Biuletyn GBL nr 376, 2021

W nu m e rze m.in.: 60-lecie Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Koszalinie Nowa siedziba Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Katowicach Jak realizować potrzeby osób niepełnosprawnych w czasie pandemii?

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory Zastosowanie telemedycyny w poradnictwie dietetycznym dla kobiet z cukrzycą ciążową

-19 VID CO

GŁÓWNA BIBLIOTEKA LEKARSKA im. Stanisława Konopki

GMACH GŁÓWNY

DZIAŁ STAREJ KSIĄŻKI MEDYCZNEJ

 00-791 Warszawa, ul. Chocimska 22  22 849 78 51 do 53  22 849 78 02  sekretariat@gbl.waw.pl

 00-467 Warszawa, ul. Jazdów 1A  22 622 50 05  sk-med@gbl.waw.pl

ODDZIAŁY TERENOWE 21-500 Biała Podlaska ul. Brzeska 1 tel. 83 306 86 98/99 e-mail: odzbiap@gbl.waw.pl 43-300 Bielsko-Biała ul. Krasińskiego 28 tel. 33 822 12 11 e-mail: odzbbia@gbl.waw.pl

40-087 Katowice ul. Sokolska 65 tel. 32 258 66 05 e-mail: odzkat@gbl.waw.pl

26-600 Radom ul. Aleksandrowicza 5 tel. 48 361 33 54 e-mail: odzrad@gbl.waw.pl

06-400 Ciechanów ul. Wojska Polskiego 51 tel./fax 23 672 22 13 e-mail: odzciech@gbl.waw.pl

25-602 Kielce ul. Artwińskiego 3C, skr. poczt. 21 tel. 41 367 41 09 e-mail: odzkiel@gbl.waw.pl

35-222 Rzeszów ul. Okulickiego 5 tel. 17 863 33 88 e-mail: odzrzesz@gbl.waw.pl

42-218 Częstochowa ul. PCK 7, Pawilon D Ip. tel. 34 367 39 45 e-mail: odzczes@gbl.waw.pl

75-529 Koszalin ul. Marszałka J. Piłsudskiego 74/1 tel. 531 280 724 e-mail: odzkosz@gbl.waw.pl

76-200 Słupsk ul. Jana Pawła II, 1 tel. 59 846 84 96 e-mail: odzslup@gbl.waw.pl

82-300 Elbląg ul. Królewiecka 146 tel. 55 239 56 82 e-mail: odzelb@gbl.waw.pl

45-052 Opole ul. Oleska 48 tel. 77 545 40 07 e-mail: odzopol@gbl.waw.pl

87-100 Toruń ul. Ignacego Danielewskiego 6-9 tel. 56 622 71 93 e-mail: odztor@gbl.waw.pl

66-400 Gorzów Wielkopolski ul. Estkowskiego 13 tel. 95 727 91 02 e-mail: odzgorz@gbl.waw.pl

97-300 Piotrków Trybunalski ul. J. Słowackiego 114/118 tel. 44 615-30-14 e-mail: odzpiot@gbl.waw.pl

65-246 Zielona Góra ul. Podgórna 50 tel. 68 380 16 07 e-mail: odzzgor@gbl.waw.pl

Główna Bibliotek a Lek a rsk a Cen t ru m Nau kow e j In for m acj i M edyczn e j

Biuletyn

Głównej Biblioteki Lekarskiej

Rok l I V, 2021, Nr 376

Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki Centrum Naukowej Informacji Medycznej Recenzenci: Dr hab., prof. UJK Jacek Bonarek

Dr hab. inż., prof. AMW Adam Olejnik

Dr inż. adiunkt Danuta Gajewska

Prof. dr hab. med. Jan Pachecka

Prof. dr hab. n. med. Ryszard Gellert

Gen. bryg. rez. dr inż. Ryszard Parafianowicz

Dr Grażyna Kubiak-Tomaszewska

Dr hab. n. med., prof. CMKP Jarosław Pinkas

jacek.bonarek@ujk.edu.pl

a.olejnik@amw.gdynia.pl

danuta_gajewska@sggw.edu.pl dyrektor@cmkp.edu.pl

grazynakubiak@poczta.onet.pl

jpachecka@gmail.com parafianowiczr@wp.pl aso@cmkp.edu.pl

Prof. dr hab. med. Janusz Moryś janusz.morys@gumed.edu.pl

Kolegium redakcyjne: Wojciech Giermaziak – Redaktor Naczelny Rafał E. Stolarski – Zastępca Redaktora Naczelnego Iwona Fryzowska-Chrobot – Sekretarz Redakcji Grażyna Kubiak-Tomaszewska – Przewodnicząca Kolegium Redakcyjnego

Adres Redakcji: Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki ul. Chocimska 22, 00-791 Warszawa

Redaktor Naczelny:

Sekretarz Redakcji:

tel.: 22 849 78 51 do 53 fax: 22 849 78 02 e-mail: sekretariat@gbl.waw.pl

tel.: 22 849 78 51 do 53 wew. 108 e-mail: i.chrobot@gbl.waw.pl http://www.gbl.waw.pl/

Skład i łamanie:

Korekta:

Bożena Woźniak

Ewa Szczodruch

Redakcja zastrzega sobie prawo zmiany tytułów oraz skracania i adiustacji tekstów.

Materiałów niezamówionych Redakcja nie zwraca.

Za jakość merytoryczną tekstów odpowiadają Autorzy.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na nośniki elektroniczne lub przy użyciu innych mediów, bez zgody Wydawcy.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of the author.

ISSN 0373-174X Copyright © Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki, Warszawa 2021

w

n

u

m

e

r

z

e

376

7 25

Wojciech Giermaziak Nota wydawnicza

B I B L I O T E K O Z N AW S T W O – S T U D I A Maria Lipińska Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej w 15-lecie istnienia placówki (2005–2020) Central Medical Library subsidiary in Ciechanów in 15th anniversary of the facility (2005–2020)

45

Anita Kasprzycka Czytelnictwo wśród personelu medycznego w dobie pandemii koronawirusa Readership among medical health service workers during COVID-19 pandemic

55

HISTORIA – STUDIA Barbara Chlewicka Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia społeczno-kulturalnego mieszkańców Częstochowy na przestrzeni dziejów miasta.

Część II – okres powojenny i współczesność The role of the medical community in shaping the socio-cultural life of the inhabitants of Częstochowa throughout the history of the city. Part II – post-war period and the present day

71

Magdalena Młynarczyk Bertha von Massow z Poczdamu – inicjatorka budowy koszalińskiego szpitala Bertha von Massow from Potsdam – initiatior of building the Koszalin hospital

81

Janusz Przeciński, Wojciech Giermaziak Angielska kultura w Polsce XIX wieku. Na przykładzie recepcji angielskiej nauki i literatury

English culture in 19th century Poland. On the example of reception of English science and literature

97

M E DYC Y NA – ST U DI A Patrycja Kurowska, Wojciech Giermaziak Jak realizować potrzeby osób niepełnosprawnych w czasie pandemii?

How to meet the needs of disabled people during the pandemic?

111

Paulina Młyńczyk Akupunktura – skuteczne uzupełnienie medycyny Acupuncture – an effective addition to medicine

119

Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina z punktu widzenia różnych specjalności medycznych. Część 1 Negative and other health effects on drinking wine from the perspective of different medical specialities. Part 1

137

DIETETYK A Patrycja Popowniak Dieta ketogenna. Część 1. Wprowadzenie – zasady, mechanizm działania i kontrowersje Ketogenic diet. Part 1. Introduction – principles, mechanism of action and controversy

143

Maria Janowska, Danuta Gajewska Zastosowanie telemedycyny w poradnictwie dietetycznym dla kobiet z cukrzycą ciążową

The use of telemedicine in dietary treatment for women with gestational diabetes mellitus

153

Julia Tracz, Danuta Gajewska Analiza wybranych elementów stylu życia kobiet w czasie ciąży oraz w okresie karmienia piersią Analysis of selected lifestyle elements among pregnant and lactating women

165

H I S T O R I A – M AT E R I A ŁY Iwona Fryzowska-Chrobot Reklama leków i wyrobów drogeryjnych w czasopiśmie „Wiadomości Farmaceutyczne” w okresie dwudziestolecia międzywojennego

Advertisement of medicines and cosmetics in “Wiadomości Farmaceutyczne” magazine in the interwar period

M E D Y C Y N A – P R ZE G L Ą D P I Ś M I E N N I C T W A

181

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

217

Immunoprofilaktyka w podróży

269

Human papillomavirus and cancers

Travel immunoprophylaxis

„ N O N O M N I S M O R I A R …”

Anna Daniewicz Piotr Drzewiecki (1865–1943) – inżynier, przemysłowiec, pierwszy Prezydent m.st. Warszawy w II Rzeczypospolitej

Piotr Drzewiecki (1865–1943) – engineer, industrialist, first President of the capital city of Warsaw of 2nd Polish Republic

283

VA R I A Agnieszka Wielosik Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii Artistic and functional meaning of micrography

305

Z Ż YC I A B I B L IO T E K I – K RON I K A

Ewa Szczodruch, Rafał E. Stolarski Wydarzyło się…

NA BIBLIOTECZNEJ PÓŁCE

313

Wybór nowości wydawniczych z pierwszej połowy 2021 roku – z księgozbioru Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki

343

N asi a u tor z y

351

Reprint Stanisław Szurek, Napoje wyskokowe jako środek leczniczy. Na podstawie spostrzeżeń poczynionych w r. 1905 w klinice lekarskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Przegląd Lekarski. Organ Towarzystw Lekarskich Krakowskiego i Galicyjskiego oraz Towarzystwa Lekarzy Polskich w Chicago” (Kraków), R. XLV, 1906, nr 7, s. 104–106; nr 8, s. 138–139; nr 9, s. 160–163; nr 10, s. 180–181; nr 11, s. 191–193; nr 12, s. 208–212

W następnym numerze przedstawimy nową tematykę:

M E DYC Y NA MO R Z A

Nota wydawnicza

Szanowni Państwo!

Oddajemy w Państwa ręce kolejny numer „Biuletynu Głównej Biblioteki Lekarskiej”, jako przegląd bieżącej działalności naukowo-wydawniczej naszej instytucji.

Pozwolę sobie przypomnieć, że ideą przyświecającą temu rodzajowi działalności wydawniczej jest ciągle aktualizowany dorobek naukowy pracowników Biblioteki jako naukowej jednostki kultury funkcjonującej zarówno w obszarach badawczych medycyny i nauk pokrewnych, jak i w dziedzinie badań o charakterze analiz historyczno-socjologicznych. Obydwa te trendy wyraźnie widoczne w naszej działalności obok innych statutowych zadań GBL wynikają z faktu istnienia dwu organów założycielskich dla naszej jednostki, jakimi są Ministerstwo Zdrowia i Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu.

Wobec rosnącego zainteresowania wydawnictwem, szczególnie w dziedzinach pokrewnych medycynie, bibliotekarstwu, historii kultury materialnej przede wszystkim związanej z naukami przyrodniczymi, zarówno Rada Naukowa GBL, jak i zespół redakcyjny „Biuletynu” zdecydował się rozszerzyć zakres tematyczny stałych działów o dział związany z badaniami nad medycyną morza („Medycyna morza”) oraz szczególnie istotny w warunkach pandemii COVID-19 i bezpośrednio po niej – dział poświęcony zagadnieniom żywienia i żywności, dietetyki i wszelkich zagadnieniom związanym z dobrostanem lub patologią fizjologiczną wynikającą ze stosowanej diety.

Celem nadrzędnym „Biuletynu Głównej Biblioteki Lekarskiej” jest nieodpłatne udostępnianie naszej witryny szczególnie dla młodych adeptów nauk medycznych i dziedzin pokrewnych, którzy mając do dyspozycji instrument naukowy, jakim jest nasz periodyk, będą mieli niepowtarzalną szansę zaistnienia naukowego po uzyskaniu dyplomu akademickiego.

Zachęcam wszystkich zainteresowanych do zgłaszania publikacji naukowych tematycznie związanych z profilem „Biuletynu GBL”, przypominając o naszym „Regulaminie Procedur Wydawniczych Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie z dnia 3.07.2017 roku”.

Wojciech Giermaziak Redaktor Naczelny „Biuletynu GBL”

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

Regulamin Procedur Wydawniczych Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie z dnia 3.07.2017 roku

I. Wstęp 1. Główna Biblioteka Lekarska w Warszawie im. Stanisława Konopki („GBL”) prowadzi działalność wydawniczą na podstawie Statutu GBL nadanego Zarządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2001 r. w sprawie nadania statutu Głównej Bibliotece Lekarskiej im. Stanisława Konopki (Dz. Urz. Min. Zdrow. 2001 Nr 8, poz. 48 z późn. zm.) oraz niniejszego regulaminu.

2. Działalność wydawnicza obejmuje redagowanie i wydawanie własnych publikacji naukowych, metodycznych i dokumentacyjnych, „Biuletynu GBL” oraz materiałów uzupełniających działalność edukacyjną, kulturalną i naukową.

3. Nadzór nad działalnością wydawniczą sprawuje Dyrektor GBL, który powołuje członków Kolegium Redakcyjnego oraz członków Komitetu Naukowego.

4. W publikacjach wydawanych przez Główną Bibliotekę Lekarską, o których mowa w ust. 2 powyżej, zamieszczane jest logo GBL. II. Kolegium Redakcyjne W skład Kolegium Redakcyjnego wchodzą: a) Redaktor Naczelny – który opiniuje charakter publikacji, odpowiada za należyty poziom merytoryczny prac kierowanych do druku, zatwierdza projekt graficzny publikacji (okładka i układ kompozycyjny), b) Zastępca Redaktora Naczelnego – który w porozumieniu z Redaktorem Naczelnym planuje, organizuje i koordynuje prace wydawnicze, decyduje o zawartości publikacji i jej kształcie, odpowiada za jakość, wartość merytoryczną i korektę tekstów oraz wnioskuje do Redaktora Naczelnego o dopuszczenie tekstów do druku, wyznacza recenzentów i redaktorów merytorycznych, c) Sekretarz – który koordynuje poszczególne etapy pracy redakcyjnej, czuwa nad sprawnym i terminowym wykonaniem publikacji, kontaktuje się i współpracuje z Autorami i recenzentami, prowadzi Tekę Redakcyjną oraz archiwum działalności wydawniczej GBL. Sekretarz wykonuje swoje obowiązki przy pomocy Sekretariatu Głównej Biblioteki Lekarskiej, d) Przewodniczący Kolegium Redakcyjnego – który dba o właściwy przepływ informacji i materiałów redakcyjnych w Kolegium Redakcyjnym oraz wspiera Zastępcę Redaktora Naczelnego w wykonywaniu zadań, o których mowa w lit. b).

III. Komitet Naukowy 1. Komitet Naukowy wspiera merytoryczną działalność Kolegium Redakcyjnego oraz dokonuje oceny prac naukowych przeznaczonych do publikacji poprzez sporządzanie recenzji prac.

2. W skład Komitetu Naukowego wchodzą osoby powoływane przez Dyrektora Głównej Biblioteki Lekarskiej.

IV. Przygotowanie publikacji – informacje dla Autorów 1. Pracę należy dostarczyć w formie wydruku jednostronnego w formacie A4, w jednym egzemplarzu, wraz z dołączoną płytą CD, zawierającą pracę w formie elektronicznej z osobno dołączonym materiałem ilustracyjnym, opisanym i podpisanym zgodnie z numeracją występującą w publikacji.

2. Tekst publikacji powinien być sporządzony w języku polskim lub w języku angielskim.

3. Do każdego tekstu należy dołączyć streszczenie w języku angielskim, o objętości do 400 znaków ze spacjami, streszczenie w języku polskim o objętości do 300 znaków ze spacjami oraz słowa kluczowe w języku polskim i w języku angielskim.

4. Tekst autorski powinien być napisany czcionką Times New Roman 12 pkt.

5. Tekst powinien zawierać wyłącznie przypisy dolne, w numeracji ciągłej, sporządzone czcionką Times New Roman 10 pkt.

6. Bibliografia powinna być umieszczona na końcu tekstu oraz sporządzona według następujących wytycznych: a) spis prac powinien być ułożony w porządku alfabetycznym, według nazwisk autorów, b) należy podawać pełne imiona autorów i redaktorów wykorzystanych prac (w przypadku, kiedy publikacja posiada więcej niż 3 autorów, należy stosować skrót „i wsp.”), c) w przypadku artykułów z czasopism i prac zbiorowych należy podawać zakres stron, na których znajduje się przywoływany artykuł.

7. Cytaty z wykorzystanych źródeł oraz opracowań powinny być wzięte w cudzysłów, a dokonane w nich skróty zaznaczone znakami: […].

8. Teksty w formie elektronicznej winny być zapisane w formacie .doc, .docx lub .rtf.

9. W tekście należy zaznaczyć preferowane miejsca umieszczenia ilustracji.

10. Ilustracje powinny być opatrzone wyczerpującym podpisem oraz zawierać dokładnie opisane źródło pochodzenia.

11. Ilustracje w formie elektronicznej powinny być zapisane w formacie .jpg lub .tiff o rozdzielczości co najmniej 300 dpi, w osobnych plikach.

12. Tekst należy opatrzyć imieniem i nazwiskiem Autora, adresem mailowym oraz numerem telefonu kontaktowego.

13. Do tekstu powinna być dołączona notka biograficzna Autora (max. 400 znaków ze spacjami) wraz ze zdjęciem i podaniem afiliacji.

14. Przyjęcie materiału do Teki Redakcyjnej nie oznacza, że materiał zostanie opublikowany. Materiałów nie zamówionych Redakcja nie zwraca.

15. Redakcja po konsultacji z Autorem i po uzyskaniu jego pisemnej zgody ma prawo do zmiany tytułów przekazanych tekstów oraz skracania, adiustacji i korekty tekstów.

16. W przypadku gdy przekazany tekst wymaga wprowadzenia znacznych zmian, GBL może zwrócić pracę Autorowi w celu jego przeredagowania. O tym, czy przekazany tekst wymaga znacznych zmian skutkujących jego zwrotem Autorowi celem przeredagowania, decyduje Kolegium Redakcyjne.

V. Procedura redakcyjna 1. Prace w formie wydruków oraz w formie elektronicznej należy nadsyłać do GBL na adres: ul. Chocimska 22, 00-791 Warszawa, e-mail: sekretariat@gbl.waw.pl 2. Po przyjęciu praca zostaje przekazana Redaktorowi Naczelnemu, który dokonuje jej wstępnej oceny i przekazuje pracę Zastępcy Redaktora Naczelnego, celem wyznaczenia recenzenta spośród członków Komitetu Naukowego i redaktora merytorycznego.

3. Zastępca Redaktora Naczelnego zapoznaje się z pracą i recenzją, a następnie za pośrednictwem Sekretarza Kolegium Redakcyjnego przekazuje ją Autorowi, który pisemnie ustosunkowuje się do uwag recenzenta i redaktora merytorycznego oraz nanosi ewentualne poprawki.

4. Za pośrednictwem Sekretarza Kolegium Redakcyjnego poprawiony tekst Autor przekazuje Zastępcy Redaktora Naczelnego, który na podstawie recenzji i pisemnej odpowiedzi autorskiej przeprowadza redakcję i korektę językową pracy.

5. Przekazując ostateczną wersję pracy, Autor wypełnia formularz, w którym podaje swoje dane personalne potrzebne do przygotowania umowy wydawniczej oraz innych dokumentów (rachunki, oświadczenia) wymaganych w dalszych etapach procedury wydawniczej.

6. Jeżeli w pracach zamieszczane są materiały chronione prawem autorskim (np. okładka, zdjęcia, ilustracje innych autorów), Autor zobowiązany jest dołączyć stosowne zgody na ich wykorzystanie.

7. Jeżeli praca złożona w GBL była już uprzednio drukowana w innym wydawnictwie i jest chroniona prawem autorskim, wówczas Autor musi uzyskać zgodę na przedruk od podmiotu, któremu przysługują prawa do tekstu.

8. Podpisanie umowy wydawniczej następuje nie później niż w dniu, w którym praca kierowana jest do druku.

9. Czas trwania procedur redakcyjnych zależy od charakteru pracy i wynosi około 6 miesięcy od momentu złożenia pracy w GBL. VI. Procedura wydawnicza 1. Zadaniem Zastępcy Redaktora Naczelnego jest przygotowanie publikacji do przekazania jej do druku. Odpowiada on za poprawność edytorską.

2. Obowiązkiem Autora jest wykonanie korekty autorskiej. Redaktor merytoryczny/ korektor kontaktuje się z Autorem w celu usunięcia z tekstu błędów stylistycznych, gramatycznych, ortograficznych i innych nieścisłości mających wpływ na poziom publikacji.

3. Po otrzymaniu pierwszej korekty Autor może wprowadzić do tekstu zmiany, które nie powinny przekroczyć 5% ogólnej objętości pracy. Jeżeli Autor zamierza wprowadzić zmiany o charakterze merytorycznym, powinien je uzgodnić z Zastępcą Redaktora Naczelnego.

4. Termin wykonania korekty autorskiej ustala się indywidualnie, w zależności od charakteru pracy.

5. Egzemplarz II korekty stanowi wydruk zawierający wszystkie zmiany wprowadzone po opracowaniu językowym i po I korekcie. Na tym etapie Autor możne jedynie wprowadzić pojedyncze, istotne dla publikacji zmiany oraz sprostować ewentualne błędy. Zmiany, o których mowa w zdaniu poprzedzającym, nie mogą jednak zmieniać układu stron ani koncepcji edytorskiej pracy.

6. Kolejne korekty redaktorskie odbywają się bez udziału Autora na podstawie współpracy Zastępcy Redaktora Naczelnego z redakcją techniczną i grafikiem komputerowym, który dokonuje łamania i składu komputerowego publikacji.

7. Ostateczną wersję pracy (wydruk i zapis elektroniczny) podpisuje autor i pozostaje ona w GBL. Po wydrukowaniu pracy Autor otrzymuje próbny egzemplarz celem ostatecznej weryfikacji.

8. Autorzy zobowiązani są do stosowania przepisów ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tj. Dz.U. z 2016 r. poz. 666, ze zm.).

9. Po zakończeniu prac redakcyjnych publikacja przekazywana jest do druku w GBL. VII. Dodatkowe informacje dla Autorów 1. Przydatne terminy (na podstawie Popularnej encyklopedii powszechnej, 1994 oraz Encyklopedii wiedzy o książce, 1971): a) arkusz autorski – to jednostka obliczeniowa objętości materiału obejmująca wyłącznie materiał opracowany przez Autora. Arkusz autorski wynosi: 40 000 znaków typograficznych (ze spacjami) prozy lub 800 wierszy obliczeniowych (po 50 znaków), bądź 3000 cm2 powierzchni ilustracji. b) arkusz wydawniczy – to jednostka obliczeniowa produkcji wydawniczej, który obejmuje poza tekstem autorskim np. ilustracje obce, materiał nadzorowany

przez redakcję jak: wstęp, komentarze, recenzje, przedmowy; dodatki wydawnicze, tj. strony działowe, indeks, żywą paginę itp. c) Teka Redakcyjna – obejmuje tytuły, które zostały przyjęte od Autora i znajdują się w opracowaniu redakcyjnym.

2. Projekt graficzny okładki przygotowuje GBL. Autor ma prawo do przedstawienia własnej propozycji okładki.

3. Na stronie 4 okładki książki, można zamieścić zdjęcie Autora wraz z krótką notką o nim lub informację o zawartości merytorycznej publikacji. W przypadku artykułów zamieszczanych w „Biuletynie GBL” – zdjęcie Autora i notka zamieszczane są wewnątrz numeru.

VIII. Honoraria autorskie i zasady rozliczeń 1. Autorzy prac publikowanych przez GBL otrzymują honoraria za publikacje, według określonych stawek za arkusz autorski, zgodnie z podpisaną umową wydawniczą, wyłącznie wtedy, kiedy praca stanowi artykuł zamawiany przez GBL. W uzasadnionych przypadkach wysokość honorarium autorskiego podlega negocjacjom.

Powyższe znajduje odzwierciedlenie w umowie zawartej z Autorem.

2. Za publikację prac niezamawianych nie wypłaca się honorarium, co znajduje odzwierciedlenie w umowie zawartej z Autorem.

3. Honoraria wypłacane są również za redakcje merytoryczne.

4. Za sporządzenie recenzji pracy nie jest wypłacane honorarium.

5. Stawki honorariów autorskich z tytułu publikacji zamawianych oraz honorariów za redakcje merytoryczne prac publikowanych przez GBL określa Załącznik nr 2.

6. Dla każdej pracy sporządzana jest jedna umowa wydawnicza, której wzór określa Załącznik nr 3. W przypadku publikacji pracy niezamawianej, umowa wydawnicza jest umową nieodpłatną. Umowa dla prac zbiorowych powinna być podpisana przez wszystkich Autorów.

7. W przypadku zamawianych prac zbiorowych (poza „Biuletynem GBL”) Autorzy podpisują oświadczenie dotyczące podziału honorarium autorskiego.

8. Wypłata honorariów z tytułu publikacji pracy zamawianej następuje po oddaniu wydrukowanej pracy do dystrybucji.

9. Dodruk publikacji nie wymaga uzgodnień z Autorem, recenzentami i redaktorami.

W przypadku dodruku publikacji zamawianej nie jest wypłacane honorarium autorskie. O dodruku decyduje Redaktor Naczelny.

10. Nakład publikacji określa Kolegium Redakcyjne.

11. Kolegium Redakcyjne określa, komu oraz w jakiej liczbie przekazuje autorskie oraz bezpłatne (okazowe) egzemplarze publikacji.

12. Egzemplarze obowiązkowe dla bibliotek przekazywane są zgodnie z ustawą z dnia 7 listopada 1996 r. o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych (Dz.U. z 1996 r.

Nr 152, poz. 722) oraz rozporządzeniem Ministra Kultury i Sztuki z dnia 6 marca 1997.

13. Do każdej wydawanej publikacji sporządzany jest rozdzielnik egzemplarzy autorskich, bezpłatnych (okazowych) i obowiązkowych, zatwierdzany przez Redaktora Naczelnego.

14. Wysokość nakładu i cenę jednostkową publikacji zatwierdza Redaktor Naczelny na podstawie wcześniejszych ustaleń z Kolegium Redakcyjnym i redakcją techniczną.

IX. Finansowanie 1. Działalność wydawnicza prowadzona przez GBL finansowana jest z budżetu GBL. 2. Na koszty wydawnicze składają się: a) koszt opracowania publikacji, b) koszt druku i oprawy.

3. Pod pojęciem opracowania, o którym mowa w ust. 2 lit. a) powyżej, rozumie się prace redakcyjne, korektę, projekt graficzny wnętrza książki, projekt graficzny okładki, wybór materiałów do produkcji (papier, karton, techniki drukarskie, sposób oprawy), przygotowanie ilustracji do druku, skład komputerowy, korektę techniczną, naniesienie korekty, wykonanie wzorcowych wydruków próbnych oraz wykonanie wersji elektronicznej.

4. Koszt druku i oprawy, o którym mowa w ust. 2 lit. b) powyżej, zależny jest od liczby wydawanych egzemplarzy.

Załączniki 1. Oświadczenie Autora(-ów).

2. Stawki honorariów autorskich i honorariów za redakcje merytoryczne prac publikowanych w Wydawnictwie Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie.

3. Umowa wydawnicza.

Załącznik nr 1

Oświadczenie Autora(ów)

Imię (imiona) i nazwisko(a) Autora(ów) ..................................................................... .....................................................................

Tytuł publikacji: .....................................................................

1. Autor oświadcza, że jego utwór jest oryginalny i nie zawiera żadnych zapożyczeń z innego dzieła, które mogłyby spowodować odpowiedzialność Wydawcy z tytułu naruszenia praw autorskich, nie narusza żadnych praw osób trzecich oraz, że jego prawa autorskie do tego utworu nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszą umową i przenosi na Wydawcę majątkowe prawa autorskie i wyłączne prawo wydawania utworu oraz wykorzystywania go na polach eksploatacji wymienionych w ust. 2. Przeniesienie autorskich praw majątkowych następuje z chwilą przekazania Wydawcy arkusza autorskiego.

2. Autor oświadcza, że w ramach przeniesienia autorskich praw majątkowych Wydawcy przysługuje prawo do nieograniczonej eksploatacji utworu i jego fragmentów na następujących polach eksploatacji: a) utrwalanie utworu dowolną techniką na dowolnym materiale, w tym w pamięci komputerów i innych podobnie działających urządzeń, b) przygotowanie utworu i jego fragmentów dla potrzeb Wydawcy, w szczególności obróbka komputerowa i opracowanie redakcyjne, c) zwielokrotnienie utworu i jego fragmentów wszelkimi możliwymi technikami przemysłowymi, a w szczególności poligraficznymi i komputerowymi, d) wprowadzenie utworu i jego fragmentów do obrotu prawnego i handlowego, w tym nadanie utworu lub jego części za pomocą wizji lub fonii przewodowej albo bezprzewodowej przez stację naziemną, za pośrednictwem satelity, równoczesne i integralne nadanie utworu lub jego części nadawanego przez inną organizację radiową lub telewizyjną, umieszczenie utworu w sieci internetowej oraz na wszelkich nośnikach wykorzystywanych do prowadzenia reklamy i promocji, e) rozpowszechnianie kopii zmodyfikowanego utworu, a także jego poszczególnych egzemplarzy,

f) udzielanie licencji oraz innych podobnych praw, na wykorzystywanie utworu przez osoby trzecie w zakresie pól eksploatacji wymienionych w niniejszym ustępie, g) zezwalanie na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, h) prawo adaptacji, reprodukowania oraz wprowadzania wszelkich zmian, adaptacji, przeróbek i modyfikacji utworu, w tym zmiana koloru, układu, czcionki, i) poprawianie, modyfikowanie, rozwijanie i powielanie całości lub dowolnych elementów utworu, j) używanie utworu i jego fragmentów w różnych formach wydawniczych i multimedialnych, a także w reklamach i promocji, w tym w radio i TV; na nośnikach papierowych, magnetycznych, optycznych i filmowych, k) digitalizacja utworu, l) używanie utworu i jego fragmentów do oznaczenia firmy Wydawcy i jego utworów.

3. W celu usunięcia ewentualnych wątpliwości Strony zgodnie potwierdzają, iż celem niniejszej umowy jest takie ukształtowanie praw Wydawcy do utworu, aby miały one możliwie najszerszy wymiar. Oznacza to w szczególności, że wszelkie korzystanie z utworu przez Wydawcę oraz przez podmioty, którym Wydawca udzieli zgody na używanie utworu, będące w jakikolwiek sposób powiązane z szeroko rozumianą działalnością Wydawcy, mieści się w granicach przeniesionych na Wydawcę autorskich praw majątkowych i nie wymaga wypłaty na rzecz Autora jakiegokolwiek dodatkowego wynagrodzenia.

Warszawa, dnia . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . podpis Autora(ów)

Załącznik nr 2

Stawki honorariów autorskich i honorariów za redakcje merytoryczne prac publikowanych w Wydawnictwie Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie

obowiązujące od ���������������������������

Stawka podstawowa honorarium autorskiego wynosi 700 zł za 1 arkusz autorski.

Wydawnictwa naukowe Rodzaj publikacji – stawka za 1 arkusz autorski: Monografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Praca doktorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Praca habilitacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Album . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artykuł naukowy zamawiany przez Wydawcę . . . . . . . . . . . . . .

Redakcje merytoryczne Rodzaj publikacji stawka Artykuł naukowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . zł za 1 artykuł Pozostałe publikacje . . . . . . . . . . . . . zł za 1 arkusz wydawniczy

Załącznik nr 3

Umowa wydawnicza

Dnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . roku w Warszawie pomiędzy: Główną Biblioteką Lekarską im. Stanisława Konopki z siedzibą w Warszawie (00-791) przy ul. Chocimskiej 22, zwaną dalej Wydawcą, w którego imieniu działają: Wojciech Giermaziak – Dyrektor Ewa Młynarczyk – Zastępca Dyrektora ds. Finansowych; a Panem(-ią) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , PESEL: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NIP: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . zamieszkałym(-ą) w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . zwanym(-ą) dalej Autorem; zawarta została umowa następującej treści. §1 1. Autor zobowiązuje się stworzyć utwór literacki, naukowy, popularnonaukowy, publicystyczny* pt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . o objętości . . . . . . . . . . . . . . . . . arkuszy autorskich w języku polskim/angielskim. Tytuł utworu może zostać zmieniony na podstawie porozumienia między Autorem i Wydawcą.

2. Autor zobowiązuje się dostarczyć Wydawcy w terminie do dnia . . . . . . . . . . całość utworu, w postaci: a) 1 egzemplarza wydruku komputerowego, b) 1 zapisu utworu w postaci elektronicznej na nośniku . . . . . . . . . . . , zapisanego w formacie . . . . . . . . . . . . . . . . . . , 3. Wydruk komputerowy utworu oraz zapis utworu w postaci elektronicznej powinny być ze sobą tożsame.

4. Jeżeli Autor nie dostarczy utworu w terminie określonym w ust. 2 powyżej, a Wydawca nie skorzysta w takim wypadku z prawa odstąpienia od umowy w terminie 30 dni od dnia upływu ww. terminu, Wydawca uprawniony jest do naliczenia Autorowi kary umownej w wysokości 50 zł za każdy dzień zwłoki. Wydawca jest uprawniony do potrącenia kwoty naliczonej kary umownej z przysługującego Autorowi wynagrodzenia, o ile umowa przewiduje jego zapłatę przez Wydawcę na rzecz Autora.

§2 1. Autor oświadcza, że stworzony przez niego utwór jest dziełem oryginalnym, nie zawiera jakichkolwiek zapożyczeń z innego dzieła, które mogłyby spowodować odpowiedzialność Wydawcy z tytułu naruszenia praw autorskich, nie narusza jakichkolwiek praw osób trzecich, a prawa autorskie Autora nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszą umową.

2. Autor oświadcza, że przenosi na Wydawcę wyłączne prawo do korzystania z utworu na następujących polach eksploatacji wymienionych w art. 50 pkt 1–3 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych: 1) w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego, na nośnikach optycznych oraz techniką cyfrową; 2) w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono – wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy; 3) w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w pkt 2 – publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu, w tym za pośrednictwem sieci internet, w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, na okres 3 / 5 /10* lat, licząc od daty zawarcia niniejszej umowy.

3. Wydawca zobowiązuje się do wydania utworu drukiem i rozpoczęcia jego rozpowszechniania nie później nie w ciągu roku / 2 lat* od daty przyjęcia utworu. §3 1. Autor zobowiązuje się dostarczyć utwór wykonany pod względem merytorycznym, formalnym i językowym z należytą starannością i na poziomie wymaganym przy wydawaniu tego rodzaj utworów, zgodnie z załączonym do niniejszej umowy programem (konspektem) Wydawcy stanowiącym Załącznik nr 1 do niniejszej umowy oraz ze streszczeniami utworu w języku polskim i angielskim (streszczenie w języku polskim o objętości do 300 znaków ze spacjami, streszczenie w języku angielskim, o objętości do 400 znaków ze spacjami) oraz słowami kluczowymi w języku polskim i angielskim.

2. Dostarczone Wydawcy egzemplarze utworu, o których mowa w § 1 ust. 2 pkt 1 i pkt 2, stają się jego własnością z chwilą wydania utworu, a ich ewentualne zagubienie bądź zniszczenie w każdym czasie nie może powodować żadnej odpowiedzialności względem Autora.

3. Autor wyraża zgodę na opublikowanie przez Wydawcę utworu wraz z recenzją zewnętrzną przygotowaną przez recenzenta wybranego przez Wydawcę spośród członków Komitetu Naukowego działającego u Wydawcy. §4 Wielkość nakładu w poszczególnych wydaniach, cenę egzemplarza wydanego utworu oraz sposób wydania ustala Wydawca, o czym informuje niezwłocznie Autora, z zastrzeżeniem postanowienia § 5 ust. 2.

§5 1. Wynagrodzenie Autora za wykorzystanie utworu w formie drukowanej Strony ustalają w wysokości . . . . . % uzyskanej przez Wydawcę ceny każdego sprzedanego drukowanego egzemplarza utworu.

2. Nakład pierwszego wydania wyniesie nie mniej niż . . . . . . . . , przy cenie 1 egzemplarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . zł.

3. W razie wykorzystania utworu na innym polu eksploatacji niż wydanie w formie drukowanej, Strony ustalą za nie wynagrodzenie odrębne. §6 1. Wynagrodzenie Autora za każde wydanie utworu wypłacone zostanie w następujący sposób: a) 25% wynagrodzenia, obliczonego na podstawie § 5 ust. 1 i ust. 2 (tj. kwota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) – w terminie 15 dni od dnia podpisania umowy, na podstawie rachunku złożonego przez Autora nie później niż 7 dni po dniu podpisania umowy, b) pozostała część wynagrodzenia – sukcesywnie w miarę postępów w sprzedaży egzemplarzy utworu przez Wydawcę, na podstawie wyliczenia dokonywanego kwartalnie i przekazywanego Autorowi w ciągu 30 dni po upływie każdego kwartału, przy czym pierwsze rozliczenie z Autorem nastąpi po pierwszych trzech miesiącach od przystąpienia do rozpowszechniania nakładu utworu. Wypłata wynagrodzenia następować będzie w terminie 15 dni od dnia dostarczenia przez Autora rachunku, wystawionego nie później niż 7 dni po dniu przedstawienia Autorowi wyliczenia, o którym mowa powyżej.

2. Wynagrodzenie Autora zostanie wypłacone na jego rachunek bankowy w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . / będzie odebrane w kasie Wydawcy.

3. W przypadku zaistnienia uzasadnionych wątpliwości po stronie Autora co do prawidłowości wyliczeń przedstawionych mu przez Wydawcę, wskazany przez Autora dyplomowany księgowy uprawniony będzie do zbadania ksiąg Wydawcy w tym zakresie.

Jeżeli wartość kwestionowanego wyliczenia za dany okres będzie zaniżona, o co najmniej 10%, koszty związane z badaniem ksiąg poniesie Wydawca. §7 Wynagrodzenie Autora ustalone w § 6 ust. 1 obejmuje należność za: 1. stworzenie i dostarczenie utworu w umówionej postaci, 2. przeniesienie praw autorskich majątkowych na Wydawcę w zakresie ustalonym niniejszą umową, 3. wykonanie korekty autorskiej.

§8 1. Autor otrzyma bezpłatnie 6 egzemplarzy autorskich utworu, nie przeznaczonych do sprzedaży.

2. Wydawcy przysługuje prawo do wykonania dodatkowych 100 egzemplarzy okazowych utworu, przeznaczonych na cele upowszechniania i promocji utworu.

3. Egzemplarzy utworu, o których mowa w ust. 1 i 2 nie wlicza się do nakładu, za który Autorowi należy się wynagrodzenie. §9 Na każdym egzemplarzu utworu zostanie umieszczona nota Copyright następującej treści: „Copyright © Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki, Warszawa 2017” § 10 W razie odstąpienia od umowy przez Wydawcę z powodu niedostarczenia utworu w umówionym terminie, w terminie 30 dni od dnia upływu ww. terminu, Autor obowiązany jest zwrócić Wydawcy otrzymaną zaliczkę, o której mowa w § 6 ust. 1 pkt 1 w terminie 7 dni od dnia odstąpienia przez Wydawcę od umowy. § 11 Wydawca obowiązany jest zawiadomić Autora na piśmie w ciągu 3 miesięcy, licząc od dostarczenia utworu, o jego przyjęciu lub nieprzyjęciu. Niewysłanie takiego zawiadomienia w terminie uważa się za przyjęcie utworu przez Wydawcę. § 12 1. W razie nieprzyjęcia utworu przez Wydawcę, a także w przypadku odmowy Autora dokonania określonych przez Wydawcę zmian utworu w wyznaczonym przez Wydawcę terminie, Wydawca może odstąpić od umowy w terminie 30 dni od dnia zaistnienia ww. okoliczności.

2. W razie odstąpienia Wydawcy od umowy z powodów określonych w ust. 1 Autor ma prawo zatrzymać kwotę zaliczki, o której mowa w § 6 ust. 1 pkt 1, wypłaconej przez Wydawcę. Jeżeli jednak kwota wypłaconej zaliczki przekracza 25% wynagrodzenia obliczonego według dostarczonej objętości utworu i pierwszego nakładu,Autor jest obowiązany do zwrotu Wydawcy nadwyżki. § 13 Wydawca ma prawo dokonania koniecznych zmian utworu, wynikających z opracowania redakcyjnego, bez potrzeby uzyskiwania dodatkowej zgody ze strony Autora.

§ 14 1. Wydawca zobowiązuje się powiadomić Autora na piśmie o nadejściu korekty autorskiej. Autor obowiązany jest w terminie 3 dni od daty otrzymania zawiadomienia odpowiedzieć Wydawcy, czy korektę wykona osobiście, czy też do jej wykonania upoważnia osobę trzecią, której imię, nazwisko oraz adres jednocześnie wskaże.

2. Wykonanie korekty autorskiej oraz zwrot całości utworu po wykonanej korekcie powinny nastąpić w terminie obliczonym według następującej zasady: jeden dzień na jeden arkusz druku, licząc od dostarczenia tekstu utworu do korekty Autorowi lub osobie przez niego upoważnionej.

3. Odmowę wykonania korekty autorskiej lub nieodesłanie wykonanej korekty w terminie określonym w ust. 2 uważa się za udzielenie przez Autora zgody na wydanie utworu w postaci przesłanej do korekty autorskiej.

4. Autor ponosi koszty zawinionych przez siebie zmian dokonanych w utworze po rozpoczęciu procedury składania, jeżeli zmiany te spowodują zwiększenie kosztów wydania utworu o ponad 3% w stosunku do kosztów pierwotnie ustalonych.

5. Autor upoważnia Wydawcę do wznawiania wydań niezmienionego utworu bez wykonywania korekty autorskiej.

6. W razie odmowy przez Autora dokonania zmian utworu żądanych przez Wydawcę do kolejnego wydania w terminie określonym przez Wydawcę, Wydawca może odstąpić od umowy w terminie 30 dni od dnia zaistnienia ww. okoliczności. § 15 Autor zobowiązuje się do udziału, bez wynagrodzenia, w akcjach promocyjnych organizowanych przez Wydawcę w związku z rozpowszechnianiem egzemplarzy utworu. § 16 Strony niniejszym uzgadniają, że w czasie trwania niniejszej umowy Autor, bez pisemnej zgody Wydawcy, nie wyda jakiegokolwiek innego utworu, który może być uznany przez Wydawcę za konkurencyjny w stosunku do przedmiotu niniejszej umowy albo takiego utworu, którego wydanie mogłoby niekorzystnie wpłynąć na sprzedaż utworu objętego niniejszą umową lub na wykorzystanie praw do utworu przyznanych Wydawcy niniejszą umową. § 17 1. W przypadku, w którym Wydawca odstępuje od umowy po przyjęciu utworu, a przed jego wydaniem, ma on obowiązek zapłacić Autorowi całość umówionego wynagrodzenia za jedno wydanie utworu, zgodnie z § 5 ust. 1 i ust. 2.

