Η ύπαιθρος χώρα στον Νομό Ηρακλείου - Territorio di Candia, επί Ενετοκρατίας

E0v1K6 Mern6�LO TT011.urqvdo Tµ�µa ApXLTEKTOVWV M 11 xav1KWV l'11aAE�'l 9 ° "e�aµ�vou 1ou11.w<; 2017

H urrm0poc; xwpa (HOV Noµ6 HpaKAELOU - Territorio di Candia Err{ EvnoKpaT{ac;

Bot..LT<XKTJ A. - Upyto<; P. A. - Xa"iµaM<; A. Em�Mrroucra Ka011 y�rp1a: Map[vou r.

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Διάλεξη 9ου εξαμήνου Ιούλιος 2017

Η ύπαιθρος χώρα στον Νομό Ηρακλείου -Territorio di Candia επί Ενετοκρατίας

Βολιτάκη Αριστέα, Σέργιος Ραφαήλ Αριστοτέλης, Χαϊμαλάς Αναστάσιος Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Μαρίνου Γεωργία

Ευχαριστούμε πολύ την καθηγήτρια μας, Κα Μαρίνου για τη βοήθεια και την καθοδήγηση της, καθώς και όσους μας στήριξαν με τον τρόπο τους.

Περιεχόμενα Εισαγωγή

σελ. 7

Ιστορική αναδρομή

σελ.11

Ο Νομός Ηρακλείου επί Ενετοκρατίας Α. Διοικητική και κοινωνική οργάνωση και παραγωγική δομή

σελ.18

Β. Η νέα δυτική αρχιτεκτονική στο Ηράκλειο

σελ.21

Β.1. Δημόσια αρχιτεκτονική

σελ22

Β.2. Οικιστική αρχιτεκτονική και κύριες επιρροές

σελ.31

Γ. Οι οικισμοί της υπαίθρου του Νομού Ηρακλείου Γ.1. Γενικό πλαίσιο ανάπτυξης

σελ.33

Γ.2 Παραδείγματα

σελ.35

Γ.2.1 Ρογδιά

σελ.36

Γ.2.2. Βενεράτο

σελ.43

Γ.2.3. Άγιοι Δέκα

σελ.55

Γ.2.4. Σίβας

σελ.62

Γ.2.5. Κουσές

σελ.67

Γ.2.6. Πόμπια

σελ.74

Γ.2.7. Χάρακας

σελ.79

Γ.2.8. Πύργος

σελ.81

Γ.2.9. Ιερά Μονή Οδηγήτριας

σελ.85

Επίλογος

σελ.91

Βιβλιογραφία και ιστότοποι

σελ.95

Εισαγωγή

Οι ενετικές κτήσεις στην Ελλάδα δεν ήταν απλά στρατιωτικές-εμπορικές βάσεις. Οι Ενετοί εγκαταστάθηκαν και ανέπτυξαν δομές, όχι μόνο παραγωγής και άμυνας, αλλά λαμπρές δημιουργίες κατοίκησης. Σήμερα έχουμε σπουδαία δείγματα δυτικής αρχιτεκτονικής, που προέρχονται από τα τάγματα και τους μηχανικούς, που συνόδευαν τα διοικητικά και στρατιωτικά τους επιτελεία. Η αρχιτεκτονική αυτή έχει γίνει αντικείμενο πολλών, εώς τώρα, μελετών. Οι Ενετοί, σύμφωνα με τις οικονομικές μητροπολιτικές απαιτήσεις, συγκρότησαν την αγροτική παραγωγή κατά το φεουδαρχικό σύστημα, στηρίζοντας τις παραγωγικές έγγειες περιουσίες τους, απολαμβάνοντας συγχρόνως την όμορφη ζωή της εξοχής και φέρνοντας σε αυτή στοιχεία της αστικής τους κατοίκησης. Περιδιαβαίνοντας τον ιδιαίτερο αυτό τόπο, το Ηράκλειο, το διοικητικό κέντρο της ενετικής κυριαρχίας, και με το μάτι του ανήσυχου αρχιτέκτονα και μελετητή της ιστορίας της μεσαιωνικής δημιουργίας, εντοπίσαμε στην ύπαιθρο μας σημαντικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αυτού του πολιτισμού. Οι οικισμοί της περιόδου αυτής είναι το αντικείμενο της έρευνας μας.

9

Ιστορική αναδρομή

Εικόνα 1: Θέση Κρήτης στο χάρτη της ανατολικής Μεσογείου

Η περιοχή του Ηρακλείου, που βρίσκεται στο κέντρο της Κρήτης, αποτελούσε από τους προϊστορικούς χρόνους παραγωγικό-οικιστικό-εμπορικό-πολιτιστικό κέντρο του νησιού. Ο Μινωικός πολιτισμός είναι ο μεγάλος πολιτισμός που ήκμασε στο νησί και αποτέλεσε τον πρώτο και σημαντικότερο σταθμό στην ιστορία του, σε άμεση επιρροή και συνάφεια με τον Κυκλαδίτικο πολιτισμό και γενικότερα την πνευματική και καλλιτεχνική έκφραση του Ελληνικού χώρου, τοποθετώντας τις βάσεις για τους επικείμενους. Η Κνωσός, το κυριότερο κέντρο του Μινωικού πολιτισμού, ήταν χτισμένη στο λόφο της Κεφάλας και είχε επίνειο στην περιοχή του σημερινού Ηρακλείου. Μετά τη φυσική καταστροφή, ο Μινωικός πολιτισμός θα σβήσει, το νησί θα περιέλθει στην κυριαρχία των Δωριέων και ακολούθως θα αναπτυχθεί στα κλασσικά και ελληνιστικά χρόνια. Θα αποτελέσει κτήση των Ρωμαίων και έπειτα θα περιέλθει στην κυριαρχία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, οπότε και ξεκινάει μια δεύτερη περίοδος ανάπτυξης. Στα μέσα του 7ου αιώνα ξεκινούν οι επιδρομές των Αράβων, που θα κυριαρχήσουν το νησί το 824 μ.Χ. Η αραβική κατάκτηση αποτελεί μία σκοτεινή περίοδο για την Κρήτη χωρίς καμία γνώση για την αρχιτεκτονική και τη διοικητική συγκρότηση. Στο επίνειο της Κνωσού, δημιουργούν τον Χάνδακα (Rabdh al Khandak) που αποτελεί το πρώτο οχυρό των Σαρακηνών Αράβων και τη βάση για τις επιδρομές ενάντια στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Για πρώτη φορά, η περιοχή του Χάνδακα οργανώνεται με οχυρωματικό και πολεοδομικό Πηγή εικόνας 1: http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~205498~3002457:Mediterranean-Sea--Pergamon-World-A, τελευταία ανάρτηση 15/06/2017

12

σχεδιασμό, με τη δημιουργία τείχους από ωμές πλίνθους, θεμελιωμένο σε βραχώδες έδαφος και με εξωτερική τάφρο («Χάνδαξ»). Η πόλη αναπτύσσεται εντός των τειχών προς το Βορρά. Δημιουργείται έτσι, ένα νέο όριο της πόλης με το φυσικό της περιβάλλον. Οι προσπάθειες των βυζαντινών για ανάκτηση της νήσου θα καρποφορήσουν το 961 μ.Χ. όταν το φρούριο του Χάνδακα θα κατακτηθεί από τον Νικηφόρο Φωκά. Μετά από την επανάκτηση της Κρήτης από τις αυτοκρατορικές βυζαντινές δυνάμεις, το 961 μ.Χ., αρχίζει μία νέα περίοδος ευημερίας, που διαρκεί 250 περίπου χρόνια. Η περιοχή ενισχύεται αμυντικά και διοικητικά. Ο διοικητής - στρατηγός είναι υπεύθυνος για την άμυνα της πόλης και αναβαθμίζει την οχύρωση με την προσθήκη πύργων και πυλών. Ο οχυρός Χάνδακας αποκτά ιδιαίτερη σημασία και αποτελεί τη μοναδική πολιτεία της Κρήτης με οργανωμένο, οχυρό λιμάνι, από το οποίο γίνεται το εμπόριο, τοπικό και υπερτοπικό, διεθνές. Στα τέλη του 11ου αιώνα, στέλνονται από την Κωνσταντινούπολη οικογένειες που συγκροτούν μια νέα ισχυρή τάξη γαιοκτημόνων, που θα αποτελέσει το πλαίσιο μιας φεουδαρχικά1 οργανωμένης αγροτικής παραγωγής στην Κρήτη, με βάση τις οικονομικές δομές της αυτοκρατορίας.

Εικόνα 2: Το φτερωτό λιοντάρι του Αγίου Μάρκου, σύμβολο της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας

1. Φεουδαρχία: το πολιτικό και κοινωνικό σύστημα που επικράτησε στη Δυτική Ευρώπη κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα σύμφωνα με το οποίο ο ισχυρότερος στην τάξη ευγενής παραχωρούσε ένα τμήμα γης (το φέουδο) σε κάποιον υποτελή του σε αντάλλαγμα των στρατιωτικών υπηρεσιών του Πηγή εικόνας 2: https://fr.wikipedia.org/wiki/Histoire_de_la_Cr%C3%A8te, τελευταία ανάκτηση 15/06/2017

13

Στη συνέχεια της Δ’ Σταυροφορίας, στις 12 Αυγούστου του 1204 μ.Χ. πραγματοποιείται η «Εκχώρηση της Κρήτης»2 από το Βονιφάτιο Μομφερατικό στους Ενετούς . Όμως, όσο οι Ενετοί ήταν απασχολημένοι με τις κατακτήσεις κατά του Βυζαντίου σε άλλες περιοχές, το 1206 μ.Χ. ο Γενουάτης Ερίκκος Πεσκατόρης καταλαμβάνει τον Χάνδακα με ιδιαίτερη ευκολία, λόγω της ασθενούς άμυνας. Εγκαθίσταται στην πόλη οχυρώνοντάς τα τρία μεγάλα φρούρια της νήσου, τον Χάνδακα, τη Σητεία και το Ρέθυμνο και χτίζοντας περίπου 14 με 15 φρούρια, τα οποία θα χρησιμοποιήσουν στο μέλλον για την άμυνά τους οι Ενετοί, όταν το 1207 μ.Χ. θα αποκτήσουν την Κρήτη.

Εικόνα 3: Χάρτης Ενετικών κτήσεων

Το Μεγάλο Κάστρο μετονομάζεται σε Candia και γίνεται πρωτεύουσα της Κρήτης, με ρόλο ιδιαίτερης στρατηγικής, εμπορικής και πολιτιστικής σημασίας για τους Ενετούς και την κυριαρχία τους στον χώρο της Μεσογείου. Για την Γαληνότατη Δημοκρατία3 υπήρξε η σπουδαιότερη αποικία στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου κατά τη μακραίωνη περίοδο της κυριαρχίας τους. Η ενετική πόλη Candia, μετά από μακροχρόνια πολιορκία, που ξεκίνησε το 1648 μ.Χ. μέχρι και το 1669 μ.Χ., πέρασε στα χέρια των Οθωμανών μέχρι και το 1898 μ.Χ., με μία σύντομη ενδιάμεση περίοδο αιγυπτιακής εξουσίας (1830-1840 μ.Χ.). Οι Οθωμανοί διατήρησαν τις οχυρώσεις και την πολεοδομική οργάνωση της Candia. Παρ΄ όλα αυτά οι παρεμβάσεις και η εγκατάλειψη άλλαξαν ριζικά την εικόνα ευμάρειας και μεγαλείου, που είχε η Κρήτη επί Ενετοκρατίας.

2. Η Κρήτη εκχωρείται πό τον Βονιφάτιο Μομφερατικό προς τη Γαλινότατη Δημοκρατία της Βενετίας έναντι του ευτελούς ποσού «χιλίας αργυράς μάρκας».

3. Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία υπήρξε ανεξάρτητο κράτος με πρωτεύουσα την πόλη της Βενετίας στη βορειοανατολική Ιταλία. Από τα τέλη 7ου ως τέλη 18ου αι. Πηγή εικόνας 3: Διάλεξη, Βουρλιώτης Δ., Σέργιος Ε., Χυσόλι Ε., “Ηράκλειο, αναγνωρίζοντας τον τόπο μου”, αριθμός αρχειοθέτησης 2010/151, σελ. 69

14

Η Κρήτη έχει να παρουσιάσει δύο πολύ σημαντικές περιόδους πολιτιστικής ακμής, τη μεγάλη ελληνική πολιτιστική δημιουργία και κοινωνική ακμή του Μινωικού, από το γηγενή πληθυσμό, και την περίοδο κυριαρχίας των Ενετών, υπό την Γαληνοτάτη. Στο πλαίσιο αυτής της δεύτερης ακμαίας πολιτιστικής περιόδου του νησιού, η σχέση της μεγάλης πόλης του, της πόλης Candia, με την ενδοχώρα, έχει διατηρήσει πολλά στοιχεία της κοινωνικής και αρχιτεκτονικής δομής της. Στόχος αυτής της ερευνητικής εργασίας είναι να διερευνηθεί αυτή η σχέση και η εξάπλωση των ενετικών μορφών και δομών στην ύπαιθρο χώρα του Νομού Ηρακλείου.

15

Ο Νομός Ηρακλείου επί Ενετοκρατίας

Α. Διοικητική και κοινωνική οργάνωση και παραγωγική δομή

Εικόνα 4: Χάρτης της Κρήτης επί Ενετοκρατίας

Με την εγκατάσταση τους στο νησί, οι Ενετοί επέλεξαν ως διοικητικό κέντρο τον Χάνδακα για τους λόγους ότι βρισκόταν γεωγραφικά, στο μέσον της Κρήτης και στο Βορρά προς τις μεγάλες πόλεις της Μεσογείου, διέθετε προσφερόμενο φυσικό λιμάνι και ικανές προηγούμενες οχυρώσεις. Οι Ενετοί αποσκοπούσαν στη γρήγορη εγκατάσταση σε προϋπάρχουσες οικιστικές δομές, στις οποίες έκαναν παρεμβάσεις αναπτύσσοντας τις. Στην Κρήτη εφάρμοσαν το σύστημα του εποικισμού από μεγάλες οικογένειες της μητρόπολης, ώστε να δημιουργηθεί ένας νέος ισχυρός ενετικός πυρήνας στο νησί. Το πρώτο κύμα αποτελούσαν οι λεγόμενοι «Ιππότες» (Cavalleriae), ενώ το δεύτερο οι «Sergentariae». Οι Βενετοί έποικοι θα έπαιρναν ως φέουδα τις εκτάσεις της εύφορης κρητικής γης, ιπποτικά ή πεζικά αντίστοιχα, με αντάλλαγμα να προσφέρουν τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες και την αφοσίωση τους στην Μητρόπολη. Η Γαληνότατη Δημοκρατία ορίζει ως πρώτο Δούκα του νησιού, τον Τιέπολο Ιάκωβο το 1209 μ.Χ., ο οποίος θέτει τις βάσεις για τη διοίκηση και την οικονομική εκμετάλλευση της νέας κτήσης, που ονομάστηκε «Βασί4. Ενετοί κληρούχοι που διέθεταν μεγάλη οικονομική δύναμη και κοινωνική επιβολή Πηγή εικόνας 4: http://www.west-crete.com/venetian-map-crete.htm, τελευταία ανάκτηση 15/06/2017

