Operación Mundo: Xeografía e Historia 4 ESO (muestra)

M.Burgos, M. C. Muñoz-Delgado

Índice

Os saberes básicos do curso

Destrezas

Comúns: Os apuntamentos; Preparar unha proba de avaliación

Históricas: O comentario de textos históricos; Os mapas históricos; As fontes históricas; A investigación histórica; Os traballos de historia; As causas e as consecuencias; O traballo con imaxes históricas; A comparación de estilos artísticos

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

1 As revolucións liberais e o liberalismo

1. A época da Restauración

2. As revolucións liberais do século xix

3. Os nacionalismos. O nacemento de novos Estados

4. O reinado de Fernando VII. Absolutistas fronte a liberais

5. A consolidación liberal (1833-1874)

6. A modernización económica (I). A poboación e a agricultura

7. A modernización económica (II). A industria e outros sectores

8. A sociedade de clases

9. A cultura e a arte. O Romanticismo e o Realismo

10. Galicia no século xix

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Rosario Weiss e Julieta Silla

2 O imperialismo e a Primeira Guerra Mundial

1. Política e relacións internacionais

2. A Segunda Revolución Industrial

3. Avances da economía e do capitalismo

28

3. A economía (II). A Gran Depresión

4. O ascenso dos totalitarismos

5. O fascismo e o nazismo

6. A Segunda Guerra Mundial (I). Causas

7. A Segunda Guerra Mundial (II). Acontecementos e consecuencias

Informe gráfico. Antisemitismo e holocausto

8. O deseño da paz. A ONU

9. A cultura e a arte entre 1919 e 1945

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Margaret Grace Bondfield e El voto femenino en Arabia Saudí

4 España e Galicia. Restauración

e Guerra Civil 100

1. A Restauración borbónica. O sistema político

2. Os problemas políticos na Restauración

3. Alfonso XIII e a ditadura de Primo de Rivera

4. A Segunda República (I). De 1931 a 1933

5. A Segunda República (II). De 1933 a 1936

6. A Guerra Civil (1936-1939)

7. Poboación, economía e sociedade entre 1875 e 1939

8. A cultura e a arte (I). Arquitectura e escultura

9. A cultura e a arte (II). A evolución pictórica

10. Galicia entre os séculos xix e xx

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Juana Francisca Rubio e Colectivo Autoras de Cómic

Anexos

Vocabulario; Aplica as competencias

52

4. As consecuencias sociais da Segunda Revolución Industrial

5. O imperialismo no século xix (I). Causas e formas de dominio

6. O imperialismo no século xix (II). A expansión colonial

7. A Primeira Guerra Mundial (I). Causas

8. A Primeira Guerra Mundial (II). Acontecementos e consecuencias

9. A cultura e a arte (I). A arquitectura

10. A cultura e a arte (II). Primeiras vangardas

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Isabelle Eberhardt e Lalla Essaydi

3 O período de entreguerras e a

Segunda Guerra Mundial 76

1. A Revolución Rusa de 1917. A creación da URSS

2. A economía (I). Da prosperidade á crise

Destrezas: Comúns e históricas

5 A descolonización. Nova xeopolítica mundial (1945-1991)

1. A descolonización (I). Causas e etapas

2. A descolonización (II). O proceso e as súas consecuencias

3. A nova xeopolítica mundial. A época dos bloques

Informe gráfico. Os conflitos da Guerra Fría e os acordos de desarmamento

4. O bloque capitalista (I). 1945-1973. Política e economía

5. O bloque capitalista (II). 1945-1973. Cambios sociais

6. O bloque capitalista (III). 1973-1991

7. O bloque comunista (I). 1945-1982

124

8. O bloque comunista (II). 1982-1991. A caída da URSS e do bloque comunista

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Gisèle Rabesahala e Día Internacional da Muller Africana

6 España e Galicia. A ditadura

1. A ditadura de Franco e os seus apoios

2. A política interior do réxime franquista

3. A oposición á ditadura e a súa represión

4. A política exterior do réxime franquista

5. A evolución económica

6. A poboación e a sociedade

7. A cultura e a arte

8. Galicia na época de Franco

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Carmen Alcalde Garriga e Susana Koska

Destrezas:

146

7 A nova orde mundial: estados e novas potencias

1. Panorama do mundo recente

2. A organización política mundial. O estado

3. As rexións xeopolíticas (I). Estados Unidos e Xapón

4. As rexións xeopolíticas (II). A Unión Europea

170

5. As rexións xeopolíticas (III). Os países emerxentes de Asia

6. As rexións xeopolíticas (IV). Rusia

7. As rexións xeopolíticas (V). O mundo árabe islámico e Israel

8. As rexións xeopolíticas (VI). América Latina e África Subsahariana

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Sirimavo Ratwatte Dias Bandaranaike e A muller en Asia: o caso de Irán e as desigualdades de xénero

8 O mundo recente.

Relacións e conflitos 190

1. Os conflitos mundiais do presente

2. Os conflitos en América

3. Os conflitos en Europa e Rusia

4. Os conflitos en Asia, Próximo Oriente e no mundo árabe islámico

5. O conflito árabe-israelí

6. Os conflitos en África Subsahariana e otros conflitos mundiais

7. As novas fórmulas de resolución dos conflitos

8. As novas fórmulas de cooperación internacional

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Ursula Hirschmann e Danica Jurisic

Anexos

Vocabulario; Aplica as competencias

Comúns e históricas

9 Globalización e diversidade 210

1. A globalización e as súas causas

2. Ámbitos e consecuencias da globalización

3. A diversidade política do mundo actual. Sistemas políticos

4. A diversidade económica do mundo actual. Sistemas económicos

5. A diversidade social do mundo actual. Os distintos tipos de sociedade

6. As desigualdades socioeconómicas

7. A desigualdade socioeconómica do mundo actual. Solucións

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Marie-Hélène Lefaucheux e Chimamanda Ngozi

10 A diversidade cultural e artística do mundo actual 228

1. A diversidade cultural do mundo actual

2. Os avances científicos e tecnolóxicos

3. A arte actual (I). Arquitectura e escultura

4. A arte actual (II). A escultura

5. A arte actual (III). Pintura 1945-1975

6. A arte actual (IV). A pintura posmoderna e as novas formas de arte

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Jude Milhon e #NoMoreMatildas

11 España e Galicia. Transición, política e democracia

1. A Transición (I). O inicio da democracia

2. A Transición (II). A consolidación da democracia

3. Os Gobernos da democracia (I). De 1979 a 1996

4. Os Gobernos da democracia (II). De 1996 a 2011

5. Os Gobernos da democracia (III). De 2011 a 2016

6. Os gobernos da democracia (IV)

7. A organización política e territorial de España. As desigualdades rexionais

8. Poboación, economía e sociedade desde 1975

9. A sociedade e as súas desigualdades

10. España na UE e no mundo

11. Galicia: Transición e Autonomía

12. Galicia e a Unión Europea

Aplica, reflexiona e pon a proba as túas competencias

Protagonistas: Lolo Rico e Ana Peynas

Anexos

Vocabulario; Aplica as competencias

244

Así é o teu libro

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA

O DESAFÍO

O obxectivo desta experiencia é recompilar os lugares nos que sucederon os feitos e procesos máis relevantes do século xx Para iso necesitamos dos coñecementos histórico e xeográfico, así como de ferramentas e equipos para producir unha guía. Usando diversas aplicacións como, por exemplo, perfís en redes sociais e presentacións, recompilaremos todo o coñecemento aprendido sobre os Lugares de Historia. Para finalizar darémolo a coñecer, usando os medios que decidamos. O noso obxectivo fundamental é, a través do uso do manual e das actividades, extraer os puntos fundamentais do proceso histórico, os seus eixes protagonistas e os escenarios dos diferentes acontecementos históricos.

PARA LEVAR A CABO ESTE DESAFÍO, APRENDERÁS A...

CARTOGRAFANDO O SÉCULO XX

A Historia utiliza para situarse dous eixes de coordenadas: o espazo e o tempo. os feitos, os personaxes, os cambios nos pobos e nas nacións suceden nun momento e nun lugar. Estudamos con moito coidado o tempo: as datas, as idades, os acontecementos, as transformacións... pero ás veces deixamos un pouco de lado os lugares, o onde transcorre a historia. Isto conéctanos coa importancia da xeografía, tanto física coma humana, e da súa relación tan estreita co estudo da Historia. A Historia proporciona o guión e os personaxes, a xeografía, o escenario. Agora temos o encargo de fusionalos. A proposta das Nacións Unidas formulada a partir dos chamados Obxectivos para o Desenvolvemento Sostible (ODS) chámanos a reflexionar acerca do noso mundo e, a partir da reflexión, a melloralo. Deste xeito na nosa situación de aprendizaxe aparecerá de forma transversal e continua o traballo sobre o ODS 16, «Paz, xustiza e institucións sólidas», que ten como obxectivo promover o estado de dereito nos planos nacional e internacional e garantir a igualdade de acceso á xustiza para todos. Así mesmo, son fundamentais o ODS 5, «Igualdade de xénero», e o ODS 8, «Cidades e comunidades sostibles».

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Establecer conexións e relacións entre os coñecementos e informacións adquiridos, elaborando sínteses interpretativas e explicativas, mediante informes, estudos ou expedientes informativos. Xerar produtos orixinais e creativos mediante a reelaboración de coñecementos previos a través de ferramentas de investigación que permitan explicar problemas presentes e pasados da humanidade. Analizar procesos de cambio histórico e comparar casos da historia e da xeografía a través do uso de fontes de información diversas. Interpretar e explicar de forma argumentada a conexión de España cos grandes procesos históricos da época contemporánea. Coñecer e contribuír a conservar o patrimonio material e inmaterial común, respectando os sentimentos de pertenza. Rexeitar actitudes discriminatorias e recoñecer a riqueza da diversidade, a partir da análise da relación entre os aspectos xeográficos, históricos, ecosociais e culturais que conformaron a sociedade globalizada e multicultural actual.

Situación de aprendizaxe, unha para cada bloque de contido, que fará que poñas en acción os coñecementos, destrezas e actitudes que traballarás nel, e que contribuirá á adquisición e ao desenvolvemento das túas competencias. Secuencia de aprendizaxe da situación proposta.

APERTURA DE UNIDADE

Espazo

Onde alcanzou maior intensidade a Revolución de Outubro de 1934? En que comunidades autónomas se situou a fronte ao inicio da Guerra Civil?

Tempo Indica a data en que finalizou a Guerra Civil. Cando se introduciu en España a arquitectura racionalista?

4

España e Galicia. Restauración e Guerra Civil

Concha Méndez. Poeta

Tomei contacto cos círculos culturais de principios do século durante os meus anos de xuventude, iniciando amizade con artistas e poetas como Federico García Lorca, Rafael Alberti ou a pintora Maruja Mallo, o que me permitiu compartir as miñas ideas e desenvolver a miña actividade como escritora, poetisa e guionista de cine.

Son Concha Méndez; nacín en Madrid en 1898, ano no que xurdiu unha xeración de intelectuais que traería un novo esplendor ás letras españolas.

Comecei a escribir poesía en 1925, e un ano despois publicouse Inquietudes, a miña primeira obra poética.

Posteriormente, trasladeime a Londres e a Buenos Aires, onde publiquei outro dos meus libros de poemas.

En 1931, tras a proclamación da Segunda República, regresei a Madrid e editei xunto ao meu marido varias revistas onde tiveron cabida obras de Pedro Salinas,

PREGUNTAS E RESPOSTAS

Con que poetas e artistas iniciou amizade Concha

Méndez?

2 En que ano se iniciou a Guerra Civil? Canto tempo durou o conflito?

100

Vicente Aleixandre ou Rosa Chacel, entre outros. Pero o estalido da Guerra Civil en 1936 obrigoume a trasladarme coa miña filla ao sur de Francia. O esplendor cultural vivido a finais do século xix e principios do quedou reflectido nas obras de xeracións literarias como a do 98 e a do 27. Para comprender mellor a época da Restauración e da Guerra Civil vas coñecer:

A Restauración borbónica. O sistema político, o seu funcionamento e os seus problemas. O reinado de Alfonso XIII e a ditadura de Primo de Rivera. A Segunda República.

A Guerra Civil. A poboación, a economía e a sociedade entre 1875 e 1939. A cultura e a arte: a Idade de Prata.

Conceptos

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

ESPAÑA E GALICIA. RESTAURACIÓN E GUERRA CIVIL

6.1 Estudaremos España e Galicia durante a primeira metade do século xx Buscaremos lugares clave destes acontecementos na nosa comunidade autónoma.

6.2 Deterémonos na represión política e militar e nas súas consecuencias, así como nos espazos que se xeraron derivados da represión, a desaparición e o asasinato.

6.3 É o momento de reflexionar sobre todo o aprendido e decidir cales son as figuras esquecidas ás que imos dar voz deste momento histórico. Cada grupo toma as súas decisións e anótanse no porfolio do grupo.

3 Comprobamos. En parellas ou en grupos, resolvede as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podedes consultar a información contida na unidade. orientacións en anayaeducacion.es

Define: fraude electoral, brigadas Internacionais, rexeneracionismo. En que dous piares se baseou o sistema político da Restauración? Outra mirada Ao final da unidade coñecerás a historia da pintora e cartelista Juana Francisca Rubio. Tamén descubrirás o Colectivo Autoras de Cómic que xurdiu no ano 2013. Investiga sobre a obra literaria das mulleres da xeración do 98 e da xeración do 27. 101

Recursos relacionados coas CLAVES do proxecto

Coñecemos a achega das mulleres no avance de diferentes ámbitos xeográficos e históricos e traballamos os Obxectivos de Desenvolvemento Sostible.

Pasos da secuencia de aprendizaxe correspondentes á unidade coas explicacións necesarias para o seu desenvolvemento.

Descubrimos algúns contidos da unidade, tanto de forma individual como en grupo.

SABERES BÁSICOS E ADQUISICIÓN DE COMPETENCIAS

9

A cultura e a arte (II). A evolución pictórica

9.1 Impresionismo e primeiras vangardas En pintura, o impresionismo tivo como representante principal a Joaquín Sorolla, que pintou ao aire libre as luces claras e o colorido do Mediterráneo. Os seus temas máis coñecidos son bañistas; aínda que tamén realizou algúns cadros de denuncia social, como E aínda din que o peixe é caro!

As primeiras vangardas contaron en España con algúns seguidores do fauvismo, como Francisco Iturrino e Juan de Echevarría; e do expresionismo, como José Gutiérrez Solana. Pero as correntes máis destacadas foron o cubismo, con Pablo Picasso e Juan Gris; e o surrealismo, con Salvador Dalí e Joan Miró.

9.2 Pablo Ruiz Picasso (1881-1973)

As súas primeiras obras encádranse en dúas etapas, coñecidas pola cor predominante das súas obras. Na época azul (1901-1904) pintou temas tristes, con personaxes alongados e corpos osudos, que mostran sentimentos de pena, dor e soidade. Na época rosa (1904-1907), pintou figuras poéticas e melancólicas, procedentes en moitos casos do mundo do circo. En 1906-1907 iniciou o cubismo co cadro As señoritas de Avignon As súas obras posteriores responden a dúas fases do cubismo: – No cubismo analítico (1907-1911), os elementos do cadro descompóñense nas súas formas xeométricas básicas, representadas á vez desde varios puntos de vista e utilizando unha gama de cores reducida. O cadro resulta case abstracto e é difícil recoñecer os seus elementos. – No cubismo sintético (1912-1921), a imaxe é unha síntese realizada a partir da combinación de formas básicas, e o colorido é máis brillante e variado. Agora o tema do cadro resulta doadamente recoñecible.

9.3 Salvador Dalí e Joan Miró – Salvador Dalí (1904-1989) realizou sempre cadros figurativos caracterizados por un magnífico debuxo. A súa orixinalidade reside na temática, inspirada no mundo dos soños e no subconsciente. Para a execución das súas obras seguía o chamado método paranoicocrítico, consistente en plasmar imaxes e asociacións entre elas creadas pola mente nun estado de paranoia ou delirio. – Joan Miró (1893-1983) realizou obras que parten da fantasía, o irracional e o mundo do soño. A miúdo, conteñen elementos humorísticos, imaxes distorsionadas, formas orgánicas retorcidas, elementos da natureza como o sol ou a lúa, ou estrañas construcións xeométricas. As composicións organízanse sobre fondos planos de cor e están pintadas con tons brillantes. Non foi nunca un surrealista ortodoxo e, a partir de 1940, abandonou esta corrente pictórica para desenvolver un estilo propio.

Os ismos O impresionismo

Saíndo do baño, Joaquín Sorolla, 1915, Museo Sorolla, Madrid. O fauvismo

Xitanas,

Picasso, a evolución dun xenio O surrealismo de Dalí e Miró

Variedade de imaxes agrupadas por contidos para facilitar a súa comprensión.

APLICA Contesta, nun máximo de cinco liñas, estas cuestións:

a) En que consistía o «turnismo» ou quenda pacífica dos partidos conservador e liberal?

b) Como se levaba a cabo?

c) Que partidos se opuxeron ao «turnismo»?

AVANZA EN COMPETENCIAS Analizar estilos

1 Explica os trazos do impresionismo, do fauvismo e do expresionismo que se aprecian nas obras de arriba. Antes, visiona en Internet outras obras súas.

Valorar as obras de arte 2 Busca unha obra representativa de Dalí e outra de Miró e redacta un pé sintetizando as súas características. Intercambia as imaxes coas do teu com-

pañeiro ou compañeira de clase e realiza a mesma actividade. Despois, comparade os comentarios que realizastes e resaltade as semellanzas e as diferenzas.

Tarefas competenciais, agrupadas en apartados para traballar as subcompetencias.

El Loro, ano 4, núm. 22, (03-06-1882).

2 Relaciona cada feito ou institución co seu personaxe

correspondente:

a) Invención do submarino Manuel Azaña b) Manifesto de Sandhurst Isaac Peral c) Partido Nacionalista Vasco Alfonso XII d) Bienio Reformista Lexión Cóndor e) Bombardeo de Gernika Sabino Arana

3 Redacta dez liñas explicando como influíron os problemas exteriores na política interior nestes dous períodos históricos:

a) A Restauración.

b) O reinado de Alfonso XIII.

REFLEXIONA E VALORA

Coñeceremos como foi a época da Restauración e da Guerra Civil en España e en Galicia. Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo a valoración sobre as actividades implicadas. Para

4 Copia no teu caderno o cadro inferior e relaciona estes acontecementos cun período da Segunda

República: a) aprobación do Estatuto de Autonomía de Cataluña; b) estraperlo; c) Primavera Tráxica; d) CEDA; e) asasinato de José Calvo Sotelo; f) autorización do matrimonio civil e do divorcio;

g) fundación de Falanxe Española.

Bienio Reformista Bienio Conservador Fronte Popular

Despois, elixe un acontecemento de cada período e explícao de forma breve. 5 O seguinte mapa recolle a situación do territorio pe-

Zaragoza Madrid

Guerra Civil

Ceuta Zona republicana

a) Como e por que se chegou a esta situación? b) Que movementos realizou despois cada un dos contendentes?

c) Cales foron as principais consecuencias da contenda? 6 Busca en Internet máis edificios modernistas das cidades galegas. Indica o seu autor, a cronoloxía e as principais características.

nome era Juana Francisca. Desde pequena encantoume a publicidade, e quería dedicarme á pintura, pero ata a década de 1930 non puiden comezar unha formación regular co pintor José Francés. Finalmente, en 1935 cumprín o meu soño de expoñer en Madrid e en París.

HOXE

Colectivo Autoras de Cómic

Datos básicos

Nome: Colectivo Autoras de Cómic Obxectivo: agrupar a todas as autoras (e a todos os autores) que loitan pola igualdade. Ano de nacemento: 2013

As iconas incluídas nalgunhas actividades suxiren a clave do proxecto que pode aplicarse en cada caso.

Ademais, comezara a traballar en La Gallofa, o taller das Xuventudes Socialistas Unificadas. Neste lugar reuniámonos artistas de distinta índole

Aplica

baixo a dirección de José Bardasano Baos, con quen estaba casada, onde creabamos numerosos carteis propagandísticos en apoio á Segunda República. En moitas das miñas obras dirixíame ás mulleres ou publicitaba encontros ou conferencias da Unión de Rapazas ou da Unión de Mulleres Antifascistas. Tras a guerra, exiliámonos en México onde conseguín gañarme a vida ilustrando libros infantís, postais e anuncios publicitarios de moda, perfumes e produtos de beleza. En España Franco segue gobernando, pero quero volver ao meu Madrid natal, así que, agora que comezou a década de 1960, estou preparando a viaxe de volta do exilio.