2. W razie odstąpienia od umowy przez Wydawcę po wydaniu choćby jednego wydania utworu, za które Autor otrzymał umówione wynagrodzenie, Autorowi nie przysługuje prawo do odszkodowania.

§ 18 Autor zobowiązuje się niniejszym do zaoferowania Wydawcy wydania kolejnego utworu podobnego rodzaju, na takich samych warunkach jak określone w niniejszej umowie. Jeżeli strony nie osiągną porozumienia w zakresie warunków wydania kolejnego utworu, Autor będzie uprawniony do zawarcia umowy z innym wydawcą, nie jest jednak uprawniony do zawierania umowy na warunkach mniej korzystnych niż zaoferowane przez Wydawcę. § 19 1. Autor zobowiązuje się, po wezwaniu go do tego przez Wydawcę, do dokonania aktualizacji treści utworu i dostosowania go do najnowszego stanu wiedzy.

2. W przypadku, o którym mowa w ust. 1 powyżej, Autorowi nie przysługuje wynagrodzenie.

3. Jeżeli Autor odmówi dokonania aktualizacji treści utworu, o której mowa w ust. 1 powyżej, a także jeżeli nie ma możliwości jej dokonania we wskazanym w ust. 1 zakresie w rozsądnym terminie uzgodnionym z Wydawcą, Wydawca ma prawo, po konsultacji z Autorem, do zatrudnienia osoby lub osób posiadających odpowiednie ze względu na przedmiot utworu kompetencje, celem dokonania przedmiotowej aktualizacji utworu.

W razie zatrudnienia przez Wydawcę osób, o których mowa w zdaniu poprzedzającym, jest on uprawniony do obniżenia wynagrodzenia należnego Autorowi zgodnie z warunkami niniejszej umowy o wysokość honorariów wypłaconych na rzecz tych osób, o ile umowa przewiduje jego zapłatę przez Wydawcę na rzecz Autora. § 20 Jeżeli Wydawca zaprzestał drukowania utworu i nie jest on dostępny na rynku, Autor może w formie pisemnej domagać się od Wydawcy wznowienia lub ponownego wydania utworu w ciągu 12 miesięcy. Jeżeli Wydawca tego nie uczyni, wszystkie jego prawa do utworu (z wyjątkiem określonych w § 18 zdanie drugie niniejszej umowy) wygasają z dniem upływu terminu, o którym mowa w zdaniu poprzedzającym. § 21 Wydawcy przysługuje prawo do przeniesienia na osobę trzecią uprawnień i obowiązków wynikających z niniejszej umowy. § 22 Wszelkie zmiany i uzupełnienia umowy wymagają formy pisemnej pod rygorem nieważności. § 23 Wszelkie spory mogące wynikać z niniejszej umowy rozstrzygane będę przez sądy właściwe dla siedziby Wydawcy.

§ 24 W sprawach nie uregulowanych w niniejszej umowie zastosowanie mają przepisy ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tj. Dz.U. z 2016 r. poz. 666 ze zm.). § 25 Umowa została sporządzona w 4 jednobrzmiących egzemplarzach, 2 dla Wydawcy i 2 dla Autora.

.............................

Wydawca

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Autor

B I B L IO T E KOZ NAWST WO – ST U DI A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 25 -44

Maria Lipińska

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Ciechanów

Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej w 15-lecie istnienia placówki (2005–2020) Central Medical Library subsidiary in Ciechanów in 15th anniversary of the facility (2005–2020) W 2020 roku – w 75. rocznicę utworzenia Głównej Biblioteki Lekarskiej – mały jubileusz, bo zaledwie piętnaście lat istnienia, świętował również Oddział GBL w Ciechanowie1.

Umiejscowienie placówki na terenie ówczesnego Instytutu Ochrony Zdrowia – zainicjowane przez p. senator Janinę Fetlińską2 – było działaniem starannie przemyślanym3.

Bogate zasoby Głównej Biblioteki Lekarskiej – co wielokrotnie podkreślano 4 – miały bowiem stanowić zaplecze naukowe zarówno dla pogłębiających wiedzę 1 Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej im. St. Konopki powołano w marcu 2005 roku decyzją ministra zdrowia; od września 2005 w siedzibie Instytutu (od 2008 Wydziału) Ochrony Zdrowia Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej; od 2019 zmiana nazwy na: Państwowa Uczelnia Zawodowa im. Ignacego Mościckiego w Ciechanowie, Wydział Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych.

2 Janina Fetlińska, (1952–2010) dr n. med., pielęgniarka, senator RP VI i VII kadencji polityk, jej konsekwentne i długotrwałe starania doprowadziły do uroczystej inauguracji Oddziału GBL w Ciechanowie 1 marca 2006 roku, por. M. Lipińska, Fetlińska Janina (1952–2010), [w:] Słownik biograficzny polskich nauk medycznych XX wieku, red. nauk. B. Urbanek, T. 3, z. 3. Warszawa 2011, s. 12–22; M. Lipińska, Janina Fetlińska z. d. Galicka (1952–2010), „Medycyna Nowożytna”, 2009/2010, nr 1–2, s. 247–250; W. Giermaziak, B. Postołowicz, Janina Fetlińska, kalendarium wspomnień, „Farmacja Polska”, 2014, nr 9, s. 493–500; W. Giermaziak, B. Postołowicz, Janina Fetlińska (1952–2010) kalendarium wspomnień, „Forum Bibliotek Medycznych”, 2014, nr 2, s. 503–517; R. Zgorzelski, I. Przybysz, D. Klimkowski, Janina Fetlińska : pielęgniarka, społecznik, senator RP, Żyrardów 2019, s. 63–68.

3 Zapoczątkowany w Ciechanowie trend, zyskał niebawem wielu naśladowców: w obrębie wyższych uczelni posadowiono siedziby oddziałów GBL m.in. w Gorzowie Wielkopolskim, Opolu, Piotrkowie Trybunalskim, Rzeszowie, Zielonej Górze.

4 Por. W. Giermaziak, M. Lipińska, Główna Biblioteka Lekarska jako zaplecze dydaktyczne i naukowe dla środowiska pielęgniarskiego na przykładzie oddziału w Ciechanowie, „Forum Bibliotek Medycznych”, 2018, nr 2, s. 56–58; M. Sobczak, Oddziały terenowe Głównej Biblioteki Lekarskiej, „Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej”, 2016, nr 367, s. 54–56; „Pielęgniarka i Położna”, 2006; 03, wewnętrzna strona okładki.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

26

Maria Lipińska

przedstawicieli zawodów medycznych, jak i dla studentów oraz kadry naukowej rozwijającej się uczelni5. Zasadność tego przedsięwzięcia potwierdzają dane zawarte w tabeli nr 1.6, 7 Tab. 1. Liczba absolwentów kierunku „pielęgniarstwo” Wydziału Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych Państwowej Uczelni Zawodowej w Ciechanowie w latach 2005–2020 Rok/ rodzaj szkoły

Studia stacjonarne

Studia niestacjonarne

Studia pomostowe 6

Łącznie

2005/20157

730

110

769

1609

2015/2016

59

–

–

59

2016/2017

82

–

–

82

2017/2018

70

–

–

70

2018/2019

86

–

–

86

2019/2020

48

–

–

48

Razem

1075

110

769

1954

Z analizy danych zamieszczonych w powyższej tabeli wynika, że od początku istnienia ciechanowskiego oddziału GBL kierunek „pielęgniarstwo” – istniejący w tutejszej Państwowej Uczelni Zawodowej – ukończyło łącznie prawie dwa tysiące absolwentów; z czego 110 na niestacjonarnych, 769 na studiach niestacjonarnych pomostowych i najwięcej, bo 1075 na studiach stacjonarnych. Studenci kierunku „pielęgniarstwo” PUZ – z uwagi na usytuowanie Oddziału GBL – stanowią najliczniejsze gremium czytelników. Wykształcenie tak licznej grupy średniego personelu pielęgniarskiego jednej tylko uczelni8 przekłada się bowiem na częste odwiedziny użytkowników biblioteki poszukujących materiałów niezbędnych do nauki. W ramach 5 Por. M. Lipińska, Oddziały terenowe Głównej Biblioteki Lekarskie, [w:] 75 lat Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki, red. W. Giermaziak, Warszawa 2020, s. 101–138.

6 Studia pomostowe pozwoliły na uzupełnienie wykształcenia do poziomu licencjata pielęgniarstwa i położnictwa osobom, które uzyskały kwalifikacje pielęgniarki/położnej w poprzednim systemie kształcenia (szkolnictwo średnie), 10 lat Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Ciechanowie i Mławie, Ciechanów 2011, s. 70.

7 Dane za lata 2005–2015 opublikowano w: W. Giermaziak, M. Lipińska, Główna…, dz. cyt., s. 60; pozostałe dane pozyskano z Wydziału Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych Państwowej Uczelni Zawodowej w Ciechanowie.

8 Czytelnikami ciechanowskiego oddziału są ponadto m.in. studenci Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego; szkół pielęgniarstwa w Warszawie, Płocku, Łomży, Żyrardowie, Włocławku, Działdowie itp.

Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej…

27

Główna Biblioteka Lekarska – Oddział w Ciechanowie Fot. ze zbiorów Państwowej Uczelni Zawodowej w Ciechanowie

kształcenia podyplomowego dla pielęgniarek i położnych zorganizowano i przeprowadzono kursy specjalistyczne i kwalifikacyjne. Ponad półtora tysiąca (1560)9 uczestników tychże kursów i szkoleń także korzystało ze zbiorów ciechanowskiego Oddziału GBL. W roku akademickim 2019/2020 na kierunku „pielęgniarstwo” uruchomiono studia magisterskie drugiego stopnia – stacjonarne i niestacjonarne, co z pewnością w niedalekiej przyszłości znajdzie odzwierciedlenie w zwiększonej frekwencji odwiedzin Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej.

Zbiory Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej zlokalizowany w gmachu Wydziału Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych Państwowej Uczelni Zawodowej przy ul.

Wojska Polskiego 51 gromadzi wydawnictwa z dziedziny medycyny oraz szeroko pojętych nauk pokrewnych, ze szczególnym uwzględnieniem pielęgniarstwa. Zbiory biblioteki powiększane są sukcesywnie – zgodnie z potrzebami dydaktycznymi – poprzez 9 Za lata 2005–2015 liczba ta wyniosła 1411, por. W. Giermaziak, M. Lipińska, Główna…, dz. cyt., s. 66; w roku 2016 kurs „Wywiad i badanie fizykalne” ukończyło 20 osób; w 2017 „Ordynowanie leków i wypisywanie recept” – 35; natomiast w trzech kolejnych edycjach w 2018 tenże kurs ukończyło 71 osób; ponadto 23 osoby ukończyły w 2018 osoby kurs specjalistyczny „Resuscytacja krążeniowo-oddechowa”, dane pozyskano dzięki pomocy koordynatora dr Ewy Wiśniewskiej.

28

Maria Lipińska

zakupy10, dary11, wymianę oraz prenumeratę czasopism. Księgozbiór aktualizowany jest (w miarę możliwości finansowych12) zgodnie z zapotrzebowaniem grup czytelniczych, głównie studentów: pielęgniarstwa, medycyny, położnictwa, farmacji, fizjoterapii, rehabilitacji, ratownictwa, oraz pracowników dydaktycznych Państwowej Uczelni Zawodowej, jak również wyższego i średniego personelu medycznego ciechanowskiej służby zdrowia13.

Do dyspozycji czytelników przeznaczono dysponującą 16 stanowiskami czytelnię z wolnym dostępem do księgozbioru podręcznego oraz baz medycznych. Pozostała część zbiorów14 przeznaczona jest do udostępniania na zewnątrz. Dostęp do czytelni osobom z niepełnosprawnością – szczególnie osobom poruszającym się na wózkach inwalidzkich – umożliwia specjalnie przystosowana platforma.

Czytelnia ciechanowskiego Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej Fot. ze zbiorów Marii Lipińskiej

W Oddziale GBL – w oparciu o własne bazy danych – wykonywane są zestawienia tematyczne (wydruk bądź wersja elektroniczna) stanowiące cenne źródło informacji niezbędne przy pisaniu prac zaliczeniowych, semestralnych, licencjackich, magisterskich, 10 Książki i czasopisma z wydawnictw: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Medycyna Praktyczna, MediPage, Wydawnictwo Czelej, Via Medica, Wydawnictwo Naukowe PWN, Termedia, Wydawnictwo CONTINUO Jan Kuźma, ELAMED, EDRA Urban & Partner, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego i in.

11 Państwowa Uczelnia Zawodowa w Ciechanowie, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Instytutu Historii Nauki PAN, Biblioteka Główna Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, Biblioteka Naukowa Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, Biblioteka Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, ofiarodawcy indywidualni.

12 Zarówno z akredytyw otrzymywanych z Głównej Biblioteki Lekarskiej, jak również ze środków wypracowanych przez oddział (opłaty za karty biblioteczne, zestawienia tematyczne, ksero itp.), wyjaśnienie autorki.

13 Przede wszystkim pracowników Specjalistycznego Szpitala Wojewódzkiego w Ciechanowie oraz szpitali w Makowie Mazowieckim, Mławie, Płońsku, Pułtusku i Przasnyszu.

14

Z wyjątkiem czasopism.

Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej…

29

doktorskich itp. Z oferty tej korzysta również kadra naukowo-dydaktyczna oraz pracownicy ciechanowskiej służby zdrowia podczas przygotowywania publikacji fachowych i prac naukowych.

Dostęp do zbiorów umożliwiają katalogi biblioteczne, do 2015 roku tradycyjne: alfabetyczny, tytułowy, przedmiotowy oraz kartoteka czasopism, po roku 2015 zasoby biblioteki prezentowane są w wersji elektronicznej. Zbiory biblioteki (materiały oryginalne zgromadzone przez Oddział GBL lub dostępne w formie elektronicznej) udostępniane są prezencyjnie w czytelni, jak też wypożyczane. W czytelni możliwe jest również udostępnianie zbiorów innych bibliotek. Zazwyczaj są to wydawnictwa zwarte sprowadzane na życzenie czytelnika w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych. Z tej usługi oferowanej przez GBL korzystają osoby pogłębiające wiedzę medyczną, np. przygotowujące się do olimpiady pielęgniarskiej. Często są to członkowie istniejących na terenie uczelni i nie tylko: Studenckiego Koła Naukowego Pielęgniarstwa, Uczelnianego Koła Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego przy PUZ w Ciechanowie im. dr n. med.

Janiny Fetlińskiej, Studenckiego Terenowego Koła Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego, Oddziału Polskiego Towarzystwa Higienicznego, także członkowie Polskiego Towarzystwa Historii Nauk Medycznych i Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego.

Rokrocznie prenumerowanych jest około 40 tytułów czasopism medycznych (liczba czasopism w obrębie danego roku – łącznie z darami – zazwyczaj przekracza 100 tytułów). Oprócz czasopism ogólnomedycznych, z uwagi na lokalizację oddziału, szczególny nacisk położono na czasopisma poświęcone tematyce pielęgniarstwa15.

Aktualnie w zbiorach biblioteki znajduje się 15 619 vol. wydawnictw zwartych16.

Największe przyrosty księgozbioru odnotowano w latach 2007–2010 oraz w roku 2017 (prawie połowę wpływów stanowiły wówczas dary); najniższe zaś wpływy książek zaobserwowano w roku 2015. W latach 2007–2014 środki wypracowane przez oddział17 – przeznaczane głównie na zakup nowych książek oraz prenumeratę czasopism – znacznie 15 W zbiorach biblioteki zgromadzono następujące czasopisma: „Alma Mater”, „Analiza Przypadków. Pielęgniarstwo i Położnictwo”, „Biuletyn Informacyjny Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych w Ciechanowie”, „Family Medicine & Primary Care Review”, „Forum Zakażeń”, „Impuls: Biuletyn Warszawskiej Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych”, „Leczenie Ran”, „Magazyn Pielęgniarki i Położnej”, „MEDI Forum Opieki Długoterminowej”, „Medycyna – Dydaktyka – Wychowanie: czasopismo Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego”, „Medyk Białostocki: miesięcznik Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku”, „Pielęgniarka Epidemiologiczna: informator’”, „Pielęgniarki INFO”, „Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne”, „Pielęgniarstwo XXI wieku”, „Pielęgniarstwo Epidemiologiczne”, „Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne”, „Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne”, „Pielęgniarstwo Polskie”, „Pielęgniarstwo Specjalistyczne”, „Pielęgniarstwo w Anestezjologii i Intensywnej Opiece”, „Pielęgniarstwo w Opiece Długoterminowej”, „Pielęgniarstwo w Stanach Nagłych”, „Położna”, „Problemy Pielęgniarstwa”, „Współczesne Pielęgniarstwo i Ochrona Zdrowia” oraz „Zdrowie Publiczne”.

16 17

Książki i broszury łącznie.

Budżet oddziału stanowi comiesięczna akredytywa przyznawana przez Główną Bibliotekę Lekarską oraz środki własne wypracowane przez oddział (wpływy za zapisy do biblioteki, usługi kserograficzne oraz zestawienia tematyczne); ponadto dodatkowe akredytywy na zakup książek i czasopism.

30

Maria Lipińska

przewyższały kwotę akredytywy GBL18. Wydatki na książki znacznie przekraczają koszty prenumeraty czasopism, z uwagi na coraz powszechniejsze korzystanie przez użytkowników z dostępu on-line do wielu tytułów czasopism medycznych. Obecnie – w wyniku spadku frekwencji czytelniczej19 skutkującego znacznie mniejszymi wpływami środków wypracowanych przez oddział – niezbędne jest wsparcie w postaci zwiększonych akredytyw przyznawanych przez bibliotekę macierzystą.

Czytelnictwo W celu pełniejszego zobrazowania odwiedzin czytelni, udostępnionych wydawnictw zwartych i ciągłych dane liczbowe20 ujęto w formie tabeli: Tab. 2. Liczba czytelników, udostępnionych wydawnictw zwartych i ciągłych w latach 2006–2020 2006 2007

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2019

2020

Liczba odwiedzin czytelni

144

1939

2046

1563

1631

1656

1448

1342

1404

1192

465

Udostępnione książki

800

1350

2266

4658

5900

5337

4717

4522

4828

3606

1329

Udostępnione czasopisma

1500

1800

5470

5742 13224 23071 17956 11759 7173

6223

2293

Graficzny zapis tabeli nr 2 stanowi wykres: 25000 20000 15000 10000 5000 0 2006

2007

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

Liczba odwiedzin czytelni, udostępnionych wydawnictw zwartych i ciągłych w latach 2006–2020

18

Przykładowo w 2008 r. było to prawie 12 000 zł, przy akredytywie 6300 zł.

19

Zakończono realizowane w ramach studiów pomostowych w latach 2006–2008 projekty uzupełniania wykształcenia średniego personelu do poziomu licencjata pielęgniarstwa i położnictwa; zwiększony dostęp on-line do zasobów bibliotek i wydawnictw.

20 Prezentowane dane pochodzą ze sprawozdań Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Ciechanowie.

Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej…

31

Czytelnicy Ogromnym sukcesem potwierdzającym zasadność utworzenia oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej właśnie w Ciechanowie była liczba osób korzystających z usług oddziału. Analiza danych zamieszczonych w tabeli nr 2 pokazuje, że w pierwszym roku działalności oddziału czytelnię odwiedziło 144 użytkowników, którzy wypożyczyli 800 vol. i skorzystali z 1500 czasopism. W roku następnym (2007) liczba czytelników wzrosła prawie czternastokrotnie (do 1939). Podkreślić należy, że w ramach studiów pomostowych realizowano wówczas dwa projekty współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS)21. W latach kolejnych liczba osób korzystających z zasobów oddziału sukcesywnie wzrastała. Najwyższą w historii oddziału liczbę odwiedzin osiągnięto w 2011 roku: 2046 czytelników, którzy skorzystali z 2266 książek i 5470 czasopism. W roku następnym (2012) liczba czytelników znacząco się zmniejszyła (do 1563); w kolejnych zaś latach (do 2014 roku) oscylowała około liczby 1650. W okresie od 2015 do 2019 odnotowano kolejny spadek odwiedzin w bibliotece: do 1404 w roku 2017 i 1192 czytelników w 2019. Pierwszy rok trwania pandemii Covid-19 (2020) przyczynił się do drastycznego zmniejszenia liczby odwiedzających: z uwagi na obostrzenia pandemiczne liczba czytelników wyniosła wówczas zaledwie 465.

Książki Do roku 2010 liczba wykorzystywanych w bibliotece książek wahała się od 1050 do 1350. W roku 2011 liczba udostępnionych książek wzrosła w stosunku do roku poprzedzającego ponad dwukrotnie (2,2). Kulminację osiągnięto w 2013 roku, kiedy to liczba udostępnionych wydawnictw zwartych wyniosła 5900. Odtąd liczba udostępnianych w oddziale książek stopniowo malała, by w 2019 osiągnąć wartość 3606 vol.

Rok 2020 przyniósł znaczący spadek czytelnictwa: liczba udostępnionych wówczas vol. (1329) zbliżyła się bowiem do wartości osiągniętej w roku 2007 (1350 vol.).

Czasopisma W latach 2006–2010 liczba udostępnianych w czytelni oddziału czasopism nie przekroczyła 2000; najwyższe wartości osiągnięto odpowiednio w: 2017 (1800) i 2009 (1600). W 2011 roku odnotowano czterokrotny wzrost w stosunku do roku poprzedniego (5470). Kolejny rok przyniósł podwojenie tej liczby (13 224). Wymiernym efektem pracy biblioteki była zanotowana w 2014 roku kulminacja: udostępniono 23 071 czasopism. Niestety, w kolejnych latach zaobserwowano tendencję spadkową o odpowiednio: ponad pięć (17 956) w roku 2015, kolejne sześć tysięcy (11 759) 21 Projekt „Profesjonalna Pielęgniarka” (2006–2008) oraz projekt „Kształcenie zawodowe pielęgniarek i położnych” (2008–2015), 10 lat…, dz. cyt.

32

Maria Lipińska

w 2016 i 4,5 tysiąca w 2017 roku (7173). W latach 2018–2019, mimo wzmożonych działań pracowników biblioteki, odnotowano nieznaczną tendencję spadkową liczby odwiedzin czytelni, wypożyczeń książek i udostępnionych czasopism. W roku 2020, podobnie jak w przypadku wydawnictw zwartych, odnotowano znaczny spadek liczby udostępnianych czasopism (zaledwie 2293 vol.).

Ciechanowski oddział nie jest w tym instytucją odosobnioną. Z podobnymi problemami mierzy się obecnie większość bibliotek naukowych na świecie. Sytuacja ta spowodowana jest przede wszystkim: •• nowymi technologiami umożliwiającymi zdalne korzystanie z zasobów, bez wymogu odwiedzin biblioteki (idea Open Access) – szczególnie widoczne w przypadku Polskiej Bibliografii Lekarskiej (obecnie większość wyższych uczelni medycznych posiada wykupioną licencję), •• wolnym dostępem w sieci do bibliotek cyfrowych, baz danych, katalogów on-line, repozytoriów instytucjonalnych i dziedzinowych, •• wzrostem świadomości czytelniczej, wynikającym z wieloletniej działalności informacyjnej pracowników biblioteki, jak też z wprowadzenia na uczelniach kształcących kadry medyczne przedmiotów takich jak np. „przysposobienie biblioteczne”, „informacja naukowa” itp., •• zmniejszającą się liczbą studentów kierunków medycznych ciechanowskich wyższych uczelni, •• obostrzeniami dotyczącymi zasad korzystania z bibliotek związanymi z pandemią Covid-19.

Zapobiegając negatywnym skutkom spadku liczby czytelników korzystających z usług ciechanowskiego Oddziału GBL, podjęto konkretne działania naprawcze. W omawianym okresie, zgodnie z zapotrzebowaniem grup czytelniczych, głównie studentów pielęgniarstwa22, wyższego i średniego personelu medycznego miejscowego szpitala oraz wykładowców Wydziału Ochrony Zdrowia23 – w miarę możliwości finansowych – systematycznie aktualizowano księgozbiór. W celu zachęcenia potencjalnych czytelników do korzystania z zasobów GBL biblioteka stara się oferować dostęp do najnowszych pozycji książkowych i czasopiśmienniczych z poszczególnych dziedzin ochrony zdrowia, jak też pełnotekstowych baz medycznych. Potencjalni studenci – uczniowie ciechanowskich szkół średnich – podczas tzw. Dni Otwartych Uczelni oprócz multimedialnej prezentacji szkoły, pokazów z zakresu pielęgniarstwa i ratownictwa przedmedycznego, zwiedzania Centrum Symulacji Medycznej Wydziału Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych uczestniczą w zwiedzaniu Oddziału GBL i krótkiej prelekcji.

22 Najliczniejsza grupa czytelnicza wśród zawodów medycznych.

23 Przede wszystkim pracowników Specjalistycznego Szpitala Wojewódzkiego w Ciechanowie oraz szpitali w Makowie Mazowieckim, Mławie, Płońsku, Pułtusku i Przasnyszu.

Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej…

33

Jednorazowo, na początku I roku studiów stacjonarnych – z inicjatywy dziekana Wydziału Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych PUZ – prowadzone są obowiązkowe zajęcia z przysposobienia bibliotecznego w wymiarze dwóch godzin dydaktycznych dla studentów kierunku „pielęgniarstwo”. Celem szkolenia jest przygotowanie do samodzielnego korzystania ze zbiorów bibliotecznych Oddziału GBL m.in. poprzez zapoznanie z zasadami udostępniania zbiorów bibliotecznych, regulaminem wypożyczalni i czytelni, zasadami korzystania z czasopism tradycyjnych i elektronicznych itp.

Studenci informowani są również o możliwościach dostępu do źródeł wiedzy i informacji znajdujących się w specjalistycznych bazach danych (m.in. Polskiej Bibliografii Lekarskiej) umożliwiających gromadzenie materiałów i informacji niezbędnych w czasie studiów.

Wejście główne do budynku Państwowej Uczelni Zawodowej, w którym ma siedzibę ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej Fot. ze zbiorów Marii Lipińskiej

Łącznie z usług ciechanowskiego Oddziału GBL skorzystało 21 043 czytelników, liczba udostępnionych książek wyniosła – 46 923 vol.; zaś liczba czasopism – 106 047.

Przytoczone liczby, nie są zapewne imponujące w stosunku do danych statystycznych bibliotek uniwersytetów medycznych bądź innych bibliotek naukowych. Jednakże z uwagi na fakt istnienia jednej (!) wyższej uczelni kształcącej kadry medyczne (kierunek pielęgniarstwo), jednego szpitala oraz położenia niespełna 50-tysięcznego Ciechanowa w niedalekiej odległości od dysponującej największym zasobem bibliotecznym i potencjałem intelektualnym stolicy, uzyskane przez ciechanowski Oddział GBL wyniki wydają się zadowalające.

34

Maria Lipińska

Działalność naukowa Duży nacisk oprócz pracy z czytelnikiem położono na działalność naukową. Publikacje zazwyczaj były pokłosiem wystąpień na konferencjach, kongresach, zjazdach naukowych 24, w których czynnie uczestniczyli pracownicy oddziału. Tradycją stało się uczestnictwo w organizowanych rokrocznie (od 2010) – przez wydział pielęgniarstwa ciechanowskiej PUZ – konferencjach naukowo-szkoleniowych im. dr n. med.

Janiny Fetlińskiej.

Ciechanowska promocja biografii dr n. med. Janiny Fetlińskiej na konferencji pielęgniarskiej, kwiecień 2019; przemawia poseł Maciej Małecki, za stołem prezydialnym dziekan Wydziału Ochrony Zdrowia i Nauk Humanistycznych PWSZ dr Bożena Ostrowska i autor biografii dr Rafał Zgorzelski Fot. ze zbiorów Małgorzaty Marcysiak

W 2019 roku – podczas inauguracji XIX Ogólnopolskiej i IX im. dr n. med. Janiny Fetlińskiej Konferencji Naukowo-Szkoleniowej25 – zaprezentowano album biograficzny Janina Fetlińska (1952–2010) : pielęgniarka, społecznik, senator RP autorstwa Rafała Zgorzelskiego, Ireny Przybysz i ks. Damiana Klimkowskiego. Bogato ilustrowaną, liczącą 250 stron publikację promowali pomysłodawca wydawnictwa poseł Maciej Małecki oraz dr Rafał Zgorzelski (pierwszy autor). Albumowe wydawnictwo – dzięki sponsorom 26 – bezpłatnie otrzymali wszyscy uczestnicy konferencji. Prace edytorskie 24 Por. M. Lipińska, Oddziały terenowe…, dz. cyt., s. 119.

25 Tytuł konferencji: „Zaburzenia poznawcze u osób starszych wyzwaniem dla zespołu terapeutycznego”.

26 PZU, Grupa Azoty i fundacje związane ze spółkami KGHM i PGNiG.

Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej…

35

nad przygotowaniem tego niezwykłego wydawnictwa wymagały wielkiej staranności, rzetelności i ogromnej wiedzy. Autorzy chętnie korzystali z doświadczenia i opinii osób z otoczenia p. senator Fetlińskiej. Wśród wielu wspomnień przywołanych na kartach biografii często przytaczany jest zapis rozmowy Beaty Postołowicz z ciechanowskiego Oddziału GBL z autorem wydawnictwa, Rafałem Zgorzelskim. Wydana w postaci albumu publikacja zawiera wiele cytatów i odwołań 27.

W minionym piętnastoleciu piśmiennictwo pracowników ciechanowskiego oddziału publikowano na łamach: „Medycyny Nowożytnej”28, „Farmacji Polskiej”29, „Forum Bibliotek Medycznych”30, w „Biuletynie Głównej Biblioteki Lekarskiej”31, oraz w wielu publikacjach książkowych. Łącznie w wydawnictwach zwartych opublikowano 10, a w czasopismach 12 artykułów bądź sprawozdań 32. Dorobek piśmienniczy pracowników Oddziału GBL w Ciechanowie w latach 2007–2020 przedstawiono w poniższej tabeli: 27 Jedną z najczęściej przywoływanych osób jest Beata Postołowicz z ciechanowskiego Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej: jej nazwisko figuruje na łamach publikacji aż 38 razy; publikacje Marii Lipińskiej cytowano natomiast 21 razy.

28 „Medycyna Nowożytna Studia nad Kulturą Medyczną”, półrocznik, (1994–) Instytut Historii Nauki PAN im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów, red. nacz. Bożena Urbanek; dotyczy zagadnień związanych z historią nauk medycznych oraz z szeroko pojętym pojęciem kultury medycznej; adresowane jest do lekarzy, historyków, historyków medycyny, młodych adeptów nauk medycznych. Składa się z działów: Studia (prace o charakterze syntetycznym), Prace analityczne (prace o charakterze źródłowym, bibliograficznym i analitycznym), Anachronica, Z archiwów i bibliotek, Recenzje i omówienia, Kronika życia naukowego, http://www.ejournals.eu/MedycynaNowozytna [dostęp: 7 II 2020 r.].

29 Czasopismo naukowe „Farmacja Polska” (1945–) adresowane do farmaceutów; zawiera doświadczalne prace naukowe oraz artykuły przeglądowe z zakresu nauk farmaceutycznych: farmacji stosowanej, technologii postaci leku, biofarmacji, farmakoepidemiologii, farmakoekonomii, toksykologii, farmacji społecznej i historii farmacji. Ukazują się w nim także artykuły na tematy społeczno-zawodowe, recenzje farmaceutycznych wydawnictw naukowych, sprawozdania z konferencji i sympozjów naukowych, działalności instytucji farmaceutycznych i Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, notatki o jubileuszach pracy zawodowej oraz wspomnienia pośmiertne, ISSN: 0014-8261, https://www. ptfarm.pl/wydawnictwa/czasopisma/farmacja-polska [dostęp: 13 II 2020 r.].

30 Czasopismo „Forum Bibliotek Medycznych – Medical Library Forum” (2008–), półrocznik o zasięgu ogólnopolskim, wersja drukowana oraz elektroniczna, udostępniana ze strony internetowej (http://forum.bg.umed.lodz.pl/ak) i na platformie Łódzkiej Regionalnej Biblioteki Cyfrowej CYBRA (http://cybra.lodz.pl); tematyka dotyczy: bibliologii, informacji naukowej, bibliotekarstwa, czasopiśmiennictwa, naukom medycznym i pokrewnym, biografistyce, historii książki, bibliometrii, baz danych, bibliotekoznawstwa, historii, medycyny, farmacji, języków informacyjno-wyszukiwawczych itp., http://forum.bg.umed.lodz.pl [dostęp: 23 II 2020 r.].

31 „Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej”, półrocznik, (1952–2002), z przerwą w latach 1979– –1983, wznowiony w 2016; Główna Biblioteka Lekarska, red. nacz. dr n. przyr. Wojciech Giermaziak; zawiera publikacje i informacje naukowe ze wszystkich dziedzin medycyny i nauk pokrewnych, ze szczególnym uwzględnieniem dorobku badawczego młodych przedstawicieli służby zdrowia, ale także bibliotekoznawstwa i historii, https://issuu.com/gownabibliotekalekarska/docs/biuletyn_gbl_368.

32 5 na łamach „Medycyny Nowożytnej”, 3 w „Farmacji Polskiej”, 2 w „Forum Bibliotek Medycznych” i 2 w „Biuletynie Głównej Biblioteki Lekarskiej”.

2007

2008

2009

2010

2011

2.

3.

4.

5.

Rok

1.

Lp.

Lipińska Maria

Lipińska Maria

Lipińska Maria

Lipińska Maria

Lipińska Maria

Autor

Publikacje w wydawnictwach zwartych

Średnie szkolnictwo felczerskie w opinii tygodnika „Służba Zdrowia” w latach 1949–1961

Stefan Wesołowski 16 VIII 1908 r.

– 26 XII 2009 r.

Lekarze w zwierciadle „Służby Zdrowia” w latach 1949–1956

Średnie szkolnictwo pielęgniarskie w latach 1949–1963 w świetle artykułów prasowych na łamach „Służby Zdrowia”

Kompetencje i tytuły zawodowe dentystów w świetle polemik prasowych na łamach „Służby Zdrowia” w latach 1949–1957

Tytuł

Tytuł książki

Zawody diagnosty laboratoryjnego i felczera na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. nauk. B. Urbanek.

Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-Jr : Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk: Śląski Uniwersytet Medyczny, 2011, 87–109.

ISBN 978-83-7545-245-7

Szkice z historii medycyny, red. nauk. J. Supady. Łódź: Wojskowa Drukarnia, 2010, 327–339.

ISBN 978-83-85399-90-2

Zawód lekarza na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. nauk. B. Urbanek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-Jr : Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk: Śląski Uniwersytet Medyczny, 2009, 399–420. ISBN 978-83-7545-135-1

Zawód pielęgniarki na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. nauk. B. Urbanek. Lublin: Makmed: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk: Śląski Uniwersytet Medyczny, 2008, 331–366.

ISBN 978-83-86062-82-9

Zawód dentysty – lekarza stomatologa na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. nauk. B. Urbanek. Lublin: Makmed: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk: Akademia Medyczna w Warszawie: Śląska Akademia Medyczna, 2007, 208–222.

ISBN 978-83-7-86062-77-5

Tab. nr 3. Publikacje pracowników Oddziału GBL w Ciechanowie latach 2007–2020

36 Maria Lipińska

2011

2011

2012

2012

2018

6.

7.

8.

9.

10.

Lipińska Maria, Giermaziak Wojciech

Lipińska Maria, Marcysiak Małgorzata, Marcysiak Milosz, Zagroba Małgorzata, Wiśniewska Ewa, Ostrowska Bożena, Skotnicka-Klonowicz Grażyna

Marcysiak Małgorzata, Lipińska Maria

Lipińska Maria

Lipińska Maria

Archiwalia Izby Lekarskiej Lwowskiej dwudziestolecia międzywojennego w zasobach Głównej Biblioteki Lekarskiej (wybór)

Świadomość zagrożenia otyłością a zachowania żywieniowe wśród uczniów ciechanowskich szkół w wieku 10–18 lat

Przygotowanie pielęgniarek społecznych do udzielania pierwszej pomocy w sytuacjach nagłych na przykładzie województwa lwowskiego w dwudziestoleciu międzywojennym

Fetlińska Janina (1952–2010)

Niespełnione obietnice czyli walka felczerów o przetrwanie w opinii prasy zawodowej w latach 1949–1961

Medycy polskiego pogranicza II Rzeczypospolitej 1918–1939, red. nauk. B. Urbanek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-Jr : Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk, 2018, 109–125. ISBN 978-83-7545-891-6

Pielęgniarstwo, wczoraj, dziś, jutro…, red. Małgorzata Marcysiak et al.; Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Ciechanowie. Wydział Ochrony Zdrowia]. Ciechanów: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, 2012, 89–101.

ISBN 978-83-920240-8-8

Zawód ratownika medycznego na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. nauk. B. Urbanek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-Jr: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk: Śląski Uniwersytet Medyczny, 2012, 253–270.

ISBN 978-83-7545-295-2

Słownik biograficzny polskich nauk medycznych XX wieku, T. 3, z. 3, red. nauk. B. Urbanek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-Jr : Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk, 2011, 12–22. ISBN 978-83-7545-295-2

Zawody diagnosty laboratoryjnego i felczera na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. nauk. B. Urbanek.

Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-Jr : Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk: Śląski Uniwersytet Medyczny, 2011, 127–140.

ISBN 978-83-7545-245-7

Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej…

37

2020

Lipińska Maria

Rok

2009/2010

2009/2010

2014

2014

2014

Lp.

1.

2.

3.

4.

5.

Giermaziak Wojciech, Postołowicz Beata

Giermaziak Wojciech, Postołowicz Beata

Lipińska Maria, Marcysiak Małgorzata

Lipińska Maria

Lipińska Maria

Autor

Publikacje w wydawnictwach ciągłych

11.

Janina Fetlińska (1952–2010) kalendarium wspomnień

Janina Fetlińska (1952–2010) kalendarium wspomnień

Sprawozdanie z XIV Ogólnopolskiej i IV Konferencji Naukowo-Szkoleniowej im. dr Janiny Fetlińskiej „Pielęgniarstwo – historia – profesja – nauka”

Janina Fetlińska z d. Galicka (1952–2010) – dr n. med., pielęgniarka, senator RP VI i VII Kadencji, polityk

Średnie szkolnictwo dentystyczne w latach 1949–1961 ze szczególnym uwzględnieniem doniesień prasowych „Służby Zdrowia”

Tytuł

Oddziały terenowe Głównej Biblioteki Lekarskiej

„Farmacja Polska” 2014; 9: 493–500.

ISSN 0014-8261

„Forum Bibliotek Medycznych” 2014; 2: 503–517.

ISSN 1899-5829

„Medycyna Nowożytna” 2014; 1: 215–221.

ISSN 1231-1960

„Medycyna Nowożytna” 2009/2010; 1–2: 247–250.

ISSN 1231-1960

„Medycyna Nowożytna” 2009/2010; 1–2: 127–148.

ISSN 1231-1960

Tytuł czasopisma

75 lat Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki, red. W. Giermaziak. Warszawa: Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki, 2020, 101–138. ISBN 978-83-943284-8-1

38 Maria Lipińska

2016

2016

2016

2018

2018

2019

2020

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Postołowicz Beata

Giermaziak Wojciech, Postołowicz Beata

Lipińska Maria

Giermaziak Wojciech, Postołowicz Beata

Giermaziak Wojciech, Postołowicz Beata, Karkutt-Miłek Katarzyna

Giermaziak Wojciech, Lipińska Maria

Lipińska Maria, Marcysiak Małgorzata

Walka z chorobami wenerycznymi w Polsce w latach 1945–1949

Medycyna w życiu Józefa Piłsudskiego

Historia medycyny na łamach czasopisma „Służba Zdrowia” w latach 1949–1956

Sytuacja wyższego szkolnictwa medycznego w latach 1945–1956

Lekarz Polski Ludowej – nowy typ człowieka i obywatela (lata 1948–1956)

Główna Biblioteka Lekarska jako zaplecze dydaktyczne i naukowe dla środowiska pielęgniarskiego na przykładzie oddziału w Ciechanowie

Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Historia medycyny w czasopiśmiennictwie medycznym i nie tylko…”, Opinogóra k. Ciechanowa, 8–9 października 2016 r.

„Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej” 2020; 374; 57–72.

ISSN 0373-174X

„Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej” 2019; 372; 49–68.

ISSN 0373-174X

„Medycyna Nowożytna” 2018; 273–196.

ISSN 1231-1960

„Farmacja Polska” 2018; 5: 288–294.

ISSN 0014-8261

„Farmacja Polska” 2016; 4: 231–236.

ISSN 0014-8261

„Forum Bibliotek Medycznych” 2016; 18 (2): 55–71.

ISSN 899-5829

„Medycyna Nowożytna” 2016; 2: 251–258.

ISSN 1231-1960

Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej…

39

40

Maria Lipińska

Podejmowana na łamach publikacji problematyka dotyczyła zazwyczaj zagadnień z historii medycyny, w tym historii szkolnictwa medycznego, w szczególności pielęgniarskiego, historii zawodów medycznych, wojskowości, czasopiśmiennictwa, archiwaliów, bibliotekarstwa itp. Rozprawa doktorska Marii Lipińskiej Średnie szkolnictwo medyczne w Polsce w opinii prasy zawodowej w latach 1948–1961 na przykładzie szkolnictwa pielęgniarskiego, położniczego i farmaceutycznego obroniona w Polskiej Akademii Nauk w 2015 roku także obejmowała tematykę historii medycyny.

Wydawnictwa zwarte – seria Zawody medyczne, wydawca Polska Akademia Nauk Instytut Historii Nauki Zbiory Głównej Biblioteki Lekarskiej, Oddział Ciechanów

Współpraca z Państwową Uczelnią Zawodową im. Ignacego Mościckiego w Ciechanowie Oddział terenowy GBL na stałe wpisał się w tradycję uczelni. Opatrzony fotografiami tekst o bibliotece ukazał się w dwóch jubileuszowych albumach uczelnianych33. Informacje o placówce umieszczono również w informatorze Państwowej Uczelni Zawodowej, podobnie jak czyniono to do tej pory – w kolejnych, rokrocznie aktualizowanych – informatorach PWSZ34.

Ponadto zakładkę z obszerną informacją dotyczącą ciechanowskiego Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej umieszczono także na stronie internetowej Wydziału Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych Państwowej Uczelni Zawodowej.

Pracownicy oddziału tradycyjnie uczestniczą w wielu ważnych wydarzeniach i uroczystościach uczelnianych: konferencjach i seminariach naukowych, inauguracji i zakończeniu roku akademickiego, również wigilii uczelnianej, wigilii naukowego 33 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Ciechanowie i Mławie: 5 lat 2001–2006, Ciechanów 2006; 10 lat Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Ciechanowie i Mławie, Ciechanów 2011.

34 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Ciechanowie: Informator 2013/2014, Ciechanów 2015; Państwowa Uczelnia Zawodowa im. Ignacego Mościckiego w Ciechanowie: Informator 2020/2021, Ciechanów 2020.

Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej…

Strona z informatora uczelnianego Państwowej Uczelni Zawodowej zawierająca informacje o ciechanowskim Oddziale GBL Zbiory Głównej Biblioteki Lekarskiej, Oddział Ciechanów

Print Screen oficjalnej strony internetowej Wydziału Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych Państwowej Uczelni Zawodowej im. Ignacego Mościckiego w Ciechanowie https://puzim.edu.pl/

41

42

Maria Lipińska

Inauguracja roku akademickiego 2019/2020; przemawia rektor Państwowej Uczelni Zawodowej prof. Leszek Zygner; w pierwszym rzędzie czwarty od prawej minister zdrowia prof. Łukasz Szumowski https://puzim.edu.pl/

koła studenckiego, uroczystości wręczania dyplomów ukończenia uczelni. Otrzymują również zaproszenia na otrzęsiny, juwenalia, wybory Miss i Mistera Uczelni itp.

Na podkreślenie zasługuje doskonała współpraca zarówno z władzami Państwowej Uczelni Zawodowej, w szczególności Wydziału Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych, jak też Biblioteką Uczelnianą, Biblioteką Powiatową, Biblioteką Pedagogiczną w Ciechanowie, Okręgową Izbą Pielęgniarek i Położnych w Ciechanowie oraz Specjalistycznym Szpitalem Wojewódzkim w Ciechanowie.

Bibliografia 1. 10 lat Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Ciechanowie i Mławie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Ciechanów 2011 2. Giermaziak Wojciech, Postołowicz Beata, Janina Fetlińska, kalendarium wspomnień, „Farmacja Polska”, 2014, nr 9, s. 493–500 3. Giermaziak Wojciech, Postołowicz Beata, Janina Fetlińska, kalendarium wspomnień, „Forum Bibliotek Medycznych”, 2014, nr 2, s. 503–517 4. Giermaziak Wojciech, Lipińska Maria, Główna Biblioteka Lekarska jako zaplecze dydaktyczne i naukowe dla środowiska pielęgniarskiego na przykładzie oddziału w Ciechanowie, „Forum Bibliotek Medycznych”, 2016, nr 18 (2), s. 55–71 5. Lipińska Maria, Fetlińska Janina (1952–2010), [w:] Słownik biograficzny polskich nauk medycznych XX wieku, T. 3, z. 3, red. nauk. B. Urbanek, Oficyna Wydawnicza Aspra-Jr & Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2011, s. 12–22

Ciechanowski Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej…

43

6. Lipińska Maria, Janina Fetlińska z. d. Galicka (1952–2010), „Medycyna Nowożytna”, 2009/2010, nr 1–2, s. 247–250 7. Lipińska Maria, Oddziały terenowe Głównej Biblioteki Lekarskiej, [w:] 75 lat Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki, red. W. Giermaziak, Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki, Warszawa 2020, s. 101–138 8. Państwowa Uczelnia Zawodowa: informator, Państwowa Uczelnia Zawodowa, Ciechanów 2021 9. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Ciechanowie i Mławie: 5 lat 2001–2006, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Ciechanów 2006 10. „Pielęgniarka i Położna”, 2006, nr 3, wewnętrzna strona okładki 11. Sobczak Mirosława, Oddziały terenowe Głównej Biblioteki Lekarskiej, „Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej”, 2016, nr 367, s. 43–58 12. Zgorzelski Rafał, Przybysz Irena, Klimkowski Damian, Janina Fetlińska : pielęgniarka, społecznik, senator RP, Stowarzyszenie „Wspólnota Żyrardowa”, Żyrardów 2019 13. http://forum.bg.umed.lodz.pl/ [dostęp: 23 II 2020 r.]

14. http://www.ejournals.eu/MedycynaNowozytna [dostęp: 7 II 2020 r.]

15. https://www.ptfarm.pl/wydawnictwa/czasopisma/farmacja-polska [dostęp: 13 II 2020 r.]

16. https://puzim.edu.pl/glowna-biblioteka-lekarska [dostęp: 14 IV 2021 r.]

17. https://puzim.edu.pl/glowna-biblioteka-lekarska [dostęp: 14 IV 2021 r.]

v

v

v

Streszczenie Celem publikacji jest podsumowanie 15-letniej działalności Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Ciechanowie, wspomagającego kształcenie lokalnego środowiska medycznego. Stworzenie – jedynego w regionie – zaplecza naukowo-dydaktycznego umożliwiło studentom kierunków medycznych studiów stacjonarnych pozyskanie rzetelnej wiedzy, natomiast osobom wykonującym profesję medyczną, studiującym niestacjonarnie, bądź uczestniczącym w różnego rodzaju kursach i szkoleniach – znacznie ułatwiło podnoszenie kwalifikacji zawodowych.

W oparciu o analizę dokumentacji oddziału – prezentując charakter zgromadzonych zbiorów – przybliżono proces kształtowania księgozbioru. Omówiono preferencje czytelnicze i realizację zapotrzebowań użytkowników biblioteki. Przybliżono pracę biblioteczno-informacyjną i edukacyjną na rzecz użytkowników biblioteki.

Podkreślono pozycję ciechanowskiego Oddziału GBL realizującego – poprzez wprowadzanie nowych technologii informatycznych zapewniających kompleksową obsługę czytelników, jak też umożliwiających szybki dostęp do informacji naukowej oraz bibliograficznych baz danych – wszystkie funkcje biblioteki medycznej w okresie transformacji czytelnictwa. Ukazano dążenie do nowoczesności, jak również chęć otwarcia się dla szerszej grupy czytelników, także spoza środowiska medycznego. Wyeksponowano również działalność naukową pracowników oddziału oraz zaangażowanie na rzecz lokalnej społeczności akademickiej.

Słowa kluczowe: bibliotekarstwo medyczne, biblioteki medyczne, usługi informacyjne, potrzeby informacyjne.

44

Maria Lipińska

Summary The aim of this paper is to conclude 15 years of the activity of Ciechanów branch of Central Medical Library, which supports education of local health care workers. Founding, the only in the region, scientific and education facility enabled daily students of medical studies gaining thorough knowledge, while medical workers, weekend students or trainees got an easier way to improvement of professional qualifications.

On the basis of documentation analysis, by showing the character of the collection, the process of creating it was presented. Reading preferences and realisation of readers’ needs were discussed. The library, information and educational work was shown.

The paper emphasises the position of the library in Ciechanów, which, through the introduction of new information technologies that provide comprehensive reader services, as well as quick access to scientific information and bibliographic databases, performs all the functions of a medical library during the transformation of readership. The aim to achieve modernity was demonstrated, as was the desire to open up to a wider group of readers, including those from outside the medical community. The scholarly activities of the branch staff and their commitment to the local academic community were also highlighted.

Keywords: medical librarianship, medical libraries, informational services, informational needs.

B I B L IO T E KOZ NAWST WO – ST U DI A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 45 -53

Anita Kasprzycka

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Piotrków Trybunalski

Czytelnictwo wśród personelu medycznego w dobie pandemii koronawirusa Readership among medical health service workers during COVID-19 pandemic Wprowadzenie Poziom wskaźników czytelnictwa w Polsce od wielu lat nie stanowi chluby i jest zmorą bibliotek, zarówno publicznych, naukowych, jak i specjalistycznych. Jak wynika z opublikowanego raportu Biblioteki Narodowej, o ile w 2019 roku odnotowano zatrzymanie spadku czytelnictwa1, to w 2020 zanotowano niewielki wzrost deklaracji czytelniczych. Wzrost o 3 punkty procentowe w stosunku do 2019 r., z 39% na 42%, obejmuje Polaków deklarujących przeczytanie co najmniej jednej książki w ciągu roku 2, natomiast odsetek czytających w roku 7 książek i więcej utrzymuje się niestety od kilku lat na niskim 10% poziomie. Jak zauważają autorzy raportu, niewielki wzrost jest efektem zarówno dobrej koniunktury, która pozwoliła na zakupy nowości książkowych, jak również podsycania zainteresowań czytelniczych przez ekranizacje, seriale czy gry komputerowe. Mogłoby się wydawać, że rozwój technologii i form digitalizacji słowa pisanego, dzięki szerszemu zasięgowi i łatwiejszemu dostępowi, spowoduje podniesienie się wskaźników czytelnictwa. Niestety, obserwacje i badania Biblioteki Narodowej temu zaprzeczają: czytanie książek częściej i chętniej praktykuje się w formie papierowej niż cyfrowej (zaledwie 5%), choć zauważalny jest już odsetek czytelników korzystających z książek udostępnianych w formie streamingu w ramach opłat abonamentowych (28%). Zgodnie z wnioskami zawartymi w raporcie, pandemia nie 1 https://www.bn.org.pl/raporty-bn/stan-czytelnictwa-w-polsce/stan-czytelnictwa-w-polsce -w-2019-r.

2 https://www.bn.org.pl/w-bibliotece/4243-42%25---nieduzy-wzrost-poziomu-czytelnictwa-w -polsce.html.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

46

Anita Kasprzycka

decyduje o postawach lekturowych Polaków, lecz nadzwyczajne okoliczności przez nią powodowane wyostrzają jedynie różnice społeczne widoczne już wcześniej. „Jeśli wziąć pod uwagę fakt, że pewne formy uczestnictwa w kulturze już od dawna realizowano za pośrednictwem internetu, należy stwierdzić, że pandemia w tej dziedzinie nie spowodowała fundamentalnych zmian. Nieznacznie wzrosła intensywność niektórych sposobów korzystania z treści udostępnianych w formie cyfrowej, jak oglądanie filmów i seriali, słuchanie muzyki, oglądanie teledysków i koncertów, granie w gry komputerowe, a także czytanie e-booków. Nieco częściej niż przed pandemią książki na ekranach komputerów i urządzeń mobilnych czytały osoby uczące się (i to zarówno w związku z nauką, jak i poza obowiązkiem szkolnym). Ta stosunkowo niewielka skala zmian wynika prawdopodobnie z tego, że społeczne wzorce tych praktyk ukształtowały się znacznie wcześniej. Dynamikę wzrostu zainteresowania muzyką, serialami i filmami dostępnymi w formie streamingu można rozumieć tyleż jako rezultat wymuszonego pandemią częstszego przebywania w domu, ile jako konsekwencję takich nienowych zjawisk, jak kryzys tradycyjnie pojętej telewizji czy zmiany w sposobie dystrybucji nagrań muzycznych”3.

Problemy z malejącym wskaźnikiem czytelnictwa nie ominęły bibliotek medycznych, w tym także Głównej Biblioteki Lekarskiej. Jak zauważyła Danuta Korzon, na przykładzie lekarzy i ich potrzeb kontaktu ze słowem drukowanym, czytelnik odzwyczaja się od korzystania ze zbiorów w sposób tradycyjny. Na przestrzeni ostatnich lat wyklarował się nowy, wirtualny typ użytkownika, z odmiennymi potrzebami, kreujący nowy model biblioteki pełniącej funkcję centrum informacyjnego z elektronicznymi formami wydawnictw. O ile sposób postrzegania tradycyjnej roli biblioteki nie uległ zmianie (gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie), to obecnie znacząco zmieniły się formy, metody i narzędzia jej pracy4. W większości użytkownicy Głównej Biblioteki Lekarskiej i jej oddziałów, tj. dokształcający się pracownicy służby zdrowia, zwłaszcza pielęgniarki, położne, ratownicy medyczni, potrzebują szybkiego pozyskania zaplecza bibliograficznego do swoich prac dyplomowych oraz dostępu do podręczników akademickich. Coraz więcej ich potrzeb zaspokajanych jest w sposób elektroniczny, poprzez realizację zamówień za pośrednictwem formularza na stronie internetowej oraz e-mailowo. Ponadto, ze względu na dostępność i zapewne z powodu wygody w użytkowaniu, coraz częściej czytelnicy korzystają z platformy książek elektronicznych, czyli poprzez IBUK Libra.

Rozszerzenie pola działania w zakresie elektronicznego dostępu do książek i czasopism oraz sukcesywna rozbudowa zaplecza technicznego i sprzętowego (komputery, skanery, stały dostęp do Internetu), które Główna Biblioteka Lekarska i jej

3

R. Chymkowski, Z. Zasacka, Stan czytelnictwa w Polsce w 2020 roku, Warszawa 2021, s. 11.

4 D. Korzon, Formy i kierunki transformacji czytelnictwa na przestrzeni lat w katowickim Oddziale Głównej Biblioteki Lekarskiej,[w:] „Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej”, 2019, nr 372, s. 17–32.

Czytelnictwo wśród personelu medycznego…

47

oddziały prowadziły od wielu lat, okazały się zbawienne w dobie pandemii Covid-19.

Zgodnie z wprowadzanymi zarządzeniami, GBL i jej oddziały zawiesiły działalność od 13 marca do 3 maja 2020 roku. Po tym okresie działalność biblioteki została wznowiona w formie zdalnej, wyłącznie za pośrednictwem poczty elektronicznej i telefonów, bez obsługi stacjonarnej czytelnika. Sytuacja taka, nie licząc krótkich momentów otwarcia (wrzesień–listopad 2020) trwa i jest ponawiana w zależności od notowanego wskaźnika zakażeń wirusem.

Cel Właśnie w okresie chwilowego spadku zakażeń, kiedy biblioteka została otwarta, a czytelnicy mogli w reżimie sanitarnym skorzystać ze zbiorów stacjonarnie, przeprowadziłam wśród nich badanie ankietowe. Głównym celem badania było: 1. Uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy w obecnej sytuacji epidemicznej czytelnicy boją się korzystać z wypożyczalni i czytelni na miejscu.

2. Określenie, jakimi usługami biblioteki czytelnicy piotrkowskiego oddziału są najbardziej zainteresowani i jaką formę pozyskiwanych materiałów (elektroniczną czy tradycyjną) preferują.

Celem dodatkowym było sprawdzenie, czy w ogóle dotarła do nich informacja, że mają w mieście taką specjalistyczną bibliotekę, ponieważ otwarcie oddziału miało miejsce 2 grudnia 2019 r., a już cztery miesiące później nastąpił narodowy lockdown.

Materiał i metody Badania przeprowadzono w grupie 214 osób na przełomie września i października 2020 r. dwoma sposobami. Studenci Wyższej Szkoły Planowania Strategicznego (za zgodą dziekana Wydziału Zdrowia i Nauk Społecznych w Piotrkowie Trybunalskim oraz dziekana Wydziału Społeczno-Medycznego w Dąbrowie Górniczej) otrzymali mailowo do wypełnienia ankiety poprzez formularz google on-line, natomiast pracownicy lokalnych szpitali: Samodzielnego Szpitala Wojewódzkiego im. Mikołaja Kopernika w Piotrkowie Trybunalskim oraz Szpitala Wojewódzkiego im. Jana Pawła II w Bełchatowie otrzymali taki sam formularz w formie papierowej. W badaniach posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, techniką ankiety i autorskim kwestionariuszem ankiety5. Narzędzie badawcze składało się z 18 pytań (jednokrotnego lub wielokrotnego wyboru oraz jednego pytania otwartego). Wyróżniono w nim trzy części – pierwsza dotyczyła stanu socjodemograficznego badanych, w drugiej zawarto pytania dotyczące znajomości oferty GBL (i oddziału piotrkowskiego) oraz 5 H. Lenartowicz, Metodologia badań w pielęgniarstwie: podręcznik dla studiów medycznych, Warszawa 2011, s. 97–108.

48

Anita Kasprzycka

preferencji i form uzyskiwanych usług i materiałów, natomiast w trzeciej części badano postawy czytelników wobec korzystania z usług oddziału w dobie pandemii koronawirusa. W analizie statystycznej przyjęto poziom istotności p = 0,05. Ankietowani zostali poinformowani o dobrowolności udziału, anonimowości i zasadach wypełniania kwestionariusza ankiety.

Wyniki Większość respondentów stanowiły kobiety 77,1%. Największy odsetek stanowiły osoby w wieku 41–50 lat (43%) i 51–60 lat (25,7%), a zaledwie 9,3% stanowiły osoby w wieku 20–30 lat. Status zawodowy jako aktywny wskazało aż 97,7% ankietowanych, tylko 2,3% to studenci jeszcze nieaktywni zawodowo. Przekrój zawodów prezentuje wykres nr 1. Wynika z niego, iż ankietowani to przede wszystkim pielęgniarki (64,5%), ratownicy medyczni (16,8%) i lekarze (10,3%).

Spośród pracujących, aż 90,7% uczestniczy w procesie ustawicznego doskonalenia zawodowego. Najwięcej osób jest w trakcie specjalizacji, studiów II stopnia i kursu doszkalającego (wykres nr 2).

Respondenci zapytani o źródła pozyskiwania informacji w trakcie nauki, najczęściej wskazywali Internet (69,6%), bibliotekę specjalistyczną (47,2%), materiały od kolegi/koleżanki (44,9%), własny księgozbiór (42,5%) i bibliotekę szpitalną (27,1%).

Jedynie 7,9% ankietowanych inwestuje we własne prenumeraty czasopism.

Jeżeli chodzi o formę uzyskiwanych materiałów, 58,9% preferuje wersję elektroniczną (skany, zdjęcia, linki), natomiast 41,1% woli tradycyjną formę papierową.

Jednak respondenci zapytani, w jakiej formie biblioteka medyczna powinna udostępniać swoje zbiory użytkownikom, aż 80,8% wskazało, że chciałoby mieć możliwość skorzystania z obu form w takim samym stopniu.

Ponad połowa ankietowanych (51,9%) znała już i korzystała z zasobów Głównej Biblioteki Lekarskiej. Największe zainteresowanie dotyczyło korzystania z usług udostępniania zbiorów na miejscu i na zewnątrz (68,7%), ale także zamawiania kopii z materiałów bibliotecznych (25,7%) oraz tematycznych zestawień literatury (20,6%) (wykres nr 3).

Wiedzę o tym, iż w Piotrkowie Trybunalskim funkcjonuje Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej, miało 63,6% respondentów, natomiast aż 60,7% deklarowało, że już skorzystało z naszych usług.

Na najważniejsze pytanie – o obawy dotyczące zakażenia się koronawirusem w trakcie korzystania z usług w bibliotece, aż 85,5% dało odpowiedź negatywną (wykres nr 4).

Rozpatrując odpowiedzi na pytanie otwarte – dlaczego się Pan/Pani boi/nie boi, najczęściej padały odpowiedzi: „stosując środki dezynfekcji i ochrony indywidualnej można zminimalizować zagrożenie, sam kontakt z książką nie jest niebezpieczny,

Czytelnictwo wśród personelu medycznego…

Wykres nr 1. Przekrój zawodowy ankietowanych Opracowanie własne

Wykres nr 2. Forma prowadzonego doskonalenia zawodowego Opracowanie własne

49

50

Anita Kasprzycka

Wykres nr 3. Zainteresowanie poszczególnymi usługami biblioteki Opracowanie własne

Wykres nr 4. Obawy przed zakażeniem się koronawirusem w bibliotece Opracowanie własne

Czytelnictwo wśród personelu medycznego…

51

przestrzeganie zasad epidemiologicznych jest wystarczające, zachowanie reżimu sanitarnego wystarczy, większe zagrożenie zakażenia mam w pracy”.

Dyskusja i wnioski Czytelnikami i odbiorcami usług biblioteki są głównie osoby, które ustawicznie dokształcają się i podnoszą swoje kwalifikacje. Zawody medyczne nie kończą edukacji po obronie pracy dyplomowej. Muszą korzystać w sposób ciągły z nowych informacji, przystępować do kolejnych szkoleń, kursów, specjalizacji. Naprzeciw ich potrzebom i oczekiwaniom wychodzi Główna Biblioteka Lekarska i jej oddziały terenowe – oferując dostęp do najnowszej literatury, baz piśmienniczych zarówno polskich, jak i zagranicznych, możliwość zamawiania kopii z materiałów i wykonywanie tematycznych zestawień literatury. Ponadto, idąc z duchem czasu i rozwoju technologicznego, wydaje się jasne, iż korzystanie z elektronicznych książek i wirtualnej obsługi powoli i konsekwentnie wspiera, ale nie wypiera dotychczasowej tradycyjnej formy. Ze względu na zawieszenie obsługi stacjonarnej czytelnika, więcej osób otrzymywało materiały w formie elektronicznej, ale było to wywołane raczej sytuacją, a nie zmianą preferencji.

Z punktu widzenia ekonomii, korzystanie z platformy elektronicznej książek IBUK Libra jest korzystniejsze. Czytelnik ma dostęp z domu do całej zamieszczonej kolekcji książek (ponad 200 tytułów), a nie tylko do kilku egzemplarzy podręczników, które może fizycznie wypożyczyć przy jednorazowej wizycie, a i to tylko wówczas, gdy egzemplarze są dostępne na półce. Zmiany następowały już od kilku lat, a światowy kryzys epidemiczny związany z rozprzestrzenieniem się wirusa SARS-Cov-2 wywołującego chorobę Covid-196, tylko przyspieszył ten proces.

Jak wynika z przeprowadzonej ankiety, użytkownicy biblioteki medycznej akurat w niej nie czują zagrożenia zarażenia się wirusem. Stosowanie zasady dezynfekcja– –dystans–maseczka, zachowywanie reżimu sanitarnego, umawianie spotkania na konkretną godzinę, dezynfekowanie stolików, wietrzenie pomieszczeń oraz kwarantanna, której poddawane są książki po zwrocie – są zabiegami, które skutecznie zapobiegają emisji wirusa i uspokajają odbiorców. Nie można wykluczyć, że w wypożyczalni czy poprzez książki istnieje możliwość zarażenia się, ale jak wskazywali respondenci, większe ryzyko zakażenia mają w pracy czy w sklepie, aniżeli poprzez kontakt z książką. To bibliotekarz, według ankietowanych, podejmuje większe ryzyko zakażenia poprzez kontakt z czytelnikami – pracownikami służby zdrowia, niż odwrotnie.

Uważam, że właściwym kierunkiem zmian jest jak najszersze oferowanie usług w obu formach – zarówno papierowej, jak i elektronicznej, jednak ze wskazaniem na większy rozwój tej drugiej formy. Jak potwierdza rzeczywistość pandemii, w której 6 Koronawirus SARS-CoV-2. Zagrożenie dla współczesnego świata, red.: T. Dzieciątkowski, K.J. Filipiak, Warszawa 2021, s. 5–9.

52

Anita Kasprzycka

przyszło nam funkcjonować i pracować, wiele branż, aby przetrwać, skupiło się na obsłudze wirtualnej. Niestety, podobnie jest z usługami biblioteki. Podczas kilkumiesięcznego zawieszenia obsługi stacjonarnej, czytelnicy powoli przyzwyczaili się do zamawiania usług drogą elektroniczną, opłacania rachunków przelewem i korzystania ze skanów artykułów czy e-booków. Polecając dalej usługi kolegom/koleżankom, podkreślają wygodę i zaoszczędzony czas. Kiedy raz udało się wprowadzić pewne usługi na tory nowoczesności, trudno będzie powrócić do czytelni pełnych ludzi, korzystających na miejscu z dostępnych periodyków i woluminów.

Bibliografia 1. Chymkowski Roman, Zasacka Zofia, Stan czytelnictwa w Polsce w 2020 roku, Warszawa 2021 2. Koronawirus SARS-CoV-2. Zagrożenie dla współczesnego świata, red.: T. Dzieciątkowski, K.J. Filipiak, Warszawa 2021 3. Korzon Danuta, Formy i kierunki transformacji czytelnictwa na przestrzeni lat w katowickim Oddziale Głównej Biblioteki Lekarskiej, [w:] „Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej”, 2019, nr 372, s. 17–32 4. Lenartowicz Helena, Metodologia badań w pielęgniarstwie: podręcznik dla studiów medycznych, Warszawa 2011 5. https://www.bn.org.pl/raporty-bn/stan-czytelnictwa-w-polsce/stan-czytelnictwa-w-polsce-w2019-r. [dostęp: 1 IV 2021 r.]

6. https://www.bn.org.pl/w-bibliotece/4243-42%25-nieduzy-wzrost-poziomu-czytelnictwa-w-polsce. html [dostęp: 22 IV 2021 r.]

v

v

v

Streszczenie Poziom wskaźników czytelnictwa w Polsce od wielu lat nie stanowi chluby i jest zmorą bibliotek, zarówno publicznych, naukowych, jak i specjalistycznych. Główna Biblioteka Lekarska i jej oddziały terenowe podejmują działania, aby z ich usług korzystało jak najliczniejsze grono odbiorców o profilu medycznym.

Zawody medyczne nie kończą edukacji po obronie pracy dyplomowej, ale prowadzą ustawiczny proces kształcenia w formie szkoleń, kursów czy specjalizacji. Celem artykułu było zbadanie, czy w sytuacji pandemii lekarze, pielęgniarki, ratownicy medyczni mają obawy przed korzystaniem z księgozbiorów na miejscu, w sposób stacjonarny oraz którymi z usług GBL, na przykładzie użytkowników oddziału w Piotrkowie Trybunalskim, są najbardziej zainteresowani. Badania przeprowadzono w grupie 214 osób na przełomie września i października 2020 r. na podstawie ankiety wypełnianej w formie papierowej i on-line. Jak wynika z przeprowadzonej ankiety, użytkownicy biblioteki medycznej akurat w niej nie czują zagrożenia zakażenia się wirusem. Stosowanie zasady dezynfekcja–dystans–maseczka, zachowywanie

Czytelnictwo wśród personelu medycznego…

53

reżimu sanitarnego, umawianie spotkania na konkretną godzinę, dezynfekowanie stolików, wietrzenie pomieszczeń oraz kwarantanna, której poddawane są książki po zwrocie – są zabiegami, które skutecznie zapobiegają emisji wirusa i uspokajają odbiorców. Nie można wykluczyć, że w wypożyczalni czy poprzez książki istnieje możliwość zarażenia się, ale jak wskazywali respondenci, większe ryzyko zakażenia mają w pracy czy w sklepie, aniżeli poprzez kontakt z książką. To bibliotekarz, według ankietowanych, podejmuje większe ryzyko zakażenia poprzez kontakt z czytelnikami – pracownikami służby zdrowia, niż odwrotnie.

Słowa kluczowe: czytelnictwo, personel medyczny, koronawirus, Główna Biblioteka Lekarska.

Summary The level of reading rates in Poland has not been a pride for many years and is the bane of libraries: public and scientific as well as specialized. The Central Medical Library (GBL) and its local branches take steps to ensure that the largest possible group of recipients with a specific profile – medical – uses their services. Medical professions do not finish their education after defending their diploma thesis, but conduct a continuous process of education in the form of training, courses or specialization. The aim of the article was to investigate whether, in a pandemic situation, doctors, nurses and paramedics have concerns about using the book collections on site, in a stationary manner, and which GBL services, based on the example of recipients of the branch in Piotrków Trybunalski, they are the most interested in. The research was conducted in a group of 214 people at the turn of September and October 2020 by filling out paper and on-line questionnaires. According to the survey, recipients of the medical library do not feel the threat of infection with the virus there. Applying the principles of disinfection–distance–mask rules, maintaining the sanitary regime, arranging meetings for a specific time, and then disinfecting the tables, airing the rooms and quarantining books after returning, are actions that effectively prevent the emission of the virus and calm the recipients. The possibility of infection in the library should not be rules out, however, as indicated by the respondents, they have a greater risk of infection at work or in a shop than by contact with a book. According to the respondents, it is the librarian who takes a greater risk of infection by contact with users – health care workers – than the other way around.

Keywords: reading rates, health care workers, coronavirus, Central Medical Library.

Centralny Katalog Dawnej Książki Medycznej jest częścią realizowanego w Głównej Bibliotece Lekarskiej projektu Medycznej Biblioteki Cyfrowej.

Katalog obejmuje wszystkie druki medyczne, wydane w latach 1801–1945, znajdujące się w magazynach GBL.

Wszystkie druki dawne znajdują się w magazynie Działu Starej Książki Medycznej, mieszczącym się przy ulicy Jazdów 1A w Warszawie. Książki i czasopisma udostępniane są w Czytelni Działu Starej Książki Medycznej od poniedziałku do piątku w godzinach 900–1500.

Obecnie katalog obejmuje tylko pozycje książkowe. Katalog czasopism dostępny jest w postaci kartkowej w Dziale Starej Książki Medycznej GBL. Dostępna jest także informacja telefoniczna pod numerem: 22 622 50 05 – Czytelnia oraz w siedzibie GBL przy ulicy Chocimskiej 22 22 849 78 51 w. 136 – Dział Budowy Księgozbioru

H

I

S

T

O

R

I

A

–

S

T

U

D

I

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 55 - 69

Barbara Chlewicka

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Częstochowa

Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia społeczno-kulturalnego mieszkańców Częstochowy na przestrzeni dziejów miasta.

Część II – okres powojenny i współczesność1 The role of the medical community in shaping the socio-cultural life of the inhabitants of Częstochowa throughout the history of the city.

Part II – post-war period and the present day

Działania wojenne 1939–1945, jak również cały okres niemieckiej okupacji, zrujnowały życie społeczeństwa polskiego we wszystkich wymiarach i aspektach. Częstochowa, jakkolwiek w sferze infrastruktury urbanistycznej i gospodarczej wyszła z wojennej pożogi „obronną ręką”, to jednakże doświadczyła – podobnie jak wszystkie inne polskie miasta – znacznych strat w obrębie tkanki społecznej. Szczególnie odczuwalne były straty w warstwie inteligenckiej, której integralną częścią było przedwojenne środowisko lekarskie. Wielu jego reprezentantów zginęło w niemieckich obozach zagłady, ulicznych egzekucjach, sowieckich łagrach. Część oczywiście odeszła w sposób naturalny.

Powstałą na skutek wymienionych przyczyn lukę w zasobie tego środowiska uzupełniały w okresie tużpowojennym kadry napływowe, wywodzące się z kolejnych roczników absolwentów studiów medycznych, a także lekarze pochodzący z innych ośrodków, osiedlający się w Częstochowie na podstawie oddelegowania w ramach tzw. „nakazu pracy”. Wszyscy włączyli się w działalność istniejących wcześniej, jeszcze przed wojną, instytucji ochrony zdrowia oraz uczestniczyli w tworzeniu od podstaw nowych poradni, szpitali, poliklinik.1 1 Część I tego artykułu (B. Chlewicka, Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia społeczno-kulturalnego mieszkańców Częstochowy na przestrzeni dziejów miasta. Część I – okres do 1945 roku) ukazała się w „Biuletynie Głównej Biblioteki Lekarskiej”, 2019, nr 373, s. 13–44.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

56

Barbara Chlewicka

Aktywność zawodowa szła w parze z aktywnością społeczną, głównie w obszarze organizowania struktur opieki nad chorymi i podejmowania działań w zakresie szeroko rozumianej profilaktyki chorób, np. organizowania akcji szczepień ochronnych przeciwko chorobom zakaźnym, czy zakrojonych na szeroką skalę badań rentgenowskich, których konieczność podyktowana była dużą zachorowalnością na gruźlicę.

W tych czasach powszechnego niedostatku i ubóstwa, trudności w dostępie do wszelkich dóbr wykraczających poza tzw. minimum egzystencjalne, lekarze z wielkim poświęceniem włączali się w ogólnonarodowe „pospolite ruszenie” na rzecz odbudowy kraju i własnych, lokalnych ośrodków, tak w sferze materialnej, jak i społecznej, kulturalnej i oświatowej.

W krótkim czasie, bo już w roku 1946, częstochowscy lekarze podjęli także inicjatywę odbudowy struktur i wznowienia działalności swojej przedwojennej organizacji, której historia sięgała początków XX stulecia, a mianowicie Towarzystwa Lekarskiego Częstochowskiego (TLCz.).

Wcześniejsze tradycje tego gremium stały się dla kontynuatorów idei doktora Władysława Biegańskiego, założyciela i patrona Towarzystwa, wielkim zobowiązaniem do realizowania różnorodnych przedsięwzięć, które z jednej strony miały za zadanie integrować samo środowisko, z drugiej zaś służyć społeczności lokalnej.

Jedną z pierwszych inicjatyw tego stowarzyszenia stało się utworzenie w Częstochowie muzeum poświęconego doktorowi Biegańskiemu. Mimo iż nie doczekała się ona materialnej realizacji w postaci odrębnego budynku, w którym zgromadzone zostałyby pamiątki po tym wybitnym i zasłużonym dla miasta lekarzu, to już sama jej idea jest do dnia dzisiejszego inspiracją dla członków Towarzystwa do organizowania cyklicznych, rocznicowych imprez, takich jak: wystawy, konferencje i sesje naukowe, oraz nietuzinkowych projektów artystycznych jak film, czy spektakl teatralny.

Imprezy te, zawsze starannie przygotowane od strony merytorycznej, artystycznej i logistycznej, wykraczają poza granice imprez środowiskowych. Do uczestniczenia w nich, a także współtworzenia ich programu zapraszani są przedstawiciele miejscowych środowisk naukowych (w tym wykładowcy uczelni wyższych), pracownicy instytucji kulturalnych, przedstawiciele władz miejskich, członkowie stowarzyszeń i organizacji świeckich oraz religijnych.

Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie miało także swój istotny udział w powołaniu do życia miejscowego oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej. Idea, która zrodziła się w gronie członków tego gremium już w końcu lat 70. XX wieku, zmaterializowała się w 1984 roku. Pierwszą siedzibą oddziału był zresztą lokal, którego użyczyło Towarzystwo. Ono również przekazało nowo utworzonej bibliotece własny księgozbiór, który wzbogacił pierwsze, bardzo wówczas skromne „zbiory założycielskie” – otrzymane z centrali w Warszawie.

Biblioteka, jakkolwiek w swoim założeniu mająca być zapleczem naukowym dla miejscowego środowiska medycznego, nigdy nie ograniczała dostępu do swoich usług

Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia… Część II

57

dla innych grup zawodowych, studentów, uczniów i szerokiego ogółu mieszkańców.

Do dnia dzisiejszego pozostaje jedyną w mieście placówką o ściśle sprofilowanej ofercie bibliotecznej, którą stale poszerza i uatrakcyjnia, dostosowując do potrzeb i oczekiwań czytelników.

Lata 70. i następne dekady ubiegłego wieku dostarczają wielu przykładów współpracy Towarzystwa z różnymi organizacjami społecznymi funkcjonującymi na terenie miasta, takimi jak: Naczelna Organizacja Techniczna, Liga Kobiet, Automobilklub, Towarzystwo Przyjaciół Częstochowy (np. współpraca z Automobilklubem zaowocowała cyklem szkoleń dla ratowników drogowych – na długo przed powstaniem projektu kształcenia ratowników medycznych). W latach 90. TLCz. było inicjatorem i organizatorem akcji charytatywnych, w tym spotkań wigilijnych i wielkanocnych dla ludzi samotnych i ubogich, które odbywały się w świetlicy Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego. W roku 1997 ze środków Towarzystwa przekazano finansową dotację dla osób poszkodowanych w tzw. „powodzi stulecia”2.

W roku 1991, z inicjatywy lekarzy zrzeszonych w TLCz., zorganizowany został w Częstochowie I Światowy Kongres Polonii Medycznej, który odbił się szerokim echem w środowiskach medycznych także poza granicami kraju. Na to charakteryzujące się dużym rozmachem spotkanie krajowych i polonijnych lekarzy oraz przedstawicieli nauk medycznych złożyło się 7 sesji, podczas których wygłoszono 170 referatów.

Kongres zgromadził ok. 1100 uczestników z pięciu kontynentów i 22 krajów, a będąc projektem wymagającym zgodnej współpracy wielu instytucji i środowisk, zaangażował szerokie grono przedstawicieli polskich i zagranicznych stowarzyszeń medycznych, naukowych, kulturalnych, ale także służby dyplomatyczne, dziennikarskie i organizacje turystyczne. Towarzyszył Kongresowi cały wachlarz imprez kulturalnych, takich jak: spotkania literacko-muzyczne, koncerty artystów Filharmonii Częstochowskiej i zaproszonych artystów scen krajowych, spektakl teatralny, wystawa w Muzeum Częstochowskim, czy wreszcie pierwszy w Polsce imponujący pokaz ogni sztucznych na Wałach Jasnogórskich. Uroczyste zamknięcie Kongresu miało miejsce na placu Zamkowym w Warszawie3.

W następnych latach Częstochowa dzieliła status organizatora podobnych kongresów z innymi medycznymi ośrodkami naukowymi w kraju. Jedynie jeszcze VI Kongres, zorganizowany w czerwcu 2006 roku, odbywał się w całości w Częstochowie. W latach 90. i po roku 2000 miały miejsce kolejne tego rodzaju spotkania lekarzy polonijnych, ale już o mniejszym zasięgu i skali, po czym Częstochowa utraciła status organizatora kongresów na rzecz Warszawy i innych ośrodków. Niemniej jednak palma pierwszeństwa należy w tym względzie do Towarzystwa Lekarskiego Częstochowskiego, które, organizując tak znaczące i trudne logistycznie

2

W. Tobolewski, Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie 1901–2001, Częstochowa, maj 2000.

3 I. Coner, Kolebka polonijnych kongresów, „Częstochowska Gazeta Lekarska. Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Częstochowie”, 2012, nr spec. 5(53), s. 14–15.

58

Barbara Chlewicka

Okładka wydawnictwa: M. Wyględowski, Pierwszy Światowy Kongres Polonii Medycznej w Częstochowie, Częstochowa 2000 Zbiory Głównej Biblioteki Lekarskiej Oddział Częstochowa

Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia… Część II

59

przedsięwzięcie naukowo-kulturalne potrafiło mu nadać rangę nie tylko krajową, ale także międzynarodową4.

Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie ma na swoim koncie organizację ważnych dla środowiska medycznego, ale także dla mieszkańców lokalnej społeczności projektów naukowo-kulturalnych, szereg imprez, które złożyły się na obchody Roku Władysława Biegańskiego. Miały one miejsce w roku 2017, a wysoką rangę obchodom nadał Senat Rzeczypospolitej Polskiej, w którego siedzibie – na początku kwietnia tegoż roku – odbyła się uroczysta inauguracja, połączona z otwarciem wystawy ilustrującej życie i dorobek naukowy tego wybitnego częstochowianina. Akces do zaprezentowania wystawy w swoich siedzibach zgłosiło wiele instytucji naukowych i kulturalnych kraju, w tym Główna Biblioteka Lekarska w Warszawie5. W ramach konferencji naukowej odbyły się: sesja historyczna oraz sesja filozoficzno-etyczna, na które złożyło się kilkanaście wykładów polskich i zagranicznych przedstawicieli środowisk medycznych oraz reprezentantów świata nauki, w tym historyków. Artystyczną oprawę wydarzenia stanowił koncert w Filharmonii Częstochowskiej. Będąca współorganizatorem obchodów Częstochowska Izba Lekarska wydała reprint Myśli i aforyzmów o etyce lekarskiej Władysława Biegańskiego, który jest kopią wydania z 1899 roku. Egzemplarze reprintu są przekazywane młodym lekarzom wraz z legitymacjami o prawie wykonywania zawodu6.

W dorobek obchodów Roku Władysława Biegańskiego wpisał się także fabularyzowany dokument, autorstwa nauczyciela muzyki, częstochowianina – Artura Broncla.

Projekcja filmu odbyła się w styczniu 2018 roku, w trakcie uroczystości podsumowujących obchody, najpierw w siedzibie Izby Lekarskiej, a następnie w kilku szkołach i ośrodkach kultury, stając się inspiracją dla ogólnopolskiego konkursu filmowego, zatytułowanego „Wielcy nieznani – doktor Władysław Biegański”7.

Wyrazem uznania dla częstochowskich lekarzy – inicjatorów i organizatorów projektów, jakie wypełniły bogaty wachlarz obchodów Roku Władysława Biegańskiego, było uhonorowanie ich Nagrodami Zaufania „Złoty Otis”8. Gala wręczenia nagród 4 Szerzej na ten temat zob.: W. Giermaziak, B. Chlewicka, Historia medycyny i opieki medycznej w Częstochowie przedmiotem naukowej pasji dr. Mieczysława Wyględowskiego i tematem Jego publikacji, „Farmacja Polska”, 2015, nr 71(2), s. 92–95.

5 Zob. m.in.: „Częstochowska Gazeta Lekarska. Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Częstochowie”, 2017, nr 2(70), s. 8.

6 B. Zawadowicz, Rok Władysława Biegańskiego, „Częstochowska Gazeta Lekarska. Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Częstochowie”, 2017, nr 3(71), s. 8–9.

7 „Częstochowska Gazeta Lekarska. Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Częstochowie”, 2018, nr 1(73), s. 25.

8 Jest to przyznawane z inicjatywy ekspertów medycznych – członków Kapituły – wyróżnienie dla osób zasłużonych w działalności prospołecznej, ze szczególnym uwzględnieniem jej prozdrowotnego charakteru – https://zlotyotis.pl/category/laureaci-zloty-otis/ludzie/ [dostęp: 9 III 2021 r.].

60

Barbara Chlewicka

odbyła się 12 kwietnia 2018 roku w siedzibie Polskiej Akademii Nauk, w Pałacu Staszica w Warszawie.

W szerokim spektrum aktywności TLCz. znajduje się także działalność wydawnicza. Jej celem jest dokumentowanie i propagowanie historii opieki medycznej Częstochowy. Książki takich autorów – lekarzy jak dr Beata Zawadowicz czy dr Mieczysław Wyględowski prezentują sylwetki medyków różnych specjalności na tle bogatej historii miasta. W przypadku wydawnictw pierwszej autorki dokumentują i ilustrują także dzieje medycyny lwowskiej i wileńskiej, będących w latach międzywojennych integralną częścią medycyny polskiej. Wartością samą w sobie tych pozycji jest ich wysoki poziom edytorski, na który składają się atrakcyjna oprawa graficzna, bogactwo ilustracji, słowa wstępu zawierające rekomendacje naukowych autorytetów. Wydawnictwo zatytułowane Szkoły Lwowska i Wileńska – ich wpływ na rozwój medycyny polskiej9 zawiera referaty wygłoszone w trakcie dwóch konferencji naukowych, jakie miały miejsce w latach 2009 i 2010. Zarówno słowo pisane, jak i wydobyte z różnych archiwalnych źródeł fotografie są w tej książce niezwykle wartościowym dla współczesnego czytelnika źródłem wiedzy o polskiej medycynie czasów II Rzeczypospolitej.

Wskazują na jej niezaprzeczalny dorobek w skali światowej oraz wpływ na rozwój współczesnej medycyny polskiej.

Pisarska i historyczna pasja dr Beaty Zawadowicz, od wielu lat pełniącej funkcję przewodniczącej Towarzystwa Lekarskiego Częstochowskiego, zaowocowała także wydawnictwem poświęconym postaci doktora Władysława Biegańskiego. Na tę opublikowaną w 2009 roku książkę, noszącą tytuł Dr Władysław Biegański – Częstochowianin Stulecia – patron współczesnych lekarzy10, złożyły się wykłady, referaty i wystąpienia, które były prezentowane w trakcie VI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Towarzystwa Lekarskiego Częstochowskiego. Konferencja odbyła się w listopadzie 2007 roku i miała w zamierzeniu jej organizatorów i uczestników upamiętnić 150. rocznicę urodzin dr. Biegańskiego.

Do grona autorów monografii ukazujących się nakładem wydawnictwa Towarzystwa Lekarskiego Częstochowskiego należy wspomniany już dr Mieczysław Wyględowski, który zasłużył sobie na miano „historiografa medycyny częstochowskiej”.