18

λειο της Κρήτης». Το νησί κατανέμεται σε έξι διαμερίσματα, που έπειτα αναδιατάχθηκαν σε τέσσερα, τα territoria: του Χάνδακα (Candia), του Ρεθύμνου (Rettimo), των Χανίων (Canea) και της Σητείας (Sitia). Η Βενετία επιβάλλει στην Κρήτη ένα διοικητικό σύστημα, όμοιο με αυτό της μητρόπολης. Η διοικητική οργάνωση του βασιλείου ήταν συγκεντρωμένη στα χέρια του Δούκα με έδρα τον Χάνδακα (Duca di Candia), ενώ ορίζονται και πολιτικοί διοικητές στις πρωτεύουσες των άλλων διαμερισμάτων, οι ρέκτορες. Ο στρατός οργανώνεται σε ισχυρό ιππικό, πεζικό και μεγάλη έμφαση δόθηκε στο ναυτικό με την ανάπτυξη νεωρίων και εγκατάσταση μηχανικών, όπως θα αναφερθεί παρακάτω. Όσον αφορά στην κοινωνική διάρθρωση και στην παραγωγική δομή κατά τα χρόνια της Ενετοκρατίας, εδραιώνεται το φεουδαρχικό σύστημα που επικρατούσε στην Ευρώπη. Κατά τους πρώτους αιώνες της κυριαρχίας των Ενετών, εγκαθιδρύουν την αυστηρή διάκριση των πολιτών σε τάξεις: τους Ενετούς ευγενείς (nobili Veneti)4 , τους Κρητικούς ευγενείς (nobili Cretesi)5 , τους αστούς (Cittadini)6 , το φτωχό λαό (plebe, populi, gente minuta) και τέλος, τους κατοίκους της υπαίθρου. Αυτή η τάξη, διακρίνεται σε ελεύθερους χωρικούς (contadini) και δουλοπάροικους (villani, parici). Από αυτούς οι δουλοπάροικοι, που ήταν στην απόλυτη κυριότητα των φεουδαρχών, δεν είχαν κανένα πολιτικό δικαίωμα. Οι χωρικοί καλλιεργούσαν τα κτήματα των φεουδαρχών με το σύστημα της επίμορτης καλλιέργειας7. Οι ελεύθεροι χωρικοί, που βρίσκονταν σε καλύτερη θέση από τους δουλοπάροικους, νοίκιαζαν φέουδα και ζούσαν από τις καλλιέργειες, ενώ περιστασιακά έκαναν «αγγαρείες» για το δημόσιο. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η διάκριση αυτή ίσχυσε κατά τους πρώτους αιώνες της Ενετοκρατίας. Από τις αρχές του 16ου αιώνα, όμως, οι κοινωνικές δομές ανατρέπονται κυρίως στα αστικά κέντρα. Το ενετικό με το κρητικό στοιχείο αρχίζουν και συνυπάρχουν σε μία πιο ισόρροπη σχέση, καθώς οι Ενετοί ευγενείς αρχίζουν να παρακμάζουν οικονομικά, ενώ οι Κρήτες κρατούν πλέον στα χέρια τους το μεγαλύτερο κομμάτι της οικονομίας και του εμπορίου.8 Τα φέουδα αρχίζουν να περνούν και πάλι στα χέρια των Κρητών, ενώ πολλοί Βενετοί φεουδάρχες εξελληνίζονται με την πάροδο των χρόνων και δημιουργείται μια πολιτιστική και κοινωνική ανάμειξη μεταξύ αυτών. Ως προς την παραγωγική διαδικασία, οι Ενετοί φέρνουν τη βαριά κατασκευαστική παραγωγή των πλοίων και οργανώνουν το εμπόριο, τοπικό και υπερτοπικό. Ωστόσο, εντατικοποιούν την παραδοσιακή αγροτική οικονομία, όχι μόνο προς πώληση, αλλά και για εφοδιασμό της Μητρόπο5. Αστοί της Βενετίας ή παλαιοί ευγενείς που έχασαν τον τίτλο τους 6. Οι κάτοικοι των πόλεων που δεν κατείχαν τίτλους ευγενείας, τα πιο εύρωστα οικονομικά στρώματα 7. Στο σύστημα της επίμορτης καλλιέργειας, οι φεουδάρχες έδιναν τα κτήματα τους στους χωρικούς, να τα καλλιεργούν και να δίνουν σε αυτούς πίσω το ένα τρίτο από το εισοδήμα 8. Από όλες τις ενετικές κτήσεις, μόνο η Κρήτη εξήγαγε σιτάρι, κρασί, αργότερα κι ελιές ενώ τα καλάμια και οι ιτιές χρησίμευαν σε άλλους τομείς της γεωργίας και της βιοτεχνίας.

19

λης. Οι νέοι Ενετοί γαιοκτήμονες, οι οποίοι ήταν συνηθισμένοι στον αστικό βίο και άπειροι ως προς την αγροτική ζωή, αξιοποίησαν τις βυζαντινές παραγωγικές δομές.9 Η ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου στην Ενετοκρατία σε συνδυασμό με την κομβική θέση της Κρήτης στην ανατολική Μεσόγειο, κατέστησε απαραίτητη τη δημιουργία νεωρίων, πρώτα στην Candia, και έπειτα στα Χανιά και στο Ρέθυμνο, κυρίως για την επισκευή των πλοίων. Η έντονη άνθιση αυτού του τομέα, προσέδωσε ακόμα μεγαλύτερη αξία στο λιμάνι της Candia που άρχισε να κατασκευάζει πλέον πλοία. Άμεσο αποτέλεσμα αυτής της ανάπτυξης ήταν η οικονομική ισχύς που απέκτησαν οι πλοιοκτήτες, οι οποίοι με τη σειρά τους «επένδυσαν» στις καλλιέργειες της υπαίθρου. Η ύπαιθρος τροφοδοτεί με τα προϊόντα της το άστυ, τα προϊόντα εξάγονται μέσω του θαλάσσιου εμπορίου και οι οικονομικές απολαβές «επαναδιοχετεύονται» στα φέουδα. Η εμπορική αποικία που δημιουργήθηκε στο Ηράκλειο προϋπέθετε και την οικοδόμηση των αντίστοιχων εγκαταστάσεων, τόσο σε δημόσιο επίπεδο, όσο και σε ιδιωτικό, καθώς οι ευγενείς πέρα από τις βασικές τους κατοικίες στην πόλη, εγκαθίστανται και στην ύπαιθρο του νησιού. Όπως θα παρουσιαστεί και παρακάτω, στην ύπαιθρο εντοπίζονται τόσο κτήρια οικιστικού χαρακτήρα όσο και δημόσιας λειτουργίας, που σχετίζονται άμεσα με τις δομές και τις μορφές της πόλης.

9. Χ. Γάσπαρης, Φυσικό και και αγροτικό τοπίο στη Μεσαιωνική Κρήτη 13ος – 14ος αι., 1994, σελ. 73-74 Πηγή εικόνας 10: Προσωπικό αρχείο

20

Β. Η νέα δυτική αρχιτεκτονική στο Ηράκλειο Στα μεγάλα αστικά κέντρα της Κρήτης επικρατεί η ανάπτυξη μίας νέας, δυτικού τρόπου, αρχιτεκτονικής, που υποστηρίζεται με την άφιξη ευγενών, τεχνιτών και καλλιτεχνών, οι οποίοι συντελούν στην ανάπτυξη και άλλων τομέων όπως των γραμμάτων και των τεχνών10. Στον τομέα των κατασκευών, με το θεσμό της «αγγαρείας» θα εργασθούν ντόπιοι δίπλα στους τεχνίτες και θα μάθουν τις μορφές και τους τρόπους οικοδόμησης, που έπειτα θα μεταφερθούν στις περιοχές εκτός των τειχών.

Εικονα 5: Άνοψη του εσωτερικού αίθριου της Λότζιας Ηρακλείου

10. Τα θεατρικά έργα εκείνης της εποχής αποτέλεσαν πρότυπα για την μετέπειτα θεατρική λογοτεχνία όπως ο «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντζου Κορνάρου και η «Ερωφίλη» του Γεώργιου Χορτάτση. Η κρητική σχολή ζωγραφικής άνθισε ιδιαίτερα από τον 15ο μέχρι και το 17ο αιώνα με σημαντικούς εκφραστές όπως το Δ. Θεοτοκόπουλο, το Γ. Ρίτσο, το Μ. Δαμασκηνό κ.α. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αστοί και προύχοντες έχουν τη γνώση και την οικονομική ευχέρεια να στείλουν τα παιδιά τους για σπουδές στη Βενετία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Δ. Θεοτοκόπουλος που αφού εκπαιδεύτηκε και δημιούργησε τα πρώτα του έργα στην Κρήτη, έφυγε το 1567 μ.Χ. για τη Βενετία.

21

Β.1. Δημόσια αρχιτεκτονική Οι παλιές βυζαντινές οχυρώσεις, και αυτές που πρόλαβαν να κατασκευάσουν οι Γενοβέζοι, επισκευάζονται και επεκτείνονται. Τους πρώτους αιώνες της κυριαρχίας των Ενετών, δημιουργείται και μία έκταση γύρω από την πόλη, τον Παραχάνδακα (Paracandida), για ενίσχυση της ασφάλειας, που άνηκε άμεσα στο δημόσιο, ενώ οι άλλες περιοχές μοιράστηκαν τόσο σε ιδιώτες όσο και στην εκκλησία.11 Κατά τον 15ο αι. η πόλη είχε αναπτυχθεί σε προάστια όπου κατοικούσαν τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, που βρίσκονταν στην περιφέρεια των περιτοιχισμένων πόλεων. Τα προάστια σχεδιάστηκαν από αρχιτέκτονες της Γαληνότατης Δημοκρατίας, ώστε να διαθέτουν πολεοδομική συγκρότηση και περικλείστηκαν από τα νέα τείχη της πόλης της Candia. (εικόνα 5) Τα νέα τείχη σχεδιάστηκαν από έναν από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες του ιταλικού Cinquecento, τον Michele Sanmicheli και αποτελούν ακόμα και σήμερα ένα από τα σπουδαιότερα οχυρωματικά έργα της ενετικής αρχιτεκτονικής γενικά, και της μνημειακής κληρονομιάς στην Ελλάδα ειδικότερα. Ογκώδη και επιβλητικά, έχουν έκταση 200 στρέμματα και συνολικό μήκος 7 χλμ. Η γεωμορφολογία της περιοχής συνέβαλε σημαντικά στις χαράξεις που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία των τειχών, καθώς οδηγήθηκαν σε σημαντικές ασυμμετρίες. Πρόκειται για προμαχωνική οχύρωση, με ενισχυμένο εξωτερικό περίβολο με την κατασκευή αρκετών φρουρίων και οχυρών. Ο οχυρωματικός περίβολος έχει σχήμα τριγωνικό, ενώ οι επτά προμαχώνες που δεσπόζουν στα τείχη είναι καρδιόσχημης μορφής. Αυτοί ενώνονται με ευθύγραμμα τμήματα της περιτείχισης και περιβάλονται από τάφρο. Τα τείχη εκτείνονταν σε όλη τη βορεινή πλευρά της πόλης, πάνω στη θάλασσα, περιέχοντας το σπουδαίο κάστρο της Candia, Castel di Candia, (εικόνα 6) και στρέφονται προς την ενδοχώρα, διαμορφώνοντας το πολυγωνικό σχήμα της οχύρωσης της πόλης.

11. Ανδριώτης Νίκος, Πληθυσμός και οικισμοί της ανατολικής Κρήτης (16ος - 19ος αι.), Ηράκλειο 2006, σελ.145

22

Εικονα 6: Χάρτης της Candia του Στρατηγού R.Wertmuller, 1667-68

Εικονα 7: Το Castel di Candia σήμερα

Πηγή εικόνας 6: https://candia.wordpress.com/culture/history-of-crete/venetian-walls/, τελευταία ανάκτηση 19/06/2017 Πηγή εικόνας 7: Προσωπικό αρχείο

23

Οι προμαχώνες των νέων τειχών που περιτείχισαν τα προάστια είναι ο Σαμπιονάρα, ο Βιτούρι, του Ιησού, ο Μαρτινέγκο, της Βηθλεέμ, του Παντοκράτορος και του Αγίου Ανδρέα.12 Παράλληλα, οι πύλες της περιτείχισης κατά αντιστοιχία είναι η πύλη Σαμπιονάρα, η Αγ. Γεωργίου, του Ιησού, του Παντοκράτορος, η πύλη Αγίου Ανδρέα, καθώς και οι πύλες του Δερματά, του Μόλου και των Νεωρίων.13 Οι πύλες ήταν και αυτές σχεδιασμένες από γνωστούς ιταλούς αρχιτέκτονες. Είχαν καμαρόσχημες εισόδους, πλαισιωμένες από παραστάδες, επενδυμένες από λαξευμένους λίθους και με κατακόρυφους άξονες συμμετρίας.

(7) (ε)

(ζ)

(στ)

(η)

(6) (δ)

(1) (α) (β) (5)

(2) (3) (γ) (4)

Εικονα 8: Σχέδιο των ενετικών τειχών της Candia

12. Εικόνα 8, αναφέρονται

αντιστοίχιση των προμαχώνων με τα νούμερα 1-7 με τη σειρά που

13. Εικόνα 8, αντιστοίχιση των πυλών με τα γράμματα α-η με τη σειρά που αναφέρονται Πηγή εικόνας 8: Προσωπικό αρχείο

24

Εικονα 9: Βοηθητική πύλη στον προμαχώνα Βηθλεέμ

Εικονα 10: Πύλη του Ιησού

Εικονα 11: Προμαχώνας του Παντοκράτορα

Πηγή εικόνας 9: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 10: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 11: http://www.iraklio.info/2011/05/blog-post_3527.html, τελευταία ανάρτηση 19/06/2017

25

Κυριότερο στοιχείο της οχύρωσης είναι οι προμαχώνες σύνθετης μορφής. Τα χαρακτηριστικά τους ήταν η κεκλιμένη βάση, σκάρπα, που δυσχέραινε την πιθανή προσέγγιση εχθρών, το διακοσμητικό κορδόνι, cordone, που οριοθετούσε την σκάρπα και την διέκρινε από το προπέτασμα που ακολουθούσε στο τείχος, και οι πύλες με τις πλούσιες αναγεννησιακές μορφές και αυστηρές χαράξεις συμμετρίας. Τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά είναι πρωταρχικό στοιχείο αυτής της αρχιτεκτονικής. Αντιγράφονται και εμφανίζονται σε κτίρια, τόσο της υπαίθρου, όσο και της πόλης, με τρομερή ομοιότητα. Η Βενετία, όμως, επιδιώκει την επιπλέον αναβάθμιση της νέας κτήσης. Αυτό το επιτυγχάνει με τις μεγάλες εγκαταστάσεις («βιομηχανικές») των νεωρίων. Τα νεώρια του Ηρακλείου θεωρούνται τα δεύτερα σε έκταση και παραγωγή στη Μεσόγειο, μετά τα μητροπολιτικά. Τα νεώρια δεν αποτελούσαν πολυσύνθετες κατασκευές. Σκοπός ήταν να είναι όσο το δυνατόν πιο λειτουργικά, με ικανό ύψος και πλάτος. Ο παράγοντας του ύψους όρισε τη μορφή τους να είναι θολοσκεπής για να γίνει εφικτή η κάλυψη της αναγκαίας απόστασης γεφύρωσης. Τα νεώρια της Candia, δεκαεννέα στον αριθμό, κατασκευάστηκαν ομαδοποιημένα σε τρία μεγάλα οικοδομικά συγκροτήματα, τα Arsenali Antichi, Vechi και Nuovi.

Εικονα 12: Υφιστάμενη κατάσταση Νεωρίων Vecchi

Πηγή εικόνας 12: Προσωπικό αρχείο

26

Μέσα στα δημόσια κτήρια που δημιουργούνται από τη Γαληνότατη Δημοκρατία, πέρα από τις οχυρώσεις, περιλαμβάνονται κρήνες, πλατείες, Loggia14 , μέγαρα κ.α. Οι Ενετοί τοποθετούν τα κτήρια διοίκησης και το εμπόριο εντός των τειχών. Παράλληλα, τα μοναχικά τάγματα είχαν μεγάλο μερίδιο στην έγγεια ιδιοκτησία εντός και εκτός των τειχών, στη συγκρότηση και τη λειτουργία της κοινωνίας και στη δημιουργία αρχιτεκτονικής και τέχνης. Ο στόχος των Ενετών να δημιουργήσουν κοινές αναφορές με την Μητρόπολη, φαίνεται από τα πιο κοινά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά σημεία μεταξύ της Βενετίας και της Candia, που είναι η πλατεία του Αγίου Μάρκου, η σημερινή δηλαδή Πλατεία Λιονταριών όπου βρίσκεται κι η Κρήνη του Μοροζίνι. Στην πλατεία υπάρχει η Βασιλική του Αγίου Μάρκου, σε μικρή απόσταση από τη Λότζια. Τα δύο αυτά κτήρια αποτελούν τα πιο σημαντικά και αντιπροσωπευτικά έργα, τόσο διοικητικής, όσο και εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, επί Ενετοκρατίας στην Κρήτη.

