Mundua helburu: Mundu Garikidearen Historia 1. Batxilergoa (demo)

H

IL

DAUKA

EKO

IA

12

PROIEKTU DIGITALA LIZEN

TZ

1

BATX ILE R GOA

MUNDU GARAIKIDEAREN HISTORIA Joaquín Prats Enrique Moradiellos, Carlos Gil Andrés María Pilar Rivero

u

M lb

he

a

u r u

u nd

Aurkibidea Ikasturteko oinarrizko jakintzak ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

Mendeko izatetik hiritar izatera. . ....................................................... 12 Bai jauna, iraultza gara........................................................................... 14 Makinen agerpena..................................................................................... 16 Erabateko hondamendia. . ..................................................................... 18 Eraldatzen ari den mundua. . .............................................................. 20 Zer da historia garaikidea?...................................................................22

1 Antzinako Erregimeneko Europa

. . . 24

1. Ekonomia 2. Estamentuzko gizartea eta aurreneko aldaketak 3. Gobernu-sistema 4. Gerrak xviii. mendeko Europan 5. Mundu kolonial berriak 6. Liberalismoaren aurreko pentsamendua Landu edukiak Historia-lantegia. Testu-iruzkina Egin lan agiriekin

. . .........................................

44

112

........ 134

1. Espainiako kolonien independentziaren hastapenak 2. Espainia Berriko Erregeorderria: Mexiko 3. Granada Berriko Erregeorderria 4. Peruko Erregeorderria 5. Río de la Plata eta Txileko errepublikak 6. Brasil 7. Estatu Batuak 8. Kanada Landu edukiak Historia-lantegia. Estatistika-taula edo estatistika-grafiko baten iruzkina Egin lan agiriekin

7 B igarren Industria

Iraultza eta inperialismoa

3 L ehen Industria . . ............................................................................................... 66

1. Industrializazioaren eragileak 2. Nekazaritza- eta demografia-iraultzak 3. Industria-ekoizpena 4. Industria Iraultzaren hedapena Landu edukiak Historia-lantegia. Kontzeptu-mapa Egin lan agiriekin

.. .....................

160

1. Bigarren Industria Iraultza 2. xix. mendeko inperialismo berria 3. Afrikaren banaketa 4. Inperialismoa Asian 5. Inperialismoaren ondorioak Landu edukiak Historia-lantegia. Mapa historiko bat egitea Egin lan agiriekin

8 L ehen Mundu Gerra

4 E uropako estatuak:

liberalismoa eta nazionalismoa

...................................................

independentzia eta finkapena

1. Amerikako Iraultza: Estatu Batuen sorrera 2. Frantziako Iraultza 3. Inperio napoleonikoa Landu edukiak Historia-lantegia. Denbora-lerroa Egin lan agiriekin

Iraultza

europako gizartean

1. Hirien garapena 2. Jendearen bizimodua: burgesia eta langile-klasea 3. Langile-mugimendua: jatorria eta garapena 4. Langile-ideologiak: marxismoa eta anarkismoa 5. Langileen Internazionalak Landu edukiak Historia-lantegia. Artelan baten iruzkina Egin lan agiriekin

6 A merika: estatuen

2 A ntzinako

Erregimenaren krisia

5 A ldaketak XIX. mendeko

(1914-1918)

........ 88

1. Iraultza-oldeak 2. Nazionalismoa 3. Europan nagusitasuna lortzearren piztutako gatazkak Landu edukiak Historia-lantegia. Mapa historiko baten iruzkina Egin lan agiriekin

................................................................................ 182

1. Gerraren aurrekariak 2. Gerraren kausak 3. Gerra-gatazka: aurkariak 4. Gerraren bilakaera 5. Gerraren ondorioak Landu edukiak Historia-lantegia. Marrazki satiriko baten iruzkina Egin lan agiriekin

13 G erra Hotza: mundu bipolarra

9 E rrusiako Iraultzak

eta Sobietar Batasuna

. . .................................... 206

1. Errusia tsarista Gerra Handiaren bezperetan 2. 1917ko Errusiako Iraultzak 3. Sobietar erregimenaren sorrera Leninen garaietan 4. Estalinismoaren garaipena Landu edukiak Historia-lantegia. Propaganda-kartel baten iruzkina Egin lan agiriekin

10 G errarteko ekonomia eta Depresio Handia

........................................ 228

1. Gerraosteko berrantolaketa 2. 1920ko hamarkadako ekonomia-hazkundea 3. 1920ko hamarkadako gizartea 4. 1929ko krisia eta Depresio Handia 5. Konponbide bila 6. Depresio Handiaren zergatiak eta ondorioak Landu edukiak Historia-lantegia. Objektu baten iruzkina Egin lan agiriekin

............................................

250

1. Demokraziaren iraupen gutxiko garaipena 2. Italiako faxismoa 3. Alemaniako nazismoa Landu edukiak Historia-lantegia. Argazki baten iruzkina Egin lan agiriekin

12 B igarren Mundu Gerra (1939-1945)

.......................................................................... 272

1. Gerraren arrazoiak eta parte-hartzaileak 2. Gerraren lehen fasea (1939-1942) 3. Aliatuen garaipen motela 4. Gatazkaren ondorioak Landu edukiak Historia-lantegia. Gudu baten maparen edo krokisaren iruzkina Egin lan agiriekin

296

1.

2.

3.

4.

5.

Gerra Hotzaren ezaugarriak eta aldiak Gerra Hotza piztea eta finkatzea (1945-1962) AEB eta Sobietar Batasuna Gerra Hotzaren aurrean Baretzea eta bizikidetza baketsua (1962-1979) Etsaitasuna Larriagotzea eta SESB desegitea (1979-1991) 6. Bi blokeen arteko aldeak Landu edukiak Historia-lantegia. Zinema-lan baten iruzkina Egin lan agiriekin

14 A sia eta Afrika: deskolonizaziotik potentzia berrietara

............................................ 324

1. Deskolonizazioa eta Hirugarren Mundua 2. Asia Hegoaldea eta Hego-ekialdeko Asia 3. Ekialde Urruna: Txina eta Japonia 4. Afrikaren piztea 5. Islamiar zibilizazioa Landu edukiak Historia-lantegia. Agiri historikoen bila Interneten Egin lan agiriekin

11 G errarteko garaia: demokraziak eta totalitarismoak

.................

15 L atinoamerika:

XX. eta XXI. mendeak

.. .......................................

348

1.

2.

3.

4.

Desberdintasun handiko gizartea Errealitate ekonomikoa Bilakaera politiko gorabeheratsua xxi. mendea: demokrazia sendotzea eta aurrerapen ekonomikoa 5. Hiru bide desberdin: Mexiko, Argentina eta Kuba Landu edukiak Historia-lantegia. Historiako gai baten aurkezpena Egin lan agiriekin

16 EEE-tik Europar Batasunera

......... 370

1. Europar Batasunaren jatorria 2. Europako Ekonomia Erkidegoa 3. Europar Batasuna 4. Europa xxi. mendean Landu edukiak Historia-lantegia. Historiako gai bati buruzko idatzia Egin lan agiriekin

17 G aur egungo mundua

..................................... 392

1. Asiako herrialde handien bilakaera 2. Europa komunistan gertatutako aldaketa handiak 3. Estatu Batuak nazioarteko agertoki berrian 4. Gerra zibilak eta estatuen arteko gatazkak Afrikan 5. Globalizazioa Landu edukiak Historia-lantegia. Ikerketa historikoko lana Egin lan agiriekin

Honelakoa da zure liburua Itzala uzten duten erronkak

Ikaskuntza-egoera. Ikasitakoa erabiltzen eta ikaskuntza-prozesuari buruz hausnartzen lagunduko dizu, eta eraldatzailea da erabat.

Komunikazioko, hausnarketako eta gizarte-konpromisoko atazak, ikaskuntza-egoeran landutako alderdiren bati buruzkoak.

ERRONKA MAKINEN AGERPENA xviii. mendearen amaieran, Britainia Handian errotik aldatu ziren ekonomiaren eta gizartearen egiturak, makinen agerpenari esker. Industria Iraultza esaten zaion prozesua da. Gerora, eragin handia izan zuen Europa osoan industrializazio-prozesuan. Lehen iraultza horren ondoren, bigarren iraultza bat etorri zen, Europatik kanpoko herrialdeei ere eragin zien iraultza.

Industrializazioa mundu osoan hedatzeak aldaketa handiak eragin zituen herrialdeetako gizarteetan, kapitalismo industriala Mendebaldeko sistema ekonomiko berria bihurtu zen, eta erabat aldatu ziren lan-harremanak eta ekoizpen-harremanak. Eta horrek guztiak eragina izan zuen ideologietan eta munduko geoestrategian. Kapitalismoa, sistema ekonomiko moduan, indarrean dago oraindik ere, eta planetan desoreka handiak sorrarazten ari da politikan, gizartean, ekonomian eta ingurumenean.

Eduki horiek garapen jasangarrirako helburu hauek kontuan izanda ikasi behar dituzu: 4. GJH (Kalitatezko hezkuntza), 11. GJH (Hiri eta komunitate jasangarriak), 12. GJH (Ekoizpen eta kontsumo arduratsuak), 13. GJH (Klima babesteko ekintza) eta 15. GJH (Lehorreko ekosistemetako bizitza).

Hartu parte eztabaida-liga batean. Hartan, taldean, industrializazio-prozesuaren kausak aztertu beharko dituzue, eta haren ondorioak epe labur, ertain eta luzera. Talde bakoitzak planteamendu bat defendatu beharko du, eta ligaxka moduan jokatuko da: bi talde elkarren aurka, epaimahai baten aurrean (gelako gainerako ikasleak eta irakaslea).

Epaimahaiak erabakiko du nor den eztabaida bakoitzaren irabazlea. Azkenean, irabazle bakarra egongo da: auzitan jarritako gaia ongien argudiatu, ikertu eta landu duen taldea. Jarduera amaitutakoan, industrializazioarekin lotutako zenbait alderditan sakontzea lortuko duzu, zer eragin izan zuen bere garaian eta zer ondorio dituen gaur egun.

ERRONKAK GAUZATZEKO ETA KONPETENTZIAK BERRIKUSTEKO

Diagnosirako tresnen proposamenak (anayaharitza. es webgunean daude eskuragarri), honako hauen autoebaluazioa egin dezazun: konpetentziak zenbateraino eskuratu dituzun, nola planifikatu dituzun atazak, eta nola egin duzun lan taldean, ikaskuntza-sekuentzian zehar.

• Ahozko eta idatzizko testuak eta ikus-entzunezkoak ulertzea eta interpretatzea.

• Komunikazio-jardunak elkarbizitza demokratikoaren zerbitzura jartzea.

• Interneten bilaketa aurreratuak egitea.

• Parte-hartzea, elkarlanean eta elkarrenkintzan jardutea, eta edukiak, datuak eta

informazioa partekatzea.

• Talde-lanean parte-hartze aktiboa izatea.

• Landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak proiektuan izan duen jarduna

ebaluatzeko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Aztertu herrixka baten eboluzioa, nekazaritza-iraultzaren prozesutik abiatuta, eta hortik eratorritako ondorioak ekonomian eta gizartean.

Ikaskuntza-egoeraren ikaskuntza-sekuentzia.

Egin infografia bat, hartan jasotzeko helduek eta haurrek meategietan dituzten lanbaldintzak.

3. unitatea

Ikertu, iturri ikonografikoak erabiliz, hiria klase-gizartearen adierazgarri gisa, eta industrializazioaren ondorioak hiri-garapenean.

Komentatu, testuen bidez, langile-mugimenduaren eta haien buruen filosofia desberdinak.

5. unitatea

Egin kontzeptu-mapa bat, eta bildu hartan enpresen antolaketa eta kontzentrazio modu berriak, eta zeinek jarraitzen duten indarrean gaur egun.

Defendatu eta eztabaidatu, taldeka, industrializazioaren alderdi positiboak eta negatiboak.

7. unitatea

16

17

Unitatearen sarrera AURRERAPEN TEKNOLOGIKOAK Koke-ikatzean oinarritutako galdaketa John Kay: anezka hegalaria

Ilustrazioa, garaiko zenbait alderdi erakusten dituena.

KULTURA ETA GIZARTEA

1742

Celsius: termometro-eskala

Hargreaves: iruteko makina (spinning Jenny)

1763

Linneo, Biologia eta zoologiaren sailkapena

Arkwright: iruteko makina hidraulikoa (water frame)

1768 1769

1764

James Wattek lurrun-makina patentatu

Samuel Crompton: iruteko makina mekanikoa (mule Jenny)

3 Azalpen-testua, unitatean landuko diren eduki berriak iragartzeko.

ALDAKETA EKONOMIKO ETA SOZIAL ITZELA

UNITATE HONETAN ZER AURKITUKO DUZUN

Industria Iraultza gizartea eta ekonomia errotik aldatu zituen prozesua izan zen, gizateriaren historian aldaketa izugarria eragin zuena.

Ingalaterran hasi zen xviii. mendearen bigarren erdian, eta hurrengo hamarkadetan mendebaldeko Europako herrialdeetara zabaldu zen.

1. Industrializazioaren eragileak 2. Nekazaritza- eta demografia-iraultzak 3. Industria-ekoizpena 4. Industria Iraultzaren hedapena • Landu edukiak • Historia-lantegia: kontzeptu-mapa • Egin lan agiriekin

Nekazaritzan aurrerapen teknikoak aplikatzen hasteak oso nabarmen handitu zuen elikagaien ekoizpena. Jendea hobeto jaten hasi zen, eta horrek, garbitasunean izandako hobekuntzekin batera, biztanleria ikaragarri haztea eragin zuen. Bestalde, hirietan lantegiak eraiki izanak lana antolatzeko modua aldarazi eta hiri-giroko gizarte industriala sortzea eragin zuen. Lurrun-makina erabiltzen ere hasi ziren lehorrean nahiz itsasoan, eta horrek ekonomia kapitalista planeta osora zabaldu zuen.

Kotoia, burdina eta ikatza, negoziolariak eta lurrun-makinak: Neolitoaz geroztik ez da bizi-baldintzen eta harreman sozialen halako aldaketa sakonik egundo ikusi. Aldaketa itzel hark ezarri zituen,

Ikaskuntza-egoerari buruzko erreferentzia. Hor unitatean ikasitakoa aplikatzeko aukera izango duzu.

1776

James Cook: Australiako kostaldea esploratu Adam Smith, Nazioen aberastasunaren izaera eta iturriei buruzko azterketa

Garia jotzeko makina

1779 1780

Onion eta Cort: burdinaren pudelaketa eta ijezketa

1783

Edmund Cartwright: ehungailu mekanikoa

1785

The Times egunkaria sortu

1789

Lavoisier, Kimikako oinarrizko tratatua

Ikatz-lantegia, Blanzyko meatzeetan.

Lehen Industria Iraultza

Alessandro Volta: pila elektrikoa

1800 1801

Robert Fulton: lehen lurrunontzia

1807 1811

George Stephenson: lurrunezko tren-makina

Linea erregularreko lehen trenbidea, Manchester-Liverpool (Britainia Handia)

Atlantikoaren zeharkaldia lurrunontzian Lehen motor elektrikoa

Montgolfier: globo aerostatikoa

Britainia Handiko eta Irlandako Erresuma Batua sortu

Diru-papera Erresuma Batuan

1814 1817

McCormick: sega-makina mekanikoa

Ardatz kronologiko irudiduna. Aldi horretan politikan, ekonomian, gizartean eta kulturan izandako gertaera nagusiak jasotzen ditu.

1732 1733

David Ricardo, Ekonomia politikoaren printzipioak

1824 1830 1831 1833 1834

Darwin Beagle-n ontziratu Lantegietan, umeen lana mugatu

hain zuzen ere, gaur egungo gure munduaren oinarriak.

Unitate honetako edukiak eta ariketak lagungarriak izan daitezke eranskinean planteatzen den «Makinen agerpena».

1839

Daguerre: argazki-kamera

Ongarri kimikoaren asmakuntza

1841 1842

Meatzeetan, emakume eta umeei lan egitea debekatu

Samuel Morse: telegrafo elektrikoa

1844

Josteko makina sortu

1848

John Stuart Mill, Ekonomia politikoaren printzipioak

66

67

Edukien garapena Informazioa adierazteko zenbait modu, testu bidezkoa, grafikoa. Ulertzen eta ongi adierazten lagunduko dizute eta zenbait esperientzia eskainiko dizkizute, zure ikaskuntzan parte hartzeko motibazioa izan dezazun.

Testua, epigrafetan antolatua, errazago irakurri eta ulertzeko.

5

U 13

Etsaitasuna larriagotzea eta SESB desegitea (1979-1991) Irango krisiak erabateko aldaketa ekarri zuen estatubaEkialde-Mendebalde etsaitasun bipolarra berritu egin zen U 1 3 eta Sobietar Batasuna buru tuarren atzerri politikan, eta 1981ean aukeratutako presi1979 eta 1989 urteen artean, dente berria, Ronald Reagan errepublikanoa, izan zuen zuen blokearen kolapsoa gertatu arte iraun zuen. Hamarkaprotagonista. Haren agintepean, Estatu Batuek etsaitada horretan gertatutako aldaketa geoestrategiko handietan sun militarreko politika izan zuten Sobietar Batasunare- Iraultzak eta parlamentarismoa Ingalaterran izan zuen jatorria, agerian jarri baitzuen Mendebaldearen Horretan, Herbehereetako Probintzia Batuen Errepublika Erdieta Aroan sortutako estatuetan, kiko, eta helburu nagusia sobietar erregimena nagusitasun teknologikoa, sobietar blokearen ekonomiamonarkia sendotu egin Ingalaterrako monarkia erorarazezin jo daiteke monarkia absoizan zen salbuespena. Absolutismoaren aurkakoek monarzenlarriki eta nobleek boterea Ingalaterrako sistema politikoa tea zen. Europa Mendebaldean hedatze masiboa eta barne-egonkortasuna hondatzea ekarri galdu zuen. zuten. Erregeak bere gain lututzat.misilen Erregeak botere betearazlea zuen, eta berak kia parlamentario ingelesa hartu zuten eredutzat; izanbultzatzeaz ere, hartu zuen botere politikoa. Britainia Handian, Herbehereegain, Reaganek Defentsagobernuarekin Estrategikorako izendatutako batera agintzen zuen, tan eta beste leku batzuetan forma politiko berriak sortu xvii. mendeko iraultza eta gerra zibilen ondoren, IngalaterraEkimena (Izarretako gerra deitua) diseinatu zuen; espa- zeukan. Azken horri Botere betearazlea Botere legegilea 5.1. Mundu-mailako tentsio-gune berriak baina Parlamentuak kontrolpean ziren, parlamentarismo modernoaren hazia erein zutenak. ko Parlamentuak mugatua zuen erregearen boterea. zioko ezkutu bat sortu nahi zuen, misil sobietarrak Estatu botere legegilea zegokion, eta bi ganbera zituen: Zenbait eskualde-krisi gertatu ahala, eta Mendebaldeak Batuetara iristea lortu aurretik izendatu Parlamentua Erregea Lordensuntsitzeko.

Ganbera, goi-mailako noble eta gotzainek osa3.1. lekuari Monarkia absolutuak 3.2. Absolutismo ilustratua Hirugarren Munduan zuen eragiten zioten heinean, tua eta erregeak politika izendatua; eta Komunen Ganbera, izan zuen arrakasta gorabehera, horiek gorpuztu zen tentsio-aldi berria: zergak ezartzeko, gizonak eta baliabideak esHerritarrei xviii. mendean, zenbait errege eta erregina absolutu, Benetan boburgesek eta lur-jabe dirudunek hautatutako 513 dipu-Gorbatxovek lortu zuen boterea SESBen. 1985ean, Mikhail egitate ukaezin bat erakusten zioten munduari eta Sokuratzeko, eta armada profesionalak etengabe martxan tereari kosta ahala kosta eutsi nahirik, aldaketa sozial eta Lorden — Etiopia sozialismoaren aldeko erregimen bilakatu zen Komunen Hurrengo urteetan zenbait bilera egin zituen Estatu Ganbera, zituena.

Batuen botere ekonomikoa eta zuen Ekialdearen ahalagatik, monarkia boterea metatu ekonomikoak egiten hasi ziren. Katalina II.ak, Errusian, bietar Fre- Batasunari: Estatutatu Ganbera, hiri 1974ean, eta, horrenmantentzeko ondorioz, Afrika eta Batuetako Ronald Reagan presidentearekin, eta Gerra goi-mailako izendatu gaitasun teknologikoa, Estuardo iraultza zibernetiko eta robotieta metatu ariareagotu zen; eta, horretarako, deriko II.ak, Prusian, Josef II.ak, Austrian, Gustavo III.ak, eta herrietako dinastia monarkia absolutistagoa Mendebaldearen arteko tentsioa egin zen. administrazio handi eta noble eta Hotzarenezartzen amaieraren hasiera ezarri zuten. Argazkian, bi 513 diputatu 1979an, Iranen izandakoSuedian, iraultza islamistak koaren aldeko apustutiketa eratorria.

Izan ere, nazioarteko kontrolatu eraginkor bat sortu beharra zeukan, burokrazia bat, erreeta KarlosReza III.ak,Pahlevi Espainian, kontseilari eta ministro Parlamentuaren kontrolari ihes egiten saiatu 1987ko zen, gotzainak mandatariak, tratatua sinatzen.

— Khmer Gorrien garaipena Kanbodian, 1975ean, Mendebalsah Mendebaldezalearen diktadura bukatu zuen,zituzten eta egoera aldarazten ari zen. suma osoa kontrolpean izateko. Botere-metaketa horren erreformistak inguratu beren gorteetara, pentsaeta horrek zenbait gerra zibil eta iraultza ekarri zituen.

Gobernuak legea Jomeini aiatolah eraman zuen boterera, eta hura izan zen dearen aurkako herrialde bat gehiago baitzegoen Asian. ondorio izan zen monarkia absolutua, Europako antolaketa mendu ilustratuaren marka zutenak denak ere. ErregeArma-lasterketa eta zergak eta legeak bozkatu ondoren, Karlos betearazi horren Aurrenekoaren barruan, SESBek ezin zuen de- I.a erregea hil (1649) erregimen fundamentalistako buru.

5.2.

SESBen kolapsoaren hasiera — Sandinisten garaipena Nikaraguan, 1979an, El Salvadopolitiko ohikoena izan zena xvii. eta xviii. mendeetan. Erregeerregina horiek guztiek hainbat neurri hartu zituzten ekoetajarraitu errepublika zuten. Denborarekin, baina, fentsa-gastuak handitzen beste aldarrikatu sektore batzuerreko gerra zibilak bezalaxe, Batuen segurtasu1989. nomia suspertze aldera: eremu jendegabetuak birpopulatu, erreginakEstatu egiaz subiranoak ziren: beren borondatea besteerradikalizatu Cromwel-ek diktadura eta, hori delaeta eta,1991. huraurteen artean, Sobietar Batasuna deGertaera horrek egin zituen islamak Mendetan murrizketak egin gabe, modernizazio militar ezarri, horretan hautatu nerako estrategikoa zen espazio bati eragiten baitzion. segin egin zen eta Txinan, Kuban eta Ipar Korean izan portu, kamio eta ubideak etab. Programa erreformismugarik gabe dekretatzen zituzten legeak, administratzen hiltzean, 1660an, baldearen aurka zituen jarrerak, eta eragin handiaeraiki, izan zuen kontsumitzen ziren baliabide itzel horien Parlamentuak zati bat he- erregeari itzuli zion ezik,eta erregimen ta haien zen, halaber, administrazioa modernizatzea, zuten azken justiziadetonatzailea eta gobernatzen zituzten beren mendekoak, Hautesleak: 200 000 boterea, transferitu askatasunak errespetatzearen kontrolakomunistak desagertu egin ziren. Proze1979an, enfrentamenduaren Ekialde gainerako herrialde arabiar eta xedea musulmanetan.