W swoim pisarskim dorobku posiada kilkanaście opracowań poświęconych dziejom opieki medycznej w podjasnogórskim grodzie. Część z tych opracowań stanowią monografie poświęcone historii działów medycyny i specjalności, w miarę ich rozwoju i adaptacji w ramach lokalnej opieki medycznej.

We wszystkich książkach tego autora odnajdujemy znane postaci miejscowego świata lekarskiego, ważne wydarzenia z życia środowiska medycznego na przestrzeni 9 Szkoły Lwowska i Wileńska – ich wpływ na rozwój medycyny polskiej, pod red. B. Zawadowicz, Częstochowa 2012.

10 Dr Władysław Biegański – Częstochowianin Stulecia – patron współczesnych lekarzy, pod red.

B. Zawadowicz, przy współpracy A. Wyszyńskiej, Częstochowa 2009.

Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia… Część II

61

Okładka wydawnictwa: Dr Władysław Biegański – Częstochowianin Stulecia – patron współczesnych lekarzy, pod red. Beaty Zawadowicz, przy współpracy Anny Wyszyńskiej, Częstochowa 2009 Zbiory Głównej Biblioteki Lekarskiej Oddział Częstochowa

jego historii, jak również wiele elementów autobiograficznych. Autor nie stroni w nich od ocen i własnych, czasem ciętych komentarzy, co stanowi, że jego książki są jeszcze bardziej interesujące, rzec by można – pełnokrwiste. Ostatnie wydawnictwo dr. Wyględowskiego zatytułowane Moje wiosny. Moje lata. Moja jesień11 to typowa autobiografia, która stanowi podsumowanie jego drogi życiowej i zawodowej. Należy wyrazić nadzieję, iż nie kończy ona aktywności pisarskiej dr. Wyględowskiego, który ponadto zawsze dokładał starań, by prezentacje i promocje jego książek były interesującymi wydarzeniami kulturalnymi, tudzież okazją do towarzyskich spotkań z udziałem wielu znamienitych gości z różnych środowisk zawodowych Częstochowy oraz innych ośrodków naukowych w kraju.

11

M. Wyględowski, Moje wiosny. Moje lata. Moja jesień, Częstochowa 2015.

62

Barbara Chlewicka

Częstochowscy lekarze – członkowie Towarzystwa Lekarskiego Częstochowskiego – mają też swój znaczący udział w realizacji projektów, które zmieniają oblicze miasta i wzbogacają jego układ urbanistyczny o nowe, upiększające go elementy. Do takich projektów należały takie wydarzenia jak: nadanie centralnemu placowi miasta imienia Doktora Władysława Biegańskiego (co miało miejsce w 100-lecie Jego urodzin), postawienie ławeczki z siedzącą na niej postacią Doktora, usytuowaną w Al. Najświętszej Marii Panny (vis-à-vis Biblioteki Miejskiej, której jest założycielem i patronem), wreszcie ufundowanie popiersia Doktora przed gmachem dworca głównego – naprzeciw domu, w którym mieszkał.

Drugą organizacją lekarską, która objęła patronatem wiele pozazawodowych aktywności środowiska medycznego Częstochowy, także tych pozwalających mu się wpisać w spektrum życia kulturalnego i naukowego miasta, jest Częstochowska Izba Lekarska.

Powołana do życia w 1989 roku była początkowo Delegaturą Okręgowej Izby Lekarskiej w Łodzi, co znacznie ograniczało możliwości samodzielnej działalności, także w zakresie organizowania i finansowania przedsięwzięć, które służyłyby własnemu środowisku i lokalnej społeczności.

W roku 2001 Izba uzyskała pełną autonomię, co zaowocowało rozszerzeniem jej działalności oraz uzyskaniem odpowiedniego statusu na forum krajowym. Stworzyła też własny organ prasowy – „Częstochowską Gazetę Lekarską”, która obecnie ukazuje się jako kwartalnik. Na jego łamach publikowane są materiały informacyjne skierowane przede wszystkim do środowiska lekarskiego, artykuły omawiające jego aktualne problemy, a także felietony, eseje, reportaże, fotografie prac artystycznych, których autorzy – lekarze są przeważnie stałymi współpracownikami i współredaktorami „Gazety”. Zawartość poszczególnych numerów kwartalnika ma czasem charakter monotematyczny, jak na przykład te poświęcone historii częstochowskich szpitali.

Zamieszczane w czasopiśmie publikacje dokumentują również szereg aktywności częstochowskich medyków w zakresie organizowania imprez o charakterze sportowym (turniejów piłkarskich i tenisowych, rajdów rowerowych i zlotów motocyklowych) oraz projektów kulturalnych, z których najbardziej znany – także poza granicami kraju – to Międzynarodowy Salon Fotografii Artystycznej Lekarzy. Jest to cykliczny, coroczny konkurs organizowany pod auspicjami Międzynarodowej Federacji Sztuki Fotograficznej. Skalę przedsięwzięcia najlepiej ilustruje fakt, iż w roku 2019 w Salonie wzięło udział 92 autorów z 17 krajów, którzy zaprezentowali swoje prace w 3 kategoriach: „Krajobrazy świata”, „Fotografia medyczna” i „Temat wolny”.

Wernisaż wystawy, na którą złożyły się najciekawsze i nagrodzone prace konkursowe, miał miejsce w salach Muzeum Częstochowskiego, wpisując się tym samym w bogatą ofertę kulturalną miasta.

Dla lekarzy stale współpracujących z „Częstochowską Gazetą Lekarską” jest ona także miejscem publikacji ich prac o charakterze literackim. Na łamach „Gazety” od wielu lat zamieszcza swoje reportaże dr n. med. Krzysztof Muskalski, prywatnie

Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia… Część II

Strona tytułowa „Częstochowskiej Gazety Lekarskiej. Biuletynu Okręgowej Izby Lekarskiej w Częstochowie” Zbiory Głównej Biblioteki Lekarskiej Oddział Częstochowa

63

64

Barbara Chlewicka

pasjonat podróży i fotografii. Jego artykuły ukazują się w stałej rubryce czasopisma pt. „Podróże dalekie i bliskie” i są relacjami z wypraw do różnych zakątków świata.

Odzwierciedleniem literackiej pasji dr Anny Żelechowskiej są felietony i opowiadania, posiadające wspólny nadtytuł „Przychodzi baba do lekarza”. Będące efektem doświadczeń i przemyśleń autorki z własnej, codziennej praktyki zawodowej, pozostają dla czytelników ciekawą i pouczającą lekturą.

Częstochowska Okręgowa Izba Lekarska jest także organizatorem corocznych plenerów malarskich na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Ich pokłosiem są wystawy prac, biorących w nich udział lekarzy. Lokalizacje tych wystaw to: siedziba Izby, Miejska Galeria Sztuki, Muzeum Częstochowskie oraz inne miejsca odwiedzane przez mieszkańców, jak np. lokalne kawiarnie, skwery i place. Takim imprezom towarzyszą niejednokrotnie różnego rodzaju akcje charytatywne, z których dochód przeznaczany jest na wsparcie instytucji pożytku publicznego lub konkretnych osób, głównie dzieci obarczonych chorobami wymagającymi kosztownego leczenia.

Częstochowska Okręgowa Izba Lekarska, podobnie jak Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie, prowadzi własną działalność wydawniczą. Nakładem tego wydawnictwa ukazały się m.in. książki autorstwa dr. Mieczysława Wyględowskiego, dr Doroty Promieńskiej-Wyględowskiej, dr Ewy Marioli Kani-Wyględowskiej, wszystkie poświęcone historii medycyny w Częstochowie.

Lokalne środowisko lekarskie, wzorem swoich poprzedników choćby z okresu II Rzeczypospolitej, współuczestniczy także w życiu społeczno-politycznym miasta i kraju. Z tego gremium wywodzą się miejscy radni, samorządowcy wszystkich szczebli, posłowie do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. Aktualnie w Senacie RP zasiada dr n. med. Wojciech Konieczny, neurolog i zarazem dyrektor Miejskiego Szpitala Zespolonego. Nie jest to pierwszy częstochowianin piastujący tę zaszczytną funkcję. Senatorem RP II i III kadencji był wcześniej dr Mieczysław Wyględowski, który przez trzy kadencje pełnił także obowiązki radnego Miejskiej Rady Narodowej.

Od wielu lat, szczególnie od chwili kiedy na częstochowskich uczelniach – Uniwersytecie Humanistyczno-Przyrodniczym im. Jana Długosza, Akademii Polonijnej, Wyższej Szkole Zarządzania – powstały kierunki medyczne, lekarze reprezentujący lokalne środowisko medyczne stanowią istotny trzon kadry naukowej i wykładowców.

Przy ich szerokim wsparciu zrodził się na pierwszej z wymienionych uczelni projekt utworzenia wydziału lekarskiego. Jest on aktualnie przedmiotem analiz Ministerstwa Zdrowia oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W toczących się dyskusjach o celowości powołania takiego wydziału podnoszone są argumenty wynikające z troski o poprawę sytuacji demograficznej środowiska lekarskiego (chodzi o starzenie się kadr medycznych), a także chęć wzbogacenia oferty nauczania na uniwersytecie, i co za tym idzie – poprawę atrakcyjności miasta jako ośrodka naukowego12.

12 Wydział lekarski – pierwsze kroki, „Częstochowska Gazeta Lekarska. Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Częstochowie”, 2019, nr 1(77), s. 4–5.

Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia… Część II

65

Częstochowscy lekarze realizują także wpisaną w ich zawód społecznikowską misję szerzenia kultury zdrowotnej, będąc wykładowcami i prelegentami na dwóch, działających przy miejscowych uczelniach wyższych „Uniwersytetach Trzeciego Wieku”.

W ramach prowadzonych dla seniorów zajęć dydaktycznych udzielają cennych, praktycznych porad w zakresie profilaktyki chorób najczęściej występujących w populacji osób starszych. Należy zaznaczyć, że podobne wykłady i prelekcje są prowadzone przez pracowników różnych służb medycznych także w klubach seniorów działających np. przy spółdzielniach mieszkaniowych, organizacjach emerytów i rencistów oraz w ramach wspólnot religijnych.

Częstochowskie środowisko aptekarskie w kontekście przemian społeczno-ekonomicznych po 1945 roku Przemiany społeczne, polityczne i ekonomiczne, jakie nastąpiły po 1945 roku, w szczególny sposób dotknęły środowisko aptekarskie i w zasadniczy, dość brutalny sposób pozbawiły go statusu i prestiżu, jakim cieszyło się w okresie międzywojennym. Utrata własności będąca konsekwencją powszechnej nacjonalizacji skutkowała zniszczeniem podstaw jego bytu materialnego, utratą nie tylko poczucia bezpieczeństwa, ale także godności. Skutkowało to wieloma dramatami osobistymi, poczuciem krzywdy i wyalienowania. Adaptacja tego środowiska do nowej rzeczywistości nie była rzeczą łatwą, czasami okazywała się wręcz niemożliwą. Więzi integrujące je niegdyś z lokalną społecznością, pozwalające współuczestniczyć w jej życiu na wielu płaszczyznach zostały w tym czasie bezpowrotnie zerwane. Dzieła ich zniszczenia dopełniła w latach 80. i 90. ubiegłego stulecia tzw. „niewidzialna ręka rynku”, która zrewolucjonizowała cały system własności i organizacji aptek. Zaczęto wówczas masowo otwierać apteki prywatne, z których większość w szybkim czasie, nie mogąc sprostać wymogom wolnego rynku, a przede wszystkim presji i konkurencyjności dużych korporacji i sieci (również zagranicznych), została przez te ostatnie po prostu wchłonięta, bądź bezwzględnie wyeliminowana. Apteki stały się de facto marketami dystrybuującymi produkty lecznicze, kierownikom aptek (farmaceutom) narzucono status menadżerów, a personel aptekarski (technicy farmacji) sprowadzony został do roli ekspedientów-sprzedawców.

Etos zawodu, jego prestiż, status społeczny to już historia.

Przybliża tę historię na kartach jednej ze swoich książek dr Mieczysław Wyględowski, w której m.in. przypomina postać ostatniego z wybitnych przedstawicieli środowiska aptekarskiego Częstochowy – dr. hab. n. farm. Władysława Szczepańskiego13. Żołnierz Armii Krajowej, pułkownik Wojska Polskiego, absolwent najpierw konspiracyjnego Tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich, a następnie Wydziału Farmacji na Akademii Medycznej w Poznaniu, zapisał się na stałe w historii częstochowskiej 13

M. Wyględowski. Apteki i aptekarze Częstochowy, Częstochowa 2014, s. 139–140.

66

Barbara Chlewicka

Okładka wydawnictwa: M. Wyględowski, Apteki i aptekarze Częstochowy, Częstochowa 2014 Zbiory Głównej Biblioteki Lekarskiej Oddział Częstochowa

Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia… Część II

67

farmacji jako autor jej dziejów (w roku 1970 obronił pracę doktorską pt. Apteki częstochowskie do końca XIX wieku). Mieszkańcy miasta zapamiętali Go także jako aktywnego działacza samorządowego (w latach 1958–1972 był członkiem Komisji Zdrowia i Opieki Społecznej Miejskiej Rady Narodowej), a także współorganizatora placówek oświatowo-edukacyjnych o profilu medycznym.

Zaprezentowane przykłady aktywności środowiska lekarskiego, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym – w ramach działań na forum organizacji takich jak Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie i Częstochowska Okręgowa Izba Lekarska – dowodzą jego szerokiego, wielopłaszczyznowego udziału we współtworzeniu życia społecznego, kulturalnego i naukowego miasta. Świadczą o uświadomionej misji społecznikowskiej, która wpisana jest w zawodowy etos lekarza, misji, którą propagował i podnosił w kategoriach moralnego imperatywu patron tego środowiska – doktor Władysław Biegański. W swoich Myślach i aforyzmach o etyce lekarskiej dał temu wyraz, pisząc: „Nie skarżmy się, że dla pracy społecznej nie ma u nas pola ani odpowiednich warunków. Nie statyści tworzą postęp społeczny, lecz drobne usiłowania ludzi dobrej woli”14.

Podejmowane przez wielu przedstawicieli zawodów medycznych aktywności pozazawodowe są z jednej strony realizowaniem ich własnych zainteresowań, pasji i ambicji, z drugiej zaś pozwalają na materializowanie uniwersalnych idei służących ogółowi społeczeństwa, a więc działań wprost pro publico bono. Tym samym dają możliwość zapisania chlubnej karty w historii społeczności, której to środowisko stanowi integralną, rozpoznawalną i znaczącą część, bo jak pisał przywołany już wcześniej patron częstochowskich lekarzy: „Lekarze ze względu na ciągłą i bardzo bliską styczność z najrozmaitszymi warstwami ludności, mają lub mieć powinni ogromny wpływ w społeczeństwie. Nieraz zdanie jakieś, uwaga, zrobiona przez lekarza, może dużo dobrego uczynić. O tym lekarze powinni pamiętać i szerzyć wszędzie pojęcia prawdy, dobra i piękna”15.

Bibliografia 1. Biegański Władysław, Myśli i aforyzmy o etyce lekarskiej, wyd. PZWL, Częstochowa 1957 2. Coner Iwona, Kolebka polonijnych kongresów, „Częstochowska Gazeta Lekarska”, 2012, nr spec.

5(53) 3. „Częstochowska Gazeta Lekarska. Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Częstochowie”, 2017, nr 2(70)

14

W. Biegański, op. cit., cz. IV, myśl VIII, s. 113.

15

Ibidem, cz. I, myśl XL, s. 72.

68

Barbara Chlewicka

4. „Częstochowska Gazeta Lekarska. Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Częstochowie”, 2018, nr 1(73) 5. Dr Władysław Biegański – Częstochowianin Stulecia – patron współczesnych lekarzy, pod red. Beaty Zawadowicz, przy współpracy Anny Wyszyńskiej, wyd. Kuria Metropolitalna w Częstochowie & Tygodnik Katolicki „Niedziela” & Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie, Częstochowa 2009 6. Giermaziak Wojciech, Chlewicka Barbara, Historia medycyny i opieki medycznej w Częstochowie przedmiotem naukowej pasji dr. Mieczysława Wyględowskiego i tematem Jego publikacji, „Farmacja Polska”, 2015, nr 71(2) 7. Szkoły Lwowska i Wileńska – ich wpływ na rozwój medycyny polskiej, pod red. Beaty Zawadowicz, wyd. Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie, Częstochowa 2012 8. Tobolewski Wojciech, Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie 1901–2001, wyd. Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie, Częstochowa, maj 2000 9. Wydział lekarski – pierwsze kroki, „Częstochowska Gazeta Lekarska. Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Częstochowie”, 2019, nr 1(77) 10. Wyględowski Mieczysław, Almanach lekarzy Częstochowy, wyd. Okręgowa Izba Lekarska w Częstochowie, Częstochowa b.d. wyd. [ok. 2001] 11. Wyględowski Mieczysław, Apteki i aptekarze Częstochowy, wyd. Częstochowska Okręgowa Izba Aptekarska w Częstochowie, Częstochowa 2014 12. Wyględowski Mieczysław, Moje wiosny. Moje lata. Moja jesień, wyd. Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 2015 13. Wyględowski Mieczysław, Pierwszy Światowy Kongres Polonii Medycznej w Częstochowie, wyd.

Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie, Częstochowa 2000 14. Zawadowicz Beata, Rok Władysława Biegańskiego, „Częstochowska Gazeta Lekarska. Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Częstochowie”, 2017, nr 3(71) 15. https://zlotyotis.pl/category/laureaci-zloty-otis/ludzie/

v

v

v

Streszczenie Artykuł stanowi kontynuację wcześniejszego opracowania zatytułowanego „Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia społeczno-kulturalnego Częstochowy na przestrzeni dziejów miasta. Część I – okres do 1945 roku”. Prezentuje przykłady zaangażowania środowiska lekarskiego w życie lokalnej społeczności w okresie powojennym i współcześnie. Opisuje różne formy aktywności pozazawodowej lekarzy na wielu płaszczyznach: społecznej, politycznej, kulturalnej i oświatowej, które wpisują się w ideę działalności pro publico bono.

Słowa kluczowe: historia medycyny, środowisko lekarskie w Częstochowie.

Rola środowiska medycznego w kształtowaniu życia… Część II

69

Summary The article is a continuation of an earlier study entitled “The role of the medical community in shaping the socio-cultural life of the inhabitants of Częstochowa throughout the history of the city. Part I – period up to 1945”. It presents involvement examples of the medical environment in post-war and nowadays life of local community of Czestochowa. It also describes various forms of doctors’ non-business related work on many levels: social, political, cultural and educational, which are part of idea of pro public bono activity.

Keywords: history of medicine, medical society in Częstochowa.

H

I

S

T

O

R

I

A

–

S

T

U

D

I

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 71-80

Magdalena Młynarczyk

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Koszalin

Bertha von Massow z Poczdamu – inicjatorka budowy koszalińskiego szpitala Bertha von Massow from Potsdam – initiatior of building the Koszalin hospital

Bertha von Massow przybyła do Koszalina (niem. Köslin) w 1912 roku. Była przełożoną luterańskich sióstr ze Zgromadzenia Diakonis Salem. Urodziła się około 1872 roku i pochodziła ze starego pomorskiego rodu szlacheckiego von Massow. W 1903 roku została przełożoną luterańskich diakonis w Szczecinie, które 9 lat później osiedliły się w Koszalinie1. Koszalin, jak Prusy, na terenie których miasto się rozwijało, był już od prawie 400 lat protestancki, a konkretnie luterański.

Reformacja przeszła przez znaczną część Europy Zachodniej, wywierając potężny Luterańska diakonisa Bertha von Massow, przełożona wpływ na życie religijne, społeczne i poliZgromadzenia Salem w Koszalinie tyczne. W wielu krajach, przy wsparciu władz http://encyklopedia.szczecin.pl/ świeckich, powoływano nowe Kościoły – reformacyjne. Twórcą pierwszego z nich był niemiecki doktor teologii, Marcin Luter.

31 października 1517 roku ten augustiański mnich ogłosił dziewięćdziesiąt pięć 2 tez skierowanych m.in. przeciwko założeniu, że przebaczenie za winy można kupić (zbieranie pieniędzy na rzecz duchowieństwa było wtedy głównym celem szerzonych

1

http://encyklopedia.szczecin.pl/wiki/Bertha_von_Massow [dostęp: 6 IV 2021 r.].

2 Tezy Lutra w przekładzie I. Lichońskiej cyt. za: Myśl filozoficzno-religijna Reformacji XVI wieku.

Wybrane teksty z historii filozofii, pod red. L. Szczuckiego, Warszawa 1972, s. 12–22.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

72

Magdalena Młynarczyk

w Niemczech odpustów)3. Poza negatywną oceną odpustów, Luter odrzucał wszystko, co sprzeciwiało się Biblii. Twierdził, że Kościół nie ma na ziemi nieomylnej władzy zwierzchniej i zwracał uwagę na nadużycia władzy papieskiej. Nie widział też szczególnej różnicy między świeckimi i duchownymi (podkreślał służebny wymiar władzy kapłańskiej). Uznawał jedynie dwa sakramenty: chrzest i Eucharystię. Nie aprobował rozumienia mszy jako ponowienia ofiary Chrystusa. Domagał się ponadto zniesienia celibatu księży, likwidacji klasztorów i wprowadzenia do liturgii języka narodowego.

Zbawienie człowieka uzależniał od wiary („sama wiara bez uczynków usprawiedliwia, uwalnia i zbawia […]”)4.

Początki reformacji na Pomorzu Zachodnim związane są z Trzebiatowem i zakonem w Białobokach. Tamtejsi mnisi, zgromadzeni przy opacie Janie Boldwenie, tworzyli pierwotny krąg entuzjastów idei Marcina Lutra, zmierzającego do zaprowadzenia i rozpowszechnienia szerokich reform w Kościele w zakresie doktryny, obyczajów i organizacji. Jego zwolennikiem był również Jan Bugenhagen (rektor łacińskiej szkoły miejskiej w Trzebiatowie i wykładowca w szkole klasztornej w Białobokach).

Ich działalność doprowadziła do antykościelnych zamieszek wśród mieszczan. Wobec takiego stanu rzeczy biskup kamieński wymógł na księciu Bogusławie X upowszechnienie piętnującego Marcina Lutra edyktu wormackiego. Nie powstrzymało to jednak rozszerzania się nowej myśli, która w szybkim tempie objęła wiele miast Pomorza Zachodniego. Wcześnie tendencje reformacyjne ujawniły się w Słupsku, następnie w Strzałowie, Wołogoszczy i Stargardzie. W latach 30. XVI wieku ruch reformacyjny ogarnął Gryfię, Kołobrzeg, Pozdawilk, Nakło, Darłowo, Dobrzany, Kamień, Chociwel, Gardziec, Szczecinek, Bardo, Gryfice oraz Koszalin5.

W celu uregulowania kwestii wyznaniowych zwołano na 13 grudnia 1534 roku sejm krajowy do Trzebiatowa6 nad Regą. Dzięki stanowczej postawie książąt Barnima XI i Filipa I podjęto uchwałę o wprowadzeniu luteranizmu w Księstwie Pomorskim. Dokumentem zatwierdzającym zmianę stosunków kościelnych na tym terenie była ordynacja kościelna sporządzona przez Bugenhagena7, uważanego za głównego reformatora Pomorza (również Danii, Szlezwika-Holsztyna, Hamburga, Brunszwiku)8.

3

A. Tokarczyk, Marcin Luter, Warszawa 1985, s. 26, 27.

4

M. Luter, O wolności chrześcijańskiej cyt. za: Myśl filozoficzno-religijna Reformacji…, dz. cyt., s. 29.

5

O. Baranowska, Pomorze Zachodnie: moja mała ojczyzna, Szczecin 2001, s. 89, 90.

6 K.R. Prokop, Proces przekształcania biskupstw katolickich w apanaże protestanckich dynastów w XVI wieku na przykładzie Pomorza Zachodniego, [w:] Protestantyzm, („Studia Religiologica”, z. 30), pod red. J. Drabiny, Kraków 1997, s. 66.

7 8

O. Baranowska, dz. cyt., s. 91.

J. Szturc, Ewangelicy w Polsce : słownik biograficzny XVI–XX w., Bielsko-Biała 1998, s. 39–40; S. Wesołowska, Postać Johanna Bugenhagena na tle reformacji na Pomorzu, [w:] Z dziejów chrześcijaństwa na Pomorzu: materiały z konferencji w Kulicach, 19–22 listopada 2000 r., („Zeszyty Kulickie”, nr 2), Kulice 2001, s. 182.

Bertha von Massow z Poczdamu…

73

Reformacja wprowadzała naukę opartą o Wyznanie augsburskie i Obronę Wyznania augsburskiego oraz Mały Katechizm autorstwa Marcina Lutra. W Die pommersche Kirchenordnung Jan Bugenhagen zawarł fundamentalne zasady nowego ustroju i organizacji życia kościelnego, szkolnictwa, pomocy ubogim9.

Skutki przejścia pomorskiego Kościoła na stronę reformacji dotyczyły również struktur społecznych, kulturalnych i gospodarczych. Dokonano sekularyzacji mienia należącego do duchowieństwa katolickiego. Własność ziemską objęli w posiadanie w znacznej mierze książęta pomorscy10. Ważnym wydarzeniem w historii luterskiej reformy było uzależnienie biskupstwa kamieńskiego od władzy książęcej. Pierwszym księciem – biskupem został Jan Fryderyk (1556 rok)11. Przeniósł on stolicę biskupstwa, które obejmowało obszar całego państwa, z Kołobrzegu do Koszalina12.

Należy przypomnieć, że reformacja wywarła niezaprzeczalny wpływ na poprawę stanu oświaty. Przyczyniła się do podwyższenia poziomu i liczby szkół na Pomorzu.

Postulaty, przedstawione na sejmie trzebiatowskim, dotyczące szkolnictwa zostały przyjęte pozytywnie. Np. w 1535 roku powstała w Koszalinie szkoła miejska edukująca nie tylko synów zamożniejszych mieszczan, ale także uczniów bez środków utrzymania (wspomagała ich rada miejska, zarobkowali, śpiewając w kościelnym chórze). Młodzi koszalinianie studiowali również licznie na uniwersytetach13. Poza tym, w myśl postanowień Ordynacji Kościelnej, ewangelickie parafie miały obowiązek prowadzenia szkół, aby cała ludność (bez względu na płeć) miała dostęp do elementarnego wykształcenia.

Luteranizm był na Pomorzu Zachodnim dominującym wyznaniem aż do II wojny światowej. Potwierdza to m.in. opis gospodarczo-polityczny Koszalina z 1943 roku, rejestrujący trzy ewangelickie kościoły i trzy ewangelickie kaplice w mieście, a tylko jeden kościół i jedną kaplicę rzymsko-katolicką14. Jeszcze w pierwszych latach po zakończeniu wojny luteranizm był w Koszalinie powszechną konfesją. Gdy w 1945 roku zmieniły się granice Polski i Niemiec, wypłynęły z tego przeobrażenia organizacyjne wewnątrz ewangelicyzmu. Jednak należy zaznaczyć, że do 1947 roku na obszarach byłych

9

S. Wesołowska, Postać Johanna Bugenhagena…, dz. cyt., s. 180.

10

O. Baranowska, dz. cyt., s. 92.

11 D. Mariańska, Początki Reformacji na Pomorzu Zachodnim, [w:] Protestantyzm i protestanci na Pomorzu, pod red. J. Iluka, D. Mariańskiej, Gdańsk–Koszalin 1997, s. 51–68.

12

J. Szturc, dz. cyt., s. 108.

13

H. Lesiński, Zaprowadzenie reformacji i rozwój ruchu umysłowego w XVI i XVII wieku, [w:] Dzieje Koszalina, (Monografie regionalne nr 2), pod red. B. Drewniaka, H. Lesińskiego, Poznań 1967, s. 127–130; S. Wesołowska, Reformacja w Koszalinie, [w:] Koszalin i ziemia koszalińska. Historia i kultura. Materiały z I Konferencji Naukowej Koszalin, 27–28 września 2002 roku, pod red. nauk.

W. Łysiaka, Koszalin 2003, s. 26.

14 M. Polak, Opis gospodarczo-polityczny Koszalina z 1943 r., [w:] „Rocznik Koszaliński”, 2002, nr 30, s. 97.

74

Magdalena Młynarczyk

województw koszalińskiego, słupskiego i szczecińskiego nabożeństwa luterańskie odprawiano jedynie w języku niemieckim15.

Natomiast Kościół katolicki wkraczał na te tereny powoli, dopiero od drugiej połowy XIX wieku władze prawnie uznawały parafie katolickie (konstytucja pruska z 31 stycznia 1850 roku). Przemiany w strukturze wyznaniowej Pomorza Zachodniego wynikały też z napływu robotników sezonowych oraz stałych osadników. Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku licznie przybywali na te tereny duchowni katoliccy16. Jednocześnie przybierał na sile odpływ ludności niemieckiej. Już w roku 1946 liczba ludności polskiej Pomorza Zachodniego przekroczyła stan ludności niemieckiej, a w 1949 roku na Pomorzu Zachodnim mieszkało 96% Polaków i tylko 3% Niemców17.

W połowie XX wieku Kościół ewangelicki nie istniał więc już na Pomorzu w takiej formie, w jakiej został zorganizowany, ale nie przestał funkcjonować w ogóle: nadal odbywały się tu nabożeństwa (głównie w domach prywatnych), lekcje religii, nauki konfirmacyjne, pogrzeby. Jednak z kościoła dominującego na tym obszarze, stał się diasporą. Jako jednostka samodzielna i oparta na prawie kościelnym luterańska parafia Jezusa Dobrego Pasterza w Koszalinie istnieje od 1994 roku. Wcześniej znajdowała się tu tzw. stacja kaznodziejska.

Koszalińska parafia ewangelicko-augsburska poza Koszalinem obejmuje filiały w Białogardzie, Szczecinku, Świdwinie i Wołczy Wielkiej. Kołobrzeg jest miejscem odprawiania nabożeństw. Na terenie całego dawnego województwa koszalińskiego liczy kilkaset osób, w samym Koszalinie około stu18.

Parafia jest regularnie i szczegółowo odbudowywana. Decyzją Rady Miasta Koszalina w 1999 roku zabytkowa gotycka kaplica św. Gertrudy stała się jej własnością19. Przed wojną Kościół ewangelicki był właścicielem budynków obecnego szpitala, teatru, posiadał domy opieki, sierocińce (łącznie ponad dwadzieścia obiektów w Koszalinie). Całość przejął skarb państwa20.

Reformacja zmieniła podejście do opieki nad osobami chorymi i ubogimi, powstawały więc szpitale i przytuliska. Dzięki pracy diakonijnej Kościoła luterańskiego powstał również szpital w niemieckim wówczas Koszalinie21.

15

J. Wild, Kościół ewangelicki na Pomorzu w latach 1945–1994, Słupsk 1997, s. 10.

16

Tamże, s. 10, 11.

17

S. Łach, Pomorze Zachodnie w latach 1945–1949: studium społeczno-gospodarcze, Słupsk 1980, s. 51, 52.

18 A. Spławska, Gotyckie serce parafii: rozmowa z księdzem Januszem Staszczakiem, duszpasterzem koszalińskiej parafii ewangelicko-augsburskiej, „Wiadomości Koszalińskie”, 1999, nr 17, s. 11.

19

20

Uchwała Rady Miejskiej w Koszalinie nr VII/170/1999 z dn. 18 czerwca 1999 roku.

E. Wnuk, Luteranom, co ich : historyczna decyzja, „Głos Pomorza”, 1999, nr 138, s. 4.

21 Fragmenty artykułu dotyczące historii luteranizmu zostały zaczerpnięte z mojej pracy licencjackiej Protestanckie kancjonały w zbiorach księdza Janusza Staszczaka, pastora parafii ewangelickiej w Koszalinie, napisanej w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, na Wydziale Nauk Historycznych, w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliologii pod kierunkiem prof. dr. hab. Janusza Tondela w 2005 roku.

Bertha von Massow z Poczdamu…

75

Zanim jednak Fundacja Salem z Berthą von Massow na czele doprowadziła do wybudowania szpitala w Koszalinie, należy cofnąć się do 1868 roku do Szczecina. Tam bowiem Tekla von Hunerbain założyła Fundację, która w domu Salem służyła wszystkim potrzebującym dzieciom. Następnie budynek przyjął charakter szkoły średniej i stał się dziewięcioklasową prywatną szkołą dla dziewcząt. Stan finansów, jak również stan zdrowia założycielki Salem doprowadził w 1902 roku do jej śmierci.

Rok później funkcję przełożonej Fundacji objęła Bertha von Massow, a przełożonego pastor Kunst z Karlina. Nowe kierownictwo dążyło do rozszerzenia działalności Fundacji, m.in. poprzez przywrócenie i modernizację żłobka, oddziału niemowlęcego, który służył głównie bardzo ubogim rodzinom.

Po reformie szkolnictwa w 1908 roku prywatną szkołę dla dziewcząt mianowano Wyższą Szkołą Córek i udzielono uprawnień do edukacji według programu dla liceów.

Zbiegło się to w czasie ze zmianą na stanowisku przełożonego, pastora Kunsta zastąpiła panna Storch. Szkoła Córek rozwijała się w kierunku szkoły gospodarstwa domowego z dołączonym seminarium dla przedszkolanek pierwszej klasy. Siostry przejęły szpital powiatowy w Szczecinie (Frauendorf), szkoląc się i oddając pielęgnowaniu chorych. Pojawiły się jednak komplikacje. Fundacji brakowało miejsc do zakwaterowania i opieki nad siostrami, które wciąż nie posiadały domu macierzystego. W Szczecinie nie było możliwości wybudowania takiego domu wraz ze szpitalem. Propozycja starosty powiatowego Eisenharta Rothego, aby dom macierzysty diakonis wybudować w Koszalinie została przyjęta pozytywnie, gdyż władze Koszalina planowały budowę lecznicy i przekazanie jej zgromadzeniu sióstr22.

W 1908 roku miały miejsce pierwsze rozmowy między Fundacją Salem i władzami Koszalina dotyczące budowy pierwszego na Pomorzu Środkowym szpitala i Domu Macierzystego Sióstr diakonis23. Te pertraktacje zakończyły się jednak niepowodzeniem. Siostry oczekiwały znacznie większego terenu, niż zaproponował im koszaliński burmistrz. Ostatecznie osiągnięto zgodne stanowisko i lokalne władze zaproponowały diakonisom lokalizację u podnóża Góry Chełmskiej24. Trzy lata po wstępnych negocjacjach, 30 kwietnia 1912 roku, podpisano umowę i rozpoczęto budowę, a 30 października 1913 roku do nowego budynku szpitala przyjęto pierwszego pacjenta. Już w 1915 roku przystąpiono do dalszej rozbudowy lecznicy. I wojna światowa spowodowała, że część szpitalnych pomieszczeń zamieniono na lazaret, który niekiedy mieścił 300 żołnierzy. Pracę sióstr i lekarzy wsparły władze Koszalina, ofiarowując darmową żywność. Szpital rozwijał się prężnie, uchodził za najlepszy na Pomorzu Środkowym.

W połowie lat 20. XX wieku dobudowano dom dla emerytowanych diakonis. W 1930 22 Z historii Szpitala, „Quallmed. Gazeta Szpitala Wojewódzkiego w Koszalinie”, 2000, nr 2, s. 4; P. Polechoński, Siostra Bertha zasługuje na pamięć i swój grób, „Głos Koszaliński”, 2008, nr 266, dod. „Magazyn”, s. 18.

23

24

https://www.swk.med.pl/o-szpitalu/historia.html [dostęp: 9 IV 2021 r.].

P. Polechoński, Sto lat temu : czas na szpital, „Głos Koszaliński”, 2011, nr 40, dod. „Głos Koszalina”, s. 7.

76

Magdalena Młynarczyk

Koszalin, dom sióstr diakonisek Salem (obecnie Szpital Wojewódzki), ok. 1915 r.

Krystyna Rypniewska, Koszalin na starych pocztówkach = Köslin auf alten Fotos, Szczecin [2005?]

Siostry ze Zgromadzenia Salem podczas przygotowywania posiłku w kuchni koszalińskiego szpitala https://gk24.pl/

Bertha von Massow z Poczdamu…

77

siostry przejęły szpital na własność (do tej pory tylko nim zarządzały) i rozpoczęły budowę kolejnego skrzydła lecznicy25. W związku z wybuchem II wojny światowej koszalińską placówkę przekształcono w szpital wojskowy26.

Na cmentarzu znajdującym się przy szpitalu w latach 1917–1944 pochowano 30 diakonis.

W marcu 1945 roku do Koszalina wkroczyły wojska sowieckie. Większość sióstr Salem, wraz z chorymi, opuściła wcześniej Koszalin. Przełożona z grupą sióstr została, by do końca pomagać chorym pacjentom oraz rannym żołnierzom. Z relacji świadków wynika, że do szpitala wdarło się kilku pijanych żołnierzy, którzy próbowali zgwałcić jedną z diakonis, w obronie której stanęła Bertha von Massow. Przełożona została pobita i doznała pęknięcia czaszki, zmarła 6 kwietnia. Tak wspomina ją Maciej Sprutta ze Stowarzyszenia Przyjaciół Koszalina: „Chcemy poznać prawdę i zadbać o pamięć. Należy się ona tak wspaniałej postaci, jaką była siostra von Massow […]. Przypominam, że wybudowała ona szpital i przez lata prowadziła go tak, że miejsce to było wolne od wszelkich podziałów i uprzedzeń. Siostry udzielały pomocy wszystkim, którzy jej potrzebowali. W czasie I wojny światowej zakonnice ratowały życie nie tylko niemieckim żołnierzom, ale także jeńcom wojennym. – Z kolei w czasie następnej wojny pomagały cudzoziemcom, w tym Polakom, którzy trafili do Koszalina jako robotnicy przymusowi. A w ostatnich chwilach życia Bertha von Massow powiedziała «nie» złu i przemocy – wylicza Sprutta”27.

Ciało diakonisy spoczywa prawdopodobnie na byłym cmentarzu, gdzie obecnie znajduje się park przy budynku głównym Koszalińskiej Biblioteki Publicznej. Podobno jedynym śladem po skromnym pogrzebie w kwietniu 1945 roku była tabliczka z imieniem, nazwiskiem i napisem: „wierna”.

W marcu 1945 roku siostry diakonisy opuściły Koszalin i osiedliły się w Niemczech, w Minden (Nadrenia Północna-Westfalia), kontynuując swoją misję. Wybrały miasto, do którego wyjechało najwięcej byłych koszalinian. Zbudowały tam kolejny dom macierzysty i kolejny szpital28.

Po wojnie koszalińska lecznica służyła nowym mieszkańcom miasta i w 1962 roku została mianowana szpitalem wojewódzkim. Rok 1991 przyniósł podział szpitala na odrębne jednostki: Szpital Wojewódzki, Wojewódzką Stację Pogotowia Ratunkowego, Zakład Opieki Zdrowotnej, Wojewódzką Przychodnię Specjalistyczną.

25 P. Polechoński, Siostra Bertha…, dz. cyt., s. 18; T. Wojciechowski, Okoliczności śmierci zakonnicy, „Miasto”, 2014, nr 49, s. 16.

26

Z historii Szpitala, dz. cyt., s. [4].

27

P. Polechoński, Zabójstwo siostry : nietypowe śledztwo Instytutu Pamięci Narodowej, „Głos Koszaliński”, 2008, nr 63, s. 4.

28 Z historii Szpitala, dz. cyt., s. [4]; P. Polechoński, Siostra Bertha zasługuje na pamięć i swój grób, „Głos Koszaliński”, 2008, nr 266, dod. „Magazyn”, s. 18.

78

Magdalena Młynarczyk

6 lat później wpisano Szpital Wojewódzki w Koszalinie do Rejestru Samodzielnych Publicznych Zakładów Opieki Zdrowotnej, przez co placówka otrzymała osobowość prawną i po roku przyznano jej status Szpitala Akredytowanego. Przyłączono wtedy do struktur Szpitala Wojewódzkiego Przychodnię Rehabilitacyjną, Miejską Poradnię Chirurgii i Miejską Poradnię Kardiologii. W 2003 roku Szpital uzyskał tytuł „LIDERA RYNKU – Najlepszej Firmy w Polsce w zakresie Usług Medycznych”29.

Obszarem działania Szpitala Wojewódzkiego w Koszalinie jest teren województwa zachodniopomorskiego, głównie obszar byłego województwa koszalińskiego, jak również część województwa słupskiego i pilskiego. Aktualnie, jak możemy przeczytać na stronie internetowej koszalińskiej lecznicy, głównymi odbiorcami świadczeń szpitala jest populacja ok. 600 000 osób zamieszkujących wschodnie tereny województwa zachodniopomorskiego.

Celem artykułu było przypomnienie postaci luterańskiej diakonisy, Berthy von Massow, która w duchu ewangelickiego chrześcijaństwa wybudowała szpital służący mieszkańcom Koszalina i regionu koszalińskiego już ponad sto lat. Warto pamiętać, że w historii miasta, które aktualnie jest miejscem życia Polaków, ważny ślad po sobie pozostawiła wyjątkowa Niemka – luteranka (niezależna jednak w zarządzaniu lecznicą od Kościoła), samodzielna, kreatywna i skuteczna w działaniu liderka. Fundacja Salem z Berthą von Massow na czele wybudowała szpital całkowicie samowystarczalny, wnosząc wkład osobowy i finansowy w przedsięwzięcie. Do dziś korzystamy ze wszystkich budynków szpitala wzniesionych przez diakonisy. Szpital przy ulicy Chałubińskiego jest systematycznie modernizowany i rozbudowywany, jednak rozmach, z jakim wybudowano dom macierzysty diakonis i obiekty szpitalne na początku XX wieku, nadają charakter temu miejscu do dziś.

Bibliografia 1. Baranowska Olga, Pomorze Zachodnie: moja mała ojczyzna, Szczecin 2001 2. Lesiński Henryk, Zaprowadzenie reformacji i rozwój ruchu umysłowego w XVI i XVII wieku, [w:] Dzieje Koszalina, (Monografie regionalne nr 2), pod red. Bogusława Drewniaka, Henryka Lesińskiego, Poznań 1967, s. 127–130 3. Łach Stanisław, Pomorze Zachodnie w latach 1945–1949: studium społeczno-gospodarcze, Słupsk 1980 4. Mariańska Danuta, Początki Reformacji na Pomorzu Zachodnim, [w:] Protestantyzm i protestanci na Pomorzu, pod red. Jana Iluka, Danuty Mariańskiej, Gdańsk–Koszalin 1997, s. 51–63 5. Młynarczyk Magdalena, Protestanckie kancjonały w zbiorach księdza Janusza Staszczaka, pastora parafii ewangelickiej w Koszalinie, praca licencjacka napisana w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika 29

https://www.swk.med.pl/o-szpitalu/historia.html [dostęp: 9 IV 2021 r.].

Bertha von Massow z Poczdamu…

79

w Toruniu, na Wydziale Nauk Historycznych, w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliologii pod kier. prof. dr. hab. Janusza Tondela, 2005 r.