Εικονα 13: Η Βασιλική του Αγίου Μάρκου

14. Η Λότζια (Loggia) ήταν χώρος συγκέντρωσης ευγενών και αρχόντων που συζητούσαν για διάφορα θέματα οικονομικά, εμπορικά, πολιτικά που απασχολούσαν την πόλη. Πηγή εικόνας 13: http://www.greekguide.com/gr/heraklion/agios-markos-basilica/e/437139468853, τελευταία ανάρτηση 19/06/2017

27

Το 1239 μ.Χ. οι Ενετοί ξεκινούν την ανέγερση της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου. Η βασιλική ήταν κτήριο με στοιχεία της δυτικής αρχιτεκτονικής. Ήταν τρίκλιτη, ξυλόστεγη, με φωταγωγό στο μεσαίο κλίτος. Τα κλίτη χωρίζονταν με δύο σειρές κιόνων που έφερναν γοτθικά τόξα. Στην δυτική γωνία της εκκλησίας, υπήρχε το κωδωνοστάσιο. Απέναντι από τη βασιλική του Αγίου Μάρκου βρισκόταν το Δουκικό ανάκτορo, που με τις ισόγειες στοές του και τους δύο ορόφους του, δέσποζε στην πλατεία και αποτελούσε υπόδειγμα αρχιτεκτονικής. Χαρακτηριστικό στοιχείο της τυπολογίας αυτής, είναι η στοά που αφορά κυρίως στο δημόσιο χώρο, αλλά και στα εσωτερικά αίθρια των αρχοντικών οικιών. Οι στοές και οι τοξοστοιχίες θα κυριαρχήσουν και στις προσόψεις των δημόσιων και ιδιωτικών κτηρίων σε περισσότερους ορόφους.

Εικόνα 14: Η Loggia του Ηρακλείου σήμερα

Πηγή εικόνας 14 : Προσωπικό αρχείο

28

Διαγώνια προς τη βορειοανατολική πλευρά της πλατείας και απέναντι από το σημείο που βρισκόταν το Δουκικό ανάκτορο, βρίσκεται η Λότζια. Βασικά στοιχεία της είναι η ορθογώνια και επιμηκυσμένη κάτοψη, η σύνθεση με τοξοστοίχιες σε δύο ορόφους, τα επτά τόξα στην πρόσοψη της και δύο σε κάθε πλάγια πλευρά. Η πρόσοψη θυμίζει λύσεις του Παλλάντιο λόγω της σύνθεσης των δύο υπερτιθέμενων ρυθμών με το τοσκανικοδωρικό στο ισόγειο και τον ιωνικό στον όροφο. Τα τρία αυτά ενετικά κτίρια, κοσμήματα του αστικού δημόσιου χώρου των πόλεων της Δύσης, βρίσκονταν στην πλατεία λιονταριών. Η κοινωνική παροχή θα συνδυαστεί με τις μορφές και θα δώσει μία από τις ομορφότερες κρήνες της εποχής του μπαρόκ, τη κρήνη του Μοροζίνι, που βρίσκεται στο κέντρο της πλατείας.

Εικόνα 15: Η κρήνη του Μοροζίνι στο κέντρο της πλατείας και δεξιά πίσω της ο Άγιος Μάρκος

Πηγή εικόνας 15 : http://www.autotriti.gr/touring/news/data/ekdromes/Dialekse-todiko-soy-must-sto-Hrakleio_149303.asp, τελευταία ανάκτηση 20/06/2017

29

Η αρχιτεκτονική του φρουρίου, της Loggia, της βασιλικής του Αγίου Μάρκου και της κρήνης ήταν μοναδική κι όχι επαρχιακή. Το μέγεθος αυτών των δημόσιων έργων, ο μεγάλος αριθμός τους, ο τρόπος και η διάρκεια κατασκευής τους, επηρέασαν σημαντικά όλη την αρχιτεκτονική της εποχής και την εξέλιξή της. Την εποχή αυτή τα δοκίμια περί αρχιτεκτονικής του Παλλάντιο βρίσκουν μια απίστευτη διάδοση στο νησί, αποτελώντας για τους Κρητικούς μαστόρους της Αναγέννησης πηγή έμπνευσης. Είναι λοιπόν φυσικό, στοιχεία είτε τεχνικά είτε μορφολογικά να μεταφέρονται συχνά και στην κατασκευή των οικημάτων και των άλλων δημόσιων οικοδομημάτων, τόσο της πόλης, όσο και της υπαίθρου χώρας στην Κρήτη.

30

Β.2. Οικιστική αρχιτεκτονική και κύριες επιρροές Ο απώτερος σκοπός των Κρητών ευγενών ήταν η κοινωνική τους ενσωμάτωση στο νέο κοινωνικό και παραγωγικό σύστημα, ακολουθώντας τους τρόπους ζωής των Ενετών αρχόντων σε επίπεδο ένδυσης, στις τέχνες και προφανώς στην αρχιτεκτονική. Για την επίτευξη του σκοπού τους, θεωρούσαν αναγκαία την κατοίκηση σε κτήρια με αναφορές στην καινούρια αρχιτεκτονική που εμφανίζεται στη νήσο. Όπως προαναφέρθηκε, πολλά είναι τα στοιχεία της Δύσης που έφεραν οι Ενετοί στην πόλη του Χάνδακα και συγκεκριμένα στα δημόσια κτήρια. Έτσι, τα μορφολογικά δυτικά στοιχεία αυτά, αναλύονται και αντιγράφονται από τους Κρητικούς τεχνίτες και στη συνέχεια εντάσσονται στις κατοικίες των κρητικών ευγενών και αστών. Στην πόλη του Ηρακλείου, αν και έχουμε δείγματα σπουδαίας δημόσιας αρχιτεκτονικής, ωστόσο δεν διασώζεται καμία ενετική αστική κατοικία. Παρ’ όλα αυτά, στα άλλα μεγάλα κέντρα της Κρήτης, όπως τα Χανιά και το Ρέθυμνο, υπάρχουν αναλλοίωτες ενετικές αστικές κατοικίες. Αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να φανταστούμε την αστική αρχιτεκτονική του Ηρακλείου με αντίστοιχες, και ίσως και πιο μνημειώδεις κατοικίες, καθώς ήταν η πρωτεύουσα, με τη συγκέντρωση πλούτου και με τα μεγαλύτερα δημόσια έργα. Από τα κατάλοιπα των Χανίων και του Ρεθύμνου, βλέπουμε ότι οι αστικές κατοικίες είναι κυρίως τριώροφες με εξωτερική σκάλα εισόδου. Στο ισόγειο συνήθως βρίσκονταν βοηθητικοί χώροι, στάβλοι ή αποθήκες, καταστήματα ή εργαστήρια επαγγελματικά και μερικές φορές κατοικούσε το υπηρετικό προσωπικό. Στον πρώτο όροφο όπου κατέληγε η σκάλα, συνήθως βρισκόταν το piano nobile, δηλαδή ο χώρος υποδοχής και καθημερινής διαβίωσης. Τέλος, στον όροφο βρίσκονταν οι κάμαρες του σπιτιού. Οι περισσότερες αστικές κατοικίες διέθεταν εσωτερική αυλή. Η διαμόρφωση των θυρωμάτων γίνεται με παραστάδες, ή κολόνες, και τοξωτό ή ευθύγραμμο υπέρθυρο. Οι παραστάδες διαθέτουν κλασική διάρθρωση με βάση-κορμό-κιονόκρανο ή επίκρανο. Τα κλειδιά των τόξων αναδεικνύονται με απλή προεξοχή του κεντρικού αψιδόλιθου ή γλυπτό φυτικό διάκοσμο. Συναντούνται επίσης και οικόσημα ή επιγραφές στα λατινικά. Η έμφαση της αυλόθυρας έχει διατηρηθεί στη λαϊκή αρχιτεκτονική με γλυπτό διάκοσμο αλλά και με επιγραφές.

31

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, από το οποίο δανείστηκε στοιχεία η αστική κατοικία, υπήρξε το Δουκικό Ανάκτορο (Palazzo Duccale) που δυστυχώς διασώζονται μεμονωμένα τμήματα του. Η παλαιότερη απεικόνισή, που είναι από τον Buodelmondi το 1429 μ.Χ., είναι αρκετά αφαιρετική και δίνει κάποια στοιχεία που το χαρακτηρίζουν ως ένα λιτό οικοδόμημα, με γοτθικές μορφές, όπως και τα ανάλογα σύγχρονα ανάκτορα της Ιταλίας. Το κτήριο διέθετε δύο ορόφους και χαρακτηριστικά του στοιχεία ήταν τα οξυκόρυφα τόξα στα παράθυρα του ορόφου, αλλά και στη μεγαλοπρεπή του είσοδο. Στον εξώστη , προς την πλευρά του Αγίου Μάρκου, είχε τρίλοβο κεντρικό άνοιγμα που πλαισιώνονταν με άλλα δίλοβα οξυκόρυφα παράθυρα γοτθικού ρυθμού. Επομένως, έχουμε μια πρώτη περίοδο δημόσιας γοτθικής αρχιτεκτονικής και ακολούθως θα έχουμε τα αναγεννησιακά. Συμπερασματικά, οι αστικές κατοικίες αποτελούσαν σημαντικό κομμάτι της αρχιτεκτονικής επί Ενετοκρατίας, με στοιχεία εμπνευσμένα από τα δημόσια κτήρια. Η απορρόφηση των μορφών αυτής της νέας δυτικής, αστικής αρχιτεκτονικής βρίσκει σημαντική διάδοση τόσο στις οικιστικές δομές της πόλης, όσο και στις αντίστοιχες της υπαίθρου χώρας.

Εικόνες 16 και 17: Χαρακτηριστικά παραδείγματα αστικής κατοικίας

Πηγή εικόνας 16: Προσωπική επεξεργασίας εικόνας από Δημακόπουλος Ιορδάνης Ε., Η κατοικία στην Κρήτη κατά την τελευταία περίοδο της Βενετοκρατίας, Αθήνα 1997, παράρτημα εικονών στο πίσω μέρος του βιβλίου Πηγή εικόνας 17: Προσωπική επεξεργασίας εικόνας από Δημακόπουλος Ιορδάνης Ε., Η κατοικία στην Κρήτη κατά την τελευταία περίοδο της Βενετοκρατίας, Αθήνα 1997, παράρτημα εικονών στο πίσω μέρος του βιβλίου

32

Γ. Οι οικισμοί της υπαίθρου του Νομού Ηρακλείου Γ.1. Γενικό πλαίσιο ανάπτυξης

Εικόνα 18: Μορφή κρητικού τοπίου

Όπως προαναφέρθηκε, το οικονομικό ενδιαφέρον της Βενετίας για την αγροτική παραγωγή οδήγησε σε μια πολύ καλά οργανωμένη διοικητική και παραγωγική συγκρότηση, με εγκαταστάσεις κατοίκησης και παραγωγής. Η οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα στην ύπαιθρο χώρα, επί Ενετοκρατίας, έχει ως πυρήνα το χωριό, «casale» όπως αναφέρεται στα λατινικά έγγραφα. Κάθε χωριό, όπως και κατά τα βυζαντινά χρόνια, αποτελούσε μια παραγωγική μονάδα, άμεσα συνδεδεμένη με την καλλιεργήσιμη έκταση γης που την περιέβαλλε. Πέρα από τον ιστό αυτό, περιελάμβανε και ό,τι βρισκόταν στα όρια μιας καθορισμένης έκτασης γύρω από αυτόν, όπως σπίτια, εκκλησίες, δάση και άξονες σύνδεσης με το κέντρο. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις, ως προς τη μορφή τους, καθορίζονταν από τη γεωμορφολογία και τους τρόπους παραχώρησης και εκμετάλλευσης από τους ιδιοκτήτες. Παράλληλα με τα χωριά, βέβαια, δραστηριοποιούνται και οι Μονές που δεν μπορούν να συμπεριληφθούν στην ίδια κατηγορία με τα πρώτα, αλλά αποτελούν και αυτές μονάδες παραγωγής με διαφορετική κοινωνική οργάνωση. Οι Μονές αποτελούνται από τις κτιριακές εγκαταστάσεις τους, καθώς και από φέουδα που έχουν υπό την εξουσία τους. Ο αρχιτεκτονικός πλούτος της υπαίθρου, που δεν αφορά μόνο στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, αλλά κυρίως σε αυτή που φέρει στοιχεία της Δύσης, για πρώτη φορά θα αποτελέσει αντικείμενο έρευνας από τον ιστορικό και αρχαιολόγο Giuseppe Gerola το 1900 μ.Χ. Συγκεκριμένα, το Instituto Veneto di Scienze, Lettere de Αrti (Ινστιτούτο επιστημών, γραμμάτων και τεχνών της Βενετίας) ανέθεσε στον G. Gerola και σε μια επίΠηγή εικόνας 18: Προσωπικό αρχείο

33

λεκτη ομάδα ειδικών μελετητών, να εντοπίσουν και να καταγράψουν τα ενετικά κτίσματα των πόλεων και της υπαίθρου χώρας της Κρήτης, προτού αυτά καταστραφούν ολοσχερώς. Ο G. Gerola παρέμεινε για δύο χρόνια στην Κρήτη, εξερευνώντας τη σχεδόν εξονυχιστικά. Αποτέλεσμα αυτού του οδοιπορικού ήταν τέσσερις τόμοι υπό τον γενικό τίτλο «Monumenti Veneti nell Isola di Creta», στους οποίους περιγράφονται στοιχεία για την ενετική αρχιτεκτονική στην Κρήτη, καθώς και ενετικά μνημεία που έχουν υποστεί εκτενείς αλλοιώσεις ή και ολοκληρωτικές καταστροφές. Τα στοιχεία που υπάρχουν από τις πηγές γενικά, αλλά και τον G. Gerola, αναφέρονται σε συγκεκριμένες περιοχές της νήσου και δίνουν μια αποσπασματική εικόνα για τη κρητική ύπαιθρο επί Ενετοκρατίας. Σε αυτή την έρευνα επιχειρείται μια προσέγγιση για την ύπαιθρο χώρα του Νομού Ηρακλείου, βασισμένη στην επίσκεψη οικισμών που βρίσκονται στις βασικές οδικές αρτηρίες, κεντρικά, βόρεια και νότια του Νομού Ηρακλείου.

34

Γ.2. Παραδείγματα Έξω από την πόλη της Candia επί Ενετοκρατίας, αναπτύσσονταν περίπου 430 οικισμοί, σύμφωνα με τις πηγές, εκ των οποίων το 19ο αι. διατηρούνταν περίπου 269, 57 ορεινοί, 88 ημιορεινοί και 124 πεδινοί. Οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονται πλησίον στις τρεις οδικές αρτηρίες που διασχίζουν σήμερα το Νομό Ηρακλείου και πιθανότατα αποτελούσαν χαράξεις επικοινωνίας εκείνης της περιόδου. Στην παρούσα μελέτη, ερευνήθηκαν εννιά από αυτούς που βρίσκονται στην περιοχή ανάμεσα στο Ηράκλειο και τα Αστερούσια όρη. Οι οικισμοί αυτοί επιλέχθηκαν, διότι διατηρούν ακόμη ικανά στοιχεία από την περίοδο της Ενετοκρατίας. Ακόμη, περιελήφθει ενδεικτικά μία μονή για να φανεί ο γενικότερος ρόλος που είχαν τα θρησκευτικά ιδρύματα στην οικονομία της υπαίθρου. Για τη μελέτη των οικισμών, βασικής σημασίας ήταν η επιτόπια μελέτη, πηγές και πρωταρχικά οι καταγραφές του G. Gerola. Σπουδαίες πηγές είναι τα απογραφικά στοιχεία που δίδονται στην απογραφή του Barocci το 1577 μ.Χ., του Καστροφύλακα το 1583 μ.Χ. και του Basilicata το 1630 μ.Χ.