Estatu Barrialdeko eguneroko beharretara beharra bailur-jabe eta burges inguru sua baketsua izan zen, azken emaitza partidu bakarraren zientzia eta hezkuntza akuilatzea, ineta Irango borondate horren sorburuaerorJainkoa bera AbsoluParlamentuaren esku behar uztearen Hurbileko egoera izan zen, xaharen erregimena tuek zen.

Ekialde Hurbileko islamismo erradikalaren erronkari zi-eta merkataritza etatzeukan.

Horregatik, 1987an tratatu bat sinatu izan truke. Bigarren iraul(komunistaren) Neurriok, ordea, ez zuten estatuen tismoak, baina, bi muga batetik, Eliza eta noblezia, etadustria 1689an, Parlamentuaren boterea sendotzea etaerregimen politikoa eta estatu-ekonomia tzean (herrialde hori Estatu Batuen aliatua zen). zituen: Erregimen gor ekonomikoekin blokeo liberalizatzea. diplomatikoarekin egin ziozuen AEBrekin, irismen tzak, ertaineko indar nuklearrak deuEz-hautesleak: emakumeak, planifikatua Gilen azkar eraistea izan zen, eta haren ordez noegitura politikoa aldatzea ekarri.

«Dena herriarentzat, baina estatuari kontribuziorik ez ziotenak; eta, bestetik, erregearena mugatzea eragin zuen. Horretarako, haren ordez Mendebaldearen aurkako lehenengoegiten errepubliten aurre, baina armen baliabidea erabili gabe, neurri batean seztatzeko. Horren emaitza Estatu Batuek Gerra Hotza lur-jabe txikiak, eskulangileak, labaiteko alderdi-aniztasuna oinarri zuten sistema politiherririk gabe»: aldarri horrexek gidatzen zuen despota ilusherrihirietako botere eta oligarkiak.

Errege-erreginen aginOrange-Nassaukoa eraman zuten tronura, eta hark soldatapekoak, pobreak ka islamikoa ezarri zen Jomeini aiatolaharen gidaritzapean.

Vietnam berri baten sindromearen beldurragatik. irabaztea izan zen. koak eta merkatu-ekonomia kapitalistak ezartzea. tratu zeritzen errege eta erregina haien jardun politiko osoa. tea absolutua zen, beraz, baina hura aplikatzeko ahala ez.

Eskubideen Adierazpena zin egin zuen.

Gobernu-sistema

Sistema kolektibistaren porrot ekonomikoa eztabaidaeKhmer Gorriak: genozidioa Kanbodian Izarretako Gerra zina zen 1970eko hamarkadaren amaieratik: adierazle nak hil egin zituzten edo herrialdetik ihes egin zuten).

Kanbodia 1953an independizatu zen Frantziatik, Norodom Defentsa Estrategikorako Ekimena, Izarretako Gerra Absolutismo edo despotismo ilustratua Gobernu-sistemak Europan (ekoizpena, biztanleekonomiko guztietan beherakadak Kaosak ospea kendu zion erregimenari, eta Mao osteko Sihanuk errege eta, geroago, gobernu-buru zuela. ere esaten zaiona, Gerra Hotzaren garaikoa da, ko sarrerak) eta herritarren kontsumo-eskaera hornitzeko 1 HANNOVERKO HAUTESLERRIA Austriako Josef II.a (1765-1790), tronura 1780an iritsieta armak espazioraino eramateko Monarkia absolutua XV.a erregeak hitzaldi hau eman zuen Parisko Txinarekiko desberdintasunak handiarazi zituen.

1970ean, Estatu BatuekLuis estatu-kolpe bat bultzatu zuten arriskua zuen: 2 SAXONIAKO HAUTESLERRIA arazo larriak izan ziren.

Monarkia parlamentarioa zen arren, bere ama Maria Teresaren agintaldian bertandefentsa-ezkutu bat ezarri Parlamentuan, 1766ko izandako martxoaren 3an, bere botere 3 Herbehereak (AUSTRIA) Sihanuken aurka, estatubatuarrek Vietnamen nahi zen, sobietarren SUEDIAKO 1979an, Vietnameko armadak, sobietarren laguntzarekin monarkia 1979an egin zen ageriko arazoaren larritasuna, Leo- 4 BAVARIAKO HAUTESLERRIA ere, 1765ean, gobernu-kontuez arduratzen hasia zen. arma nuklearren bidezkoHautazko absolutua defendatzeko: ERRESUMA interbentzionismoari kritika egiteagatik eta Kanbodiaren balizko eraso batetik 5 HELVEZIAR KONFEDERAZIOA Errepublika ERRUSIAKO INPERIOA eta Txinaren neutraltasunarekin, Kanbodia inbaditu zuen nid Brezhnevek zuzendutako agintari sobietarrek Af- 6 VENEZIAKO ERREPUBLIKA DANIMARKA bitartez Ipar Vietnamek Vietcongari laguntzeagatik. babesteko. Espazioan misilen aurkako Austriako lurraldeak defentsa bat 7 GENOVAKO ERREPUBLIKA agintetik Gerrilla-gerran bere jarraitu zuten «Botere subiranoa neuri dagokit, eta khmerrak neuri beste inori kentzeko.

ETA Ideal arrazionalistak egin —mendekoen zoriontasuganistanen militarki esku hartzea erabaki zutenean, 8 Toscanako Dukerri Handia Prusiako Erresuma ezarri nahi zen, misilen ibilbidea detektatu eta hanEstatu-kolpearen ondorioz gerra zibila hasi zen ame- eta arrazoiaren I p a r NORVEGIAKO oihanean hamar urtez, baina gero eta gutxiagoz. ez, eta kontseiluaren, justiziaren espiI t s a s o aldeko erregimena (AUSTRIA) na, Elizaren etaindar estatuaren arteko banaketa eta pentsaeherrialde horretako sobietarren Germaniako Erromatardeuseztatzei t s a s o a ERRESUMA IRLANDAKO 9 AITA SANTUAREN ESTATUAK dik ibilbidearen zatiren batean misilak Baltikoa rikarren aldekoen eta aurkakoen artean.

Azken eta horieInperio Santua ritua da horren berezko izatezko ezaugarria; nire ra guztiekiko tolerantzia—, gurtza-askatasuna dekretatu ERRESUMAsendotzeko.

BRITAINIA ko. Azken hesia lurreko0 misil antibalistikoak izango tan ideologia maoistako talde batek zuendidate lidergoa, MA 250 500 km gortesauek niri zor beren izate eta aginpide HANDIKO eta ideien joan-etorri askea babestu zuen. Gobernua RE SU ER Operazioak porrot egin zuen eta indar sobietarren eta PROBINTZIA ziren.

Baina orduko teknologia ez zegoen ekimen O 1 ERRESUMA Khmer Gorriak, eta Pol guzti-guztia; Pot zuen buru.

1975ean, Estatu IAK nire izenean baino gauzatu ezin dezazentralizatu zuen, eta bere agindupeko inperioaren lege PR US mujahidin BATUAK islamisten gerrillen arteko gerra lazgarria eraPOLONIAKO ERRESUMA hori gauzatzeko bezain garatua. Nahiz eta ekimena Batuek Vietnam uztearekin ia, horren indar maoistek ketenbatera aginpide jatorria, bere osotasunean, ni 2 guztiak bateratu zituen horrela. Landa-eremuan joputa3 gin zuen. Mujaidinak jihadaren —gerra santua fedegabeaez zen benetan zehaztu, tartean zeuden bi potentzia Kanbodiako hiriburua, Phnom Penh, hartuezin zuten neu naiz, eta hori da eta sekula nire aurka erabili; 3 suna kendu eta tortura debekatu zuen, artean legezkoa ren aurka— borrokalariak ziren, eta logistikoki lagundu nagusien (SESB eta AEB) arteko arma-lehia handiKanputxeako Herri Errepublika ezarri zuten.

Pol Pot neuri soilik dagokit botere legegilea, inoren mende baitzen eta galdeketetan onartuta baitzegoen.

4 zituen AEBk, etsai nagusia Sobietar Batasuna zela uste tu zuen, eta milioi asko AUSTRIA presidente berriak 1979 ez artedagoena iraun zuen basati FRANTZIAKO etadiktadura ezin zatitu daitekeena; nire Gorteko HUNGARIA 5 baitzuen. eta askoko gastua ekarri ERRESUMA bat ezarri zuen; herrialdeko biztanleen ia laurdenaren ofizialek nire aginduz erregistratzen, argitaratzen Prusiako Frederiko II.ak (1712-1786) Austriako inperiotik 6 zuen. Gaur egun, gero eta genozidioaren erantzulea zen (1,7 milioi biktimaordena publiko osoak Ia hamar urte geroago, esku-hartzearen giza kostuari eta izan betearazten dute legea; bereizitako estatu sortu berria heredatu zuen 1701ean.

Itsaso Beltza O ZEANO It 6 egingarriagoa da horrela8 milioi biztanle baino gutxiago zituen herrialde eta kostu ekonomikoari eusteko gaitasunik gabe, SESBek sa du jatorria niregan, etabatean). nazioaren eskubide eta intePrusia —gaur egungo Alemania, alegia— Erdialdeko so 6 8 ko sistemaren bat jartzea.

7 AT L AN TIKOA PORTUGALGO Ad Afganistandik erretiratu behar izanO Tzuen. resak ere, monarkaz Nekazaritzako utopia kolektibista bat oinarriaparteko hartuta, eta bestelako multzo Europako lehen potentzia bihurtu zuen Frederiko II.ak, O M A N DAfganistaAR ri 9 ERRESUMA ESPAINIAKO SARDINIAKO a ti nen Irangoa baino ezegonkorragoa zen estatu islamikoa ko bat osatu ohi duten horiek, halabeharrez daude niri ERRESUMA khmerrek parasito sozialtzat zituzten intelektualak, Silesia eta egungo Poloniaren zati bat bereganatuta.

ERRESUMA a Bi Sizilietako SDI programaren logoa ezarri zen talibanen (Koranaren ikasleak) Egeo agindupean.

INPERIOA Tirreniar eta nire eskuetan beste inon ez dautza». nekazari aberatsak eta lotuak, profesional liberalak; liburuteErresuma Haren agintaldian, lur landuak (Defentsa Estrategikorako itsasoa Hildakoen omenezko ikurra, Choeung eremuan.

Torturek,ikaragarri areagotu eta itsasoa Atzera-egite umiliagarri hori sobietar Vietnamaren porrogiak erre, dirua ezabatu, hiriak jendez hustu, aurkari oro I t s a s o nekazaritzaberritu izanak ekonomia suspertu Ekimenaren ingeleseko masiboek, bortxazko lanek teknikak eta malnutrizioak Europako monarkia askoren gobernuexekuzio forma komuna M e d i t e r rzen, a n e eta, o Jonikoa ta onartzea gainera, Europan zuen inperioaren hil eta irakasleak jazarri zituzten (horien hiru laurdesiglak dira) herrialdeko biztanleen laurdenaren heriotza zuen. zuen. Frederiko II.akekarri unibertsitate-erreformak bultzatu izan zen absolutismo Ilustratu edo despotismo ilustratu gainbehera baino apur bat lehentxeago izan zen. itsasoa eta ikertzaileak finantzatu zituen. Aurrerakoia izan zen deritzona. Austriako eta Prusiako monarkak ere —Josef hezkuntzan, eta lehen mailako eskolak sortu zituen.

II.a eta Frederiko II.a, hurrenez hurren—, bi herrial313 312 Armada berritu zuen eta, horren eraginez, arrakasta de horiek elkarren aurka egonagatik, gobernu mota Frantziako Iraultza baino lehen, ia Europa osoa monarkia absolutuek gobernatuta zegoen, militar itzelak lortu zituen Austriaren aurkako gerretan. horren adibide garbi-garbiak ditugu.

Mota askotako ilustrazioak: mapak, grafikoak, argazkiak, marrazkiak...

Britainia Handia, Probintzia Batuak, Helveziar Konfederazioa, eta Venezia eta Genova izan ezik.

30

Gertaera garrantzitsuen informazio osagarria; deskribapen zehatzak, testua hobeto ulertzeko; aztertutako aldiko pertsona nagusiei buruzko erreseina bibliografikoak.

31

Kontzeptu-eskema, unitateko eduki nagusiak laburbiltzeko.

Landu edukiak Landu edukiak LABURPENA

• Errusiako Langileen Alderdi Sozialdemokrata • Boltxebikeak • Mentxebikeak

1 Berrikusi 1.1 azpiepigrafeko informazio grafikoa eta tes-

1917ko iraultzak • 1905eko Iraultza • Igande Odoltsua • Duma sortu

• Otsaileko Iraultza • Tsarrak abdikatu

• Kerenskiren behin-behineko gobernua • Leninen Apirileko tesiak • Kornikoven estatu-kolpea

8 Kontuan hartuta 3.1 azpiepigrafeko edukiak, erantzun:

tuak, eta egin Errusia tsaristaren ezaugarri sozioekonomiko eta politikoei buruzko balorazio kritikoa. Hori egindakoan, eta aurreko unitateetan ikasitakoa kontuan hartuta, konparatu Errusia tsaristaren eta beste herrialde batzuen egoera.

• Urriko Iraultza • Diktadura boltxebikea • Brest-Litovskeko Bakea

2

— Gerra zibilean, zeinek osatzen zuen Armada Zuri deitutakoa?

— Zer herrialderen babesa zuen?

9 Kontuan hartuta 3. epigrafeko «Sozialismoaren garapen politiko-ideologikoa» ataleko informazioa, idatzi Marx-Engels, Trotski, Lenin eta Stalinen arteko ezberdintasunei eta antzekotasunei buruzko laburpen bat.

Zerrendatu Errusiako 1905eko Iraultza eragin zuten arrazoiak.

3 Definitu kontzeptu hauek: Igande Odoltsua, Duma, ku-

Ebaluazio-jarduerak, zer ikasi den ikusteko, berrikusteko eta hutsuneak hautemateko, jakiteko zer sendotu behar den aurrera jarraitu aurretik.

Ikasitakoa finkatzeko eta sendotzeko diseinatutako proposamenak dituzten orrialdeak dira, bai eta itzala uzten duten erronketan ikasten denari buruzko hausnarketa eta autoebaluazioa egiteko ere.

Leninismoa • Gerra zibila • Armada Gorria • Armada Zuria

• Lurraren gaineko dekretua • Industriak langileen kontrolpean • Nazionalitateen autodeterminazioa • SESBen sorrera

Proiektuaren GAKOEKIN lotutako baliabideak

ARIKETAK

Sortu - Sailkatu Lotu - Garatu

Autokrazia tsarista • Atzerapen politiko, sozial eta ekonomikoa • Porrota ErrusiaJaponia gerran • Oposizio politikoa handitzen

U9

Gogoratu unitate honetako materiala zure portfoliorako aukeratu behar duzula.

• Gerra-garaiko komunismoa • Politika Ekonomiko Berria (NEP)

Erregimen totalitarioa

• Garbiketa politikoak • NKVD • Trotski erail

10 Azaldu gerra-komunismoaren oinarrizko puntuak, eta

lak, sobiet, Gulag, kolkhoz, sovkhoz.

Estalinismoa

nabarmendu haren abantailak eta eragozpenak. Zer ondorio izan zituen? Zer lotura du politika ekonomiko berriarekin?

4 Erantzun galdera hauei. Laguntza moduan erabili 3. epigrafean ageri den 1918-1922 urteetako Errusiako mapa eta 8. unitateko edukiak.

• Ekonomia estatalizatu • Bost urteko planak • Kolektibizazioa

• Carr, E. H. (1981). La Revolución Rusa. De Lenin a Stalin (1917-1929). Madril: Alianza. Carren lan nagusiaren laburpen ulerterrazagoa, iraultza-egunetatik Stalin boterean finkatu arte.

• Díez del Corral, F. (1994). La Revolución Rusa, Madril: Anaya, Biblioteca Básica de Historia. Urriko Iraultzako gertaera nagusien, zergatien eta ondorioen laburpen didaktiko motza.

• Reed, J. Diez días que estremecieron el mundo, Madril: Akal (1984). AEBko kazetari batek iraultza boltxebikearen lehen egunetan izandako ekintza eta gertaera nagusiei buruz egindako kronika.

• Solzhenitsyn, A. Archipiélago Gulag. Bartzelona: Tusquets (2005). 1958 eta 1967 artean klandestinitatean idatzia. Stalinen garaiko zigor-esparruetako ikara deskribatzen du.

• Taibo, C. (1993). Historia de la Unión Soviética (19171991). Madril: Síntesis. SESBen historiari buruzko laburpena, sorreratik desagerpenera.

Ikus-entzunezkoak • Potemkin korazatua (S. Eisenstein, 1925). Oinarrizko zine-obra. Film mutu honek Errusiako ontzi batean 1905ean izandako matxinada eta Odesa hiriko geroko errepresioa eta matxinada kontatzen ditu.

Errusian girotua; Zhivagoren, emaztearen eta maitalearen arteko maitasun-harremana deskribatzen du. B. Pasternaken eleberrian dago oinarritua.

• Urria (S. Eisenstein, 1927). 1917ko Urriko Iraultzaren

5

Alderatu prozesu iraultzailean zehar pertsonaia hauek izan zuten eginkizuna: Nikolas II.a, Lenin, Stalin, Trotski.

6

Egin 1917ko otsaileko eta urriko iraultzak laburbiltzen dituen kontzeptu-mapa bat. Horretarako, errepasatu lokailu bidezko kontzeptu-mapen lanketa 3. unitateko «historia-lantegia» atalean.

Ikertu zein zen Ramón Mercader. Idatzi hari buruzko biografia labur bat, eta lotu errepresio estalinistarekin eta Trotskiren bitzitzaren azken urteekin. Sartu testuan Leonardo Paduraren El hombre que amaba a los perros nobelako erreferentziaren bat.

14

Denbora-lerroa. Egin kontzeptu hauek biltzen dituen ardatz kronologiko bat: Errusia-Japonia gerra, Igande Odoltsua, Otsaileko Iraultza, Apirileko tesiak, behin-behineko gobernua, familia inperialaren hilketa Jekaterinburgen, estalinismoa, gerra zibila, SESBen sorrera, Brest-Litovsk.

tzun galdera hauei: Zer defendatzen dute tesiek? Zer testuinguru historikotan idatzi ziren? Zer ondorio izan zituzten?

• Gorriak (W. Beatty, 1981). xx. mendeko AEBko langile-

Pentsamenduaren garapena

Lankidetzako ikaskuntza

IKTak

Ebaluazioa

menaren etorkizunari buruz?

13

7 Irakurri 2. epigrafeko Apirileko tesiak testua. Gero, eran-

azalpena. John Reed estatubatuarraren Mundua astindu zuten hamar egun eleberrian oinarritua.

Orientazio akademikoa eta profesionala

12 Zer jarrera zuten Stalinek eta Trotskik sobietar erregi-

— Zergatik izango zen Leninentzat gatazka hura «historiaren azeleratzaile bat»? Arrazoitu erantzuna.

• Zhivago doktorea (D. Lean, 1965). Gerra zibil garaiko

Hezkuntza emozionala

Errusia eta SESB, Petrograd eta San Petersburgo, boltxebike eta mentxebike, Otsaileko Iraultza eta Urriko Iraultza.

— Zer ondorio izan zituen?

Bibliografikoak

Hizkuntza-plana

11 Adierazi kontzeptu hauen arteko ezberdintasunak:

— Zer itunek eman zuen amaitutzat Errusiaren Lehen Mundu Gerrako parte-hartzea?

BALIABIDEAK

GJH konpromisoa

borrokaren giroa islatzen du, John Reed kazetari estatubatuar ospetsuaren bizitzaren bidez. Harentzat Errusiako Iraultzek izandako eragina kontatzen du, lekuko izan baitzen.

Internet • artehistoria.jcyl.es/v2/contextos/3085.htm Stalinen garaiari buruzko oinarrizko informazioa.

• iris.cnice.mec.es/kairos/ensenanzas/bachillerato/ mundo/revolucionrusa_00.html Errusiako Iraultzak: Kairos proiektua.

• marxists.org/espanol/trotsky Leon Trotski artxiboa: biografia, idatzizko agiriak eta irudiak.

• vanguardiasrusas.jimdo.com Errusiako abangoardiak; interes berezia dute diseinu grafikoari eta argazkilaritzari buruzko atalengatik.

Gulag bateko presoak, kanal bat egiten, 1930eko hamarkadaren hasieran.

222

223

Bibliografia, ikus-entzunezkoak eta Interneteko helbideak, edukiak finkatu eta zabaltzeko.

Ikonoek proiektu digitaleko baliabideetara igortzen dute.

Historia-lantegia U5

Historia-lantegia. Artelan baten iruzkina

Ikerketa-lana, ebatzitako adibide bat oinarri hartuta. Lantegi bakoitzean zeregin bat dago, iturri historikoak erabiliz ikasleek beren trebetasunak erabil ditzaten.

PROIEKTUAREN AURKEZPENA Kultura eta garai historiko jakinetan mundua nola ikusten eta interpretatzen zuten azaltzen duten dokumentu adierazgarriak dira artelanak. Artelan figuratiboek informazio ikonografikoa eman diezagukete gertaera historikoei eta iraganeko gizarteei buruz, batez ere erretratu eta landanahiz hiri-giroko paisaien irudien bidez. Gainera, iturri garrantzitsuak dira jada desagerturik dauden eraikinen berri jakin, hirietako antzinako trazadurak ezagutu eta beste gauza asko ikasteko. Artelanaren gaia zein den jakitea bezain garrantzitsua da artistak gai hori zergatik aukeratu duen eta haren bidez zer sentimendu adierazi nahi izan dituen azaltzea. Hona hemen artelanak aztertzeko urratsak:

PROIEKTUA, URRATSEZ URRATS

Gaiaren deskribapena; artelanean ageri diren pertsonaiak; soinean daramatzaten arropak eta objektuak; zertan ari diren; zer jarrera duten; zer-nolako harremana duten; ekintza non gertatzen den…

2. Aztertu Konposizioaren egiturari dagokionez, planoak bata bestetik ongi bereizita daude. Lehen planoa da nabarmenena, kolore bizienak dituelako, ikusleengandik gertuen dagoena delako eta pertsonaia nagusiak hantxe daudelako, konposizioaren erdigunean, gainerako pertsonaiengandik bereiz. Bigarren planoa ere garrantzi handikoa da konposizioan, langile multzo handia hortxe ageri baita, oihalaren zabalera osoa hartzen duela. Konposizioari dagokionez bloke bakarra osatzen badute ere, egileak, irudi bakoitzaren balioa azpimarratu, eta pertsona errealak erretratatu nahi izan ditu (denak izan dira identifikatuak), bakoitzari bere mugimendua emanez. Koloreak batasun-sentipena ematen dio langile multzoari. Planoak bereizi eta irudiei bolumena emate aldera koloreak eta argia erabiltzeko modu hori berezkoa du dibisionismoa deritzon estiloak. Argia banatzeko moduak balio sinbolikoa izan dezake: atzeko alde iluna iraganaren adierazpena izan liteke; erdiko langile multzoa, orainarena, eta kolore bizieneko irudi nagusiak, etorkizunarena.

2. Aztertu Konposizioa, erabilitako koloreak, argi-itzalak, zer-nolako ezaugarriak dituen dagokion arte-estiloarekin lotuta.