6. Myśl filozoficzno-religijna Reformacji XVI wieku: wybrane teksty z historii filozofii, pod red. Lecha Szczuckiego, Warszawa 1972 7. Polak Michał, Opis gospodarczo-polityczny Koszalina z 1943 r., [w:] „Rocznik Koszaliński”, 2002, nr 30, s. 93–98 8. Polechoński Piotr, Siostra Bertha zasługuje na pamięć i swój grób, „Głos Koszaliński”, 2008, nr 266, dod. „Magazyn”, s. 18 9. Polechoński Piotr, Sto lat temu : czas na szpital, „Głos Koszaliński”, 2011, nr 40, dod. „Głos Koszalina”, s. 7 10. Polechoński Piotr, Zabójstwo siostry : nietypowe śledztwo Instytutu Pamięci Narodowej, „Głos Koszaliński”, 2008, nr 63, s. 4 11. Prokop Krzysztof Rafał, Proces przekształcania biskupstw katolickich w apanaże protestanckich dynastów w XVI wieku na przykładzie Pomorza Zachodniego, [w:] Protestantyzm, („Studia Religiologica”, z. 30), pod red. Jana Drabiny, Kraków 1997, s. 66 12. Spławska Anna, Gotyckie serce parafii: rozmowa z księdzem Januszem Staszczakiem, duszpasterzem koszalińskiej parafii ewangelicko-augsburskiej, „Wiadomości Koszalińskie”, 1999, nr 17, s. 11 13. Szturc Jan, Ewangelicy w Polsce : słownik biograficzny XVI–XX w., Bielsko-Biała 1998 14. Tokarczyk Andrzej, Marcin Luter, Warszawa 1985 15. Uchwała Rady Miejskiej w Koszalinie nr VII/170/1999 z dn. 18 czerwca 1999 r.

16. Wesołowska Sylwia, Postać Johanna Bugenhagena na tle reformacji na Pomorzu, [w:] Z dziejów chrześcijaństwa na Pomorzu: materiały z konferencji w Kulicach, 19–22 listopada 2000 r., („Zeszyty Kulickie”, nr 2), Kulice 2001, s. 169–185 17. Wesołowska Sylwia, Reformacja w Koszalinie, [w:] Koszalin i ziemia koszalińska: historia i kultura: materiały z I Konferencji Naukowej Koszalin, 27–28 września 2002 roku, pod red. nauk.

Wojciecha Łysiaka, Koszalin 2003, s. 23–29 18. Wild Jan, Kościół ewangelicki na Pomorzu w latach 1945–1994, Słupsk 1997 19. Wnuk Edyta, Luteranom, co ich: historyczna decyzja, „Głos Pomorza”, 1999, nr 138, s. 4 20. Wojciechowski Tomasz, Okoliczności śmierci zakonnicy, „Miasto”, 2014, nr 49, s. 16 21. Z historii Szpitala, „Quallmed. Gazeta Szpitala Wojewódzkiego w Koszalinie”, 2000, nr 2, s. 4 22. http://encyklopedia.szczecin.pl/wiki/Bertha_von_Massow [dostęp: 6 IV 2021 r.]

23. https://www.swk.med.pl/o-szpitalu/historia.html [dostęp: 9 IV 2021 r.]

v

v

v

Streszczenie Artykuł przybliża postać luterańskiej diakonisy, Berthy von Massow, przełożonej Zgromadzenia Salem, która na początku XX wieku przybyła do Koszalina, by zbudować dom macierzysty dla sióstr oraz

80

Magdalena Młynarczyk

duży i nowoczesny szpital, którego miasto nie posiadało, mimo wysokiego poziomu rozwoju Koszalina.

W celu scharakteryzowania specyfiki luterańskiej posługi względem chorych i ubogich oraz odróżnienia diakonis od katolickich zakonnic, nakreślono historię początków reformacji w Niemczech oraz w samym Koszalinie.

Słowa kluczowe: reformacja, luteranizm, diakonisy, Salem, szpital, Koszalin, Bertha von Massow.

Summary The article shows the figure of Lutheran woman deacon, Bertha von Massow, the abbess of Salem Order (Diakonissenanstalt Salem), who came to Koszalin at the beginning of 20th century, to build the monastery and big, modern hospital. Koszalin, despite its high development, had not had such hospital before. In order to show the characteristics of Lutheran service for patients and the poor, as well as the difference between woman deacons and catholic nuns, the history of the beginnings of the reformation in Germany and Koszalin was discussed.

Keywords: reformation, Lutheranism, woman deacons, Salem, hospital, Koszalin, Bertha von Massow.

H

I

S

T

O

R

I

A

–

S

T

U

D

I

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 81-96

Janusz Przeciński

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Elbląg

Wojciech Giermaziak

Główna Biblioteka Lekarska, Warszawa

Angielska kultura w Polsce XIX wieku.

Na przykładzie recepcji angielskiej nauki i literatury English culture in 19th century Poland. On the example of reception of English science and literature Na przestrzeni wieków Anglia pozostawała dla Polski krajem zawsze dalekim i obcym.

Obcość ta znajdywała swoje uzasadnienie w historycznym przebiegu stosunków pomiędzy oboma krajami. Niemałą przeszkodą w poznawaniu Anglii był jej język, trudny i poza Anglią mało rozpowszechniony. Polska podlegała wpływom raczej krajów geograficznie bliskim. Bliskie Polsce na przykład były Włochy: począwszy od Kościoła rzymskiego, złotego wieku naszej kultury, poprzez nieustanne wędrówki do tego kraju uczniów, uczonych, poetów, malarzy. Bardzo bliską była Francja, począwszy od najdawniejszych zainteresowań polskim ustrojem politycznym, od Henryka Walezego, Marysieńki Sobieskiej, Stanisława Leszczyńskiego, Stanisława Augusta, wojen napoleońskich. Głęboko wpływał ten kraj na kształtowanie się całych okresów kulturalnych i społecznych w Polsce. Bliska była nawet położona na uboczu Szwecja – poprzez dynastię Wazów i wojny „potopu”. Nie można zapomnieć też, jak bliskie były Polsce dzieje jej sąsiadów z Zachodu i Wschodu. Historia tych wszystkich krajów, zamieszkujących je ludzi przenikała od wieków do najszerszych warstw społeczeństwa polskiego poprzez malarstwo, architekturę, filozofię, religię, język, obyczaje, literaturę, prądy społeczne i polityczne. Całe pokolenia Polaków przeżywały postępowe prądy reformacji, rewolucji francuskiej, wieku Oświecenia, „Encyklopedii”, wojen napoleońskich, romantyzmu, Wiosny Ludów, filozofii niemieckiej. To wszystko zbliżało Polaków do bliższych i trochę dalszych sąsiadów europejskich1.

1

J. Dąbrowski, Polacy w Anglii i o Anglii, Kraków 1962, s. 7–8.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

82

Janusz Przeciński, Wojciech Giermaziak

Inaczej było z Anglią. Anglia w oczach Polaka stała wśród tych zjawisk na uboczu.

Dopiero w XIX wieku sytuacja ta zaczęła ulegać niewielkiej zmianie. Jednakże epopeja napoleońska w dalszym ciągu pozostawiała Polskę w orbicie Francji, wielka emigracja popowstaniowa ugruntowała się we Francji, nawet w Belgii, ale nie w Anglii, Wiosna Ludów złączyła nazwiska Bema, Kossutha, Mazziniego i Mickiewicza, a wojna krymska zwróciła Polskę raczej w stronę Turcji. Przez dłuższy czas relacje między obu krajami były proporcjonalne do odległości geograficznej. Ograniczały się one we wcześniejszych wiekach do oficjalnego poselstwa dyplomatycznego, niewielkiego handlu, podróży z Polski do Anglii, z Anglii do Polski. Większe ożywienie nastąpiło w wiekach XVII i XVIII. Na uwagę zasługuje działalność działacza reformacyjnego Jana Łaskiego w Anglii, stosunki Jana Zamoyskiego z polityką i kulturą angielską, oddziaływanie arian polskich, opieka anglikańskiego Kościoła nad ewangelikami w Polsce i na Litwie. Entuzjastycznie został przyjęty w Anglii wiedeński triumf Jana III. Żywioł angielski reprezentowali w Polsce głównie uchodźcy religijni, katolicy uciekający przed prześladowaniami Johna Knoxa, sekty i grupy wyznaniowe, dla których „państwo bez stosów” stało się domem. Sporadycznie pojawiały się grupy aktorskie, przedstawiciele różnych zawodów. Śladem stosunków polsko-angielskich w XVII wieku była m.in. współpraca gdańskiego astronoma Jana Heweliusza z uczonymi londyńskimi jak James Usher lub John Wallis. W okresie oświecenia Polska z większą energią podążała za tym, co działo się w Anglii, głównie za francuskim pośrednictwem 2. „Monitor” Franciszka Bohomolca od 1767 do 1784 roku zaczął szerzyć w pewnym stopniu anglomanię poprzez tłumaczenia artykułów ze „Spectatora” Josepha Addisona. Czołowi przedstawiciele polskiego oświecenia, Franciszek Zabłocki, Piotr Świtkowski, Antoni Wiśniewski, cenili sobie i znali Johna Locke’a, Dawida Hume’a.

Właśnie Wiśniewski sprowadził książki i aparaturę z Londynu, hołdował także filozofii sensualizmu. Polski renesans nauk ścisłych znalazł swoje oparcie w Oxfordzie i Londynie, gdzie udawali się Marcin Poczobutt-Odlanicki, Joachim Chreptowicz, Jan Śniadecki.

Na przełomie XVIII i XIX wieku nastąpił większy niż w czasach wcześniejszych zwrot ku Anglii. Stało się to w okresie działalności Franciszka Ksawerego Lubeckiego, ministra Skarbu Królestwa Polskiego w latach 1821–1830, który uważał, że stosunki z Wielką Brytanią, najpotężniejszym wówczas mocarstwem ekonomicznym, mogą stać się dźwignią krajowej gospodarki. W czasach Królestwa Polskiego proangielskie zamysły Lubeckiego wspierał także Stanisław Staszic, który dwukrotnie zwiedzał Anglię. Rozwiązanie polskich problemów ekonomicznych widziano w przyswajaniu teorii ekonomicznej Adama Smitha i Davida Ricarda.

Myśl podniesienia Polski przez związki z Brytanią pierwszy rzucił Stanisław August. Pod koniec XVIII wieku grupka emigrantów z Julianem Ursynem

2

Ibidem, s. 14–15.

Angielska kultura w Polsce XIX wieku…

83

Niemcewiczem na czele obwołała Augusta Sussex przyszłym królem polskim, licząc na zaangażowanie Brytanii w sprawę polską. Duże nadzieje w swych koncepcjach niepodległościowych wiązał z Anglią jej propagator i zwolennik Adam Czartoryski. Czartoryski rozumiał, że aby liczyć na sojusz z nią, należało przygotować grunt pod państwo nowoczesne, gospodarczo niezależne. I tu Brytania miała być wzorcem. Adam Czartoryski był przedstawicielem rodu sympatyzującego z Anglią. Dzięki studiom w tym kraju, miał możliwość poznania tamtejszych stosunków społecznych. Stał się on rzecznikiem i niemal realizatorem koncepcji, która zakładała, że wprowadzenie na polski grunt ekonomii, instytucji, a także myśli i dzieł tych, którzy uczynili Wielką Brytanię materialną i duchową potęgą, pomoże w cywilizacyjnym i politycznym podniesieniu Polski.

Jednakże wraz z upadkiem Napoleona, z którym Polska była w ścisłym sojuszu, nadzieje związane na odzyskanie niepodległości przy pomocy Anglii prawie całkowicie upadły. Prawie, gdyż jeszcze w okresie powstania listopadowego i styczniowego bardzo liczono w Polsce na interwencję brytyjską3. I właśnie te nadzieje, to oczekiwanie na interwencję było w Polsce jednym z głównych czynników zainteresowania tym krajem, powodowały w znacznej mierze ruch anglofilski w jego wszelkich odcieniach, od wielkopolskich zainteresowań postępem rolniczym, aż po jałowy snobizm „złotej młodzieży”.

Tendencje anglofilskie, prócz wspomnianych przyczyn polityczno-narodowych, miały również głębokie przyczyny społeczne. Dużą rolę w pomnażaniu szeregów polskiego anglofilstwa miały pośrednio wydarzenia we Francji. Terror rewolucji francuskiej, który w znacznym stopniu był wymierzony w wyższe klasy, zraził do tego kraju znaczną część europejskiej arystokracji i rodowej szlachty. Warstwy te nie w pełni konsekwentnie, ale w wielu wypadkach wyraźnie zwróciły się ku Anglii. Nadały europejskim, a więc i polskim zapatrzeniom w ten kraj charakter elitarny. Nastrojom filoangielskim uległa liczna grupa arystokracji i zamożniejszego ziemiaństwa, podczas gdy pozostałe warstwy społeczne dalej, choć już w mniejszym stopniu, czerpały wzorce z kultury francuskiej, która mimo pewnego kryzysu na początku XIX wieku utrzymywała nadal swe wpływy, szczególnie w dziedzinie języka i ubioru. W dziedzinach wymagających twórczego, oryginalnego wysiłku, jak literatura i nauka, nastąpiło we Francji cofnięcie. Widoczne stało się to jeszcze przed 1789 rokiem, kiedy supremacja cywilizacyjna Francji ucieleśniona w dążeniach do feudalnej stabilności, najlepiej wyrażona w filozofii klasycznego ładu, stała coraz wyraźniej w sprzeczności do dynamicznej kultury ekonomiczno-przemysłowej narodzonej w XVII wieku na Wyspach Brytyjskich.

Tak więc konfrontacja kulturalna obu narodów dała pozostałym krajom Europy przeciwstawne obrazy. Francja była uosobieniem sztuki życia towarzyskiego, 3 W. Lipoński, Polska a Brytania 1801–1830. Próby politycznego i cywilizacyjnego dźwignięcia kraju w oparciu o Wielką Brytanię, Poznań 1978, s. 51–80.

84

Janusz Przeciński, Wojciech Giermaziak

konwersacji, dobrej maniery, wyrafinowania, Anglia zaś – siły indywidualnej, głębi, śmiałych dociekań, swobody myśli.

Jan Śniadecki podczas pobytu w Paryżu nabrał wręcz pogardy dla kultury francuskiej, a widząc w niej plagiatorkę idei angielskich, wyruszył do Anglii, gdzie został urzeczony głębią filozofii George’a Berkeleya, Dawida Hume’a, którą też przeniósł na grunt krakowski i wileński.

Za sprawą jego i jemu podobnych dokonał się swoisty podział nauki polskiej. Gdy nauka warszawska pierwszych trzech dziesięcioleci XIX wieku rozwijała się w silnej zależności od encyklopedyzmu francuskiego (z wyjątkiem nauk ekonomicznych, pozostających pod wpływem Fryderyka Skarbka, a więc Adama Smitha), w Wilnie uniwersytet szedł torem scjentyficznym, bliższym Johna Locke’a, Isaaca Newtona.

Angielskie tradycje Wilna zapoczątkował Marcin Poczobutt-Odlanicki, który w latach 1768–1769 odbył podróż naukową do Londynu, gdzie został m.in. członkiem Królewskiego Towarzystwa Naukowego. Opieka Adama Czartoryskiego nad uniwersytetem umacniała pozycję nauk czerpanych z Brytanii. Pracownicy i studenci uniwersytetu odbywali do Anglii liczne podróże, korzystając z protekcji, osobistych poleceń i prywatnych stypendiów. Na przykład w Anglii budowę maszyn rolniczych studiował Maciej Zafaty, zaś Piotr Sławiński miał możliwość zapoznać się z obserwatoriami astronomicznymi w Oxfordzie i Cambridge. Jan Znosko z kolei wyposażył uniwersytecką bibliotekę w liczne dzieła angielskie. Na tematy angielskie pisali studenci prace kontrolne i dyplomowe. Pojawiały się publikacje książkowe i artykuły, najczęściej na łamach „Dziennika Wileńskiego”, omawiające nowinki techniczne z Anglii.

Z grona studentów wileńskich wyszło szereg popularyzatorów kultury brytyjskiej, jak Krystyn Szyrma, autor trzytomowego dzieła Anglia i Szkocja napisanego po podróży w latach 1820–1824. Podobnie dla powstałej w 1824 roku pierwszej politechniki polskiej w Warszawie, wzorcem nauczania stały się programy instytutów politechnicznych w Anglii. Jednym z obowiązujących na niej języków miał być angielski. Nauka tego języka miała przygotować studentów „do swobodnego czytania dzieł technicznych i prowadzenia korespondencji handlowej”.

Na łamach „Gazety Literackiej” ukazywały się ponadto obszerne recenzje dzieł Thomasa Roberta Malthusa i Johna Stuarta Milla. Pierwszym wykładowcą teorii Adama Smitha na Uniwersytecie Warszawskim był Dominik Krysiński, następnie Fryderyk Skarbek, który główne jego teorie zawarł w dziele Gospodarstwo narodowe.

W wielu dziedzinach poprzez zapożyczenia brytyjskie mające źródło w polityce Franciszka Ksawerego Lubeckiego został przyspieszony, w niektórych dziedzinach w ogóle zapoczątkowany, proces przemian mentalności, niezbędny w kształtowaniu się nowoczesnej społeczności europejskiej. Dotyczyło to przede wszystkim kultury ekonomicznej, technicznej i rolnej. Lecz to, co Lubecki i jego zwolennicy budowali w oparciu o brytyjskie wzory ekonomiczne – zburzyli w znacznym stopniu powstańcy listopadowi, pozostający pod wpływem liberalnych idei „Morning Chronicle”

Angielska kultura w Polsce XIX wieku…

85

i byronowskiego antydespotyzmu. Po upadku powstania nastąpił upadek wielu z rozmachem zapoczątkowanych dziedzin kapitalistycznej ekonomii polskiej4.

Brytania była zbyt wyraźną dźwignią wzrostu gospodarczego, by stosunki z nią, w okresie przedpowstaniowym, mogły być akceptowane przez władze kraju, które nie tylko nie dążyły do jego rozwoju, lecz wręcz przeciwnie, do przyhamowania postępu ekonomicznego i społecznego. Cały ciężar podtrzymywania raz już nawiązanych szerokich relacji z Anglią przesunął się z oficjalnych kontaktów rządowych w stronę indywidualnej zachęty kupców, przemysłowców i przedsiębiorców.

Jedną z ważniejszych inicjatyw brytyjskich na terenie Królestwa Polskiego było założenie w 1823 roku w Warszawie pierwszej polskiej fabryki maszyn rolniczych. Jej twórcami była spółka: John Morris i Thomas Evans. Fabryka ta oraz rządowe zakłady mechaniczne w Białogonie, gdzie działali inni Brytyjczycy, posiadały charakter wiodący w stosunku do całego przemysły metalurgicznego Królestwa, a zatrudnieni tam Anglicy i nieco później przeszkoleni przez nich Polacy całymi ekipami odbywali podróże instruktażowe po Królestwie, pomagając przy montażu maszyn, szkoląc fachowców, powiększając w ten sposób szczupłe szeregi polskiej inteligencji technicznej5.

Pewna część Polaków udawała się bezpośrednio do Anglii, gdzie z bliska zapoznawała się z rozwijającym się przemysłem tego kraju. Na przykład Filip Walter (chemik organik, współtwórca polskiej terminologii chemicznej) i farmaceuta Adam Kitajewski (profesor Uniwersytetu Warszawskiego) zapoznali się z najnowszymi osiągnięciami Humphry’a Davy’ego i Michaela Faradaya, lecz wyjazdy tego typu należały raczej do rzadkości.

W epoce międzypowstaniowej najwybitniejsi polscy uczeni, a zwłaszcza filozofowie, z myśli angielskiej przenosili najchętniej na polski grunt jej ekonomię polityczną reprezentowaną m.in. przez Davida Ricardo. Jednakże w filozofii głównym punktem odniesienia była dla Polaków filozofia niemiecka (prócz myśli społeczno-politycznej, która pozostawała w orbicie wpływów Francji). Praktycznie cała pierwsza połowa XIX wieku to niepodzielne panowanie takich filozofów jak: Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Immanuel Kant, Johann Fichte, a także niemieckiej estetyki. Częściowo to „niemieckie” zapatrzenie zmienił prepozytywizm, który sięgał do innych źródeł, nawiązując do myśli oświeceniowej rozumiejącej filozofię jako badanie nad naturą umysłu.

Jeden z czołowych filozofów tego nurtu Michał Wiszniewski w książce pt. Bacona metoda tłumaczenia natury (1834) postulował pogodzenie sensualizmu z racjonalizmem empirii, głosił, że kontynuatorzy tradycji baconowskiej powinni unowocześnić swą filozofię 6.

Rządy paskiewiczowskie po upadku powstania listopadowego, w ciągu lat trzydziestych, czterdziestych i pięćdziesiątych XIX stulecia, dość istotnie ograniczyły łączność

4

Ibidem, s. 89–92.

5

Ibidem, s. 128–129.

6 W. Tatarkiewicz, Filozofia w latach 1795–1830, [w:] Historia nauki polskiej, praca zbior. pod red.

B. Suchodolskiego, T. 3: 1795–1862, Wrocław 1977, s. 360.

86

Janusz Przeciński, Wojciech Giermaziak

z Anglią, zawężając ją praktycznie do więzi dotyczącej jedynie praktyki społecznej.

Okres przedpozytywistyczny to więc głównie przyjmowanie angielskich rozwiązań technicznych i organizacyjnych. To głównie one stały się łącznikiem między prepozytywizmem Franciszka Ksawerego Lubeckiego i Stanisława Staszica a późniejszym właściwym w Polsce pozytywizmem. Jednakże faktom związanym z tym okresem nie towarzyszył tak specyficzny klimat intelektualny, jakim zaczęła żyć Szkoła Główna wraz z nadejściem nowego kierunku reprezentowanego przez nowe teorie i myśli.

Na fali nowego prądu umysłowego, pozytywizmu, znaczenie Anglii w Polsce odżyło na nowo. Polska w tym okresie tak jak większość pozostałych krajów Europy uległa wpływowi myśli pozytywistycznej reprezentowanej obok Augusta Comte’a przez Charlesa Roberta Darwina, Herberta Spencera i Johna Stuarta Milla. Polski pozytywizm był po części konsekwencją niefortunnego splotu jej dziejów. Klęska powstania styczniowego zadała cios romantycznym ideałom, marzeniom o nadejściu „epoki czynu”. W atmosferze politycznego terroru, wzmożonej rusyfikacji szkolnictwa, wywłaszczenia mienia, społeczeństwo polskie poczuło się zmuszone do przebudowania swych systemów wartości lub znalezienia nowych. Doskonałą okazję ku temu dał nowy szeroki prąd kulturowy i filozoficzny, który za sprawą Augusta Comte’a zrodził się we Francji już w latach trzydziestych XIX stulecia.

W propagowaniu nowego programu pozytywistycznego decydującą rolę odegrała inteligencja polska. Była ona czuła na wszelkie nowości z Zachodu, pragnęła bowiem wyrwać naród z jego zacofania i włączyć go w ruch cywilizacyjnego postępu. Dużą szansę w realizacji tego celu widziano w przyswajaniu sobie poza Comte’em, teorii ewolucyjnej Charlesa Darwina i socjologicznej Herberta Spencera7.

Chronologicznie pierwszym w Polsce był Darwin. Pierwszym rzecznikiem Darwina w kraju był Benedykt Dybowski, który na wydziale zoologicznym w Szkole Głównej popularyzował jego poglądy aż do jej zamknięcia w 1863 roku. Kontynuatorem wykładów Dybowskiego, lecz już w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim został August Wrześniowski, prowadząc je do 1889 roku. Na ogłoszenie darwinowskiej teorii ewolucji przede wszystkim zareagowały krajowe pisma rolnicze, „Gazeta Rolnicza, Przemysłowa i Handlowa” (1866) i „Dziennik Rolniczy” (1864). Wzrost zainteresowania teorią wzmógł się w drugiej połowie lat sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych. W tym też okresie zaznaczyło się wyraźne zróżnicowanie stanowisk wobec darwinizmu. W roku 1869 w przekładzie Bronisława Rejchmana ukazała się broszura pt. Teoria Darwina. Rejchman w tych latach stał się największym popularyzatorem i zarazem obrońcą darwinizmu w Polsce. Zaś na łamach „Tygodnika Katolickiego” i „Przeglądu Polskiego” krytykowano teorię jako bezzasadną i aspołeczną. W odpowiedzi na ukazanie się w przekładzie na język polski książki 7 B. Skarga, Ogólne problemy pozytywizmu polskiego, [w:] Zarys dziejów filozofii polskiej 1815– –1918, red. nauk. A. Walicki, Warszawa 1983, s. 134–136.

Angielska kultura w Polsce XIX wieku…

87

niemieckiego biologa Ernsta Haeckla Dzieje utworzenia przyrody, ks. Stefan Pawlicki wydrukował w „Pochodni” w 1872 roku artykuł pt. Człowiek i małpa, obrzucając przy okazji Darwina i innych ewolucjonistów inwektywami. Jednocześnie podejmowano próby godzenia teorii ewolucji z wiarą chrześcijańską. Takie stanowisko przyjął m.in.

Henryk Hoyer w artykule Krytyczny pogląd na darwinizm, wydrukowanym w „Ateneum” (1876). Samo zaś dzieło Darwina zostało przetłumaczone na język polski przez Ludwika Masłowskiego w dwóch niezależnych częściach: O pochodzeniu człowieka oraz Dobór płciowy, wydanych w latach 1874–1876.

Recepcja naukowa i społeczna darwinizmu stała się w Polsce swoistym miernikiem aktywności życia intelektualnego. W okresie późniejszym charakter dyskusji i sposób upowszechniania ewolucjonizmu przyjął inną formę. Poczynając od lat 80.

XIX wieku, zaczęły się pojawiać coraz liczniejsze prace oryginalne i pierwsze podręczniki specjalistyczne z różnych dziedzin biologii, uwzględniające w pełni metodologię ewolucjonistyczną8.

Równie wielką sławą w Polsce cieszyli się pozostali rodacy Darwina, Herbert Spencer, John Stuart Mill i Henry Thomas Buckle.

Recepcja Spencera i Milla przypadała na lata osiemdziesiąte, przyczyniając się głównie do powstania i rozwoju polskiej socjologii i pedagogiki. Od 1882 roku „Prawda” zaczęła drukować we fragmentach i omawiać dzieła Spencera, którego socjologia zyskała w Polsce nieporównanie szerszą popularność aniżeli trudniejsza pod względem formy teoria socjologiczna Comte’a. Przekłady dzieł, które ukazywały się w Warszawie i Lwowie, stanowiły dostateczną podstawę do zapoznania publiczności polskiej z socjologią ewolucjonistyczną i organistyczną. Z jej źródeł w tworzeniu polskiej socjologii korzystali Ludwik Gumplowicz, Bolesław Limanowski i Józef Potocki9.

Prócz socjologii, równolegle do niej, na gruncie angielskim reprezentowanym przez Herberta Spencera i Alexandra Baina rozwinęła się i dojrzała polska pedagogika. Spencer w dziele O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym ostro rozprawił się z koncepcjami kształcenia klasycznego. Sformułował kryteria doboru treści kształcenia na zasadzie przydatności praktycznej. Założenia wychowawcze Spencera upowszechniły się wśród pedagogów i znalazły rzeczników pośród liberalnej inteligencji, a dzieło jego szybko doczekało się przekładów na liczne języki. Na język polski przetłumaczył je Michał Siemiradzki (1879).

Podobną koncepcję nowego wychowania sformułował Alexander Bain, którego główne dzieło Nauka wychowania zostało przełożone na język polski przez Franciszka Krupińskiego w 1878 roku. Wpływ europejskiej pedagogiki widać było w poglądach Henryka Wernica i Aleksandra Świętochowskiego. Poglądy Spencera spopularyzował 8 L. Kuźnicki, Biologia ewolucyjna, [w:] Historia nauki polskiej, op. cit., T. 4: 1863–1918, cz. 3, Wrocław 1987, s. 324–328.

9

A. Kłoskowska, Socjologia, [w:] Historia nauki polskiej, op. cit., T. 4, op. cit., s. 844–847.

88

Janusz Przeciński, Wojciech Giermaziak

m.in. Adolf Dygasiński w rozprawie zawartej w „Ateneum” z 1888, w pracach psychologicznych rozwijał stanowisko Alexandra Baina10.

Prace pozytywistów angielskich miały też znaczny wpływ na kształtowanie się poglądów teoretycznych polskich pisarzy pozytywistycznych. Aleksander Świętochowski w swoich pracach czerpał wzory dostarczone mu przez Spencera, którego uważał za wielkiego filozofa i którego poglądy przedstawił w obszernym studium pt. Herbert Spencer wydanym w 1872 roku. Równie wysoko cenił Johna Stuarta Milla, którego książka O wolności stała się dla niego katechizmem życiowym. Ponadto teorie filozoficzne Anglików towarzyszyły całej publicystycznej i literackiej twórczości Bolesława Prusa i Elizy Orzeszkowej.

W dyskusjach toczonych na temat procesu historycznego, jego prawidłowości, zazwyczaj nawiązywano do pracy Henry’ego Buckle’a Historia cywilizacji w Anglii, której odpowiednikiem polskim stały się Dzieje Polski w zarysie Michała Bobrzyńskiego.

Ofensywa ideologiczna pozytywistów angielskich trwała praktycznie do końca XIX wieku, by w okresie modernizmu polskiego ulec nie wygasłym dotąd romantycznym nastrojom. Jeszcze w roku 1900 ks. Idzi Radziszewski uzyskał doktorat w Lowanium na podstawie pracy poświęconej krytyce Darwina i Spencera11.

Przyswajanie przez Polskę na przestrzeni całego XIX wieku angielskiej myśli naukowej, które zaowocowało w końcu tego wieku wieloma specjalistycznymi tłumaczeniami z języka angielskiego i praktycznym ich wykorzystaniem, szło w parze z mniejszym lub większym, płytszym lub głębszym poznaniem literatury tego kraju, która podobnie jak nauka oddawała określony, niespotykany nigdzie indziej charakter ducha mieszkańca wyspiarskiego kraju. Pierwsze zetknięcie z angielską książką polski czytelnik zawdzięczał Francji, która przeżywając wyraźny kryzys na przełomie XVIII i XIX wieku w dziedzinie kultury i nauki, nie mogąc o własnych siłach zaspokoić zapotrzebowania na wytwory myśli francuskiej, poczęła masowo transmitować na kontynent dzieła angielskie. Za sprawą Francji powstała moda na literacką „angielszczyznę”, tak że nawet dzieła oryginalnie francuskie nadawały swym bohaterom nazwiska angielskie i akcję umieszczały na wyspie12.

Przez Francję i z francuskiego przyszły do Polski mocno zniekształcone w formie i treści pierwsze tłumaczenia Jonathana Swifta, Henry’ego Fieldinga i Tobiasa George’a Smolleta. Chronologicznie pierwsze miejsce na liście polskich XVIII-wiecznych tłumaczeń z angielskiego zajął Robinson Crusoe Daniela Defoe (1769), co raczej było faktem przypadkowym niż zamierzonym ze strony polskich wydawców. W 1784 roku,

10

R. Wroczyński, Nauki pedagogiczne, [w:] Historia nauki polskiej, op. cit., T. 4, op. cit., s. 914–922.

11

B. Skarga, Teoretycy pozytywizmu, [w:] Zarys dziejów filozofii polskiej 1815–1918, op. cit., s. 143–166.

12

W. Lipoński, op. cit., s. 84.

Angielska kultura w Polsce XIX wieku…

89

jako druga z kolei pozycja, ukazała się powieść Jonathana Swifta Podróże Guliwera, która stała się obiektem naśladowania dla wielu pisarzy stanisławowskich i publicystów polskich początku XIX wieku. Później, kolejno ukazały się: Roderyk Random Tobiasa Smolleta (1785), następnie Historia przygód Józefa Andrewsa Henry’ego Fieldinga (1787), którego następna powieść Historia Toma Dżona (1793) była zarazem ostatnią powieścią angielską przetłumaczoną w XVIII wieku. Na liście owych najwybitniejszych arcydzieł literatury angielskiej XVIII wieku brakowało tylko dzieł Samuela Richardsona i Lawrence’a Sterne’a. Pilnym czytelnikiem wspomnianych pisarzy, a zwłaszcza Henry’ego Fieldinga, był Ignacy Krasicki, których formę literacką przyjął przy pisaniu Doświadczyńskiego13.

Na początku XIX wieku francuskie pośrednictwo w przyswajaniu angielskich autorów (co uzasadnione było też słabą znajomością języka angielskiego pośród tłumaczy XVIII wieku) zanikło. Epokę „bezpośredniej angielszczyzny” wysokiej próby literackiej zapoczątkował Wiersz o człowieku Aleksandra Pope’a, przełożony przez Ludwika Kamińskiego (1816). W 1822 roku spod pióra tego samego tłumacza wyszedł obszerny też Wybór poezji Pope’a. Pope jako jedyny należał do najbardziej znanych poetów angielskiego oświecenia. U progu romantyzmu, to jest w 1817 roku, pojawiły się tłumaczenia powieści Czuły człowiek Henry’ego Mackenzie i ciesząca się wielką popularnością wśród romantyków polskich Podróż sentymentalna Lawrence’a Sterne’a.

W 1825 roku ukazał się przekład Wikarego wekfildzkiego Olivera Goldsmitha. Większość owych powieści ukazała się w Polsce z pięćdziesięcioletnim opóźnieniem.

Nie miały już one tego posmaku nowości, jaki towarzyszył pojawieniu się chociażby Robinsona Crusoe czy Guliwera, choć i te książki przełożone zostały w wiele lat po ukazaniu się pierwszych edycji angielskich i francuskich. W epoce stanisławowskiej były te dzieła pierwszymi zwiastunami i przedstawicielami nowoczesnej powieści europejskiej i do pewnego stopnia literackimi rewelacjami, lecz w XIX wieku już tylko przebrzmiałymi, ustępującymi nowemu prądowi literackiemu – romantyzmowi14.

W drugim dziesięcioleciu XIX wieku europejską rewelacją stał się romantyzm brytyjski, reprezentowany głównie przez Waltera Scotta i George’a Gordona Byrona.

Twórczość obu romantyków cieszyła się nie mniejszą popularnością w samej Polsce.

Można sądzić, że właśnie z powodu silnie eksponowanego przez nich pierwiastka wolności cieszyli się na ziemiach polskich poczytnością i rezonansem większym niż na Zachodzie Europy. W Polsce, jak nigdzie indziej, grunt dla recepcji dzieł Scotta był wyjątkowo sprzyjający. W wynarodowionej społeczności hasło nawiązania do tradycji historycznej, jako podstawy narodowego przetrwania, nabierało specjalnej wagi.

Twórczość Scotta była niedoścignionym wzorcem dla wielu pisarzy polskich. Pod jego 13

14

Z. Sinko, Powieść angielska XVIII wieku a powieść polska lat 1764–1830, Warszawa 1961, s. 8–16.

Ibidem, s. 113.

90

Janusz Przeciński, Wojciech Giermaziak

wpływem Julian Ursyn Niemcewicz, Fryderyk Skarbek, Feliks Bernatowicz mogli podnieść nieudolną wcześniej powieść historyczną o wiele wyższy poziom. Nawet Zygmunt Krasiński, tak różnorodny artystycznie i duchowo od Scotta, w swej początkowej działalności pisarskiej nie mógł się uwolnić od jego wpływu, pisząc m.in. Władysława Hermana i jego dwór. Znane są podobne zależności Grażyny i Konrada Wallenroda.

Udowodniono również, że większość wątków Pana Tadeusza to nic innego jak scottowskie zapożyczenia, przybrane w litewskie „szatki”. Tworzona na gruncie scottowskim polska powieść historyczna, kontynuowana niemal przez cały wiek, była jedną z form walki narodowej, równorzędnie z powieścią obyczajową15.

Podobnie przedstawiała się rzecz z George’m Byronem. W sytuacji Polski najważniejsze hasła wypisane na sztandarach byronistów dotyczyły walki z despotyzmem politycznym. Śmierć poety w walce o niepodległość Grecji przybliżyła go szczególnie świadomości polskiej. Pierwsze tłumaczenie z Byrona z oryginału (Rozstanie z żoną, 1815) zapoczątkował Ludwik Kamiński. Byron znalazł swe miejsce w Polsce u boku Williama Szekspira, stając się po nim najbardziej znanym angielskim poetą. Całe pokolenie wieszczów czytało i tłumaczyło Byrona, przeżyło byronizm i narzucało swoim współczesnym sąd o autorze Childe Harolda. Wskutek tego romantyzm angielski skojarzył się w świadomości ludzi pierwszej połowy XIX wieku tylko z jego imieniem i reprezentowanymi m.in. przez niego powieściami poetyckimi. Innymi romantykami angielskimi, z wyjątkiem Jamesa Macphersona, prawie się nie interesowano. William Wordsworth znany był z jednego wiersza przetłumaczonego przez Niemcewicza.

Nie lepiej przedstawiała się znajomość pozostałych tzw. „poetów jezior”, do których należał m.in. Samuel Taylor Coleridge, a drugiego obok Byrona młodego romantyka Percy’ego Bysshe’a Shelleya nie znano w ogóle. Z całej plejady romantyków angielskich jedynie więc tylko Scott i Byron zajęli w Polsce takie miejsce na piedestale, jakiego nie osiągnął nawet żaden z romantyków niemieckich czy francuskich16.

W latach 1815–1822 nastąpił istotny zwrot w znajomości literatury angielskiej.

Jeżeli w okresie poprzednim była ona przyswajana niemal wyłącznie z języka francuskiego, to na początku XIX wieku najwartościowsze przekłady dokonywane były bezpośrednio z oryginałów. Po 1820 roku „tłumaczenie z tłumaczeń” całkowicie zniknęło. Proces ten po części był spowodowany coraz większą znajomością angielskiego wśród kół inteligencji polskiej. Pierwszą szkołą uczącą systematycznie angielskiego było znajdujące się pod kuratelą księcia Adama Czartoryskiego Liceum Krzemienickie, a następnie w latach 1810–1819 Uniwersytet Wileński. Znajomość angielskiego od kilku pokoleń należała do podstawowych umiejętności towarzyskich wielu rodzin 15 Z. Szwejkowska, Rozwój powieści w Polsce, [w:] Dzieje literatury pięknej w Polsce, oprac.

S. Tarnowski i in., cz. 2: 1795–1918, Kraków 1936, s. 574–590.

16 W. Krajewska, Recepcja literatury angielskiej w Polsce w okresie modernizmu 1887–1918, Warszawa 1972, s. 52–74.

Angielska kultura w Polsce XIX wieku…

91

arystokratycznych, w tym Familii. Angielski znał Stanisław Zamoyski – syn Andrzeja, jego synowie: Władysław i Konstanty, a także sam Juliusz Słowacki, który swój lektorat uniwersytecki uzupełnił prywatnymi korepetycjami w 1825 roku17.

Znajomość angielskiego przyczyniła się w końcu do uwolnienia teatru polskiego od francuskich przeróbek i tłumaczeń Williama Szekspira, pozwalając polskim anglofilom na sięgnięcie do dzieł oryginalnych. Romantyzm to wkroczenie Szekspira na polski grunt literacki i teatralny, którego „odkrycie” stało się dla tego prądu literackiego jednym z zasadniczych założeń i haseł. „Odkrycie” to polegało na przywróceniu właściwej, pierwotnej i oryginalnej postaci dzieł Szekspira, które w formie zniekształconej były znane pseudoklasykom, głównie dzięki teoretycznej i praktycznej akcji Woltera, zmierzającej do „ogładzenia nieokrzesanego” Szekspira na sposób i modłę francuskiego smaku. Skutkiem tego Szekspir przechodził w Europie i w Polsce dwie fazy: pseudoklasyczną i romantyczną. Obok Woltera działał w kierunku deformacyjnym teatr, najpierw niemiecki, grający w latach osiemdziesiątych, później Wojciecha Bogusławskiego. Wszystkie transkrypcje dzieł Szekspira miały mimo to na scenie polskiej bardzo wielkie powodzenie. „Prawdziwego” Szekspira, bez głębiej sięgających zmian, wystawiono w Polsce po raz pierwszy w 1812 roku. Był to Makbet wystawiony wedle inscenizacji weimarskiej Friedricha Schillera. „Odkrycie” Szekspira dokonało się po części przy udziale Augusta Wilhelma Schlegla, który poprzez swoje doskonałe tłumaczenia siedemnastu najważniejszych sztuk, umożliwił dotarcie do prawdziwej istoty tego angielskiego dramaturga. W Polsce jako pierwsi domagali się pełnej autentyczności inscenizacyjnej sztuk Szekspira Józef Korzeniowski i Stanisław Koźmian. Starania Mochnackiego dokonały ostatecznego wyłomu w murach zwolenników teatru francuskiego. Tragedie „preromantyczne” na polskiej scenie w znacznej mierze wzorowały się na dramatach Szekspira. Istotne ślady tego typu napotkać można w dramatach Józefa Korzeniowskiego, Adama Mickiewicza oraz Juliusza Słowackiego, który pod ich wpływem stworzył specyficzny polski dramat romantyczny. Echa szekspirowskie widoczne wyraźnie w takich dramatach, jak m.in. Balladyna, Kordian, nie gasną na dobrą sprawę aż do końca trwania dramaturgii Słowackiego.

Ostatecznie w latach dwudziestych XIX wieku polska krytyka teatralna uwolniła się spod francuskiego wpływu, odkrywając całkowicie nowego Szekspira. Pod naciskiem żądań poznania angielskiego dramaturga z oryginału rozpoczęła się długa lista przekładów, zamknięta zbiorowym wydaniem warszawskim w 1912 roku, w 12 tomach, zbierającym prace Stanisława Koźmiana, Jana Kasprowicza, Edwarda Porębowicza, Józefa Edmunda Paszkowskiego, Józefa Korzeniowskiego. Dzięki tym pracom Szekspir, grany z oryginału od połowy XIX wieku, stworzył szkołę polskich aktorów z Heleną Modrzejewską na czele.

17

W. Lipońska, op. cit., s. 87.

92

Janusz Przeciński, Wojciech Giermaziak

W teorii właściwe ujęcie Szekspira stworzył Maurycy Mochnacki, a po nim inni, opierając się jak Mochnacki na Schleglu. To ujęcie przetrwało w Polsce do połowy XIX wieku, dopóki dzieła Schlegla nie zastąpiła praca Johana Gerwinusa Shakespeare wydana w 1850 roku w Lipsku. Polskim zwieńczeniem badań dzieł Szekspira było wydane w 1894 roku dzieło Władysława Matlakowskiego Hamlet, prince of Danemark18.

Na przeszkodzie do gruntownej znajomości trzech wielkich bohaterów literatury angielskiej, tj. Byrona, Scotta, Szekspira, jak i całej tej literatury stała cenzura. Wprowadzona w 1819 roku w Warszawie przez władze carskie postawiła sobie za jeden z celów ściganie wszelkich wolnościowych, liberalnych idei. Na długo w kręgu podejrzeń i zakazów znalazła się prasa brytyjska, np. „Morning Chronicle”, a następnie także literatura angielska. Gdy po upadku powstania listopadowego represje rosyjskie uniemożliwiały swobodne czerpanie ze źródeł liberalnej myśli angielskiej, wtedy nurt podtrzymywania świadomości narodowej przy pomocy idei zachodnioeuropejskich podjął „Magazyn Powszechny”. Na łamach tego czasopisma wychodzącego w latach 1834–1840 w Warszawie, materiały „brytyjskie” stanowiły większość, wyprzedzając w tym względzie nawet francuskie i niemieckie. Artykuły mające w tytule W Anglii miały służyć jako podkreślenie najwyższej przydatności społecznej opisywanej idei czy przedmiotu19.

