Historie Coornhert

Een bekende Haarlemmer uit de zestiende eeuw

Portret van Dirck Volckertszoon Coornhert, kopie van het origineel van Cornelis Cornelisz. van Haarlem, Rijksmuseum, Amsterdam.

Dirck Volckertszoon Coornhert 1522-1590

Het voormalige parkeerpleintje aan de Haarlemse Jansstraat, tegenover de oude rechtbank, heet nu ‘Coornhertplantsoen’. Op een witte muur staat in opvallende letters: ‘Wie niet twijfelt, leert niet’, één van Coornherts lijfspreuken. De tekst wordt door velen gefotografeerd.

De meeste Haarlemmers zullen Coornhert kennen van het Coornhert Lyceum en de Coornhertstraat, beide naar hem genoemd. Maar wie was hij precies? Hij was een bekende Haarlemmer uit de zestiende eeuw, een tijdgenoot van een bekende Haarlemse vrouw, Kenau Simonsdochter Hasselaar. Dirck Volckertszoon Coornhert was een veelzijdig man, een denker, humanist en filosoof met een groot netwerk. Hij werd geboren in 1522 in de Warmoesstraat in Amsterdam. Dirck verhuisde naar Haarlem voor de liefde en had het hier naar zijn zin. Hij woonde 38 jaar in Haarlem en in die tijd werd hij bekend als ›

Kasteel Batestein van Reinoud lll van Brederode, in Vianen. Schilderij van Jacob Teyler van Hall, 1840. Dirck Volckerszoon Coornhert was hier rond die tijd hofmeester.

kunstenaar, graveur, drukker, notaris en stadssecretaris. Hij was ook schrijver, dichter, uitgever, vertaler en humanistisch geleerde. In zijn vrije tijd, als hij die al had, speelde hij fluit, luit en klavecimbel. Sporten deed hij ook, hij kon goed schermen en zwemmen.

RECHT, RECHTVAARDIGHEID EN RESPECT

Hoe Coornhert eruit zag kunnen we vrij zeker weten, omdat hij door diverse kunstenaarscollega’s meerdere keren is geportretteerd. Hij droeg graag een slappe hoed over z’n krullerige haar. Een snor en baard hoorden bij hem. Hij moet een charismatisch man zijn geweest, groot van gestalte, iemand die goed kon vertellen en overtuigend sprak. Op de portretten die er van hem zijn oogt hij wat melancholisch, als een bezorgde denker die zich afvraagt wat zijn tijdgenoten beweegt. Hij was vooral verdraagzaam en streed voor recht, rechtvaardigheid en respect. Coornhert woonde tot zijn zestiende bij zijn ouders in Amsterdam. Zijn vader was een welvarende textielhandelaar, zijn moeder kwam uit een rijke Amsterdamse familie. Het gezin telde vijf kinderen. De Warmoesstraat was in die tijd een voorname straat, de grachtengordel bestond nog niet. Dirck rondde zijn opvoeding af met een reis naar Frankrijk, Spanje en Portugal.

Warmoesstraat was in die tijd een voorname straat, de grachtengordel bestond nog niet.

De Grote Markt in Haarlem met op nr. 10 ‘De Gulden Arend’, het huis met het zwarte paard ervoor. Hier woonde Coornhert van ca. 1545 tot 1549. De tekening is van Johannes Schouten, 1765..

Zoveel hoofden, zoveel zinnen. Spotprent van Coornhert uit 1578 over de verdeeldheid van het volk, waarin iedereen er zijn eigen mening op nahoudt over politieke en godsdienstige kwesties. Het volk is een veelkoppig monster, uit de eenhoorn groeien vele koppen en zelfs de vier poten zijn verschillend..

‘VERKIEZEN DOET VERLIEZEN’

Terug in Amsterdam werd hij verliefd op de Haarlemse Cornelia. Deze Neeltje was zijn grote liefde en hij wilde met haar trouwen. Dirck was zeventien, Neeltje bijna dertig en haar familie had weinig geld. Leeftijd en geld waren voor Coornhert niet belangrijk, de liefde wel. Zijn ouders zijn het niet eens met Dircks keuze en dreigen hem te onterven. Dirck zet zijn plannen door, dan maar geen erfenis. Het huwelijk met Neeltje, in 1539, leidt tot een breuk met zijn familie, een ruzie die later weer wordt bijgelegd. In deze periode van zijn leven is Coornherts lijfspreuk: ‘Verkiezen doet verliezen’. Het gaat hem niet alleen om het verlies van zijn erfenis, maar om de keuzes die je moet maken in het leven. Wie echt kiest en zijn opvattingen wil verdedigen, verliest daarmee de kans op een rustig leven.