Actividades con diferentes niveis cognitivos para comprobar a aprendizaxe.

CUESTIÓNS

Reflexiona e pon a proba as túas competencias

1 Paquita foi, como moitos outros españois, unha exiliada como consecuencia da Guerra Civil. Investiga e descubre cantos españois tiveron que exiliarse tras finalizar o conflito.

2 Entra en http://asociacionautoras.blogspot.com/ e sinala os nomes de dúas artistas premiadas polo Colectivo Autoras do Cómic. Coñecíalas?

No mundo do cómic, tradicionalmente bastante masculinizado, algunhas autoras denuncian os obstáculos cos que se encontran e a imaxe que se proxecta da muller nalgunhas novelas gráficas. O Colectivo Autoras de Cómic xurdiu no ano 2013 co fin de conseguir que o mundo do cómic e o seu mercado sexan moito máis igualitarios. Anualmente entrégase o Premio Honorífico do Colectivo de Autoras de Cómic que recoñece a traxectoria de distintas artistas. A primeira premiada foi Nuria Pompeia, nacida en 1931, cunha obra pouco valorada a pesar da súa calidade. As Autoras de Cómic están irmandadas co Colectivo francés de Créatrices de Bande Dessinée contre le Sexisme, coas que comparten a súa carta fundacional, e colaboran con publicacións de perspectiva feminista como Pikara Magazine.

Reflexión sobre os avances realizados na situación de aprendizaxe correspondente á unidade.

Proposta na web unha avaliación das túas competencias.

Coñecemos mulleres do pasado que foron construíndo a nosa historia conectadas co mundo actual.

Así é o teu proxecto dixital

Un proxecto que che ofrece todos os contidos do curso a través do libro activo, xunto cunha gran diversidade de recursos.

Descubre outra forma de aprender sinxela, intuitiva e compatible con calquera plataforma e dispositivo.

162

8.1 1939-1959: represión e autarquía O autarquismo promulgado polas autoridades da primeira etapa franquista danou a economía galega xa de por si maltratada nos tres anos que durou a guerra. Os labregos galegos sufriron requisas e foron obrigados a vender o gando a prezos inferiores aos do mercado para fornecer de carne o exército e as grandes cidades asoballadas pola fame. Ademais, a represión das sociedades agrarias eliminou os elementos máis dinamizadores do ámbito rural, e a escaseza de fertilizantes e de maquinaria fixo retroceder a agricultura a unha produción de autoconsumo. O Estado estimulou e obrigou á producción forestal masiva de piñeiros e eucaliptos, e á creación de para abastecer as industrias madeireiras e eléctricas.

8.2 1959-1975: emigración e crecemento Nos anos 60 produciuse unha importante tecnificación da agricultura que liberou man de obra agraria. Isto provocou unha masiva e irreversible emigración de preto de 600 000 habitantes cara ás principais cidades de Europa. A modernización económica incidiu máis nas cidades portuarias, que aumentaron considerablemente industrias, servizos e poboación. Houbo unha atracción de capitais foráneos e estatais —caso de Citroën en Vigo, da refinería na Coruña ou da celulosa en Pontevedra— animadas pola existencia dunha man de obra barata e controlada polo poder. Non obstante, este localizado crecemento económico non se acompañou dun cambio político, e foi medrando a oposición ao réxime na que cobraron importancia os movementos de estudantes e de obreiros. Estes últimos protagonizaron as folgas xerais de Ferrol e Vigo de 1972 Os galeguistas que non se exiliaron e permaneceron en Galicia, ao ver que o réxime de Franco duraría, optaron por abandonar a loita política estrita e partidaria e iniciar unha vía político-cultural para preservar a lingua e a cultura galegas. A editorial Galaxia foi a principal dinamizadora deste movemento. Na etapa final do franquismo xurdiu un novo nacionalismo que lle daría un xiro á esquerda ao galeguismoción de dúas organizacións políticas clandestinas: o Partido Socialista Galego (PSG) en 1963, e a Unión do Pobo Galego (UPG) en 1964.

8.3 A nova figuración nas artes plásticas Na década de 1960 as artes plásticas encamiñáronse cara a chamada nova figuración O informalismo deixou de interesar porque a súa linguaxe era insuficiente para transmitir unha mensaxe política ou social. Neste movemento participaron artistas heteroxéneos que tiñan en común a utilización da figura humana e o compromiso ideolóxico. Entre eles destacan os expresionistas Xaime Quessada Alfonso Sucasas e o surrealista Urbano Lugrís.

Benigno

Galicia na época de Franco 8 Personaxes destacados O desenvolvemento industrial de Galicia no franquismo A arte galega da nova figuración

O anarquista Benigno Andrade, alcumado o Foucellas polo lugar do concello de Mesía onde naceu, foi un dos guerrilleiros míticos que mantivo a loita armada contra o franquismo. En 1952 foi preso e executado por garrote na prisión provincial da Coruña.

AVANZA EN COMPETENCIAS Manexar datos 1 Define estes termos: polifacético, garrote, requisa, promulgar. Identificar procesos históricos 2 Explica por que se produciu e a onde se dirixiu a emigración galega da década de 1960.

3 Explica durante so Analizar 4 Busca describe estilo,

Tes todas as indicacións necesarias para acceder a el xunto á primeira páxina do teu libro.

Como accedes?

Que che ofrece?

Contén diversidade de recursos, é moito máis que unha reprodución do libro en papel.

Con eles poderás: Exercitar actividades interactivas Estudar resumos interactivos, esquemas...

Como é?

Unha resposta global para un contorno educativo diverso.

Intuitivo

Doado de usar para ti.

Multidispositivo

Adáptase e visualízase en calquera tipo de dispositivo (ordenador, tableta, smartphone...) a calquera tamaño e resolución de pantalla.

Descargable

Permíteche traballar sen conexión a Internet e descargalo en máis dun dispositivo.

Sincronizable

Os cambios que realices sincronízanse automaticamente ao conectar calquera dos dispositivos nos que esteas a usalo.

Universal Compatible con todos os sistemas operativos, os contornos virtuais de aprendizaxe (CVA) e as plataformas educativas (LMS) máis utilizadas nos centros escolares.

Antes de empezar

Coñece os teus desafíos

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

COMO SON?

Son dous propostas de situacións de aprendizaxe, unha para cada bloque de contidos:

• Pensadas para mobilizar coñecementos, actitudes e destrezas e fomentar o intercambio de saberes e o desenvolvemento das túas competencias.

• Comprometidas cos Obxectivos de Desenvolvemento Sostible 2030.

• Próximas e respectuosas co teu mundo real e as túas experiencias.

• Cunha estrutura clara e sinxela das tarefas e actividades que terás que levar a cabo.

COMO TRABALLARÁS CON ELES?

AO INICIO DE CADA BLOQUE DE CONTIDOS ATOPARÁS:

O DESAFÍO O obxectivo desta experiencia é recompilar analizar os feitos fundamentais para crear un informativo que cubra os feitos máis relevantes dos séculos Necesitaremos do coñecemento histórico profundo e razoado do período que nos ocupa. En cada paso, o noso Consello de Redacción, formado pola clase, decidirá o que é noticia e logo cada un dos grupos preparará o texto, a documentación histórica, gravación e a difusión do noso noticiario. O noso obxectivo fundamental é extraer os puntos fundamentais do proceso histórico, os seus eixes protagonistas e encontrar os momentos fundamentais e curiosos para poder encontrarnos como sociedade a través do que decidimos

Espazo Que países son coñecidos como os «catro dragóns Indica as tres grandes rexións que adoitan distinguirse no mundo árabe-islámico.

DE ONTE A HOXE «Cando dúas persoas discuten sobre se chove ou non, tarefa do xornalista non é preguntarlles a ambos os dous e contalo, senón abrir a ventá e ver que está pasando realmente». Esta soa sentenza serve para resumir a importancia crucial da prensa, da xente que se dedica ao periodismo á investigación os medios de comunicación. tan importante, que se chega falar do periodismo como o Cuarto Poder, que se encarga de vixiar aos outros tres no normal funcionamento das sociedades democráticas. Os xornalistas, especialmente os de investigación, tratan de acceder á verdade con todos os medios á súa disposición e logo presentan o descuberto dunha forma amena ao gran público. Hoxe en día, a esta tarefa, súmase a necesidade de combater as loiadas e desinformación. Os séculos convértense nos escenarios cruciais para desenvolvemento deste labor tan importante. É hora de poñerse mans á obra, xornalista. Nesta situación de aprendizaxe traballaremos o ODS 4. Educación de calidade. Así mesmo, é fundamental o OSD 5. Igualdade de xénero. Por último, nomear o ODS 16. Paz, xustiza institucións sólidas.

Actividades introdutorias Conflitos xeopolíticas

Reunión do Consello de Redacción A globalización Consello de Redacción

PARA LEVAR A CABO ESTE DESAFÍO, APRENDERÁS A... Establecer conexións e relacións entre os coñecementos e informacións adquiridos, elaborando sínteses interpretativas e explicativas, mediante informes, estudos ou expedientes informativos. Xerar produtos orixinais e creativos mediante a reelaboración de coñecementos previos través de ferramentas de investigación que permitan explicar problemas presentes pasados da humaAnalizar procesos de cambio histórico e comparar casos da historia e da xeografía a través do uso de fontes de información diversas.

Interpretar e explicar de forma argumentada a conexión de España cos grandes procesos históricos da época contemporánea. Coñecer e contribuír a conservar o patrimonio material e inmaterial común, respectando os sentimentos de pertenza adoptando compromisos con principios accións orientadas á cohesión á solidariedade territorial. Rexeitar actitudes discriminatorias recoñecer a riqueza da diversidade, partir da análise da relación entre os aspectos xeográficos, históricos, ecosociais e culturais que conformaron a sociedade globalizada e multicultural actual.

Última reunión do Consello de Redacción SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

A diversidade e tecnoloxía

As correntes

• Un texto motivador que che descubrirá un marco de desafíos relacionados coas unidades do bloque de contidos.

• A proposta dunha situación de aprendizaxe vinculada a un ou a varios ODS.

• A secuencia de aprendizaxe da situación proposta.

Èliane Vogel-Polsky. Avogada

Tempo Indica ano en que UE aprobou o Piar Europeo de DeEn que ano se produciu caída do bloque comunista?

igualdade de retribución entre os traballadores e as traballadoras que desempeñen o mesO Tratado de Roma en 1957 asenta as bases da Unión Europea través da creación da CEE (Comunidade Económica Europea) do EURATOM (Comunidade Europea da Enerxía Atómica). Para comprender a nova orde mundial, vas coñecer: O panorama do mundo recente. A organización política mundial. As rexións xeopolíticas do mundo.

Conceptos Árabe. Enumera as institucións da Unión Europea.

Outra mirada

1.1 Imos comezar analizando os nosos coñecementos previos. Como se viviu o século xx? Que consecuencias tivo o final da Guerra Fría? Reflexión sobre como cambiou o mundo desde esta época ata os nosos días. Organizamos os grupos de traballo. En primeiro lugar, todo o grupo forma o Consello de Redacción, que se encarga de decidir que é noticia que non. A partir de aquí, necesitamos catro grupos: un para redactar as propias noticias, outro para documentarse historicamente, outro para gravar os clips de vídeo ou realizar as presentacións que se realicen e un último grupo para darlle difusión. 1.3 Ao finalizar organización dos grupos, Consello de Redacción debe seleccionando o que vai ser noticia e repartir a cada grupo o traballo que ten que facer. Pode haber máis dunha noticia, ou varias noticias pequenas unha principal ou unha reportaxe máis longa. A decisión final é vosa. AS REXIÓNS XEOPOLÍTICAS 2.1 Analizaremos o sistema mundial e a nova orde internacional. 2.2 Estudaremos as diferentes rexións xeopolíticas do mundo, o papel dos países que as forman no contexto rexional e mundial, así como as súas características económicas

PREGUNTAS E RESPOSTAS Que establece artigo 119 do Tratado de Roma? Indica en que ano se asinou ese tratado. 2 Busca información sobre algún dos casos prácticos nos que avogada Èliane Vogel-Polsky aplicou artigo 119 do Tratado de Roma.

3 Comprobamos. En parellas ou en grupos pequenos resolvede as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podedes consultar a información contida nas epígrafes desta unidade. orientacións en anayaeducacion.es

ra ministra Sirimavo Ratwatte Dias Bandaranaike Busca información sobre importancia dos tratados internacionais e cita algúns exemplos da his-

• Os pasos da secuencia de aprendizaxe correspondentes á unidade, coas explicacións necesarias para o seu desenvolvemento.

CALES SON?

• Cartografando o século xx

• De onte a hoxe

APLICA

O concepto

político de transición pódese definir como proceso, ou período relativamente

seguridade social, Estado, social, democrático, de dereito, xefatura do Estado, monarquía parlamentaria, lexislativo, Cortes Xerais, executivo, Goberno, xudicial, tribunais de xustiza, organización territorial, municipios, provincias e comunidades autónomas. 3 Ordena, de máis antigo a máis recente, os Gobernos dos presidentes. A continuación, escribe, xunto a cada un, dúas reformas que levaron a cabo. Busca imaxes da terminal 4 do Aeroporto BarajasAdolfo Suárez, obra de Antonio Lamela e Richard Rogers, do cadro Lavabo espello de Antonio López. Agora contesta as seguintes preguntas: En que tendencia arquitectónica e pictórica encadrarías estas obras por que?

ONTE Lolo Rico Datos básicos Época: 1935-2019 Lugar de nacemento: Ocupación: directora realizadora de televisión, xornalista e escritora.

AO FINALIZAR O BLOQUE DE CONTIDOS ATOPARÁS:

-

HOY Ana Peynas Datos básicos

Nome: Ana Peynas

namente escritura, algo no que, non obstante, non puiden envorcarme durante uns anos porque casei e tiven sete fillos. Despois de separarme empecei a escribir contos infantís, e na década de 1970 comecei a traballar para Radio Televisión Española. Na radio dirixín Dola, Dola, tira la bola, polo que recibín un Premio Ondas, posteriormente fun a guionista dos programas televisivos La casa del reloj Un globo, dos globos, tres globos. En 1984 convertinme na primeira muller realizadora e directora dun programa de televisión, La Bola de Cristal. Eran anos de cambios de renovación tras ditadura e en Madrid desenvolvíase a Movida; ese espírito irreverente e rompedor dunha parte do país mostrábase

-

neste programa dirixido un público infantil xuvenil. En La Bola de cristal falabamos con humor e orixinalidade de conceptos como a liberdade, a amizade, a arte e a cultura, e grazas a el recibín múltiples premios.

PORFOLIO SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

REVISA AS TÚAS COMPETENCIAS

Para poñer a proba as competencias que viñemos traballando no espazo dixital, propoñemos unha serie de actividades, ás que terás que sumar as existentes no banco de recursos, que che servirán para repasar, recordar... A través destas fichas de autoavaliación, tamén poderás comprobar grao de consecución das competencias que tes que desenvolver.

Define coas túas propias palabras o termoComo se manifestou na época da Transición? Pon algúns exemplos que consideres sigd) Explica, de forma breve, que papel desempeñaAdolfo Suárez e Felipe González.

REFLEXIONA E VALORA Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo valoración sobre as actividades implicadas. Descarga anayeducacion.es rúbrica correspondente. PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS Realiza autoavaliación competencial en anayeducacion.es

Confecciona un mapa conceptual sobre a Constitución de 1978 a partir destes conceptos: dereitos civís, dereitos sociais, vida, liberdade de expresión, -

Época: Lugar de nacemento: Valencia Ocupación: Ana Peynas unha ilustradora que xa recibiu bastantes recoñecementos, especialmente pola súa obra de polo que Graphic, o premio de autora reveNesta obra, Ana escribe sobre as súas avoas e converte as mulleres desa xeración en protagonistas. Ilustrar as súas anécdotas e recordos axudáronlle a comprender

CUESTIÓNS

Durante que anos se emi-corda o que estudachestos máis destacados nese período. 2 A muller española foise incorporando de forma paulatina ao mundo laboral a partir da Transición. Sinala que outros cambios viviron as mulleres no noso país nestes anos. 3 Ana Peynas converte as súas avoas en protagonistas dun cómic. Se tiveses que escribir ou debuxar unha historia sobre as túas avoas, que aspectos destacarías delas?

mellor mundo das mulleres españolas desa época: nais, esposas e avoas que, en moitas ocasións, viviron, máis que para elas, para coidar O cómic, cun estilo cru e de escasa variedade cromática (tons vermellos, ocres, brancos e negros), reivindica a vida e o labor destas mulleres, e axúdanos comprender o seu día a día tamén a súa soidade.

• Unha reflexión sobre os avances realizados na situación de aprendizaxe ao longo da unidade.

• Unha proposta de avaliación das túas competencias que poderás descargar de anayaeducacion.es.

Deixade vosa pegada Chegamos ao final desta situación de aprendizaxe e chegou o momento de difundir noso traballo. Podemos darlle difusión cun último número recompilatorio. A creación dun cartel del mesmo, que sirva como portada, pode realizarse de forma colaborativa. Podemos utilizar as nosas redes sociais para crear pequenos avances ou anuncios enigmáticos, para ir adiantando a exposición e crear expectación. De acordo co profesorado é o momento de publicitar finalmente ao mundo a nosa investigación. Se é posible, podemos trasladar a exposición clase aos corredores do centro, imprimindo en gran formato o que necesitemos para levala a cabo. Deste modo, os nosos compañeiros e compañeiras poderán ver o traballo que realizamos e coñecer os acontecementos que eliximos.

-cide, podemos investigar como imprimir un número completo en papel, cos artigos, portadas e noticias, e cos perfís. O ideal sería acompañalo dun número online que tivese mesma función recompilatoria pero para parte dixital e de vídeos.

MELLORAR A CONVIVENCIA O resultado das noticias e o noso esforzo, realizado por todos os grupos, vai ter forma de vídeos e recompilacións de escritos e publicacións en redes sociais. É o momento de crear unha base de datos co noso traballo a xeito de reserva das nosas investigacións. Conservaremos todas as noticias e terán sentido tanto por si mesmas coma en relación con todas as demais. Así mesmo, como peche e colofón, cada grupo escribirá unha breve reflexión sobre a súa obra traballo para que, ao unirse coas reflexións de toda a clase, teñamos un manifesto, que nos valla de defensa e publicidade da nosa experiencia xornalística.

Estou satisfeita/o expresión oral persoas. próximas. anayaeducacion.es encontrarás esta actividade para avaliar o voso traballo.

Creo que expresión satisfeita/o co expresión oral Creo que expresión oral diversos produtos.

AVALIADE O VOSO TRABALLO Aspecto Descritor Nivel Nivel Nivel 2 Nivel Tiven clara en todo momento tarefa encomendada. En anayaeducacion.es encontrarás esta actividade para revisar o traballo en equipo.

Repartición as preferencias de cada persoa.

O teu portafolio do desafío, con:

• Outras propostas de desafíos que che poden interesar.

• Propostas de instrumentos de diagnóstico, descargables de anayaeducacion.es.

• Unha rúbrica do perfil de saída, descargable de anayaeducacion.es, para autoavaliar a adquisición de competencias alcanzada.

SITUACIÓN DE APRENDIZAXE

CARTOGRAFANDO O SÉCULO XX

A Historia utiliza para situarse dous eixes de coordenadas: o espazo e o tempo. os feitos, os personaxes, os cambios nos pobos e nas nacións suceden nun momento e nun lugar. Estudamos con moito coidado o tempo: as datas, as idades, os acontecementos, as transformacións... pero ás veces deixamos un pouco de lado os lugares, o onde transcorre a historia. Isto conéctanos coa importancia da xeografía, tanto física coma humana, e da súa relación tan estreita co estudo da Historia. A Historia proporciona o guión e os personaxes, a xeografía, o escenario. Agora temos o encargo de fusionalos.

A proposta das Nacións Unidas formulada a partir dos chamados Obxectivos para o Desenvolvemento Sostible (ODS) chámanos a reflexionar acerca do noso mundo e, a partir da reflexión, a melloralo. Deste xeito na nosa situación de aprendizaxe aparecerá de forma transversal e continua o traballo sobre o ODS 16, «Paz, xustiza e institucións sólidas», que ten como obxectivo promover o estado de dereito nos planos nacional e internacional e garantir a igualdade de acceso á xustiza para todos. Así mesmo, son fundamentais o ODS 5, «Igualdade de xénero», e o ODS 8, «Cidades e comunidades sostibles».