3. Azaldu Gaiak zer-nolako garrantzia duen, artelanak dokumentu historiko gisa zer adierazten duen: — Zergatik aukeratu du egileak gai hori?

— Zer adierazi nahi izan du?

— Artelana testuinguruan jartzea eta bere kultura eta garai historikoaren berri nola ematen duen azaltzea .

4. Ondorioak atera

1. Identifikatu eta deskribatu Izenburua, egilea, teknika eta euskarria, artelana noiz egina den, non dagoen…

direla, bai eta haur bat ere), denak bat eginda modu baketsuan aurrera eginez. Artistak taldearen batasuna adieraztea lortu du, baina indibidualtasunari uko egin gabe. Irudi nagusiei dagokienez, gizonak beren ibilera irmo eta seguruagatik bereizten dira, eta haurtxoa besoetan daraman emakumea, berriz, familiarekiko ardura sinbolizatzeagatik.

Artelana bere testuinguru historikoa aintzat hartuta interpretatzea, eta informazio historikoa lortzeko iturri gisa garrantzitsu bihurtzen duten elementuak nabarmentzea.

Langile-klaseak bere eskubideak modu baketsuan aldarrikatu eta bere familien bizi-baldintzak hobetzeko hartutako erabakia ematen da aditzera margolanean, eta xix. mendeko eta xx.aren hasierako langileen borrokak dakartza gogora, Bigarren Internazionalaren garaikoak zehazki. Izenburua ere, Laugarren estatua, langile-klasearekin loturik dago, eta klase berri hori xix. mendearen joanean hiri-giroko gizarte industrializatuetan eratuz joandako gizarte-talde gisa aurkezten du, Antzinako Erregimeneko hiru estatuei (noblezia, kleroa eta burgesia) gehitu zitzaiena.

4. Ondorioak atera Margolanak gorazarre egiten dio sozialismoari, eta langileen borroka baketsu, iraunkor eta irmoa irudikatzen du; denek batera, langileok estatu bat osatzen dute gizartean.

3. Azaldu Margolanak langile-klasea irudikatzen du: hainbat gizon (emakume eta gazte gutxi batzuk ere tartean

ADIBIDEA

ARIKETA

Laugarren estatua

«Langileak greban Bizkaian» • Adierazitako urratsei jarraituz, egin iruzkin bat Joan Planella-ren Neskatila ehulea margolanari buruz. Hari buruz gehiago jakin nahi izanez gero, jo hona:

Haurrak

Nerabeak

Laugarren estatua (1901), Giuseppe Pellizza da Volpedorena, Novecentoaren Museoa, Milan.

Familia Emakumeak

Jarrera irmoa

1. Identifikatu eta deskribatu

Trebetasunen garapena ebatzitako adibide batetik abiatuta.

museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/una-huelga-deobreros-en-vizcaya/a08967ee-3f 84-4c7b-ad74-46e13bd92099

Laugarren estatua, oihal gaineko olio-pintura handi bat (293 × 545 cm), Giuseppe Pellizza da Volpedok margotu zuen 1901ean, eta Milanen dago, Novecentoaren Museoan. Margolanean langile multzo handi bat ageri da denak batera, lasai-lasai, aurrera doaze-

la. Aurrean lau pertsona daude: bi gizon, ibilera irmo eta segurukoak, eta emakume bat, oinutsik, haien bidera irten nahiko balu bezala, besoetan haurtxo bat daramala, goseak balego bezala eskuari kosk egiten ari zaiona. Denak daude oso modu soilean jantzita, eta eskuetan ezer ere ez daramate.

Langileak greban Bizkaian edo Grebaren ondoren, Cutanda y Toraya-rena.

130

131

Egin lan agiriekin U6

Egin lan agiriekin MEXIKOREN INDEPENDENTZIA

3. dok. Argentinako independentzia-deklarazioa, 1816ko uztailaren 9a

• Aztertu artelan hau iturri historiko gisa.

Juan O'Gorman-en horma-irudi bat da, 1960 eta 1961 artean Mexikoko Historia Museo Nazionaleko zuzendariaren eskariz egina. Mexikoren independentziako pertsona eta sinbolo identitario nagusiak ageri dira bertan.

Unitate bakoitzaren amaieran, dokumentu garrantzitsu batzuk proposatzen dira, direla testuak, direla ilustrazioak (arte-lanak, argazkiak, mapak, grafikoak…), gaika antolatuta, eta, egokia denean, garapen jasangarrirako helburuekin lotuta.

«(…) Lurralde osoan unibertsala, iraunkorra eta irmoa zen Espainiako errege-erreginen botere despotikoari behin betiko ihes egitearen aldeko aldarria; (...) ordezkariei zera galdetu zitzaien: ea nahi zuten Batasuneko probintziak askeak eta independenteak izatea Espainiako erregearekiko eta haren metropoliarekiko. Txalo jo zuten lehenik eta behin, justiziaren sugar sakratuaz beterik, eta batak bestearen atzetik banan-banan berretsi zuten herrialdearen independentziaren aldeko ahobatezko eta bat-bateko botoa, eta, horretan oinarriturik, zera erabaki zuten: (...)

Beraz, bigarren mailako iturri historiko bat da, ez baita bertan irudikatzen diren gertaeren garaikoa.

Irmoki adierazten diogu munduari Espainiako erregeekiko lotura bortitzak hausteko ahobatezko eta zalantzarik gabeko borondatea dutela probintzia hauek, ebatsitako eskubideak berreskuratzekoa eta nazio goren bat eratzekoa, Fernando VII.aren, haren ondorengoen eta metropoliaren uztarpetik askatu eta independentzia lorturik, eta horiek horrela, probintziok erabateko ahala dutela, bai izatez eta bai zuzenbidez, beren burua justiziaren arabera eratzeko eta gaur egungo beren zirkunstantziak nagusiarazteko (…)»..

Gehiago jakiteko, jo hona: htgogormarrt.wordpress.com

GATAZKAK LATINOAMERIKAN

inah.gob.mx/boletines/639-mural-de-juan-o-gorman-a-internet Independentziaren erretaula margolanaren xehetasuna (1960-1961), Juan O’Gorman-ena (Historia Museo Nazionala, Chapultepec-eko gaztelua).

SIMÓN BOLÍVARREN DISKURTSOA

INDEPENDENTZIA-AGIRIAK

• Egin iruzkin bat testu honi buruz, eta hausnartu zergatik proposatzen den jendearekin modu desberdinean jokatzea bakoitzaren jatorria aintzat hartuta.

• Egin iruzkin bateratu bat 2. eta 3. dokumentuei buruz.

Azaldu nola baloratzen den espainiarren burujabetza eta zer arrazoi ematen diren independentziaren alde.

1. dok. Hiltzerainoko gerra-dekretua, 1813 «Kausa justuen alde eta tiraniaren aurka bide aktibo eta eraginkorrenak erabiliz konspiratzen ez duen espainiar oro etsaitzat joko da, eta zigorra jasoko du aberriari traizio egiteagatik (...), fusilatua izango da. (...), indultu orokorra emango zaie gure armadara armekin edo armarik gabe igarotzen direnei, larderiaren zama gainetik kentzeko laguntza eskaintzen duten herritar onei. Venezuelako Gobernua aldarrikatzen duten eta gure helburuarekin bat egiten duten gerrako ofizialek eta magistratu zibilek beren enplegu eta lanpostuei eutsiko diete; bi hitzetan esanda, estatuari zerbitzu jakin batzuk ematen dizkieten espainiarrak aintzat hartuak izango dira, haiek ere amerikarrak balira bezala. Eta zuek, huts egin edo galdu izanak itsutu eta justiziaren bidetik desbideratu zaituzten amerikarrok, jakizue zuen senideen barkamena duzuela eta zuen hutsek (...) nahigabetzen gaituztela (...). Gure armek babestuko zaituzte, eta ez ditugu sekula gure senideetako bakar baten aurka erabiliko.

Amnistia honek barnean hartzen ditu, orobat, berriki azpijokoan aritu diren traidoreak (...). Espainiar eta kanariarrok, inporta ez badizue ere, jakin hilko zaretela, baldin eta Amerika askatzearen alde lan egiten ez baduzue. Amerikarrok, jakin biziko zaretela, baita errudunak bazarete ere».

158

• Latinoamerikako independentzia-prozesuak konpondu gabe utzitako zenbait lurralde-arazok herrialdeen arte1850era arte Erresuma 1 1850era1 arte Erresuma BatuarenaBatuarena 1850etik Hondurasena 1850etik Hondurasena 1850era arte Erresuma 2 1850era2 arte Erresuma BatuarenaBatuarena 1850etik Nikaraguarena 1850etik Nikaraguarena 3 1880-1942 Ekuadorrena 3 1880-1942 Ekuadorrena 1942tik Perurena 1942tik Perurena

5

7 8

2. dok. Anáhuac-eko Kongresuaren independentzia Agiria, 1813 «Chilpancingo-n, Iparraldeko Amerikan, legez ezarritako Anáhuac-eko Kongresuaren Independentzia Agiriak irmoki aldarrikatzen du (...) Europan egun dagoen egoeragatik aurrez ebatsitako subiranotasuna berreskuratu duela; eta, hortaz, behin betiko hautsita eta deseginda geratzen dela Espainiako tronuarekiko mendekotasuna; berari dagokiola herrialdearen barneko antolaketarako eta ongizaterako egokitzat jotzen dituen legeak onartzea, gerra eta bakea egitea, Europako monarka eta errepublikekin itunak hitzartzea, bai eta Eliza katoliko, apostoliko, erromatarraren buru den Erromako Aita Santuarekin konkordatuak sinatzea ere, eta enbaxadore eta kontsulak bidaltzea ere bai; (...) goi-mailako traizioagatik akusatuko duela zuzenean edo zeharka independentziaren aurka egiten duen oro, dela Europako zapaltzaileak egitez, hitzez edo idatziz babesten dituztenak, dela gerrarako gastuak, laguntzak eta pentsioak ordaintzen laguntzeari uko egiten diotenak, harik eta atzerriko nazioek herrialdearen independentzia aintzatesten duten arte (…)»..

Chilpancingo-ko Jauregi Nazionalean emana, 1813. urteko azarorako 6 egun falta zirela..

9 10

11

12

BELIZE BELIZE

Mexikoko Mexikoko golkoagolkoa

MEXIKO

KUBA

(EB)

KUBA

Espainiarena 1898ra arte 1898ra arte (EB) Espainiarena Estatu Batuena Estatu Batuena 1898tik 1898tik Saint Nevis (EB) (EB) Saint Kitts eta Kitts Neviseta Antigua eta Barbuda (EB) Antigua eta Barbuda (EB)

MEXI KO 5 1880-1904 Ekuadorrena Guadalupe 1880-1904 Ekuadorrena Guadalupe (Frantzia)(Frantzia) (EB) DominikaDominika (EB) 1904tik Brasilena 1904tik Brasilena Yucatán Yucatán HAITI Holandarren MartinikaMartinika (Frantzia)(Frantzia) Santa Luzia (EB) HAITI Holandarren Jamaika Jamaika 1821-1839 1907ra arte Kolonbiarena Santa Luzia (EB) 1821-1839 1907ra 6arte Kolonbiarena 1 1 Antillak Antillak (EB) (EB) erdi1907tik Brasilena (EB) s (EB) erdi1907tik Brasilena (Herbehereak) BarbadosBarbado (Herbehereak) GUATEMALA Sainteta Vincent eta Grenadinak (EB) GUATEMALA Saint Vincent Grenadinak (EB) independentea 2 independentea 2 7 1905-1929 Venezuelarena 1905-1929 Venezuelarena EL SALVADOR (EB) 1839-1843an EL SALVADOR GranadaGranada (EB) 1839-1843an 1905era arte Venezuelarena 1905era8 arte Venezuelarena HONDURAS independentea HONDURAS PANAMA independentea Trinidad eta (EB) Tobago (EB) PANAMA Trinidad eta Tobago 1905etik Brasilena 1905etik Brasilena V E N E ZVENEZUELA UELA NIKARAGUA NIKARAGUA Guyana (EB) Guyana (EB) 9 1904ra arte Venezuelarena 1904ra arte Venezuelarena COSTA COSTA RICA RICA (Herbehereak) Surinam Surinam (Herbehereak) 1904ra arte Guyanarena (EB) 1904ra arte Guyanarena (EB) 10 10 Panamako kanalaren Panamako kanalaren eremua eremua K O L O NKOLONBIA 10arte 1904ra arte Venezuelarena BIA 1904ra Venezuelarena GUYANA FRANTSESA GUYANA FRANTSESA 8 9 8 9 1903-1999 AEBren esku 1903-1999 AEBren esku 1904an Guyanarena (EB) 1904an Guyanarena (EB) 11 frantziarra) 11 (lurralde (lurralde frantziarra) 1905etik Brasilena 1905etik Brasilena Ekuatorea Ekuatorea 7 7 11 arte 1900era arte Guyana 1900era Guyana 6 6 4 Frantsesarena 4 EKUADOR Frantsesarena Galapagoak EKUADOR Galapagoak 5 5 1900etik Brasilena 1900etik Brasilena (Ekuador)(Ekuador) 3 3 12 1867-1903 Boliviarena 1867-1903 Boliviarena 1903tik Brasilena 1903tik Brasilena

13 1867-1909 Boliviarena 13 1867-1909 Boliviarena 1909tik Perurena 1909tik Perurena 14 1867-1902 Boliviarena 14 1867-1902 Boliviarena 1902tik Perurena 1902tik Perurena 15 1927ra Brasilena 15arte 1927ra arte Brasilena 1927tik Brasilena 1927tik Brasilena 16 1880-1935 Boliviarena 16 1880-1935 Boliviarena 1935etik Paraguairena 1935etik Paraguairena 17 1870era Paraguairena 17 arte 1870era arte Paraguairena 1870etik Brasilena 1870etik Brasilena 18 1874ra Paraguairena 18arte 1874ra arte Paraguairena 1874tik Argentinarena 1874tik Argentinarena 19 1874ra Paraguairena 19arte 1874ra arte Paraguairena 1874-1927 Argentinarena 1874-1927 Argentinarena 1927tik Brasilena 1927tik Brasilena 20 1884ra Boliviarena 20arte 1884ra arte Boliviarena 1884tik Txilerena 1884tik Txilerena 21 1884ra Perurena 21arte 1884ra arte Perurena 1884tik Txilerena 1884tik Txilerena 22 1884ra Perurena 22arte 1884ra arte Perurena 1884-1929 Txilerena Txilerena 1884-1929 1929tik Perurena 1929tik Perurena 23 1899-1902 Txile eta Txile eta 23 1899-1902 ArgentinaArgentina lurraldea lurraldea lortzearren borrokan borrokan aritu lortzearren aritu

0

Espainiarena 1898ra arte Espainiarena 1898ra arte 1898-1902 AEBren protektoratua 1898-1902 AEBren protektoratua Turkak eta Caicoak 1861-1865 Espainiari DOMINIKAR ERREPUBLIKAK Turkak eta Caicoak 1861-1865 Espainiari DOMINIKAR ERREPUBLIKAK

(EB) HondurasHonduras (EB) Puerto Rico Britainiarra Puerto Rico Britainiarra BahamakBahamak

an r tropikoa Kantzer tK ropitkzoea

4 1880-1922 Ekuadorrena 4 1880-1922 Ekuadorrena 1922tik Kolonbiarena 1922tik Kolonbiarena

6

ko gatazkak eragin zituzten xix. mendean. Aztertu xix. mendeko Latinoamerikan izandako gatazken mapa hau:

BK ATUAK E S T A TEUS TBAATTUU A

5000

1000 500

1500 1000

2 000 1500km

O Z EOAZNEOA N O

12

12

PERU PERU

B A RBEAAR E A

13 14

B R A SBI R LASIL

13 14 15

15

BOLIVIA BOLIVIA 22 prik oo niaoptrrik noioa tropikoa KaprikorK

Peru eta Boliviako Peru eta Boliviako Muga-egokitzapenak Muga-egokitzapenak Konfederazioa, hauen alde: Konfederazioa, hauen alde: 1836-1839 1836-1839 Brasil Brasil Mugak 1900ean Mugak 1900ean Kolonbia Kolonbia Peru Peru Koloniak Koloniak 1900ean:1900ean: ErresumaErresuma BatukoakBatukoak Herbehereetakoak Herbehereetakoak Frantziakoak Frantziakoak

21

20

20

16

17

18

PARAGUAI 18 19 18 19 PARAGUAI

ARGENTINA ARGENTINA TXILE

TXILE URUGUAI URUGUAI

Paraguai Paraguai ArgentinaArgentina

eta Uruguai eta Uruguai PazifikokoPazifikoko Gerrarekin (1879-1883) lotutako lotutako Gerrarekin (1879-1883) lurralde-aldaketak; gerra horretan, aurrez aurre lurralde-aldaketak; gerra horretan, aurrez aurre egon zirenegon Txile, Bolivia etaBolivia Peru eta Peru ziren Txile,

16 17

18

VenezuelaVenezuela Guyana Guyana

Txile Txile Aliantza Hirukoitzaren Gerrarekin (1864-1870) Aliantza Hirukoitzaren Gerrarekin (1864-1870) lotutako lurralde-aldaketak; gerra horretan, aurrez aurrez lotutako lurralde-aldaketak; gerra horretan, aurre egon zirenegon Paraguai, Brasil, Argentina aurre ziren Paraguai, Brasil, Argentina

2000 km

21 22

23

Patagonia Patagonia

Buenos Aires probintzia Buenos Aires probintzia 1852-1861 independentea 1852-1861 independentea

1881ean1881ean 23 Argentinak Argentinak bereganatutako lurraldealurraldea bereganatutako 23

23

OZEA ON ZO EANO

Malvina uharteak (EB) A T L AAN Malvina uharteak (EB) TT L IAKNOTAI K O A

159

Ariketa praktikoa, landutako trebetasuna erabiltzeko.

Honelakoa da zure proiektu digitala

Proiektuak ikasturteko eduki guztiak eskaintzen dizkizu, baina, horrez gain, baita beste hainbat baliabide ere.

Ikasteko beste modu bat da, erraza, intuitiboa eta edozein plataforma eta gailurekin bateragarria.

GERRAREN BILAKAERA Aurrekariak

193

193

12

Nola sartu?

Liburuaren lehen orrialdearen ondoan dituzu hartara sartzeko beharrezkoak diren jarraibideak.

Soldadu estatubatuarrak Normandian lehorreratzen 1944ko ekainaren 6an.

Bigarren Mundu Gerra (1939-1945)

martxoa

iraila

Alemaniak Txekoslovakia okupatu

martxoa

Italiak Albania konkistatu Altzairuzko Ituna Alemaniaren eta Italiaren artean

maiatza

193

apirila

Alemania-Sobietar Batasuna Ituna

abuztua

Lehenengo fasea Alemaniak Polonia inbaditu Frantziak eta Erresuma Batuak gerra deklaratu Alemaniari Alemaniak Danimarka eta Norvegia okupatu

iraila

194 apirila

Frantziak Alemaniaren aurrean kapitulatu Italia gerran sartu ekaina Ingalaterrako Gudua

uztaila-urria

Alemania, Italia eta Japoniaren Hirualdeko Ituna

urria

Alemaniak SESBi eraso

ekaina

194

APOKALIPSIA LURREAN

UNITATE HONETAN ZER AURKITUKO DUZUN

Historian ezagutzen den gerrarik handiena eta odoltsuena izan zen Bigarren Mundu Gerra. 1939ko irailaren hasieran hasi zen Europaren bihotzean, eta 1945eko abuztuaren erdialdean amaitu, Ozeano Barean, Japoniaren errendizioarekin.

1. Gerraren arrazoiak eta parte-hartzaileak 2. Gerraren lehen fasea (1939-1942) 3. Aliatuen garaipen motela 4. Gatazkaren ondorioak • Landu edukiak • Historia-lantegia: gudu baten maparen edo krokisaren iruzkina • Egin lan agiriekin

Kontinente guztietako dozenaka herrialdek hartu zuten parte gerran: berrogeita hemezortzik garaileen bandoan, aliatuen alderdia deiturikoan, eta bederatzik, berriz, ardatzaren edo Hirualdeko Itunaren alderdian. Hirurogeita hamar milioitik gora hildako izan ziren. Gainera, gerra honetan gauzatu zen ezagutzen den inoizko

Alemaniak Austria anexionatu

Alemaniak Sudeteak eskualde txekiarra anexionatu

Espainiako Dibisio Urdina Alemaniaren agintera batu zen ekialdeko frontean abuztua Japoniak Pearl Harbor itsasontzi-base estatubatuarrari eraso AEB gerran sartu abendua Bigarren fasea Stalingradeko Gudua Alemaniarrek eta italiarrek amore eman Tunisian

iraila-otsaila

Mussolini boteretik kendu

uztaila

Italiak aliatuen aurrean kapitulatu

iraila

194

maiatza

194

genozidiorik handiena: juduen holokaustoa.

Normandiako Lehorreratzea (Frantzia)

Unitate honetako edukiak eta ariketak oso erabilgarriak izan daitezke eranskinean planteatzen den «Erabateko hondamendia».

272

1944 ekaina

Alemaniaren kapitulazioa AEBk bonba atomiko bana bota, Hiroshima eta Nagasaki hiri japoniarren gainean

abuztua

Japoniaren kapitulazioa

iraila

maiatza

1945

Nolakoa da?

Erantzun global bat, hezkuntza-ingurune anitz baterako.

Intuitiboa Erabiltzen oso erraza.

Gailu anitzetarakoa Ongi egokitzen da edozein gailu-motatara (ordenagailua, tableta, smartphonea...) eta ongi ikusten da edozein pantaila-neurritan edo -bereizmenetan.

Deskargagarria Internetako konexiorik gabe lan egiteko aukera ematen dizu, eta gailu batean baino gehiagotan deskargatu daiteke.

Sinkronizagarria Egiten dituzun aldaketak automatikoki sinkronizatzen dira, erabiltzen ari zaren gailuetako edozein konektatzen duzunean.

Zer eskaintzen dizu?

KULTURA ETA GIZARTEA

37

Sukar horiaren kontrako txertoa

38

E. Fermik Fisikako Nobel saria jaso energia nuklearrari egindako ekarpenagatik

39

Haizeak eraman zuena filmaren estreinaldia

Hainbat baliabide ditu, paperezko liburuaren kopia bat baino askoz gehiago da.

Steinbeckek Hiraren mahatsa argitaratu Alemaniak lehen erreakzio-hegazkina gidatu

Hau egin ahal izango duzu:

40

AEBk derrigorrezko soldadutza ezarri Hemingwayk Norengatik ari da kanpaia argitaratu Chaplinen Diktadore handia filma

Lan egin jarduera interaktiboekin

41 Fermik lehen pila atomikoa egin

Aztertu laburpen interaktiboak, eskemak...

42

43

Lehen atomo-erreaktorea martxan jarri Chicagon Camusek Arrotza argitaratu Armada estatubatuarra ENIAC konputagailua eraikitzen hasi Saint-Exupéryk Printze txikia argitaratu

Ikasi audioak, bideoak, gameroomak...

4 Frantziak emakumeen boto-eskubidea aitortu Lehen giltzurrun artifiziala

5

273

Ebaluatu autoebaluazioa, portfolioa...

Unibertsala Bateragarria da sistema eragile guztiekin, ikaskuntzaingurune birtualekin eta ikastetxeetan gehien erabiltzen diren hezkuntza-plataformekin.

Hasi baino lehen Ezagutu zure erronkak NOLAKOAK DIRA?

Ikaskuntza-egoeren bost proposamen dira: • Ezagutzak, jarrerak eta trebetasunak abian jartzeko pentsatutakoak, eta ja-

kintzen trukea eta zure konpetentzien garapena sustatzeko.