Dopiero w dobie pozytywizmu starano się, choć z różnym skutkiem, odrabiać zaległości w dziedzinie literatury spowodowane represjami międzypowstaniowymi. Klub Pickwicka Charlesa Dickensa i Targowisko próżności Williama Makepeace’a Thackeraya pojawiły się w przekładzie polskim dopiero w latach siedemdziesiątych XIX wieku, po blisko czterdziestu latach od ich powstania. Po części był to wynik polityki ruchu wydawniczego, który w zakresie beletrystyki współczesnej był podporządkowany głównie celom komercyjnym.

Duże zasługi w doskonaleniu przekładów miała „Biblioteka Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej” wydawana przez redakcję „Kłosów”. Tu m.in. ukazał się w roku 1888 Dawid Copperfield Charlesa Dickensa, starannie spolszczony przez Wilhelminę Kościałkowską. Znaczniejszy udział w pozycjach przekładowych miała literatura młodzieżowa reprezentowana przez powieści Daniela Defoe i Roberta Luisa Stevensona20.

Z poezji angielskiej przyswajano sobie mało, głównie Alfreda Tennysona w przekładzie Stanisława Koźmiana. O wiele lepiej przedstawiała się sytuacja przekładów Szekspira. Spośród nich, najbardziej liczne i najczęściej wznawiane wyszły spod pióra Stanisława Egberta i Stanisława Koźmiana (m.in. wzorowy przekład Snu nocy letniej) i Leona Ulricha. Dzięki ich działalności uzupełniającej wcześniejsze tłumaczenia

18

M. Szyjkowski, Dramat w Polsce, [w:] Dzieje literatury pięknej w Polsce, op. cit., s. 398–445.

19

W. Lipoński, op. cit., s. 161–162.

20

H. Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 1977, s. 415.

Angielska kultura w Polsce XIX wieku…

93

Józefa Paszkowskiego, mogła ukazać się w latach 1876–1878 pierwsza polska kompletna edycja Dzieł dramatycznych Williama Szekspira pod redakcją Józefa Ignacego Kraszewskiego. W zakresie kultury i historii wydano Dzieje Anglii Thomasa Babingtona Macaulaya (1873–1874). Jednakże tłumaczenia z piśmiennictwa angielskiego w dalszym ciągu ustępowały pod względem ilości i popularności tłumaczeniom francuskim i niemieckim.

Sytuację w zakresie przybliżenia „angielszczyzny” zmieniła częściowo Młoda Polska. Ale i jej działalność przekładowa nie zdołała wypełnić luk z poprzednich okresów, tym bardziej że polski modernizm, który w latach dziewięćdziesiątych wystąpił jako zintegrowana Młoda Polska, spokrewniony był światopoglądowo z Młodymi Niemcami, Młodą Belgią i Młodą Skandynawią. Nawiązanie do literatury angielskiej było związane raczej z programowym asymilowaniem zachodnioeuropejskich prądów literackich: estetyzmu, parnasizmu, symbolizmu, czyli z „europeizacją” literatury polskiej.

Ideolodzy Młodej Polski nie znajdowali w tym okresie żadnych nazwisk angielskich na miarę Henrika Ibsena czy Paula Verlaine’a, które mogliby umieścić w swych programach jako punkt odniesienia dla swego ruchu. Nawiązywali ewentualnie do wcześniejszej twórczości angielskiej, do romantyzmu George’a Byrona i Percy’ego B. Shelleya.

Anglia u modernistów zajmowała miejsce dalekie za „wszechogarniającą” literaturą francuską. Przyswajanie literatury angielskiej było więc wynikiem ogólnych pragnień rozszerzenia horyzontów myślowych młodego pokolenia i znalezienia świeżych źródeł artystycznej inspiracji21.

Spośród licznych tłumaczy, jednym z najważniejszych był Jan Kasprowicz. Za największe jego osiągnięcie uważa się przekłady Percy’ego B. Shelleya, Johna Keatsa i Algernona Charlesa Swinburne’a. Obok Kasprowicza do najwybitniejszych tłumaczy należeli Antoni Lange, Feliks Jezierski, Władysław Nawrocki. Niestety, dzieje wydawnicze tego okresu były też czasem wielu nie zrealizowanych projektów. Oprócz Szekspira, którego dzieła wydano w całości, zaledwie Byron i Dickens, doczekali się obszerniejszych wyborów. Na przykład wybór z twórczości George Eliot ograniczono do kilku zaledwie pozycji. Zdarzało się, że tłumacze wydobywali utwory mało znane w Anglii, nie wchodzące do angielskich antologii. Działalność translatorska Młodej Polski w znacznej mierze koncentrowała się na prozie. W Polsce twórczość Rudyarda Kiplinga była znana jedynie z nowel i powieści, podczas gdy jego poezja pozostawała całkowicie nie znana. Moderniści lat 90. XIX wieku zdecydowanie też starali się udostępnić pokrewny sobie ruch estetyczny. Obraz awangardy angielskiej ograniczył się jednak tylko do Dantego Gabriela Rossetiego i Charlesa Swinburne’a. W powieści preferencje dawano autorom współczesnym (Hall Caine, Maria Corelli, Henry Rider Hagaard, Marie Ouida), uzupełniając jedynie rażące braki w przekładach niektórych klasyków.

21 W. Krajewska, Recepcja literatury angielskiej w Polsce w okresie modernizmu 1887–1918, op. cit., s. 13.

94

Janusz Przeciński, Wojciech Giermaziak

Pod koniec XIX wieku wygasło również zainteresowanie romansem walterscottowskim.

Charakterystyczne też dla tej epoki było początkowe płytkie odczytywanie niektórych powieściopisarzy angielskich. Rudyard Kipling, który dla Anglików był odkrywcą Indii i sympatykiem prostego żołnierza, w Polsce stał się przede wszystkim autorem opowieści o zwierzętach. Herbert George Wells klasyfikowany przez angielskich krytyków jako pisarz społeczny, na gruncie polskim traktowany był jako autor powieści fantastycznych. Była to konsekwencja poszukiwania tematyki bardziej uniwersalnej niż specyficznie angielskiej22.

Najmniej starań wykazała Młoda Polska w zakresie dramatów, które w większości wypadków przeznaczono wyłącznie na użytek teatrów, nie wydając ich osobno.

Dramat angielski kojarzył się w umysłowości polskiej przede wszystkim z Szekspirem. Poza nim tylko dwa nazwiska zapisały się na trwałe w recepcji dramatopisarzy XIX i XX wieku: Oscar Wilde i Bernard Shaw23.

Ograniczoną znajomość literatury angielskiej, jaką dawały przekłady, uzupełniała informacja i krytyka w przeważającej części prasowa („Życie”, „Głos”, „Chimera”, „Sfinks”). Poważniejsze studia krytyczne zajmowały się głównie jednak Szekspirem i romantyzmem. Kilka sporadycznych monografii o innych pisarzach jak o Johnie Miltonie, Williamie Morrisie czy Alfredzie Tennysonie miało charakter informacyjny, m.in. rozdział Feliksa Jezierskiego poświęcony literaturze angielskiej w Dziejach literatury powszechnej wydawanych przez Franciszka Salezego Lewentala w latach 1888– –1898 i Teresy Prażmowskiej w Podręczniku do historii literatury powszechnej z 1895 roku.

Krytyka literatury angielskiej była słabo rozwinięta, co po części wypływało z ogólnego stanu krytyki w Polsce rozwijającej się w tym okresie pod wpływem Francji i Niemiec. Aż do rozpoczęcia działalności naukowej przez Romana Dybowskiego i Andrzeja Tretiaka krytyką literatury angielskiej zajmowali się romaniści, pisarze i badacze literatury polskiej oraz publicyści24.

Jako jeden z nielicznych modernistów wartość literatury i myśli angielskiej w ogóle docenił przede wszystkim Stanisław Brzozowski. Na mistrzów polskiej literatury wyznaczył Brzozowski poza filozofami (takimi jak: John Locke, Dawid Hume, George Berkeley), Williama Szekspira, Johna Miltona, romantyków obu pokoleń, szczególnie Williama Blake’a, a także Roberta Browninga i Dantego Rossetiego. W dziedzinie powieści za mistrza, uważał Henry’ego Fieldinga i Laurence’a Sterne’a. Z podobnym wyczuciem nowych gustów artystycznych chwalił talent Emily Brontë, porównując ją do Fiodora Dostojewskiego. Za najlepszych reprezentantów humoru uważał Charlesa 22

Ibidem, s. 203–208.

23

W. Krajewska, Dramat angielski w repertuarze polskich teatrów Młodej Polski 1885–1918, „Kwartalnik Neofilologiczny”, 1972, R. 19, z. 1, s. 99–127.

24 W. Krajewska, Recepcja literatury angielskiej w Polsce w okresie modernizmu 1887–1918, op. cit., s. 209–210.

Angielska kultura w Polsce XIX wieku…

95

Dickensa, Rudyarda Kiplinga, Georga Herberta Wellsa. Równie wysoko cenił filozofię Charlesa Lamba. Powstały w ten sposób selektywny obraz literatury angielskiej miał w mniemaniu Brzozowskiego trafić zarówno do wrażliwości artystycznej, jak i do gustów czytelnika popularnej powieści25.

Mimo coraz liczniejszych wzmianek o Anglii, m.in. o jej literaturze i nauce, pod koniec XIX wieku wciąż nie zanikło poczucie, że Anglia jest ziemią nieznaną dla polskiej społeczności. Ujemnie odbijał się na polskiej recepcji mały stopień znajomości obyczajów Anglików, ich mentalności, historii. Jedna z przyczyn tego stanu rzeczy musiała leżeć z pewnością w minimalnych kontaktach osobistych między mieszkańcami obu krajów i w przekonaniu obcości charakteru obu narodów. Jednakże, zwłaszcza w drugiej połowie XIX wieku, prasa pisała już regularnie o sprawach społecznych i politycznych Anglii. Recenzjom z nowości zawsze towarzyszyły ogólniejsze informacje o ogólnej sytuacji i piśmiennictwie angielskim, choć najczęściej bardzo skrótowe i powierzchowne. Dzięki szybkiemu wydaniu w języku polskim prac, na przykład Herberta Spencera, Charlesa Darwina, Johna Stuarta Milla, znana była w Polsce filozofia pozytywistyczna w odmianie angielskiej, jej teorie pedagogiczne, socjologiczne oraz ekonomiczne. Pomimo więc utrzymującej się do pewnego stopnia obcości obu kultur, niepełnego i często zdeformowanego obrazu literatury i nauki angielskiej, jaki powstał w wyniku m.in. przekładów często stanowiących jedyne źródło wiedzy o Anglii, o jej kulturze, pod koniec XIX wieku wzrastała świadomość jej wartości dla rozwoju polskiej kultury. Po nasyceniu się wpływami niemieckimi i francuskimi polski odbiorca mógł znaleźć w ideach angielskich wolne od krańcowości, świeże, oryginalne odmiany twórczości literackiej i naukowej.

Bibliografia 1. Dąbrowska Jan, Polacy w Anglii i o Anglii, Kraków 1962 2. Dzieje literatury pięknej w Polsce, oprac. Stanisław Tarnowski i in., cz. 2: 1795–1918, Kraków 1936 3. Historia nauki polskiej, prac. zbior. pod red. Bohdana Suchodolskiego, T. 3: 1795–1862; T. 4: 1863– –1918, Wrocław 1977–1987 4. Krajewska Wanda, Dramat angielski w repertuarze polskich teatrów Młodej Polski 1885–1918, „Kwartalnik Neofilologiczny”, 1972, R. 19, z. 1, s. 99–127 5. Krajewska Wanda, Recepcja literatury angielskiej w Polsce w okresie modernizmu 1887–1918, Warszawa 1972 6. Lipoński Wojciech, Polska a Brytania 1801–1830. Próby politycznego i cywilizacyjnego dźwignięcia kraju w oparciu o Wielką Brytanię, Poznań 1978 7. Markiewicz Henryk, Pozytywizm, Warszawa 1977 25

Ibidem, s. 213.

96

Janusz Przeciński, Wojciech Giermaziak

8. Sinko Zofia, Powieść angielska XVIII w. a powieść polska lat 1764–1830, Warszawa 1961 9. Zarys dziejów filozofii polskiej 1815–1918, red. nauk. Andrzej Walicki, Warszawa 1983

v

v

v

Streszczenie Jedną z dróg prowadzących w XIX w. do wyrównania różnic poziomów cywilizacyjnych dzielących Polskę i Europę Zachodnią była recepcja nauki i literatury danego kraju. Obok znajomości kultur takich jak francuska i niemiecka swoje znaczenie w życiu kulturalnym Polski w XIX wieku uzyskiwała w coraz większym stopniu także angielska kultura. Dla ogromnej większości inteligencji polskiej, najważniejszym źródłem wiedzy o Anglii, o jej kulturze, literaturze i nauce były przekłady z angielskiego. Popularność i znajomość tego, co angielskie, wzrosła na ziemiach polskich, a głównie na terenie Królestwa Polskiego, w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX stulecia – wtedy gdy pojawiło się w Europie olbrzymie zainteresowanie angielską myślą pozytywistyczną i teorią ewolucjonistyczną.

Wraz z pojawieniem się w Polsce angielskiej nauki i literatury wzrastała też świadomość jej wartości dla rozwoju polskiej kultury. Po nasyceniu się wpływami niemieckimi i francuskimi polska inteligencja odnajdywała w ideach angielskich wolne od krańcowości, świeże, oryginalne odmiany twórczości.

Przedmiotem niniejszego artykułu jest przedstawienie zarysu recepcji angielskiej literatury, filozofii i nauki w Polsce XIX wieku, wraz z jej udziałem w polskiej kulturze i dorobku intelektualnym. Recepcję tą starano się połączyć ze znanymi i ważnymi faktami ze sfery życia politycznego i kulturalnego.

Słowa kluczowe: Polska a Wielka Brytania – XIX w., Polska a Wielka Brytania – kultura – XIX w., Polska a Wielka Brytania – historia, Wielka Brytania – kultura – recepcja – Polska, literatura angielska – recepcja – Polska – XIX w., Polska a Wielka Brytania – nauka – XIX w.

Summary The way to align differences between Poland and West Europe in the 19 th century was a perception of science and literature of the country. The English culture was growing beside of knowledge about French and German culture for majority of Polish intelligentsia the most important source of knowledge about England and its culture were translations from English into Polish. Popularity of English ideas was rising in Poland but mainly in Polish Kingdom, especially in the 70s and 80s of the nineteenth century when whole Europe was interested in English positivist idea and theory of evolution. The appearance of English science and literature in Poland made people know about how much is it worth for evolution of polish culture. Polish intelligentsia, who was satisfied with German and French influence, found English ideas different and new. The subject of this article is to show the fragment of English literature, philosophy and science and its participation in Polish culture and intellectual achievements in the 19 th century and how it was connected with important facts of political and cultural sphere of life.

Keywords: Poland and the United Kingdom – 19th century, Poland and the United Kingdom – culture – 19th century, Poland and the United Kingdom – history, United Kingdom – culture – reception – Poland, Poland and the United Kingdom – science – 19th century, English literature – reception – Poland – 19th century.

M

E

D

Y

C

Y

N

A

–

S

T

U

D

I

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 97-110

Patrycja Kurowska, Wojciech Giermaziak Główna Biblioteka Lekarska, Warszawa

Jak realizować potrzeby osób niepełnosprawnych w czasie pandemii?

How to meet the needs of disabled people during the pandemic?

Wstęp Od początku pandemii koronawirusa (COVID-19) na całym świecie zarejestrowano ponad 100 milionów przypadków choroby i ponad 2 miliony zgonów (stan na 26 stycznia 2021 r.). Statystyki dotyczące zachorowań i współczynniki śmiertelności różnią się między poszczególnymi państwami ze względu na różnice dotyczące m.in. struktury wieku społeczeństwa, poziomu opieki zdrowotnej czy liczby przeprowadzanych testów [1]. W wyniku pandemii w wielu krajach zaczęto zamykać granice, a w niektórych (np. we Włoszech, Hiszpanii) wprowadzano zakaz przemieszczania się z wyjątkiem podróży do pracy, placówek zdrowotnych i realizacji podstawowych potrzeb.

COVID-19 stał się wyzwaniem dla publicznego systemu opieki zdrowotnej, spowodował odwoływanie planowych operacji i wizyt lekarskich. Nie ma wątpliwości, że pandemia COVID-19 jest bezprecedensowa w naszym życiu. Będziemy nadal uczyć się, jak powstrzymać i kontrolować rozprzestrzenianie się wirusa w nadchodzących miesiącach, a nawet latach. Przy tym zapewnienie, że potrzeby osób niepełnosprawnych (ON) zostaną należycie zabezpieczone, staje się globalnym priorytetem zdrowia publicznego [2].

Chociaż z założenia niepełnosprawność nie warunkuje bezpośrednio zwiększonego ryzyka zakażenia COVID-19, czynniki lub okoliczności związane z niepełnosprawnością mogą to ryzyko zwiększać [3]. Osoby z niepełnosprawnością statystycznie częściej niż osoby sprawne mają choroby towarzyszące i częściej są mieszkańcami zbiorowych placówek (np. domów pomocy społecznej, zakładów opiekuńczo-leczniczych, placówek opiekuńczych). Wykazano, że oba te czynniki zwiększają ryzyko zakażeń COVID-19. Co więcej, osoby z niektórymi niepełnosprawnościami mogą mieć trudności z realizacją środków zapobiegawczych. Na przykład te, które wymagają stałej opieki innych, nie będą w stanie zachować dystansu społecznego. Niektóre zaś mogą

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

98

Patrycja Kurowska, Wojciech Giermaziak

mieć trudności z komunikowaniem się i zgłaszaniem objawów choroby, co opóźni diagnozę i przyczyni się do rozprzestrzenienia się wirusa [2]. Ponadto ryzyko zakażenia zwiększa też utrudniony dostęp do informacji, bariery fizyczne w dostępie do urządzeń i pomieszczeń sanitarnych, a także konieczność dotykania różnych powierzchni, takich jak poręcze, oznaczenia dla niewidomych czy obręcze wózków [3]. Niepełnosprawność może też wpływać na istotne determinanty zdrowia. Na przykład w USA 62% ON jest bezrobotnych, 27% żyje w ubóstwie, a ponad 45% oceniło swoje zdrowie jako „złe lub dostateczne” [4, 5].

Zgodnie z danymi Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, do grupy podwyższonego ryzyka w czasie pandemii COVID-19 można zaliczyć „osoby niepełnosprawne, w szczególności te, u których przyczyną niepełnosprawności są schorzenia układu krążeniowo-oddechowego, współwystępujące schorzenia różnych układów organizmu (…)” [6]. Wiele osób niepełnosprawnych, które mają niskie dochody albo mieszkają na wsi, doświadcza przeszkód we właściwym wykorzystaniu telemedycyny ze względu na brak dostępu do szerokopasmowego, szybkiego Internetu. Ponadto wiele stron internetowych wymaga wprowadzenia dostosowań, takich jak możliwość powiększenia czcionki, zmiany koloru, kontrastu. Muszą być też kompatybilne z czytnikami ekranu [7]. W jaki sposób można zatem zapewnić bezpieczeństwo osobom niepełnosprawnym w dobie pandemii? Poniżej przedstawiono ogólny zarys rozwiązań, które powinny zostać wdrożone.

Zabezpieczanie potrzeb ON – krok pierwszy: dane, dane i jeszcze raz dane W każdej sytuacji kryzysowej należy zbierać dane, na podstawie których możliwe jest wytypowanie tzw. grup wysokiego ryzyka. To pozwala opracować strategie interwencji, a następnie monitorować ich skuteczność. Amerykańska agencja CDC wykazała, że bardziej narażone na ciężki przebieg SARS-CoV-2 są osoby starsze, mniejszości rasowe i etniczne oraz osoby z chorobami towarzyszącymi. Niestety, zabrakło danych, które pozwoliłyby określić ryzyko wśród ON [2]. Jednak doniesienia o ogniskach COVID-19 wśród mieszkańców DPS-ów i świadomość wyższego wskaźnika przewlekłych schorzeń u ON pozwalają wnioskować, że niepełnosprawność może stanowić czynnik większego ryzyka zakażenia wirusem SARS-CoV-2.

Postuluje się włączenie identyfikatorów niepełnosprawności do systemów gromadzenia danych w celu monitorowania przypadków COVID-19. Niepełnosprawność, tak jak wiek, płeć czy obywatelstwo, jest kluczowym identyfikatorem demograficznym.

Dostarczanie danych o rodzaju niepełnosprawności (np. ruchowa, wzrokowa, słuchowa, intelektualna), pomaga wytypować grupy ON, które są bardziej narażone, co umożliwia wdrożenie skutecznych środków zapobiegawczych [2].

Obecnie w Polsce nie prowadzi się statystyki dotyczącej osób niepełnosprawnych zakażonych koronawirusem. Zgłoszenia przypadków zachorowań na koronawirusa

Jak realizować potrzeby osób niepełnosprawnych w czasie pandemii?

99

COVID-19 dokonuje się na druku ZLK-1, który następnie przekazuje się właściwemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu [8]. Druk ten nie zawiera jednak pola, w którym można przekazać informacje nt. chorób towarzyszących ani informacji na temat niepełnosprawności pacjenta.

Agencja CDC uzupełniła swój formularz zgłoszenia przypadku COVID-19 o identyfikator niepełnosprawności [9]. Postuluje się wprowadzenie takiej aktualizacji również do polskiego formularza (rycina 1). Jednak nawet gdyby doszło do proponowanej zmiany formularza, uświadomienie pracownikom, którzy wypełniają te formularze, znaczenia zgłaszania tych informacji może stanowić wyzwanie.

Rycina 1. Proponowane uzupełnienie formularza zgłoszeń podejrzenia lub rozpoznania zakażenia lub choroby zakaźnej Opracowanie własne autorów

Zestawienie danych dotyczących zachorowań i śmierci z powodu COVID-19 z danymi dotyczącymi niepełnosprawności da pełniejszy obraz wpływu pandemii na osoby z różnych grup niepełnosprawności i może pomóc ukierunkować działania zapobiegawcze.

Zabezpieczanie potrzeb ON – krok drugi: poprawa środków ochrony zdrowia ON w czasie pandemii Strategia walki z wirusem obejmuje testowanie – ze szczególnym uwzględnieniem populacji wysokiego ryzyka, izolację chorych, zapewnienie im opieki medycznej, a także monitorowanie osób z kontaktu [10]. Należy przeanalizować tę strategię z punktu widzenia różnych niepełnosprawności, aby zidentyfikować pojawiające się bariery. Na przykład – w jaki sposób osoba niewidoma ma dostać się do punktu testowania, skoro w sytuacji podejrzenia choroby korzystanie z komercyjnych usług transportowych nie jest zalecane? [2]. W jaki sposób przekazać ważne informacje dotyczące wirusa osobom głuchym ze słabą znajomością języka polskiego?

Ważnym elementem ochrony osób niepełnosprawnych jest przekazywanie dokładnych i dostępnych informacji na temat wirusa, profilaktyki zakażenia oraz

100

Patrycja Kurowska, Wojciech Giermaziak

postępowania w przypadku podejrzenia choroby. Informacje te powinny docierać do ON, a także ich rodzin, asystentów, opiekunów i pracowników ochrony zdrowia.

Muszą być dostępne (np. przekazane za pośrednictwem dostępnej strony internetowej, druków pismem Braille’a, napisów do filmów edukacyjnych, języka migowego) i zrozumiałe dla odbiorców.

W środowiskach wysokiego ryzyka, takich jak DPS-y czy ZOL-e, potrzebne są szczególne wytyczne dotyczące kontroli zakażeń. Oprócz „podstawowej” strategii walki z wirusem potrzebne są dodatkowe zasady, takie jak: ograniczenie odwiedzin i kontaktu między podopiecznymi, prowadzenie badań przesiewowych wśród personelu, monitorowanie stanu zdrowia personelu i mieszkańców, kontrola temperatury przed wejściem do placówki, wzmożone restrykcje ws. przestrzegania higieny, zapewnienie odpowiedniego zapasu środków ochrony indywidualnej i płynów dezynfekcyjnych [2].

Zabezpieczanie potrzeb ON: równy dostęp do opieki zdrowotnej Niepokój wielu ON wywołuje obawa przed nienależytą dostępnością opieki zdrowotnej.

Ten strach na początku pandemii zidentyfikowały doniesienia na temat racjonowania sprzętu medycznego ratującego życie. W sytuacji niedoborów sprzętowych lekarze musieli wybierać, komu ratować życie. Wśród ON pojawiła się obawa, że będą z tego powodu w ogonie „kolejki do respiratora”. Osoby niepełnosprawne są w niekorzystnym położeniu wskutek założenia, że są gorzej rokujące i jakość ich życia jest niższa [11].

Zgodnie z założeniami etyki utylitarnej, przy alokacji rzadkich zasobów w medycynie dokonuje się oceny obecności chorób współistniejących i stanu funkcjonalnego pacjentów. W świetle tej idei priorytetem powinno być uratowanie jak największej liczby ludzi, a także możliwie największe wydłużenie oczekiwanej dalszej długości trwania życia poszczególnych pacjentów po leczeniu. Maksymalizacja korzyści wymaga oszacowania, jak długo pacjent będzie prawdopodobnie żył, jeżeli będzie leczony [12].

Mówiąc inaczej – pacjenci młodsi i z mniejszą liczbą schorzeń współistniejących mają priorytet w leczeniu, zaś ci w podeszłym wieku lub z chorobami współistniejącymi są rozpatrywani jako „bardziej zasobochłonni” i „mniej priorytetowi”. Takie wytyczne dotyczące alokacji zasobów zostały zaimplementowane m.in. we Włoszech, Kanadzie, USA, a także wielu innych państwach. Shane Neilson zauważa, że te wytyczne faworyzują normatywne życie [13]. Jak wpływa ta zasada „maksymalizacji korzyści” na pacjentów niepełnosprawnych?

W niektórych stanach USA (np. Alabama, Waszyngton, Arizona) pojawiły się wytyczne wyłączające osoby niepełnosprawne intelektualnie i pacjentów z demencją z dostępu do respiratora [14]. Z tego powodu do amerykańskiego Biura Praw Obywatelskich Departamentu Zdrowia i Opieki Społecznej wpłynęło wiele skarg, po których Biuro zażądało zaprzestania dyskryminujących praktyk. Decyzję, komu przyznać respirator, jako ograniczony zasób, podejmuje się m.in. w oparciu o udokumentowany lub przewidywany czas do osiągnięcia poprawy (pierwszeństwo ma pacjent, który

Jak realizować potrzeby osób niepełnosprawnych w czasie pandemii?

101

prawdopodobnie szybciej osiągnie poprawę – ma największe szanse na przeżycie).

Jednakże, jak wskazuje Ari Ne’eman, zgodnie z zasadą równości szans, gwarantowaną przez Ustawę o Amerykanach z Niepełnosprawnościami (Americans with Disabilities Act), osobom niepełnosprawnym powinno się przydzielać „dodatkowy czas” na wykazanie tej poprawy [15].

Polityka zakazu obecności osoby towarzyszącej podczas wizyt u lekarza czy hospitalizacji bywa krzywdząca dla osób niepełnosprawnych, wymagających szczególnej asysty. W „The New Yorker” opisano przypadek głuchoniewidomych osób, które potrzebują osobistego wsparcia partnera przekazującego im komunikaty w alfabecie Lorma. W sytuacji, gdy placówki nie wyrażają zgody na obecność asystenta ze względu na zagrożenie epidemiologiczne, osoby ze szczególnymi potrzebami komunikacyjnymi są szczególnie narażone. Odizolowane, nie są w stanie się komunikować z personelem medycznym. Dodatkowe obawy rodzi w nich to, że niektórzy lekarze mogą uznać ich życie za niewarte ratowania [16].

Odmowa wsparcia osoby towarzyszącej dotyka również polskich pacjentów doświadczających trudności w komunikowaniu się – głównie osób niesłyszących. Placówki medyczne powołują się na art. 5 Ustawy o Prawach Pacjenta1 (UoPP), zgodnie z którym można ograniczyć prawa pacjenta w sytuacji zagrożenia epidemiologicznego. Podmioty lecznicze tym samym ograniczają prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta, a ściślej art. 21 ust. 1 UoPP: „Na życzenie pacjenta przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może być obecna osoba bliska”. Tymczasem pacjent niesłyszący może chcieć skorzystać z prawa do obecności tzw. osoby przybranej (nie zaś osoby bliskiej w rozumieniu UoPP). Osoba przybrana to osoba wybrana przez osobę doświadczającą trudności w komunikowaniu się w celu ułatwienia porozumienia i wsparcia w załatwieniu spraw m.in. w placówkach medycznych. Prawo do obecności takiej asysty w kontaktach z podmiotami leczniczymi gwarantuje pacjentowi Ustawa o języku migowym 2 (art. 7 ust. 1). Prawo to może być ograniczone wyłącznie ze względu na zasady określone w przepisach ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. z 2016 r. poz. 1167 i 1948 oraz z 2017 r. poz. 935). Żadna z ustaw, które zostały wprowadzone w związku z pandemią COVID-19, nie zezwala na odmowę obecności osoby przybranej w rozumieniu ustawy o języku migowym ani nie nowelizuje tejże ustawy. W związku z tym odmawianie pacjentom z trudnościami w komunikowaniu się (głuchym, głuchoniewidomym) wsparcia wybranego pomocnika podczas wizyty w podmiocie leczniczym nie ma prawnego uzasadnienia, nawet w czasie zagrożenia epidemiologicznego.

1

2

Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta z 6 listopada 2008 r., tekst jedn.: Dz.U. 2020, poz. 849.

Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się, Dz.U. 2011, nr 209, poz. 1243.

102

Patrycja Kurowska, Wojciech Giermaziak

Również przypadek pacjentów niepełnosprawnych, którzy są niezdolni do samodzielnej egzystencji i wymagają pomocy w wykonywaniu codziennych czynności, powinien być traktowany wyjątkowo. Placówki medyczne powinny rozważyć przyjęcie szczególnych protokołów dotyczących kontroli zakażeń w przypadku osoby asystującej osobie niepełnosprawnej niezdolnej do samodzielnej egzystencji i umożliwić jej obecność podczas udzielania świadczeń medycznych przy zastosowaniu odpowiednich środków ochrony indywidualnej [2]. Niektóre osoby niepełnosprawne wymagają ciągłej opieki, której przytłoczony nadmiarem zajęć personel szpitalny może nie być w stanie zapewnić.

Wskutek wystąpienia zagrożenia epidemicznego w Polsce wiele osób niepełnosprawnych straciło możliwość korzystania z opieki w placówce rehabilitacyjnej.

W związku z tym Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych uruchomił program pn. „Pomoc osobom niepełnosprawnym poszkodowanym w wyniku żywiołu lub sytuacji kryzysowych wywołanych chorobami zakaźnymi”. W sytuacji, gdy ON w okresie od 9 marca 2020 roku do 4 września 2020 roku nie mogła w danym miesiącu przez co najmniej 5 następujących po sobie dni roboczych skorzystać z opieki świadczonej w placówce rehabilitacyjnej, przysługuje jej świadczenie w wysokości 500 zł miesięcznie, dofinansowujące koszty organizacji opieki w warunkach domowych [18]. Pozostałymi ułatwieniami dla ON wprowadzonymi w związku z COVID-19 były m.in.: rozszerzenie uprawnień do pobierania zasiłku opiekuńczego dla rodziców dzieci niepełnosprawnych do 18. r.ż, zasiłek dla opiekunów dorosłych ON, przyznawanie orzeczeń ustalających stopień niepełnosprawności bez konieczności osobistego stawiennictwa [19]. Ważność orzeczeń o niepełnosprawności przyznanych na czas określony została wydłużona, gdy termin ważności wygasł w terminie 9 grudnia 2019 r. – 8 marca 2020 r., jeżeli w tym czasie został złożony wniosek o wydanie nowego orzeczenia. Orzeczenie ma zachować ważność do końca 60. dnia od dnia odwołania stanu epidemicznego lub stanu epidemii [20].

Udział ON w życiu społecznym i kulturalnym Problemem, który może mieć swoje przełożenie na stan psychiczny i emocjonalny osób niepełnosprawnych, jest wynikłe z pandemii ograniczenie życia społecznego i dostępu do wydarzeń kulturalnych. Jak wskazuje W. Dykcik, aktywność w kulturze niejako zapobiega zamykaniu się osób niepełnosprawnych w świecie własnych problemów [21].

Dla osób niepełnosprawnych aktywne uczestnictwo w kulturze pełni funkcję kompensacyjno-rehabilitacyjną i stanowi jeden ze skutecznych sposobów społecznego usamodzielnienia [22]. W sytuacji narodowego lockdownu należy zapewnić ON uczestnictwo w dostępnych wydarzeniach wirtualnych (webinary, spotkania i gry wirtualne, ćwiczenia, warsztaty, wieczory filmowe).

Ponadto w ofercie dla ON powinny znaleźć się usługi umożliwiające zaspokojenie podstawowych potrzeb (dostawy artykułów spożywczych, usługi przewozowe dla

Jak realizować potrzeby osób niepełnosprawnych w czasie pandemii?

103

osób niepełnosprawnych). Istotne jest zapewnienie opieki osobom niepełnosprawnym w sytuacji, gdy opiekunowie zachorują bądź są poddani izolacji. W Chinach doszło do śmierci nastolatka z porażeniem mózgowym, pozostawionego w domu na 6 dni bez opieki, podczas gdy jego najbliżsi krewni zostali poddani kwarantannie [23]. Dbałość o zapewnienie usług opiekuńczych w czasie pandemii pozwoli zminimalizować ryzyko wystąpienia takich sytuacji.

Należy zadbać o promocję wsparcia świadczonego przez ośrodki pomocy społecznej wśród osób niepełnosprawnych. W tym celu muszą być stworzone materiały dostosowane do grup odbiorców z różnymi niepełnosprawnościami. Materiały te powinny informować o realizacji możliwych usług – np. pomocy osobom w izolacji domowej czy pomocy psychologicznej świadczonej przez pracowników.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną (ONI) i całościowymi zaburzeniami rozwoju Jak wykazują statystyki NCHS z 2017 roku, u pacjentów niepełnosprawnych intelektualnie notuje się od 2,2 do 5,8 razy większe ryzyko śmierci w wyniku zapalenia płuc w porównaniu z osobami bez tych niepełnosprawności (rycina 2). Sugeruje to, że populacja ta może być szczególnie narażona na śmierć z powodu zakażeń COVID-19 [24]. Potwierdzają to najnowsze dane z USA: w stanie Nowy Jork w dniach 6–8 kwietnia 2020 potwierdzono zakażenie COVID-19 u 1100 spośród 140 000 mieszkańców z niepełnosprawnością intelektualną i rozwojową. 105 z nich zmarło [25].

Tak więc wskaźnik śmiertelności z powodu COVID-19 w tej populacji (9,5%) był 2,2 razy wyższy niż ogólny wskaźnik śmiertelności z powodu COVID-19 w tym stanie (4,4%) [25, 26]. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są obarczone wysokim ryzykiem ciężkiego i powikłanego przebiegu zakażenia, a także śmierci z powodu COVID-19 [24]. Dokładny mechanizm przyczynowy wyższego wskaźnika śmiertelności z powodu COVID-19 w populacji ONI nie został poznany. Niektórzy rzecznicy osób niepełnosprawnych i rodzice dzieci z niepełnosprawnością intelektualną lub rozwojową sugerują, że wyższe wskaźniki śmiertelności w tej grupie mogą być, przynajmniej częściowo, wytłumaczone powolną reakcją systemu usług dla osób niepełnosprawnych na pandemię. Wypracowanie ścieżki szybkich zmian organizacyjnych w okresie poważnego kryzysu stanowi wyzwanie [24, 25].

8 lipca 2020 r. Parlament Europejski przyjął rezolucję ws. praw osób z niepełnosprawnością intelektualną i ich rodzin. W rezolucji podkreślono, że rządy, podejmując środki zapobiegawcze w wyjątkowych okolicznościach (stan pandemii, klęski żywiołowe), powinny szczególnie uwzględniać prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną, gdyż dotyka je większe ryzyko zachorowania. Ponadto w niektórych państwach członkowskich stosowano dyskryminującą segregację medyczną i odmawiano leczenia ONI, co zostało potępione przez Parlament [27].

104

Patrycja Kurowska, Wojciech Giermaziak

Rycina 2. Śmiertelność z powodu zapalenia płuc wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną bądź rozwojową National Center for Health Statistics, National Vital Statistics System, 2017 (śmiertelność wśród osób dorosłych)

Zdrowie psychiczne w czasie pandemii Wybuch COVID-19 wpłynął na zdrowie psychiczne obywateli: spowodował problemy zdrowotne, takie jak stres, lęk, depresja, bezsenność [28]. Strous i Gold, zauważając ten problem, proponują gromadzenie danych dotyczących wpływu pandemii na zdrowie psychiczne, a także zaangażowanie specjalisty zdrowia psychicznego w prace na szczeblu decyzyjnym. Jego zadaniem byłoby zapewnienie, że media zmniejszają społeczny niepokój w odpowiedzi na zagrożenie, a zarazem promują odpowiednie podejście do higieny i racjonalnych sposobów unikania zakażenia. Krajowe organy ds. zdrowia publicznego powinny utworzyć zespoły opieki psychiatrycznej, udzielające porad, jak radzić sobie z izolacją i kwarantanną, a także w jaki sposób minimalizować niekorzystne skutki psychologiczne, takie jak stres, niepokój, samotność, zagubienie. Istotne jest zbadanie skutków izolacji, co pozwoli wypracować ścieżki pomocy osobom jej poddanym [29].

Poczucie zagrożenia i zmiana rytmu życia są szczególnie trudne dla osób doświadczających problemów ze zdrowiem psychicznym. Podczas epidemii ograniczono przyjmowanie pacjentów do szpitali psychiatrycznych, a z części placówek wypisano pacjentów w lepszym stanie i pozostawiono jedynie tych wymagających intensywnego leczenia.

W Polsce funkcjonuje 28 Centrów Zdrowia Psychicznego, a na czas pandemii większość z nich uruchomiło pomoc w trybie zdalnym. Środowiskowe Centra Zdrowia Psychicznego uruchomiły dyżury telefoniczne dla wszystkich obywateli, doświadczających problemów natury psychicznej [28].

Wstępne wyniki badań przeprowadzonych w czasie pandemii przez Colle i wsp. pokazują, że wdrożenie telekonsultacji w psychiatrii jest możliwe w bardzo krótkim czasie, a poziom akceptacji tego rozwiązania ze strony psychiatrów i pacjentów jest

Jak realizować potrzeby osób niepełnosprawnych w czasie pandemii?

105

wysoki. Czas trwania konsultacji w trybie zdalnym był krótszy niż w przypadku konsultacji bezpośrednich (24,1 zamiast 30 min), a psychiatrzy zgłaszali, że telekonsultacje wymagały większej koncentracji niż konsultacje osobiste [30].

Należy założyć, że nawet po zmniejszeniu lub ustąpieniu zagrożenia COVID-19, wielu ludzi będzie się zmagać z jego skutkami. Psychiatryczne konsekwencje pandemii mogą obejmować zaburzenia adaptacyjne, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, depresję, lęk, psychozę, a nawet zwiększenie wskaźnika samobójstw wskutek utraty bliskich i strat finansowych. Niektóre z tych konsekwencji mogą być zminimalizowane dzięki rozważnej reakcji organów rządowych odpowiedzialnych za zdrowie obywateli [29].

Osoby z wadą słuchu W niepokojącym scenariuszu pandemii należy zwrócić dodatkową uwagę na osoby niesłyszące, które poza dystansem społecznym i narodową kwarantanną mogą doświadczać dodatkowej izolacji. Podawane publicznie informacje dotyczące COVID-19 nie zawsze są dla nich łatwo dostępne i zrozumiałe, dlatego Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) została poproszona o sporządzenie międzynarodowego porozumienia w sprawie COVID-19 [31]. Dane literaturowe pokazują, że problemy komunikacyjne są prawdopodobną przyczyną uzyskiwania gorszych efektów zdrowotnych przez osoby z ubytkiem słuchu [32].

Pacjenci z zaburzeniami słuchu mają problemy w komunikowaniu się z personelem medycznym noszącym środki ochrony indywidualnej. Maseczki są głównym orężem w walce z COVID-19, ale są uciążliwe dla pacjentów z ubytkiem słuchu z dwóch powodów: zmniejszają transmisję akustyczną (tłumią część dźwięków) i uniemożliwiają czytanie z ruchu warg [33]. Dodatkowo maseczki są niewygodne dla pacjentów noszących aparaty słuchowe i procesory mowy – zaplątują się w sprzęt, mogą powodować jego spadanie naciskając na małżowinę uszną, indukują sprzężenia w aparatach.

Trecca i wsp. podczas pandemii przeprowadzili w szpitalu uniwersyteckim we włoskiej prowincji Foggia badanie wśród pacjentów z upośledzeniem słuchu o natężeniu od lekkiego do głębokiego. Do badania włączono 59 osób (37 mężczyzn, 22 kobiety; mediana wieku 60 lat), które zostały skierowane z oddziału ratunkowego na pilną konsultację otorynolaryngologiczną. Pacjenci zostali poproszeni o ocenę trudności, których doświadczyli w związku ze stosowaniem maseczek ochronnych przez personel medyczny. 8 (13,6%) badanych nie zgłosiło żadnych trudności, 15 (25,4%) doświadczyło łagodnych trudności, 22 (37,3%) umiarkowanych i 14 (23,7%) ciężkich. Głównym problemem spowodowanym noszeniem maseczek przez personel było tłumienie dźwięku u 26 (44,1%) badanych i niemożność czytania z ruchu warg u 33 (55,9%).

Chociaż są to tylko wstępne dane, rzucają światło na problemy, z którymi borykają się podczas pandemii osoby dotknięte niedosłuchem [34]. Dotychczas zaproponowano różne rozwiązania mające ułatwić osobom niesłyszącym kontakty z pracownikami ochrony zdrowia (np. aplikacje mobilne zamieniające mowę na tekst, maseczki

106

Patrycja Kurowska, Wojciech Giermaziak

z przezroczystym panelem na ustach) [35], ale nie są one w pełni satysfakcjonujące i ich zastosowanie w codziennej praktyce medycznej jest nadal ograniczone. Postuluje się, aby personel medyczny nosił maseczki z plastikowym panelem bądź przyłbice umożliwiające czytanie mowy z ust. Jednakże maski z przezroczystym panelem zaparowują, natomiast przyłbice nie stanowią dla nich odpowiedniej alternatywy. Potrzebne są dalsze badania w celu zapewnienia skutecznych rozwiązań i globalnych strategii [34].