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Unidade 1

Unidade 2

Unidade 3

Primeira Guerra Mundial

A Segunda Guerra Mundial

O DESAFÍO

O obxectivo desta experiencia é recompilar os lugares nos que sucederon os feitos e procesos máis relevantes do século xx. Para iso necesitamos dos coñecementos histórico e xeográfico, así como de ferramentas e equipos para producir unha guía.

Usando diversas aplicacións como, por exemplo, perfís en redes sociais e presentacións, recompilaremos todo o coñecemento aprendido sobre os Lugares de Historia. Para finalizar darémolo a coñecer, usando os medios que decidamos.

O noso obxectivo fundamental é, a través do uso do manual e das actividades, extraer os puntos fundamentais do proceso histórico, os seus eixes protagonistas e os escenarios dos diferentes acontecementos históricos.

PARA LEVAR A CABO ESTE DESAFÍO, APRENDERÁS A...

• Establecer conexións e relacións entre os coñecementos e informacións adquiridos, elaborando sínteses interpretativas e explicativas, mediante informes, estudos ou expedientes informativos.

• Xerar produtos orixinais e creativos mediante a reelaboración de coñecementos previos a través de ferramentas de investigación que permitan explicar problemas presentes e pasados da humanidade.

• Analizar procesos de cambio histórico e comparar casos da historia e da xeografía a través do uso de fontes de información diversas.

• Interpretar e explicar de forma argumentada a conexión de España cos grandes procesos históricos da época contemporánea.

• Coñecer e contribuír a conservar o patrimonio material e inmaterial común, respectando os sentimentos de pertenza.

• Rexeitar actitudes discriminatorias e recoñecer a riqueza da diversidade, a partir da análise da relación entre os aspectos xeográficos, históricos, ecosociais e culturais que conformaron a sociedade globalizada e multicultural actual.

1

As revolucións liberais e o liberalismo

Fermina Orduña.

Inventora

Ao longo do período no que residín na cidade de Madrid, produciuse un crecemento importante da poboación debido ao éxodo rural. O meu nome é Fermina Orduña e fun a primeira muller que rexistrou unha patente en España.

No ano 1865, mentres se desenvolvía a última etapa do reinado de Isabel II, e co obxectivo de producir melloras na saúde pública, decidín solicitar a patente do meu invento, unha carruaxe para o transporte do gando leiteiro nas cidades. Este medio de transporte utilízase para poder abastecer a poboación de produtos lácteos en condicións óptimas para o seu consumo; ademais, cando o inventei pensei tamén no benestar animal.

O meu invento contribuíu a mellorar a saúde das persoas que viven nas grandes cidades, ao faceles chegar produtos frescos e de boa calidade. Durante o século  xix estase producindo un progresivo crecemento

PREGUNTAS E RESPOSTAS

1 Quen reinaba en España cando Fermina Orduña solicitou a patente do seu invento?

2 Que ámbito contribuíu a mellorar o invento de Fermina Orduña?

demográfico en España grazas á modernización de sectores como o agrícola, o industrial ou o dos transportes, xunto coas melloras alimentarias e a prevención de enfermidades.

Para comprender mellor a crise do Antigo Réxime en España vas coñecer:

• A época da Restauración.

• A expansión do liberalismo e do nacionalismo en Europa.

• O reinado de Fernando VII. Absolutistas fronte a liberais.

• A consolidación liberal.

• A modernización económica: poboación, agricultura e industria.

• A sociedade de clases.

• A cultura e a arte romanticismo e Realismo.

3 Comprobamos. En parellas ou en grupos, resolvede as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podedes consultar a información contida na unidade.

Espazo

En que zonas predominou a siderurxia durante a Revolución Industrial en España? En que lugar convocou a Xunta Suprema as Cortes en 1810?

Tempo

Cando se produciu o levantamento do pobo de Madrid, que supuxo o inicio da guerra da Independencia?

Indica as datas nas que se desenvolveron as tres etapas do reinado de Fernando VII.

Conceptos

Define: federalistas, unionistas, cantóns. Indica as diferenzas entre os novos partidos políticos xurdidos durante os últimos anos do reinado de Isabel II.

Outra mirada

Ao final da unidade coñecerás a historia da pintora Rosario Weiss. Tamén descubrirás a artista urbana Julieta Silla.

Indica algunhas das mulleres que destacaron na literatura española durante o período cultural do Romanticismo e o Naturalismo.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

ACTIVIDADES INTRODUTORIAS

1.1 Comezamos analizando os nosos coñecementos previos: Como se vivía a finais do século xix e principios do século xx? Como era o día a día das clases privilexiadas? Como era o día a día da clase obreira?

1.2 Empezamos a organizar os grupos. O agrupamento recomendado é de grupos pequenos.

1.3 Imos ter un primeiro momento de reflexión e diálogo centrándonos en como cambiou o mundo desde esta época ata os nosos días; que elementos ou lugares históricos similares encontramos, e cales apareceron recentemente.

1.4 Ao finalizar cada unidade terémonos encontrado con espazos ou edificios. Cada grupo debe ir seleccionando o lugar que queira resaltar para anotalo, arquivándoo nun porfolio grupal con vistas á exposición final.

+ orientacións en anayaeducacion.es

A época da Restauración

A derrota definitiva de Napoleón abriu un novo período en Europa no que se intentou restaurar o absolutismo. Non obstante, acabaron impoñéndose o liberalismo e o nacionalismo, dúas novas ideoloxías xurdidas da Revolución Francesa.

1.1 A volta ao absolutismo

Entre 1814 e 1815, as potencias vencedoras de Napoleón (Reino Unido, Austria, Prusia e Rusia) reuníronse no chamado Congreso de Viena. Os seus obxectivos foron dous:

– A restauración do Antigo Réxime. Para iso, restableceron nos seus tronos aos monarcas depostos por Napoleón.

– A reconstrución do mapa político de Europa. Con ese fin, obrigaron a Francia a volver aos seus límites de 1791 e repartiron territorios. O trazado das novas fronteiras, non obstante, fíxose sen contar cos desexos dalgúns pobos, que quedaron así separados ou unidos contra a súa vontade.

En Viena tamén se acordou a convocatoria periódica de congresos, onde se tratarían diplomaticamente as posibles disputas entre países; e autorizouse a intervención das potencias en calquera país ameazado por unha revolución.

Por último, no ano 1815, creáronse dous grupos de alianzas para asegurar a orde establecida: a Santa Alianza, que estaba formada por Austria, Prusia e Rusia, á que logo se sumaron outros estados; e a Cuádrupla Alianza, que integraba a Austria, Prusia, Rusia e o Reino Unido.

1.2 As novas ideoloxías

A pesar dos intentos absolutistas, a Restauración non puido impedir a expansión por Europa de novas ideas e valores, representados polo liberalismo e o nacionalismo.

– O liberalismo defendía a liberdade individual, plasmada no recoñecemento de dereitos aos cidadáns; a igualdade ante a lei, suprimindo os privilexios; e a implantación de réximes constitucionais, baseados na soberanía nacional e a división de poderes.

A ideoloxía liberal estendeuse, sobre todo, entre os burgueses e as clases populares das grandes cidades.

– O nacionalismo sostiña que o marco fundamental da vida das persoas é a nación, ou comunidade con trazos propios derivados dunha historia, unha lingua ou unha cultura comúns. O seu obxectivo era que cada nación tivese o seu propio Estado (estado nación); e, polo tanto, reclamaba que as fronteiras das nacións coincidisen coas dos Estados.

A ideoloxía nacionalista estendeuse polos territorios sometidos a un poder estranxeiro, como Grecia; ou polos que aspiraban a formar un Estado unificado, caso de Italia e Alemaña.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Manexar conceptos

1 Redacta unha frase incluíndo estes conceptos e explica cal era o obxectivo de cada unha destas actuacións: absolutismo, congresos, principio de intervención, Santa Alianza.

Comprender o tempo histórico

2 Le o documento de constitución da Santa Alianza e responde as seguintes preguntas:

a) Os que eran os asinantes?

b) A que «grandes acontecementos» se refire?

c) Que se acordou no documento de constitución?

Manexar mapas

3 Observa o mapa de Europa en 1815 e responde:

a) Cal foi o obxectivo da reconstrución do mapa de Europa?

b) Que países realizaron anexións territoriais? Por que?

Expoñer argumentos

4 Compara a ideoloxía liberal co absolutismo. Previamente, pensa como facelo e cal é a técnica que vas empregar.

O Congreso de Viena e a Santa Alianza

O dereito de intervención

«(...) esténdese unicamente aos casos extremos nos cales, a causa de revolucións violentas, a orde pública se encontra tan quebrantada nun Estado que o goberno perde a forza (...). Neste estado de cousas, o dereito de intervención corresponde (...) a todo goberno exposto aos perigos de ser arrastrado por un torrente revolucionario».

Constitución da Santa Alianza (1815)

«En nome da moi Santa e indivisible Trindade.

As SS.MM. o Emperador de Austria, o Rei de Prusia e o Emperador de Rusia, como consecuencia dos grandes acontecementos que sinalaron Europa no curso dos tres últimos anos (...).

En consecuencia, as Súas Maxestades conviñeron os artigos seguintes:

Art. I. Conforme ás palabras das Santas Escrituras, que ordenan a todos os homes mirarse como irmáns, os tres monarcas contratantes permanecerán unidos polos lazos dunha verdadeira e indisoluble fraternidade e consideraranse como patriotas, prestaranse en toda ocasión e en todo lugar asistencia, axuda e socorro.

Art. II. En consecuencia, o único principio en vigor, xa sexa entre os gobernantes, xa sexa entre os súbditos, será o de prestarse reciprocamente servizo.

Anexións de:

Austria

Dinamarca

Prusia

Suecia

Reino de Piemonte-Sardeña

Rusia

Islandia (Din.)

REINO DE SUECIA

Finlandia

Sant Petersburg

Mar

Territorios controlados por Austria

Europa en 1815 a Lauemburgo b HANNOVER c SAXONIA d WÜRTTEMBERG e CONFEDERACIÓN HELVÉTICA f PRINCIPADO DE ANDORRA g Lombardía-Véneto h Parma i Módena j Xénova k LUCCA l Toscana m ESTADOS PONTIFICIOS

Reino Unido 0

Unión de Bélxica, Luxemburgo e Holanda

Estados da Santa Alianza

Límites da Confederación

Xermánica

REINO UNIDO DE GRAN BRETAÑA E IRLANDA

Illas Anglonormandas (RU)

OCÉANO

ATLÁNTICO

REINO DE PORTUGAL

REINO DE ESPAÑA

Xibraltar (RU)

Ceuta

Melilla

REINO DE DINAMARCA

Helgoland (RU)

REINO DOS PAÍSES BAIXOS

Luxemburgo

REINO DE FRANCIA

Savoia

Niza

REINO DE PIEMONTESARDEÑA

PRUSIA

Polonia

Berlín

IMPERIO RUSO

Viena

REINO DAS DÚAS SICILIAS

Malta (RU)

REPÚBLICA DE CRACOVIA

IMPERIO AUSTRÍACO

Serbia

Illas Xónicas (RU)

Valaquia

MONTENEGRO

IMPERIO OTOMÁN

As

Na primeira metade do século xix, a restauración do absolutismo e a extensión do liberalismo provocaron a aparición de novas ondas revolucionarias.

2.1 As revolucións de 1820 e 1830

– As revolucións de 1820 centráronse na área mediterránea e en Rusia. Nelas tiveron un destacado papel os oficiais do exército e as sociedades secretas. Así, os liberais protagonizaron levantamentos antiabsolutistas en España, Portugal, Nápoles, Piemonte e Rusia. Inicialmente algúns monarcas tiveron que aceptar constitucións; pero, ao final, impúxose o absolutismo.

– As revolucións de 1830 afectaron a case toda Europa, e levaron os liberais ao poder en moitos Estados. Iniciáronse en Francia, coa destitución de Carlos X e a implantación da monarquía constitucional de Luís Felipe de Orleans. Despois, a revolución estendeuse a Bélxica, que logrou a independencia de Holanda; e a España, Portugal, Polonia e diversos estados italianos e alemáns. Non obstante, unha vez conquistado o poder, o liberalismo limitou os dereitos e as liberdades e implantou o sufraxio censatario ou restrinxido, excluíndo así aos grupos populares da política e do poder.

2.2 As revolucións de 1848

As revolucións de 1848 tiveron maior extensión e participación popular e foron máis radicais. Partiron de Francia, onde Luís Felipe se viu obrigado a abandonar o trono, proclamouse a Segunda República, e implantouse unha constitución que establecía o sufraxio universal masculino. A revolución afectou tamén a Prusia, Austria-Hungría, Suíza, a Confederación Xermánica e algúns estados italianos.

En todas elas, os revolucionarios levantaron barricadas nas rúas e esixiron máis dereitos, soberanía popular, sufraxio universal masculino e igualdade social. Estas esixencias asustaron á burguesía que reprimiu as revolucións e implantou un liberalismo conservador.

2.3 As consecuencias das revolucións

A pesar das súas limitacións, o balance das revolucións liberais foi positivo, pois consolidaron certas conquistas revolucionarias. Así, moitos países de Europa occidental adoptaron o liberalismo e dotáronse de constitucións escritas nas que se recoñecía o sufraxio censatario masculino. Francia mantivo o sufraxio universal masculino. E a servidume aboliuse en case todos os países de Europa centrais e orientais, agás Rusia.

A burguesía foi a gran triunfadora das revolucións liberais, e converteuse en conservadora e defensora da orde. Os grupos populares, en cambio, resultaron derrotados ao non conseguir transformacións políticas e sociais máis profundas. Pero tomaron conciencia de clase, e comezaron a organizarse para enfrontarse á burguesía e ao Estado liberal que contribuíran a crear.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Comprender o tempo histórico

1 Compara as tres ondas de revolucións liberais en canto a extensión e resultados.

2 Que papel desempeñaron os grupos burgueses e populares nas revolucións? Que resultados obtiveron da súa intervención?

Elaborar xuízos propios

3 Le o seguinte texto e contesta as cuestións.

«Non quixera prexudicar nin ofender ás clases laboriosas. (…) Pero entendo que o patriotismo que dá o valor de morrer pola patria é distinto do que fai capaz de coñecer ben os seus intereses. Requírese, pois, outra condición, ademais do nacemento ou a maioría de idade. Esa condición é o ocio, indispensable á adquisición da cultura e o recto criterio. Só a propiedade fai os homes capacitados para o exercicio dos dereitos políticos». B. Constant. «Principios de política», 1815.

a) De que tipo de sufraxio é partidario o autor? En que fragmento do texto te baseaches para contestar?

b) Emite unha opinión persoal dando resposta a estes interrogantes: estás de acordo ou en desacordo co autor? Por que?

Manexar mapas

4 Analiza os mapas e resolve estas tarefas:

a) En que países tiveron lugar revolucións nas tres ondas revolucionarias?

b) Que novos Estados independentes xurdiron en Europa?

revolucións liberais do século xix

En Rusia, o movemento revolucionario produciuse en decembro de 1825, tras a morte do tsar Alexandre I. Varias sociedades secretas liberais conspiraron para promover a coroación de Constantino en vez de Nicolás, irmán maior de Alexandre. O levantamento fracasou e foi reprimido brutalmente.

Carlos X asinou en xullo de 1830 unhas ordenanzas que disolvían a Cámara de deputados e reducían o corpo elecé dicir, o número de persoas con dereito a voto.

Este feito provocou a insurrección do pobo de París e a abdicación de Carlos X. Finalmente, a burguesía impuxo unha consti-

En Francia, a revolución encheu París de barricadas. Luis Felipe de Orleans foi derrocado e proclamouse a II República, que estableceu unha constitución onde se recoñecía o sufraxio universal masculino. As eleccións posteriores deron a maioría aos conservadores, que aboliron as medidas anteriores e esmagaron a conseguinte rebelión obreira de París.

Os nacionalismos. O nacemento de novos Estados

As ideas nacionalistas favoreceron algúns procesos de unificación. Foron os casos de Italia e de Alemaña, onde contribuíron á difusión das ideas de construción dun Estado liberal unitario. Tamén impulsaron o proceso de descomposición do imperio turco e o xurdimento de novos Estados.

3.1 A unificación de Italia (1859-1870)

O proceso de unificación foi dirixido polo reino de Piemonte-Sardeña. Os seus protagonistas foron o rei Vítor Manuel II e o seu primeiro ministro Cavour, que ganaron a confianza das correntes nacionalistas máis significativas; e o revolucionario Garibaldi. A unificación realizouse en varias etapas.

– Primeiro, Vítor Manuel II incorporou Lombardía ao reino de Piemonte-Sardeña, loitando contra Austria, e os ducados centrais de Italia. Mentres, Garibaldi conquistaba o reino de Dúas Sicilias, no sur, á fronte dun exército coñecido como «os mil camisas vermellas».

– Tras esta unificación parcial, proclamouse o reino de Italia (1861). Finalmente, a unidade completouse coa anexión de Venecia (1866) e a conquista dos Estados Pontificios (1870).

O novo Estado implantou un sistema político liberal baseado no sufraxio censatario.

3.2 A unificación de Alemaña (1864-1871)

Os protagonistas da unificación foron o reino de Prusia, rexido por Guillerme I, e o chanceler Bismarck. Ambos os dous propuxéronse unificar Alemaña sen incluír a Austria, o seu rival político.

O proceso de unificación levouse a cabo en dúas etapas. Primeiro, Prusia enfrontouse e derrotou a Austria en Sadowa (1866), o que permitiu unificar os estados alemáns do norte. Logo, enfrontouse e venceu a Francia en Sedán (1870), incorporando Alsacia e Lorena; e unificou os estados alemáns do sur. Iniciábase así o II Reich ou imperio alemán (1871).

O novo Estado adoptou unha constitución que establecía o sufraxio universal masculino e un sistema político federal, formado por estados con amplas competencias.

3.3 Os nacionalismos independentistas

Os movementos nacionalistas independentistas estendéronse polos países sometidos a un poder estranxeiro e aliáronse co liberalismo. Como resultado destes, produciuse a independencia da maioría das colonias españolas de América Latina (1825); a de Grecia, do imperio turco (1829); e a de Bélxica, do reino dos Países Baixos (1839). En cambio, Irlanda, anexionada a Inglaterra no século xvii, non logrou os seus obxectivos.

Nacionalismos e ideoloxía

Os nacionalismos non tiveron unha ideoloxía concreta. Aliáronse en cada caso coa ideoloxía que consideraban máis conveniente para conseguir os seus fins. Ata as revolucións de 1848, o nacionalismo aliouse co liberalismo. A partir dese momento, uniuse cos sectores máis conservadores para conseguir a unificación de Italia e Alemaña.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Utilizar a cronoloxía

1 Sitúa nun eixe cronolóxico os principais acontecementos das unificacións de Italia e de Alemaña.

Organizar información

2 Realiza un cadro comparativo das unificacións italiana e alemá. Debe incluír estas entradas: situación previa, protagonistas, etapas, e sistema político implantado tras a unificación.

Italia: escenarios e protagonistas

IMPERIO

A uni cación italiana

Reino de PiemonteSardeña de 1815 a 1859

Incorporación de Lombardía e conquista dos reinos do sur (1859-1860)

Territorios cedidos a Francia en 1860

Anexión de Venecia (1866)

Conquista do resto dos Estados Ponti cios (1870) Fronteira de Italia en 1870

Antes da unificación, a península italiana estaba repartida entre sete estados, algúns deles baixo dominio estranxeiro. Os máis importantes eran o reino de Sardeña-Piemonte ao norte, os Estados Pontificios no centro e o reino das Dúas Sicilias ao sur. Ademais, a monarquía austríaca mantiña o seu control sobre outros territorios, como Lombardía, o Véneto, e os ducados de Toscana, Módena e Parma.

REINO

A uni cación de Alemaña

Reino de Prusia (1815-1866)

Uni cación dos estados alemáns do norte (1866)

Estados autónomos do norte

Uni cación dos estados alemáns do sur (1871)

Conquistas de Prusia a Francia

IMPERIO

Límites da Confederación de Alemaña do Norte (1867)

Límites do imperio alemán (1871)

1 OLDEMBURGO

2 GRAN DUCADO DE LUXEMBURGO 0 100 200 km

Antes da unificación, Alemaña configurábase como unha confederación composta por multitude de pequenos estados soberanos. Entre eles destacaban Prusia e Austria.

Víctor Manuel II Giuseppe Garibaldi

Otto von Bismarck Guillermo I

O reinado de Fernando VII.

Absolutistas fronte a liberais

4.1 As etapas do reinado

En 1814, tras a guerra da Independencia, Fernando VII regresou a España, onde foi recibido con grandes manifestacións de xúbilo polo pobo. O seu reinado (1814-1833) pasou por tres etapas, marcadas polos enfrontamentos entre absolutistas e liberais.