• 2030eko Garapen Jasangarrirako Helburuekin konprometituak.

• Hurbilak eta zure benetako mundua eta esperientziak errespetatzen dituztenak.

• Egitura argi eta soilekoak, garbi izan dezazun zer ataza eta jarduera egin

behar dituzun.

NOLA LANDUKO DITUZU ERRONKAK?

ERRONKA BAKOITZEAN HAU IZANGO DUZU:

UNITATE BAKOITZAREN HASIERAN HAU TOPATUKO DUZU: POLITIKA

KULTURA ETA GIZARTEA

Churchillek Europako Estatu Batuak sortzea proposatu zuen

1946

Hagako Kongresua. Martxan jarri zen Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea (ELGA) Beneluxeko Aduana Batasuna sortu zen

1948

Europako Kontseilua

1949 liburua argitaratu

Schuman Adierazpena Europako Ikatz eta Altzairuaren Erkidegoa sortu (EIAE)

1950 1951

Simone de Beauvoirrek Bigarren Sexua

Edmund P. Hillary eta Tenzing nepaldarra

1953 Everest mendira igo Erromako Ituna, EEE sortu EURATOM Ituna

1957

Erresuma Batuak EFTAren sorrera bultzatu

1960 The Beatles musika-taldea sortu

Nekazaritza Politika Bateratua martxan jarri (NPB)

1962

Fellinik La dolce vita filmatu

ERRONKA

Ikasle- eta langile-protestak Frantzian:

1968 «Frantziako maiatza»

BAI JAUNA, IRAULTZA GARA

Binaka, egin denbora-lerro digital bat. Gutxienez, elkarri gainjarritako hiru denbora-lerroren emaitza izan behar du. Europan eta Amerikan gertatu ziren gertaera nagusiak bildu behar dituzte. Hots, lekuarekin, espazioarekin eta denborarekin egin behar duzue lan. Eta deskripzioak, aipatzen dituzuen gertaera bakoitzari buruzko lehen mailako iturriak (irudiak, testuak) eta webgune interesgarrietarako estekak erantsi beharko dituzue. Oso garrantzitsua da, kontatzen duzuen prozesu historiko bakoitzean, gertaerek kausa-efektu prozesua erakustea, historia, azken finean, kausen eta ondorioen segida bat baita.

xix. mendean zehar, Antzinako Erregimenaren erorketa-prozesua amaitzen ari zen, bai Amerikan, bai Europan (zailtasun batzuekin, egia esan). xix.

mendearen lehen erdian prozesu iraultzaileak sortu ziren. Haiek behin betirako desagerrarazi zuten aurreko sistema, eta aukera eman zuten korronte ideologiko berrien eskutik (liberalismoa eta nazionalismoa, esaterako) nazio-estatuak sortzeko. Eta horrek aldaketa handiak eragin zituen Amerikako eta Europako mapetan. xix. mendearen hasiera landuko duzu, haren denbora-espazioan. Hori aukera ezin hobea izango da orduan sortu ziren adierazpen nazionaleko prozesuen ikuspegi sintetikoa izan dezazun, eta gaur egungo munduaren oinarriak finkatu zituen egoera iraultzailearen ikuspegi orokorra izateko.

Erresuma Batua, Irlanda eta Danimarka EEEn sartu

16

ERRONKAK GAUZATZEKO ETA KONPETENTZIAK BERRIKUSTEKO • Ahozko eta idatzizko testuak eta ikus-entzunezkoak ulertzea eta interpretatzea.

Helburua da xix. mendeko iraultzak ikastea, garapen jasangarrirako helburu hauek kontuan izanda: 4. GJH (Kalitatezko hezkuntza) eta 16. GJH (Bakea, justizia eta erakunde sendoak).

• Komunikazio-jardunak elkarbizitza demokratikoaren zerbitzura jartzea.

• Interneten bilaketa aurreratuak egitea.

• Parte-hartzea, elkarlanean eta elkarrenkintzan jardutea, eta edukiak, datuak eta

informazioa partekatzea.

• Talde-lanean parte-hartze aktiboa izatea.

• Landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak proiektuan izan duen jarduna

ebaluatzeko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Ikertu Europan piztu ziren iraultza liberalak, eta haien kausak eta ondorioak.

4. unitatea

Aztertu nazionalismo politikoa eta kulturala, bateratzailea zein banatzailea.

Alderatu ideologia nazionalistak eta haiek dakartena.

Aztertu Latinoamerikako herrialdeen independentzia eta gaur egun dituen ondorioak, NBEren aurrean Venezuelako presidente Nicolás Maduroren diskurtso baten bidez.

Bilatu indiarren herriei eta haiek erreserbetan duten egoerari buruzko informazioa.

UNITATE HONETAN ZER AURKITUKO DUZUN

Europa batua lortzeko ametsa duela mende asko sortu zen, baina Bigarren Mundu Gerra amaitu arte ez zen gauzatzen hasi, harik eta agintari politiko batzuek izaera ekonomikoko nazioz gaindiko erakunde baten sorrera bultzatu zuten arte. Europako Ekonomia Erkidegoa 1957an sortu eta 1992an Europar Batasuna bihurtu zen. Hasieran sei kide izan ziren, eta orain hogeita zazpi dira (2020an Erresuma Batua irten ondoren): bostehun milioi biztanletik gora lau milioi kilometro karratutan.

1. Europar Batasunaren jatorria 2. Europako Ekonomia Erkidegoa 3. Europar Batasuna 4. Europa xxi. mendean • Landu edukiak • Historia-lantegia: historiako gai bati buruzko idatzia • Egin lan agiriekin

EBk atzera begiratzen badu, kontinentearen iraganari, bere historiaren balantzea positiboa dela ikusiko du, eta etorkizuna, berriz, arriskuz eta ziurgabetasunez josia. xxi. mendearen bigarren hamarkadan, Europar Batasuna munduko lehen merkatua da, garapenerako laguntza-emaile handiena eta planetako potentzia industrial, finantzario eta teknologiko nagusietako bat, baina ez du lortu fundatzaileek bilatzen zuten batasun politiko eta soziala. Baina, zalantzarik gabe, aurrerapauso handiak egin dira, kontinentean 70 urte baino gehiagoko bakearen testuinguruan.

Egin, bikoteka, denboralerro digital bat, hartan jasotzeko iraultza liberalen eta Latinoamerikako herrialdeen independentziaren gertaera garrantzitsuenak.

15

erronkak agerian jarriko dizkizuna.

• Ikaskuntza-egoera baten proposamena, GJH

batekin edo gehiagorekin lotutakoa.

• Proposatutako egoeraren ikaskuntza-sekuen-

370

Greziak EEEn sartzeko sinatu

1973 Frantziarren eta britainiarren 1976 artean Concorde hegazkina egin Arianne I.a suziria jaurti

1979 (Europako Espazio Agentzia) 1981 Frantziako abiadura handiko trena (AHT) 1983 GIBa aurkitu zuten, hiesa sortzen duen birusa Lehenengo audioko CDa kaleratu

Espainiak eta Portugalek EEEn sartzeko sinatu Schengengo Hitzarmena

1985

Europako Agiri Bakuna sinatu

1986 Txernobyleko hondamendi nuklearra

Alemaniaren bateratzea

1990

Maastrichteko Ituna: Europar Batasuna Austria, Suedia eta Finlandia sartu

1992 1995

Amsterdameko Ituna Europako Banku Zentrala sortu

1997 Stormonteko Ituna: 1998 Ipar Irlandako Bake Akordioak

Nizako Ituna Euroa sortu zen, 12 herrialderentzako diru komuna

2001 2002

Hamar kide berri: Hogeita bosten Europa

2004

Europako Konstituzioaren proiektuaren porrota Angela Merkel, Alemaniako kantziler berria Hogeita zazpien Europa Lisboako Ituna Munduko krisi ekonomikoak euroguneko ekonomiak gogor astindu

Unitate honetako edukiak eta ariketak lagungarriak izan daitezke eranskinean planteatzen den «Eraldatzen ari den Mundua».

• Testu motibatzaile bat, unitateekin lotutako

tzia.

KONTINENTE ZAHARRAREN AMETSA

6. unitatea

14

EB Europaren aurkako mugimenduen mehatxupean dago.

EEE-tik Europar Batasunera

Europako Diru Sistema (ecu-a: kontu-dirua) Europako lehen hauteskundeak

2005 Genero Berdintasunaren Europako 2006 Institutua (EIGE) sortu 2007 2008 Europar Batasunak

Hogeita zortzien Europa

2012 Bakearen Nobel Saria jaso 2013

Brexiten garaipena. Erresuma Batuak erreferendumean EBtik ateratzea erabaki

2016

Erresuma Batua EBtik irten

2020

371

• Dagokion ikaskuntza-egoeraren erreferentzia

bat.

ZEIN DIRA?

• Mendeko izatetik hiritar izatera • Bai jauna, iraultza gara • Makinen agerpena • Erabateko hondamendia • Eraldatzen ari den mundua

ETA, HORREZ GAIN, ANAYAHARITZA.ES WEBGUNEAN:

• Ikaskuntza-sekuentziako urrats bakoitzari heltzeko

beharrezkoak diren azalpenak.

• Unitatean zehar ikaskuntza-egoeran egindako aurre-

rapenei buruzko gogoeta bat.

• Zure konpetentzien ebaluazio-proposamen bat, uni-

tate bakoitzerako. anayaharitza.es webgunean deskargatu dezakezu.

• Komunikaziokoetagizarte-konpromisokoatazak,ikaskuntza-egoeran landutako alderdiren bati buruzkoak.

• Zuretzat interesgarriak izan daitezkeen beste erronka-proposamen batzuk.

• Diagnosirako tresnen proposamenak (anayaharitza.

es webgunean daude eskuragarri), honako hauen autoebaluazioa egin dezazun: nola planifikatu dituzun atazak, eta nola egin duzun lan taldean, ikaskuntza-sekuentzian zehar.

• Irteerako profilaren errubrika bat (anayaharitza.es webgunean dago eskuragarri), autoebaluazioa egin dezazun, jakiteko zenbateraino eskuratu dituzun konpetentziak ikaskuntza-sekuentzian zehar.

MENDEKO IZATETIK HIRITAR IZATERA xviii.

mendean zehar, estatu gehienen gobernatzeko modua monarkia absolutua zen arren, aldaketak hautematen hasi ziren, ideia ilustratuen eraginez. Mende horren amaieran, Ameriketako Estatu Batuen independentziak eta Frantziako Iraultzak, garai historiko berri baten oinarriak finkatu, eta Antzinako Erregimena erortzea eragin zuten. Nazio-estatu berriak, joera berriak eta gizarte-sistema berriak sortu ziren. Aldaketa horien ondorioz sortu ziren demokraziak eta egungo zuzenbide-estatuak. xviii. mendearen amaierako iraultzak gaur egungo munduaren oinarriak dira.

Garai horretako zenbait arlo aztertuta, hala nola gizarte-klaseak eta eragin handiko pertsonak (Katalina II.a, Maria Teresa Austriakoa, Maria Antonieta, Luis XV.a, Karlos III.a, Cook, Malaespina, Mary Wollstonecraft, madame Geoffrin, Olympe de Gouges, Voltaire, Rousseau, Washington, Robespierre, Napoleon, etab.), Antzinako Erregimenaren erorketaren oso ikuspegi zabala izango duzu.

Eduki horiek garapen jasangarrirako helburu hauek kontuan izanda ikasi behar dituzu: 4. GJH (Kalitatezko hezkuntza) eta 16. GJH (Bakea, justizia eta erakunde sendoak).

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Alderatu Antzinako Erregimeneko Europako sistema sozial, ekonomiko eta politikoak.

Zer daukazu?

1. unitatea

12

Pentsatu nola eraldatu gauzak.

Ilustrazioa aldaketaren eragile.

Nolakoak ziren pentsalari garrantzitsuenak, gizonezkoak zein emakumezkoak?

Zer ideia zabaltzen zituzten?

ERRONKA Sortu PODCAST bat. Antzeztu xviii. mendeko protagonistak eta elkarrizketatu, adieraz dezaten zer ekarpen egin zioten mundu berri baten sorrerari, gaurkoaren jatorri den munduaren sorrerari.

Historia lehen pertsonan ikasteko eta irakasteko modu bat izango da.

ERRONKAK GAUZATZEKO ETA KONPETENTZIAK BERRIKUSTEKO • Gertaerak, pentsamenduak, iritziak edo sentimenduak ahoz eta idatziz adieraz-

tea, zuzen, koherentziaz eta modu egokian.

• Ahozko eta idatzizko testuak eta ikus-entzunezkoak ulertzea eta interpretatzea.

• Komunikazio-jardunak elkarbizitza demokratikoaren zerbitzura jartzea.

• Interneten bilaketa aurreratuak egitea.

• Parte-hartzea, elkarlanean eta elkarrenkintzan jardutea, eta edukiak, datuak eta

informazioa partekatzea. Talde-lanean parte-hartze aktiboa izatea.

• Jarduera komunitarioetan jarrera demokratikoz parte-hartzea.

• Landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak proiektuan izan duen jarduna

ebaluatzeko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

Lotu Estatu Batuen independentzia eta Frantziako Iraultza. Zer eginkizun izan zuten bi iraultza horiek Antzinako Erregimenaren erorketan?

Kontrastatu zer garrantzi historiko izan zuen Napoleonek estatu liberalen sorreran.

Aukeratu eta prestatu zure pertsonaia.

Idatzi elkarrizketan protagonistaren bati egin behar dizkiozun galderak, gero PODCAST bat egiteko.

2. unitatea

13

BAI JAUNA, IRAULTZA GARA xix.

mendean zehar, Antzinako Erregimenaren erorketa-prozesua amaitzen ari zen, bai Amerikan, bai Europan (zailtasun batzuekin, egia esan). xix.

mendearen lehen erdian prozesu iraultzaileak sortu ziren. Haiek behin betirako desagerrarazi zuten aurreko sistema, eta aukera eman zuten korronte ideologiko berrien eskutik (liberalismoa eta nazionalismoa, esaterako) nazio-estatuak sortzeko. Eta horrek aldaketa handiak eragin zituen Amerikako eta Europako mapetan. xix.

mendearen hasiera landuko duzu, haren denbora-espazioan. Hori aukera ezin hobea izango da orduan sortu ziren adierazpen nazionaleko prozesuen ikuspegi sintetikoa izan dezazun, eta gaur egungo munduaren oinarriak finkatu zituen egoera iraultzailearen ikuspegi orokorra izateko.

Helburua da xix. mendeko iraultzak ikastea, garapen jasangarrirako helburu hauek kontuan izanda: 4. GJH (Kalitatezko hezkuntza) eta 16. GJH (Bakea, justizia eta erakunde sendoak).

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Ikertu Europan piztu ziren iraultza liberalak, eta haien kausak eta ondorioak.

4. unitatea

14

Aztertu nazionalismo politikoa eta kulturala, bateratzailea zein banatzailea.

Alderatu ideologia nazionalistak eta haiek dakartena.

ERRONKA Binaka, egin denbora-lerro digital bat. Gutxienez, elkarri gainjarritako hiru denbora-lerroren emaitza izan behar du. Europan eta Amerikan gertatu ziren gertaera nagusiak bildu behar dituzte. Hots, lekuarekin, espazioarekin eta denborarekin egin behar duzue lan. Eta deskripzioak, aipatzen dituzuen gertaera bakoitzari buruzko lehen mailako iturriak (irudiak, testuak) eta webgune interesgarrietarako estekak erantsi beharko dituzue. Oso garrantzitsua da, kontatzen duzuen prozesu historiko bakoitzean, gertaerek kausa-efektu prozesua erakustea, historia, azken finean, kausen eta ondorioen segida bat baita.

ERRONKAK GAUZATZEKO ETA KONPETENTZIAK BERRIKUSTEKO • Ahozko eta idatzizko testuak eta ikus-entzunezkoak ulertzea eta interpretatzea.

• Komunikazio-jardunak elkarbizitza demokratikoaren zerbitzura jartzea.

• Interneten bilaketa aurreratuak egitea.

• Parte-hartzea, elkarlanean eta elkarrenkintzan jardutea, eta edukiak, datuak eta

informazioa partekatzea.

• Talde-lanean parte-hartze aktiboa izatea.

• Landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak proiektuan izan duen jarduna ebaluatzeko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

Aztertu Latinoamerikako herrialdeen independentzia eta gaur egun dituen ondorioak, NBEren aurrean Venezuelako presidente Nicolás Maduroren diskurtso baten bidez.

Bilatu indiarren herriei eta haiek erreserbetan duten egoerari buruzko informazioa.

Egin, bikoteka, denboralerro digital bat, hartan jasotzeko iraultza liberalen eta Latinoamerikako herrialdeen independentziaren gertaera garrantzitsuenak.

6. unitatea

15

MAKINEN AGERPENA xviii.

mendearen amaieran, Britainia Handian errotik aldatu ziren ekonomiaren eta gizartearen egiturak, makinen agerpenari esker. Industria Iraultza esaten zaion prozesua da. Gerora, eragin handia izan zuen Europa osoan industrializazio-prozesuan. Lehen iraultza horren ondoren, bigarren iraultza bat etorri zen, Europatik kanpoko herrialdeei ere eragin zien iraultza.

Industrializazioa mundu osoan hedatzeak aldaketa handiak eragin zituen herrialdeetako gizarteetan, kapitalismo industriala Mendebaldeko sistema ekonomiko berria bihurtu zen, eta erabat aldatu ziren lan-harremanak eta ekoizpen-harremanak. Eta horrek guztiak eragina izan zuen ideologietan eta munduko geoestrategian. Kapitalismoa, sistema ekonomiko moduan, indarrean dago oraindik ere, eta planetan desoreka handiak sorrarazten ari da politikan, gizartean, ekonomian eta ingurumenean.

Eduki horiek garapen jasangarrirako helburu hauek kontuan izanda ikasi behar dituzu: 4. GJH (Kalitatezko hezkuntza), 11. GJH (Hiri eta komunitate jasangarriak), 12. GJH (Ekoizpen eta kontsumo arduratsuak), 13. GJH (Klima babesteko ekintza) eta 15. GJH (Lehorreko ekosistemetako bizitza).

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Aztertu herrixka baten eboluzioa, nekazaritza-iraultzaren prozesutik abiatuta, eta hortik eratorritako ondorioak ekonomian eta gizartean.

3. unitatea

16

Egin infografia bat, hartan jasotzeko helduek eta haurrek meategietan dituzten lanbaldintzak.

Ikertu, iturri ikonografikoak erabiliz, hiria klase-gizartearen adierazgarri gisa, eta industrializazioaren ondorioak hiri-garapenean.

5. unitatea

ERRONKA Hartu parte eztabaida-liga batean. Hartan, taldean, industrializazio-prozesuaren kausak aztertu beharko dituzue, eta haren ondorioak epe labur, ertain eta luzera. Talde bakoitzak planteamendu bat defendatu beharko du, eta ligaxka moduan jokatuko da: bi talde elkarren aurka, epaimahai baten aurrean (gelako gainerako ikasleak eta irakaslea).

Epaimahaiak erabakiko du nor den eztabaida bakoitzaren irabazlea. Azkenean, irabazle bakarra egongo da: auzitan jarritako gaia ongien argudiatu, ikertu eta landu duen taldea. Jarduera amaitutakoan, industrializazioarekin lotutako zenbait alderditan sakontzea lortuko duzu, zer eragin izan zuen bere garaian eta zer ondorio dituen gaur egun.

ERRONKAK GAUZATZEKO ETA KONPETENTZIAK BERRIKUSTEKO • Ahozko eta idatzizko testuak eta ikus-entzunezkoak ulertzea eta interpretatzea.

• Komunikazio-jardunak elkarbizitza demokratikoaren zerbitzura jartzea.

• Interneten bilaketa aurreratuak egitea.

• Parte-hartzea, elkarlanean eta elkarrenkintzan jardutea, eta edukiak, datuak eta

informazioa partekatzea.

• Talde-lanean parte-hartze aktiboa izatea.

• Landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak proiektuan izan duen jarduna ebaluatzeko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

Komentatu, testuen bidez, langile-mugimenduaren eta haien buruen filosofia desberdinak.

Egin kontzeptu-mapa bat, eta bildu hartan enpresen antolaketa eta kontzentrazio modu berriak, eta zeinek jarraitzen duten indarrean gaur egun.

Defendatu eta eztabaidatu, taldeka, industrializazioaren alderdi positiboak eta negatiboak.

7. unitatea

17

ERABATEKO HONDAMENDIA Prentsa idatziak eragin handia du gizartean, baina paperezko egunkarietatik egunkari digitaletara pasatu gara. Egunkari digitalek, sare sozialak baliatuz, informazioa eta errealitatearen analisia ematen diete herritarrei.

Egunkari digital bat egitea proposatzen dizugu, eta hartan iritzi-artikuluak, ikerketak, azterlanak eta abar argitaratzea. Hasierako dinamika aldi zabal horri buruzko ideia-jasa bat izango da. Aldi zabala esan dugu, ez bereziki iraupenagatik, baizik eta aldi horretan izan ziren gertakarien intentsitateagatik. Hori egindakoan, ikaskuntzaegoera azalduko da, eta izen egokia bilatuko dugu gure argitalpen digitalerako.

Proposatutako jarduerari lankidetza-giroan heltzeko, gela egunkariaren erredakzioa dela joko dugu, eta gelan (erredakzioan) hartuko dira sortzen diren auziei buruzko erabakiak. Hiru laguneko talde bateko kide izango zara.

Eduki horiek garapen jasangarrirako helburu hauek kontuan izanda landu behar dituzu: 16. GJH (Bakea, justizia eta erakunde sendoak) eta 5. GJH (Genero-berdintasuna).

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

Ikertu Gerra Handiaren aurrekariak, kausak, bilakaera eta ondorioak.

8. unitatea

18

Aztertu tsarren Errusia, Urriko Iraultza, SESBen sorrera eta Stalin boterera iristea.

9. unitatea

Hausnartu gerraosteaz, 1920ko hamarkada zoriontsuaz, Depresio Handiaz eta estatuek hartuzituzten irtenbide politikoez.

10. unitatea

ERRONKA Proposatu, zure taldean, egunkari digital baterako albiste bat. Erredakzio-kontseiluak (gelak) artikulu-proposamen guztiak aztertuko ditu, talde bakoitzak zer ikerketa egingo duen zehazteko.

Aztertu gaur egungo kontuak, lantzen ari zareten gaiari lotutakoak. Infografiak, irudi-muntaiak eta abar egin ditzakezue, ardatz izanda, betiere, orijinaltasuna eta norberak egina izatea.

Azkenik, erredakzio-kontseilua bilduko da, talde bakoitzaren artikulua ikusteko, eta, horrela, landutako edukiak berrikusi eta haiek hedatzen hasi ahal izateko.

ERRONKAK GAUZATZEKO ETA KONPETENTZIAK BERRIKUSTEKO • Komunikazio-jardunak elkarbizitza demokratikoaren zerbitzura jartzea.

• Interneten bilaketa aurreratuak egitea.

• Informazioa modu autonomo eta kritikoan aztertzea.

• Herritartasun-kontzientzia arduratsua izatea.

• Landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak proiektuan izan duen jarduna

ebaluatzeko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

Aztertu gerrarteko sistema politikoen bilakaera: demokraziak, faxismoak eta nazismoa.

11. unitatea

Ikertu zer kausak eragin zuten Bigarren Mundu Gerra, eta zer fase eta zer ondorio izan zituen.

Idatzi xx. mendearen lehen erdiko gatazkaren bati buruzko albiste bat, argitaratzeko.