Aby umożliwić polskim pacjentom niesłyszącym kontakt z placówkami, działającymi w trybie teleporady, w kwietniu uruchomiono infolinię dla osób głuchych, zapewniającą wsparcie tłumacza języka migowego [17]. Dziwi sposób reklamowania tej usługi, sugerujący, że wszyscy głusi korzystają z języka migowego, lecz za pomocą infolinii jest również możliwy kontakt z tłumaczem poprzez czat tekstowy na Skype.

Nie wszystkie osoby niesłyszące chcą jednak korzystać z usług pośrednika ze względu na wrażliwe dane zdrowotne – środowisko głuchych jest hermetyczne i w wielu przypadkach niesłyszący i tłumacze języka migowego znają się na gruncie towarzyskim. Sytuację tę można rozwiązać, umożliwiając bezpośredni kontakt z lekarzem za pomocą czatu, np. Skype czy Messenger.

Wytyczne 1. Włączenie identyfikatorów niepełnosprawności do systemów gromadzenia danych w celu monitorowania przypadków COVID-19 – uzupełnienie formularza zgłoszeń podejrzenia lub rozpoznania zakażenia lub choroby zakaźnej o identyfikator niepełnosprawności.

2. „Przypomnienie” placówkom medycznym o obowiązku respektowania obecności osoby przybranej w rozumieniu ustawy o języku migowym przy udzielaniu świadczeń. Dodatkowo – umożliwienie obecności opiekuna osoby niepełnosprawnej niezdolnej do samodzielnej egzystencji podczas udzielania świadczeń medycznych.

Nakładanie kar na placówki medyczne za odmowy.

3. Zapewnienie dodatkowego wsparcia finansowego ośrodkom pomocy społecznej – transfery celowe z budżetu centralnego.

4. Promocja działalności ośrodków pomocy społecznej. W grupie osób niepełnosprawnych należy szczególnie zadbać o promocję wsparcia świadczonego przez ośrodki pomocy społecznej. W tym celu muszą być stworzone materiały dostosowane do grup odbiorców z różnymi niepełnosprawnościami (z napisami, tłumaczem PJM, audiodeskrypcją, materiały w tzw. prostym języku). Materiały te powinny informować o realizacji możliwych usług – np. pomocy osobom w izolacji domowej czy pomocy psychologicznej świadczonej przez pracowników.

5. Wsparcie opieki długoterminowej i wytchnieniowej. Zapewnienie czasowej specjalistycznej opieki nad osobą niepełnosprawną wymagającą całodobowej opieki, w sytuacji gdy np. przechodzi COVID-19 bezobjawowo bądź z lekkimi objawami, a dotychczasowi opiekunowie mają objawy uniemożliwiające sprawowanie należytej opieki.

Jak realizować potrzeby osób niepełnosprawnych w czasie pandemii?

107

6. Wypracowanie ścieżek szybkiego reagowania w przewidywanych epidemiach po COVID-19 (epidemie innych chorób odzwierzęcych, grypy).

7. Pogłębienie informatyzacji placówek zdrowotnych, wytyczne dotyczące umożliwienia bezpośredniego kontaktu z lekarzem za pomocą czatu tekstowego.

8. Opracowanie zasad sprawiedliwej alokacji deficytowych zasobów – wyłącznie na podstawie kryteriów medycznych, a nie np. kryterium społecznego, kryterium wieku, uzależnienia od pełnionej funkcji.

Podsumowanie Pandemia uwydatniła, jak bardzo ludzkie zdrowie zależy od gotowości publicznego systemu opieki zdrowotnej i jego zdolności reagowania. Nie można odnieść sukcesu bez skutecznej logistyki. Konieczne są zmiany systemowe niwelujące czynniki prowadzące do gorszych społecznych uwarunkowań stanu zdrowia wśród osób niepełnosprawnych. Zmiany te powinny obejmować dostęp do bezpłatnej lub przystępnej cenowo opieki o wysokiej jakości, a także szkolenia z obsługi osób niepełnosprawnych wśród pracowników służby zdrowia [36].

ON stanowią grupę zróżnicowaną pod względem potrzeb. Dane o tym, kto jest najbardziej zagrożony infekcją COVID-19 (a także innymi infekcjami), pozwolą lepiej przewidywać i zaspokajać te potrzeby. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną i z całościowymi zaburzeniami rozwoju mogą być bardziej narażone na poważne powikłania i należy zapewnić im odpowiednie informacje i wsparcie w celu ograniczenia tego ryzyka.

Aby utrzymać dobre samopoczucie i zdrowie psychiczne osób pozostających w izolacji, można zaprojektować usługi zaspokajające potrzebę kontaktu i interakcji społecznych. Jednakże nawet po wprowadzeniu pewnych rozwiązań, niezwykle ważne jest okresowe dokonywanie ich oceny i wprowadzanie dostosowań, aby jak najlepiej odpowiadać na potrzeby osób z niepełnosprawnością. Tak zaprojektowane i zrewidowane praktyki będą mogły zostać uwzględnione także w przyszłych sytuacjach kryzysowych [2].

Bibliografia 1. Worldometer. COVID-19 coronavirus pandemic. Dostępny online: https://www.worldometers.info/ coronavirus/ [dostęp: 26 I 2021 r.]

2. Boyle C.A., Fox M.H., Havercamp S.M., Zubler J.: The public health response to the COVID-19 pandemic for people with disabilities. Disability and Health Journal. 2020; 13(3): 100943 3. Berezowska I., Koronawirus. Dla kogo większe ryzyko? Dostępny online: http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/966469 [dostęp: 3 IX 2020 r.]

4. Institute on Disability. 2019 Annual report on people with disabilities in America. University of New Hampshire: Institute on Disability; 2019

108

Patrycja Kurowska, Wojciech Giermaziak

5. Krahn G.L., Walker D.K., Correa-de-Araujo R.: Persons with disabilities as an unrecognized health disparity population. AJPH. 2015; 105: S198–206 6. Gov.pl. #Koronawirus: ważne dla osób z niepełnosprawnościami oraz opiekunów. Dostępny online:https://www.gov.pl/web/rodzina/koronawirus-wazne-dla-osob-z-niepelnosprawnosciami-oraz -opiekunow [dostęp 3 IX 2020 r.]

7. Annaswamy T.M., Verduzco-Gutierrez M., Frieden L.: Telemedicine barriers and challenges for persons with disabilities: Covid-19 and beyond. Disabil Health J. 2020 Jul 9: 100973. doi: 10.1016/j. dhjo.2020.100973. Epub ahead of print 8. Rorat M., Śliwka M.: Problematyka izolacji i kwarantanny w dobie epidemii COVID-19 okiem lekarza i prawnika. Med. Prakt., 2020; 5: 163–169 9. CDC. Formularz zgłoszenia przypadku COVID-19. Dostępny online: https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/downloads/pui-form.pdf [dostęp: 3 IX 2020 r.]

10. White House. Guidelines: opening up American Again. Dostępny online: https://www.whitehouse. gov/openingamerica/ [dostęp: 3 IX 2020 r.]

11. Albrecht G.L., Devlieger P.J.: The disability paradox: high quality of life against all odds. Soc Sci Med. 1999; 48(8): 977–988 12. Emanuel E.J., Persad G., Upshur R., et al.: Fair Allocation of Scarce Medical Resources in the Time of Covid-19. N Engl J Med. 2020; 382(21): 2049–2055 13. Neilson S.: Why I won’t see you on the barricades: Disability and COVID-19. Can Fam Physician.

2020; 66(6): 449–450 14. Greniuk A.: USA. „Segregacja do respiratora”. Osoby z niepełnosprawnością na straconej pozycji. Protestują. Dostępny online: http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/954253?action=table.

ToggleExpandedAll&ci=document_add_comment&tableId=372 [dostęp: 3 IX 2020 r.]

15. Ne’eman A.: When it comes to rationing, disability rights law prohibits more than prejudice. The Hastings Center Bioethics Forum. Dostępny online: https://www.thehastingscenter.org/when-itcomes-to-rationing-disability-rights-law-prohibits-more-than-prejudice/ [dostęp: 3 IX 2020 r.]

16. Wright R.: Who Is “Worthy”? Deaf-Blind People Fear That Doctors Won’t Save Them from the Coronavirus. The New Yorker. Dostępny online: https://www.newyorker.com/news/our-columnists/who-is-worthy-deaf-blind-people-fear-that-doctors-wont-save-them-from-the-coronavirus [dostęp: 3 IX 2020 r.]

17. Serwis Rzeczypospolitej Polskiej gov.pl. Infolinia w sprawie koronawirusa dla osób głuchych – efekt współpracy dla dostępności. Dostępny online: https://www.gov.pl/web/koronawirus/infolinia -w-sprawie-koronawirusa-dla-osob-gluchych--efekt-wspolpracy-dla-dostepnosci [dostęp: 20 VIII 2020 r.]

18. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Pomoc PFRON dla osób niepełnosprawnych w związku z epidemią koronawirusa. Dostępny online: https://www.pfron.org.pl/ aktualnosci/szczegoly-aktualnosci/news/pomoc-pfron-dla-osob-niepelnosprawnych-w-zwiazku-z -epidemia-koronawirusa/ [dostęp: 3 IX 2020 r.]

19. Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. 10 faktów o wsparciu osób niepełnosprawnych podczas epidemii. Dostępny online: http://niepelnosprawni.gov.pl/art,1002,10-faktow -o-wsparciu-osob-niepelnosprawnych-podczas-epidemii [dostęp: 3 IX 2020 r.]

20. Ustawa z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 568)

Jak realizować potrzeby osób niepełnosprawnych w czasie pandemii?

109

21. Dykcik W.: Aktywność w kulturze i sztuce podstawą edukacji i twórczego życia osób niepełnosprawnych. W: Sztuka w życiu i edukacji osób niepełnosprawnych. Wybrane zagadnienia. Red. E. Jutrzyna. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, 2003, s. 15 22. Nowak A.: Uczestnictwo osób niepełnosprawnych w kulturze. Chowanna. 2015; 1: 91–102 23. Pineda V.S., Corburn J.: Disability, Urban Health Equity, and the Coronavirus Pandemic: Promoting Cities for All. J Urban Health. 2020; 97(3): 336–341 24. Stevens D., Landes S.: Potential impacts of COVID-19 on individuals with intellectual and developmental disability: a call for accurate cause of death reporting. Lerner Center for Public Health promotion. 14 IV 2020. Dostępny online: https://lernercenter.syr.edu/2020/04/14/potential-impacts-of-covid-19-on-individuals-with-intellectual-and-developmental-disability-a-call-for-accuratecause-of-death-reporting/ [dostęp: 3 IX 2020 r.]

25. Hakim D.: ‘It’s hit our front doors’: Homes for the disabled see a surge of COVID-19. New York Times. 8 IV 2020. Dostępny online: https://www.nytimes.com/2020/04/08/nyregion/coronavirus-disabilities-group-homes.html?action=click&module=RelatedLinks&pgtype=Article [dostęp: 3 IX 2020 r.]

26. The New York Times. Coronavirus in the U.S.: Latest Map and Case Count. 10 IV 2020. Dostępny online: https://www.nytimes.com/interactive/2020/us/coronavirus-us-cases.html#states [dostęp: 3 IX 2020 r.]

27. Parlament Europejski. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 8 lipca 2020 r. w sprawie praw osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz ich rodzin w dobie kryzysu związanego z pandemią COVID-19 (2020/2680(RSP)) 28. Różański M.: Koronawirus. Jak wspierać osoby z problemami zdrowia psychicznego. Gdzie szukać pomocy? [KONTAKTY]. Niepełnosprawni.pl. 25 III 2020. Dostępny online: http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/949297 [dostęp: 3 IX 2020 r.]

29. Strous R.D., Gold A.: Psychiatry and coronavirus: putting our best foot forward. Br J Psychiatry.

2020 doi: 10.1192/bjp.2020.90. published online May 4, 2020 30. Colle R., Ait Tayeb A.E., de Larminat D., Commery L., Boniface B., Lasica P.A., et al.: Short-term acceptability by patients and psychiatrists of the turn to psychiatric teleconsultation in the context of the COVID-19 pandemic. Psychiatry Clin Neurosci. 2020; 74(8): 443–4 31. Castro H.C., Lins Ramos A.S., Amorim G., Ratcliffe N.A.: COVID-19: don’t forget deaf people.

Nature. 2020; 579(7799): 343 32. Chang J.E., Weinstein B., Chodosh J., Blustein J.: Hospital readmission risk for patients with self reported hearing loss and communication trouble. J Am Geriatr Soc. 2018; 66: 2227–8 33. Brooks L.: For the deaf or hard of hearing, face masks pose new challenge. CNN. 2 IV 2020.

Dostępny online: https://edition.cnn.com/2020/04/02/opinions/deaf-hard-of-hearing-face-masks -brooks/index.html [dostęp: 3 IX 2020 r.]

34. Trecca E.M.C., Gelardi M., Cassano M.: COVID-19 and hearing difficulties. Am J Otolaryngol.

2020; 41(4): 102496 35. West J.S., Franck K.H., Welling D.B.: Providing health care to patients with hearing loss during COVID-19 and physical distancing. Laryngoscope Investig Otolaryngol. April 2020 36. Sabatello M.: Cultivating inclusivity in precision medicine research: Disability, diversity, and cultural competence. Journal of Community Genetics. 2019; 10(3): 363–373

110

Patrycja Kurowska, Wojciech Giermaziak v

v

v

Streszczenie Zabezpieczenie potrzeb osób niepełnosprawnych w czasie pandemii jest jednym z priorytetów zdrowia publicznego. Choć niepełnosprawność sama w sobie nie zwiększa ryzyka zakażenia COVID-19, czynniki lub okoliczności związane z niepełnosprawnością mogą to ryzyko zwiększać. W pracy przedstawiono niektóre rozwiązania, mogące zwiększyć bezpieczeństwo osób niepełnosprawnych oraz ich opiekunów w czasie epidemii nowego koronawirusa. Omówiono szczególne potrzeby wiążące się z niektórymi niepełnosprawnościami (m.in. słuchu, intelektualnymi) oraz sposoby ich realizacji. Rozważono też kwestie etyczne dotyczące ustalania priorytetów w leczeniu, gdy zasoby sprzętowe są niewystarczające.

Słowa kluczowe: koronawirus, COVID-19, pandemie, niepełnosprawni.

Summary Meeting the needs of disabled people during the pandemic is one of the priorities of public health.

Although disability itself does not increase the risk of COVID-19 infection, factors or circumstances related to the disability may increase this risk. Statistically disabled people have accompanying diseases more often than non-disabled people and more often live in residential facilities. Both of these factors have been shown to increase the risk of COVID-19 infections. In this paper, some solutions that may enhance safety of disabled people and their caregivers during the pandemic of the new coronavirus were introduced. Special needs related to some disabilities (including hearing and mental disabilities) and the methods of their implementation were discussed. Ethical questions on priorities in therapy in case of insufficient medical equipment were also raised.

Pandemic highlighted how much human life depends on readiness of public healthcare system and its ability to react. Success cannot be achieved without effective logistics. System changes, that reduce factors leading to worse social health conditions among disabled people are necessary. These changes should include access to free or affordable quality care, as well as trainings for health care workers in the field of providing services for disabled.

Disabled people are a group varied in terms of their needs. Data on who is more endangered with COVID-19 infection (and other infections), will enable to forecast and meet these needs better. People with mental disability and with pervasive developmental disorder may be exposed more to serious complications and should be provided proper information and support to lower this risk.

To maintain the well-being and mental health of people in isolation, services can be designed to meet the need for social contact and interaction. However, even after some solutions are introduced, it is extremely important to periodically evaluate them and make adjustments to meet the needs of people with disabilities the best way possible. Practices designed and revised in this way can also be taken into account in future emergencies.

Keywords: coronavirus, COVID-19, pandemics, disabled persons.

M

E

D

Y

C

Y

N

A

–

S

T

U

D

I

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 111-118

Paulina Młyńczyk

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Zielona Góra

Akupunktura – skuteczne uzupełnienie medycyny Acupuncture – an effective addition to medicine Akupunktura (od łacińskich słów acus – igła, i punctio – ukłucie), obok ziołolecznictwa, to jedna z najstarszych metod leczenia. Przechodziła różne koleje losu, nieobce jej były zarówno wzloty, jak i upadki. Przeżywała okresy triumfu i niepowodzeń, ostatecznie wychodząc zwycięsko ze zmagań z przeciwnościami. Obecnie znana jest niemal na całym świecie, mając wśród swoich zwolenników zarówno pacjentów, jak i lekarzy. Od lat pomaga i leczy wiele stanów chorobowych, skutecznie uzupełniając medycynę1. Działa przeciwbólowo, uspokajająco, dzięki czemu w niezliczonej liczbie przypadków pozwoliła na uniknięcie stosowania zbyt dużej ilości leków. Jej popularność stale rośnie, także dlatego, że jest to sposób leczenia tani i niewymagający skomplikowanej aparatury.

Z dobrodziejstw akupunktury skorzystać może prawie każdy, także ludzie w szponach nałogu, zwłaszcza palacze i alkoholicy.

Pomaga zerwać z używkami. Akupunktura wymaga jednak cierpliwości i systematyczności. Czasem efekt przychodzi od razu, a czasem zabieg trzeba powtórzyć wielokrotnie.

Nie zawsze działa jak cudowna tabletka po, której ból szybko znika. Na poprawę trzeba poczekać. Nie wolno się jednak tym zniechęcać. Niestety wielu ludzi tego nie rozumie i zaprzestaje terapii. A przecież metoda ta jest najlepiej przebadaną terapią alternatywną, zaś Logo Polskiego Towarzystwa Akupunktury www.poznan.akupunktura.com jej skuteczność potwierdzają liczne badania

1

Z. Garnuszewski, Renesans akupunktury, Warszawa 1988, s. 5–6.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

112

Paulina Młyńczyk

kliniczne. Warto dać jej szansę, tym bardziej że ma poparcie Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), która to oficjalnie potwierdza skuteczność akupunktury w leczeniu 43 jednostek chorobowych 2.

Akupunktura narodziła się Chinach. Już w V w. p.n.e. twórca medycyny ludowej Bjań-Cjao stosował nakłucia igłami w różnych chorobach. Także w starej chińskiej Księdze o przyrodzie i życiu napisanej w 221 r. p.n.e. wspomina się o nakłuwaniu igłami i nagrzewaniu. Podano też tam 365 punktów leczniczych. W wieku VI metoda ta dotarła do Japonii, potem do Korei, Wietnamu i Indii. W XVII wieku trafiła do Europy, najpierw do Francji i Niemiec.

Do Polski wiedzę o akupunkturze przywiózł Michał Boym (1612–1659) – jezuita, misjonarz i badacz medycyny chińskiej. Historię jego życia zbadał i dokładnie opisał Edward Kajdański, konsul Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w Kantonie3. Michał Boym wyjechał na misję do Chin, tam przebywał na dworze chińskiego cesarza. Wtedy zaczęła się jego fascynacja tamtejszą medycyną, a zwłaszcza leczeniem za pomocą igieł. Postanowił tłumaczyć chińskie księgi medyczne na łacinę. Tworzył też własne dzieła. Uważał, że człowiek Zachodu powinien poznać sposoby leczenia ze Wschodu.

Niestety, mimo że to dzięki niemu Polska i Europa dowiedziały się o korzyściach płynących ze stosowania akupunktury, jego postać jest prawie nieznana w naszym kraju4.

W roku 1979 w Polsce zaczęło się szkolenie lekarzy w zakresie akupunktury.

Utworzono instytuty, poradnie, a także szkoły przygotowujące do pracy z tą metodą m.in. w Bydgoszczy, Warszawie, Katowicach czy Łodzi5.

W naszym kraju największym propagatorem leczenia igłami był Zbigniew Garnuszewski. To m.in. z jego inicjatywy w 1987 roku powstało Polskie Towarzystwo Akupunktury. Był on lekarzem – pulmonologiem, a tytuł profesora nadzwyczajnego uzyskał w Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. Pracował w Singapurze, Hongkongu i Japonii. Tam bardzo duże wrażenie wywarła na nim właśnie metoda leczenia igłami. Postanowił zaszczepić ją na gruncie polskim6.

Zbigniew Garnuszewski uważał, że warto łączyć medycynę konwencjonalną z niekonwencjonalną. Chciał, aby pacjenci zmagający się np. z bólem próbowali zwalczać go najpierw naturalnymi sposobami leczenia, takimi jak akupunktura. Twierdził, że współczesny człowiek nadużywa leków syntetycznych, od których stopniowo uzależnia się. Tracą wtedy one swoje przeciwbólowe właściwości, gdyż organizm 2 M. Richter, Akupunktura – metoda wspierająca rehabilitację, Rehabilitacja w Praktyce, 2016, nr 3, s. 71–74.

3 Zob. szerzej: E. Kajdański, Michał Boym – ostatni wysłannik dynastii Ming, Warszawa 1988; tenże, Michał Boym – Ambasador Państwa Środka, Warszawa 1999.

4 B. Rymarczyk, J. Paduszyński, J. Błyszczuk, Polscy pionierzy medycyny chińskiej – niezwykłe ich dokonania, oraz historia życia, „Medycyna Manualna”, 2010, nr 1/2, s. 3–6.

5

W. Sapiński, I. Sapińska, O leczeniu akupunkturą, Warszawa 1986, s. 10–14.

6

Z. Garnuszewski, Akupunktura we współczesnej medycynie, T. 1, Warszawa 1996, s. 2–3.

Akupunktura – skuteczne uzupełnienie medycyny

113

przyzwyczajony do nich przestaje reagować na nie odpowiednio. Prócz tego leki stopniowo zatruwają nasz organizm, podrażniając żołądek i wątrobę. Takich konsekwencji nie niesie ze sobą akupunktura7.

Jakie są podstawowe wskazania do stosowania akupunktury? Jest ich wiele.

Pomoże ona w przypadkach wszelkiego rodzaju bólów (kręgosłupa, migrenowych), w przypadkach nerwic takich jak histeria, neurastenia, moczenie nocne. Przyniesie ulgę w zaburzeniach przewodu pokarmowego, w chorobach stawów i mięśni8. Akupunkturzyści igłami leczą także bezsenność, nadciśnienie, nadmierny apetyt, uzależnienia czy bolesne miesiączkowanie. Pomogą też w kaszlu, uporczywych wymiotach czy w przypadku obrzęków. Nakłuwanie pozwala na odprężenie i pozbycie się stresu9.

Lekarze w Chinach nawet otyłość zwalczają za pomocą igieł i ziół. W ten sposób pobudzają też odporność, zwłaszcza u dzieci, które często zapadają na różne infekcje.

Także matki karmiące w Chinach, mające problem ze zbyt małą ilością mleka, szukają pomocy u akupunkturzystów. Podobnie pary bezskutecznie starające się o potomstwo czy kobiety zmagające się ze złym samopoczuciem spowodowanym menopauzą10.

Jednak to ból jest najważniejszym wskazaniem do leczenia akupunkturą. Akupunktura uśmierza go, a często i likwiduje. Ból jest to przykre, nieznośne doznanie, wywołane negatywnymi czynnikami wewnętrznymi lub zewnętrznymi. Może ostrzegać nas przed poważną chorobą. Może też zmienić nasze życie w koszmar. Czasem leki nie pomagają, wtedy z odsieczą może ruszyć akupunkturzysta. Musi ustalić on przyczynę cierpienia, a następnie wdrożyć odpowiednią terapię. Odpowiednia terapia polega na nakłuwaniu właściwych punktów na ciele11.

Nauka o akupunkturze opiera się na teorii kanałów energetycznych. W kanałach tych (inaczej meridianach) krąży energia życiowa Qi. Jeżeli człowiek jest zdrowy, energia ta dopływa bez przeszkód do wszystkich narządów i pozwala na ich prawidłowe funkcjonowanie. Kiedy coś zakłóci krążenie Qi, może dojść do upośledzenia działania narządów, a w konsekwencji do choroby. Lekarz musi znaleźć wadliwie pracujący meridian i przywrócić jego prawidłowe funkcjonowanie nakłuciami. Nakłucia pobudzają układ współczulny i przywspółczulny i przy pomocy układu nerwowego odśrodkowego działają regulująco na czynność narządów wewnętrznych. Dzięki nakłuciom rozszerzają się drobne tętniczki i naczynia włosowate chorego organu.

Poprawia się krążenie krwi i do chorego narządu trafia już krew świeża, nasycona tlenem i składnikami odżywczymi. W efekcie tego procesu chory narząd oczyszcza się

7

Z. Garnuszewski, Renesans akupunktury, Warszawa 1988, s. 23–27.

8

W. Sapiński, I. Sapińska, O leczeniu…, op. cit., s. 37–38.

9

Z. Garnuszewski, Akupunktura we współczesnej..., op. cit., T. 1, s. 240–241.

10

Xi Sheng-yan, Yue Li-feng, Qian Lin-chao, Tradycyjna medycyna chińska. Fundamenty praktyki klinicznej, Łódź 2019, s. 189–195.

11

Z. Garnuszewski, Akupunktura we współczesnej medycynie, T. 2, Warszawa 1996, s. 101–105.

114

Paulina Młyńczyk

z metabolitów (produktów metabolizmu, czyli przemian chemicznych zachodzących w organizmie). Zaczyna prawidłowo funkcjonować12.

Meridiany – kanały łączące punkty akupunkturowe www.invimed.pl/akupunktura

W procesie akupunktury niezwykle ważne są tzw. punkty akupunktury lub inaczej punkty życia, biologicznie aktywne strefy. W nich na różnych głębokościach (od kilku milimetrów do kilku centymetrów) są położone receptory nerwowe przyjmujące bodźce i przekazujące je w kierunku dośrodkowym. Średnica punktu wynosi do 5 mm. Każdy punkt przynależy do jakiegoś narządu w ciele. Naciskając go, akupunkturzysta może stwierdzić, czy dany narząd działa poprawnie. Świadczy o tym np. ból przy ucisku. Punkty życia położone są w wyżej wspomnianych meridianach, przez które, przepływ energia Qi. Podczas wbicia igły w określone miejsce skóry pacjent odczuwa przechodzenie podrażnienia, mrowienie, przepływ „energii życiowej”.

Po ukłuciu ból szybko mija, a pacjent doznaje uczucia drętwienia i przyjemnego ciepła.

Potem następuje rozluźnienie mięśni, znaczna poprawa nastroju i ustępowanie części dolegliwości (np. duszności, kaszlu czy senności)13.

Kliniczne obserwacje dowodzą, że chorzy, u których zastosowano zabieg nakłucia, np. przed operacją, łatwiej dochodzili do siebie. Ból, który odczuwali po zabiegu, był mniejszy, mieli lepszy nastrój, a ich sen był głęboki. Akupunktura może, uspokoić chorego, jak i go pobudzić, zależy, jaki punkt zostanie aktywowany. Relacje naocznych świadków obserwujących znieczulenie igłami podczas operacji w szpitalach w Chinach są niezwykłe. Ginekolog Wallace Beresford Shute z kliniki w Ottawie, który w 1972 roku obserwował w Pekinie przydatność akupunktury do znieczuleń 12 Z. Garnuszewski, Renesans..., op. cit., s. 63–66.

13 W. Sapiński, I. Sapińska, O leczeniu…, op. cit., s. 26–32.

Akupunktura – skuteczne uzupełnienie medycyny

115

w chirurgii, tak opisuje przebieg operacji cesarskiego cięcia: „Technika nakłucia była ciekawa: dwie sześciocalowe igły wprowadzono po obu stronach pępka, poziomo, podskórnie, równolegle do siebie, a następnie po dwie dodatkowe w odpowiednie punkty obu kończyn. Wszystkie igły podłączono do generatora prądu impulsowego i pobudzano w ten sposób przez 15–20 minut. Rozpoczęto operację. Pacjentka nie odczuwała bólu ani zdenerwowania. Jadła w czasie operacji świeże jabłka i żartowała z lekarzami.

Tętno i ciśnienie przez cały czas operacji nie zmieniało się”14.

Igły do akupunktury pl.wikipedia.org/wiki/Akupunktura

Podobnie niezwykle wyglądała operacja tarczycy czterdziestoletniego mężczyzny. „Pacjentowi wprowadzono jedną stalową igłę w przedramię pomiędzy kością łokciową a promieniową. Igłę podłączono do generatora bateryjnego. Następnie podłączono dożylnie kroplówkę z 5% glukozy dodając 50 mg meperidine hydrochloride.

Po dwudziestominutowej indukcji rozpoczęto operację, w czasie, której pacjent był całkowicie przytomny i zachowywał się normalnie. Po zszyciu skóry usiadł, wypił szklankę mleka, założył piżamę, pozdrowił gości amerykańskich, powiedział: «Żyj długo Przewodniczący Mao», zszedł ze stołu i opuścił salę operacyjną”15.

14

M. Borzęcki, Akupunktura, Warszawa 1987, s. 52.

15

Tamże, s. 53.

116

Paulina Młyńczyk

W Europie akupunktura traktowana jest jeszcze jako terapia alternatywna.

Natomiast w Chinach, jak pokazują to powyższe przykłady, traktowana jest bardzo poważnie. I co najważniejsze, pomaga pacjentom. Warto jednak podkreślić, że nie może być ona jedyną metodą przeciwbólową stosowaną przy operacjach. Przynajmniej u pacjentów europejskich i amerykańskich. Zachęcające są natomiast wyniki stosowania nakłuć u rodzących, które często nie życzą sobie całkowitego zniesienia bólu.

Akupunktura jako słaba metoda analgezji może być pomocna w lekkim znieczuleniu bólu porodowego. Dotyczy to też kobiet z naszej części świata, nie tylko z Azji16.

Przy wsparciu medycyny czy fizjoterapii może przynieść dużo korzyści dla zdrowia. Dowodów na to jest coraz więcej. Ciągle pojawiają się nowe badania kliniczne dotyczące skuteczności tej metody. I tak na przykład badanie B.M. Bermana, L. Lao i B.B. Singha z 1999 roku17 dotyczące pacjentów z bólem kolana wykazało korzystne działanie akupunktury w porównaniu ze standardowym leczeniem. Także osoby z tzw. „łokciem tenisisty” odczuły poprawę samopoczucia już po czwartym zabiegu nakłucia.

Wspomniany wcześniej raport WHO z 2003 roku przytacza badania kliniczne dowodzące, że akupunktura uśmierza dolegliwości bólowe karku. 12 z 15 badanych odczuło poprawę już po pierwszym zabiegu. Ocenili zmniejszenie bólu o mniej więcej 40%.

W podobnym badaniu osoby cierpiące z powodu bólów kręgosłupa mogły powrócić do normalnej aktywności po zastosowaniu serii nakłuć odpowiednich punktów18.

Przeciętny zabieg trwa około pół godziny. Wyjątkiem jest pierwsza, dłuższa wizyta, podczas której akupunkturzysta przeprowadza wywiad z pacjentem, pyta o dolegliwości. Stara się poznać osobę, która prosi go o pomoc. Za każdym razem chory ma mierzone ciśnienie i tętno. Podczas zabiegu leży spokojnie. Ma to być dla niego forma relaksu. Na początku leczenia warto wykonywać nakłucia dwa razy w tygodniu, a następnie raz na tydzień, a jeszcze później raz w miesiącu. Do poczucia poprawy może być potrzebnych nawet 10–12 spotkań z akupunkturzystą19. Przed zabiegiem nie wolno spożywać alkoholu. Nie można być też na czczo w jego trakcie. Po wizycie należy odpoczywać przynajmniej przez dwie godziny, wskazane jest również noszenie ubrań z naturalnych i przewiewnych tkanin, typu len i bawełna20. Przeciwwskazaniami do zabiegu są natomiast: bóle o nieznanym pochodzeniu, ostre zapalenie skóry, ostre zapalenie uszu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropne zapalenie migdałków.

Igieł nie wolno wkłuwać w miejsca objęte infekcją, w plamy wątrobowe, blizny, tatuaże, a także w miejsca, z których danej osobie wcześniej usunięto węzły chłonne. Należy

16

Tamże, s. 57.

17

B.M. Berman, B.B. Singh, L. Lao, A randomized trial of acupuncture as an adjunctive therapy in osteoarthritis of the knee, Rheumatology, May 1999, 38(4): 346–354.

18

M. Richter, Akupunktura …, op. cit., s. 72–73.

19

W. Sapiński, I. Sapińska, O leczeniu…, op. cit., s. 44.

20

Tamże, s. 46.

Akupunktura – skuteczne uzupełnienie medycyny

117

być też ostrożnym w leczeniu chorych przyjmujących leki zmniejszające krzepliwość krwi oraz kobiet w początkowym etapie ciąży (pierwsze trzy miesiące)21.

W Polsce, w miastach wojewódzkich, nie ma problemu z dostępem do akupunkturzystów. Praktykują, otwierają gabinety – nawet w czasie pandemii. W naszym kraju istnieją szkoły wyższe uczące tego zawodu. Ich absolwentami jest wielu lekarzy czy rehabilitantów, którzy tę formę terapii łączą z leczeniem konwencjonalnym. Warto jednak podkreślić, że jest wielu akupunkturzystów bez studiów medycznych, którzy bardzo dobrze znają się na rzeczy i skutecznie pomagają chorym. Każdy z nich ma swoje metody leczenia, jeden poprzestanie na wkłuciu dwóch igieł, a drugi wbije ich kilkadziesiąt.

Akupunktura nie może być panaceum, bowiem nie utrzymano by jej istnienia w tajemnicy przed światem przez 5 tysięcy lat. Musi posiadać jednak działanie terapeutyczne skoro od wieków jest popularna w Azji22. Jest skuteczną metodą wspierającą medycynę i rehabilitację. Działa ona synergistycznie z innymi formami leczenia, skuteczne je uzupełniając. Każdy, kto chciałby spróbować terapii igłami, a ma wątpliwości, powinien porozmawiać z lekarzem. W związku z zabiegami nie odnotowuje się wielu objawów niepożądanych. Niektórzy pacjenci mogą odczuwać lekkie zmęczenie, zawroty głowy. Zdarzają się również przypadki omdleń. Z miejsca nakłucia może też sączyć się krew. Akupunktura jest jednak uznana za bezpieczną metodę. Dlatego warto wprowadzić ogólnopolskie programy edukacyjne, które rozwiałyby mity dotyczące akupunktury. Celem tej edukacji byłoby też uświadomienie chorym, że istnieją naturalne metody leczenia przynoszące ulgę w cierpieniu. I są to metody oficjalnie uznane przez służbę zdrowia.

Bibliografia 1. Berman B.M., Singh B.B., Lao L., A randomized trial of acupuncture as an adjunctive therapy in osteoarthritis of the knee, Rheumatology, May 1999, 38(4): 346–354 2. Borzęcki Maciej, Akupunktura, Warszawa 1987 3. Garnuszewski Zbigniew, Akupunktura we współczesnej medycynie, t. 1 i t. 2, Warszawa 1996 4. Garnuszewski Zbigniew, Renesans akupunktury, Warszawa 1988 5. Kajdański Edward, Michał Boym – Ambasador Państwa Środka, Warszawa 1999 6. Kajdański Edward, Michał Boym – ostatni wysłannik dynastii Ming, Warszawa 1988 7. Norrbrink Cecilia, Mollin Beata, Lundeberg Thomas, Ból z perspektywy fizjologii, Poznań 2013

21

C. Norrbrink, B. Mollin, T. Lundberg, Ból z perspektywy fizjologii, Poznań 2013, s. 108–109.

22

M. Borzęcki, Akupunktura…, op. cit., s. 52.

118

Paulina Młyńczyk

8. Richter Michał, Akupunktura – metoda wspierająca rehabilitację, Rehabilitacja w Praktyce, 2016, nr 3 9. Rymarczyk Bożena, Paduszyński Jarema, Błyszczuk Jerzy, Polscy pionierzy medycyny chińskiej – niezwykłe ich dokonania, oraz historia życia, Medycyna Manualna, 2010, nr 1/2 10. Sapiński Włodzimierz, Sapińska Ilona, O leczeniu akupunkturą, Warszawa 1986 11. Xi Sheng-yan, Yue Li-feng, Qian Lin-chao, Tradycyjna medycyna chińska. Fundamenty praktyki klinicznej, Łódź 2019 12. www.poznan.akupunktura.com [dostęp: 2 IV 2021 r.]

13. www.invimed.pl/akupunktura [dostęp:2 IV 2021 r.]

14. pl.wikipedia.org/wiki/Akupunktura [dostęp: 2 IV 2021 r.]

v

v

v

Streszczenie Akupunktura jest jedną z najstarszych metod leczenia. Narodziła się w Chinach. W Polsce rozsławił ją, podróżujący po niemal całym świecie lekarz – Zbigniew Garnuszewski. To właśnie z jego inicjatywy, w 1987 roku powstało Polskie Towarzystwo Akupunktury. Światowa Organizacja Zdrowia WHO oficjalnie potwierdza skuteczność akupunktury w leczeniu 43 jednostek chorobowych. Sam zabieg polega na nakłuwaniu odpowiednich punktów w ciele igłami. Najczęściej akupunkturzyści pomagają walczyć z bólem. W Polsce istnieją szkoły uczące tego zawodu, dlatego dostęp do tego typu leczenia jest w naszym kraju coraz łatwiejszy. Wzrasta też liczba pacjentów decydujących się na tego typu leczenie.

Słowa kluczowe: akupunktura, medycyna niekonwencjonalna, punkty akupunkturowe, meridiany, Qi, igły.

Summary Acupuncture is one of the oldest treatment methods. It has started in China. A doctor, who travelled around the world, Zbigniew Garnuszewski, popularised it in Poland. It was his initiative to found Polish Acupuncture Association in 1987. World Health Organisation (WHO) officially confirms acupuncture effectiveness in treatment of 43 disease entities. The procedure itself includes inserting needles in particular places of patient’s body. Most often acupuncturists help to ease the pain. I Poland there are schools in which this profession can be studied, thus the access to this type of treatment is becoming easier. There is also an increasing number of patients who decide to this type of therapy.

Keywords: acupuncture, complementary therapies, acupuncture points, meridians, Qi, needles.

M

E

D

Y

C

Y

N

A

–

S

T

U

D

I

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 119-136

Piotr Siermontowski

Katedra Technologii Prac Podwodnych Akademii Marynarki Wojennej, Gdynia

Joanna Siermontowska

Główna Biblioteka Lekarska, Warszawa

Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina z punktu widzenia różnych specjalności medycznych.

Część 1 Negative and other health effects on drinking wine from the perspective of different medical specialities. Part 1 Wstęp Wino, napój znany od kilku tysięcy lat, przez ogromną większość swej historii miał wyłącznie pozytywny wpływ na zdrowie pijących go ludzi. Czynniki negatywne, o których mowa w dalszej części opracowania w związku z uwarunkowaniami populacyjnymi i środowiskowymi nie odgrywały istotnej roli. Wino wraz z innymi napojami przez całe tysiąclecia w wielu kulturach zastępowało czystą wodę.

Dostęp do wody Podstawą metabolizmu człowieka jest odpowiednia podaż wody. W czasach obecnych znaczna część populacji zamieszkującej Ziemię nie ma dostępu do odpowiedniej ilości wody, odpowiedniej jakości wody lub razem występują oba te czynniki. Tym bardziej w wiekach wcześniejszych, mimo znacznie niższej liczby ludzi zamieszkujących planetę, istniały te same problemy z nieograniczonym dostępem do wody pitnej.

Przedstawiciele gatunku ludzkiego zdawali sobie zawsze sprawę, że aby przeżyć, muszą mieć dostęp do źródeł wody pozwalającej zaspokoić potrzeby żyjącej w danym miejscu populacji. Świadomość ta nie dotyczyła niestety czynnika jakościowego [1, 2].

W chwili obecnej dostęp do wody pitnej ograniczany jest przez zmiany klimatyczne, infrastrukturę i, co niezwykle istotne, zanieczyszczenie zasobów wody. Nie istnieją natomiast problemy, które przez wiele setek lat utrudniały dostęp do wody,

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

120

Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska

takie jak zwalczanie zanieczyszczeń biologicznych, konserwacja, dekontaminacja i przechowywanie. Są to jednak osiągnięcia ostatnich trzech wieków. Część tej wiedzy dostępna była również cywilizacjom helleńskiej i romańskiej, jednak mroki średniowiecza skutecznie zatarły te istotne informacje i dopiero po upływie prawie tysiąclecia odkryto ponownie i rozwinięto zasady przechowywania i konserwacji wody pitnej [2].

Od zawsze miasta i osady budowano nad zbiornikami lub ciekami wodnymi. Jest to zrozumiałe właśnie ze względu na umożliwienie stałego dostępu do wody. Niestety świadomość procesów biologicznych zachodzących w tej wodzie przez całe tysiąclecia nie istniała. O ile życie małej grupy ludzi nad dużym ciekiem wodnym gwarantowało z dużym prawdopodobieństwem wodę jakości pozwalającej na jej spożycie niezależnie od działalności tejże grupy, już istotne zwiększenie liczebności populacji lub bytowanie nad zbiornikiem wody stojącej stanowiło istotny problem natury zdrowotnej. Zbiornik, czy ciek wodny, nad jakim bytowała społeczność ludzka, stanowił nie tylko źródło wody do celów spożywczych, ale także do celów gospodarczych (pranie, mycie), a co najgorsze, prawie zawsze stanowił także miejsce, gdzie pozbywano się odpadów, często także odchodów i ciał zmarłych. Powodowało to rozwój patogenów bakteryjnych oraz innych drobnoustrojów, czyniących wodę niezdatną do spożycia. Ten pierwotny model korzystania ze zbiorników wodnych spotykany jest nadal na kontynencie afrykańskim [1].

Jako pierwsi problem ten zauważyli starożytni Grecy, zalecając, aby punkty poboru wody do celów konsumpcyjnych (Platon, Timajos) zlokalizowane były w górze biegu rzeki, zanim wpłynie w obręb miasta. Znacznie dalej poszli Rzymianie, budując system akweduktów dostarczających czystą wodę do miast, najpierw Rzymu, który jako jedyne miasto w starożytności osiągnął liczebność populacji 1 miliona mieszkańców, a także do innych miast na Półwyspie Apenińskim i na terenach przez Rzymian podbitych. Jednak obszary, na których poziom cywilizacyjny pozwalał na takie rozwiązania, stanowiły zawsze mniejszość w stosunku do reszty [2].

Dlatego zachorowania obecnie określane jako zatrucia pokarmowe, choroby brudnych rąk, choroby biegunkowe itd., były niezwykle powszechne i często stawały się przyczyną masowych zgonów. Sytuacji tej sprzyjał także niski poziom higieny wynikający z niskiego poziomu wiedzy ogólnej, a co za tym idzie, także oświaty, a dodatkowo, szczególnie w wiekach średnich, promowanie braku higieny przez chrześcijaństwo jako „cnoty” miłej Bogu.

Szczególny problem przez setki lat stanowiło przechowywanie wody (i w ogóle żywności) w taki sposób, aby była zdatna do picia przez okres dłuższy niż kilka dni.