1

2

3 4 5 6

7 8

9

Εικόνα 19: Χάρτης του Νομού Ηρακλείου με τους 80 οικισμούς με ενετικά κατάλοιπα σύμφωνα με τις πηγές. Με κόκκινο αναγράφονται οι οικισμοί που μελετήθη Πηγή Εικόνας 19: Προσωπικό αρχείο

35

Γ.2.1. Ροδιά

50 μ.

Εικόνα 20: Χάρτης του οικισμού της Ρογδιάς

Ο οικισμός της Ρογδιάς (ή Ροδιάς) βρίσκεται στην ανατολική πλαγιά υψώματος με θέα προς την πόλη και τον κόλπο του Ηρακλείου, σε απόσταση 16 χλμ. από αυτή. Ο οικισμός δεν αναφέρεται στις ενετικές απογραφές, ενώ πολλοί μελετητές τον ταυτίζουν με άλλους οικισμούς διαφορετικής ονομασίας. Η Ρογδιά αναπτύσσεται αμφιθεατρικά πάνω σε άξονα που αποτελεί την κεντρική οδική αρτηρία του οικισμού, όπου και βρίσκονται δύο εκκλησίες. Η πρώτη στα βόρεια του άξονα, η μεταμόρφωση του Σωτήρος, σταυροειδής με τρούλο, και η δεύτερη, στα νότια, ο μονόκλιτος ναός του Ευαγγελισμού της Παναγίας. Η συγκρότηση του οικισμού επί Ενετοκρατίας, δεν είναι αναγνώσιμη σήμερα. Ωστόσο, από την περίοδο αυτή διατηρείται η μονόκλιτη εκκλησία της Παναγίας και δίπλα της ενετικός πύργος, δύο κτήρια που βλέπουν στην ίδια αυλή και πιθανότατα ανήκουν στον πυρήνα του μεσαιωνικού οικισμού.

Πηγή εικόνας 20: Προσωπικό αρχείο

36

Η εκκλησία, αναφερόμενη ως Chiera Rodea, από τον Basilicata, φέρει στο υπέρθυρο χρονολογία 1553 μ.Χ. και στέμμα, το οποίο υποθέτει ο G. Gerola ότι ανήκει στον οίκο των Καλλέργηδων. Στη νότια όψη, (εικόνα 21) το θύρωμα της πόρτας διαμορφώνει ευθύγραμμο επιστύλιο με γείσο με πλούσιο διάκοσμο, ενώ στη βόρεια όψη υπάρχει παράθυρο με οξυκόρυφη, φλογόμορφη, υστερογοτθική απόληξη.

Εικόνα 21: Νότια όψη της εκκλησίας του Ευαγγελισμού της Παναγίας

Πηγή εικόνας 21: Προσωπικό αρχείο

37

Ο πύργος της Ρογδιάς ή έπαυλη των Καλλέργηδων, διατηρείται σήμερα σε καλή κατάσταση. Είναι τριώροφος, με αυλή που προστατεύεται από υψηλό περίβολο με τοξωτή είσοδο. Το κτίσμα είναι ορθογωνικό, διαστάσεων περίπου 10 x 6 μ. Η δυτική, μακρά πλευρά, σε ορθή γωνία με την εκκλησία, ορίζει αυλή. (εικόνα 22) Η όψη αυτή χαρακτηρίζεται από πολλά ανοίγματα. Στο ισόγειο υπάρχει διπλή διαμόρφωση με ισοδύναμη διάταξη παραθύρου και θύρας κατά τον κάθετο άξονα.

Εικόνα 22: Κάτοψη εκκλησίας και πύργου από τον G. Gerola, τον 19ο αι.

Στον όροφο της αριστερής πλευράς της όψης, υπάρχει μεγάλο άνοιγμα με τοξωτό υπέρθυρο σε λαξευτές παραστάδες με επίκρανο, ενώ στη δεξιά, υπάρχει μικρότερο με ορθογωνικό πλαίσιο (εικόνα 23). Και τα δύο παράθυρα έχουν ανεστραμμένο τριγωνικό καμπυλόπλευρο ανάγλυφο, με έλικες που στηρίζουν την ποδιά και λεπτομερή φυτικό διάκοσμο με το οικόσημα της οικογένειας. Επιπλέον στα δεξιά, πάνω από το τετράγωνο παράθυρο, σε τρίτη στάθμη, υπάρχει άλλο ένα παράθυρο από λαξευτό πλαίσιο με οξυκόρυφη φλογόμορφη, υστερογοτθική απόληξη. Στη δυτική όψη, επίσης, παρατηρείται στοιχείο στη στέψη του κτηρίου, το οποίο πιθανόν λειτουργούσε ως καταχύστρα για την άμυνα του πύργου. Στη βόρεια όψη, στη β’ στάθμη υπάρχει ένα παράθυρο και στη γ’ στάθμη δύο, όμοια παράθυρα με αυτά της αριστερής πλευράς, της δυτικής όψης (εικόνα 24).

Πηγή εικόνας 22: Gerola G., I monumenti veneti delll’isola di Creta , Venezia 1905

38

Εικόνα 23: Δυτική όψη του πύργου της Ρογδιάς

Πηγή εικόνας 23: Προσωπικό αρχείο

39

Εικόνα 24: Βόρεια όψη του πύργου

Πηγή εικόνας 24: Προσωπικό αρχείο

40

Λόγω υψομετρικής διαφοράς της βόρειας και της δυτικής όψης, η γ’ στάθμη που αναφέρθηκε στη βόρεια, ταυτίζεται με τον όροφο της δυτικής. Επιπλέον, λόγω αυτής της διαφοράς υπάρχει πόρτα για το υπόγειο, που πιθανά φιλοξενούσε βοηθητικές χρήσεις. Κεντρικά της πλευράς αυτής, υπάρχει εσοχή που λειτουργούσε ως υδροσυλλέκτης της εποχής. Την εσωτερική δομή δεν την γνωρίζουμε, καθώς δεν είναι προσπελάσιμο, ωστόσο τα διαφορετικά ανοίγματα των όψεων, προϊδεάζουν για διαφοροποίηση των εσωτερικών χώρων.

Σύμφωνα με αναφορές, εσωτερικά η έπαυλη έχει αλλοιωθεί από πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος που έχει προστεθεί ως μεσοπάτωμα και σκάλα από οπλισμένο σκυρόδεμα, που οδηγεί στον πρώτο όροφο. Πιθανά να υπήρχε σκάρπα στην ανατολική πλευρά του πύργου, όπου η στάθμη ήταν χαμηλότερη με μεγάλη υψομετρική διαφορά από τη δυτική, η οποία όμως έχει καταστραφεί. Στην ανατολική όψη δεν υπάρχει οπτική θέαση για να κρίνουμε για τα ανοίγματα, ενώ η νότια είναι τυφλή.

Εικόνα 25: Φωτογραφία του πύργου της Ρογδιάς από τον G. Gerola, το 19ο αι.

Πηγή εικόνας 25: Gerola G., I monumenti veneti delll’isola di Creta , Venezia 1905

41

Ο Πύργος των Καλλέργηδων πρόκειται για οχυρό με μορφολογικά στοιχεία αστικού αρχοντικού. Έχει την εποπτεία της περιοχής με άμεση θέα, τόσο στα φέουδα, όσο και προς τη θαλάσσια περιοχή. Ο εντυπωσιακός διάκοσμος αποκαλύπτει τον πλούτο του ιδιοκτήτη και την προηγμένη γνώση της ενετικής αρχιτεκτονικής, επηρεασμένη από υψηλού επιπέδου κατασκευές. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως τέτοια θυρώματα, με τέτοιο διάκοσμο, δεν είχαν μεγάλη διάδοση, αν κρίνουμε από τους υπόλοιπους πύργους της μελέτης. Μπορούμε να υποθέσουμε λοιπόν πως ο ιδιοκτήτης προσέλαβε ειδικευμένο τεχνίτη, ο οποίος είχε διδαχθεί την τεχνική από έργα υψηλής αρχιτεκτονικής, δημόσιας ή ιδιωτικής, της πόλης πιθανότατα, ίσως του Χάνδακα, του Ρέθυμνου ή των Χανίων.

Το μέγεθος και η ποιότητα των μορφολογικών στοιχείων δείχνουν σημαντικό κέντρο, που όμως, περιέργως, δεν αναφέρεται στις απογραφές της εποχής, που δεν παρουσιάζουν συγκεκριμένο αριθμό κατοίκων και είναι αόριστες ως προς την τοποθεσία του οικισμού. Εδώ πρέπει να συναχθεί ότι επικρατεί κρητικός άρχοντα που συνεχίζει και μένει σε πατρογονικό φέουδο, το οποίο διακοσμεί με αρχιτεκτονικά στοιχεία σύμφωνα με τις τάσεις της εποχής.

Δίπλα στον οικισμό της Ρογδιάς, σώζονται δύο μεσαιωνικές δομές που σχετίζονται με τη λειτουργία του. Κοντά στη θάλασσα υπάρχει μικρό φρούριο, του Παλαιόκαστρου και κοντά ασβεστοκάμινος της ενετικής περιόδου. Φρούριο Παλαιόκαστρου

Εικόνα 26: Σχέση του Φρούριο Παλαιόκαστρου με τη Candia

Πηγή εικόνας 26: Προσωπικό αρχείο

42

Candia

Γ.2.2. Βενεράτο

50 μ.

Εικόνα 27: Χάρτης οικισμού του Βενεράτου

Το Βενεράτο βρίσκεται πάνω στον οδικό άξονα που ενώνει Βορρά – Νότο στον Νομό Ηρακλείου. Πρόκειται για οικισμό του πρώην Δήμου Παλιανής, σε απόσταση 19 χλμ. από το Ηράκλειο. Το όνομα προήλθε από την ιταλική λέξη venerato, από το αντίστοιχο ρήμα «προσκυνώ», που σχετίζεται με ναούς και μονές. Με βάση την απογραφή του Καστροφύλακα, το 1583 μ.Χ. αποτελούταν από 593 κατοίκους. Ο οικισμός είναι χτισμένος στην άκρη του γκρεμού, πάνω από το φαράγγι του Αγίου Φανουρίου, το οποίο βρίσκεται στα νοτιοανατολικά του. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, που του προσδίδεται λόγω της γεωμορφολογίας, είναι η φυσική προστασία. Πιο συγκεκριμένα, λόγω του φαραγγιού, ο οικισμός δημιουργήθηκε με σφιχτή δομή, από κατοικίες κτισμένες η μία πλάι στην άλλη, σαν περιτείχιση στην άκρη του γκρεμού, γνωστή και ως «Άκρα». (εικόνα 28) Το Βενεράτο αναπτύχθηκε από την Άκρα προς τον Βορρά, λογική που ακόμα και σήμερα εξακολουθεί να διέπει την εξάπλωσή του. Δεν υπάρχει κεντρικός άξονας, αλλά προβάλλει ένας αρχικός πυρήνας που αυξάνεται. (εικόνα 27) Πηγή εικόνας 27: Προσωπικό αρχείο

43

Εικόνα 28: Όψη της “Άκρας” του οικισμού

Σε αυτόν τον πυρήνα βρίσκονται πολλά μικρά καλντερίμια, η σημερινή πλατεία του χωριού και πέντε εκκλησίες από τις οποίες οι δύο είναι δίκλιτες με ενετικά στοιχεία. Συγκεκριμένα, πάνω στην πλατεία βρίσκεται η πρώτη δίκλιτη βασιλική, του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, ενώ σε μικρή απόσταση βρίσκεται κι η δεύτερη, του Αγ. Γεωργίου. (εικόνες 29 και 30) Η παρουσία των δίκλιτων ναών στον οικισμό αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο της Ενετικής παρουσίας, καθώς υποδηλώνει την ύπαρξη διπλού δόγματος, καθολικού και ορθόδοξου. Επιπλέον, τα μορφολογικά στοιχεία των εκκλησιών παρουσιάζουν αναγεννησιακές μορφές στις όψεις και ιδιαίτερα στα θυρώματα και στα πλαίσια των παραθύρων, με λεπτομέρειες στις παραστάδες και στα επιστύλια. Στον πυρήνα του οικισμού δε διασώζεται κάποια άλλη δημόσιας λειτουργίας δομή, ωστόσο σε νοταριακά έγγραφα αναφέρεται η ύπαρξη μύλου στο Βενεράτο, η θέση του οποίου δεν είναι γνωστή.

Εικόνες 29 και 30: Όψεις της δίκλιτης εκκλησίας του Αγ. Γεωργίου

Πηγή εικόνας 28: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 29: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 30: Προσωπικό αρχείο

44

Όσον αφορά τις κατοικίες, δεν εντοπίστηκε ξεκάθαρη μορφή πύργου μέσα στον ιστό. Στις κατοικίες του μετώπου της «Άκρας» υπάρχει σκαρπωτή βάση στη Νότια όψη τους, αναφορά από τα αντίστοιχα τείχη του Ηρακλείου, και λίγα μικρά ανοίγματα, στοιχεία που προσδίδουν τον αμυντικό χαρακτήρα στην όψη του οικισμού.(εικόνα 28) Στον οικισμό, έχουμε εντοπίσει είκοσι τέσσερις οικίες με ενετικά μορφολογικά στοιχεία. Από αυτές, οι έξι διασώζονται σχεδόν αυτούσιες, χαρακτηριστικά παραδείγματα των οποίων αναφέρονται παρακάτω. Μία τέτοια κατοικία βρίσκεται βορειοανατολικά του οικισμού, κοντά στην «Άκρα». Πρόκειται για μία διώροφη κατοικία, ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων περίπου 5,5 x 9 μ., με περιτοιχισμένη αυλή. Η είσοδος στο εσωτερικό του περιβόλου, πραγματοποιείται από αυλόθυρα με τοξωτό υπέρθυρο, του οποίου το κλειδί βρίσκεται σε προεξοχή. (εικόνα 31) Η είσοδος στο κτήριο γίνεται από τη βόρεια όψη, όπου υπάρχει θύρα με ευθύγραμμο επιστύλιο με γείσο και οδοντωτό διάκοσμο, το οποίο στηρίζεται σε παραστάδες με επίκρανα. (εικόνα 32) Δίπλα στην κύρια θύρα διατηρείται παράθυρο παρόμοιας μορφολογίας. Στον όροφο παρατηρούνται τρία ανοίγματα, εκ των οποίων τα δύο της βόρειας όψης έχουν κτισθεί. Ο τοίχος έχει άνω απόληξη με καβέτο, το οποίο διασώζεται στη βορειοδυτική και στη βορειοανατολική γωνία. (εικόνα 33) Η νότια πλευρά αποτελεί μεσοτοίχια. Σήμερα είναι η καλύτερα σωζόμενη οικία του οικισμού. Πρόκειται για κατοικία με ενετικά στοιχεία που υποδεικνύουν εύπορο κάτοικο.