– O Sexenio Absolutista (1814-1820). Fernando VII aboliu a Constitución de 1812, anulando así a obra das Cortes de Cádiz, e perseguiu os liberais. Algúns exiliáronse e outros trataron de alcanzar o poder mediante pronunciamentos ou golpes de Estado militares.

– O Trienio Liberal (1820-1823). En 1820 triunfou o pronunciamento do comandante Rafael de Riego en Cabezas de San Juan (Sevilla). Asustado, Fernando VII xurou a Constitución de Cádiz e aceptou que os liberais restablecesen a obra das Cortes de Cádiz, como a supresión dos señoríos, a eliminación da Inquisición, etc. Mentres tanto, Fernando VII lograba a axuda das potencias absolutistas da Santa Alianza. Esta enviou en 1823 un exército francés, os chamados «Cen Mil Fillos de San Luís», que invadiu España e permitiulle ao rei restablecer o absolutismo.

– A Década Ominosa (1823-1833). Iniciouse coa represión dos liberais. A situación cambiou en 1830, con motivo do problema sucesorio, pois ao nacer a súa filla Isabel, Fernando VII derrogou a Lei Sálica que lles impedía herdar o trono ás mulleres. Don Carlos, irmán de Fernando VII e ata entón o seu sucesor, non a aceptou e recibiu o apoio dos absolutistas, o que obrigou a María Cristina, esposa de Fernando VII, a apoiarse nos liberais.

4.2 A independencia da América española

Nos últimos anos do reinado de Fernando VII produciuse a independencia das colonias españolas en América. O proceso foi promovido polos crioulos, descontentos pola súa marxinación política, polos fortes impostos que pagaban e pola súa discriminación social respecto aos peninsulares. E viuse impulsado pola difusión das ideas liberais e revolucionarias europeas, e pola axuda militar dos Estados Unidos e do Reino Unido. Levouse a cabo en dúas etapas:

– A primeira etapa (1810-1814) coincidiu coa guerra da Independencia, durante a cal se formaron xuntas revolucionarias dirixidas polos crioulos. Estas mostraron pronto tendencias independentistas, encabezadas por Simón Bolívar e José de San Martín; pero foron reprimidas tras o regreso de Fernando VII a España.

– A segunda etapa (1815-1825) sucedeu no reinado de Fernando VII, que rexeitou concederlles certa autonomía ás colonias. Grazas ao apoio británico e estadounidense, España foi derrotada en Pichincha (1822) e Ayacucho (1824), e o seu imperio colonial quedou reducido a Cuba e Puerto Rico, en América; e a Filipinas, en Asia.

As novas repúblicas xurdidas tras a independencia non lograron unirse, e quedaron en mans de xefes militares.

O último rei absolutista

Tras o seu regreso a España un grupo de 69 deputados absolutistas dirixiulle ao rei un manifesto pedíndolle a restauración do absolutismo. Este manifesto animou o monarca a derrogar a Constitución de 1812 e a súa obra.

(...) Declaro que o meu Real ánimo é non soamente non xurar nin acceder á devandita Constitución nin a Decreto ningún das Cortes xerais e extraordinarias e das ordinarias actualmente abertas, (...) senón o de declarar aquela Constitución e tales decretos nulos, de ningún valor nin efecto, agora nin en tempo ningún, coma se non pasasen xamais tales actos e se quitasen do medio do tempo, e sen obriga nos meus pobos e súbditos de calquera clase de condición a cumprilos nin a gardalos.

Decreto rexio do 4 de maio de 1814.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Manexar mapas

1 Define os seguintes termos: pronunciamento, crioulo, Cen Mil Fillos de San Luís, Lei Sálica.

Utilizar a cronoloxía

2 Data os seguintes acontecementos e sitúaos nunha etapa do reinado de Fernando VII: a) derrogación da Lei Sálica; b) abolición da obra das Cortes de Cádiz; c) formación de xuntas revolucionarias na América española; d) restablecemento da Constitución de Cádiz.

Fernando VII

As revolucións liberais en España e Iberoamérica

A insurrección liberal estendeuse por amplas zonas do país, converténdose nunha revolución encadrada dentro da onda revolucionaria liberal europea de 1820.

A Revolución de 1820 en España Pronunciamento de Riego (1 de xaneiro de 1820) Marcha da columna de Riego (xaneiro-marzo de 1820)

Área de maiores revoltas

Levantamento

0 100 200 km

O 1 de xaneiro de 1820, o comandante Rafael de Riego realizou un pronunciamento militar e emitiu un bando restablecendo a Constitución de 1812.

Bando de Riego

«As ordes dun rei ingrato que asfixiaba o seu pobo con onerosos impostos, intentaba ademais levar miles de mozos a unha guerra estéril, sumindo na miseria e no loito as súas familias. Ante esta situación resolvín negar obediencia a esa inicua orde e declarar a Constitución de 1812 como válida para salvar a Patria e para tranquilizar os nosos irmáns de América e facer felices os nosos compatriotas. Viva a Constitución!.»

Declaración de independencia de Venezuela

«Nós, os representantes das provincias unidas de Caracas, Cumaná, Margarita, Barcelona, Mérida e Trujillo, que forman a Confederación Americana de Venezuela no continente meridional, e considerando a plena e absoluta posesión de nosos dereitos (...): queremos, antes de usar dos dereitos de que nos tivo privados a forza por máis de tres séculos, e restituíunos a orde política dos acontecementos humanos, patentizar ao Universo as razóns, que emanaron destes».

Organizar información

3 Realiza un esquema sobre a independencia da América española. Debe incluír causas, etapas e consecuencias.

Manexar mapas

4 Fíxate no mapa da Revolución de 1820 en España e escribe un texto coa información histórica que proporciona.

A emancipación das colonias americanas

Campañas de San Martín (1817-1822)

Campañas de Simón Bolívar (1819-1824)

Campaña de Sucre

Gran Colombia (1819-1830)

Batallas principais

5 Observa o mapa da independencia das colonias americanas e contesta estas preguntas: a) Que xenerais lideraron a independencia das colonias?

b) Cales foron as batallas máis importantes? En que países tiveron lugar?

A consolidación liberal (1833-1874) 5

5.1 A época isabelina (1833-1868)

A etapa das rexencias

Á morte de Fernando VII accedeu ao trono a súa filla, Isabel II, que contaba con só tres anos. Por iso, durante a súa minoría de idade exerceron a rexen cia a súa nai, María Cristina (1833-1840), e o xeneral Espartero (1840-1843).

Neste período, o problema sucesorio desencadeou unha guerra civil, a primeira guerra carlista (18331839), que enfrontou os absolutistas, defensores de don Carlos, cos liberais, partidarios de Isabel. A con tenda finalizou en 1839, coa vitoria de Isabel e o cha mado Abrazo de Vergara

O reinado de Isabel II

En 1843, Isabel II foi declarada maior de idade e ini ciouse o seu reinado persoal. Durante este consoli douse o réxime liberal, baseado nun sistema de par tidos políticos.

O reinado, non obstante, caracterizouse por unha grande inestabilidade política, motivada polo enfron tamento entre dous partidos liberais: o moderado, integrado pola alta burguesía e algúns sectores da clase media (profesionais liberais, propietarios, xefes e oficiais do Exército, etc.); e o progresista, formado polas clases medias urbanas, como pequenos comerciantes e empregados.

Ao chegar ao poder, cada partido tratou de impoñer as súas ideas, redactando unha constitución á súa medida.

– Na chamada Década Moderada (1844-1854) impúxose a Constitución de 1845.

– No Bienio Progresista (1854-1856) redactouse a Constitución de 1856, que non chegou a publicarse.

– E nos últimos anos do reinado (1856-1868) alternáronse no poder os liberais moderados e un novo partido de centro, a Unión Liberal. Ademais, xurdiron novos partidos opostos ao réxime liberal: os demócratas, defensores do sufraxio universal masculino; e os republicanos, que querían abolir a monarquía.

En 1866, os demócratas, os republicanos, os progresistas e a Unión Liberal asinaron o Pacto de Ostende, para derrocar a raíña e convocar Cortes Constituíntes por sufraxio universal masculino.

A primeira guerra carlista

Principais focos do liberalismo Principais focos do carlismo Centros liberais

Centros carlistas

Constitución moderada de 1845

Artigo 2. Todos os españois poden imprimir e publicar libremente as súas ideas sen previa censura, con suxeición ás leis.

Artigo 12. A facultade de facer as leis reside nas Cortes co Rei.

Artigo 13. As Cortes compóñense de dous Corpos colexisladores, iguais en facultades: Senado e Congreso dos Deputados.

Artigo 14. O número de senadores é ilimitado: o seu nomeamento pertence ao Rei.

Artigo 22. Para ser deputado requírese ser español, do estado segrar, ter cumprido vinte e cinco anos, gozar a renda procedente de bens raíces ou pagar por contribucións directas a cantidade que a lei electoral esixa, e ter as demais circunstancias que na mesma lei se prefixen.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Comprender o tempo histórico

1 Cita as tendencias que se enfrontaron na primeira guerra carlista, no reinado de Isabel II, na monarquía democrática e na Primeira República.

Establecer relacións O espello

2 Cales eran as bases sociais dos partidos liberais conservadores e progresistas?

3 Compara os artigos das constitucións de 1845 e 1869 e contesta: a) Que diferenzas existen entre unha constitución conservadora e outra máis democrática? b) Era verdadeiramente democrática a Constitución de 1869? Por que?

O destronamento de Isabel II e o Sexenio Revolucionario

A Revolución de 1868. «A Gloriosa»

Artigos da Constitución de 1869

Artigo 3. Todo detido será posto en liberdade ou entregado á Autoridade xudicial dentro das vinte e catro horas seguintes ao acto da detención.

Artigo 12. Toda persoa detida ou presa sen as formalidades legais, ou fóra dos casos previstos nesta Constitución, será posta en liberdade a petición súa ou de calquera español.

Artigo 16. Ningún español (...) poderá ser privado do dereito de votar nas eleccións de Senadores, Deputados a Cortes, Deputados provinciais e Concelleiros.

Artigo 17. Tampouco poderá ser privado ningún español: do dereito de emitir libremente as súas ideas e opinións (...) Do dereito de reunirse pacificamente. Do dereito de asociarse (...).

Artigo 18. Toda reunión pública estará suxeita ás disposicións xerais de policía.

Artigo 21. A Nación obrígase a manter o culto e os ministros da relixión católica.

Artigo 34. A potestade de facer as leis reside nas Cortes.

5.2 O Sexenio Revolucionario (1869-1874)

En 1868 triunfou unha nova revolución, coñecida como «A Gloriosa», e a raíña exiliouse. Formouse entón un Goberno Provisional que promulgou a Constitución de 1868, de carácter máis democrático, pois recoñecía os dereitos de expresión, prensa, reunión e asociación; a soberanía nacional; a división de poderes e, por primeira vez na historia española, o sufraxio universal masculino. A continuación, seguiron dous períodos con distinta forma de Estado.

– A monarquía democrática (1871-1873) recaeu, por elección do Goberno, no italiano Amadeo de Savoia. Este tivo que enfrontarse coa oposición política dos republicanos e dos partidarios dos Borbóns; e con varias insurreccións militares. Ante esta situación, Amadeo abdicou en 1873 e proclamouse a Primeira República.

– A Primeira República (1873-1874) foi un período de grande inestabilidade política. Os republicanos estaban divididos entre unionistas, partidarios dun Estado centralista; e federalistas, defensores dun Estado descentralizado. Ademais, unha nova guerra carlista, a guerra en Cuba e a insurrección de certos municipios, como Cartexena, que se proclamaron cantóns ou repúblicas independentes, provocaron varias crises de goberno. Esta situación favoreceu a restauración da monarquía borbónica en 1874.

A Revolución de 1868. A Gloriosa

Xerez da Fronteira Málaga

A Primeira República e os seus problemas

Os inimigos da Primeira República vistos desde a perspectiva satírica da revista La Flaca.

O reinado de Amadeo de Savoia

Viñeta satírica La Carcajada coa abdicación de Amadeo de Savoia só dous anos despois de acceder ao trono de España.

A modernización económica (I). A poboación e a agricultura 6

6.1 O crecemento demográfico

Entre 1788 e 1874 a poboación española creceu con moderación, pasando de 10,5 a 16,5 millóns. As causas foron as melloras na alimentación, pola difusión do cultivo de millo e pataca e a extensión dos cereais; e os avances dunha incipiente medicina preventiva.

A maioría da poboación concentrábase na periferia peninsular e vivía no campo. A migración máis destacada do período foi o éxodo rural cara ás novas capitais provinciais e aquelas cidades de Cataluña, o País Vasco e Madrid que implantaron industrias modernas. Como con secuencia, creceu a poboación urbana.

6.2 As transformacións agrarias

A abolición do réxime señorial

As Cortes de Cádiz decretaron en 1811 que os señoríos xurisdicionais, que o señor desempeñaba funcións públicas, como a administración de xustiza, pasasen ao Estado. E que os señoríos territoriais, nos que o señor só obtiña recursos económicos da terra, pasasen a propiedade particular, xeralmente das grandes familias que os explotaran durante séculos.

A desamortización

Os liberais decretaron a desamortización ou venda dos bens amorti zados, é dicir, vinculados a certas institucións como a nobreza, o clero, ou os municipios, que ata entón non podían venderse.

As primeiras medidas desamortizadoras aprobáronse nas Cortes de Cádiz e no Trienio Liberal; pero o proceso recibiu o seu impulso defini tivo durante o reinado de Isabel II. Para iso, en sucesivas leis, o Estado confiscou e vendeu en poxa os bens do clero e aboliu os da nobreza (desamortización de Mendizábal, 1836-1837); e decretou a venda das terras comunais, dos bens de propios dos concellos e de todos os demais bens amortizados ou de «mans mortas» (desamorti zación xeral de Madoz, 1855).

Os obxectivos destas leis eran obter recursos para o Estado e facilitar o acceso do campesiñado á propiedade da terra. Pero os resultados non foron os esperados. O sistema de venda por poxa beneficiou a nobreza e a burguesía, que crearon grandes latifundios; e prexudicou os pequenos propietarios, que non puideron comprar terras e se arruinaron tras a venda das terras municipais. Tamén resultaron prexudicados os arrendatarios e os xornaleiros, xa que os novos propietarios endureceron as súas condicións de traballo.

As melloras agrarias

Consistiron nun aumento da superficie cultivada, sobre todo de cereais e de vide; unha lenta introdución de adiantos técnicos, como uso de fertilizantes e de máquinas; e a extensión do regadío, mediante a construción de presas e canles.

A poboación Evolución

Desamortización de Madoz (millóns de reais)

Máis de 70

De 40 a 70

O decreto que vou ter a honra de someter á augusta aprobación de V. M. sobre a venda deses bens..., ha de producir o beneficio de minorar a forte suma da débeda pública..., (e) crear unha copiosa familia de propietarios, cuxos gozos e cuxa existencia se apoien principalmente no triunfo completo das nosas actuais institucións.

Artigo 1.º Quedan declarados en venda desde agora todos os bens raíces de calquera clase que pertencesen ás comunidades e corporacións relixiosas extinguidas, e os demais que fosen adxudicados á nación por calquera título ou motivo, e tamén todos os que en diante o foren desde o acto da súa adxudicación.

Artigo 2.º exceptúanse desta medida xeral os edificios que o goberno destine para o servizo público ou para conservar monumentos das artes ou para honrar a memoria de fazañas nacionais...

En El Pardo, a 19 de febreiro de 1836.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Manexar conceptos

1 Consulta o vocabulario final e define todos os termos subliñados no texto.

Manexar gráficos e mapas

2 Responde a partir da análise do gráfico e do mapa da páxina anterior:

a) En canto se incrementou a poboación española entre 1788 e 1874?

b) Que porcentaxe representaba esta cantidade?

c) Onde se localizaban as provincias con maior densidade de poboación? E as de densidade máis baixa?

Artigo 1. Decláranse en estado de venda... todos os predios rústicos e urbanos; censos e foros pertencentes: 1. Ao Estado; 2. Ao clero; 3. Ás ordes militares... 6. Aos propios e comúns das vilas;... 9. E calquera outros pertencentes a mans mortas...

Artigo 3. Procederase á alienación de todos e cada un dos bens mandados vender por esta lei, sacando a pública licitación os terreos...; verificándose as vendas coa maior división posible dos terreos...

Artigo 6. Os compradores dos terreos ou sortes quedan obrigados ao pagamento en metálico da suma.

Artigo 12. Os fondos que se recaden a consecuencia das vendas realizadas en virtude da presente lei... destínanse aos obxectos seguintes: a que o Goberno cubra o déficit do presuposto do Estado. (...) á amortización da Débeda pública. (...) (e) a obras públicas de interese e utilidade xeral...

Aranjuez, maio de mil oitocentos cincuenta e cinco.

Expoñer argumentos

3 Cal é a diferenza existente entre un ben amortizado e un privado?

Establecer relacións

4 Observa os mapas e le os textos superiores. A continuación, resolve estas cuestións: a) Que tipo de bens se desamortizaron en 1836 e en 1855? b) A que se destinaba o diñeiro obtido? c) Que sistema de venda se adoptou? Copia a frase do texto onde se indica. d) Cal foi a provincia española onde alcanzou máis valor a desamortización? e) Cales foron as medidas adoptadas polos novos propietarios para sacar maiores beneficios da súa terra?

A industria e outros sectores 7

A modernización económica (II).

7.1 A Revolución Industrial en España

Unha industrialización lenta e parcial

A Primeira Revolución Industrial iniciouse en España cara a 1830. Pero desenvolveuse lentamente e de forma parcial, polo que quedou atrasada respecto aos seus competidores europeos. Entre as causas do lento avance industrial sinaláronse:

– A baixa demanda de artigos industriais, debida ao modesto crecemento da poboación e ao empobrecemento do campesiñado.

– O escaso espírito emprendedor da burguesía, que baseaba o seu prestixio social na posesión da terra. Por iso, non investiu o seu capital na industria e dirixiuno á compra de bens desamortizados.

– Outros factores foron o atraso tecnolóxico e a escaseza de materias primas, que obrigou a custosas importacións de máquinas e de recursos; e a inestabilidade política, que non impulsou unha política económica coherente.

Os principais sectores industriais

Os sectores industriais básicos foron a minería, a siderurxia e o sector téxtil.

– A minería coñeceu unha forte expansión a partir de 1860, e converteu a España nunha importante explotadora de minerais como chumbo, ferro, mercurio e cobre. Pero, en boa parte, os minerais exportábanse, en prexuízo da súa utilización pola industria nacional.

– A siderurxia iniciouse en Andalucía (1830-1865). Pero ante a inexistencia de carbón mineral, trasladouse primeiro a Asturias (18651880), con abundantes recursos de carbón; e desde 1880, ao País Vasco, onde existían minas de ferro.

– O sector téxtil do algodón concentrouse en Cataluña. As fábricas usaron primeiro máquinas hidráulicas, polo que se localizaron ao longo dos ríos. Logo empregaron máquinas de vapor, que as situou xunto aos portos importadores de carbón. Tamén se desenvolveu en Cataluña unha importante industria lanar, que importou a la de Australia e Alemaña.

7.2 Outros sectores económicos

– A modernización do transporte foi posible grazas á Lei de Estradas de 1851, á Lei de Ferrocarrís de 1855, e á chegada de capital estranxeiro.

– A rede de estradas ampliouse, ata alcanzar 16 807 km en 1874. A rede ferroviaria iniciouse coa construción das liñas Barcelona-Mataró (1848) e Madrid-Aranjuez (1851). Desde 1855 construíuse unha rede radial, que conectaba Madrid e os principais portos. Tamén se inauguraron os primeiros tranvías, arrastrados por mulas, en cidades como Madrid e Valencia.

A lenta industrialización

AVANZA EN COMPETENCIAS

Desenvolver estratexias

1 Busca a forma de clasificar as causas da Primeira Revolución Industrial en España.

Manexar gráficos

2 Observa os gráficos superiores:

a) En que se aprecia o lento proceso de industrialización español?

b) Canto creceu o índice de produción industrial de España, Cataluña e Andalucía?

c) Por que se reduciu o índice no País Vasco entre 1868 e 1874?

Comprender o tempo histórico

3 A rede ferroviaria adoptou un ancho de vía superior ao europeo. Busca cales son as causas de tal feito e as súas principais consecuencias históricas.

Carreras e Tafunell. Estadísticas históricas de España, páx. 360. Tomo

– O sistema comercial unificouse coa introdución, no ano 1858, do sistema métrico decimal. Non obstante, o comercio interior foi escaso debido á que había unha reducida demanda interna. E o comercio exterior sufriu a perda das colonias americanas, que ata entón compensaran a escasa capacidade de compra que tiña a poboación española.