Egin egunkari digital bat, gelako gainerako ikaskideekin batera.

12. unitatea

19

ERALDATZEN ARI DEN MUNDUA Nobela grafikoak hedapen handia izan du, ikusizkoa oso garrantzitsua baita ideiak, sentsazioak eta abar komunikatzeko, testu soil batez lagunduta hitz gutxi batzuen bidez kokatzen gaituzte-eta eszenatoki jakin batean. Komunikazio-bide hori erabiliz, Bigarren Mundu Gerraren ondoren gaur egungo mundura ekarri gaituzten aldaketa historikoetara hurbildu behar duzu.

Nazio Batuen erakundeak, azken urteetan, 2030 Agenda proposatu du, garapen jasangarrirako helburuetan (GJH) oinarrituta, gaur egungo munduari buruz hausnartu eta hobetzeko gai izan gaitezen. Eduki hauek ikuspegi horretatik aztertu behar dituzu, geure munduari buruzko hausnarketak mundua eraldatzen lagun diezazun jasangarritasunaren ikuspegitik.

Landu edukiak 17. GJHa (Itunak, helburuak garatzeko) kontuan hartuta.

IKASKUNTZA-SEKUENTZIA

20

Aztertu Gerra Hotza, haren etapak, tentsio-gune nagusiak eta bloke sozialistaren erorialdia.

Ikertu deskolonizazioa eta Hirugarren Mundua, Hegoaldeko Asia eta Hego-ekialdeko Asia, Ekialde Urruna, Afrikaren susperraldia, eta mundu islamikoa.

13. unitatea

14. unitatea

Ikertu Latinoamerikaren bilakaera sozial, politiko eta ekonomikoa xx. eta xxi. mendeetan.

15. unitatea

ERRONKA Sortu kontakizun grafiko bat, Bigarren Mundu Gerraren gerraostetik gaur egunera arte izandako prozesu historikoa kontatzeko.

Sortu denbora-lerro bat unitate bakoitzeko, eta erabili kontakizun grafikoaren orri bat —sei bineta inguru—. Denbora-lerroa egiteko, Visme, Canva edo antzeko aplikazioren bat erabil dezakezu; eta kontakizun grafikorako baliagarriak izango zaizkizu Canva edo Genially.

Unitateak lantzen amaitutakoan, egin azal bat eta prozesu historiko guztia azaltzen duen infografia bat. Infografia hori izango da, azalaren atzetik, kontakizun grafikoaren sarrera. Lehen aipatutako aplikazio gehienak erabilgarriak dira infografiekin ere lan egiteko.

ERRONKAK GAUZATZEKO ETA KONPETENTZIAK BERRIKUSTEKO • Komunikazio-jardunak elkarbizitza demokratikoaren zerbitzura jartzea.

• Interneten bilaketa aurreratuak egitea.

• Informazioa modu autonomo eta kritikoan aztertzea.

• Herritartasun-kontzientzia arduratsua izatea.

• Landu dituzun konpetentziak eta zure taldeak proiektuan izan duen jarduna

ebaluatzeko, bete anayaharitza.es webgunean dagoen errubrika.

Hausnartu Europako batasunaren jatorriaz: Europako Ekonomia Erkidegoa, Europar Batasuna eta xxi. mendeko Europa.

16. unitatea

Ikertu honi buruz: Asiako herrialde handiak, Ekialdeko Europa, Ameriketako Estatu Batuak, Afrikako gatazkak eta globalizazioa.

Sortu kontakizun grafiko bat eta zabaldu blogaren bidez, sailaren bidez, webaren bidez edo ikastetxeak erabiltzen dituen sare sozialen bidez.

17. unitatea

21

Zer da historia garaikidea? xix.

mendearen erdialdera arte, historia unibertsala hiru aldi nagusitan zatitzen zen: Antzinaroa, Erdi Aroa eta Aro modernoa. Ordutik aurrera, historia garaikide esapidea erabiltzen hasi ziren. Hasieran, termino horrek norberaren garaiko gertaerek pizten zuten interesa baino ez zuen adierazten, hau da, denboran hurbilen zeuden gertaerekiko interesa.

Baina, apurka-apurka, historia garaikidea ikerketa-eremu berri gisa eratuz eta historia unibertsaleko aro beregain bihurtuz joan zen. Berritasun hori halako ondoez baten ondorio izan zen. Lehenengo historialari profesionalek bazekiten beren garaiko gizarteak ez zuela zerikusirik Antzinako Erregimeneko gizartearekin. xviii. mendearen azken urteetan hasitako iraultza politikoek eta aldaketa ekonomikoek atzean utzi zuten ordura arte nagusi izandako nekazari-mundu landatar eta aristokratikoa. Eten handi batek zuztar-zuztarretik aldatu zuen mundua.

Historia garaikidea gizadiaren azken bi mendeak hartzen dituen historiako aldia da. xviii. mendearen amaieran hasi zen, bi iraultza politiko pizteaz batera: Ipar Amerikakoa (1776) eta Frantziakoa (1789). xix. mendearen lehenengo hamarkadetan, Europa osoaz nagusitu zen iraultza-olde handiak nazio-estatuak eratzea eragin zuen, eta, horren ondorioz, ordezkaritza-eredu berri bat sortu zen herritarren eta gobernuen artean. Orduantxe gertatu zen Industria Iraultza ere, eta prozesu horrek modu itzulezinean aldatu zituen

Aro Garaikideko gertaera garrantzitsuak

Frantziako Iraultza

1776 AEBren independentzia deklarazioa

22

1789

Berlingo Konferentzia, Afrikaren banaketa

1800

1815

1885

1848 Iraultza burgesa.

Herrien udaberria.

Gerra napoleonikoak

1887

Errusiako Iraultzak

1914 1917 1918

Lehen Mundu Gerra

Carl Benz-ek barne-errekuntzako motordun automobila patentatu

produkzio modu ekonomikoak eta gizarte-harremanak. xix. mendean gertatu zen iraultza bikoitz hori —politikoa eta sozioekonomikoa—; hau da, liberalismoaren eta nazionalismoaren mendean, kultura burgesa sortu eta jendea aurrerapen zientifiko eta materialean fedea izaten hasi zen mendean, harreman kapitalistak hedatu eta langile-mugimenduak sortu ziren mendean, gizakiak mundua esploratzeari ekin zion eta Europako inperioak munduaz nagusitu ziren mendean. Hori guztia modu tragikoan eten zen 1914an, Gerra Handia hasi zenean. Harrezkero, gauzak ez ziren sekula berriz ordura artekoak bezalakoak izan. xx.

mendea, izan ere, garai ikaragarria izan zen: mundu-gerrak, indarkeria masiboa eta basakeria, ideologia totalitario handiak, mundu-mailako krisi ekonomikoak, eta Berlingo harresia 1989an erori eta bloke komunista hondoratu bitartean bi superpotentzia handiak, Estatu Batuak eta Sobietar Batasuna, aurrez aurre jarri zituen gatazka. Gauza onak ere izan ziren, ordea: aurrerapen tekniko itzelak, eztanda demografikoa, bizi-itxaropenaren gorakada handia, alfabetatze gero eta handiagoa, emakumearen emantzipazioaren hasiera, demokraziaren hedapena, giza eskubideen aldeko borroka eta hirugarren mundua deritzonaren susperraldia. xxi.

mendearen lehenengo urteetan, globalizazio ekonomiko eta teknologikoaren garaian, ingurumenaren gaineko ziurtasunik eza nagusi den sasoi honetan, baikorrak izateko adina arrazoi dauzakgu kezkatuta egoteko. Historia ikasteak, hain zuzen ere, mundu garaikidearen sorrera eta bilakaera aztertzeko modua ematen digu. Eta gizartean bizi diren pertsonen arazoak ulertzen ere lagundu diezaguke, baita bizi garen garaia ulertzen eta hobetzen ere.

Mundumailako krisi ekonomikoa

1929

Gizakia Ilargira iritsi. Interneteko lehen probak

1945

1939

1969

Bloke sobietarraren amaiera

1989 Berlingo Harresia eraitsi

1991

2008

Nazioarteko krisi ekonomikoa

2011 Udaberri arabiarra

Bigarren Mundu Gerra

23

1

Gurdia, Louis Le Nain-ena.

Antzinako Erregimeneko Europa ZER DA ANTZINAKO ERREGIMENA?

UNITATE HONETAN ZER AURKITUKO DUZUN

Antzinako Erregimena esaten zaio xvi. mendetik xviii. mendera bitartean Europaren zati handienean nagusi izan zen sistema sozial, politiko eta ekonomikoari. Sistema hori erregimen berri kontzeptuari kontrajartzen zaio, hau da, xix. ­mendearen joaneko iraul­tza liberalen eta sistema k ­ apitalistaren arrakastaren o ­ ndorioz Europa oso-osoan gailendutako sistemari.

1. Ekonomia 2. Estamentuzko gizartea eta aurreneko aldaketak 3. Gobernu-sistema 4. Gerrak xviii. mendeko Europan 5. Mundu kolonial berriak 6. Liberalismoaren aurreko pentsamendua • Landu edukiak • Historia-lantegia: testu-iruzkina • Egin lan agiriekin

Antzinako Erregimenean, sistema ekonomikoaren oinarria nekazaritza zen, eta lur askoren jabetza-sistemak feudala izaten jarraitzen zuen. Manufakturen ekoizpena Erdi Aroko gremioen esku zegoen, eta gizartea, berriz, estamentutan banatuta: noblezia, kleroa eta herri xehea. Estatu gehienetako g ­ obernu forma monarkia absolutua zen. xviii. mendean, ordea, sistema mugitzen hasi, eta mendea amaitzerako gizartea erabat aldatu zen.

Unitate honetako edukiak eta ariketak lagungarriak izan daitezke eranskinean planteatzen den «Mendeko izatetik herritar izatera».

24

POLITIKA

KULTURA ETA GIZARTEA

Indietako Konpainiak Barbadoseko merkataritza-faktoria sortu Frantziak Quebec hiria eraiki

1601 1605 1608 1609 1611

Hogeita Hamar Urteetako Gerra hasi Richelieu kardinala 1624-1642 Frantziako lehen ministro Britainia Handiak Madras konkistatu 1642-1649 Ingalaterrako gerra zibilak Herbehereek Curaçao konkistatu Ingalaterrako Karlos I.ari lepoa moztu Errepublika aldarrikatu

1618

Keplerrek planeten arteko mugimenduari buruzko lehen bi legeak formulatu Galileok Kopernikoren teoria heliozentrikoa defendatu

1624 1639 1642 1643 1649 1656

Ingalaterrako Parlamentuak monarkia berrezarri

Shakespeare, Hamlet Cervantes, On Kixote (lehen zatia)

Velázquez, Meninak

1660 1666

Sute handia Londresen

Orléansko Gilen Ingalaterrako erregeak bere boterea mugatzen zuen Eskubideen Adierazpena zin egin 1689

1693 Britainia Handiak Kalkuta konkistatu Espainiako Ondorengotza Gerra

1696 1700-1714

1701

Utrechteko Ituna

1713 1714

Granada Berriko Erregeorderria sortu Frantziak New Orleans hiria eraiki

1717 1718 1730

Poloniako Ondorengotza Gerra

1733-1738

1733

Espainiaren eta Britainia Handiaren arteko gerra Kariben Austriako Ondorengotza Gerra Cartagena de Indiaseko setioa

1739-1748 1740-1748

1738 1739 1740 1741

Akisgraneko Bakea

1748 1751 1752

Zazpi Urteetako Gerra (Frantzia - Britainia Handia)

Gosetea Frantzian

1756-1763

Montesquieu, Legeen espirituaz D’Alambert eta Diderot, Entziklopedia (1751-1772) Franklinek tximistorratza asmatu

1756

Katalina II.a, Errusiako tsarina

1762 1763

Esquilacheren aurkako matxinada Espainian Jesuitak Espainiatik kanporatu

1766 1767 1768

1780-1781 Tupac Amaru II.a matxinatu Perun Austriako Josef II.a: joputasuna abolitu eta berdintasun zibila ezarri

Tull-ek sega-makina mekanikoa asmatu

Rousseau, Gizarte-hitzarmena Voltaire, Tolerantziari buruzko tratatua

1768-1779 Cookek Australia eta Ozeania esploratu

1770

Euler, Aljebrarako sarrera osoa

1776

Adam Smith, Nazioen aberastasuna Bougainvillek Ozeano Barearen 1776-1779 hegoaldea esploratu

1779 1780 1781

Watt-ek lurrun-makina hobetu Kant, Arrazoimen hutsaren kritika

25

1

Ekonomia Antzinako Erregimeneko sistema ekonomikoa iraupen-­ ekonomian oinarrituta zegoen. Biztanleen % 80 nekazaria zen; nekazariek nobleziaren eta Elizaren lurrak ustiatzen zituzten, eta gero ere haiei eman behar izaten zieten ekoizpenaren zati ­handiena. Zenbait eskualdetan, gehienbat kostaldean, merkatari­ tzarekin lotutako ekonomiak hazi eta hazi ari ziren: hasieran, Ekialde Hurbilera zihoazen bideak eta iparraldeko itsasbide komertzialak kontrolatzen zituzten; gero, itsasoz haraindiko kolonietako merkatuaren eztanda etorri zen. xviii. mendean, merkatari­tzaren goraldiak eta nekazaritza modu berriek aldaketa asko ­ ekarri zituzten, eta biztanleria izugarri hazi zen.

Nekazarien bizimodu zitala

1.1. Nekazaritza xviii.

mendean, nekazaritza eta abeltzaintza ziren aberastasun-iturri nagusiak. Europan nekazaritza-ustiapena urria zenez, pobrezia oso orokortuta zegoen. Izan ere, lurra autokontsumorako lantzen zen nagusiki —familien biziraupenerako, alegia—. Garapen teknologikoa ere oso eskasa zen, eta uzten martxa oso lotuta zegoen naturako fenomenoekin (lehorteak, izozteak eta uholdeak); hori gutxi ez, eta zergak eta jaurgo-erregimenaren uztarria ere ez ziren nolanahikoak, horren guztiaren baitan baitzegoen lurrak eskuratu ahal izatea eta landa-eremuko eguneroko bizimodua bera. Europako eskualde gehienetan, lurren ia bi heren nobleziaren eta Elizaren esku zeuden.

Jabetza-sistemaren oinarria jaurgoa zen, ekonomiaren ustiaketarako eta gizarte-antolaketarako instituzio bat, Erdi Aroan sortua. Jaurgo-eskubideak lurrari bazegozkion, jauntxoak —laikoa nahiz eliztarra—, nekazariei lantzeko lurrak laga, eta trukean errenta jasotzen zuen; tartean jurisdikzio-­eskubideak bazeuden, aldiz, jauntxoak gobernatzeko eta erregearen izenean justizia egiteko ahala izaten zuen.

Gehienetan, jauntxoek pribilegioak izan ohi zituzten: ­zerga bereziak eta zerbitzu pertsonalak (etxe-laguntza, langileak etxean, etab.), bai eta landa-eremuko oinarrizko zerbi­ tzuen gaineko monopolioa ere (errotak, labeak, sarbideak, ehizarako erreserbak eta egurra). xviii.

mendean biztanleria hazi egin zen, eta horrek ­ ekazaritza-produktuen eskaria handitzea eta irabaziak n areagotzea ekarri zuen. Elizak eta nobleek jaso zituzten horren fruituak, lur gehienak haien esku baitzeuden. Irabaziek, ordea, kasik ez zuten teknika berritzailerik sortzea ekarri, nahiz eta zenbait herrialdetan, hala nola Ingalaterran, halakoak erabiltzen hasita zeuden ordurako, hainbat lursail bereganatuak zituen burgesia komertzialaren ­esku­tik. Produktuen eskaria handitu izana aprobetxatuz, lur-jabe txikiek soroak hobetzeari ekin, nekazariak pixkanaka merkataritza- eta esportazio-lanetan hasi, eta horrek nekazari dirudunen klase berri bat sortzea eragin zuen.

26

Federiko II.a Handia (1712-1786), Prusiako erregea, bere lurrak lantzen zituzten nekazariak bisitatzen. 1887ko grabatua, Herve & Kirmse-ren lana.

Martxoa, Pieter de Witte-rena.

Erdialdeko eta ekialdeko Europan joputasuna indarrean zegoen artean ere, eta nekazariek jauntxoaren ­ baimenik gabe utzi ezin zituzten lurrei lotuta jarrai­ tzen zuten. Bortxazko lanak egin behar izaten zituzten, ohiturek hala agintzen bazuten edo nobleak hala nahi bazuen. Mendebaldeko Europan eta Mediterraneo inguruko eskualdeetan ez zegoen esklaborik, han nekazariak askeak baitziren legez. ­ Hala ere, familia gehienak gutxi-asko pobreak ziren, eta zergak igoko zizkieten beldurrez bizi ohi ziren (errege-zergak, jauntxoei ordaindu beharreko zergak edo Elizari ordaindu beharreko hamarrenak).

Uzta txarrak bata bestearen ondotik etortzen zirenean, izurriteak izaten ziren, eta jendea samaldaka hiltzen zen. Horren guztiaren eraginez, biziraupenkrisialdi latzak izaten ziren noizbehinka: halakoetan, eskasia-­ garaia izaten zen lehenik; gero, elikagaien salneurri-­igoera; hurrena, gosea, desnutrizioa eta gaixotasunak, eta, azkenik, heriotza-tasaren igoera eta biztanleria-­hazkundearen etenaldia.

Krisi horietako askoren eraginez, herritarrak matxinatu egiten ziren, baina halako matxinadak berehala itotzen zituzten armen eta zigor gogorren bidez.

U 1

1.2. Merkatua Barne-merkataritza Lurreko komunikazio eskasaren eta herritarren gehiengoak zuen eroste-ahalmen txikiaren eraginez, barne-­ merkataritzak oso garapen-maila apala zuen, nekazariak pobreak baitziren. xviii.

mendean zehar, errepideak eta zenbait ibai-bide hobetu egin ziren, eta horrek distantzia txiki eta ertaineko merkataritza indartzea ekarri zuen.

Kanpo-merkataritza Bestalde, koloniekiko merkataritza eta nazioarteko mer­ ka­taritza modu ikusgarrian hazi ziren.

• Kolonietan, batez ere espainiarren eta portugaldarren esku zeudenetan, gehienbat Afrikatik ekarritako esklaboek landutako lursail handiak oso nabarmen ugaritu ziren. ­Gero Europan saltzen ziren soro horietan ekoitzitako produktuak, batik bat egurrak, kotoia, kakaoa, tea eta espeziak.

• Europako herrialdeek manufakturak (ehunak, tresnak, askotariko lanabesak) eta produktu landuak esporta­ tzen zituzten, batez ere ardoa eta pattarra. Merkatu horren garapenaren ondorioz, batetik, merkataritzakonpainiak sortu ziren, eta, bestetik, merkatari asko eta lursail handien jabeak aberastu egin ziren.

1.3. Eskulangileen ekoizpenetik manufakturen ekoizpenera Erdi Aroaz geroztik gremiotan antolatzen ziren eskulangileek beren eskuetan zeukaten oraindik manufakturen ekoizpena.

Talde horien artean nagusi zen lan-sistemak ez zuen inondik inora ere uzten ekoizpena handiegia izaten. Izan ere, lantegiak (jostundegiak, aroztegiak, errementaldegiak, beirategiak, zurrategiak, etab.) txikiak izan ohi ziren, langile gutxikoak, eta lantegi mota horietan, eskulangile bakoitzak ia makinarik gabe egin behar izaten zituen bere espezialitateko produktuak. xviii.

mendean zehar, ordea, egoera hori aldatzen hasi zen burgesia komertzialaren sektore bat irabaziak manufakturen ekoizpenean inbertitzen hasi zelako, zenbait kasutan lantegi handiak eraikiz.

Lantegi horietan soldatapeko langileak ere bazituzten, eta produktuak lehen baino askoz merkeago saltzen zituztenez, horrek eskulangintzarekin lotutako zenbait sek­ toreren porrota eragin zuen.

Logikoa denez, gremioak ekoizpen-sistema berri horien aurka agertu ziren erabat. Baina burgesia manufaktura-­ egile berriak monarken babesa lortu zuen, estatuen g ­ astu asko ordaintzen baitzituzten haien zergekin.

Antzinako Erregimenean, hirietako jarduera ekonomiko nagusiak eskulangintza eta merkataritza izan ziren.

Lanbide jakin bateko maisu, ofizial eta ikasleek gremio bat osatzen zuten.

Talde horrek arautzen zituen haien sektorearen lan-arloko lege eta arau profesional guztiak. xviii. mendean zehar,

gremioak indarra galduz joan ziren, eta ekonomia enpresari askeen ekimenera ireki zen.

Enpresari aske horiek ez zieten gremio-ordenantzei men egiten.

Irudian, argizariak ekoizteko lantegi baten barrualdea.

L’Encyclopédieko grabatu koloreztatua.

27

2

Estamentuzko gizartea eta aurreneko aldaketak Antzinako Erregimeneko gizartea desberdintasunez josita zegoen. Hiru estamentu zeuden: noblezia, kleroa eta herri xehea. Berdintasunik eza etorkiak eragina izaten zen, ­horrek jaiotzatik bertatik markatzen baitzuen per­tsonen patua; jaio ondoren, jendeak aldatzeko eta gizartean aurrera egiteko aukera gutxi izaten zuen. Noblezia eta kleroa ziren talde pribilegiatuak; klase apalenak, berriz, erabateko pobrezian bizi ziren. Europako gizarte dinamikoenetan, burgesia sortu berria botere ekonomikoa metatzen eta eragin gero eta handiagoa izaten hasi zen.

2.1. Noblezia eta kleroa Noblezia eta kleroa ziren, hortaz, sektore edo estamentu pribilegiatuak, beren etorkiagatik edo errege-erreginen borondatez talde horietako kide zirenek osatuak eta beren estatus juridikoa eta zerga-salbuespenak zituztenak.

Gainera, jaurerri-lurrengatik jasotzen zituzten errentez gain, sektore horietako kideek beren esku izan ohi zituzten administrazioko, Elizako eta armadako postu guztiak.

Noblezia Nobleen artean gorabehera handiak zeuden: batetik, goi-­ mailako aristokratak eta noble gailenak zeuden (duke, markes eta kondeak), botere politiko handia zutenak eta ohore, pribilegio eta ondasun ugariren jabe zirenak; bestetik, landa-eremuko behe-mailako nobleak eta kapare txikiak zeuden, askotan estu eta larri ibiltzen zirenak gizartean zuten egoera pribilegiatuari eusteko.

Kleroa Elizan ere, aberastasun-mailak oso-oso nabarmen erdibitzen zuen kleroa: batetik, goi-kleroko kideak zeuden (kardinal, artzapezpiku, gotzain, abade eta abadesak), jatorriz nobleak denak, Elizaren ondasun itzelak kontrolatzen zituztenak eta eragin sozial eta politiko handia zutenak; bestetik, behe-kleroko kideak zeuden, hau da, landa-eremuko apaizak eta klero erregeladuneko fraide eta lekaime gehienak, behe-mailako nobleak eta herritar xeheak denak, askoz modu apalagoan bizi zirenak.

Gizartearen geruzatzea Antzinako Erregimenean Antzinako Erregimenean, talde pribilegiatuak, hala nola kleroa eta noblezia, ez ziren biztanleriaren % 2-5 baino gehiago, baina boterea, lurra eta aberastasuna haien eskuetan zeuden, eta gainerako herritarrak zapalduta eta uztarpean zituzten.