Εικόνες 31 και 32: Στα αριστερά η αυλόθυρα της οικίας, ενώ στα δεξιά η κεντρική είσοδος

Πηγή εικόνας 31: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 32: Προσωπικό αρχείο

45

Εικόνες 33: Τμήμα του ορόφου της οικίας, όπου σώζεται ενετικό καβέτο

Πηγή εικόνας 33: Προσωπικό αρχείο

46

Δίπλα ακριβώς στην οικία αυτή, βρίσκεται μονώροφος όγκος, διαστάσεων 4 x 5 μ., του οποίου διασώζονται δύο μικρά ανοίγματα και κεντρική είσοδος. Πρόκειται για ανοίγματα απλά, χωρίς περίτεχνο διάκοσμο. (εικόνα 35) Ωστόσο, η είσοδος είναι πιθανά μεταγενέστερη. Εδώ, μπορούμε να υποθέσουμε πως αν η είσοδος δεν υπήρχε, τότε πιθανά η συγκεκριμένη κτηριακή δομή αποτελούσε αποθηκευτικό χώρο ή κατοικία του υπηρετικού, της προηγούμενης οικίας, με πρόσβαση από το εσωτερικό της αυλής. (εικόνα 34) 9 μ.

5 μ.

4 μ.

5 μ. Εικόνες 34: Κάτοψη κατοικίας εύπορου σε σχέση με το μονώροφο όγκο

Εικόνες 35: Μονώροφος όγκος διαστάσεων 3,5 x 5 μ.

Πηγή εικόνας 34: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 35: Προσωπικό αρχείο

47

Απέναντι από την οικία που προαναφέρθηκε, βρίσκεται ακόμα μία διώροφη ενετική κατοικία, διαστάσεων 5 x 6 μ., με αυλή. Η είσοδος γίνεται από την όψη του δρόμου, από αυλόθυρα που διασώζει αναγεννησιακό γείσο (εικόνα 36). Η όψη του δρόμου έχει στο ισόγειο, κεντρικό θύρωμα που πλαισιώνεται από δύο παράθυρα, ενώ στον όροφο, υπάρχουν δύο παράθυρα με ορθογωνικά πλαίσια. Η θύρα της εισόδου διαθέτει ευθύγραμμο επιστύλιο με γείσο και ανακουφιστικό τρίγωνο, που φέρει ανάγλυφο διάκοσμο (εικόνα 37). Το υπέρθυρο στηρίζεται στις παραστάδες, που διαθέτουν επίκρανα. Παρά το διάκοσμο των θυρών και την ύπαρξη αυλής, μπορούμε να υποθέσουμε πως η οικία άνηκε σε μεσαίου οικονομικού επιπέδου ιδιοκτήτη, αφού οι διαστάσεις της αυλής όσο και της οικίας είναι σημαντικά μικρότερες από τις προηγούμενης κατοικίας που μελετήθηκε. Εκτός από τις κατοικίες που προαναφέρθηκαν, εντοπίζονται και σωζόμενα αρχιτεκτονικά μέλη. Για παράδειγμα, στο νοτιοανατολικό τμήμα του οικισμού, υπάρχει ένα κομμάτι βενετσιάνικου αρχοντικού. Από αυτό διατηρείται πολυτελές, κεντρικό τοξωτό θύρωμα, με λαξευμένους λίθους και παραστάδες (εικόνα 38).

Εικόνες 36: Τμήμα της κατοικίας όπου παρουσιάζεται η αυλόθυρα και τμήμα της οικίας

Πηγή εικόνας 36: Προσωπικό αρχείο

48

Εικόνες 37: Τμήμα της θύρας εισόδου στην κατοικία

Εικόνες 38: Τμήμα βενετσιάνικου αρχοντικού με τοξωτό θύρωμα

Πηγή εικόνας 37: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 38: Προσωπικό αρχείο

49

Στον οικισμό, ο G. Gerola κατέγραψε δύο ενετικές πύλες σπουδαίας αρχιτεκτονικής με σαφείς ομοιότητες σε αντίστοιχες πύλες που βρίσκονται στο Ηράκλειο και στο Ρέθυμνο. Η πύλη της εκκλησίας του Αγ. Ιωάννη του Πρόδρομου, νοτιοανατολικά του οικισμού, διασώζει το μεγαλύτερο μέρος της αρχικής της μορφής, ενταγμένο στο σημερινό ναό (εικόνα 41). Η πύλη, εμφανίζεται σε τεκμήρια μέχρι και τις αρχές του 20ου αι. και είναι παρεμφερής με την Πύλη Guora του Ρεθύμνου. Η πύλη Guora ήταν η κεντρική είσοδος του τείχους που περιέκλειε την πόλη του Ρεθύμνου, χτισμένη μεταξύ του 1556 και 1568 μ.Χ. από τον Michele Sanmicheli (εικόνα 39). Η πύλη του Αγ. Ιωάννη έχει καθαρές ομοιότητες στις παραστάδες που βρίσκονται πάνω σε βάση, και φέρουν επιστύλιο με υπερκείμενο τριγωνικό αέτωμα. Στο πλαίσιο αυτό εγγράφεται το άνοιγμα με ημικυκλικό τόξο, πάνω σε παραστάδες, όπως ακριβώς και στην Πύλη Guora, με πιο απλό διάκοσμο εδώ. Σήμερα την θέση του αετώματος έχει λάβει πρόσθετο οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο. Επίσης, το κλειδί του τοξωτού επιστυλίου πιθανόν είναι μεταγενέστερο καθώς το αρχικό δεν διασώζεται ήδη από την φωτογραφία του G. Gerola (εικόνα 40).

Εικόνες 39 και 40: Στα αριστερά, απεικόνιση της πύλης Guora του Ρεθύμνου από την Ι. Στεριώτου, ενώ στα δεξιά, η πύλη του Αγ. Ιωάννη όπως τη φωτογράφισε ο G. Gerola

Πηγή εικόνας 39: http://www.rethimno.gr/el/pages/guora.php?sub=guora, τελευταία ανάκτηση 27/06/2017 Πηγή εικόνας 40: Gerola G., I monumenti veneti delll’isola di Creta , Venezia 1905

50

Εικόνες 41: Ο Άγιος Ιωάννης σήμερα, με την πύλη στην κεντρική είσοδο του

Πηγή εικόνας 41: Προσωπικό αρχείο

51

Η δεύτερη Πύλη, που εντόπισε ο G. Gerola ως εξώθυρα σε κάποια κατοικία που δεν διασώζεται σήμερα, (εικόνα 42) και αναφέρεται η ακριβλης τοποθεσία της, θυμίζει την Πύλη του Παντοκράτορα στο Ηράκλειο (εικόνα 43). Οι παραστάδες του θυρώματος της Πύλης, σχηματίζονται από κανονικούς λαξευμένους λίθους με λοξότμητες τις ακμές τους όπως ακριβώς και στην Πύλη του Παντοκράτορα. Το τοξωτό άνοιγμα έχει υπέρθυρο κατά το αγροτικό σύστημα, από θολίτες λαξευμένους με σταδιακή μείωση από το κλειδί προς τις παραστάδες.

Εικόνες 42 και 43: Στα αριστερά η δεύτερη πύλη που εντόπισε ο G. Gerola, ενώ στα δεξιά, η πύλη του Παντοκράτορα όπως διατηρείται σήμερα.

Σε κοντινή απόσταση από τον οικισμό του Βενεράτου, στους πρόποδες του λόφου του Αγ. Νικολάου, που βρίσκεται απέναντι από την «Άκρα», εμφανίζονται ερειπωμένα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα με γοτθικά οξυκόρυφα τόξα (εικόνα 44). Στην περιοχή αναφέρεται από διαφορετικούς μελετητές, ότι πιθανά υπήρχε ο οικισμός της Απολλωνίας. Πάνω στο λόφο που βρισκόταν η Απολλωνία, ο G. Gerola σημειώνει τα ερείπια ενός πύργου, η βάση του οποίου έχει μείνει μέχρι και σήμερα (εικόνα 45). Ο πύργος με διαστάσεις κάτοψης, 4,5 x 4,5 μ., που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από την «Άκρα», στηρίζει τη θεωρία ότι πιθανώς άνηκε σε φεουδάρχη της περιοχής, που ήλεγχε τον οικισμό και για αυτό ίσως εξηγείται γιατί ένας τόσο μεγάλος οικισμός, δεν είχε δικό του πύργο μέσα στον ιστό του. Πηγή εικόνας 42: Gerola G., I monumenti veneti delll’isola di Creta , Venezia 1905 Πηγή εικόνας 43: http://www.cretanbeaches.com/el/πόλεις-της-κρήτης/πόλη-ηρακλείου/ το-μεγάλο-κάστρο-του-χάνδακα-ηράκλειο-κάντια/πύλες-στα-τείχη-του-ηρακλείου/πύληπαντοκράτορα-χανιώπορτα, τελευταία ανάκτηση 27/06/2017

52

Εικόνα 44: Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα με γοτθικά οξυκόρυφα τόξα

Εικόνα 45: Φωτογραφία των ερειπίων του πύργου που φωτογράφισε ο G. Gerola

Πηγή εικόνας 44: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 45: Gerola G., I monumenti veneti delll’isola di Creta , Venezia 1905

53

Το Βενεράτο έχει αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό, στις μέρες μας, αλλά παρ’ όλα αυτά διατηρεί τον ενετικό χαρακτήρα του. Η ύπαρξη τόσο κατοικιών, όσο και αγροτόσπιτων, φανερώνουν τα διαφορετικά κοινωνικά στρώματα που συνυπήρξαν στον οικισμό, ακόμα και στην ίδια «γειτονιά», σύμφωνα με τα παραπάνω παραδείγματα. Οι δίκλιτες εκκλησίες (διπλό δόγμα) και ο μύλος παρουσιάζουν τον πλούτο του οικισμού και την ανάπτυξη παραγωγικών και εμπορικών σχέσεων υπό την επίβλεψη φεουδάρχη. Οι πύλες που εντοπίστηκαν με τα μεγαλοπρεπή ανοίγματα και τα επιμέρους αναγεννησιακά μορφολογικά στοιχεία, ενισχύουν αυτόν τον χαρακτήρα. Επιπλέον, ο αριθμό των κατοίκων επί Ενετοκρατίας, 593, δείχνουν πως ο οικισμός αποτελούσε κεφαλοχώρι της περιοχής. Τη θεωρία αυτή ενισχύει το γεγονός πως σε ακτίνα περίπου 1,5 χλμ. βρίσκονται άλλοι τρεις οικισμοί της ίδιας περιόδου, που αποτελούνταν από σημαντικά μικρότερο αριθμό κατοίκων. Συγκεκριμένα οι τρεις οικισμοί είναι τα Κεράσια με 35 κατοίκους, η Αυγενική με 205 και η Σίβα με 312, το 1583 μ.Χ.

54

Γ.2.3. Άγιοι Δέκα

50 μ.

Εικόνα 46: Χάρτης οικισμού των Αγίων Δέκα

Σε απόσταση 44 χλμ. από το Ηράκλειο και πάνω στον ίδιο άξονα που βρίσκεται το Βενεράτο, είναι ο οικισμός των Αγίων Δέκα. Χτισμένος στο βόρειο τμήμα της πεδιάδας της Μεσσαράς, βρίσκεται πλησίον της αρχαίας Γόρτυνας σε ένα κατάφυτο ύψωμα με περίοπτη θέα. Στην καταγραφή του Καστροφύλακα το 1583 μ.Χ., αναφέρονται 308 κάτοικοι. Ο οικισμός αναπτύσσεται σήμερα εκατέρωθεν του οδικού άξονα, με το Βόρειο τμήμα του να είναι πιο σύγχρονο. Στον οικισμό δεν υπάρχει πλατεία, αλλά στο κέντρο του υπάρχει η εκκλησία των Αγίων Δέκα με το προαύλιό της. Ο ναός είναι τρίκλιτος και φέρει πολλές διαφορετικές κατασκευάστικές φάσεις, καθώς οικοδομήθηκε τη μεσοβυζαντινή περίοδο, με ανακατασκευές, τόσο επί Ενετοκρατίας, όσο και σύγχρονες. Μπορούμε να υποθέσουμε πως η ύπαρξη τρίκλιτης εκκλησίας σχετίζεται με την ύπαρξη Ενετού άρχοντα που διατηρεί μόνο καθολικό ναό. Στα Βόρεια του οικισμού, σε μικρή απόσταση από το ναό των Αγίων Δέκα, υπάρχει ενετική κρήνη που απεικονίζεται και σε φωτογραφίες του Frederic Boissonnas το 1919 μ.Χ. Η κρήνη είναι τοξωτή με ενετικά στοιχεία και με ρωμαϊκή σαρκοφάγο, ενταγμένη με χρήση γούρνας (εικόνα 47). Πέρα από την κρήνη, δεν παρουσιάζονται άλλες δομές δημόσιας λειτουργίας επί Ενετοκρατίας.

Πηγή εικόνας 46: Προσωπικό αρχείο

55

Εικόνα 47: Η κρήνη των Αγίων Δέκα

Όσον αφορά στις οικιστικές δομές, στους Αγίους Δέκα εντοπίστηκαν είκοσι οκτώ κατοικίες με ενετικά στοιχεία, εκ των οποίων οι εννιά διατηρούν την ολοκληρωμένη τους μορφή και βρίσκονται συγκεντρωμένες στη περιοχή γύρω από την εκκλησία. Συγκεκριμένα, νότια στον οικισμό σώζεται διώροφη αρχοντική κατοικία. Με διαστάσεις 12 x 5,5 μ. γίνεται εξαρχής αντιληπτή η διαφορά στο μέγεθος σε σχέση με προηγούμενες που εντοπίστηκαν. Η οικία βρίσκεται πάνω στο δρόμο και δε διαθέτει αυλή. Στο ισόγειο, στη νότια όψη, βρίσκεται κεντρική είσοδος που πλαισιώνεται από δύο παράθυρα εκατέρωθεν της (εικόνα 48). Τα πλαίσια τους είναι ορθογώνια με ανακουφιστικά τόξα. Οι μικρές όψεις του ισογείου είναι τυφλές. Στον όροφο, στη νότια όψη, υπάρχει αντίστοιχο θύρωμα που οδηγούσε πιθανά σε μπαλκόνι που δε διασώζεται σήμερα, και πλαισιώνεται από ανοίγματα σε διαφορετική απόσταση από το θύρωμα σε σχέση με αυτά του ισογείου. Εδώ τα ανοίγματα έχουν ευθύγραμμο επιστύλιο με γείσο. Στη νότια όψη επίσης, στα αριστερά των ανοιγμάτων, σώζεται υδροσυλλέκτης, χαρακτηριστικός της εποχής, ενώ δεξιά των ανοιγμάτων εξέχει όγκος που πιθανά αποτελούσε την καπνοδόχο του μαγειρείου, όπως παρουσιάζεται σε αστικές 15 Βλεπ. σελ. 32, εικόνα 16 Πηγή εικόνας 47: Προσωπικό αρχείο

56

κατοικίες15. Στην ανατολική όψη υπάρχει ένα παράθυρο στον όροφο. Πιθανά το κτήριο είχε πίσω αυλή με εξωτερική σκάλα, στη βόρεια όψη, που οδηγούσε στον όροφο, με κεντρική είσοδο που πλαισιώνεται από δύο παράθυρα αντίστοιχα της νότιας όψης. Τα μεγάλα ανοίγματα στον όροφο φανερώνουν την ύπαρξη piano nobile. Έτσι συμπεραίνουμε πως υπάρχει ανεξάρτητη είσοδος των ορόφων.