– As finanzas e o capitalismo creceron de forma limitada. Creáronse sociedades anónimas; bancos públicos (Banco de España, 1856); bancos privados (Bilbao e Santander, fundados en 1857); e as Bolsas de Madrid (1831) e Barcelona (1851).

Os sectores industriais e o ferrocarril

A minería entre 1833 e 1868

1833 e 1868

Centros nanceiros en 1864

Industrias siderometalúrxicas Industrias téxtiles Mercurio Cobre Ferro Chumbo Carbón Zinc

Tharsis Riotinto

Manexar mapas

4 Obtén a resposta dos mapas:

a) En que provincias se localizaban as principais áreas mineiras, téxtiles e siderúrxicas?

b) Que sector industrial tendía a situarse preto das zonas mineiras? E na costa? Por que?

Valladolid Xixón La Felguera Santander Reocín Bilbo/Bilbao Xaén

Manresa Igualada

Madrid

PeñarroyaPueblonuevo Málaga

Barcelona Valencia Sevilla Cádiz

La Carolina Marbella

Vic

Linares

Mar Cantábrico M a r

Mediterráneo

0

Xirona

Ferrocarrís construídos entre 1848 e 1855

Ferrocarrís construidos entre 1855 e 1860

Mataró Reus

Barcelona

Fusos Teares

De 3 De 1 De

Menos de Vilanova i la Gletrú

Máis de 1000 De 100 a 1000 De 10 a 100

Menos de 10

Ferrocarrís construidos entre 1860 e 1868 0 100 200

km Sevilla Málaga Córdoba Badaxoz Granada Cartaxena Alacant Valencia El Grao Tarragona Barcelona Granollers Martorell Mataró Xirona Ciudad Real Toledo Aranjuez Alcázar de San Juan Albacete Almansa Xàtiva Madrid Ávila Salamanca Zamora Oviedo Xixón Sama de Langreo Santander León Burgos Pamplona Logroño Vitoria-Gasteiz Bilbo/ Bilbao Donostia-San Sebastián Irún Astorga Zaragoza Lleida Valladolid Medina del Campo Palencia Cádiz Xerez da Fronteira

8.1 Os grupos sociais

No século xix , a sociedade estamental do Antigo Réxime foi substituída por unha nova sociedade de clases baseada no poder económico de cada individuo.

Como consecuencia, os grupos sociais incluíronse en tres clases, segundo a súa riqueza.

– A clase alta era un grupo reducido que comprendía á antiga nobreza e á burguesía.

• A antiga nobreza terratenente perdeu os seus privilexios. Pero consolidou a súa riqueza ao lograr a propiedade privada dos señoríos e aumentalos coa compra de terra desamortizada.

• A burguesía era pouco numerosa, pero incrementou o seu poder. Nuns casos estivo vinculada á industria (Cataluña, País Vasco); e noutros, ás actividades comerciais e agrarias (Andalucía, Valencia, etc.). Unha parte intentou imitar o modo de vida da nobreza, investindo en terra desamortizada ou tratando de ennobrecerse con enlaces matrimoniais.

– A clase media non foi numerosa. No campo comprendía os medianos propietarios agrarios; e nas cidades, a funcionarios, oficiais do Exército, profesionais liberais (médicos, avogados, notarios), propietarios de talleres artesáns e pequenos comerciantes.

– A clase baixa incluía, no campo, os pequenos propietarios, arrendatarios e xornaleiros; e nas cidades, os empregados, asalariados e obreiros das fábricas, que constituían un nacente e aínda escaso proletariado industrial.

8.2 Conflitos sociais e movemento obreiro

Os conflitos sociais debéronse ás malas condicións de vida dos grupos máis desfavorecidos. Os xornaleiros agrarios padecían baixos salarios e paro estacional, polo que promoveron numerosas revoltas duramente reprimidas. Pola súa banda, os obreiros industriais sufrían longas xornadas laborais, baixos salarios, falta de seguros, explotación de mulleres e nenos, e penosas condicións de vida.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Comprender o tempo histórico

1 Le o texto, analiza as imaxes e contesta:

«Metidos en cortes onde impera unha severa disciplina, parecemos un rabaño de escravos suxeitos á vara do señor. Colocados xunto ás máquinas, somos servidores destas. Desde as cinco da mañá ata as sete e media da tarde sempre facemos o mesmo».

Escrito dun obreiro (26 de xuño de 1856).

b) Cales eran as causas da súa situación?

a) Cales eran os grupos sociais con maior descontento?

c) Que fixeron para mellorala?

A sociedade clasista e os seus conflitos

Os pequenos comerciantes

A nobreza (1) desapareceu como categoría nos censos oficiais. Pero, a diferenza doutros países europeos, mantivo a súa riqueza económica.

A burguesía (2) converteuse na clase ascendente, aínda que en España non tivo a importancia doutros países.

A clase media foi escasa, destacando nas cidades algúns profesionais liberais, propietarios de talleres artesáns e pequenos comerciantes (3)

As clases populares incluíron o campesiñado (4), na súa maioría xornaleiros e arrendatarios, e as persoas que traballaban nas fábricas.

As precarias condicións de vida conduciron os campesiños a protagonizar revoltas como a do Arahal en 1857, a de Loja en 1861, etc. (5), e os obreiros a atacar as fábricas e destruír máquinas.

Despois, o movemento obreiro vinculouse á Primeira Internacional.

O movemento obreiro xurdiu para facerlles fronte a estes problemas.

– Nos seus inicios tivo un carácter reivindicativo, e manifestouse en destrucións espontáneas de máquinas. Foi o caso de Alcoy, en 1821; e de Barcelona, en 1835. Tamén se crearon asociacións obreiras para reivindicar melloras laborais, pero apenas tiveron importancia ata o Sexenio Revolucionario.

– A partir de 1868 difundíronse as ideoloxías presentes na Primeira Internacional: sobre todo o anarquismo, co napolitano Giuseppe Fanelli; e, en menor medida, o socialismo marxista, con Paul Lafargue. En 1870 fundouse a Federación Rexional Española (FRE), integrada na Asociación Internacional de Traballadores.

Utilizar textos escritos

2 Redacta un texto breve dando resposta a estas preguntas:

a) En que se distinguían a burguesía e o proletariado de España dos do resto de Europa?

b) Cales eran os motivos destas diferenzas?

A loita obreira

A cultura e a arte.

O Romanticismo e o Realismo 9

9.1 O Romanticismo

A corrente romántica foi dominante en España ata finais do reinado de Isabel II.

– A arquitectura adoptou o historicismo, un estilo inspirado nos trazos arquitectónicos do pasado.

Así se realizaron numerosos edificios en estilo neorrománico (basílica asturiana de Covadonga), neogótico (concatedral de Castelló), neomudéxar (edificio de Correos de Zaragoza), ou clasicista (Congreso dos Deputados de Madrid, Liceo de Barcelona).

Moitos deles foron edificios civís, como mercados, concellos, bancos, bolsas, teatros, museos, etc.

A nova arquitectura do ferro e do cristal, relacionada coa Revolución Industrial, empregouse en edificios funcionais. Entre eles:

• Estacións de ferrocarril, como a estación de Atocha en Madrid (1851) e a estación do Norte en Barcelona (1862).

• Pontes, como a de Triana en Sevilla (1852), realizada en ferro fundido sobre o Guadalquivir, ou a ponte colgante de Valladolid sobre o río Pisuerga (1865).

– A escultura tivo escaso desenvolvemento en España. As súas realizacións máis habituais foron principalmente os retratos e os monumentos urbanos, que en moitos casos se dedicaban a personaxes destacables da época.

Entre os escultores máis representativos encóntranse:

• José Gragera, autor do monumento a Juan Álvarez Mendizábal.

• Ricardo Bellver, cuxo Anxo caído é a única estatua do mundo dedicada ao demo.

– A pintura concedeulles grande importancia a cuestións como a cor, a luz e o movemento. A corrente deu lugar a cadros de temática variada.

• Leonardo Alenza e Eugenio Lucas Velázquez cultivaron temas tráxicos, satíricos e costumistas, nos que se acentuaba o pintoresco e o típico.

• Jenaro Pérez Villaamil realizaba, sobre todo, pintura de paisaxes.

• Y Federico Madrazo destacou no xénero histórico e nos retratos.

A corrente romántica

Ponte de Triana, Sevilla.

Escultura

Escultura do Anxo caído, de Ricardo Bellver.

Pintura

Sermón das máscaras, Eugenio Lucas Velázquez.

9.2 A pintura realista

Na segunda metade do século xix impúxose a tendencia realista, que se centrou no chamado Realismo histórico ou pintura de historia, moi demandada polas institucións e nos concursos pictóricos. En xeral, son cadros de gran tamaño e cores sobrias, nos que se lle concede grande importancia ao detalle e á verosimilitude da representación. Os temas representan acontecementos do pasado, sobre todo medievais ou do imperio español; ou feitos contemporáneos, como os sucedidos na guerra da Independencia, onde son frecuentes os retratos. Os pintores máis destacados foron Mariano Fortuny, con A batalla de Tetuán; Casado del Alisal, autor de A rendición de Bailén; Antonio Gisbert, cuxa obra máis coñecida é O fusilamento de Torrijos, e Eduardo Rosales, con O testamento de Isabel la Católica.

O Realismo. A pintura de historia

AVANZA EN COMPETENCIAS

Establecer relacións

1 Relaciona as seguintes obras co seu autor. Despois, encádraas dentro do correspondente estilo do século xix

Obras Autores

Coñecer a arte

No apartado «Aplica as competencias» tes a proba: O soño de ser rico: A lotería.

1. Presentación de Don Juan de Austria ao emperador Carlos V en Yuste, Eduardo Rosales.

2. A rendición de Bailén, José Casado do Alisal.

O anxo caído

O testamento de Isabel la Católica

Monumento a Juan Álvarez Mendizábal

A rendición de Bailén

Casado del Alisal

Ricardo Bellver

Eduardo Rosales

José Grajera

2 Sinala as principais diferenzas entre a arquitectura historicista e a nova arquitectura.

Analizar estilos

3 Compara o estilo e os temas propios da pintura romántica e da pintura realista.

Utilizar aplicacións informáticas

4 Por grupos, elixide diferentes artistas da época e elaborade unha presentación en PowerPoint ou en Prezi sobre a súa vida e a súa obra. Pensade como expoñela oralmente na clase durante dez minutos.

Galicia no século xix 10

10.1 A sociedade rural

– Continuidade dos foros. O sistema político liberal da España do século xix propugnaba a propiedade plena da terra, pero as circunstancias particulares de Galicia impediron a súa aplicación e produciuse unha continuidade dos contratos forais do Antigo Réxime. A fidalguía, que constituía o grupo hexemónico desta sociedade rural, procurou evitar calquera experiencia que transformase o sistema económico.

– Desamortizacións. Nas décadas centrais do século privatizáronse moitos dos bens da Igrexa, que viñan sendo explotados por campesiños que tiñan que soportar as cargas forais. Pero esta privatización non significou que estes campesiños se convertesen en propietarios. A miúdo eran os mesmos intermediarios fidalgos os que compraban os bens que xa viñan explotando como posuidores indirectos.

– Emigración. A mediados de século este mundo rural pouco desenvolvido e pouco produtivo entrou en crise. A terra era incapaz de abastecer toda a poboación e produciuse a emigración duns 400 000 galegos cara a América.

10.2 A transformación das cidades

A pesar de que a poboación era maioritariamente rural (90 % aproximadamente), a partir da segunda metade do século as cidades experimentaron un importante crecemento. As burguesías foráneas –cataláns, vascos, maragatos...– e galegas, quitáronlles o protagonismo aos fidalgos.

Este desenvolvemento foi especialmente notorio nas cidades portuarias, nas que agromaron diversos proxectos empresariais, como as compañías navais, as modernas conserveiras e os estaleiros.

Todas as cidades galegas mudaron a súa fisionomía, derrubaron as vellas murallas e construíron novos barrios burgueses, alamedas e estacións de ferrocarril. Neste contexto de renovación, apareceron novas formas de ocio, como os cafés ou as primeiras experiencias deportivas.

10.3 O movemento obreiro

A medida que se impuxo a burguesía nas cidades, medrou tamén o proletariado, que vivía en barrios insalubres e traballaba con pésimas condicións laborais (salarios baixos, xornadas prolongadas...).

Estas inxustizas sociais provocaron a loita dos obreiros contra a explotación laboral e a favor da construción dun proxecto socio-político alternativo. Dúas foron as tendencias ideolóxicas do movemento obreiro: o socialismo, hexemónico en Ferrol, e o anarquismo, con máis impulso na Coruña. En Vigo e nas Rías Baixas, o socialismo tivo máis aceptación entre os traballadores en terra, e o anarquismo, entre os mariñeiros.

Protagonistas do século xix

Rosalía de Castro (1837-1885)

Rosalía de Castro é a principal figura do Rexurdimento, o movemento intelectual que nos anos cincuenta do século xix reinvindica o rexurdimento da cultura e da identidade galegas.

Pablo Iglesias (1850-1925)

O ferrolán Pablo Iglesias foi unha das figuras máis influentes no movemento obreiro español. Fundou o PSOE (1879) e a UGT (1888).

Os mártires de Carral (1846)

Monumento aos mártires de Carral, fusilados en 1846 por sublevarse contra as medidas do xeneral Narváez.

A transformación das cidades galegas

A Coruña no século xix

No século xix xurdiron na Coruña fábricas (tecidos, chocolate, cristal e tabacos), centros de estudos (instituto, náutica, artes e oficios, normal), xornais (Diario de La Coruña, La Voz de Galicia, El Noroeste), teatros (Coliseo e Principal), o alumeado público de gas e moitas das grandes construcións da cidade (praza de María Pita, instituto Eusebio da Guarda, xardíns de Méndez Núñez, galerías da Mariña...).

10.4 O provincialismo e o rexionalismo

No século xix nacen os primeiros movementos políticos galeguistas: o provincialismo, nos anos corenta, e o rexionalismo, a finais de século.

– O provincialismo xurdiu dun grupo de progresistas que comezaron a manifestar o seu descontento pola situación de atraso que vivía Galicia a pesar da súa importante riqueza natural. Ao mesmo tempo, comezaron a afirmar a identidade galega propia e rexeitaron a división provincial de 1833 que acabara co reino de Galicia e loitaron pola configuración dunha provincia única, de onde vén o nome de provincialismo.

En 1846, os provincialistas sumáronse a un pronunciamento dirixido polo militar progresista Miguel Solís. Pero finalmente o levantamento fracasou, doce oficiais foron fusilados (os chamados mártires de Carral) e os seus líderes Faraldo e Terrazo foron desterrados a Portugal.

– O rexionalismo, por unha banda, foi a consecuencia política do movemento de Rexurdimento cultural e, por outra banda, foi unha opción galeguista moderada fronte á tendencia republicana federal que se desenvolveu entre 1868 e 1874.

Os rexionalistas formaron diferentes correntes de pensamento (liberais, tradicionais, federalistas), pero todos eran partidarios dunha maior autonomía da rexión de Galicia dentro do Estado español e pretendían recuperar e preservar a súa identidade cultural e lingüística. A institución máis importante que crearon foi a Asociación Regionalista Gallega, en 1891, cuxo primeiro presidente foi Manuel Murguía.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Valorar a evolución histórica

1 Por que a fidalguía intentou evitar a transformación económica do mundo rural?

Utilizar textos escritos

2 En que consistían fundamentalmente as reivindicacións dos provincialistas e dos rexionalistas? Que pensamentos tiñan en común?

Producir produtos orixinais

3 Fai un breve resumo das características do Rexurdimento como movemento cultural e busca información sobre algúns dos seus protagonistas.

APLICA

1 Define os seguintes feitos históricos. Indica tamén a súa cronoloxía, as súas causas e as súas consecuencias.

a) Revolución de Francia de 1830; b) Sexenio absolutista; c) Batalla de Ayacucho.

2 Asigna cada unha destas frases a un grupo ideolóxico ou a un partido político: a) alta burguesía e algúns sectores da clase media; b) defendía o sufraxio universal masculino; c) incluían, sobre todo, funcionarios; d) querían independizarse da monarquía; e) clases medias urbanas; f) defendían a nación como marco fundamental da vida das persoas.

Grupo ideolóxico/partido político Frase relacionada

Crioulos

Nacionalistas

Partido moderado

Partido progresista

Partido demócrata

Partido republicano

3 Ordena no tempo, de máis antigo a máis recente, estes períodos históricos. Elixe tres, e cita a súa cronoloxía.

• Década Moderada

• Década Ominosa

• Desamortización

• Reinado de Isabel II

• Bienio Progresista

• Trienio Liberal

• Reinado de Amadeo I

• Primeira guerra carlista

REFLEXIONA E VALORA

Centrámonos en España e, despois de analizar o chamado Sexenio Revolucionario, comprobamos as consecuencias deste período. Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo a valoración sobre as actividades implicadas. Para iso, descarga en anayaeducacion.es a rúbrica correspondente.

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

Comproba as túas competencias realizando a autoavaliación competencial. Poderás encontrala en anayaeducacion.es

4 Por que foi importante o xurdimento do movemento obreiro?

5 Elabora e completa un cadro resumo sobre a desamortización. Debe incluír estas entradas:

Obxectivos Leis desamortizadoras

Resultados

6 Fíxate nos cadros inferiores e comenta brevemente as súas características.

PROTAGONISTAS

ONTE Rosario Weiss

Datos básicos

Nome: Rosario Weiss

Época: 1814-1843

Lugar de nacemento: Madrid

Ocupación: pintora e mestra de debuxo.

Nacín en Madrid e vivín xunto á miña nai e o meu padriño e mestre, Francisco de Goya, quen me ensinou a debuxar. Cando Goya se trasladou a Bordeos, marchamos con el, e nesta cidade francesa recibín formación académica a cargo doutros mestres. Desde que empecei a

HOXE Julieta Silla

Datos básicos

Nome: Julieta Silla, coñecida como Julieta.xlf

Lugar e data de nacemento: Valencia, 9 de novembro de 1982

Ocupación: artista urbana.

miña aprendizaxe souben que quería dedicar a miña vida á arte, aínda que tamén fun consciente das dificultades que ía ter que sortear por ser muller.

En 1833 a miña nai e eu volvemos a Madrid, e recibín varios encargos pictóricos nos que, non obstante, non puiden demostrar o meu talento e orixinalidade, pois eran copias de obras de grandes xenios da pintura.

Agora, en 1842, síntome especialmente feliz porque conseguín que me nomeen mestra de debuxo da futura raíña Isabel e da infanta Luisa Fernanda, cun soldo de oito mil reais. Creo que este cargo me abrirá novas portas no mundo artístico.

A Julieta.xlf e a Rosalía Weiss sepáranas case dous séculos de historia, pero úneas a súa dedicación á arte e as dificultades que tiveron que afrontar por ser mulleres nun mundo feito por e para os homes. Julieta forma parte do colectivo valenciano XLF (Pola Face) e é unha artista que desenvolve a súa arte nos muros de distintas cidades. Está especializada no posgrafiti, unha tendencia que se dirixe a un público máis amplo que o do grafiti e no que adoita haber unha formación académica previa como é o seu caso. Con só dezaseis anos comezou a deixar a súa pegada por Valencia. A súa obra é moi recoñecible, pois une o mundo infantil co da cultura pop kawaii xaponesa. Os seus murais están poboados de bonecos que adoitan ir acompañados de elementos naturais, motivos vexetais e animais. A súa obra ademais ten influencias de artistas doutras disciplinas como Marina Abramovich, Pina Bausch ou a artista brasileira Muñeca.

CUESTIÓNS

1 A vida de Rosalía Weiss coincidiu cun período no que España experimentou importantes cambios. Sinala un acontecemento histórico sucedido o ano do seu nacemento, outro o ano en que volveu a España e outro no ano da súa morte.

2 Busca en Internet algunha obra de Julieta.xlf e descríbea: elementos, cores, etc. Sinala se che gusta ou non che gusta e explica as sensacións que che transmite.

A pesar de que as súas obras mostran un mundo cheo de beleza, luz e cor, tamén poden transmitir dor, como o seu mural dos Jardins de les Tres Xemeneies de Barcelona. Nesa obra, unha nena protexe coas súas pequenas mans un barquiño de papel cheo de persoas, mentres que outras moitas se afunden nas ondas que describen os seus cabelos, simbolizando o drama da emigración en xeral e dos refuxiados en particular.