Antzinako Erregimeneko gizartea Frantzian PRIBILEGIATUAK

% 1,5

Biztanleriaren % 2

Noblezia biztanleriaren % 1,5

% 0,5

EZ PRIBILEGIATUAK Biztanleriaren % 98

- Lur-jabeak - Zergak ordaindu beharrik ez - Kargu publikoak Burgesia zituzten Negozio- Lege eta eskubide bereziak eta lur-jabeak - Talde heterogeneoa

Kleroa biztanleriaren % 0,5

Eskulangileak Gremiotan antolatuta

Nekazariak Gehiengo handia

Bazterreko taldeak Eskaleak Esklaboak Besteak…

Ezkerrean, nekazaria kleroak eta nobleziak zapaldua, xviii. mendeko karikatura.

Eskuinean, Frantziako estamentuzko gizartearen piramidea.

28

- Ondareaberastasuna - Botere ideologikoa eta gizartean ospea - Talde heterogeneoa

U 1

2.2. Herri xehea Gutxienak ziren talde pribilegiatuenetako kide; ­biztanleen % 2-% 5 baino ez. Gainerako gehiengo handia Espainian ­estatu orokor eta Frantzian hirugarren estatu deitzen ­zitzaienek osatzen zuten. Pribilegio juridiko, ekonomiko eta sozialik eza zen talde heterogeneo horren ezaugarri komuna.

Landa-eremua Landa-eremua bi multzotan banatzen zen: gehienak, lurrik gabeko nekazari, lur-jabe eta maizter pobreak, ­bizirik iraun beharrak soilik kezkatzen zituen; baina bazegoen nekazari dirudunen talde txiki bat ere.

Hiri-eremua Hirietan, herritar baztertuen kopuru gutxi-asko handi bat zegoen mailarik apalenean: alderraiak eta eskaleak, alegia. Gremioetako artisauek (ofizialek eta ikasleek), morroi eta neskameek eta gainerako eskulangileek osatzen zuten hirietako herri xehea.

Maila goragokoa zen burgesia; merkatari txikiek eta lantegi nahiz biltegietako jabeek, funtzionarioek eta profesional liberalek, eta manufakturei eta kolonietako merkatuari esker aberastutako negozio-gizon handiek osatzen zuten talde hori. Burgesek eta hirugarren estatuko gainerako taldeek interes berbera zuten: goi-kleroari eta nobleei pribilegio guzti-guztiak kentzea, alegia.

2.3. Burgesiaren goraldia xviii.

mendearen joanean, hiriak oso nabarmen hazi ziren. Burgesia talde aktibo eta gailena zen ordurako bai Italian eta bai Herbehereetan, baina Europako beste hiri handi askotan ere hegemonikoak izatea lortu zuten. Burgesen enpresak komertzialak ziren gehienbat, eta, haien bidez eskuratutako aberastasunen poderioz, oso boteretsu bihurtzen eta nobleekin berdinetik berdinera jokatzen hasi ziren. Burges batzuk ­—esportatzekoak ziren laboreei esker a ­ berastutako jabe eta maizterrak— landa-­ eremukoak ziren. Haiekin batera gailentzen hasiak ziren manufaktura-­ egile ausartak ere, geroago industria-­enpresari izatera iritsi ­zirenak.

Bankarien belaunaldi berriak ere orduantxe sortu eta burges ekintzaileenen aliatu bihurtu ziren, gobernarien uztarpean egoteari utzirik.

Kopuruz eta boterez gero eta ahaltsuagoak ziren burges horiez gain, bestelako profesionalak ere bazeuden — ­ arduradun politikoak, abokatuak, irakasleak, medikuak eta zientzialariak—, pentsamoldez ireki samarrak ziren burges eta aristokratek beren artekotzat onartzen zituztenak.

Artea xvii. eta xviii. mendeetan: Barrokotik Rokokora Barrokoak, Italian sortu xvi. mendetik xvii.era bitartean, eta artearen espresio forma guzti-guztiak hartu zituen barnean: literatura, pintura, arte plastikoak, musika… Haren ezaugarri nagusiak dira konposizioaren bizitasuna (diagonalean, espiralean…), koloreen kontrastea, dekorazio gainkargatua eta, zenbait kasutan, baita ilusio optikoak ere, obrari sakontasuna ematen diotenak.

Estiloari dagokionez, ordea, ezin esan batasuna erabatekoa denik; izan ere, estiloa aldatu egiten da garaiaren eta artista bakoitzaren herrialde eta testuinguruaren arabera.

Horrela, Barrokoko margolari adierazgarriak dira bai Rembrandt, bai Rigaud, bai Rubens eta bai Velázquez, besteak beste.

Luis XIV.aren erretratua, Hyacinthe Rigautena (Louvre museoa, Paris).

Rokokoa Frantzian sortu zen xvii. mendean. Garaiko klase aberatsen gustua adierazten du: apainduraz mukuru betea —Barrokoan baino are gehiago­—, eta, gaiei dagokienez, berriz, talde pribilegiatuen luxuzko bizimodu nagian zentratua (hori dela eta, hain zuzen, azalekotzat joa izan zen). Besteak beste, Fragonard eta Lancret margolariak nabarmendu ziren.

Zabua (xehetasuna), Jean-Honoré Fragonard-ena, (Wallace bilduma, Londres).

29

3

Gobernu-sistema Erdi Aroan sortutako estatuetan, monarkia sendotu egin zen eta nobleek boterea galdu zuten. Erregeak bere gain hartu zuen botere politikoa. Britainia Handian, Herbehereetan eta beste leku batzuetan forma politiko berriak sortu ziren, parlamentarismo modernoaren hazia erein zutenak.

Horretan, Herbehereetako Probintzia Batuen Errepublika izan zen salbuespena. Absolutismoaren aurkakoek monarkia parlamentario ingelesa hartu zuten eredutzat; izan ere, xvii. mendeko iraultza eta gerra zibilen ondoren, Ingalaterrako Parlamentuak mugatua zuen erregearen boterea.

3.1. Monarkia absolutuak

3.2. Absolutismo ilustratua

Herritarrei zergak ezartzeko, gizonak eta baliabideak eskuratzeko, eta armada profesionalak etengabe martxan mantentzeko zuen ahalagatik, monarkia boterea metatu eta metatu ari zen; eta, horretarako, administrazio handi eta eraginkor bat sortu beharra zeukan, burokrazia bat, erresuma osoa kontrolpean izateko. Botere-metaketa horren ondorio izan zen monarkia absolutua, Europako antolaketa politiko ohikoena izan zena xvii. eta xviii. mendeetan. Erregeerreginak egiaz subiranoak ziren: beren borondatea beste mugarik gabe dekretatzen zituzten legeak, administratzen zuten justizia eta gobernatzen zituzten beren mendekoak, eta borondate horren sorburua Jainkoa bera zen. Absolutismoak, baina, bi muga zituen: batetik, Eliza eta noblezia, estatuari kontribuziorik egiten ez ziotenak; eta, bestetik, herri-­hirietako botere eta oligarkiak. Errege-erreginen agintea absolutua zen, beraz, baina hura aplikatzeko ahala ez.

xviii.

mendean, zenbait errege eta erregina absolutu, botereari kosta ahala kosta eutsi nahirik, aldaketa sozial eta ekonomikoak egiten hasi ziren. Katalina II.ak, Errusian, Frederiko II.ak, Prusian, Josef II.ak, Austrian, Gustavo III.ak, Suedian, eta Karlos III.ak, Espainian, kontseilari eta ministro erreformistak inguratu zituzten beren gorteetara, pentsamendu ilustratuaren marka zutenak denak ere. Errege eta erregina horiek guztiek hainbat neurri hartu zituzten ekonomia suspertze aldera: eremu jendegabetuak birpopulatu, portu, kamio eta ubideak eraiki, etab. Programa erreformista haien xedea zen, halaber, administrazioa modernizatzea, zientzia eta hezkuntza akuilatzea, eta merkataritza eta industria ­ liberalizatzea. Neurriok, ordea, ez zuten estatuen egitura politikoa aldatzea ekarri. «Dena herriarentzat, baina ­herririk gabe»: aldarri horrexek gidatzen zuen despota ilustratu ­zeritzen errege eta erregina haien jardun politiko osoa.

Absolutismo edo despotismo ilustratua Luis XV.a erregeak hitzaldi hau eman zuen Parisko Parlamentuan, 1766ko martxoaren 3an, bere botere absolutua defendatzeko:

Austriako Josef II.a (1765-1790), tronura 1780an iritsi zen arren, bere ama Maria Teresaren agintaldian bertan ere, 1765ean, gobernu-kontuez arduratzen hasia zen.

«Botere subiranoa neuri dagokit, eta neuri beste inori ez, eta kontseiluaren, justiziaren eta arrazoiaren espiritua da horren berezko eta izatezko ezaugarria; nire gortesauek niri zor didate beren izate eta aginpide guzti-guztia; nire izenean baino gauzatu ezin dezaketen aginpide horren jatorria, bere osotasunean, ni neu naiz, eta hori ezin da sekula nire aurka erabili; neuri soilik dagokit botere legegilea, inoren mende ez dagoena eta ezin zatitu daitekeena; nire Gorteko ofizialek nire aginduz erregistratzen, argitaratzen eta betearazten dute legea; ordena publiko osoak du jatorria niregan, eta nazioaren eskubide eta interesak ere, monarkaz aparteko eta bestelako multzo bat osatu ohi duten horiek, halabeharrez daude niri lotuak, eta nire eskuetan beste inon ez dautza».

Ideal arrazionalistak bere egin —mendekoen zoriontasuna, Elizaren eta estatuaren arteko b ­ anaketa eta pentsaera guztiekiko tolerantzia—, gurtza-­askatasuna dekretatu eta ideien joan-etorri askea babestu zuen. Gobernua zentralizatu zuen, eta bere agindupeko inperioaren lege guztiak bateratu zituen horrela. Landa-eremuan joputasuna kendu eta tortura debekatu zuen, artean legezkoa baitzen eta galdeketetan onartuta baitzegoen.

Europako monarkia askoren gobernu forma komuna izan zen absolutismo Ilustratu edo despotismo ilustratu deri­tzona. Austriako eta Prusiako monarkak ere —Josef II.a eta Frederiko II.a, hurrenez hurren—, bi herrialde horiek elkarren aurka egonagatik, gobernu mota horren adibide garbi-garbiak ditugu.

30

Prusiako Frederiko II.ak (1712-1786) Austriako inperiotik bereizitako estatu sortu berria heredatu zuen 1701ean.

Prusia —gaur egungo Alemania, alegia— Erdialdeko Europako lehen potentzia bihurtu zuen Frederiko II.ak, Silesia eta egungo Poloniaren zati bat bereganatuta.

Haren agintaldian, lur landuak ikaragarri areagotu eta nekazaritza-­teknikak berritu izanak ekonomia suspertu zuen. Frederiko II.ak unibertsitate-erreformak bultzatu eta ikertzaileak finantzatu zituen. Aurrerakoia izan zen hezkuntzan, eta lehen mailako eskolak sortu zituen.

Armada berritu zuen eta, horren eraginez, arrakasta militar itzelak lortu zituen Austriaren aurkako gerretan.

U 1

Iraultzak eta parlamentarismoa Ingalaterran Ingalaterrako monarkia ezin jo daiteke monarkia absolututzat. Erregeak botere betearazlea zuen, eta berak izendatutako gobernuarekin batera agintzen zuen, baina Parlamentuak kontrolpean zeukan. Azken horri botere legegilea zegokion, eta bi ganbera zituen: Lorden Ganbera, goi-mailako noble eta gotzainek osatua eta erregeak izendatua; eta Komunen Ganbera, burgesek eta lur-jabe dirudunek hautatutako 513 diputatu zituena.

Ingalaterrako sistema politikoa Botere betearazlea Erregea

Parlamentua

izendatu

izendatu

Estuardo dinastia monarkia absolutistagoa ezartzen eta Parlamentuaren kontrolari ihes egiten saiatu zen, eta horrek zenbait gerra zibil eta iraultza ekarri zituen.

Aurrenekoaren ondoren, Karlos I.a erregea hil (1649) eta errepublika aldarrikatu zuten. Denborarekin, baina, Cromwel-ek diktadura ezarri, eta, hori dela eta, hura hiltzean, 1660an, Parlamentuak erregeari itzuli zion boterea, askatasunak errespetatzearen eta kontrola Parlamentuaren esku uztearen truke. Bigarren iraul­ tzak, 1689an, Parlamentuaren boterea sendotzea eta erregearena mugatzea eragin zuen. Horretarako, Gilen Orange-Nassaukoa eraman zuten tronura, eta hark Eskubideen Adierazpena zin egin zuen.

Botere legegilea

kontrolatu

Gobernuak legea betearazi

Lorden Ganbera, goi-mailako noble eta gotzainak

Komunen Ganbera, hiri eta herrietako 513 diputatu

zergak eta legeak bozkatu

hautatu

Hautesleak: 200 000 lur-jabe eta burges inguru Ez-hautesleak: emakumeak, lur-jabe txikiak, eskulangileak, soldatapekoak, pobreak

Gobernu-sistemak Europan Monarkia absolutua Monarkia parlamentarioa

SUEDIAKO ERRESUMA

Hautazko monarkia Errepublika

DANIMARKA ETA I p a r NORVEGIAKO i t s a s o a ERRESUMA

Austriako lurraldeak Prusiako Erresuma Germaniako Erromatar Inperio Santua 0

250

500 km

IRLANDAKO ERRESUMA BRITAINIA HANDIKO ERRESUMA PROBINTZIA

1

BATUAK

ERRUSIAKO INPERIOA

Itsaso Baltikoa

PRU

O SIAK

ERR

ESU

1 2 3 4 5 6 7 8

HANNOVERKO HAUTESLERRIA SAXONIAKO HAUTESLERRIA Herbehereak (AUSTRIA) BAVARIAKO HAUTESLERRIA HELVEZIAR KONFEDERAZIOA VENEZIAKO ERREPUBLIKA GENOVAKO ERREPUBLIKA Toscanako Dukerri Handia (AUSTRIA) 9 AITA SANTUAREN ESTATUAK

MA

POLONIAKO ERRESUMA

2

3 3 4 FRANTZIAKO ERRESUMA

5

AUSTRIA HUNGARIA

6

OZEANO AT L A N T I K O A

PORTUGALGO ERRESUMA ESPAINIAKO ERRESUMA

7 SARDINIAKO ERRESUMA

It 6 sa so

8 9

Itsaso Beltza 6

Ad

ri

at

OTOMANDAR ik

Bi Sizilietako

oa

Tirreniar Erresuma itsasoa

Mediterraneo

Itsaso Jonikoa

Egeo itsasoa

INPERIOA

itsasoa

Frantziako Iraultza baino lehen, ia Europa osoa monarkia absolutuek gobernatuta zegoen, Britainia Handia, Probintzia Batuak, Helveziar Konfederazioa, eta Venezia eta Genova izan ezik.

31

4

Gerrak xviii. mendeko Europan Espainian, nazioarteko gerra hori gerra zibil bilakatu zen: Aragoiko koroak (Kataluniak, Aragoik, Valentziak eta Mallorcak), Austriako hautagaiaren alde egin, eta Karlos III.a izenez izendatu zuen errege; Gaztelako koroak, berriz, ia aho batez babestu zuen Frantziako hautagaia, Filipe V.a.

Antzinako Erregimenean, Europako monarkien arteko gerrak etengabeak izan ziren. xvi. eta xvii. mendeetan zehar, kristautasunaren barruko mugimendu erlijiosoen arteko borroken aitzakiaz, lurraldeen kontrola lortzeko gerrak hasi ziren, lurralde horiek monarka batetik bestera igaro­tzen baitziren. xviii. mendean, hiru gerrak Europa astindu zuten: Espainiako Ondorengotza Gerra, Austriako Ondorengotza Gerra eta Zazpi Urteetako Gerra. Hiru gerra horiek, hain zuzen, xviii. mendearen amaierako nazioarteko bi gatazka nagusien atarikoak izan ziren: Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerrarena eta Frantziako Iraultzarena —geroago, Frantziako Iraultzari Napoleonen inperioak jarraitu zion—.

4.1. Espainiako Ondorengotza Gerra

Itsasoak, Iberiar penintsula osoa, Italiar penintsulako estatu bat edo beste, Europako iparraldeko zenbait eremu: den-­ dena bihurtu zen gudu-zelai. Maximiliano I.a hil ondoren Karlos artxidukea izendatu zutenean Austriako enperadore, aliatuek, bereziki Britainia Handiak eta Herbehereek, hautagai hori babesteko interesa galdu zuten; izan ere, hura ateratzen bazen garaile, bazekiten horrek Karlos I.aren garaikoa bezalako inperio europarra sortzea ekarriko zuela. Bestalde, Iberiar penintsulako fronteetan, Gaztelako eta Frantziako tropek garaipen itzelak lortu zituzten.

Espainiako Ondorengotza Gerrak 1701etik 1714ra bitartean iraun zuen. Tartean ziren herrialdeek bi erregegai babestu zituzten: Filipe Borboikoa, Frantziako Luis XIV. aren biloba, eta Karlos Habsburgokoa, gerora Austriako enperadore izendatu zutena; eta, hain zuzen, horrexek piztu zuen gatazka. Frantsesena zen garaiko ­armadarik onena, baina kasik ez zen herrialderik batu haien ­aldera (Bavaria eta Suedia baino ez). Austriaren aldeko bandoa, ordea, aliatuen talde boteretsu batek osatzen zuen: Austriak, Britainia Handiak, Herbehereek, Portugalek eta Erdialdeko Europako beste zenbait estatu txikik.

1713an, tratatu bat sinatu zen Herbehereetako Utrecht hirian, gerrari amaiera ematen ziona. Filipe V.a aitortu ­zuten Espainiako eta Espainiak itsasoz haraindi zituen kolonietako errege, baina Europan zituen jabetzak (Napoli, Herbehereak…), Gibraltar eta Menorca galtzearen truke.

Britainia Handiak, berriz, Espainiaren mendeko Ameriketako koloniekin zituen merkataritza-loturei eustea lortu zuen. Austriak beste urtebete egin zuen borrokan, baina gerraren martxa erabakita zegoen ordurako: Espainiak hainbat lurralde galdu zituen, Frantzia ahuldu egin zen, eta herbeheretar eta ingelesek abantailak lortu zituzten.

Espainiako Ondorengotza Gerra (1701-1714) Austriako Karlosen lurralde aliatuak

DANIMARKA ETA NORVEGIAKO ERRESUMA

Filipe V.aren lurralde aliatuak Filipe V.aren lurralde aliatuak, Espainiak galdutakoak

BRITAINIA HANDIKO ERRESUMA

Filipe V.aren garaipenak

a Ramillies b Blenheim 1 2 3 4 5 6 7 0

PROBINTZIA BATUAK

Herbehereak (Austria) Luxenburgo (Austria) Milan (Austria) Mantua (Austria) VENEZIA GENOVA TOSCANA

ERRUSIAKO INPERIOA

Itsaso Baltikoa

Ipar itsasoa

IRLANDAKO ERRESUMA

Austriako Karlosen garaipenak

SUEDIAKO ERRESUMA

PRUSIA

POLONIAKO ERRESUMA

1 a 2

OZEANO AT L A N T I K O A

ALEMANIAKO INPERIOA

LORRENA

FRANTZIAKO ERRESUMA

500 km

AU

ST

b

RIA

BAVARIA

KO

INP

ER

SUITZA

SAVOIA

3

Turin

IOA

4

Itsaso Beltza

5 PORTUGALGO ERRESUMA

6

Villaviciosa Brihuega

ESPAINIAKO ERRESUMA Gibraltar (Britainia Handia)

Menorca (Britainia Handia) Sardinia (Austria) 1720an trukatuak

Ceuta (Espainia) Melilla (Espainia)

32

7

It

AITA SANTUAREN ESTATUAK Sizilia (Savoia)

sa

so

Ad

ri

at

OTOMANDAR ik

oa

Napolesko Erresuma (Austria)

Mediterraneo itsasoa

INPERIOA

U 1

Zazpi Urteetako Gerra Europan (1756-1763) 0

Austriaren aliatuak

250

500 km

SUEDIAKO ERRESUMA

Prusiaren aliatuak Austriako bandoaren garaipenak Prusiako bandoaren garaipenak

a Kolin (1757ko uztaila) b Rossbach (1757ko aza.) c Leuthen (1757ko abe.) d Zorndorf (1758ko abu.) e Kunersdorf (1759ko abu.) f Liegnitz (1760ko abu.) g Torgau (1760eko aza.) h Kolberg (1761eko abe.)

1 HANNOVER 2 Suediar Pomerania 3 PRUSIAKO ERRESUMA 3* Brandenburgo (Prusia) 3** Ekialdeko Prusia (Prusia) 3*** Silesia (Prusia) 4 SAXONIA 5 Herbehereak (Austria) 6 Luxenburgo (Austria) 7 BAVARIA 8 SALZBURGO 9 Moravia (Austria) 10 Estiria (Austria) 11 Karintia (Austria) 12 Karniola (Austria) 13 Eslavonia (Austria) 14 Milan (Austria) 15 Mantua (Austria) 16 VENEZIA 17 Parma (Espainia) 18 Modena (Espainia) 19 GENOVA 20 TOSCANA

Ipar itsasoa

IRLANDAKO ERRESUMA

BRITAINIA HANDIKO ERRESUMA

Britainiarren itsas blokeoa 1758-1759

Itsaso Baltikoa

PROBINTZIA BATUAK

2

3 3

1

b

3

d

3*

f

g 4 a Bohemia

LORRENA

7

AT L A N T I K O A

FRANTZIAKO ERRESUMA

SUITZA

14 17

Avignon

PORTUGALGO ERRESUMA SARDINIAKO ERRESUMA

ESPAINIAKO ERRESUMA

Gibraltar (Br. H.)

Menorca (1756 Frantzia, 1762 Britainia Handia)

Tirol

8

15 18 20

19

Austria

10 11 12

c 3*** 9 AUSTRIAKO INPERIOA

Hungaria Transilvania

13

Banat

Itsaso Beltza

16 Its

as

oA d

ria

Napolesko Erresuma AITA SANTUAREN ESTATUAK

tik

oa O T O M A N D A R

Itsaso Jonikoa

Egeo itsasoa

INPERIOA

Siziliako Erresuma

Melilla (Esp.)

Maroko

POLONIAKO ERRESUMA

e

6

Ceuta (Espainia)

3**

h

3 5

O Z E A N O

ERRUSIAKO INPERIOA

Errusiarren itsas blokeoa 1759

DANIMARKA ETA NORVEGIAKO ERRESUMA

Oran (Espainia)

4.2. Austriako Ondorengotza Gerra eta Zazpi Urteetako Gerra Europako herrialde gehienak egon ziren tartean Austriako Ondorengotza Gerran (1740-1748) eta Zazpi Urteetako ­Gerran (1756-1763). Bi izan ziren gatazka horien kausak: ­batetik, Prusiaren eta Austriaren arteko lehia, Erdialdeko Europan nagusi bihurtzeko; bestetik, Frantziaren eta Britainia Handiaren artekoa, kolonia-hedapenean aurrera egiteko.