Εικόνα 48: Νότια όψη αρχοντικής κατοικίας

Εικόνα 49: Βόρεια όψη αρχοντικής κατοικίας

Πηγή εικόνας 48: http://www.google.gr/maps/place/Άγιοι-Δέκα Πηγή εικόνας 49: http://www.google.gr/maps/place/Άγιοι-Δέκα

57

Εικόνα 50: Διώροφο κτήριο στο μέτωπο του δρόμου

Βόρεια της εκκλησίας των Αγίων Δέκα, σώζονται οικίες πάνω στο δρόμο όχι τόσο εύπορων ιδιοκτητών. Ένα παράδειγμα, αποτελεί μια διώροφη οικία, στην αρχή του δρόμου, με κάτοψη τραπεζίου σχήματος και μικρές διαστάσεις (εικόνα 50). Η όψη του δρόμου έχει στο ισόγειο αυλόθυρα εισόδου στον περίβολο, που με σκάλα οδηγεί στον όροφο. Ωστόσο, υπάρχει και θύρα για την είσοδο στο ισόγειο του κτηρίου και ένα παράθυρο, όπως και στον όροφο. Στη νότια όψη υπάρχει ένα παράθυρο στο ισόγειο και ένα στον όροφο. Όλα τα ανοίγματα του ισογείου είναι ευθύγραμμα και φέρουν επιστύλιο με γείσο, ενώ του ορόφου έχουν λαξευτά πλαίσια χωρίς διάκοσμο. Η κατοικία παρουσιάζει κοινή δομή με την προηγούμενη που αναφέρθηκε, καθώς και εδώ έχουμε ανεξάρτητες προσβάσεις στους ορόφους. Επιπλέον, οι κατοικίες πάνω σε δρόμο με παράπλευρη ή πίσω αυλή αποτελούν χαρακτηριστικό της αστικής αρχιτεκτονικής. Στα βορειοδυτικά του οικισμού, σώζονται κατάλοιπα από διώροφη οικία με ιδιοκτήτη αντίστοιχου οικονομικού επιπέδου. Η οικία έχει διαστάσεις 9 x 5 μ., με αυλή (εικόνα 51). Στην νότια όψη που διασώζεται, Πηγή εικόνας 50: Προσωπικό αρχείο

58

παρατηρούμε ότι η κεντρική είσοδος της κατοικίας γίνεται στον όροφο, από πέτρινη εξωτερική σκάλα που επίσης διατηρείται εώς και σήμερα (εικόνα 52). Η όψη αποτελείται στο ισόγειο από ένα μεγάλο, κεντρικό τοξωτό άνοιγμα ενώ στα αριστερά του, υπάρχει και ένα δεύτερο μικρότερο ευθύγραμμο. Στον όροφο υπάρχουν δύο παράθυρα που πλαισιώνουν την κεντρική είσοδο. Και τα τρία άνοιγμα του ορόφου έχουν ευθύγραμμο επιστύλιο, με λιτό διάκοσμο στο γείσο. Πιθανά στο ισόγειο να διατηρείτο στάβλος λόγω των μεγάλων διαστάσεων του θυρώματος και βοηθητικές χρήσεις ενώ ο όροφος αποτελούσε την κατοικία τους.

9 μ.

5 μ.

Εικόνα 51: Σκίτσο κάτοψης κατοικίας

Εικόνα 52: Νότια όψη κατάλοιπων διώροφης κατοικίας

Πηγή εικόνας 51: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 52: Προσωπικό αρχείο

59

Εικόνα 53: Όψη αγροτόσπιτου

Εικόνα 54: Ενετική τοξοστοιχία που βρέθηκε στον οικσμό

Πηγή εικόνας 53: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 54: Προσωπικό αρχείο

60

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αγροτόσπιτου του οικισμού, είναι κατοικία στα Βόρεια, διαστάσεων περίπου 6 x 4,5 μ. (εικόνα 53). Η οικία είναι διώροφη, με είσοδο στον όροφο που γίνεται από εξωτερική σκάλα. Στο ισόγειο υπάρχει μικρό άνοιγμα και μικρή θύρα, ενώ στον όροφο υπάρχει η κύρια είσοδος, με τοξωτό υπέρθυρο και μικρό άνοιγμα, με ευθύγραμμο λαξευτό πλαίσιο. Λογικά στο ισόγειο ήταν αποθηκευτικός χώρος λόγω του μικρού μεγέθους των ανοιγμάτων, ενώ στον όροφο ήταν η κατοικία. Το μικρό μέγεθος και το πλήθος των ανοιγμάτων, καθώς και οι διαστάσεις του κτηρίου φανερώνουν την απλοϊκότητα που χαρακτήριζε τα αγροτόσπιτα. Πέρα από τα παραδείγματα των κατοικιών, σημαντικό να αναφερθεί είναι η διπλή τοξοστοιχία που εντοπίστηκε σε κτηριακό όγκο, νότια απέναντι από την εκκλησία του χωριού (εικόνα 54). Η διπλή τοξοστοιχία βρίσκεται πάνω στο δρόμο, σε υψηλότερη στάθμη ενώ ο υπόλοιπος κτηριακός όγκος δεν φέρει χαρακτηριστικά της ενετικής περιόδου, οπότε υποθέτουμε πως μόνο η τοξοστοιχία έχει διατηρηθεί από το ενετικό κτίσμα. Στον οικισμό βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία οι υπόλοιπες ενετικές κατοικίες, με σημαντικές ομοιότητες στις προαναφερθείσες. Δεν εντοπίστηκε όμως πύργος. Τέλος, σε πολλά σημεία του οικισμού βρίσκονται ενετικά μορφολογικά στοιχεία, τόσο τοξωτά όσο και ευθύγραμμα υπέρθυρα με διάκοσμο, ενταγμένα σε σύγχρονες δομές. Από τα παραπάνω, ο οικισμός των Αγίων Δέκα, λόγω των απογραφικών στοιχείων, της θέσης του αλλά και των ενετικών κτηριακών δομών που εμφανίζονται, αποτελεί κεφαλοχώρι.

61

Γ.2.4. Σίβας

50 μ.

Εικόνες 55: Χάρτης οικισμού του Σίβας

Νότια του άξονα Ανατολής – Δύσης της πεδιάδας της Μεσσαράς, και σε υψόμετρο 110 μέτρα, βρίσκεται ο οικισμός Σίβας. Ο Σίβας είναι χωριό στη νοτιοδυτική άκρη της πεδιάδας της Μεσσαράς. Πιθανή προέλευση της ονομασίας του θεωρείται ίσως η λατινική λέξη Silva, η οποία σημαίνει δάσος, ίσως επειδή υπήρχε παλιά δάσος στην περιοχή. Επίσης, στην περιοχή του οικισμού έχουν ανασκαφεί κυκλικοί τάφοι της προανακτορικής περιόδου (2600 – 2000 π.Χ.). Παρόλα αυτά, η ονομασία Σίβας βρέθηκε σε ενετικό δημογραφικό συμβόλαιο με την χρονολογία 1271 μ.Χ., γεγονός που δεικνύει την εγκατάσταση στον οικισμό και αξιοποίηση του από τους ενετούς κατακτητές. Το 1583 μ.Χ. ο Καστροφύλακας αναφέρει πως ο οικισμός αποτελείται από 156 κατοίκους. Στον οικισμό σήμερα υπάρχει ένας κύριος άξονας. Στο μέσον του άξονα αυτού, βρίσκεται η πλατεία του χωριού όπου διασώζεται η δίκλιτη βασιλική του Αγ. Ιωάννη, με ενετικές επιρροές όπως τοξωτά, λαξευτά θυρώματα και υπέρθυρα (εικόνα 56). Σε μικρή απόσταση, λίγο πιο βόρεια από την πλατεία, εντοπίζονται δημόσια πλυντήρια και κρήνη του 16ου αι.(εικόνες 57 και 58) Το γεγονός ότι πάνω σε αυτόν υπάρχουν όλα τα σωζόμενα κτήρια από την περίοδο της Ενετοκρατίας, σημαίνει ότι ο Πηγή εικόνας 55: Προσωπικό αρχείο

62

οικισμός διαρθρωνόταν πάνω σε αυτόν τον κύριο άξονα. Η άποψη αυτή ενισχύεται από το γεγονός πως στο μέσον του χωροθετείται η δίκλιτη (διπλού δόγματος) εκκλησία του οικισμού.

Eκατέρωθεν του άξονα εντοπίστηκαν συνολικά είκοσι τρεις κατοικίες με ενετικά μορφολογικά στοιχεία, πέντε εκ των οποίων διασώζουν το μεγαλύτερο μέρος της αρχικής τους μορφής.

Εικόνα 56: Δίκλιτη εκκλησία Αγ. Ιωάννη

Εικόνα 57: Ενετική κρήνη

Εικόνα 58: Χώρος που λειτουργούσε ως δημόσια πλυντήρια επί Ενετοκρατίας

Πηγή εικόνας 56: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 57: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 58: Προσωπικό αρχείο

63

Τρεις από αυτές συνανήκουν σε συγκρότημα, στο άκρο του άξονα και λειτουργούν ως ανεξάρτητες οικίες με διαφορετική είσοδο, αλλά με κοινή αυλή. Ξεκινώντας από τα δυτικά, υπάρχει ένας μικρός μονώροφος όγκος περίπου 5,5 x 4,5 μ., δίπλα, δύο ορθογωνικοί διώροφοι διαστάσεων περίπου 8,5 x 4,5 μ. και μία κάθετη μπάρα με κατάλοιπα κτηριακών όγκων, συνολικού μήκους 16,5 μ. περίπου, οι οποίοι συνολικά σχηματίζουν ένα «Γ» (εικόνα 59). Πρέπει να τονιστεί ότι η σημερινή κατάσταση της κάθετης μπάρας δεν επιτρέπει την περαιτέρω ανάλυση της λόγω σοβαρών καταστροφών και αδυναμίας στην πρόσβαση σε αυτές. Επιπλέον, Το συγκρότημα διαρθρώνεται σε επίπεδα και διαθέτει μεγάλη κοινή αυλή. Στην κύρια όψη, την όψη της αυλής, βρίσκονται οι είσοδοι στις κατοικίες, ενώ στον όροφο υπάρχουν μόνο παράθυρα. Ο δεύτερος όγκος διαθέτει άνοιγμα στην δυτική πλευρά για να συνδέεται με το δώμα του πρώτου (εικόνα 60). Όλα τα ανοίγματα έχουν ευθύγραμμα πλαίσια, με γείσο. Η συνάφεια των κτηριακών όγκων και η κοινή αυλή υποδηλώνουν πιθανή συγγένεια των ιδιοκτητών των εκάστοτε κατοικιών.

16,5 μ.

8,5 μ.

5,5 μ.

4,5 μ.

Εικόνα 59: Σκίτσο κάτοψης συγκροτήματος

Πηγή εικόνας 59: Προσωπικό αρχείο

64

Εικόνα 60: Βορειοδυτική όψη συγκροτήματος

Χαρακτηριστικό παράδειγμα κτηρίου με ενετικές επιρροές, αποτελεί μία διώροφη κατοικία στο νότιο άκρο του κεντρικού άξονα του οικισμού. Κτήριο ορθογωνικής κάτοψης, και διαστάσεων 10 x 5 μ., φαίνεται να άνηκε σε ιδιοκτήτη με υψηλό οικονομικό υπόβαθρο. Στο ισόγειο διατηρούσε χώρο για την επαγγελματική του χρήση, όπως υποδηλώνεται από της διαφορετικές εισόδους. Η ίδια όψη διαθέτει δύο ανοίγματα στο ισόγειο και δύο στον όροφο, όλα με ευθύγραμμο επιστύλιο και γείσο (εικόνα 61).

Εικόνα 61: Κτήριο με ενετικές επιρροές

Εικόνα 62: Αγροτόσπιτο της περιοχής

Πηγή εικόνας 60: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 61: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 62: Προσωπικό αρχείο

65

Επιπλέον, εντοπίστηκαν και σε αυτόν τον οικισμό, αγροτόσπιτα παρόμοια με αυτά των προαναφερθέντων οικισμών. Συγκεκριμένο παράδειγμα αποτελεί μονώροφη οικία, διαστάσεων περίπου 5,5 x 4 μ. (εικόνα 62), στα νότια του οικισμού, με ένα ανοίγμα και ένα θύρωμα. Τα ανοίγματα έχουν ευθύγραμμα πλαίσια με λιτό διάκοσμο. Τέλος στον οικισμό παρουσιάζονται μεμονωμένα ενετικά μορφολογικά στοιχεία ενταγμένα σε ήδη υπάρχοντα κτήρια, όπως καμάρες, θυρώματα και υπέρθυρα με αναγεννησιακά στοιχεία (εικόνες 63 και 64). Παρά το γεγονός του μικρού μεγέθους του οικισμού και τα επιμέρους ενετικά μορφολογικά στοιχεία που υπάρχουν σε αυτόν, ο οικισμός διασώζει ένα σύνολο χαρακτηριστικών, ενδεικτικών για τη λειτουργία των οικισμών αυτής της εποχής, όπως τη συγκρότηση σε άξονα, την κατοικία σε κτηριακές ενότητες, την παροχή εξυπηρέτησης υγιεινής και κατοικίες μεσαίας τάξης πάνω στον άξονα. Εδώ μας κάνει να υποθέσουμε ότι και σε περιπτώσεις μεγαλύτερων οικισμών κατά μείζονα λόγο θα υπήρχε ανάλογη οργάνωση που όμως δεν διασώζεται πλέον.

Εικόνα 63: Καμάρα από ενετική οικία

Πηγή εικόνας 63: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 64: Προσωπικό αρχείο

66

Εικόνα 64: Ανοίγματα με ενετικά στοιχεία

Γ.2.5. Κουσές

50 μ.

Εικόνα 65: Χάρτης οικισμού του Κουσέ

Ανατολικότερα, σε απόσταση 2,5 χλμ. από τον Σίβα, βρίσκεται ο οικισμός του Κουσέ. Ο οικισμός ανήκει στο Δήμο Μοιρών και βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες του υψώματος των Αστερουσίων. Η πρώτη αναφορά του οικισμού γίνεται το 1577 μ.Χ. από τον Barocci με την ονομασία Cussé, καθώς επίσης και το 1583 μ.Χ. σε απογραφή του Καστροφύλακα όπου αναφέρεται ότι αποτελούταν από 76 κατοίκους. Ο οικισμός αναπτύσσεται αμφιθεατρικά στη γεωμορφολογία του εδάφους, με θέα προς τη πεδιάδα της Μεσσαράς στο Βορρά. Η διάρθρωση του βασίζεται σε άξονα Ανατολής – Δύσης παράλληλο στις υψομετρικές. Στον οικισμό δεν υπάρχει πλατεία, αλλά εντοπίστηκαν δύο εκκλησίες, ο «δίδυμος» ναός της Αγίας Άννας, που δεν θα αναφερθούμε λόγω των νεωτερικών της στοιχείων, και η Αγία Πελαγία (εικόνα 67). Η μονόκλιτη εκκλησία της Αγ. Πελαγίας, που βρίσκεται στο κέντρο του άξονα, στη βόρεια μεριά του οικισμού, παρουσιάζει πολλά ενετικά στοιχεία όπως τα θυρώματα, τα πλαίσια των ανοιγμάτων και ενετικό επίκρανο.

Εικόνα 66: Οπτική θέαση από τον οικισμό προς τη πεδιάδα της Μεσσαράς

Πηγή εικόνας 65: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 66: Προσωπικό αρχείο

67

Στον οικισμό δεν υπάρχουν άλλα κτίσματα δημόσιας αρχιτεκτονικής. Όσον αφορά την οικιστική αρχιτεκτονική, ο G. Gerola το 19ο αιώνα, φωτογράφισε και κατέγραψε στοιχεία για δύο Ενετικούς πύργους που διατηρούνται μέχρι και σήμερα αναλλοίωτοι στον οικισμό. Πιο συγκεκριμένα, οι δύο πύργοι πέρασαν στα χέρια της οικογένειας Κουρμούληδων τον 17ο αι. Πληροφορίες για τον προύχοντα του οικισμού επί Ενετοκρατίας δεν διασώζονται. Οι δυο πύργοι βρίσκονται εκατέρωθεν του κεντρικού άξονα του οικισμού, σε διαφορετικές υψομετρικές στάθμες.