2

O imperialismo e a Primeira Guerra Mundial

Beryl Markham. Escritora e aviadora

O meu nome é Beryl Markham, nacín en 1902 no Reino Unido, son escritora e aviadora. Contaba con tan só catro anos de idade cando a miña familia e eu nos trasladamos a vivir a África Oriental Británica. As vivencias da miña nenez estiveron marcadas pola interacción de culturas e inspiráronme durante o resto da miña xuventude converténdome nunha aventureira incansable. Na granxa que o meu pai fundou en África formeime como adestradora de cabalos chegando a ser unha destacada amazona. Tamén aprendín a pilotar avións e realicei varias veces en solitario o traxecto entre Nairobi e Londres. Nas miñas continuas viaxes fixen escala en lugares como Khartum ou O Cairo, solucionando todos os inconvenientes que

PREGUNTAS E RESPOSTAS

1 En que lugar do continente africano pasou gran parte da súa vida Beryl Markham?

2 Que diferentes modalidades de dominio colonial utilizaron as principais potencias imperialistas europeas? Investiga que diferenzas había entre cada forma de dominio.

encontraba no meu camiño e coñecendo cada vez máis a riqueza dos costumes e o acervo cultural dos lugares que visitaba.

Reino Unido e Francia convertéronse en importantes potencias imperialistas, estendendo os seus dominios por África e Asia, e utilizaron diferentes formas de dominio colonial: concesións, protectorados e colonias. Para comprender mellor o imperialismo vas coñecer:

• O imperialismo e as súas causas

• As formas de dominio colonial

• A formación dos imperios coloniais

• As consecuencias do imperialismo

3 Que países xurdiron nas zonas polas que pasou Beryl Markham?

4 Comprobamos. En parellas ou en grupos, resolvede as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita. Para iso, podedes consultar a información contida na unidade.

Espazo

Enumera os territorios de Asia que pasaron ás mans de Reino Unido, Francia e os Países Baixos durante a formación dos imperios coloniais.

En que lugares realizou escalas durante os seus voos Beryl Markham? Localízaos nun mapa.

Tempo

Indica cando se celebrou a Conferencia de Berlín.

A partir de que ano a expansión colonial europea se envorcou cara a África?

Conceptos

Define: protectorado, colonia de posición, colonia de poboamento.

Sinala as consecuencias do imperialismo para os pobos dominados.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

O IMPERIALISMO E A SEGUNDA REVOLUCIÓN INDUSTRIAL

2.1 Estudaremos os cambios sociais que introduciu a segunda revolución industrial.

2.2 Coñeceremos as causas e características dos diferentes imperios coloniais.

2.3 Buscaremos como cambiaron as paisaxes das colonias durante o imperialismo.

A PRIMEIRA GUERRA MUNDIAL

3.1 Achegámonos ás causas da Primeira Guerra Mundial; ás características do conflito, ao seu desenvolvemento e ás súas consecuencias. Coñecemos onde ten a súa orixe a contenda e investigamos sobre como se conservan hoxe en día os campos de batalla.

3.2 Reflexión sobre a arte durante a Primeira Guerra Mundial; a quen reflicte, que experiencias traumáticas e que visión do mundo transmite.

Outra mirada

Ao final da unidade coñecerás a vida de Isabelle Eberhardt, exploradora, escritora e xornalista; tamén a obra de Lalla Essaydi, artista nacida en Marrakech.

Busca información sobre as expedicións realizadas durante o século xix en África.

+ orientacións en anayaeducacion.es

Política e relacións internacionais

1.1 Os sistemas políticos

Entre 1870 e 1914 coexistiron dous sistemas distintos:

– Os sistemas parlamentarios impuxéronse en ropa occidental. Así, moitos países adoptaron o sufraxio universal masculino e apareceron move mentos sufraxistas que reivindicaron o voto femi nino, aínda que este só se alcanzou en Finlandia (1906) e Noruega (1913).

Fóra de Europa, Estados Unidos adoptou tamén o sufraxio universal masculino; e Xapón implantou un sistema parlamentario.

– Os sistemas autocráticos subsistiron en Europa central e oriental.

• O imperio austrohúngaro estaba formado por múltiples nacionalidades. Desde 1867 adoptou unha monarquía dual formada por dúas coroas coa súa propia organización, Austria e Hungría, aínda que mantiñan en común a política exterior e o emperador.

• O imperio ruso aprobou a emancipación dos servos en 1861, pero gobernábase cun sistema autocrático no que o Parlamento carecía de poder.

• O imperio otomán gobernaba de forma autocrática sobre múltiples nacionalidades.

1.2 A situación internacional

En Europa, Reino Unido continuou como primeira potencia comercial e financeira mundial durante a chamada «época vitoriana» (1837-1901). Despois, perdeu a súa primacía industrial en favor de Alemaña e dos Estados Unidos. Alemaña, tras a unificación, converteuse durante o reinado de Guillermo II (1888-1914) na segunda economía industrial do planeta. E Francia mantívose entre as grandes potencias. Os países mediterráneos e os imperios austrohúngaro, ruso e otomán tiveron un desenvolvemento menor.

Fóra de Europa, consolidáronse dúas novas potencias:

– Estados Unidos, tras a guerra de Secesión (18611865), colonizou as praderías centrais (conquista do Oeste), e os núcleos do noroeste industrializáronse con rapidez. Como resultado, o país converteuse nunha potencia industrial de primeira orde.

OS SISTEMAS BISMARCKIANOS

Fundación do Partido Socialdemócrata

Alemán Invención do fonógrafo

Primeira locomotora eléctrica Primeiro rañaceos (Home Insurance Building)

Conferencia de Berlín Nacemento do automóbil. Comezo do postimpresionismo Fundación

Sistemas bismarckianos

Terceiro sistema bismarckiano

Rusia Alemaña Austria-Hungría

Tripla Alianza (mantense desde 1882)

Tratado de reaseguro (1887)

Reino Unido (adhírese en 1887)

A PAZ ARMADA 1891-1914

Invento do cinematógrafo Fundación da Ford Motor Company Primeiro voo en avión

Comezo do fauvismo

Comezo do expresionismo

Invención da radio

Comezo do cubismo Ford instala a ta de ensamblaxe móbil Fin da construción da canle de Panamá

Italia

– Xapón, coa Revolución Meiji (1868-1912), realizou a substitución da monarquía feudal por un sistema parlamentario constitucional e o triunfo da occidentalización. As reformas económicas provocaron unha rápida industrialización, que converteu a Xapón nunha gran potencia na área do Pacífico.

1.3 Os sistemas de alianzas en Europa

As relacións internacionais europeas pasaron neste período por dúas etapas:

– Os sistemas bismarckianos (1871-1890). Foron un conxunto de alianzas, baseadas na diplomacia secreta, promovidas polo chanceler Bismarck. O seu obxectivo era illar a Francia, que estaba enfrontada con Alemaña pola perda de Alsacia e Lorena na guerra franco-prusiana, e evitar que se aliase con Rusia en contra de Alemaña. Tras case vinte anos de vixencia, nos que evitaron o conflito entre as grandes potencias, estes sistemas acabaron fracasando.

– A paz armada (1891-1914). Nestes anos a paz mantívose, pero os países europeos, prevendo unha guerra, rearmáronse e agrupáronse en dous bloques de alianzas: a Tripla Alianza, formada por Alemaña, AustriaHungría e Italia; e a Tripla Entente, integrada por Francia, Rusia e Reino Unido.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Manexar mapas Que che fai dicir iso?

1 Cales eran os dous únicos territorios europeos cun sistema verdadeiramente democrático en 1914? Argumenta a túa resposta.

Buscar información relevante

2 Busca información sobre o movemento sufraxista e escribe un resumo no teu caderno.

Manexar gráficos

3 Contesta: a) Que relación ten o gráfico dos gastos militares coa chamada «paz armada»? b) Cal foi o país que máis incrementou o gasto militar? c) A que sistema de alianzas pertencía cada un dos países deste gráfico?

Primeira dínamo (permite corrente eléctrica continua). Rockefeller funda a Estándar Oil

A Segunda Revolución Industrial 2

Entre 1870 e 1914 tivo lugar a chamada Segunda Revolución Industrial. Iniciouse nos Estados Unidos e Alemaña, e baseouse no uso de novas fontes de enerxía e en cambios na organización do traballo que impulsaron novos sectores industriais.

2.1 As novas fontes de enerxía

A finais do século xix comezaron a usarse novas fontes de enerxía, como o petróleo e a electricidade, e novos motores para mover as máquinas.

– O petróleo usouse para mover motores que funcionaban cos seus derivados, como a gasolina e o diésel.

– A electricidade utilizouse para a iluminación e para mover motores. Sobre todo desde a invención do acumulador e do transformador (1897), que permitiron transportala e acabaron coa necesidade de localizar as industrias xunto ás fontes de enerxía.

2.2 Os cambios na organización do traballo

Responderon á necesidade de producir artigos baratos e en masa.

– O taylorismo, aplicado por Frederick Taylor, pretendía conseguir a máxima eficacia no traballo. Para iso, determinábase a forma exacta de facer cada tarefa; cronometrábase o tempo que se debía empregar; e concedíanse incentivos de produción.

– O fordismo, aplicado por Henry Ford na súa fábrica de automóbiles, iniciou a produción en masa e en serie en enormes fábricas. Nelas o traballo organizábase en cadea, de forma que cada traballador realizaba só unha tarefa do proceso de fabricación do produto, que lle chegaba mediante unha fita transportadora. Con iso evitábanse desprazamentos, incrementábase o rendemento e abaratábase o produto.

2.3 Os sectores industriais punta

As innovacións técnicas anteriores orixinaron a diversificación da industria, destacando a metalurxia e a industria química.

– A metalurxia progresou grazas á xeneralización do convertedor Bessemer en 1856, que permitía obter aceiro a partir do ferro. Ademais, incorporou novos metais como o cobre, utilizado pola industria eléctrica; e o aluminio, obtido usando electricidade.

– A industria química elaborou numerosos produtos derivados do petróleo, como plásticos, colorantes, produtos farmacéuticos, fibras sintéticas e explosivos.

– Outras industrias punteiras da época foron as de material eléctrico e a mecánica, que fabricaron máquinas de coser e de escribir, bicicletas, locomotoras, automóbiles e os primeiros avións; a téxtil, co emprego de fibras e tinguiduras artificiais; e a alimentaria, coa conservación en latas pechadas hermeticamente.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Manexar conceptos

1 Define estes termos: Segunda Revolución Industrial, taylorismo, fordismo, traballo en cadea.

Analizar acontecementos relevantes

2 Cales foron as vantaxes que tiñan as novas fontes de enerxía? E dos novos sistemas de organización industrial?

Expoñer argumentos

3 Indica a importancia que tiveron para a industria o acumulador e o transformador, o convertedor Bessermer e a fita transportadora.

Manexar datos

4 Analiza a táboa e contesta: Que países gañaron e perderon peso industrial entre 1890 e 1913? Distribución da produción industrial no mundo (%)

Xerar novos contidos

5 Ao longo da historia houbo importantes enxeñeiras e enxeñeiros como Ada Lovelace, Nikolai Tesla, Hedy Lamarr ou Gustav Eiffel. Actualmente, hai múltiples empregos relacionados coa industria, e un deles é o de Enxeñería de Organización Industrial: a) Define que é a enxeñería; b) Descubre que é e que saídas profesionais ten a Enxeñería de Organización Industrial; c) Indica cales foron os principais logros das personalidades citadas arriba.

Os progresos técnicos

O

O taylorismo e o fordismo

«A descrición da tarefa específica inclúe non só o que debe facerse, senón como debe facerse e o tempo en que debe facerse. E sempre que o traballador logra facer a súa tarefa correctamente e dentro do límite de tempo especificado, recibe un incremento do seu salario ordinario, que oscila entre o 30 e o 100 por 100.»

«Hoxe, todas as nosas operacións se inspiran nestes dous principios: ningún home debe ter que facer máis dunha cousa; sempre que sexa posible, ningún home debe ter que parar (...). O resultado neto da aplicación destes principios é reducir no obreiro a necesidade de pensar e reducir os seus movementos ao mínimo (...). O home non debe ter un segundo menos do que necesita, nin un segundo máis (...). O home que coloca unha peza non a fixa: a peza non pode estar completamente fixada ata que non interveñan máis obreiros. O home que coloca un bulón non coloca a porca. O home que coloca a porca non a aparafusa».

Extracción de petróleo en Pennsylvania (EE. UU.) a finais do século xix

Tendido eléctrico nunha rúa de Londres no primeiro terzo do século xx

Taylor e o traballo científico

Ford e a cadea de montaxe

F. W. Taylor (1911).

H. Ford, A miña vida e a miña obra, 1925.

Avances da economía e do capitalismo 3

3.1 Novos medios de transporte e comunicación

– Os medios de transporte experimentaron grandes progresos.

• A electricidade aplicouse aos ferrocarrís (Siemens, 1879), aos tranvías e ao metro.

• E o motor de explosión permitiu o nacemento do automóbil (Benz, 1886; Diesel, 1893), a mellora da navegación e o inicio da aviación (irmáns Wright, 1903).

– As infraestruturas tamén melloraron:

• coa finalización da canle de Panamá (1914), que abaratou o transporte entre os océanos Atlántico e Pacífico;

• e coa extensión da rede ferroviaria, que facilitou a expansión dos Estados Unidos cara ao oeste, a de Rusia cara ao leste e unha maior integración territorial do resto dos países.

– As comunicacións progresaron con inventos como o teléfono (Meucci, 1860), o fonógrafo (Edison, 1876), o cinematógrafo (irmáns Lumière, 1895) e a radio (Tesla, 1897).

3.2 As actividades agrarias e o comercio

– As actividades agrarias aumentaron os seus rendementos grazas ao emprego de fertilizantes químicos e de pensos.

O uso de máquinas movidas por motores eléctricos e de explosión facilitou o traballo.

As novas técnicas, como a pasteurización, o enlatado e a conxelación, permitiron a conservación dos alimentos.

E o progreso do transporte abaratou a distribución dos produtos e permitiu que cada zona tendese a especializarse nos máis adecuados para a súa venda nun mercado mundial.

– O comercio interior ideou novos sistemas para vender a crecente produción, como os grandes almacéns, que ofrecían unha gran variedade de produtos baratos; e técnicas como a publicidade, a compra por correo e a prazos, e as rebaixas.

– O comercio internacional adquiriu agora unha dimensión mundial, grazas á mellora dos transportes e ao crecemento da produción industrial.

A necesidade de mercados que subministrasen as materias primas e comprasen os produtos industriais levou a algúns estados ao proteccionismo comercial; e a outros, á conquista de imperios coloniais.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Establecer relacións Liña do tempo

1 Relaciona estes personaxes cun invento: Tesla, Benz, Edison, Siemens, irmáns Lumière, irmáns Wright, Meucci. Despois, ordénaos nun eixe cronolóxico e indica a súa importancia.

Usar as redes

2 Descubre en que consistiu a «guerra de patentes» que mantiveron Meucci e Bell. Busca información para responder como se realiza na actualidade a patente dun invento.

Identificar cambios

3 Cales foron as medidas que se implantaron nesta época para favorecer o consumo?

Expoñer argumentos

4 Busca no vocabulario en que consisten as tres principais formas de concentración empresarial. Cales son as súas vantaxes e inconvenientes?

Investigar procesos

5 Por grupos, repartide os medios de transporte ou comunicación xurdidos nesta época e confeccionade un mural con imaxes que mostren a súa evolución ata a actualidade. Acompañade cada imaxe dun pé explicativo.

3.3 O nacemento do gran capitalismo

O aumento do tamaño das empresas e as elevadas sumas de diñeiro necesarias para financiarse orixinaron unha nova fase do sistema capitalista, coñecida como «gran capitalismo». Os seus trazos básicos foron a concentración financeira e a concentración empresarial.

– A concentración financeira supuxo a aparición de grandes bancos, como o Crédit Lyonnais (Francia), o Deutsche Bank (Alemaña) ou o Lloyds (Gran Betaña). Estes intensificaron a súa relación coas empresas industriais, concedéndolles créditos ou participando nelas como accionistas.

– A concentración empresarial propúxose dominar o mercado, eliminando a competencia entre empresas. Con este fin creáronse diferentes tipos de concentración, como o cártel, o trust e o hólding. Este feito obrigou a crear leis antimonopolio.

A. Primeiro tren eléctrico circulando pola Exposición Universal de Berlín en 1879.

B. Antonio Meucci (en primeiro plano) inventou o teléfono en 1860.

C. Karl Benz e Daimler no seu primeiro automóbil en Mannheim (Alemaña).

D. Os irmáns Wright realizaron o seu primeiro voo o 17 de decembro de 1903.

As consecuencias sociais da Segunda Revolución Industrial 4

4.1 O crecemento demográfico e urbano

Entre 1870 e 1914 a poboación europea acelerou o seu crecemento, pasando de 300 a 440 millóns de persoas. Como resultado, aumentaron a emigración ao exterior e a poboación urbana.

– A emigración ao exterior viuse favorecida pola mellora e o abaratamento do transporte. Inicialmente, procedeu do Reino Unido, Irlanda e Escandinavia; despois, afectou a toda Europa. Os seus destinos principais foron os Estados Unidos, América Latina, Australia e Nova Zelandia. A emigración beneficiou os países receptores, que necesitaban poboadores; e tamén aos emisores, que así aliviaban o paro e os conflitos sociais.

– As cidades incrementaron os seus habitantes. Así, en 1900 albergaban a un terzo ou a metade da poboación; e algunhas, como París e Londres, superaron o millón de persoas. Ademais, transformaron o seu aspecto grazas ás melloras hixiénicas (rede de sumidoiros, pavimentación e recollida de lixo) e á adopción dalgunhas novidades derivadas da Segunda Revolución Industrial, como a iluminación, o tranvía e o metro eléctricos.

4.2 Os avances sociais

O desenvolvemento do movemento obreiro

O movemento obreiro gañou afiliados cando os Estados recoñeceron a liberdade de reunión e de asociación e legalizaron as asociacións obreiras. Co tempo, xurdiron partidos políticos obreiros, que se propuxeron acceder ao poder político e impulsar reformas democráticas e sociais. O primeiro e máis importante foi o Partido Socialdemócrata

O sindicalicalismo e o internacionalismo obreiro

AVANZA EN COMPETENCIAS

Manexar gráficos

1 Utilizando a información que achegan os gráficos, responde as seguintes cuestións:

a) Que tres países tiñan maior poboación en 1914? Que tres creceron máis entre 1870-1914?

b) Que relación existe entre crecemento demográfico e emigración a ultramar? Que vantaxes supoñía esta emigración?

Establecer relacións

2 Realiza estas tarefas sobre o movemento obreiro: a) Indica os dous países con maior afiliación sindical en 1914. A que pode deberse? b) Sitúa nun mapa de Europa coa súa data os países onde se fundaron partidos socialistas antes de 1914. Cales foron os tres primeiros onde se crearon? c) Que feitos favoreceron a creación de sindicatos e partidos obreiros? Como influíu este feito na situación laboral do proletariado?

O sindicalicalismo e o internacionalismo obreiro

A partir de 1875, e como resultado da presión das organizacións de traballadores, a lexislación laboral e social avanzou nos países industrializados.

En Alemaña aprobáronse leis de seguros contra a enfermidade (1883), de accidentes de traballo (1884) e de pensións (1891).

En Francia, a xornada laboral pasou de 12 a 10 horas entre 1892 e 1906.

En Gran Betaña reguláronse as pensións de vellez (1909).

O sufraxio universal masculino xeneralizouse tamén de forma paulatina.

As mulleres, en cambio, seguiron marxinadas, de aí o nacemento do movemento sufraxista co fin de conquistar o voto feminino.

Sufraxistas manifestándose en Londres.

Alemán (SPD), fundado en 1875, ao que pronto seguiron outros en Francia, Reino Unido, Italia e España.

O internacionalismo obreiro reavivouse coa fundación da II Internacional ou Internacional Socialista (París, 1889), concibida como unha federación de partidos socialistas baseada en principios marxistas. Nela enfrontáronse os marxistas puros, partidarios de acceder ao poder pola revolución; e os revisionistas, defensores de alcanzalo participando nas eleccións. A Internacional condenou, ademais, o capitalismo, o imperialismo e a guerra.

A mellora do proletariado

En Europa occidental mellorou a situación do proletariado. No terreo laboral, a presión do movemento obreiro e dos partidos de esquerda levou a moitos Estados, como Alemaña, Francia e Reino Unido, a elaborar leis que regulaban a xornada laboral e establecían medidas de protección social: indemnizacións por accidente, xubilación, salarios mínimos, etc. No terreo económico, a produción en masa e en serie debida á Segunda Revolución Industrial abaratou os prezos de moitos bens. Isto permitiulle ao proletariado elevar a súa capacidade de consumo e a súa calidade de vida.