AAN HET WERK

De steun van zijn familie is hij kwijt, maar zijn schoonfamilie helpt hem aan zijn eerste baan. Anna, de zus van Neeltje, is een van de vrouwen van Reinoud lll, heer van Brederode, een machtig edelman. Hij woont op kasteel Batestein in Vianen. Coornhert wordt op Batestein aangenomen als huismeester. Hij heeft toegang tot de grote kasteelbibliotheek, waar hij leest over de theorieën van kerkhervormers als Luther en Calvijn. Dirck en Neeltje wonen twee jaar in Vianen, daarna gaan ze terug naar Haarlem. Op het kasteel legt Coornhert zijn eerste contacten met de adel, ook met de Brederodes blijven ze bevriend. Dirck en Neeltje kopen een huis in de Ceciliasteeg, een kleine zijstraat van de Jansstraat. Na een paar jaar verhuren ze dit huis en kopen een grotere woning op de Grote Markt 10, een pand met de naam ‘De Vergulde Arend’. Nu staat op deze plek hotel Amadeus, naast de voordeur is op een plaquette te lezen dat Coornhert hier woonde. Ook dit huis verkoopt hij weer, waarna hij huizen koopt aan de Jansweg, de Nassaulaan en de Wijngaardstraat. Het is niet bekend of hij zelf in die huizen heeft gewoond of de panden verhuurde.

In zijn jeugd was Coornhert opgeleid tot prentenmaker. In Haarlem maakt hij houtsneden, gravures en etsen. Hij werkt samen met tekenaar en schilder Maarten van Heemskerck, later met meestergraveur en tekenaar Hendrik Goltzius. De voorstellingen bedenken ze samen, de kunstenaars maken de tekeningen en Coornhert maakt er gravures van, die hij drukt en verspreidt. Het drukken van prenten is een goed idee. De boekdrukkunst is al uitgevonden, maar niet iedereen kan boeken lezen. Bovendien zijn de meeste boeken geschreven in het Latijn. Prenten met herkenbare afbeeldingen, waarin een verhaal wordt verteld, worden door iedereen begrepen. De afbeeldingen en spotprenten van Coornhert zitten vol symboliek, soms scherp en maatschappijkritisch, vergelijkbaar met cartoons van nu. Hij verspreidt zijn eigen denkbeelden over God en mens, goed en kwaad, vrijheid en dwang met vaak de bijbel als basis. Veel van zijn prenten hebben levenswijsheden als onderwerp, de nutteloosheid van het bezit van geld en het belang van gemoedsrust.

Rond zijn veertigste maakt Coornhert een carrièreswitch. Hij stopt als prentenmaker ›

Smeekbede van de Haarlemse burgerij aan Willem van Oranje om financiële steun na het beleg van de stad, 1578. Een strip-achtige gravure van Coornhert met een gekrulde tekstbanderol (in plaats van de tekstballonnen van nu). De prins van Oranje steekt zijn hand uit naar een letterlijk zwaar belaste vrouw die met ijzeren kettingen gevangen wordt gehouden.

en gaat aan de slag als schrijver, notaris en stadssecretaris. Als notaris heeft hij de menselijke gelijkheid hoog in het vaandel staan. Iedereen moet gelijk behandeld worden. Zijn lijfspreuk in deze periode van zijn leven is ‘Gelijkheid bevredigt’. Het staat in zijn notarisbeeldmerk, dat bestaat uit korenaren (‘coorn’) en een hart (‘hert’) met weegschaaltjes eronder. Een lamp en een bot, symbolen voor leven en dood, houden elkaar in evenwicht.