Εικόνα 67: Μονόκλιτη εκκλησία της Αγίας Πελάγιας

Πηγή εικόνας 67: Προσωπικό αρχείο

68

Εικόνα 68: Ανατολική όψη του πρώτου πύργου

Πηγή εικόνας 68: Προσωπικό αρχείο

69

Ο πρώτος πύργος (εικόνα 68), ορθογωνικής κάτοψης διαστάσεων περίπου 10 x 4,5 μ. περίπου, βρίσκεται στα βόρεια του άξονα, δίπλα στην εκκλησία της Αγ. Πελαγίας, και αναπτύσσεται κάθετα στις υψομετρικές σε πιο χαμηλή στάθμη από το δεύτερο. Αποτελεί τον καλύτερα σωζόμενο πύργο στη Μεσσαρά. Είναι τριώροφος με τυφλό το υπόγειο. Στο ισόγειο βρίσκεται η είσοδος στον πύργο, που ήταν αρχικά στα δυτικά αλλά λόγω παρεμβάσεων μεταφέρθηκε στη νότια όψη, καθώς υπάρχει και άνοιγμα κεντρικά του βόρειου τοίχου. Στον όροφο υπάρχουν από δύο μικρά ανοίγματα σε κάθε όψη, εκτός της Νότιας στην οποία στηρίζεται το κλιμακοστάσιο. Στο δυτικό τοίχο υπάρχει και τρίτο άνοιγμα μεγαλύτερου μεγέθους. Ο πύργος έχει λιθόγλυπτο διάκοσμο, cordone στις κάτω γωνίες της βορεινής όψης όπου υπάρχει και σκάρπα, αντίστοιχης φρουριακής αρχιτεκτονικής με τα τείχη της Candia. Λογικά ο Πύργος είχε κλειστό περίβολο, ο οποίος δεν διασώζεται πλέον. Η αρχική του μορφή έχει αλλοιωθεί αισθητά από διάφορες προσθήκες και παρεμβάσεις. Το 1864 μ.Χ. μάλιστα έγινε η προσθήκη του σπιτιού στη δυτική πλευρά, οπότε και ανοίχτηκε η βορειοδυτική είσοδος στο ισόγειο του πύργου, που φέρει χαραγμένη και τη χρονολογία αυτή. Η έλλειψη ανοιγμάτων στο ισόγειο είναι λόγω του φρουριακού χαρακτήρα του κτηρίου ώστε να επιτυγχάνεται η ασφάλεια και η προστασία από τυχόν εχθρικές επιδρομές.

Εικόνα 69: Ανοίγματα δυτικής όψης πύργου

Πηγή εικόνας 69: Προσωπικό αρχείο

70

Κάτοψη ισογείου

Κάτοψη α’ στάθμης

Κάτοψη β’ στάθμης

Δυτική όψη

Εικόνα 70: Σκίτσο κατόψεων και δυτικής όψης πρώτου πύργου

Πηγή εικόνας 70: Προσωπική επεξεργασίας εικόνας από, Βαλλιάνου Χ., Κόκκορη Σ. , Κρητική παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Αθηνα 1987, σελ. 55

71

Εικόνα 71: Βόρεια όψη δεύτερου πύργου

Πηγή εικόνας 71: Προσωπικό αρχείο

72

Όσον αφορά το δεύτερο πύργο (εικόνα 71),βρίσκεται στα νότια του άξονα και σε αντίθεση με τον πρώτο, αναπτύσσεται παράλληλα με τις υψομετρικές, σε υψηλότερη στάθμη. Είναι κι αυτός ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 9 x 4 μ., τριώροφος, με μικρά ανοίγματα, cordone και σκάρπα στην βόρεια πλευρά του. Ο συγκεκριμένος πύργος έχει υποστεί περισσότερες αλλοιώσεις καθώς διασώζονται ακόμα λιγότερα αρχιτεκτονικά στοιχεία λόγω της μετατροπής του σε σύγχρονη κατοικία την τελευταία δεκαετία. Παρεμβάσεις όπως η διάνοιξη της εισόδου και η καταστροφή των τριών πολεμιστριών της βόρειας όψης έχουν αλλάξει αρκετά τη μορφή του. Σήμερα, ακόμα, χρησιμοποιείται σαν οικία με υψηλότερη τη στάθμη της εισόδου σε σχέση με τη στάθμη του δρόμου. Στον Κουσέ στην in situ έρευνα, εντοπίστηκαν άλλες έξι ενετικές μορφές ενταγμένες σε σημερινές κτηριακές δομές. Οι κατοικίες αυτές, βρίσκονται πάνω στον σημερινό κεντρικό άξονα και σε μεγάλες μεταξύ τους αποστάσεις. Παρόλα αυτά, δεν εντοπίστηκαν άλλες υψηλού αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος πέρα από τους δύο πύργους, παρά μόνο κατοικίες πιθανά μικροαστών και αγροτών. Οι δύο πύργοι του οικισμού αποτελούν στοιχεία φρουριακής αρχιτεκτονικής, με πλήρη εποπτεία της γύρω περιοχής. Εδώ έχουμε δύο φεουδάρχες που δεν ασπάζονται τους αστικούς τρόπους, όπως ο άρχοντας του πύργου της Ρογδιάς. Ο μικρός αριθμός κατοίκων, σύμφωνα με την απογραφή του Καστροφύλακα, αλλά και οι περιορισμένες ενετικές κτηριακές δομές που διασώζονται, δεν μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη του, επί Ενετοκρατίας.

73

Γ.2.6. Πόμπια

50 μ.

Εικόνα 72: Χάρτης οικισμού της Πόμπιας

Η Πόμπια του Νομού Ηρακλείου, βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της πεδιάδας της Μεσσαράς, σε απόσταση 6,5 χλμ ανατολικότερα από τον οικισμό του Κουσέ. Ο οικισμός είναι χτισμένος στους πρόποδες του όρους Βίγλα, στη βόρεια πλευρά των Αστερουσίων. Ευρήματα στην περιοχή μαρτυρούν την ύπαρξη του οικισμού από τα μινωικά χρόνια. Πιθανόν όμως να αναπτύχθηκε και στα ρωμαϊκά και να συσχετίζεται με την αρχαία πόλη της Ιταλίας, Πομπηία, που καταστράφηκε από την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ. Στον οικισμό αναφέρονται 399 κάτοικοι το 1583 μ.Χ. στην καταγραφή του Καστροφύλακα. Η σημερινή ανάπτυξη του οικισμού γίνεται πάνω σε δύο άξονες, έναν κύριο, στο κέντρο του χωριού, που το χωρίζει στη μέση με διεύθυνση από Βορρά-Νότο και έναν δεύτερο που συμπίπτει με τον σημερινό κεντρικό δρόμο. Στο βόρειο άκρο του πρώτου, βρίσκεται η δίκλιτη βασιλική της Αναλήψεως - Αγίου Γεωργίου (εικόνα 73). Η εκκλησία είναι δίκλιτη βασιλική και παρουσιάζει πλήθος ενετικών στοιχείων όπως τα θυρώματα με οριζόντιο γείσο και τα τοξωτά πλαίσια των παραθύρων. Στο νότιο άκρο του ίδιου άξονα υπάρχει μία ενετική κρήνη (εικόνα 74). Η κρήνη αποτελείται από καμαροσκέπαστη εγκατάσταση ορθογωνικής κάτοψης, διαστάσεων 3 x 5,5 μ., με γούρνα ίδια όπως στην κρήνη των Αγίων Δέκα. Πηγή εικόνας 72: Προσωπικό αρχείο

74

Εικόνα 73: Δίκλιτη εκκλησία της Αναλήψεως - Αγίου Γεωργίου

Εικόνα 74: Ενετική κρήνη

Πηγή εικόνας 73: Προσωπική επεξεργασία Πηγή εικόνας 74: Προσωπική επεξεργασία

75

Η συγκεκριμένη θέση της κρήνης, είναι κρίσιμη για τον χαρακτηρισμό του δρόμου ως κεντρικό άξονα του οικισμού επί Ενετοκρατίας, λόγω της λειτουργικής σημασίας αυτού του δημόσιου έργου αλλά και λόγω της σχέσης με τα υπόλοιπα δημόσια και μη κτήρια της περιοχής. Επιπλέον, η δημόσια αρχιτεκτονική υποδηλώνει την ύπαρξη άρχοντα, ο οποίος εκτός από επιβλέπων των παραγωγικών και εμπορικών διαδικασιών παρουσιάζεται και ως πολιτιστικός εκπρόσωπος της ενετικής κυριαρχίας. Όσον αφορά την οικιστική αρχιτεκτονική, εντοπίστηκαν είκοσι τέσσερις κατοικίες εκατέρωθεν των αξόνων, ισόγειες ή διώροφες που φέρουν χαρακτηριστικά είτε μεμονωμένα είτε ενταγμένα ακόμα στον αρχικό κτηριακό όγκο. Στα νοτιοδυτικά του οικισμού, σώζεται διώροφη ενετική κατοικία διαστάσεων 5,5 x 9 μ. Στη βόρεια όψη της, (εικόνα 75) στο ισόγειο διαθέτει δύο θύρες και ένα παράθυρο με ευθύγραμμα επιστύλια με γείσο και ανακουφιστικό τόξο, ενώ στον όροφο υπάρχουν δύο παράθυρα με ευθύγραμμο επιστύλιο. Στη δυτική όψη, (εικόνα 76) έχει δύο θυρώματα στο ισόγειο και στον όροφο υπάρχουν δύο ανοίγματα και ένα θύρωμα που έβγαζε σε μπαλκόνι. Τα πολλά ανοίγματα στο ισόγειο αποδεικνύουν ότι λειτουργούσε για επαγγελματική χρήση ενώ στον όροφο πιθανά ήταν η οικία με το piano nobile. Επιπλέον, είναι πιθανό η οικία να μην είχε μόνο έναν ιδιοκτήτη, αλλά περισσότερους όπως υποδηλώνεται απ΄τις πολλαπλές εισόδους.

Εικόνες 75 και 76: Αριστερά, η δυτική όψη ενώ στα δεξιά, η βόρεια όψη της κατοικίας

Πηγή εικόνας 75: Προσωπική επεξεργασία Πηγή εικόνας 76: Προσωπική επεξεργασία

76

Επιπλέον, στα νότια του οικισμού εντοπίστηκε μονώροφο κτίσμα, διαστάσεων περίπου 6 x 4,5 μ. (εικόνα 77). Στη βόρεια όψη διαθέτει την κεντρική είσοδο πιθανόν καταστήματος και δύο παράθυρα με ευθύγραμμο επιστύλιο με γείσο και ανακουφιστικό τόξο. Στα αριστερά, υπάρχει τοξωτή αυλόθυρα που οδηγεί στο εσωτερικό του περιβόλου, από όπου γινόταν η είσοδος στην κατοικία. Τα ανοίγματα της κεντρικής όψης αλλά και η διάταξή τους, υποδηλώνουν του ιδιοκτήτη μεσαίου οικονομικού επιπέδου, που πιθανολογείται ότι ήταν έμπορος.

Εικόνα 77: Βόρεια όψη κατοικίας μέσου ιδιοκτήτη

Τέλος, στην καταγραφή του G. Gerola καταγράφεται μία έπαυλη, με την ονομασία «Κονάκ» (εικόνα 78). Το Κονάκ είναι η επίσημη ονομασία της τούρκικης κατοικίας, καθώς πιθανά να αποτελούσε οικία του τοπικού άρχοντα στα Οθωμανικά χρόνια. Παρόλα αυτά είναι εύκολο να αναγνωρισθεί πως το οικοδόμημα είναι κάθε άλλο παρά Οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Με βάση τις παραπάνω κατοικίες, αλλά και τις υπόλοιπες που εντοπίστηκαν, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο σημερινός κεντρικός άξονας Βορρά-Νότου συμπίπτει με αντίστοιχο επί Ενετοκρατίας, καθώς τα ενετικά κτίσματα διαρθρώνονται κυρίως κατά το μήκος αυτού. Ωστόσο, η μεγάλη οικονομική δραστηριότητα και η ανάπτυξη του οικισμού, οδήγησε στην δημιουργία νέων, δευτερευόντων αξόνων. Πηγή εικόνας 77: Προσωπική επεξεργασία

77

Συμπερασματικά, για τον οικισμό της Πόμπιας, οι παραπάνω δομές και στοιχεία που εντοπίστηκαν μαρτυρούν την ύπαρξη ενός οικιστικού συστήματος το οποίο αναπτύσσει οικονομική ζωή βασισμένη στο εμπόριο, λειτουργώντας ως κόμβος συγκέντρωσης των αγροτικών πόρων της γύρω περιοχής. Λειτουργεί ως κεφαλοχώρι για την ευρύτερη περιοχή, όπως υποδηλώνεται και από το μεγάλο αριθμό κατοίκων εκείνης της περιόδου. Η οικονομική ανάπτυξη του οικισμού εμφαίνεται στην έντονη παρουσία κτηρίων με μεγάλα ανοίγματα και με περίτεχνο διάκοσμο, στοιχεία που υποδηλώνουν τη συγκέντρωση οικονομικά εύπορων κατοίκων. Ταυτόχρονα, η ύπαρξη οργανωμένης δημόσιας αρχιτεκτονικής, δηλαδή δίκλιτης εκκλησίας και κρήνης, υποδηλώνει την παρουσία άρχουσας τάξης που επιδιώκει την ομαλή όσμωση με την τοπική κοινωνία. Παράλληλα, από τους Κρητικούς επιδιώκεται η εύνοια της άρχουσας τάξης καθώς όλο και περισσότερο ενσωματώνονται τα ενετικά στοιχεία στην τοπική αρχιτεκτονική αλλά και γενικότερα στον τρόπο ζωής τους.

Εικόνα 78: Φωτογραφία του G. Gerola

Πηγή εικόνας 78: Gerola G., I monumenti veneti delll’isola di Creta , Venezia 1905

78

Γ.2.7. Χάρακας

50 μ.

Εικόνα 79: Χάρτης οικισμού του Χάρακα

Στο ανατολικό τμήμα της Μεσσαράς, και νότια του ίδιου άξονα Ανατολής – Δύσης, βρίσκεται ο οικισμός του Χάρακα. Το ενετικό όνομα του οικισμού ήταν Άγιος Ιωάννης, αλλά μετονομάστηκε σε Χάρακα επειδή στα δυτικά του χωριού υπάρχει απόκρημνος βράχος, που χαρακτηρίζει τον οικισμό. Το χωριό εμφανίζεται πρώτη φορά το 1280 μ.Χ. σε συμβόλαιο, στις απογραφές του Barocci ενώ στην απογραφή του Καστροφύλακα, 1583 μ.Χ., αναφέρεται ως δύο οικισμοί: S. Zuane Characa libero, δηλαδή Άγιος Ιωάννης, ο Χάρακας ελεύθερος, με 184 κατοίκους και S. Zuane Characa conditionato με 59 κατοίκους.

Εικόνα 80: Άποψη της Μεσσαράς από το Κάστρο του Χάρακα

Πηγή εικόνας 79: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 80: Προσωπικό αρχείο

79

Σήμερα, ο Χάρακας διαρθρώνεται πάνω σε άξονα που αποτελεί την επαρχιακή οδό Κνωσού – Χάρακα. Στον άξονα αυτό βρίσκεται η πλατεία του χωριού με την δίκλιτη βασιλική, η οποία διασώζει ενετικά στοιχεία, όπως σκάρπα στη δυτική της όψη και τοξωτά, οξυκόρυφα υπέρθυρα. Απέναντι από την εκκλησία δεσπόζει ο απόκρημνος βράχος, πάνω στον οποίο διασώζεται τμήμα ενετικού Κάστρου, (εικόνα 81) πλήρως ενταγμένο στη γεωμορφολογία. Επιπλέον, στο βράχο είναι χτισμένος ο βυζαντινός ναός του Αφέντη Χριστού. Παρόλα αυτά, στον κυρίως οικισμό δεν εντοπίστηκαν πολλές κτηριακές δομές που χρονολογούνται την περίοδο της Ενετοκρατίας. Ωστόσο, διασώζονται ορισμένα αναγεννησιακά θυρώματα, τα οποία είναι, όμως, ενταγμένα σε κτηριακές δομές, που έχουν υποστεί σημαντικές παρεμβάσεις και δεν είναι δυνατή η ακριβής χρονολόγησή τους. Ωστόσο, και αυτές οι κατοικίες συγκεντρώνονται γύρω από τη δίκλιτη εκκλησία. Θα μπορούσε, λοιπόν, να γίνει η υπόθεση πως κατά την ενετική περίοδο, ο οικισμός αναπτύχθηκε με πυρήνα την δίκλιτη βασιλική, προστατευμένος από το κάστρο του Χάρακα.