No apartado «Aplica as competencias» tes a proba: A árbore xenealóxica da humanidade.

Investigar procesos

3 Busca a solución: cando e por que xurdiron a festa do 1 de Maio, Día Internacional dos Traballadores e a conmemoración do 8 de marzo, Día Internacional da Muller?

O imperialismo no século xix (I). Causas e formas de dominio 5

5.1 O imperialismo e as súas causas

A partir de 1870, a expansión colonial europea dirixiuse cara a África, Asia e o Pacífico e entrou nunha nova fase coñecida como imperialismo.

A diferenza do colonialismo anterior, cuxo obxectivo principal era dominar os recursos económicos das colonias, o imperialismo implicou o control militar, político e económico da minoría europea sobre os territorios dominados.

O novo impulso colonial obedeceu a diferentes causas:

– Políticas e estratéxicas. A posesión de colonias aseguraba o poder e o prestixio internacional dos países; ou permitía controlar rutas comerciais e territorios estratéxicos.

– Demográficas. As colonias proporcionaban territorios onde enviar os excedentes de poboación, para así reducir o paro e as tensións sociais internas.

– Económicas. O aumento de produción debido á Segunda Revolución Industrial esixía dispoñer de territorios que lle subministrasen materias primas á industria e comprasen os seus produtos, sen barreiras aduaneiras. Ademais, as colonias provían de man de obra barata e de espazos onde investir o capital.

– Ideolóxicas. Certas ideoloxías, manipulando as ideas de Darwin (darwinismo social), proclamaron a superioridade da raza branca e a súa «misión» de «civilizar» ao resto do mundo.

5.2 As formas de dominio colonial

As principais potencias imperialistas foron Reino Unido e Francia. A elas sumáronse pronto outros países europeos (Alemaña, Bélxica, Italia, España e Rusia) e extraeuropeos (Estados Unidos e Xapón). Estas potencias usaron diversas formas de dominio colonial:

– As concesións eran vantaxes comerciais obtidas de países independentes, como a cesión de portos para o comercio. Foi o caso de China, cuxo territorio repartírono entre si as grandes potencias en «áreas de influencia».

– Os protectorados mantiñan o goberno indíxena, pero a potencia colonizadora controlaba a política exterior, o exército e a explotación de certos recursos. Foron os casos de India e Exipto.

– As colonias eran territorios sometidos á soberanía da metrópole. As de posición controlaban puntos estratéxicos; caso da colonia británica de Cape Town (Cidade do Cabo). As de poboamento asentaban unha numerosa poboación estranxeira e autoadministrábanse; como os dominios británicos de Canadá, Australia, Nova Zelandia e Suráfrica. E as de explotación, de maioría indíxena, estaban administradas pola metropoli, que explotaba en exclusiva os seus recursos; foi o caso da colonia belga do Congo.

A defensa do imperialismo

«Estaba onte no East End e asis tín a unha reunión de parados. (...) Non se oía máis que un be rro: “pan, pan”.

Cando regresei á miña casa sentinme aínda máis convenci do da importancia do imperia lismo (...). Para salvar os corenta millóns de habitantes do Reino Unido dunha mortífera guerra civil, nosoutros, os colonizadores debemos conquistar novas terras para instalar nelas o excedente da nosa poboación e encontrarlles novas saídas aos produtos das nosas fábricas».

«Cada mellora dos métodos de produción, cada concentración da propiedade (...), parece reforzar a tendencia á expansión imperialista. Na medida que unha nación tras outra entran na era das maquinarias e adoptan os métodos industriais máis avanzados, é máis difícil para os seus empresarios, comerciantes e financeiros colocar as súas reservas económicas, e progresivamente vense tentados a aproveitar os seus gobernos para conquistar con fins particulares países afastados e subdesenvolvidos a través da anexión e do protectorado (...)».

AVANZA EN COMPETENCIAS

Analizar fenómenos O espello

1 Explica as diferenzas entre colonialismo e imperialismo.

Argumentar sobre temas

2 Que argumentos utilizaron as potencias colonizadoras para xustificar o imperialismo? Estás de acordo con eles? Argumenta a túa resposta.

Manexar conceptos

3 Anota cal era a situación dos gobernos indíxenas nas concesións, os protectorados e as colonias.

John A. Hobson. O imperialismo, 1902.

Sir Cecil Rhodes. Carta ao xornalista Stead, 1895.

A variedade de dominios coloniais

As concesións. China

Os protectorados. India e Exipto India

Entre 1884 e 1911, China dividiuse en cinco zonas de influencia. A imaxe é unha caricatura desa repartición polas potencias imperialistas, publicada en 1885. En primeiro plano, e de esquerda a dereita, sitúanse a raíña Victoria (Inglaterra), Guillerme II (Alemaña), Nicolás II (Rusia), Marianne (símbolo da República francesa) e Meiji Tenno (Xapón).

As colonias. O Congo Belga

Establecer relacións

4 Atribúe os seguintes trazos a un tipo de dominio colonial: control de puntos estratéxicos; control da política exterior e do exército; explotación en exclusiva dos recursos; vantaxes comerciais; asentamento de numerosa poboación estranxeira.

Desenvolver proxectos de investigación

Crebacabezas

5 En grupos, planificade un traballo sobre unha coloniada época: orixe, organización colonial, formas de explotación, etc.

India converteuse en protectorado británico en 1858.

Exipto

Exipto pasou a ser protectorado británico en 1914.

A colonia de Cape Town (Cidade do Cabo) estivo baixo control holandés (1652-1795) e británico (1795-1910).

O imperialismo no século xix (II). A expansión colonial 6

6.1 A formación dos imperios coloniais

A repartición de África

A presenza europea en África limitábase cara a 1870 a certos puntos costeiros. Desde entón, as principais potencias propuxéronse explorar o continente e crear imperios continuos.

Para evitar os posibles enfrontamentos, entre 1884 e 1885 reuníronse na Conferencia de Berlín. Nela establecéronse as normas de ocupación do continente: a posesión dunha franxa costeira daba dereito a ocupar o interior, sempre que se demostrase o control efectivo do territorio. Tamén se recoñeceron a libre navegación polos ríos Níxer e Congo, e a liberdade de comercio no centro de África. Nos anos posteriores á conferencia acelerouse a ocupación de África. Reino Unido intentou formar unha franxa colonial continua entre O Cairo, ao norte, e Cape Town, ao sur. Francia estendeu o seu dominio entre Senegal, ao oeste, e Somalia, ao leste. E outros países, como Bélxica, Alemaña, Portugal, Italia e España, completaron a repartición do continente.

O imperialismo en Asia, Oceanía e América

– En Asia existían Estados ben organizados, como China e Persia, polo que predominou o sistema de concesións e a repartición de áreas de influencia.

Aínda así, algúns territorios pasaron ás mans do Reino Unido (India, Birmania), Francia (resto de Indochina, menos Siam) e os Países Baixos (a maioría de Indonesia). Ademais, Rusia incorporou Siberia e estendeuse cara á India e China; Xapón intentou anexionar Corea e Manchuria, chocando con China e Rusia; e Estados Unidos expulsou a España de Filipinas.

– En Oceanía, o Reino Unido incorporou Australia ao seu imperio; e Estados Unidos ocupou algúns arquipélagos, como Hawaii.

– En América, Estados Unidos estendeu a súa influencia por Puerto Rico e Cuba, e ocupou o territorio onde se construía a canle de Panamá.

A Conferencia de Berlín

«Desexando establecer nun espírito de entendemento mutuo, as condicións máis favorables ao desenvolvemento do comercio e da civilización en determinadas rexións de África, e asegurar a todos os pobos as vantaxes da libre navegación polos principais ríos africanos que desembocan no océano Atlántico; desexosos, por outra parte, de previr os malentendidos e as disputas que puidesen suscitar no futuro as novas tomas de posesión efectuadas nas costas de África e preocupados, ao mesmo tempo, polos medios de aumentar o benestar moral e material das poboacións indíxenas, resolveron (...):

Artigo 34. Toda potencia que a partir deste momento tome posesión dun territorio situado na costa do continente africano (...) acompañará a Acta respectiva dunha notificación dirixida ás restantes potencias asinantes (...), co obxecto de poñelas en condicións de facer valer as súas reclamacións, se houbese lugar a elas.

Artigo 35. As potencias asinantes (...) recoñecen a obriga de asegurar, nos territorios ocupados por elas na costa do continente africano, a existencia dunha autoridade suficiente».

Conferencia de Berlín. Acta Xeral. Febreiro de 1885.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Interpretar fontes

1 Le o texto da Conferencia de Berlín, e contesta: a) Que razóns se dan para lexitimar a ocupación do continente africano? b) Que condicións impuxo esta conferencia para a ocupación do territorio? c) Localiza nun mapa os ríos Congo e Níxer e as zonas que percorren. d) Por que cres que a Conferencia de Berlín estableceu a libre navegación por eles?

Obter información

2 Nomea as potencias colonizadoras que obtiveron territorios en África, Asia e Oceanía.

Usar as redes

3 Busca información sobre algún explorador africano desta época e redacta un texto sobre as súas viaxes de exploración.

OCÉANO ATLÁNTICO

1 Marrocos español

2 Guinea portuguesa

3 Fernando Poo (España)

4 São Tomé e Príncipe (Portugal)

5

6.2 As consecuencias do imperialismo

Foron distintas para as metrópoles e para os pobos dominados.

– Para as metrópoles, o colonialismo foi en xeral positivo. Supuxo poder político, riquezas (materias primas e mercados onde vender os seus produtos manufacturados), maior paz social e coñecemento doutras civilizacións. Pero tamén agudizou os enfrontamentos internacionais, políticos e económicos que conducirían á Primeira Guerra Mundial.

– Para os pobos dominados, o colonialismo foi negativo. Os gobernos locais foron eliminados ou controlados por estranxeiros; e os conflitos internos agudizáronse debido ao trazado arbitrario das fronteiras.

A economía tradicional alterouse, pois as potencias colonizadoras substituíron a agricultura de autoconsumo por outra de exportación, impediron a industrialización, impuxeron un comercio desigual e crearon infraestruturas en función dos seus intereses.

A sociedade dividiuse nunha minoría estranxeira, que controlaba o goberno e a riqueza e habitaba en barrios luxosos; e a maioría indíxena, obrigada a traballar e confinada en barrios á parte ou en reservas. E as culturas dos pobos colonizados foron desprazadas polas estranxeiras.

OCÉANO ÍNDICO

Manexar mapas

4 Utilizando un mapamundi político, indica en que continente se encontran, e a que potencia pertencían as seguintes colonias: Angola, Canadá, Congo, Exipto, Camerún, India e Australia.

Utilizar mapas Penso, interésame, investigo

5 Cita, de norte a sur, os territorios que integraban o imperio africano do Reino Unido; e de oeste a leste, os que formaban o imperio francés. Escribe xunto a cada territorio a súa denominación actual.

Manexar gráficos

6 Fíxate no mapa e resolve esta cuestión: que potencia tiña un imperio colonial máis extenso?

7

A Primeira Guerra Mundial (I). Causas

7.1 Contendentes

En 1914 estalou en Europa a Primeira Guerra Mun dial, un conflito de enorme extensión coñecido po los seus contemporáneos como a Gran Guerra. Os países contendentes agrupáronse en dous bandos:

– Os imperios centrais —Alemaña, Austria-Hungría e Turquía—, aos que logo se sumaron Bulgaria e outros estados.

– Os Aliados ou Entente —Francia, Rusia, Reino Uni do e Serbia—, aos que despois se uniron Italia, Estados Unidos e outros países.

7.2 Causas do conflito

As causas profundas

Estas hai que buscalas nas tensións existentes en Europa antes de 1914:

– Os conflitos políticos entre as grandes potencias respondían a diversos motivos. Uns eran territoriais: Francia reclamaba Alsacia e Lorena a Alemaña; e Italia e Austria-Hungría disputaban os territorios de Istria e Trento. Outros eran nacionalistas, caso dos imperios austrohúngaro e turco enfrontados nas chamadas guerras balcánicas de 19121913. Por último, outros procedían dos enfrontamentos coloniais entre as potencias imperialistas polo control de certos territorios.

– As rivalidades económicas entre os países acrecentáronse desde principios de século pola competencia comercial. Así, Francia e Reino Unido receaban do crecemento da economía alemá e a súa forte presenza nos mercados coloniais.

– Os sistemas de alianzas militares (Tripla Entente e Tripla Alianza) desembocaran nunha carreira armamentística, a «paz armada», que podía converter calquera incidente nunha guerra de enorme proporción.

A chispa da guerra

A chispa ou causa inmediata que iniciou o conflito foi o asasinato en Saraievo (Bosnia, xuño de 1914) do arquiduque Francisco Fernando, herdeiro da coroa de Austria-Hungría, por un estudante nacionalista serbio. Como consecuencia, Austria-Hungría declaroulle a guerra a Serbia que, ao recibir o apoio de Rusia, puxo en marcha o sistema de alianzas.

Contendentes e forzas mobilizadas

Distribución

Países e forzas implicadas

Rusia (Paz de Brest-Litovsk)

Países neutrais: España, Países Baixos, Noruega, Suecia, Dinamarca, Albania e Suíza.

AVANZA EN COMPETENCIAS

Comprender o tempo histórico

1 Resolve estas cuestións utilizando o mapa e a táboa estatística: que países se mantiveron neutrais en cada continente? Que feitos influíron na enorme extensión territorial que tivo a Gran Guerra? Cal dos dous bandos contou con menos países aliados fóra de Europa? Cal mobilizou máis forzas?

Os conflitos territoriais entre países eran unha fonte continua de tensión.

Os conflitos nacionalistas en imperios multinacionais, como o austrohúngaro e o turco, enfrontaban as distintas nacionalidades co poder imperial e entre si, como reflicte a situación dos Balcáns ao concluír as guerras balcánicas.

«O imperio alemán converteuse nun imperio mundial. Por todas as partes, nas rexións máis remotas do globo, viven millóns de compatriotas nosos. Os produtos alemáns, a ciencia alemá, o espírito de empresa alemán atravesan os océanos. As riquezas que Alemaña transporta a través dos mares cífranse en miles de millóns».

Discurso de Guillerme II, 1896.

Atentado de Saraievo

«De súpeto, un mozo empuñando unha pistola Browning chegou ata o automóbil e fixo cinco disparos, primeiro sobre o arquiduque e despois sobre a súa esposa (...). Os dous feridos foron trasladados a Konak, onde se lles prodigou todo xénero de auxilios. Desgraciadamente, todo iso resultou inútil, e os dous esposos (...) faleceron aos poucos momentos de chegar ao palacio».

ABC, luns 29 de xuño de 1914.

Organizar información

2 Realiza un esquema coas causas da guerra.

Establecer relacións

3 Con axuda do texto e os documentos gráficos, contesta estas preguntas:

1913

Perdas territoriais do imperio otomán Perdas territoriais de Bulgaria Data dos cambios territoriais

Carreira de armamento

O sistema de alianzas, en marcha

28 xuño Atentado de Saraievo.

23 xullo Austria-Hungría lánzalle un ultimato a Serbia, tras asegurar o apoio de Alemaña.

28 xullo Austria-Hungría decláralle a guerra a Serbia.

30 xullo Rusia inicia a mobilización xeral en apoio de Serbia.

1 agosto Alemaña decláralle a guerra a Rusia. Francia inicia a mobilización xeral.

3 agosto Alemaña decláralle a guerra a Francia.

4 agosto Alemaña invade Bélxica, ao negarlle o paso das tropas alemás para invadir Francia provocando que Reino Unido lle declare a guerra a Alemaña.

6 agosto Serbia decláralle a guerra a Alemaña e AustriaHungría decláralle a guerra a Rusia.

11 e 12 de agosto Francia e Reino Unido decláranlle a guerra a Austria-Hungría.

a) Que relación pensas que existe entre os dous contendentes que se enfrontaron na Gran Guerra ou Primeira Guerra Mundial e os sistemas de alianzas?

b) Que diferenza existe entre as causas profundas e a causa inmediata do conflito?

Francia reivindica a Alemaña os territorios de Alsacia e Lorena

A Primeira Guerra Mundial (II). Acontecementos e consecuencias

8.1 O desenvolvemento do conflito (1914-1918)

Características da guerra

A guerra tivo unhas características diferentes aos conflitos anteriores que lle valeron a súa denominación de Gran Guerra ou guerra mundial. As máis destacables foron a súa grande extensión territorial, ao participar nela dezaseis nacións, algunhas con extensos imperios coloniais que se viron implicados no conflito. E o emprego de novas armas ofensivas (metralladoras, lanzachamas, gases tóxicos, minas, submarinos, avións), de novos sistemas defensivos, como as trincheiras; e de novas modalidades de loita, como a guerra psicolóxica

A contenda tamén impulsou transformacións económicas e sociais: a economía dos países contendentes introduciuse de cheo na produción de material de guerra; a sociedade sufriu penurias, como o racionamento de alimentos e os bombardeos, e as mulleres incorporáronse ao mundo laboral para substituír os homes que combatían na fronte.

Etapas e acontecementos

– A guerra de movementos (1914). A guerra comezou de xeito case simultáneo en dúas frontes, o oriental e o occidental. Alemaña intentou unha vitoria case instantánea sobre Francia, para concentrar as súas forzas na fronte oriental e derrotar a Rusia. Pero Francia resistiu no Marne, e o rápido avance ruso por Prusia obrigou a Alemaña a enviar tropas á fronte oriental. A finais de ano, Turquía sumouse ao bando dos imperios centrais.

– A guerra de posicións (1915-1916). Ante a falta dunha vitoria decisiva, as frontes estabilizáronse ao longo de extensas liñas de trincheiras protexidas por metralladoras e aramados. Desde elas lanzáronse ofensivas de desgaste (Verdún, Somme). Nesta fase, a contenda converteuse nun conflito mundial, tras a entrada de máis países: Bulgaria, Italia, Romanía, Portugal e Xapón, entre outros.

– O final da guerra (1917-1918). En 1917, EE. UU. incorporouse á guerra xunto aos aliados; e Rusia retirouse tras o triunfo da revolución comunista e a firma da paz de Brest-Litovsk. En 1918 os aliados iniciaron unha ofensiva en todas as frontes, provocando a progresiva rendición dos imperios centrais. Este mesmo ano, o presidente de EE. UU., Woodrow Wilson, enunciou os «Catorce Puntos» nos que debería asentarse a paz.

8.2 A Paz de París e a Sociedade de Nacións

Na Conferencia de París (1919-1920), os vencidos asinaron tratados que os obrigaban a reducir o seu exército; pagar reparacións de guerra; e realizar cesións territoriais que configuraron un novo mapa de Europa. Especialmente duro foi o Tratado de Versalles, que lle impuxo a Alemaña a perda de Alsacia e Lorena e de todas as súas colonias, e culpouna da guerra, deixándoa humillada e desexosa de desquitarse.

Cronoloxía do conflito

Tratado de Versalles con Alemaña

Veránoutono

Contraofensiva aliada na frente occidental

Conferencia de París Rusia asina o Tratado de Brest-Litovsk

Rusia asina o armisticio cos imperios centrais

O 11 de novembro Alemaña asina o armisticio Fin da guerra

Wilson pronuncia o discurso dos «Catorce Puntos»

Estados Unidos entra en guerra

Alemaña inicia a guerra submarina

Ofensiva aliada no Somme

Comeza a batalla de Verdún

Bulgaria entra en guerra xunto aos imperios centrais

Os alemáns utilizan por primeira vez gases en Ypres. Italia únese á Entente (Tratado de Londres)

Turquía súmase aos imperios centrais

Iníciase a «guerra de trincheiras»

Xapón adhírese á Entente

Asesinato en Saraievo do arquiduque Francisco Fernando Alemaña ataca a Francia aplicando o Plan Schlieffen

AVANZA EN COMPETENCIAS

Elaborar coñecemento

1 Xustifica as denominacións de guerra de movementos e guerra de posicións.

2 Explica a importancia que tiveron estes feitos sobre a guerra ou a paz: o triunfo da Revolución rusa; os «Catorce Puntos de Wilson»; o Tratado de Versalles; a creación da Sociedade de Nacións.