Austriako Ondorengotza Gerra (1740-1748) Karlos VI.a enperadorea hil ondoren (1701ean Espainiako koroa lortu nahi izan zuen), Austriako tronuaren ondorengotzak gerra piztu zuen. Maria Teresa artxidukesa zen erreginagaia, baina Prusiak, Bavariak eta inperioari lotutako beste zenbait lurraldek ez zuten enperatriza onartu, emakumea zelako. Prusiak, Espainia, Bavaria, Saxonia eta Frantziarekin aliatuta, Austriari gerra deklaratu, Britainia Handiak eta Herbehereek Austria babestu, eta, horrenbestez, nazioarteko beste gerra batek odolez busti zituen ­Europako lurraldeak. Akisgraneko Bakea (1748) ­sinatzeak Maria Teresa habsburgotarren agintepeko lurraldeetako subirano gisa onartua izatea ekarri zuen, nahiz eta haren

Aljeria

Tunisia

Mediterraneo itsasoa

s­ enarrak, Frantzisko Lorrenakoak, jaso zuen enperadore-­ titulua. Prusiak Silesia anexionatu zuen eta Espainiak Italiar penintsulako zenbait lurralde berreskuratu zituen.

Zazpi Urteetako Gerra (1756-1763) Bakea su-eten bat besterik ez zen izan, zortzi urte ­baino ez baitzuen iraun, harik eta 1756an Prusiaren eta Austriaren arteko beste gatazka bat piztu zen arte. Beste ­behin, ­Erdialdeko Europako bi estatu horien arteko gerra ­batek hainbat potentzia jarri zituen aurrez aurre: Frantzia, Errusia, ­Espainia, Suedia eta Saxonia Austriaren alde, eta ­Britainia Handia, berriz, Prusiaren alde. Gerra itsasoan ­erabaki zen hein batean, eta Britainia Handiak gaur egun Kanada dagoen lurraldea kendu zion Frantziari. Bazirudien Prusiak porrot egingo zuela, baina Errusia eta Suedia erretiratu izanak gerraren martxa aldatu zuen: Frantziak bere inperio kolonialaren puska handi bat galdu zuen; E ­ spainiak Floridako penintsula eman behar izan zien ingelesei, eta Prusia bilakatu zen Erdialdeko Europako potentzia nagusi, Silesiaren gaineko aginteari eutsi ondoren. Britainia ­Handiak potentzia kolonial gailena izaten jarraitu zuen, itsasoen eta nazioarteko i­tsas merkataritzaren jaun eta jabe.

33

5

Mundu kolonial berriak Munduaren ikuspegia Grezia klasikotik inperio kolonialen garaira arte

Zirkulu polar artikoa

Lisboa Azoreak

Hoogly

Hispaniola

Kantzer tropikoa

Ekuatorea

Madeira Bahamak Kanariak Puerto Rico Kuba Cabo Verde Haizebeko Jamaika uharteak

Espainia Berriko Erregeorderria Acapulco Veracruz Granada Berriko Erregeorderria

Ormuz

Cádiz

Maskat

Mangalore Kalikut

Elmina Bioko Sao Tome Cusco

Herodotoren mundua (K.a. V. mendea) Ptolomeoren mundua (K.o. II. mendea)

Peruko Erregeorderria Potosí

Mundua arabiarren arabera (XV. mendea)

Valparaíso

Mombasa

Angola Bahia Ascension Brasil

Mumbai Diu Goa

Zanzibar

Mozambike

Santa Elena

Sao Paulo

Cochin

Masulipatam Zeilan

Macau

Malaka

Sumatra Java Makassar

Filipinak Celebes Molukak Timor Kaprikornio tropikoa

Delagoa

Mundu ezezaguna XVII. mende hasieran Espainiarren mendeko lurraldeak Portugaldarren mendeko lurraldeak 0

Zirkulu polar antartikoa

1 000 2 000 3 000 4 000 5 000 km

Lurralde-mugak, europarren arabera. xvii. mendearen bigarren erditik aurrera, ordura arte sekula ezagutu gabeko lurraldeak abiada bizi-bizian aurkituz eta, batez ere, okupatuz joan ziren.

Merkataritzari eta nazioarteko botere-orekari dagokienez, xvii. mendearen amaieran Ameriketako lurraldeak lehia­ gune bihurtu ziren Europako potentzientzat.

Espainia bere koloniekiko merkatua monopolizatzen saiatu zen arren, ingelesak, frantsesak eta holandarrak jada hasita zeuden Karibeko uretan salerosten eta pirateria praktika­ tzen. xviii. mendean zehar, koloniak planeta osoan barrena hedatu ziren.

5.1. Espainia xvi.

mendearen hasieraz geroztik, Habsburgoko etxeak itsasoz haraindiko inperio zabal-zabal bat izan zuen bere esku. Hurrengo mendeetan, Ameriketako lurralde zati handi bat kolonizatu eta administrazio kolonial bat antolatu zuten bertan.

Erregeorderriak sortu ziren, hala nola Espainia Berria (Ameriketako iparraldearen zati handi bat eta Erdialdeko Amerika), Granada Berria (egungo Ekuador, Kolonbia eta Venezuela), Peru (Txileren kapitaintza zabala eta ­egungo Bolivia eta Peru ere barnean zirela) eta Rio de la Plata (egungo Argentina, Uruguai, Paraguay eta ­ Brasilen zati bat). xvi. mendean eta xvii.aren tarte handi batean z ­ ehar, urre eta batez ere zilar ugari bidaltzen zen ­Ameriketatik metropolira, monarkia hispanikoak gerretan eta Europan zuen botereari eutsi beharrez xahutzen zuena.

34

xviii. mendean, Ameriketako biztanleria ikaragarri hazi zen.

Nekazaritza- eta meatzaritza-ekoizpena igo zen. Hiriak eraiki ziren. Kokaleku eta misioak sortu ziren gaur egun Paraguay, Argentina, Kalifornia, Arizona, Mexiko Berria eta Texas dauden lurraldeetan. Produktu eta metalen esportazioa areagotu zen: animalien larruak, azukrea, tabakoa, kakaoa, kotoia eta indigoa, tindu bat, esportatzen ziren Europara, bai eta urrea eta zilarra ere.

Asiaren eta Ozeano Barearen inguruetan, espainiarrek presentzia apalagoa izan zuten haien arerio europarrek ­ baino. Filipinetan kokatu ziren nagusiki, eta gero ere, 1898ra arte, uharte horiek Espainiaren agindupean egon ziren. ­Ozeaniako beste uharte batzuk ere, hala nola Mariana eta Carolina, espainiarren mendeko koloniak izan ziren.

5.2. Portugal xv. mendetik, Portugalek sekulako inperio koloniala eratu

zuen Brasilen eta Indiako ozeanoan:

• Brasilen, Portugalgo erregearen mendeko lurraldean, garrantzi handiko guneak sortu ziren iparraldeko kostaldean (Recife eta Bahia) eta hegoaldean (Rio de Janeiro eta, geroago, Sao Paulo). Azukre-, kakao- eta kotoi-plantazio handiak eraiki ziren, milaka esklabo ­ beltz morroi hartuta. xvii. mendearen amaieran, urrea

U 1

eta zilarra aurkitu zituzten Minas Geraisen eta Mato Grosson, eta horrek nabarmen aberastu zuen kolonia.

Horrenbestez, portugaldarrek Brasilgo barnealdearen zati bat kolonizatzeari ekin zioten.

5.4. Frantzia Frantziak espedizioak bidali zituen:

• Ipar Amerikara, xvi. mendetik aurrera, eta Ternuan, Eskozia Berrian eta Frantzia Berrian ezarri zituen bere koloniak. Han, kolonoek Quebec (1608) eta Montreal hiriak sortu zituzten, eta larrua salerosten eta indigenei kendutako lurrak lantzen jardun zuten. Mississippi ibaiaren ibilgua esploratu eta Louisianako kolonia sortu zuten; hiriburua, New Orleans, 1718an eraiki zuten.

• Hegoaldeko itsasoetan, espezien merkatua ere bere esku zuen Portugalek: faktoriak eta merkataritza-­portuak zituen Afrikan (Mozambike), Arabian (Aden, Ormuz), Indian (Goa), Txinan (Macao), Malakan eta Espezien ­ uharteetan. Haren merkataritza-sareak sekulakoak ziren, benetako inperio bat, Goa gune nagusi zuena. xvii. mendeaz ­geroztik, baina, Portugalek aurre egin behar izan zien ingeles, frantses eta holandarrei, denek ere Indiako ozeanoko merkatuaren kontrola lortu nahi baitzuten.

5.3. Britainia Handia Ingalaterrak estatuaren mende ez zeuden merkataritza-­ konpainien bidez jardun zuen bere kolonizazio-lanean. Britainia Handian xvii. mendean izandako gerretatik ihesi alde egin eta gero konpainiek erakarrita iritsi ziren kolono asko eta asko.

• Ipar Amerikako ekialdeko kostaldean kokatuz joan ziren 1620tik aurrera: lurralde horietan errege-erregina britainiarren agintea aitortzen zen, baina nolabaiteko autogobernuari eutsiz. Kariben, hala nola Barbadosen (1605), Bermudetan (1612) eta Bahametan (1646), Indietako Konpainiak merkataritza-faktoriak sortu zituen.

• Ekialdeko Indietako itsasbideetan ere ibili ziren britainiarrak xvii. mendetik aurrera. Ormuzeko i­tsasartea kontrolatu, eta portugaldarrei boterea kendu zieten, eta, Madras (1639), Mumbai (1661) eta Kalkuta (1696) konkistatu ondoren, Indiako hegoaldeko kostaldean ­ kokatu ziren. Oinarri horien gainean eraiki zen gero, xviii. mendean zehar eta xix. mendearen hasieran, Indiako ­inperio koloniala, britainiarren kolonia nagusia.

• Karibera, eta han kolonia bihurtu zituzten kortsarioen kokalekuak izandakoak, hala nola Guadalupe, Martinika eta Haiti; hiru kolonia horietan, milaka esklabo beltzek azukrea eta kakaoa lantzen zituzten.

5.5. Herbehereak Lehen ere garrantzi handiko itsas merkataritza baten jabe ziren, eta holandarrek kolonien ustiapenerako hainbat konpainia sortu zituzten.

•

xvii.

mendearen hasieran, Brasilen kokatzen saiatu ziren, iparraldeko kostaldean, baina portugaldarrek garaitu, eta Karibeko uharte batzuk soilik mantendu zituzten, hala nola Curaçao (1634) eta Guyana (1636).

• Afrikaren hegoaldean kolonia bat sortu zuten, oso-oso oparoa, Esperantza Onaren lurmuturrerako pasabidea kontrolatzen zuena.

• Hala ere, Ekialde Urrunean zeuzkaten kolonia gehienak.

1609an, Portugal Malakatik eta Sri Lankatik bota, eta, xvii. eta xviii. mendeetan, Indiak, Txinak eta Europak izandako merkataritza-harremanak kontrolatu zituzten Batabiatik.

Urte batzuk geroago, merkatari holandarrak Txinako ekialdeko kostaldean finkatu, eta europar bakarrak izan ziren Japonia bakartuan merkataritza-postu bat izan zutenak.

Itsaso eta lur berrien bila xvii.

eta xviii. mendeen artean, espedizio espainiar, holandar, errusiar, ingeles eta frantsesak aurrez aurre aritu ziren mundu berriak aurkitzeko eta kartografiatzeko lehian. xvii. menderako jada aurkitua zuten Ozeano Artikoa, eta errusiarrak Siberia kolonizatzen hasita zeuden; espainiarrek okupatuak zituzten Ozeaniako zenbait uhartedi, eta Australiako iparraldean ere kokalekuak zituzten. xviii. mendean ugaritu egin ziren espedizioak, bai zientifikoak eta bai lur berriak aurkitzekoak. Esploratzaile ezagunenak James Cook, Louis de Bougainville eta Alessandro Malaspina izan ziren.

James Cook kartografo eta nabigatzaileak hainbat bidaia egin (1768-1779), Australiako ekialdeko kostaldeak eta Ozeaniako uhartedi ugari esploratu, eta modu liluragarrian deskribatu zituen Hegoaldeko itsasoak.

Louis de Bougainvillek lau urtean munduari bira eman zion (1776-1779), eta Ozeano Barearen hegoaldea esploratu zuen. Bidelagun izan zituen botanikari, astronomo eta bestelako zientzialariak, bidaian zehar aurkitutako landare, animalia eta lur berri guztiak erregistratzeaz arduratu zirenak. Brasilen aurkitutako landare-espezieetako bat izugarri zabaldu zen Europako lorategietan, eta oraindik ere haren izena darama: bugainbilea.

Alessandro Malaspina Espainiako armadako ofiziala izan zen, eta garrantzi handiko espedizio zientifikoak egin zituen 1783tik 1794ra bitartean (flora eta herri indigenak aztertu, mapak marraztu, natura deskribatu…).

Ameriketako kostalde osoa zeharkatu zuen, Suaren Lurraldetik hasi eta Alaskaraino. Filipinetara zihoala, munduari bira eman zion.

35

6

Liberalismoaren aurreko pentsamendua Entziklopedia Ilustratu edo Frantzian les philosophes esaten zietenek elkarrekin inoiz egindako lanik garrantzi­ tsuena da Entziklopedia, 1751tik 1772ra bitartean hogeita zortzi liburukitan argitaratu zen «zientzien, arteen eta tekniken» hiztegi erraldoia, gero ere behin baino gehiagotan berrargitaratu eta ­ itzuli dena. D’Alembert eta Diderot Entziklopediaren zuzendariek beren sasoiko j­ akintza zientifikoa zabaldu zuten haren bidez, kritika politikoari eta tolerantziaren defentsari ere tarte nabarmena emateaz batera. Ilustrazioaren ideia berriek aurrera egin bazuten, hori ­solasaldiei, zientziaakademiei, kultura-elkarteei eta egunkari sortu berrietako erredakzioei esker izan zen. xviii.

mendea, Arrazoiaren Mendea edo Argien Mendea ere esaten zaiona, Ilustrazioaren garaia da: mende hartako Europan Antzinako Erregimenaren eraikinari bere hartan eusten zioten printzipio ideologikoen, pentsamendu erlijioso tradizionalaren eta balio sozialen aurka erreakzio kritiko gisa sortutako mugimendu kultural eta intelektualarena, alegia. Mugimendu horrek erro-errotik berritu zituen filosofia, hezkuntza eta zientzia, eta, aldi berean, ­geroago iraultza liberalek bultzatuko zituzten a ­ ldaketa politikoen norabidea markatu zuen.

6.1. Ilustrazioa Sasoi hartako Europako intelektual gehienek printzipio orokor berak zituzten, eta haietan oinarritzen da, hain zuzen, pentsamolde ilustratua.

• Arrazoiaren erabilera. Mundua modu arrazionalean azaldu beharra zegoen, eta obskurantismoa, sineskeria eta tradizioa salatu.

• Zientzia esperimentalen defentsa. Inork izatekotan, natura-zientziek zuten naturaren legeak aurkitzeko ahala; eta, hain zuzen ere, xviii. mendearen joanean jarri ziren fisika, matematika, astronomia eta kimika modernoaren oinarriak.

• Fedea giza garapenean. Uste osoa zegoen zientziaren goraldiak, hazkunde ekonomikoak eta erreforma sozial eta politikoek ongizate materiala eta zoriontasun kolektiboa ekarriko zituztela. Hezkuntza zen helburu hori lortzeko tresnarik onena.

• Erlijio-tolerantziaren aldeko apustua. Ilustratuak ­sinestunak edo deistak ziren (Jainko sortzaile bat bazela aitortzen zuten), baina horrek ez zien eragozten teozentrismoa kritikatzea. Bizitzaren erdigunean giza36

kiak egon behar zuen. Horrez gain, Elizak estatuan eta gizarte zibilean gehiegizko pisua zuela salatzen zuten, eta intolerantzia erlijiosoa eta fanatismoa gaitzesten.

• Askatasun ekonomikoa. Merkatu askearen kontrako oztopo eta eragozpenak kentzea, lur eta kapitalak esta­ mentu pribilegiodun nagien eskuetatik askatzea, eta lana jarduera onuragarri eta duintzat eta aberastasunaren ­oinarritzat jotzea proposatzen zuten.

6.2. Pentsamendu politiko ilustratua Ilustratu batzuk monarkia absolutuaren alde zeuden arren, beste batzuek absolutismoa kritikatu eta errege despotikoaren aurrean herritar askeen eskubideak defen­datu zituzten, liberalismoaren oinarriak aplikatuz. Printzipio ilustratuen hazia —askatasun politikoarena eta berdintasun sozialarena, batik bat— lur emankorrean erori zen, hirietako burgesia gero eta ahaltsuagoaren ondoeza tarteko, ­burgesak zergapetuta eta botere politikotik baztertuta baitzeuden. xviii.

mendearen azken hereneko lider iraultzaileen ideia politikoek bi zutabe izan zituzten: batetik, pentsalari i­ngelesen lanak, hala nola John Locke-renak (Gobernu Zibilari buruzko bi tratatu, 1689); eta, bestetik, p ­ entsalari frantsesen lanak, hala nola Voltaire-renak eta D’Alembert eta Diderot Entziklopediaren zuzendarienak. Liburu eta argi­talpen horietan inspiraturik, mugimendu liberaletako buruzagiak Antzinako Erregimenaren aurka matxinatu ziren geroago, xix. mendeko lehen hamarkadetan.

Ilustratu frantsesen artean, Montesquieu (1689-1755) izan zen gehien eragin zutenetako bat. Sistema parlamentario ingelesaz zekiena oinarri ­harturik, lur-jabe eta noble horrek estatuko botereen banaketa proposatu zuen (betearazlea, legegilea eta judiziala) erregeen botere despotikoari aurre egiteko. 1748an argitaratu zuen bere obrarik ezagunena, Legeen espirituaz. Sekula ez zen iraultzailea izan eta inoiz ez zituen aristokraziaren pribilegioak zalantzan jarri, baina denborarekin iraultzaile amerikar eta europarrak haren ideietan o ­ inarritu ziren beren testu konstituzionalak idazteko.

Rousseau suitzarrak ikuskera kritiko muturrekoagoak ­ager­tu zituen Antzinako Erregimeneko gizarteari buruz. Gizarte-hitzarmena liburuan dioenez, gizakia berez da ona, gizarteak usteltzen du. Bizikidetza arautzeko, k ­omunitatea osatzen duten norbanako askeek hitzarmen bat egin b ­ ehar dute, eta agintea haien gainetik dagoen botere baten esku utzi, hark goberna dezan guztien ongia edo ­borondate orokorra bilatuz; ideia hori subiranotasun nazionalaren formulazio goiztiarra izan zen. Rousseauren ustez —eta uste hori hurrengo mendeko ideia demokratikoen aurrekari argi-argia dugu—, askatasuna eta berdintasuna estu lotuta daude.

6.3. Pentsamendu ekonomikoa Amerikako Iraultzaren urtean, 1776an, Nazioen aberastasunaren izaera eta iturriei buruzko azterketa ­izeneko libu-

U 1

Locke, Voltaire eta Rousseau John Locke (1632-1704) izan zen pentsamendu politiko liberalaren aitzindarietako bat. Haren ustez, gobernarien boterea ez zetorren ustez Jainkoak berak emandako subiranota­ sun batetik, baizik eta ongizatea eta gizarte zibilaren segurtasuna bermatze aldera mendekoekin eginiko itun edo hitzarmen politiko batetik. Gobernariek ez bazuten itun edo hitzarmen hori betetzen, herritarrek, askeak eta berdinak berez, eskubidea zuten tiraniaren aurka matxinatzeko.

François-Marie Arouet, Voltaire izenez ezaguna (1694-1778).

Voltaire askatasun politikoaren aldekoa zen, ilustratu ingelesak bezalaxe. Gogor kritikatu zuen bere garaiko gizartea, eta ezjakintasunaren, ­ sineskeriaren eta fanatismoaren aurka, kontzientzia-askatasuna eta erli­ jioen arteko tolerantzia defendatu zituen: «Frantzian, noble bat tratulari bat baino gehiago da.

Ez dakit nik, hala ere, estatuari nork egiten dion mesede handiagoa: ondo apaindutako gizonak, zehatz-mehatz dakiena erregea noiz jaikitzen den eta handiusteko hutsa dena, edo tratulariak, bere herrialdea aberasten duena eta Kairon aginduak emanda mundua zoriontsuago izan dadin laguntzen duena» (Gutun filosofikoak, 1734).

Jean-Jacques Rousseau (17121778). Haren iritziz, askatasuna eta berdintasuna elkarri modu banaezinean lotutako elementuak dira: «Ondasun preziatuena, lege guztiek objektutzat hartu beharko luketena, zein den jakiten saiatzen denak aurkituko du bi elementu nagusi hauek direla: askatasuna eta berdintasuna. Berdintasunik gabe, ezinezkoa da askatasuna. Askatasunari uko egitea gizaki izateari uko egitea da, gizatasunaren eskubide eta betebeharrei uko egitea. Benetako berdintasuna ez da den-denontzat aberastasuna guztiz berdina izatea, baizik eta inor ez izatea beste inor erosi ahal izateko bezain aberatsa, eta inor ez izatea bere burua saldu beharrean egoteko bezain pobrea» (Gizarte-hitzarmena, 1762).

ru bat argitaratu zen, Adam Smith ekonomista eta filosofo eskoziarrak idatzia (1723-1790). Ingalaterrak eta Herbehereek xviii. mendean zehar aurrera nola egin zuten azaltzen du Smithek obra horretan.

Adam Smithek hainbat gai aztertzen ditu, hala nola balioa, prezioa, merkatuaren funtzionamendua, etab. Haren esanetan, ekoizpenaren hazkundeak bi oinarri izan behar ditu: nazioen lana eta eragile ekonomikoen anbizioa. Balioa eta prezioa finkatzeko, eskaintzaren eta eskariaren legea sortu zuen, merkatuak haren arabera funtziona zezan.

Antzinako Erregimenean asko espekulatu zen prozesu ekonomikoaren izaeraz. xvii. mendean bertan, estatuak ekonomian esku hartu behar zuela babestu zuten merkantilista zeritzenek; horretarako, manufakturen ekoizpena eta diru-jaulkipena kontrolatu behar omen zen. mendearen erdialdean, fisiokrazia zen nagusi. Teoria horren arabera, gobernuek ez dute ekonomian esku hartu behar, ekonomiari bere bidea egiten utzi behar zaio; ­nekazaritza-ekoizpena handitzea: horra hor hazteko modu bakarra, fisiokraten iritziz. Smithen obrak, ordura arte nagusi izandako teoria tradizionalak desfasaturik utzi, eta sistema kapitalistaren printzipioak ezarri zituen.

xviii.

Geroago, zenbait ekonomistak Adam Smithen teorietan sakondu zuten; T. R. Malthus (1756-1834), David Ricardo (1772-1823) eta John Stuart Mill (1806-1873) izan ziren nabarmenenak, hirurak ere gaur egungo pentsamendu ­ ekonomikoaren gurasotzat jo ohi direnak.

MARY WOLLSTONECRAFT (1759-1793) Emakumea, filosofoa eta idazlea, britainiar hau gizonak eta emakumeak berdin heztearen alde borrokatzeagatik eta bere garaiko emakumeek bizi zituzten egoera bidegabeak salatzeagatik nabarmendu zen, eta ideia horiek adierazi zituen bere eleberrietan. Emakumeen hezkuntzari buruzko kezka ageri-agerian geratu zen bere lehen lanetan; esaterako, Alaben hezkuntzaren inguruko hausnarketak (1787) lanean.

Frantziako Iraultzaren testuinguruan Emakumearen eskubideen aldarrikapena argitaratu zuen. Lan horretan, emakumeen hezkuntzan arrazoiak zuen garrantzia nabarmendu zuen, eta salatu zuen hezkuntza arrazionala ukatu zitzaiela garrantzi gutxiagoko alderdien mesedetan; edertasunaren edo artearen mesedetan, esaterako.

Nahiz eta ez zituen eskubide-berdintasunak aldarrikatzen, gizonek eta emakumeek lege moral berberak eta hezkuntza baliokidea izan behar dituztela aldarrikatu zuen.