TURBULENTE TIJDEN

De tolerante denkbeelden van Coornhert vallen niet overal in goede aarde. Politiek en maatschappelijk gezien gebeurt er erg veel in de zestiende eeuw, waarvoor van iedereen een keuze wordt gevraagd. Het katholieke geloof wordt vervangen door het protestantse geloof. De gloednieuwe Sint Bavo (opgeleverd in 1520), de grote katholieke kerk op de Grote Markt in Haarlem, transformeert na een late beeldenstorm tot protestantse kerk.

Coornhert probeert te leven naar zijn eigen vredelievende ideeën, maar bij het uitbreken van de strijd tegen de Spanjaarden wordt het hem te heet onder de voeten. De tachtigjarige oorlog barst los, tegenstellingen worden steeds groter. Coornhert is politiek actief. Hij werkt samen met de Prins van Oranje en wordt later zelfs zijn adviseur. Als Haarlem in 1572 wordt bezet door de Spanjaarden en stadgenoot Kenau vecht vanaf de stadsmuren, is Coornhert veilig als banneling in Duitsland.

Pas in maart 1577 komen Dirck en Neeltje Coornhert terug naar Haarlem, waar de sporen van het beleg nog zichtbaar zijn. Ze laten hun woning in de Jansstraat herstellen en trekken er weer in. Dirck blijft tolerantie verspreiden en wijdt zich voornamelijk aan de godsdienstvrijheid. Hij organiseert debatten met geleerden en predikanten in verschillende steden. Dat wordt hem niet door iedereen in dank afgenomen.

In 1584 voltrekt zich het noodlot: zijn geliefde Neeltje overlijdt, na een lang en gelukkig huwelijk. Ook Willem van Oranje sterft, die als zijn beschermer fungeerde. Coornhert ziet zich genoodzaakt om weer te vluchten naar Duitsland. In 1588 besluit hij terug te keren en bij zijn vriend Cornelis Boomgaert in Delft te gaan wonen. Maar het Delftse stadsbestuur weigert hem en dreigt hem zelfs ‘gewapender hand’ de stad uit te zetten. Dirck kiest dan voor het meer tolerante Gouda als zijn laatste woonplaats, waar hij in 1590 overlijdt.

Coornhert stond voor tolerantie in het strafrecht.

‘Wie niet twijfelt, leert niet’ staat er op de witte muur aan het Haarlemse Coornhertplantsoen. Coornhert heeft in zijn leven veel getwijfeld én veel geleerd. De kunstenaar die de letters op de muur calligrafeerde gebruikte de gotische letters uit Coornherts tijd. Behalve het woord twijfelt, dat twijfelt zelfs in z’n lettertype.

COORNHERT LIGA

Coornhert stond voor tolerantie in het strafrecht. Hij schreef daarover het boek Boeventucht ofte middelen tot mindering er schadelijke ledighgangers. Liever het tuchthuis dan moord op het schavot, martelen of lijfstraffen. Een vereniging voor strafrechtvernieuwing, opgericht in 1971, heet de Coornhert Liga. Deze vereniging leidt sinds 1999 een slapend bestaan. Het Haarlemse Tuchthuis, tevens armenhuis, dateert uit 1609. Het werd in 1907 gesloopt. Het poortje van het Haarlemse tuchthuis is te zien in het Frans Hals Museum, locatie Hof.

De oude toegangspoort is verplaatst naar het Frans Hals Museum.

WILHELMUS

Ons volkslied is misschien wel het oudste ter wereld. Het werd al gezongen in de zestiende eeuw. Wie de auteur is van Het Wilhelmus, is niet met zekerheid te zeggen. Marnix van Sint-Aldegonde wordt traditioneel als de schrijver beschouwd, maar het zou ook Dirck Volckertszoon Coornhert geweest kunnen zijn. Er is veel onderzoek naar gedaan, maar naar de schrijver(s) blijft het gissen.

500 JAAR COORNHERT

In 2022 is het 500 jaar geleden dat Coornhert werd geboren. Door het jaar heen worden door de Coornhert Stichting Haarlem verschillende activiteiten georganiseerd, waaronder een landelijk publiekscongres over tolerantie en samenleven, diverse tentoonstellingen, lezingen, stadswandelingen en excursies. ✶

Het volledige programma is te lezen op de website www.coornherthaarlem.nl.