A Gran Guerra e as súas consecuencias

A guerra das tricheiras

Europa tras a Primeira

Guerra Mundial

Fronteiras en 1914

Fronteiras en 1923

Antigo imperio alemán

Antigo imperio austro-húngaro

Antigo imperio otomán

Antigo imperio ruso

Novos estados

Despois do Tratado de Brest-Litovsk

Despois do Tratado de Versalles

Cidades libres

Desaparecen antes de 1923

Áreas en litixio

IRLANDA

IRLANDA

DO NORTE

DINAMARCA

ALEMAÑA

FINLANDIA

ESTONIA (1918-1940)

LETONIA (1918-1940)

LITUANIA (1918-1940)

POLONIA

CHECOSLOVAQUIA

AUSTRIA HUNGRÍA

IUGOSLAVIA

1 BÉLXICA

2 LUXEMBURGO

3 LIECHTENSTEIN

4 ANDORRA

5 MÓNACO

6 SAN MARINO

7 CIDADE DO VATICANO

0 250 500 750 km

UCRAÍNA (1918-1922)

XEORXIA (1918-1921)

Cáucaso

Sáhara español

ARMENIA (1918-1920)

Líbano (Mandato Francia) Xibraltar (Reino Unido)

Marrocos español

Ifni (España)

Tunisia (Francia)

Sirya (Mandato Francia)

Iraq (Mandato Reino Unido)

AZERBAIJÁN (1918-1920)

Marrocos (Francia)

Alxeria (Francia)

8.3 As consecuencias da guerra

Malta (Reino Unido) Chipre (Reino Unido)

Libia (Italia)

O balance da guerra foi desolador. Ocasionou máis de 9 millóns de mortos e numerosos feridos e mutilados. Causou graves perdas materiais en campos de cultivo, industrias, transportes e edificios. Agudizou os contrastes entre as clases traballadoras e as clases medias empobrecidas, e unha minoría enriquecida polos negocios bélicos. Favoreceu o traballo da muller fóra do fogar. E promoveu unha ideoloxía pacifista e antimilitarista; aínda que tamén fomentou o desexo de desquite dos vencidos, especialmente de Alemaña.

Tras a guerra abolíronse as dinastías que gobernaban os imperios centrais; a maioría dos países adoptou o sufraxio universal masculino; e moitos concedéronlles o voto ás mulleres en atención ao seu traballo durante a guerra. No plano internacional a hexemonía mundial europea foi substituída pola dos Estados Unidos.

Dodecaneso (Italia) Exipto (RU)

Palestina (Mandato RU)

Transxordania (Mandato Reino Unido)

Kuwait (Reino Unido)

cesións territoriais de Alemaña?

b) Que países europeos reduciron a súa extensión territorial?

c) Que países xurdiron a raíz da paz de Brest-Litovsk? E despois do Tratado de Versalles?

Utilizar imaxes e gráficas

4 Valora as consecuencias demográficas da guerra a partir da análise do gráfico:

A cultura e a arte (I). A arquitectura

9.1 A educación e a ciencia

– A educación progresou durante o período 1870-1914, ao estenderse a escolarización obrigatoria e gratuíta.

– A ciencia adoptou o método positivista ou método científico, creado por Auguste Comte. Baséase na elaboración de teorías que deben probarse experimentalmente, tras o cal se converten en leis ou teorías de validez xeral. Os seus descubrimentos e aplicacións crearon unha confianza cega nun progreso ilimitado.

Entre os avances científicos da época destacaron os raios X (Roentgen), a radioactividade (matrimonio Curie), as leis da herdanza (Mendel), as vacinas contra a rabia (Pasteur) e a tuberculose (Koch), e o poder do subconsciente (Freud).

9.2 A arquitectura moderna

Os novos materiais

A arquitectura moderna xurdiu como resultado da Segunda Revolución Industrial, que esixiu construír moito, á présa e barato. Para iso, adoptáronse novos materiais como o ferro, o aceiro, o cristal e o formigón.

Primeiro empregáronse en edificios utilitarios, como invernadoiros, estacións ferroviarias, pontes, fábricas, pavillóns e mercados, pois foron rexeitados polos arquitectos tradicionais ao consideralos produtos industriais carentes de beleza.

Pero co tempo, os novos materiais fóronse xeneralizando.

O emprego de novos materiais

AVANZA EN COMPETENCIAS

Valorar achegas culturais

1 Indica con que descubrimentos científicos están asociados os seguintes personaxes: Roentgen, Pasteur, Koch, o matrimonio Curie, Mendel e Freud. Despois, valora un a un cada descubrimento.

Coñecer a arte

2 Contesta estas preguntas: cando empezaron a utilizarse os novos materiais? Por que se incrementou o seu uso tras a Segunda Revolución Industrial? Que vantaxes tiña o emprego do ferro, o cristal e o formigón?

3 Explica que se entende por rañaceos, onde e por que xurdiron, e que innovacións técnicas permitiron a súa construción.

Galería Umberto, Nápoles. O ferro permite cubrir amplos espazos con moi poucos soportes, e o cristal proporciona lixeireza e luminosidade.

Cour des Voraces, Lión. O formigón, ao que máis tarde se incorporou unha rede metálica, aplicouse aos alicerces e á estrutura dos edificios, permitindo elevar considerablemente a súa altura.

As novas correntes arquitectónicas

A arquitectura nos Estados Unidos. Os rañaceos

Nos Estados Unidos, a nova arquitectura naceu na Escola de Chicago. O incendio da cidade en 1871 obrigou a reconstruíla con edificios sen madeira e de elevada altura, para compensar a carestía do solo no centro urbano. A solución foi o emprego do formigón nos alicerces e na estrutura; o uso do ferro e do cristal; e a incorporación do ascensor.

Grazas a todo iso levantáronse os primeiros rañaceos, como o Monadnock Building, de Burnham e Root; os Almacéns Carson e o Auditorium, de Sullivan; e o edificio Flatiron, de Burnham.

A arquitectura en Europa. O modernismo

En Europa, a nova arquitectura difundiuse grazas ás exposicións universais. Entre os seus edificios destaca a Torre Eiffel de París, realizada para a exposición de 1889.

Entre 1890 e 1910 xurdiu o modernismo, un novo movemento estético, coñecido como Art Nouveau en Francia e Modern Style en Gran Bretaña, que tratou de conciliar o útil co artístico. Para iso, empregou os novos materiais, pero buscando a beleza mediante o uso de formas ondulantes e asimétricas inspiradas na natureza, como vexetais, animais, ondas e chamas. Ademais, pretendeu integrar todas as artes, ocupándose tamén da decoración de fachadas e interiores e do mobiliario.

Entre os seus representantes destacaron Victor Horta (Casa Tassel de Bruxelas), Hector Guimard (estacións de metro de París) e Henry van de Velde (Casa de Uccle, preto de Bruxelas).

Manexar conceptos

4 Descubre as diferenzas entre cemento, formigón e formigón armado.

Manexar imaxes

5 Utilizando as imaxes, compara as características da arquitectura moderna nos Estados Unidos e en Europa.

Usar as redes

6 Busca imaxes doutros edificios representativos da arquitectura moderna e resume as súas características.

1. Rañaceos Auditorium, Dankmar Adler e Louis Sullivan, 1889, Chicago (Estados Unidos).

2. Casa estudo de Victor Horta, 1898-1901, Bruxelas (Bélxica).

3. Boca de metro de Porte Dauphine, Hector Guimard, 1900-1912, París (Francia).

Primeiras vangardas 10

A cultura e a arte (II).

10.1 Impresionismo e postimpresionismo

A finais do século xix naceron o impresionismo e o postimpresionismo, dúas correntes artísticas que abriron o camiño das primeiras vangardas.

– O impresionismo xurdiu cara a 1870, cando un grupo de pintores saíu pintar ao aire libre para captar nas súas obras a «impresión» ou efectos instantáneos da atmosfera e a luz. Para iso, utilizaron unha pincelada solta, formada pola superposición de cores puras; e escolleron temas ata entón considerados secundarios: paisaxes, escenas urbanas, bailarinas, carreiras de cabalos, etc.

Os pintores máis destacados foron Claude Monet, autor de Impresión, sol nacente e de A estación de Saint-Lazare; Auguste Renoir, pintor do Moulin de la Galette, e Edgar Degas, famoso polos seus cadros de bailarinas e de carreiras de cabalos.

Próximo ao impresionismo situouse o escultor Auguste Rodin (18401917), que rompeu co academicismo vixente e se interesou pola luz e o movemento. Entre as súas obras destacan as Portas do Inferno, O pensador e Os burgueses de Calais.

O postimpresionismo, xurdido cara a 1886, revisou o impresionismo con novas formulacións que constitúen o antecedente das vangardas. Así, Paul Cézanne descompuxo os obxectos en figuras xeométricas nos seus bodegóns e paisaxes. Paul Gauguin utilizou cores fortes e planas en obras como Arearea. E Vincent van Gogh usou cores puras e irreais aplicadas cunha pincelada curva e grosa, expresiva da súa personalidade angustiada, caso de A noite estrelada.

As «miradas» impresionistas

AVANZA EN COMPETENCIAS Establecer relacións

1 Descubre o significado destas exclamacións e relaciónaas con dous movementos pictóricos: a) «Donatello entre as feras!» (Louis Vauxcelles). b) «Que representa esta tela?....Impresión!, desde logo produce impresión» (Louis Leroy).

Elaborar contidos propios

2 Infórmate sobre o Salón dos Rexeitados e o motivo que levou á súa creación.

Coñecer a diversidade artística

3 A que ismo pertencen as obras representadas na páxina e por que?

Analizar estilos e obras

1-2-4

4 Por grupos, repartide os movementos pictóricos do período 1870-1914 e elaborade unha presentación en PowerPoint para expoñela na clase. Debe incluír artistas e obras representativas, así como un comentario dos cadros máis significativos.

Vertumno e Pomona, Camille Claudel, 1905, Museo Rodin, París (Francia). Ao igual que lles sucedeu a outras artistas ao longo da historia, Camille Claudel viviu á sombra de Auguste Rodin, o seu mentor e parella. Non obstante, grazas ao seu enorme talento, actualmente quedan poucas dúbidas sobre a súa influencia nalgunhas das obras escultóricas de Rodin.

Pintura

Escultura

O xantar dos remeiros, Pierre-Auguste Renoir, 1881, Colección Philips, Washington D.C. (Estados Unidos).

10.2 As primeiras vangardas

A principios do século xx iniciáronse as primeiras vangardas históricas. Foron movementos que buscaron deliberadamente romper cos estilos artísticos tradicionais e en ocasións sufriron a incomprensión da crítica e do público.

– O fauvismo apareceu en 1905. Concedeulle grande importancia ao debuxo e aplicou a cor de forma plana e con independencia da realidade.

O iniciador do movemento e o seu principal representante foi o francés Henri Matisse, con cadros como A Danza ou A raia verde.

– O expresionismo xurdiu tamén no ano 1905. Buscou manifestar os sentimentos e as emocións profundas dos individuos. Para logralo utilizou as cores de forma arbitraria e representou figuras introvertidas e temas tráxicos, prohibidos, demoníacos e fantásticos. Nesta tendencia, destacaron Edvard Munch, autor de O berro, e Ernst L. Kirchner, pintor de A rúa

– O cubismo comezou en 1907. O cubismo analítico inicial descompuxo os obxectos en formas xeométricas, representadas á vez desde varios puntos de vista. O cubismo sintético posterior construíu obxectos combinando elementos independentes.

Entre os seus representantes principais encóntranse Pablo Ruiz Picasso, iniciador do movemento coa súa obra As señoritas de Avignon, e Georges Braque, autor de Home con guitarra.

As vangardas. Os «ismos» pictóricos

Ansiedade, Edvard Munch, 1894, Museo Edvard Munch, Oslo (Noruega).

O postimpresionismo

Violín, copa e coitelo, Georges Braque, 1910, Galería Nacional de Praga (República Checa).

A montaña Saint-Victoire vista desde Les Lauves, Paul Cézanne, 1904-1906, Colección Privada, Suíza.

Noite estrelada, Arles, Vincent van Gogh, 1888, Museo d’Orsay, París (Francia).

APLICA

1 Relaciona estas dúas columnas:

• Época vitoriana

• Bismarck

• Era Meijí

• Autocracia

• Guerra de Secesión

• Imperio ruso

• Estados Unidos

• Alemaña

• Gran Bretaña

• Xapón

2 Copia e completa no teu caderno o seguinte cadro comparativo entre a Primeira e a Segunda Revolución Industrial.

5 Explica en que consistiu a repartición de África. Uti-

África en 1914 Francia Gran Bretaña Alemaña

Cronoloxía

Países pioneros

Transformacións técnicas

Transformacións na organización do traballo

Principais sectores industriais

3 Que relación existe entre estes conceptos?

a) Segunda Revolución Industrial e crecemento das cidades.

b) Produción en masa e mellora do nivel de vida.

c) Segunda Revolución Industrial e conquista de imperios coloniais.

4 Realiza un mapa conceptual sobre as causas do imperialismo. Podes utilizar o seguinte modelo básico.

Causas do imperialismo

6 Contesta de forma breve estas cuestións sobre a Primeira Guerra Mundial:

a) Que países se enfrontaron nela?

b) Que causas provocaron o conflito?

c) Que características diferenciaron a esta contenda doutras anteriores?

d) Cales foron as súas principais consecuencias?

7 Escribe un trazo característico de cada un destes movementos artísticos:

• Impresionismo.

• Postimpresionismo.

• Fauvismo.

• Expresionismo.

• Cubismo.

REFLEXIONA E VALORA

Comezaremos esta situación de aprendizaxe traballando nas causas e consecuencias do Imperialismo e da Primeira Guerra Mundial. Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo a valoración sobre as actividades implicadas. Para iso, descarga en anayaeducacion.es a rúbrica correspondente.

Ideolóxicas

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS

Comproba as competencias realizando a autoavaliación competencial. Poderás encontrala en anayaeducacion.es.

Primeira Revolución Industrial

Segunda Revolución Industrial

PROTAGONISTAS

ONTE

Isabelle Eberhardt

Datos básicos

Nome: O Isabelle Eberhardt

Época: 1877 – 1904

Lugar de nacemento: Xenebra (Suíza)

Ocupación: exploradora, escritora e xornalista.

Nacín en Xenebra (Suíza). A miña nai viñera desde Rusia a Suíza para descansar cos seus fillos. En Xenebra recibiu a noticia da morte do seu esposo e catro anos despois, nesa mesma cidade, nacín eu.

Tiven unha boa educación e podo falar francés, ruso, alemán e italiano, ademais de coñecer as linguas europeas clásicas (latín e grego) e o árabe.

Co meu pai aprendín a ler o Corán e desde moi pequena estiven interesada polo islam. Europa estaba descubrindo África, a colonización

HOXE Lalla Essaydi

Datos básicos

Nome: We Ar Lalla Essaydi

Data de nacemento: 1956

Nacionalidade: marroquí

Profesión: artista

Lalla Essaydi é unha artista nacida en Marrakech que desenvolve unha arte baseada principalmente no uso da fotografía e da caligrafía árabe, aínda que tamén domina outras linguaxes como a pintura, o vídeo e a instalación.

Lalla, ao igual que Isabelle, é unha muller viaxeira, pero ela fai o perco-

chegou a eses territorios máxicos e cheos de promesas e ese novo mundo tamén espertou o meu interese. Deseguida me decatei de que as mulleres tiñamos moitas actividades vetadas polo mero feito de

ser muller, polo que me adoitaba vestir de home para poder gozar da mesma liberdade que tiñan os meus medio irmáns.

A miña primeira viaxe a África foi en maio de 1897 coa miña nai, a cal morrería nunha cidade fronteiriza de Tunisia. Dous anos despois morría o meu pai en Xenebra, o meu irmán Vladimir suicidábase e o meu irmán Augustin, que estivera en Alxeria coa Lexión Estranxeira Francesa, casaba cunha muller e esquecía o seu espírito aventureiro. A partir dese momento decidín regresar a África, converterme ao Islám e viaxar polo deserto do Sáhara.

Comecei a enviar os meus relatos a distintos xornais franceses asinados con varios pseudónimos masculinos. Ese mesmo ano casei con Slimane Ehnni, pero eu seguín escribindo diarios, libros e artigos. En 1903 dirixinme ao sur de Orán, desde onde redactei as miñas crónicas da guerra de Alxer.

rrido inverso, de Oriente a Occidente. Inicia a súa formación artística en Marrocos, pero tras unha estancia en Arabia Saudita, establécese en Francia, para estudar na Escola de Belas Artes de París, diplomándose en 1994. Pouco despois, diríxese aos Estados Unidos onde obtén unha licenciatura e un máster en Belas Artes.

Lalla Essaydi utiliza a arte para estudar a visión das mulleres, tanto desde unha óptica occidental como oriental. Isabelle Eberhartdt ocultaba o seu corpo, facéndose pasar por home para ser máis libre, mentres que Lalla mostra mulleres árabes baixo o prisma dos estereotipos occidentais, pero cubertas coa caligrafía oriental.

CUESTIÓNS

1 Ao longo do século xix moitos europeos foron a África como aventureiros e exploradores. Entre eles houbo tamén mulleres que descubriron territorios descoñecidos.

Busca información sobre algunha destas mulleres e fai unha recensión biográfica.

2 Busca a obra A grande Odalisca de Ingres e algunha das fotografías de Lalla Essaydi da serie As mulleres de Marrocos. Despois, compáraas, buscando similitudes e diferenzas.

Operación Mundo é un proxecto educativo de Anaya para Educación Secundaria. Na realización desta obra interviñeron:

Equipo de autoría: Manuel Burgos Alonso, M.a Concepción Muñoz-Delgado y Mérida. Coa colaboración de Mercedes Folgueral Castaño, Noelia Blanco González e José Antonio Álvarez Castrillón nos textos de «Entradas de unidade», «Protagonistas» e «Aplica competencias».

Equipo de edición: Carmen Fernández Picatoste, Juan Lorente Aranda, M.a Luz Núñez Díaz e Jorge Sanz Sande.

Deseño, gráficos e cartografía: Patricia G. Serrano, Ander Irigoyen, Paz Franch, Miguel Ángel Castillejo, Miguel Ángel Díaz-Rullo, Miriam Arribas, José María Gil e Rosario Regaño.

Ilustración: Graza Artigas, Arturo Asensio, Paul Coulbois, Rosalía Martínez e Carlos Moreno. Maquetación: J&M Artes gráficas.

Corrección: Miguel Ángel Alonso e Sergio Borbolla.

Edición gráfica: Elena Achón.

Fotografía: Alamy / Cordon Press, Age Fotostock, Agencia EFE / Album; Aisa, Album, Andrés Fernández Gómez, Archivo Athletic Club Museoa, Archivo Juana Francés. IAACC Pablo Serrano. Gobierno de Aragón, Archivo Anaya ( Boé, O; Candel, C.; Cosano, P.; Enríquez, S.; Fernández, R. / IPA Press; García Pelayo, Á.; Hernández Moya, B.; Lacey, T.; Leiva, Á.; Lezama, D.; Liarte Sales, A.; Martin J.; Martín, J. A.; Martínez, C.; Marín, E.; Nosti, N.; Osuna, J.; Padura, S.; Peñuela Py, E.; Pérez de Tudela, M.; Rivera Jove, V.; Ruiz Pastor, L.; Steel, M.; Sánchez, J.; Valls, R.; Vázquez, A., Biblioteca Nacional de España, Europa Press / Agencia Contacto, Biblioteca de Catalunya, Cordon Press, Dreamstime /Quickimage, Gtres, Getty images, iStock / Getty images, Pool Moncloa / Fernando Calvo, Scala archive, 123 RF e colaboradores.

Grazas: Adam Martinakis, Dialla Diarra / Legki Yakaru Assocacio de Dones Subsaharianes.

Colaboracións: Guillermo Rubio Martín no desenvolvemento de Situacións de aprendizaxe.

Importante:

As actividades propostas neste libro deben ser realizadas en cadernos ou follas soltas; nunca no propio libro.

Esta obra pode conter ligazóns a páxinas e sitios externos, que ANAYA non edita, controla, supervisa e/ou mantén, polo que ANAYA declina expresamente calquera responsabilidade respecto ás devanditas páxinas e sitios.

Xeografía e Historia 4 eso - galicia - operación Mundo- código 8450255 - et046845

© Do texto: Manuel Burgos Alonso, Mª Concepción Muñoz-Delgado y Mérida, José Antonio Álvarez Castrillón, Noelia Blanco González, Mercedes Folgueral Castaño, 2023.

© Do conxunto desta edición: GRUPO ANAYA, S.A., 2023 - Valentín Beato, 21 - 28037 Madrid - ISBN: 978-84-143-2787-6

Depósito Legal: M-7053-2023 - Printed in Spain.

Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que establece penas de prisión e/ou multas, amais das correspondentes indemnizacións por perdas e danos, para quen reproduza, plaxie, distribúa ou comunique publicamente, en todo ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación ou execución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.