37

Landu edukiak LABURPENA

Gogoratu unitate honetako materiala zure portfoliorako aukeratu behar duzula.

Sortu - Sailkatu Lotu - Garatu

Ekonomia

Gobernu-sistema

Estamentuzko gizartea

Biziraupeneko nekazaritza: – Alde handiak lurren banaketan – Koloniekiko merkataritza – Manufakturen ekoizpena

Nobleziaren eta kleroaren pribilegioak: – Zerga-salbuespena – Berezko estatus juridikoa – Errentak

Inperio kolonial berriak

Gatazkak

Espainiako Ondorengotza Gerra: – Habsburgotarrak / borboiak – Gatazka nazionala / nazioarteko gatazka – Utrechteko Ituna

Burgesiaren eta herri xehearen pribilegiorik eza: – Talde heterogeneoa – Pribilegiorik eza – Burgesiaren goraldia

• Austriako Ondorengotza Gerra • Zazpi Urteetako Gerra

• Espainia • Portugal • Britainia Handia • Frantzia • Herbehereak

• Absolutismoa • Despotismo ilustratua (xvii. mendea)

Ilustrazioa

• Arrazoiaren erabilera • Zientzia esperimentalak • Giza garapena • Erlijio-tolerantzia • Askatasun ekonomikoa

• Rousseau • Voltaire • Montesquieu • D’Alembert • Diderot

BALIABIDEAK Bibliografikoak • Hughes, R. (2002). La costa fatídica. Bartzelona: ­Galaxia Gutemberg. Kontakizun liluragarri horretan, Australia xviii. mendean zehar presondegi-kolonia gisa nola sortu zen kontatzen da. Liburuak oso dokumentu balio­tsuak ditu, eta xehe-xehe ematen du presoen bizitzaren berri.

• Munck, T. (2013). Historia social de la Ilustración. Bartzelona: Crítica. Ilustrazioaren garaiko Europari buruzko bestelako azterketa bat aurkezten du, historia kultural berriaren ikuspegitik.

• Prats, J. eta Vilalta, M. J. (1994). La Europa del s­ iglo xviii.

Madril: Anaya, Biblioteca Básica de Historia. ­ iburuak hainbat aldaketa ekonomiko, sozial eta kulL tural aurkezten ditu, Aro Modernoaren amaiera eta AEBko eta Frantziako prozesu iraultzaileen osteko mundu garaikidearen sorrera iragartzen dutenak.

Ikus-entzunezkoak • Barry Lyndon (S. Kubrik, 1975). xviii. mendeko Europako eguneroko bizitza erakusten du filmak, Redmond ­Barry irlandar gaztearen bitartez.

• Perfumea (T. Tykwer, 2006). xviii. mendeko Frantzian, Jean-Baptiste Grenouille usainak aditu beharrak obsesionaturik bizi da, eta, nahasmendu hori dela medio, gauza harrigarriak egingo ditu.

38

• Misioa (R. Joffe, 1986). Jesuitek

xviii. mendean guaranien lurraldean zituzten misioen nondik norakoak kontatzen ditu filmak.

• Harreman arriskutsuak (G. Fenton, 1988). 1782an argitaratutako izen bereko Choderlos de Laclos-en eleberrian oinarriturik, filmak Mertuil markesaren eta Valmont bizkondearen arteko maitasun-kontuak kontatzen ditu. xviii. mendearen amaierako aristokrazia frantsesaren erretratu bikaina da.

Internet • gallica.bnf.fr/conseils/content/lencyclopédie-de-diderot-et-d’alembert Diderot eta d’Alemberten L’Encyclopédie. Webgunean Entziklopedia bera dago digitalizatuta, interes handiko grabatu ugarirekin batera.

• artehistoria.es/contexto.com/lailustracion Ilustrazioa. Informazio ugari ilustratuei, haien ideologiari eta mugimendua hedatzeko bideei buruz.

• clio.rediris.es/n30/segunda/antiguoregsoc.htm Antzinako Erregimeneko gizartea. Webgune horretan xehetasun eta informazio ugari daude gaiaren ­alderdi askori buruz, tartean baita ­Antzinako Erregimenaren krisiari eta liberalismoaren hasierari buruz ere. Estekak eta mapak ere baditu.

U 1

ARIKETAK 1 Zein dira Antzinako Erregimeneko ekonomiaren ezau-

10 Egin taula bat Austriako Ondorengotza Gerrari eta

garri nagusiak? Zertan dira desberdinak xix. mendeko industria-gizarteen aldean?

Zaz­pi Urteetako Gerrari buruz, eta azaldu kronologia, kausak, arerioak eta ondorioak.

2 Erreparatu estamentuzko gizarteari buruzko kontzep-

11 Kokatu mapa batean Espainiaren, Portugalen, Britainia

tu-mapari: Zer taldetakoak ziren herritar gehienak? Ba al zuten ordezkaririk? Ba al zegoen gizartean aurrera egiteko modurik?

3

Azaldu eta jarri testuinguruan Luis XVI.a erregearen esaldi hau: «Botere subiranoa neuri dagokit, eta neuri beste inori ez, eta kontseiluaren, justiziaren eta arrazoiaren espiritua da horren berezko eta izatezko ezaugarria».

Handiaren, Frantziaren eta Herbehereen koloniak, 5. epigrafean aipatzen denari jarraituz.

12

Zer izan zen Ilustrazioa? Zer ezaugarri izan zituen? Gizarte-talde guztiengana iritsi al zen, zure ustez? Eta herrialde guztietara? Arrazoitu zure erantzuna.

13

Bilatu informazioa John Locke, J. J. Rousseau, Montesquieu eta Voltaire pentsalariei buruz. Fitxa banatan, azaldu haien kronologia, lanak eta ezaugarri nagusiak.

4 Definitu kontzeptu hauek: Antzinako Erregimena, estamentua, hirugarren estatua, absolutismoa, burgesia, erregearen burujabetza, L’Encyclopédie.

5 Definitu despotismo ilustratu kontzeptua, eta azaldu despota ilustratuen neurri bat edo beste.

6

Ikertu klase apalenetako emakumeen bizimodua.

Zergatik esan ohi da bi eratara baztertzen zituztela?

7 Zerk eragin zuen Espainiako Ondorengotza Gerra? Nor izan ziren bando bakoitzaren aldekoak?

8 Azaldu Karlos artxidukea Austriako enperadore izenda­ tzeak zer-nolako eragina izan zuen gatazkaren amaieran.

9 Laburtu Utrechteko Itunean erdietsitako akordioak. Zernolako ondorioak ditu gaur egun?

14 Zer erregek gobernatu zuten Espainia xviii. mendean?

Egin aldi haren laburpen orokor bat.

15

Denbora-lerroa. Kokatu gertaera hauek ardatz kronologiko batean: Espainiako Ondorengotza Gerra; Zazpi Urteetako Gerra; Utrecht­ eko Ituna; Austriako Ondorengotza Gerra; Cookek Australia eta Ozeania esploratu; Errusiako Katalina II.a; Austriako Josef II.a; joputasuna abolitu eta berdintasun zibila ezarri; Montesquieu, Legeen espirituaz; D’Alembert eta Diderot, Entziklopedia; Rousseau, Gizarte-­hitzarmena; Adam Smith, Nazioen aberastasuna; Kant, Arrazoimen hutsaren kritika.

Madame Geoffrin-en egongelan irakurtzen, Gabriel Lemonnier-ena. Ilustrazioa hedatzen laguntzen zuten pertsonak elkartzen zituen Madame Geoffrin-ek bere egongelan.

Tartean ziren, besteak beste, Anne-Marie du Boccage, D’Alambert, Diderot, Françoise de Graffigny, Sophie de Houdetot, Julie de Lespinasse, Montesquieu eta Rousseau.

39

Historia-lantegia. Testu-iruzkina PROIEKTUAREN AURKEZPENA Testuak oinarri-oinarrizko informazio-iturriak dira ­gertaera historikoak berreraikitzeko. Hainbat modutara sailka daitezke: formaren arabera (informazio-testuak, testu narratibo, juridiko edo historiografikoak, saiakerak…), ­gaiaren arabera (testu politikoak, ekonomikoak, kulturalak…), hartzailearen arabera (testu publiko edo pribatuak), edo gertaera jazo den garaiaren arabera. Azken horiei dagokienez, iturriak bi eratakoak izan daitezke: lehen mailako iturri deritze gertaera jazo den garaian bertan idatzitakoei, eta bigarren mailako iturri, berriz, gerora idatzitakoei. Historiaren ikuspegitik begiratuta, testu-iruzkin bat egitea ideia nagusiak eta bigarren mailako ideiak aztertzea da, horietako bakoitza bere testuinguru historikoan jarriz eta autorearen motibazioak bilatuz.

PROIEKTUA, URRATSEZ URRATS

2. Azterketa prestatu Testua irakurri, eta ideia nagusiak, bigarren mailako ideiak eta gako-hitzak azpimarratu.

Egileari buruzko dokumentazioa bilatu, haren ideiak dagokien testuinguru historikoan jartzeko.

3. Barne-azterketa egin Testuan ageri diren ideiak, pertsonak, erakundeak eta joerak identifikatu; ideia nagusia eta bigarren mailako ideiak laburtu.

4. Interpretatu Testuko ideiak azaldu, ideia bakoitza dagokion testuinguru historikoan jarriz eta hauek aztertuz: — Aztertutako testuaren aurrekariak eta ondorioak.

— Ideien alde ematen dituen argudioak.

5. Iruzkina idatzi

1. Testua identifikatu Egilea, datazioa (testuinguru historikoa), gai nagusia, sail­kapena (forma, gaia, hartzailea eta iturri mota).

Iruzkina idatzi, 1., 3. eta 4. urratsetan aipatu ditugun datu guztien berri emanez. Horren ondoren, iruzkinaren amaiera aldera, egileak eta hark idatzitako testuak bere garaiko eta ondorengo gizartean zer-nolako eragina izan zuten azaldu, labur-labur.

ADIBIDEA Merkataritza askea «Nekazaritza nahiago dutela-eta manufakturei eta kanpo-merkataritzari murrizketak ezartzen dizkieten sistemak inkontsekuenteak eta kontraesankorrak dira. Justiziaren legeak ez haustekotan, gizaki orok erabat askea izan beharko luke bere bizimodu eta interesak nahi bezala aukeratzeko, bai eta berak ekoitzitakoak beste edozein gizabanakok ekoitzitakoekin lehiatzeko ere.

Negozioetan aritzeko askatasun-sistemaren arabera, erregeak hiru betebehar baino ez lituzke aintzat hartu behar: lehena, gizartea babestea beste gizarte independente batek bere kontra indarkeriatik erabil ez dezan eta inbaditu ez dezan; bigarrena, ahal den neurrian errepublikako kide guztiak bata bestearen bidegabekeriatik eta zapalkuntzatik babestea (…); eta hiruga­rrena, zenbait ekimen eta organismo publiko sortzea eta m ­ antentzea, partikular baten edo gutxi batzuen interesak ez baizik eta gizarte osoaren interesak asetzeko».

A. Smith: Nazioen aberastasunaren izaera eta iturriei buruzko azterketa (1776)

1. Testua identifikatu

Adam Smith (1723-1790), John Kay-ren akuafortea.

40

Nazioen aberastasunaren izaera eta iturriei buruzko azterketa liburuko pasarte bat da, Adam Smith eskoziarrak 1773an amaitu eta hiru urtera argitaratua. Ekonomiari buruzko saiakera bat da, eta irakurle guztientzat idatzita dago. Lehen mailako iturri bat da, balio handikoa, xviii. mendearen amaieran sortu zen liberalismo ekonomikoa ulertzeko balio duenez gero.

U 1

2. Azterketa prestatu Dokumentuaren barne-azterketa egiteko, testua arreta handiz irakurri behar da, eta ideia nagusiak, bigarren mailako ideiak eta gako-hitzak nabarmendu.

3. Barne-azterketa egin Egileak liberalismo ekonomikoa defendatzen du, hau da, botere publikoek ahalik gutxiena esku hartu beharko luketela jarduera ekonomikoaren antolakuntzan eta kudeaketan oro har, eta, bereziki, nazioarteko merkataritzan eta industria-ekoizpenean. Smithek uste du norbanakoen askatasuna errespetatu egin behar dela, tartean baita nahi duten jarduera ekonomikoan aritu eta bizimodua nahi bezala ateratzeko dutena ere. Hortaz, estatuak ez dauka zertan esku hartu eta jarduera bati edo besteari mesede egin edo merkatuari oztopoak jarri. Gizartea indarkeriatik, bidegabekeriatik eta zapalkuntzatik babestea eta ekimen eta organismo publikoak sortu eta mantentzea: horrexek izan beharko luke agintarien ardura, ekonomia-kontuak bazter utzita.

4. Interpretatu Testuak bi ideia babesten ditu: batetik, merkataritza askea (hots, edozein norbanako lehiatu ahal izatea bere produktuekin beste edozeinen kontra); eta, bestetik, libe­ralismo politikoa. Despotismo ilustratuaren programa erreformatzaileak barnean hartzen zituen, besteak beste, administrazioaren modernizazioa, azpiegituren eraikuntza eta ­industriaren ­liberalizazioa, eta, obra honetan, Adam Smithek ere bere ­ egiten ditu ideia horiek guztiak, denak ere bat datozenak mugimendu ilustratuaren pentsamenduarekin, ilustratuen zutabe nagusia giza askatasuna baitzen.

5. Iruzkina idatzi Hortik abiatuta, 1773an, Adam Smithen Nazioen aberastasunaren izaera eta iturriei buruzko azterketa liberalismo ekonomikoaren erreferente bilakatu zen berehala. Frantziako Iraultzaren ondoren, sistema hori mendebaldeko herrialde guztietan ezarriz joan zen, baina xix. mendean iritsi zen gorenera, Bigarren Industria Iraultzaren ondorioz eskala handiko nazioarteko merkatua hazi zenean.

ARIKETA • Adierazitako urratsei jarraituz, egin iruzkin bat armada berrien gaineko pasarte honi buruz. xviii.

mendean aldatu egin zen gerra egiteko modua.

Armadak hazi eta profesionalizatu egin ziren. Guduak

udan eta udazkenean izaten ziren. Ia-ia esan liteke armadek jartzen zutela hitzordua eta aukeratzen zutela gudu-zelaia. Neguan kuarteletara itzultzen ziren negoziazio diplomatikoekin hasteko, finantzabaliabideak lor­ tzeko eta, ia beti behartuta, soldaduak errekrutatzeko. Itsasgizonak lortzea askoz zailagoa izaten zen, ezinbestekoa baitzen hautagaiak itsasoan trebaturik egotea.

Frantziako armadaren janzkeraren bilakaera xviii. mendetik aurrera.

Armadak garai hartan hasi ziren uniformeak erabiltzen; gorputz edo erregimentu batetik bestera, uniformea aldatu egiten zen.

Artilleria hazi egin zen kanoi berriekin, eta horrek modu berezian prestatu beharra ekarri zien ofizialei. Gehienak fusilekin armatutako infanteriako soldaduak izaten ziren, eta baioneta bat ere izaten zuten aurrez aurreko borrokarako. Luze jotzen zuen kargatu eta tiro egiteak (lauzpabost minutu bai tiro batetik hurrengora), eta, hori dela eta, beharrezkoa izaten zen lerroen eta sekzioen kargak ondo antolatzea modu konstantean tiro egiten segitzeko.

41

Egin lan agiriekin INGALATERRAKO ERRENTA NAZIONALA

lortu du gobernu zuhur bat ezartzea, non ere printzea, ongia egiteko ahalguztiduna bera, mugaturik baitago gaizkia egiteko; non ere jaunak bikain-bikainak baitira, baina ozarkeriarik eta basailurik gabe; non ere herriak gobernuan parte hartzen baitu, baina nahasmenik gabe.

• Aztertu taulako datuak eta egin iruzkin bat. Ikusi ea zein den gizarte-talde aberatsena eta zein pobreena, eta hausnartu batetik bestera dauden aldeen kausei eta ondorioei buruz. Kontuan izan Antzinako Erregimeneko gizarteen berezko banaketa dela hau, eta modua ematen duela Industria Iraultzaren aurreko ekonomia estamentuzko gizartearen egiturarekin lotzeko.

Pareen Ganbera (Lordena) eta Komunen Ganbera dira nazioaren epaile, eta erregea da epaile nagusia. Ez da batere erraza izan Ingalaterran askatasuna ezartzea; botere despotikoaren idoloa odoletan itoa izan da, baina ingelesek ez dute uste gehiegi ordaindu dutenik beren legeengatik.

Gainerako nazioek ez dute, inondik inora ere, haiek baino odol gutxiago isuri, baina askatasunaren alde isuritako odol horrek ez du beren joputasuna sendotu besterik egin».

Ingalaterrako errenta nazionalaren banaketa 1688an Gizarte-taldeak

Familia Per capita kopurua errenta (librak)

Lordak, jauntxoak eta goi-kleroa

16 586

70 eta 50 artean

Goi-funtzionarioak

10 000 27 eta 18 artean

Merkatari handiak

10 000

50 eta 33 artean

Justizia-administrazioko kideak

10 000

20

Armadako ofizialak

9 000

15

Profesional liberalak

16 000

12

Jabe txikiak

180 000 12 eta 10 artean

Behe-kleroa

10 000

10 eta 9 artean

Dendariak eta merkatari txikiak

40 000

10

Eskulangileak

60 000

10

Nekazaritza-jabe txikiak

150 000

8

Marinelak

50 000

7

Soldaduak

35 000

7

Langileak eta neskame eta morroiak

364 000

2

Kolonoak eta pobreak

400 000

2

Iturria: Ph. Deane: La Primera Revolución Industrial (Península, 1968).

PARLAMENTARISMO BRITAINIARRA • Hemen beheko testu honetan oinarriturik, esplikatu xviii. mendeko monarkia parlamentario britainiarraren nondik norakoak, eta, gero, azaldu zertan diren desberdinak sistema hori eta Europako gainerako gobernu-sistemak.

Horretarako, unitate honetan bertan ageri diren testu historiko laburrak erabil ditzakezu eredu gisa.

1. dok. Ingalaterraren lorpen politikoak «Munduan Ingalaterra da nazio bakarra erregeen boterea arautzea lortu duena; horretarako, haien aurka egin behar izan du, baina, horretan etengabe setatuz, azkenean ere

42

Voltaire: Gutun filosofikoak (1734).

ILUSTRAZIOAREN PENTSAMENDUA •

Adierazi eta komentatu testuko zer ideia dauden lotuta Ilustrazioaren ezaugarriekin. Gaur egun hezkun­ tzak aldaketa-eragile izaten jarraitzen al du?

2. dok. Hezkuntza, aldaketa-eragile «Giza espeziearen geroan dugun esperantza hiru puntu nagusitan laburbil daiteke: nazioen artean ­desberdintasun oro suntsitzea, herrialde berean aurrera egitea berdintasunerantz, eta, hitz batez esateko, gizakia bere benetako ­perfekziora eramatea.

Iritsiko da eguna, beraz, Eguzkipeko lurbira osoan gizaki askeak baino sortuko ez direna, eta orduan, gizakiek ez dute beren arrazoia beste nagusirik aitortuko (…).

Zer eta nola irakatsi ondo aukeratuz gero, etxeko ekonomia gobernatzeko, negozioak kudeatzeko, gaitasunak hobetzeko, dagozkion eskubideen berri izateko (...), bere buruaren jabe izateko gizaki bakoitzak jakin behar duen guzti-guztia irakats dakioke herri bati.

Denek heziketa bera jasoko balute, horrek gaitasunen arteko aldea zuzenduko luke, lege zuhurrek aberastasunen arteko aldea txikitzen duten bezalaxe. Zientziek eta arteek azkarrago egingo lukete aurrera, ingurunea egokiagoa izango litzateke, eskulangileak ugarituko lirateke (...). Horren ondorioz, ongizateak gora egingo luke denentzat (…).

Eta gizakia bere kateetatik, zoriaren inperioaren uztarpetik eta bere aurrerapenen etsaiengandik aske eta egiaren, bertutearen eta zoriontasunaren bidean irmo eta sendo aurrera doala erakusten duen zerrenda horrek halako ikuskari aparta ematen dio filosofoari, ezen oraindik ere Lurra zikintzen duten akats, krimen eta bidegabekerietatik kontsolatzeko balio baitio horrek (…)».

Condorcet: Giza espirituak egindako aurrerapenen zerrenda historiko baterako zirriborroa (1793).

U 1

BURGESIA Luis Paret-en obra honetan zenbait lagun ikus daitezke paseoan Madrileko Lorategi Botanikoaren aurrean, xviii. mendearen bigarren erdialdean. Obra kostunbrista bat da, sasoiko gizartearen erretratu zintzoa egiten duena.

• Deskribatu margolana; erreparatu bere­ ziki bertan ageri diren pertsonaiei (zertan ari diren, nola dauden jantzita, etab.).

• Joan Internetera eta bilatu beste hiru artelan, ahal dela beste mende batzueta­koak, burgesia (harekin lotutako j­arduera ekonomikoak, aisialdia, erretratuak…) iru­ dikatzen dutenak, eta alderatu Paret-en obra honekin.

Paseoa Lorategi Botanikoaren aurrean, Luis Paret-ena.

KOLONIEKIKO MERKATARITZA xviii. MENDEAN • Egin iruzkin bat mapa honi buruz. Horretan, erreparatu bereziki leku bakoitzeko produktuei, eta hausnartu, batetik, ea zer-nolako etekinak ematen ote zizkieten

metropoliei beren kolonietako lurraldeetan ekoizten zutenak, eta, bestetik, ea horrek zer-nolako gatazkak eta tirabirak eragiten ote zituen nazioartean.

Islandia

Rupert’s Land

Frantzia Berria

k ktura nufa Ma iak aga elik , k a k ua erg a iat k, z toi ko rez gaia , p n e a l e a k Leh f t a a Me tur ,k fak rea u k n zu Ma ,a na Ro

Louisiana

Espainia Berriko Erregeorderria

Mumbai

Cabo Esklaboak Verde

Cuba Kuba

Guyana Surinam Lima

Brasil Rio de Janeiro

Akkra

zia k

Angola Mozambike

Delagoa

Filipinak

Zeilan

Fernando Poo

k tu rak Esklaboak

Macau

Yanaon Madras Karikal

fa

pe es a, a te ru Di

Peruko Erregeorderria

Bahia

nu

Goa Mahe

Elmina

ia, a oto M ,k nak Ehu

Bogota Granada Berriko Erregeorderria

Assinie

Kalkuta

Diu

Senegambia

Rona

Guatemala

al preziat uak

Mexiko

Groenlandia

Eskozia Berria

M et

Hamairu koloniak

Celebes Sumatra

Madagaskar

Java Borneo

Maurizio Reunion Fort Dauphin

Txile Sacramento Buenos Aires

0

1 500

3 000 km

Lurmutur Hiria Espainiarren mendeko lurraldeak

Frantsesen mendeko lurraldeak

Portugaldarren mendeko lurraldeak Britainiarren mendeko lurraldeak

Herbeheretarren mendeko lurraldeak Daniarren mendeko lurraldeak

Mundu musulmana

Merkataritza-fluxu nagusiak

Esklaboak Trukatutako produktu nagusiak

43

Mundu garaikidearen Historia 1. Mundua helburu - Código: 8460077 - ET044753 © Testuarena: Joaquín Prats Cuevas, Carlos Gil Andrés, Enrique Moradiellos García, Mª Pilar Rivero Gracia, 2022. © Edizio oso honena: GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid ISBN: 978-84-143-1154-7 - Legezko Gordailua: M-10987-2022 - Printed in Spain.

Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalte-ordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.