Εικόνα 81: Τμήμα του Κάστρου που διατηρείται πάνω στο βράχο

Πηγή εικόνας 81: Προσωπικό αρχείο

80

Γ.2.8. Πύργος

50 μ.

Εικόνα 82: Χάρτης οικισμού του Πύργου

Ο οικισμός του Πύργου βρίσκεται στο δήμο Αρχανών και στην πρώην κοινότητα της επαρχίας Μονοφατσίου, στα Νοτιοανατολικά του άξονα που μελετάμε, σε μόλις 3,8 χλμ. απόσταση από το Χάρακα. Η ονομασία του χωριού οφείλεται σε πύργο, ο οποίος βρισκόταν στην οχυρή θέση «Απάνω Πύργος». Αναφέρεται μάλιστα και σε επιγραφή που χρονολογείται από τον 1ο αιώνα μ.Χ. Ο οικισμός λοιπόν προϋπήρχε και οι Ενετοί εγκαταστάθηκαν στις ήδη υπάρχουσες δομές. Στην απογραφή του Καστροφύλακα ο οικισμός είχε 169 κατοίκους. Παρά το μέγεθος του οικισμού επί Ενετοκρατίας, στη σημερινή του κατάσταση, δεν διατηρεί στοιχεία οικιστικά. Παρόλα αυτά, διασώζει σχεδόν σε ακέραια μορφή τμήμα του μεγάλου υδραγωγείου, που υποδεικνύει τη μέριμνα για υποδομές στον οικισμό. Συγκεκριμένα, σε απόσταση 500 μ. από τον οικισμό, βρίσκεται ενετική τοξωτή γέφυρα που οδηγεί σε ερείπια της εγκατάστασης υδροδότησης (εικόνες 83 μέχρι και 86). Η υποδομή αυτή φαίνεται να διατάσσεται σε διαφορετικές υψομετρικές, με καμπυλόσχημη κάτοψη και σε άμεση σχέση με τη γέφυρα που βρίσκεται ακριβώς κάτω από τη κατασκευή. Σε πηγές αναφέρεται πως Πηγή εικόνας 82: Προσωπικό αρχείο

81

πλησίον του υδραγωγείου υπήρχε κι ο πύργος που προαναφέρθηκε αλλά δε σώζεται σήμερα. Σαν υπόθεση εργασίας, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως ο προύχων του οικισμού, κατοικούσε στην κορυφή του λόφου έχοντας εποπτεία στη γύρω περιοχή και διαχειριζόταν το νερό για τον οικισμό. Ωστόσο, πιθανά η έλλειψη της εξάπλωσης των ενετικών μορφών οφείλεται στην εντεταμένη αλλοίωση των κτηριακών δομών της περιοχής.

Εικόνα 83: Άποψη της γέφυρας

Πηγή εικόνας 83: Προσωπικό αρχείο

82

Εικόνα 84: Άποψη των καταλοίπων της εγκατάστασης σε σχέση με τη γέφυρα

Πηγή εικόνας 84: Προσωπικό αρχείο

83

Εικόνα 85: Φωτογραφία των καταλοίπων της εγκατάστασης από ψηλά

Εικόνα 86: Όψη τμήματος της εγκατάστασης υδροδότησης

Πηγή εικόνας 85: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 86: Προσωπικό αρχείο

84

Γ.2.9. Ιερά Μονή Οδηγήτριας Η μονή αναφέρεται παρενθετικά λόγω του ρόλου της στην οικονομία της υπαίθρου. Η Ιερά Μονή Οδηγήτριας βρίσκεται πάνω στον ορεινό όγκο των Αστερουσίων, στα νοτιοδυτικά του Νομού Ηρακλείου, δίπλα στον οικισμό του Σίβα, που αναφέρθηκε (Γ.2.4), και φανερώνει σημαντικές ενετικές αρχιτεκτονικές επιρροές. Η Ιερά Μονή Οδηγήτριας σχετίζεται με την οικογένεια των Καλλέργηδων στους οποίους άνηκε, ιδρυμένη τον 14ο αιώνα, όπως αναφέρεται σε έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα, το 1393 μ.Χ. Οι δυτικές επιδράσεις φανερώνονται στις οικοδομικές μορφές και τεχνοτροπίες των τοιχογραφιών. Η εγχάρακτη επιγραφή στη βόρεια πύλη του κτιριακού συγκροτήματος αναγράφει τη χρονολογία 1568 μ.Χ. που συμπίπτει με τη μεγάλη ακμή του μοναστηριού και την ανακαίνιση του κτιριακού συγκροτήματος με τη μορφή που έχει σήμερα. Με βάση τα Κρατικά αρχεία της Βενετίας, παρουσιάζονται πολλά συμβόλαια αγορών και πωλήσεων από τα οποία προκύπτει ότι την περίοδο της Ενετοκρατίας, το Μοναστήρι ήταν από τα μεγαλύτερα και πλουσιότερα στην Κρήτη με τεράστιες εκτάσεις στα Αστερούσια.

Εικόνα 87: Άποψη του περιβόλου της εκκλησίας

Πηγή εικόνας 87: Προσωπικό αρχείο

85

Η μονή ήταν τειχισμένη με περίβολο και σε συνδυασμό με τον πύργο του Ξωπατέρα, (εικόνα 88) που βρίσκεται κοντά στην είσοδο του, αποκτάει φρουριακό χαρακτήρα. Κεντρικά, βρίσκεται με δυσανάγνωστη ιστορία και αρχιτκτεκτονική, ο δίκλιτος, πλέον, ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου και των Αποστόλων, Πέτρο και Παύλο. Ο δίκλιτος καθολικός ναός έχει δεχθεί διαδοχικές επεμβάσεις. Στον αρχικό αυτό ναό υπήρχε και τρίτο κλίτος του Αγίου Φανουρίου, από το οποίο σήμερα διασώζεται μόνο το περίγραμμα της τοιχοποιίας. Το συγκρότημα περιλαμβάνει εκτός από τα μοναστικά κτήρια, και άλλα ανήκοντα στον τομέα της παραγωγής όπως φουρνόσπιτο, ελαιοτριβείο, πατητήρι, αποθήκες, τυροκέλι (κελάρι για τυριά), πηγάδι. Στο τέλος του 19ου αιώνα, όταν ήρθε ο G. Gerola κατέγραψε και φωτογράφισε τον Ενετικό πύργο της μονής. Ο πύργος είναι διώροφος με βατό δώμα για επίβλεψη και προστασία της γύρω περιοχής. Η είσοδος στον πύργο γίνεται από εξωτερική σκάλα. Ο πύργος διαθέτει σκαρπωτή βάση και τα ανοίγματα είναι λιγοστά, μικρά και διαφορετικά στη μορφή, που υποδηλώνουν τον αμυντικό χαρακτήρα. Ο πύργος είχε δημιουργηθεί το 961 μ.Χ. από το Νικηφόρο Φωκά. Καταστράφηκε όμως και ο σημερινός που είναι μεταγενέστερος, χτίστηκε στη θέση του πρώτου επί Ενετοκρατίας, διατηρώντας όμως κάποια από τα βυζαντινά στοιχεία του. Χαρακτηριστικά, πάνω από την κεντρική είσοδο υπάρχει τμήμα της καταχύστρας.

86

Εικόνα 88: Ο πύργος του Ξωπατέρα

Πηγή εικόνας 88: Προσωπικό αρχείο

87

Σημαντικό αρχιτεκτονικό διάκοσμο παρουσιάζουν τα θυρώματα της εκκλησίας. Η κεντρική είσοδος στη νότια όψη έχει επιστύλιο, με οριζόντιο γείσο, ενώ στη βόρεια όψη της εκκλησίας, υπάρχει θύρωμα με οξυκόρυφο υπέρθυρο και εσωτερικά ανάγλυφη μετώπη της Παναγίας της Θεοτόκου. Πέρα όμως από τα θυρώματα του δίκλιτου ναού, εντοπίζονται κ άλλα με ενετικό χαρακτήρα στο Μοναστήρι της Οδηγήτριας, πιο απλά στη μορφή με διακοσμητικές μαρμαρόπλακες πάνω από το θύρωμα, που παρόλα αυτά προδίδουν με τον τρόπο τους το ιστορικό παρελθόν του. Τέλος, ο G. Gerola αναφέρει και το πηγάδι που υπάρχει στο προαύλιο, το οποίο σώζεται μέχρι και σήμερα, με οξυκόρυφο γοτθικό τόξο (εικόνες 89 και 90). Οι μορφές και ο πύργος στην Μονή Οδηγήτριας, είναι δυτικότροπες κατασκευές που διασώζονται μέχρι σήμερα. Η χρήση του πύργου είναι αντίστοιχη της χρήσης των πύργων στους οχυρωματικούς οικισμούς, δηλαδή για την επίβλεψη των φέουδων και την αντιμετώπιση των εχθρών. Τέλος οι παραγωγικές λειτουργίες που υπήρχαν στη μονή, φανερώνουν το ρολό στο πλαίσιο του φεουδαρχικού συστήματος.

Εικόνα 89 και 90: Στα αριστερά, θύρωμα της μονής ενώ, στα δεξιά το πηγάδι σήμερα

Πηγή εικόνας 89: Προσωπικό αρχείο Πηγή εικόνας 90: Προσωπικό αρχείο

88

Εικόνα 91: Φωτογραφία του πύργου του Ξωπατέρα από το G. Gerola

Πηγή εικόνας 78: Gerola G., I monumenti veneti delll’isola di Creta , Venezia 1905

89

Επίλογος

Σήμερα, περιδιαβαίνοντας την κρητική ύπαιθρο χώρα, στην περιοχή του Ηρακλείου που μελετάμε, διαπιστώνουμε ότι αυτή χαρακτηρίζεται από μορφές που είναι πέρα από τις συνήθεις μιας τοπικής, γηγενούς παράδοσης. Είναι μορφές που δεν μοιάζουν με αυτές της επαρχίας της υπόλοιπης Ελλάδας. Αυτό το διακρίνει κανείς σε μία αρχιτεκτονική που έχει στοιχεία δυτικού τύπου και συγκρότηση η οποία δεν εμφανίζεται στα μέρη του στερεοελλαδίτικου χώρου, μα χαρακτηρίζουν περιοχές υπό την κυριαρχία των πόλεων-κρατών της Ιταλίας (Γένοβας - Βενετίας). Αυτά τα στοιχεία μαρτυρούν ευημερία και αστικό πνεύμα, που εκδηλώνονται στην αρχιτεκτονική δημιουργία. Πέρα όμως, από τις αρχιτεκτονικές μορφές, υπάρχει και ένας τρόπος ζωής, ο οποίος διέπεται από τον χαρακτήρα της πλούσιας αριστοκρατικής κοινωνίας της Μητροπολιτικής Βενετίας, που δημιουργεί ευρύτερες χωρικές συγκροτήσεις και κοινωνικές συνευρέσεις. Είναι ο φεουδάρχης που απολαμβάνει με την οικογένεια του, τα καλά της υπάιθρου σε ένα περιβάλλον, προφυλαγμένων πύργων ή επαύλεων με αστικό χαρακτήρα, με κήπους και τοξοστοιχίες, ακτινοβολλώντας ένα τρόπο ζωής στον οποίο, περιστασιακά, τις μέρες της γιορτής και της σχόλης, μετέχουν οι κουρασμένοι, ντόπιοι καλλιεργητές, ελεύθεροι και δουλοπάροικοι, η ψυχή της αγροτικής παραγωγής και ευμάρειας των αστικών κέντρων.

93

Βιβλιογραφία και ιστότοποι

Βιβλιογραφία Νίκος Ψιλάκης (επιμελητής έκδοσης), Βελεγράκη Μ., Πατραμάνη Μ., Το Μαλεβίζι, από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, Ηράκλειο 1998 Βαλλιάνου Χ., Κόκκορη Σ., Κρητική παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Αθηνα 1987 Βασιλειάδη Δ., Το κρητικό σπίτι: αυτό το καταφύγιο κι αυτό το ορμητήριο, Αθήνα 1983 Γάσπαρης Χαράλαμπος, Φυσικό και αγροτικό τοπίο στη μεσαιωνική Κρήτη, 13ος – 14ος , 1994 Γεωργοπούλου Μαρία, Venice’s Mediterranean colonies: architecture and urbanism, Cambridge 2001 Γρατσέας Σ. Ι. , Δήμος Παλιανής: τα κείμενα – ο τόπος – οι άνθρωποι, Ηράκλειο 2002 Γρατσέας Σ. Ι., Το Βενεράτο και η περιοχή του, Ηράκλειο 2013 Δετοράκης Θ. Ε., Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης 1990 Δημακόπουλος Ι. Ε., Η κατοικία στην Κρήτη κατά την τελευταία περίοδο της Βενετοκρατίας, Αθήνα 1997 Δώρη Δεληγιάννη Ε., Επιβίωση της βυζαντινής και νέες μορφές της μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής, 2000 Ζαγορήσιου Μ. Γρ., Λαϊκή αρχιτεκτονική στην Κρήτη – Folk architecture in Crete, 1996 Μπούρας Χ., Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα 2001 Ξανθουδίδου Σ., Η Ενετοκρατία εν Κρήτη και οι κατά των Ενετών αγώνες των Κρητών, Αθήνα 1939

97

Σπανάκης Σ. Γ., Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, Ηράκλειο Κρήτης 2006 Σταρίδα Λ. , Η λέσχη των ευγενών του Χάνδακα, Ηράκλειο 2008 Φιλιππίδης Δ., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, 1990 (Τόμος 3ος : Δωδεκάνησα – Κρήτη) Curuni Spiridione Alessandro, Lucilla Donati, Creta Veneziana, Venezia 1988 Gerola Guiseppe, (μτφρ.) Οι Έλληνες επίσκοποι εν Κρήτη επί Ενετοκρατίας, Ηράκλειο Κρήτης 1915 Godfrey Goodwin, A history of Ottoman architecture, London 2003 Guiseppe Gerola, I monumenti Veneti dell’ Isola di Creta, Venezia 1905 Murray Peter, The Architecture of the Italian Renaissance, London 1969

Διαλέξεις & Μεταπτυχιακές εργασίες Αποστολάκη Χ. , Η ενετική έπαυλη της κρητικής υπαίθρου (16ος – 17ος αι.), Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2015 Βουρλιώτης Δ., Σέργιος Ε., Χυσόλι Ε., Ηράκλειο, Αναγνωρίζοντας τον τόπο μου, Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2010 Δεληγιάννη Ε.w Ο., Η ενετική μονή Santa Maria dei Miracoli Χανίων - Τεκμηρίωση, ιστορικές φάσεις και μελέτη ανάδειξης, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2016 Διαλέτη Α., Πλακωτός Γ. , Πούπου Α., Ιστορία της Βενετίας και της Βενετικής Αυτοκρατορίας 11ος – 18ος αι.- Κοινωνία, Οικονομία, Πολιτισμός, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογιας και Κοινωνικης Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Αθήνα 2015 Ψαρράς Ν. , Μια «Ιταλίδα» στο Ηράκλειο, Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2009

98

Ιστότοποι http://ecastles.culture.gr/architektonike http://www.candianews.gr http://www.cretanbeaches.com http://www.explorecrete.com/ http://www.vikelaia.gr/

99