Woda przechowywana była w naczyniach glinianych bądź w beczkach. Opakowania te nie gwarantowały niestety szczelności, ochrony przed warunkami atmosferycznymi, dostępem drobnoustrojów itd. Brakowało też świadomości potrzeby mycia pojemników na wodę. O dezynfekcji oczywiście nikt w tych czasach nie słyszał, zresztą poza wypalaniem wnętrza nie dysponowano innymi metodami walki z drobnoustrojami. Sytuacja ta powodowała, że w zależności od źródła pochodzenia wody i warunków przechowywania (szczelność, temperatura) w wodzie dochodziło do lawinowego narastania

Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina… Część 1

Eduard von Grützner pinxit Internet

121

122

Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska

populacji drobnoustrojów, często także glonów, grzybów i krasnorostów, co czyniło wodę niezdatną do picia nie tylko ze względów zdrowotnych, ale nawet organoleptycznych. Po wykorzystaniu wszystkich możliwych do zmetabolizowania związków zawartych w wodzie mikroorganizmy obumierały i wygląd, a często i zapach przechowywanej wody się poprawiał, jednak pozostałe w niej metabolity i produkty rozpadu komórek często były jeszcze bardziej toksyczne niż same mikroorganizmy. Złudne przekonanie, „że woda jest już dobra”, prowadziło do masowych zatruć. Zdarzało się, że ginęła np. cała załoga okrętu. Problem ten zaczęła coraz skuteczniej rozwiązywać Royal Navy, zalecając zakwaszanie przechowywanej w beczkach na okrętach wody sokiem cytrynowym, co spowodowało nazywanie angielskich marynarzy „cytryniarzami”, ale obniżyło o 60% śmiertelność wśród załóg, gdyż, niejako przy okazji, zlikwidowano problem szkorbutu, który przez wieki dziesiątkował marynarzy [3, 4].

Bez rozwiązania problemu dostępu do czystej wody ludzkość by nie przetrwała, więc musiały być stosowane metody zwiększające bezpieczeństwo jej spożycia.

W miejscach, gdzie populacja była zorientowana, że część chorób i zgonów wywołana jest jakością wody, dość szybko zaobserwowano, że gotowanie bądź zmniejsza nasilenie toksycznych oddziaływań, bądź w ogóle je likwiduje. Pozwoliło to osiadłym społecznościom, o ile dysponowały wystarczającą ilością opału, na gotowanie wody i używanie jej nie tylko do przygotowywania potraw, ale również do bezpośredniego spożycia. W Europie czy Ameryce Północnej, w północnej części Azji było to możliwe, dzięki bogatemu drzewostanowi. Tą możliwością nie dysponowały jednak populacje żyjące bądź to w terenie wysokogórskim, bądź w klimacie suchym tropikalnym i subtropikalnym. Występował tam stały niedobór „paliwa” i nie było możliwości przegotowywania wody. Najlepszym przykładem są tutaj żyjące obecnie ludy Afryki Subsacharyjskiej, gdzie na stepie i sawannie opałem są suszone odchody zwierząt.

Dodatkowo występuje tam permanentny brak wody, w zbiornikach wodnych z uwagi na sprzyjające warunki termiczne rozwija się niezwykle bogata mikrofauna i mikroflora, a poziom edukacji i higieny społeczeństwa jest najniższy na świecie.

Możliwości zastąpienia czystej wody Z braku wystarczającej ilości wody o odpowiedniej jakości, człowiek starał się ją czymś zastąpić. Naturalnym zjawiskiem było spożywanie zamiast wody soczystych owoców.

Niestety okres wegetacji niezależnie od szerokości geograficznej nie pozwalał na stały i całoroczny dostęp do owoców, które mogłyby zaspokoić zapotrzebowanie na wodę pitną. Dlatego podejmowano próby przechowywania owoców, co z wiadomych względów (niezapewnienie odpowiednich warunków) kończyło się zawsze na dłuższą metę niepowodzeniem.

Jednak doświadczenia związane z przechowywaniem owoców nie poszły na marne.

Nie udało się przechować przez dłuższy czas owoców, podobnie nie udało się przechować soku. Jednak obserwacja „psujących się” owoców zalegających w zakopanych

Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina… Część 1

123

w ziemi amforach w połączeniu z cierpliwością obserwatora wykazała, że sok przez pewien czas nie nadawał się do spożycia, powodując dolegliwości żołądkowe. Jednak po dłuższym czasie przemiany w nim zachodzące uspokajały się, wygląd i smak płynu zmieniał się. I, co najważniejsze, stawał się ponownie zdatny do picia. Jeżeli przechowywano go bez dostępu owadów, we względnie szczelnym naczyniu; wypalana gliniana amfora z korkiem z glinki kaolinowej, pozostawał zdatny do picia przez dłuższy okres czasu, dodatkowo posiadając walory smakowe przewyższające czystą wodę [5, 6].

W ten sposób prekursor współczesnego wina – sok owocowy fermentowany przez dzikie drożdże stał się bezpiecznym napojem dostarczającym niezbędnej dla życia człowieka wody. W krajach o klimacie zwrotnikowym, subtropikalnym i tropikalnym w zasadzie rozwiązało to problem dostępu do czystej wody [5, 7].

Inaczej sprawa się miała w klimacie umiarkowanym w jego chłodniejszej odmianie, z jaką mamy do czynienia w Europie północnej. Tu, na drodze nieco dłuższych doświadczeń powstał prekursor piwa, a w krajach Azji na tej samej szerokości geograficznej napoje pochodzące z mleka zwierząt, ale również powstające na drodze fermentacji. Tu dobrym przykładem jest mało doceniany na ziemiach współczesnej Polski, ale obecny na wschodnich kresach I Rzeczypospolitej kumys.

Wino a sytuacja zdrowotna w starożytności i wiekach średnich Jak zaznaczono w pierwszym akapicie wstępu, negatywne właściwości wina, o których będzie mowa w niniejszej pracy, nie miały większego, a często jakiegokolwiek znaczenia w czasach, gdy prekursor dzisiejszego wina (ale i piwa) powstawał.

W zależności od lokalizacji danej kultury przeciętna długość życia człowieka białego wynosiła około 30 lat. W statystyce nie umieszczano noworodków do pierwszego roku życia, gdyż to spowodowałoby istotne obniżenie tej średniej z uwagi na wysoką ich umieralność. Przykładem może być tutaj podgatunek człowieka z Neandertalu, w przypadku którego właśnie umieralność okołoporodowa wraz ze zmianami warunków klimatycznych doprowadziły do wyginięcia gatunku.

W dwóch kulturach – greckiej i rzymskiej, i to jedynie w początkowym okresie – udało się przedłużyć średnią długość życia do ponad 40 lat. Zawdzięczano to właśnie dostępowi do czystej wody i innych napojów, brakowi okresów głodu i wyższej jakości spożywanych pokarmów.

Jednak wzmiankowana długość życia i tak była dwukrotnie niższa od obecnej.

Również przyczyny śmierci ludzi w starożytności i średniowieczu były istotnie różne niż obecnie. Niestety ówczesny poziom wiedzy medycznej po prostu nie pozwalał na dłuższe życie.

Główną przyczyną zgonów były choroby bakteryjne, wirusowe i inne zakaźne, następnie urazy i zranienia. Nieznajomość zasad antyseptyki i aseptyki, brak skutecznych środków przeciwbakteryjnych i przeciwwirusowych a nawet przeciwgorączkowych powodowały, że tylko nielicznym ludziom, najczęściej mężczyznom, udawało

124

Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska

Eduard von Grützner pinxit Internet

Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina… Część 1

125

się dożyć do 50. czy nawet 60. urodzin. Jednak stanowili oni rzadkość, a wyleczalne w 100% obecnie zachorowania wirusowe czy bakteryjne, zapalenie wyrostka robaczkowego, zapalenia płuc, zatrucia pokarmowe czy zakażone rany prowadziły nieuchronnie do śmierci. Umieralność kobiet okołoporodowa czy poporodowa wielokrotnie przekraczała stan obecny, uzupełniając statystykę.

Z tego powodu wpływ napoju pochodzącego z soków owocowych, zawierającego pewną ilość działającego bakteriostatycznie alkoholu i dostarczającego wody, był nie do przecenienia. Ilość alkoholu była niewielka, a inne składniki także występowały w takiej ilości, że nawet przy wieloletnim stosowaniu nie odgrywały większej negatywnej roli w patomechanizmie zgonów ówczesnych ludzi. Dlatego użycie w tych czasach wina jako zasadniczego obok wody (o ile była dostępna) napoju codziennego można oceniać wyłącznie pozytywnie [5, 6].

W wiekach średnich, w czasie dominacji religii chrześcijańskiej, a szczególnie jej katolickiego w większości Europy odłamu, sytuacja higieniczna i zdrowotna zamieszkujących te tereny ludzi uległa dramatycznemu pogorszeniu. Rozpadło się Cesarstwo Rzymskie, zabrakło więc jego organizacji i inżynierii, zapomniano, a wręcz zakazano szerzenia wiedzy naukowców greckich; można powiedzieć, że pod wpływem religii społeczeństwo cofnęło się w rozwoju ponad 1000 lat. Nic więc dziwnego, że pierwszą część średniowiecza nazywa się „wiekami ciemnymi”. Brak dostępu do czystej wody, brak dostępu do wiedzy medycznej, niska jakość pożywienia i religijne przesądy dotyczące „ascezy i umartwiania się”, czyli życia w brudzie bez zachowania jakiejkolwiek higieny, ponownie skróciły średnią długość życia Europejczyka i podniosły znaczenie dostępu do napoju, pozwalającego względnie bezpiecznie gasić pragnienie.

Niska średnia długość życia i liczne występujące choroby od czasu powstania prekursorów dzisiejszych win do nawet XVII wieku nie pozwoliły stałemu spożywaniu wina na wywarcie negatywnych wpływów na zdrowie populacji. Negatywne skutki spożycia wina w dzisiejszym tego słowa znaczeniu wymagają bądź to długiego oddziaływania na organizm człowieka, odpowiedniego składu napoju (dzisiejsze metody produkcji) i często także warunków środowiskowych (zanieczyszczenia – alergizacja).

Te zależności nie występowały u większości populacji w wiekach wcześniejszych.

Dlatego o naprawdę negatywnym wpływie wina na zdrowie człowieka można mówić wyłącznie w czasach nowożytnych, a szczegółowo dopiero w odniesieniu do ostatnich dwóch–trzech wieków.

Szkodliwe substancje zawarte w winie Każdy z napojów alkoholowych ma swój charakterystyczny skład. Poza alkoholem i wodą, które są wspólne dla wszystkich napojów, różnią się składem. Również inne niż alkohol substancje szkodliwe są charakterystyczne dla poszczególnych napojów.

W winie znajdujemy następujące związki i grupy związków, mogące mieć szkodliwe działanie na ustrój człowieka:

126

Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska

•• •• •• •• ••

alkohol etylowy, mykotoksyny, pozostałości środków ochrony roślin, alergeny, inne.

Alkohol etylowy Najbardziej znanym i najlepiej udokumentowanym składnikiem wina mogącym wywierać negatywne działanie na organizm człowieka, szczególnie przy spożyciu przewlekłym i systematycznym, jest alkohol etylowy.

Alkohol etylowy wchłania się przez błony śluzowe, w mniejszym stopniu przez skórę nieuszkodzoną, a także w postaci par przez płuca. Wchłaniany jest w każdej części przewodu pokarmowego, choć z różną prędkością. Najwolniej w przełyku i jamie ustnej, najszybciej w jelicie grubym przy podaniu doodbytniczym, natomiast podczas normalnej konsumpcji ok. 20% wchłaniane jest w żołądku, a 75% w jelicie cienkim [8].

Eliminacja alkoholu z organizmu człowieka zachodzi trzema sposobami. W postaci niezmienionej wydalany jest z powietrzem oddechowym, a także przez nerki. Pierwsza z tych dróg z uwagi na wydajność jest nieistotna statystycznie, natomiast druga zależy od stopnia nawodnienia organizmu, przeciętnie tą drogą wydalamy od 2 do 10% spożytego alkoholu. Większość alkoholu jest metabolizowana w wątrobie na drodze utleniania. Proces realizowany jest w mikrosomach komórki wątrobowej przez układ enzymatyczny MEOS (Microsomal Ethanol Oxidizing System) [9].

Poza wątrobą niewielka część alkoholu metabolizowana jest poprzez dehydrogenazę alkoholową (ADH) [10].

Jednak utlenianie alkoholu nie pozostaje bez wpływu na czynność wątroby.

Dochodzi do zaburzeń metabolizmu białek, tłuszczów i węglowodanów. Utlenianie alkoholu wysuwa się na pierwszy plan, powodując spadek fizjologicznego metabolizmu [11]. Dochodzi do spadku utleniania tłuszczów [12], patologicznych zmian metabolizmu węglowodanów prowadzących do hipoglikemii [13] oraz istotnych zaburzeń produkcji białek zarówno strukturalnych, jak i enzymatycznych.

Intensywna terapia Z uwagi na zawartość alkoholu etylowego w winach prawdopodobieństwo tak szybkiego wchłaniania alkoholu, że doszłoby do zatrucia ostrego, jest mało prawdopodobne.

Mechanizm śmierci w ostrym zatruciu alkoholem etylowym może być różny. Przy bardzo szybkim wchłanianiu najczęściej przyczyną jest porażenie ośrodka oddechowego w rdzeniu przedłużonym. Ten mechanizm z uwagi na procentową zawartość alkoholu w winie nie jest spotykany; występuje jedynie przy spożyciu trunków wysokoprocentowych. Przy wolniejszym wchłanianiu dochodzi do narastania niewydolności krążenia

Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina… Część 1

127

aż do wstrząsu na drodze typowego stresu. Ten mechanizm teoretycznie jest możliwy przy spożyciu większej ilości wina wzmacnianego bądź spożywaniu równoczasowo różnych alkoholi.

Przewlekła intoksykacja alkoholem, a z taką mamy najczęściej do czynienia w związku z konsumpcją wina, prowadzić może do śmierci na drodze niewydolności narządów wewnętrznych i powikłań z tym związanych. Są to najczęściej powikłania niewydolności wątroby w przebiegu marskości alkoholowej, niewydolność serca lub najrzadziej niewydolność nerek.

W ostatnich latach wyodrębniono także osobny zespół „nagłej, niewyjaśnionej śmierci związanej z nadużywaniem alkoholu” (SUDAM). Jest on rozpoznawany, gdy poza danymi klinicznymi o przewlekłym nadużywaniu alkoholu w badaniu makroskopowym i mikroskopowym, poza zmianami w wątrobie brak jest innych uchwytnych wykładników patologii mogących prowadzić do śmierci [14].

Psychiatria – medycyna sądowa Alkohol w sposób szczególnie widoczny oddziałuje na układ nerwowy. Wyróżnia się dwa zespoły objawów związane ze spożyciem alkoholu – natychmiastowy efekt toksyczny, oraz zmiany degeneracyjne i charakterologiczne wywołane przewlekłą intoksykacją. Nie ma znaczenia rodzaj spożywanego napoju alkoholowego, a jedynie dawka w przeliczeniu na czysty alkohol etylowy w jednostce czasu. Oczywiście chwilowa reakcja na alkohol uzależniona jest osobniczo od wielu czynników. Ważny jest stan zdrowia, nawodnienie, posiłek towarzyszący spożyciu alkoholu, kondycja psychiczna, rytm biologiczny (pora dnia), odporność osobnicza, a także czynniki rasowe.

Te ostatnie, mało znane, uzależnione są od uwarunkowanych genetycznie możliwości tworzenia dehydrogenazy alkoholowej. Enzym ten syntetyzowany jest łatwo i w dużych ilościach u przedstawicieli rasy białej, szczególnie typ kaukaski, natomiast jego synteza u osobników rasy żółtej jest śladowa.

Dlatego poziomy alkoholu we krwi łączone z poszczególnymi grupami zaburzeń psychomotorycznych muszą być osobno określane dla rasy. Poniżej przedstawiono zespoły objawów których można spodziewać się przy poszczególnych zakresach poziomów alkoholu w promilach we krwi. Są to uśrednione dane dotyczące białych mieszkańców Europy i Ameryki Północnej. Dla części Europy, w której leży Polska, wydają się one nieco zaniżone [15]: •• 0,2–0,3 – stan wskazujący na spożycie alkoholu, poprawa samopoczucia, lekkie rozluźnienie; •• 0,3–0,5 – zmniejszona samokontrola, lekkie upośledzenie koordynacji wzrokowo-ruchowej, obniżenie krytycyzmu, euforia; •• 0,5–0,8 – uczucie odprężenia i ciepła, koordynacja procesów myślowych nie zawsze jest dokładna, osoba może sprawiać wrażenie trzeźwej, natomiast może wystąpić opóźnienie reakcji psychicznej na bodziec zewnętrzny, zaburzenia

128

Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska

sprawności ruchowej (niezauważalne osłabienie refleksu), nadmierna pobudliwość i gadatliwość, a także obniżenie samokontroli oraz błędna ocena własnych możliwości, które często prowadzą do fałszywej oceny sytuacji; •• 0,8–0,9 – nieznaczne zakłócenia równowagi, mowy, widzenia i słyszenia; uczucie euforii; •• 1,1–1,2 – utrzymanie koordynacji i równowagi coraz bardziej utrudnione, wyraźne upośledzenie kontroli fizycznej i umysłowej; •• 1,4–1,5 – osoba sprawia wrażenie zadowolonej z powodu zmniejszenia hamulców psychicznych; częsta gadatliwość, połączona ze zdradzaniem tajemnic; niewyraźna mowa, zmącone widzenie, utarta sprawności motorycznych; •• 2 – utrata kontroli motorycznej, ograniczenie procesów myślowych, zaburzenia równowagi, sprawności i koordynacji ruchowej, obniżenie progu bólu, spadek sprawności intelektualnej (błędy w logicznym rozumowaniu, wadliwe wyciąganie wniosków itp.), pogłębiający się w miarę narastania intoksykacji alkoholowej, opóźnienie czasu reakcji, wyraźna drażliwość, obniżona tolerancja, zachowania agresywne, pobudzenie seksualne, wzrost ciśnienia krwi oraz przyspieszenie akcji serca; •• 3 – zawroty głowy i wymioty, zaburzenia równowagi ciała, upośledzenie koordynacji ruchów złożonych, zaburzenia mowy (mowa bełkotliwa), wyraźne spowolnienie, wzmożona senność, znacznie obniżona zdolność do kontroli własnych zachowań; •• 4 – narastanie zaburzeń koordynacji wszystkich ruchów, mocne osłabienie odbierania bodźców zewnętrznych, skłonności do głębokiego snu, spadek ciśnienia krwi, obniżenie ciepłoty ciała, osłabienie lub zanik odruchów fizjologicznych oraz głębokie zaburzenia świadomości prowadzące do śpiączki; dla kobiet uważane za dawkę śmiertelną; •• powyżej 4 promille – głęboka śpiączka, zaburzenia czynności ośrodka oddechowego i naczyniowo-ruchowego, możliwość porażenia tych ośrodków przez alkohol; dla mężczyzn uważane za dawkę śmiertelną.

Przewlekłe działanie alkoholu na obwodowy układ nerwowy objawia się zwykle zapaleniem wielonerwowym (polineuropatia). Najistotniejsze jest jednak oddziaływanie na ośrodkowy układ nerwowy i powstające tam zmiany psychoorganiczne.

Psychoza Wernickiego–Korsakowa Wywoływana jest bądź to organicznym uszkodzeniem mózgu przez toksyczne działanie alkoholu, bądź to niedoborami pokarmowymi, szczególnie witaminy B1. Występuje w dwóch postaciach:

Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina… Część 1

Eduard von Grützner pinxit Internet

129

130

Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska

•• zmiany neurologiczne opisane przez Carla Wernickiego takie jak: niezborny chód, zaburzenia czucia i kontroli ruchów, oczopląs i anizokoria, upośledzenie reakcji źrenic na światło, drgawki; •• zmiany psychiczne opisane przez Siergieja Korsakowa: zaburzenia pamięci bieżącej, kłopoty z przywołaniem dawniejszych wydarzeń i ich chronologii.

Dla wypełnienia luk pamięciowych pojawiają się konfabulacje. Alkoholik nie potrafi myśleć abstrakcyjnie ani przestrzennie. Ma trudności w przyswajaniu nowych informacji i trudności ze zrozumieniem ich sensu. Czasami występują halucynacje oraz zmiany osobowości [16].

Delirium tremens Biała gorączka alkoholowa, majaczenie drżenne – bo tak brzmią polskie nazwy tego zespołu – jest ostrym stanem zagrożenia życia i występuje u 5–10% osób nałogowo spożywających alkohol. Objawy występują po spożyciu alkoholu, ale także mogą wystąpić do 72 godzin po jego nagłym odstawieniu. Do głównych symptomów należą: znaczne pobudzenie, silne wahania nastroju, urojenia i omamy („białe myszki”), lęk, zaburzenia rytmu snu i czuwania, gorączka, nudności i wymioty, tachykardia, wzmożona potliwość, drgawki, wzrost RR, tachypnoe, drżenia mięśniowe, a także zaburzenia orientacji [17].

Zespół Otella Spotykana przede wszystkim u mężczyzn alkoholików psychoza urojeniowa; zespół objawów, określany inaczej jako paranoja alkoholowa. Objawem jest paranoidalna zazdrość o partnerkę/partnera, przekonanie o zdradzie nawet bez jakichkolwiek po temu powodów, a także interpretowanie wszystkich okoliczności jako potwierdzeń urojeń.

Do wystąpienia tej patologii najprawdopodobniej poza działaniem alkoholu niezbędne jest posiadanie osobowości paranoicznej z podejrzliwością, zaleganiem afektu, postawą ksobną, spiskowymi teoriami dziejów i nadmierną wrażliwością na porażki.

W związku ze średnimi różnicami statusu materialnego, społecznego, wykształcenia itd., zespół Otella szczególnie często dotyka pacjentów uzależnionych długotrwale od konsumpcji alkoholu zawartego w winie i szampanie (ale także innych trunkach, uważanych za prestiżowe). Psychoza ta objawia się absurdalnością dowodów domniemanego romansu oraz bezustannymi kłótniami na bazie domniemanej niewierności seksualnej.

Chory zaczyna śledzić partnerkę/partnera, kontroluje się każdy ruch, żąda się wyjaśnień w przypadku kilkuminutowego spóźnienia, sprawdza billingi telefoniczne, pocztę internetową itd.

Do urojeń zdrady dołączają urojenia prześladowcze – brak dowodów chory poczytuje jako dowód na przebiegłość i dobre ukrywanie romansu. Pacjent z zespołem Otella

Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina… Część 1

131

domaga się niejednokrotnie przyznania się do zdrady, nie ufa i nie wierzy w zapewnienia o dochowaniu wierności.

Mogą pojawić się wybuchy agresji, przemoc fizyczna, zawsze jest agresja słowna.

Zachowanie i myśli chorego zostają całkowicie pochłonięte urojeniami zdrady, a aktywność jest zaprzęgnięta w starania udowodnienia prawdziwości swoich sądów, np. chory zaczyna instalować podsłuchy w domu, wynajmuje detektywów, robi zdjęcia itp. [18].

Hepatologia Najbardziej znanym wykładnikiem morfologicznym przewlekłego spożycia alkoholu jest uszkodzenie wątroby. Początkowo ma ono obraz nieswoistego stłuszczenia wielkokropelkowego, jak w innych zaburzeniach metabolizmu [19].

Dalsza przewlekła intoksykacja prowadzi do martwicy komórek wątrobowych z ich uprzątaniem i naprawą, a także włóknienia przestrzeni Dissego. Dochodzi do przebudowy marskiej wątroby; marskość Laënneca, marskość wrotna. Narząd jest zmniejszony, twardy, na przekroju o wyraźnej strukturze guzkowej, żółtawy, słabo broczący krwią. Rosnąca ilość tkanki łącznej otaczająca zraziki wątrobowe utrudnia przepływ krwi, szczególnie płynącej pod małym ciśnieniem krwi pochodzącej z żyły wrotnej. Nie ma ona możliwości fizjologicznego przepłynięcia sinusoidami zrazika do żyły centralnej. Wzrastające ciśnienie w żyle wrotnej powoduje powstanie krążenia obocznego. Otwierają się żyły pępkowe prowadzące do żył nadbrzusznych, tworząc obraz tzw. „głowy meduzy”. Druga droga to splot okołoodbytniczy z powstaniem żylaków odbytu. Największe kliniczne znaczenie ma jednak droga przez żyły żołądkowe górne do żył przełykowych dolnych. Poszerzone żyły dolnej części przełyku (żylaki przełyku) są często miejscem krwotoków, nierzadko śmiertelnych [20].

Innymi wykładnikami zmian w wątrobie związanych z jej przebudową marską są zaburzenia czynności. Istotnie zaburzony jest metabolizm białek, hormonów (ginekomastia, żeński typ owłosienia, zaburzenia potencji u mężczyzn, hirsutyzm u kobiet) i węglowodanów.

Kardiologia Drugą lokalizacją zmian morfologicznych w przewlekłym zatruciu alkoholem jest mięsień sercowy. Obraz morfologiczny nie jest charakterystyczny, ale w powiązaniu z danymi klinicznymi; długotrwałą chorobą alkoholową, pozwala na ustalenie przyczyny zmian. Niewydolność mięśnia sercowego – „kardiomiopatia alkoholowa” – spowodowana jest zaburzeniami przemiany białkowej, przede wszystkim w wątrobie, a także jest skutkiem diety ubogiej w białka, charakterystycznej dla alkoholików.

Patologia ta rzadko występuje u nadużywających alkoholu, a w dalszej konsekwencji powoduje zaburzenia w strukturze kompleksów aktyno-miozynowych. Prowadzi to do stopniowego zmniejszania siły skurczowej i narastania niewydolności krążenia.

132

Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska

Eduard von Grützner pinxit Internet

Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina… Część 1

133

W obrazie sekcyjnym mięsień sercowy jest blady, o nieco zatartym rysunku włókienkowym, wiotki i niesprężysty. Może dochodzić do kompensacyjnego przerostu mięśnia, jednak bez efektu hemodynamicznego.

Charakterystyczna jest tachykardia, zaburzenia rytmu, skurcze dodatkowe. W obrazie mikroskopowym w oczy rzuca się słabsze poprzeczne prążkowanie, a także liczne wtręty cytoplazmatyczne z tłuszczów obojętnych podobne do złogów lipofuscyny [21].

W trakcie ostrego zatrucia alkoholem, już przy stężeniach wyższych od 1 promille obserwowane jest zmniejszenie kurczliwości mięśnia sercowego związane z zaburzeniami funkcjonowania pompy sodowo-potasowej i ucieczka enzymów białkowych z mięśnia do krwiobiegu. Mogą występować zaburzenia rytmu serca, aż do migotania przedsionków.

Poza działaniem ośrodkowym alkohol oddziałuje na obwodową część układu krążenia. Powoduje on odruchowe porażenie naczyń obwodowych, szczególnie tych zlokalizowanych w skórze i tkance podskórnej. Ich rozszerzenie prowadzi do spadku ciśnienia krwi aż do zapaści. Większym problemem jest jednak długotrwałe rozszerzenie naczyń obwodowych. Prowadzi ono do szybkiej utraty ciepła, co przy przebywaniu w niskiej temperaturze otoczenia może prowadzić do śmierci z wychłodzenia. Czynnikami współistniejącymi, także zależnymi od intoksykacji alkoholem, są zwiotczenie mięśni skutkujące brakiem termogenezy drżeniowej, wspomniane wcześniej depresyjne działanie na OUN, w tym na ośrodki termoregulacji, czy zaburzenia czucia (zimna), zmniejszone wydzielanie amin katecholowych, a także działanie behawioralne – zdejmowanie odzieży [22].

Statystyki Komendy Głównej Policji wykazują, że w Polsce nawet 50% ofiar wychłodzenia znajdowało się pod wpływem alkoholu.

Bibliografia 1. Hall E., Dietrich A.: A brief history of drinking water. AWWA. June 2000, 26(6): 46–49 2. Hutchings P., Franceys R., Mekala S., Smits S., James A.: Revisiting the history, concepts and typologies of community management for rural drinking water supply in India. Int. J. Water Resour.

Dev. 2017, 33(1): 152–169 3. Dolatkowski A.: Higiena okrętowa. Wydawnictwo Marynarki Wojennej, Gdynia 1947: 5–12 i 120–134 4. Dęga K., Kierznikowicz B., Morawiec B.: Z historii zaopatrzenia okrętów w wodę pitną. Żywienie człowieka i metabolizm. 2005 Suppl. 32, 1,1: 42–47 5. McGovern P., Fleming S., Katz S.: The Origins and ancient history of Wine. Taylor & Francis e-Library 2005 6. Łukasiewicz B.: Cywilizacja wina. Świat Farm. 2008, 4: 61–62 7. Theis G.: Wino leczy twoje zdrowie. Wydawnictwo Amber. Warszawa 2002 8. Baselt R.C., Danhof I.E.: Disposition of alcohol in man. In Gariott J.C. (ed) Medicolegal Aspects of Alcohol 3rd ed Lawyer & Judges Pub. Co. Tucson AZ USA. 1996

134

Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska

9. Lieber C.S., de Carli L.M.: The role of the hepatic microsomal ethanol oxidizing system (MEOS) for ethanol metabolism in vivo. J. Pharmacol. Exp. Ther. 1972, 181(2): 279–134 10. Lundquist F.: The urinary excretion of ethanol by man. Acta Pharmacol. et Toxicol. 1961, 18(4): 231–238 11. Fellenius E.: The interaction between ethanol and lipid metabolism in the rat liver. Diss. Uppsala 1973, 23 12. Sanderson G.W.: Dehydroshikimate reductase in the tea plant (Camellia sinensis L.). Properties and distribution. Biochem. J. 1966, 98(1): 248–252 13. Freinkel N. i wsp.: Alcohol hypoglycemia. I. Carbohydrate metabolism of patients with clinical alcohol hypoglycemia and the experimental reproduction of the syndrome with pure ethanol.

J. Clin. Invest. 1963, 42(7): 1112–1133 14. Sorkin T., Sheppard M.N.: Sudden unexpleined death in alcohol misuse (SUDAM) patients have different characteristical to those who died from sudden arrhytmic death syndrome (SADS).

Forensic Sci. Med. Pathol. 2017, 13(3): 278-283 15. Manno J.E., Manno B.R.: Experimental basis of alcohol-induced psychomotor performance impairment (PMPI). In Gariott J.C. (ed) Medicolegal Aspects of Alcohol 3rd ed Lawyer & Judges Pub. Co. Tucson AZ USA. 1996 16. Latt N., Dore G.: Thiamine in the treatment of Wernicke encephalopathy in patients with alcohol use disorders. Intern Med J. 2014 Sep; 44(9): 911–915 17. Long D., Long B., Koyfman A.: The emergency medicine management of severe alcohol withdrawal. Am. J. Emerg. Med. 2017 Jul; 35(7): 1005–1011 18. Graff-Radford J., Whitwell J.L., Geda Y.E., Josephs K.A.: Clinical and imaging features of Othello’s syndrome. Eur. J. Neurol. 2012 Jan; 19(1): 38–46 19. Forsander O.: Biochemical problems in alcohol studies. Med. Prisma 1974, 3: 1–35 20. Edmondson H.A., Anderson W.A.D.: Wątroba w Anderson W.A.D. (red.) Patologia, Warszawa PZWL 2016; 1136 21. Regan T. i wsp.: Ventricular function in noncardiacs with alcoholic fatty liver: role of ethanol in the production of cardiomyopathy. J. Clin. Invest. 1969, 48(2): 397–407 22. Teresiński G., Buszewicz G., Mądro R.: Acetonaemoia as an initial criterion of evaluation of a propable cause of sudden death. Leg. Med. 2009, 11(1): 18–24

v

v

v

Streszczenie Praca omawia składniki napoju alkoholowego, jakim jest wino, które mogą negatywnie wpływać na zdrowie współczesnego człowieka, uwzględniając obecne warunki zdrowotne (np. długość życia), a także współczesne technologie produkcji wina.

Najbardziej znanym toksycznym składnikiem wina jest alkohol etylowy, jednak również zanieczyszczenia organiczne w postaci mykotoksyn, pozostałości i metabolity środków ochrony roślin, zawarte w winie substancje mogące być alergenami oraz niektóre inne, jak na przykład zanieczyszczenia metalami ciężkimi i histaminą, mogą mieć istotny wpływ na stan zdrowia konsumentów.

Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina… Część 1

135

Alkohol etylowy przy przewlekłej intoksykacji powoduje zmiany wsteczne i wytwórcze w narządach wewnętrznych, szczególnie w sercu i wątrobie, skutkujące zaburzeniami metabolicznymi i zaburzeniami krążenia. Drugim mechanizmem działania alkoholu etylowego jest oddziaływanie na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy ze swoistymi zespołami objawów psychiatrycznych i neurologicznych.

Omówione na przykładzie patuliny mykotoksyny będące metabolitami grzybów innych niż drożdże, mają działanie teratogenne, wpływają na czynność wątroby i gruczołów wydzielania wewnętrznego, a także prawdopodobnie również mogą mieć znaczenie w onkogenezie poprzez zmiany w kwasach rybonukleinowych jąder komórkowych.

Pozostałościami pestycydów występującymi w żywności mogą być zarówno właściwe środki ochrony roślin, jak i ich metabolity, bądź produkty degradacji. Ich działanie omówiono na podstawie najszerzej stosowanych; z grupy fosforoorganicznych zbliżonych w strukturze i działaniu do bojowych środków trujących paralityczno-drgawkowych. Objawy zatrucia pestycydami z tej grupy są podobne jak objawy porażenia BST. Wino zawiera wiele substancji organicznych i nieorganicznych pochodzących z owoców, ale również stosowanych w procesie winifikacji, które mogą stanowić alergeny. Najważniejszymi z nich są białka (klarowanie), związki siarki (ochrona i inne zastosowania) oraz srebro.

Do grupy innych substancji toksycznych zaliczono metale ciężkie, histaminę i czynniki wpływające na stan szkliwa zębów, karcynogeny i wiele innych.

Słowa kluczowe: wino, toksyny, alergeny, alkohol etylowy, pestycydy, mykotoksyny.

Summary This paper discusses the components of the alcoholic beverage – wine, that may negatively affect the health of modern man, taking into account current health conditions (e.g. life expectancy) as well as modern wine-making technologies.

The best known toxic component of wine is ethyl alcohol, however organic contaminants in the form of mycotoxins, residues and metabolites of plant protection products, substances that may be allergens contained in wine and some others, such as heavy metal contaminants and histamine, can also have a significant impact on consumer health.

Ethyl alcohol in chronic intoxication causes retroactive and generative changes in internal organs, especially the heart and liver, resulting in metabolic and circulatory disorders. The second mechanism of action of ethyl alcohol is its effect on the central and peripheral nervous system with specific psychiatric and neurological symptom complexes.

Mycotoxins, which are metabolites of fungi other than yeasts, discussed on the example of patulin, have a teratogenic effect, affect the function of the liver and endocrine glands, and are probably also important in oncogenesis through changes in the ribonucleic acids of cell nuclei.

Pesticide residues occurring in food may be both the actual plant protection products and their metabolites or degradation products. Their effects are discussed on the basis of the most widely used; from the organophosphorus group, similar in structure and action to the paralytic-convulsive warfare agents.

Symptoms of poisoning with pesticides from this group are similar to those of chemical weapon.

There are a lot of organic and non-organic substances in wine, which come from fruit, but also the ones used in wine-making process, which may be allergens. The most important of these are proteins (clarification), sulphur compounds (protection and other uses), and silver.

Other toxic substances include heavy metals, histamine and agents that affect tooth enamel, carcinogens and many others.

Keywords: wine, toxins, allergens, ethyl alcohol, pesticides, mycotoxins.

136

Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska

Od Redakcji: Jako uzupełnienie artykułu Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina z punktu widzenia różnych specjalności medycznych. Część 1 na końcu tego numeru „Biuletynu Głównej Biblioteki Lekarskiej” zamieszczamy reprint opracowania: Stanisław Szurek, Napoje wyskokowe jako środek leczniczy. Na podstawie spostrzeżeń poczynionych w r. 1905 w klinice lekarskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Przegląd Lekarski. Organ Towarzystw Lekarskich Krakowskiego i Galicyjskiego oraz Towarzystwa Lekarzy Polskich w Chicago” (Kraków), R. XLV, 1906, nr 7, s. 104–106; nr 8, s. 138–139; nr 9, s. 160–163; nr 10, s. 180–181; nr 11, s. 191–193; nr 12, s. 208–212.

Stanisław Kostka Dionizy Szurek, syn Karola, urodził się 9 października 1866 r. we wsi Milówka, powiat Wadowice. Uczęszczał do C.K. Gimnazjum w Wadowicach, gdzie w 1884 r. zdał maturę. Od 1884 r. studiował na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie w 1896 r. uzyskał absolutorium, a w 1903 r. – doktorat.

Następnie pracował jako asystent w Klinice Lekarskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Zmarł przed rokiem 1922.

Autor na początku artykułu podkreślił szkodliwość napojów wyskokowych, których nadmierne spożywanie prowadzi do alkoholizmu i degeneracji całych narodów. Przedstawił przykłady walki z nadużywaniem alkoholu w różnych krajach. Omówił problem fanatycznego podejścia do abstynencji, uznającego napoje wyskokowe wyłącznie za truciznę, oraz przeciwstawne stanowisko uznające alkohol jako środek leczniczy. Opierając się na ówczesnych badaniach, opisał działanie alkoholu na organizm zwierząt i ludzi. Skupił się na jego wpływie na układ pokarmowy oraz mózg i na zmianach w zachowaniu, jakie wywołuje. Jak przyznał autor, alkohol ma działanie hamujące oraz pobudzające pewne ośrodki nerwowe i lekarz może i powinien z tego działania korzystać. Przeanalizował wpływ alkoholu na układ krążenia, oddechowy oraz mięśniowy. Zaznaczył, że alkohol posiada wartość odżywczą i jest pokarmem. Zakwalifikowano go również do używek, ustalając dawkę nieszkodliwą zależną od cech indywidualnych osoby spożywającej.

Dalsze rozważania dotyczyły uznania alkoholu jako leku i używania go jako środka leczniczego w różnych chorobach. Zwrócono także uwagę na przeciwwskazania. Stosowano go zewnętrznie i wewnętrznie w chorobach serca, gorączkowych, zakaźnych, psychiatrycznych, jako środek odżywczy oraz pomocniczy w leczeniu wzmacniającym.

Alkohol podawano również osobom konającym w celu złagodzenia cierpień. Na poparcie znaczenia alkoholu jako leku przedstawiono konkretne przypadki wyleczeń oraz dane liczbowe obrazujące ilość wypitego piwa, wina i koniaku w zakładach leczniczych.

Autor artykułu przytoczył opinie innych lekarzy na temat wartości leczniczej alkoholu. Podsumowując, stwierdził, że celem niniejszego artykułu było między innymi powstrzymanie osób decyzyjnych od usunięcia wyskoku z grupy leków i pozbawienia go wszelkich działań leczniczych.

Opracowanie jest przykładem na to, że od dawna istnieli przeciwnicy i zwolennicy spożywania alkoholu, z jednej strony traktujący go jako największe zło tego świata, a z drugiej – jako lek.

Reprint wykonano z egzemplarza „Przeglądu Lekarskiego. Organu Towarzystw Lekarskich Krakowskiego i Galicyjskiego oraz Towarzystwa Lekarzy Polskich w Chicago” ze zbiorów Głównej Biblioteki Lekarskiej, sygn. 310.035.

D

I

E

T

E

T

Y

K

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 137-142

Patrycja Popowniak

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Katowice

Dieta ketogenna. Część 1. Wprowadzenie – zasady, mechanizm działania i kontrowersje Ketogenic diet. Part 1. Introduction – principles, mechanism of action and controversy Wprowadzenie Dieta ketogenna, nazywana również ketogeniczną, jest obecnie jedną z najpopularniejszych i zarazem najbardziej kontrowersyjnych diet. Jest coraz częściej stosowana przez osoby, którym zależy na stosunkowo szybkiej utracie masy ciała i późniejszym utrzymaniu optymalnej wagi. Jednak należy pamiętać, że absolutnie nie jest to dieta odchudzająca, a medyczna. Można nawet pokusić się o stwierdzenie, że większość założeń diety ketogennej to dokładne przeciwieństwo zdrowego, zbilansowanego odżywiania i właściwie nie powinna być stosowana przez większość osób1. Jednak w niektórych przypadkach jest skuteczną i stosunkowo bezpieczną formą wspierania i uzupełnienia terapii i może pozytywnie wpłynąć na stan pacjentów.

Mechanizm działania Dieta ketogenna zakłada ograniczenie spożycia węglowodanów i włączenie do jadłospisu większej ilości tłuszczów. Standardowo podaje się, że stosunek składników pokarmowych to 4:1, a więc na każde 4g tłuszczu przypada 1g białka i węglowodanów łącznie. Inny wariant to 3:12. W klasycznej wersji diety, opracowanej przez dr. Russella M. Wildera w 1921 roku, zakładano spożycie nawet do 90% tłuszczów, a jedynie 10% łącznie miały stanowić białka (ok. 7%) oraz cukry (ok. 3%). Kaloryczność posiłków

1

Pol K.: Dieta ketogenna – https://ncez.pl/choroba-a-dieta/inne/dieta-ketogenna/.

2 Lewandowska I., Wronka L., Milewska M.: Dieta ketogenna – zastosowanie, korzyści, zagrożenia.

Cz. 1. Żywienie Człowieka i Metabolizm. 2018; 3, s. 208.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

138

Patrycja Popowniak

Dr Russell Morse Wilder (1885–1959), naukowiec z Mayo Clinic (Rochester, USA), twórca diety ketogennej Wikipedia

jest ograniczona do minimum w odniesieniu do wzrostu3. Podczas spożywania węglowodanów do krwi wchłaniana jest glukoza – podstawowe paliwo dla organizmu. Jest ona częściowo wykorzystywana przez komórki, a częściowo odkładana w wątrobie i mięśniach jako glikogen (swoista rezerwa energetyczna, z której w miarę potrzeby uwalniana jest glukoza).

Założeniem diety ketogennej jest doprowadzenie do przetworzenia produktów rozpadu białek, tłuszczów i mleczanów na glukozę. Innymi słowy, organizm ma wytwarzać energię nie z węglowodanów, ale z własnych rezerw tłuszczu i białka. Ponadto odżywianie zgodne z zasadami diety ketogennej hamuje uczucie głodu, za sprawą wytwarzanych ciał ketonowych4.

Zasady – produkty wskazane i zabronione Źródłem białka w omawianej diecie jest przede wszystkim chude mięso, drób oraz ryby. Węglowodany są spożywane pod postacią warzyw, m.in. brokułów, kapusty, cukinii, ogórków, pomidorów, szpinaku, papryki, pora oraz selera naciowego. Dozwolone owoce to: cytrusy (głównie grejpfruty i pomarańcze), jabłka, truskawki, awokado (jako źródło tłuszczu).

W jadłospisie należy uwzględnić wielonienasycone kwasy tłuszczowe pochodzące np. z ryb i orzechów, oleje, oliwę z oliwek, majonez, masło i śmietanę (która dodatkowo jest źródłem białka i węglowodanów).

Największą grupą produktów zakazanych są produkty zbożowe, a więc pieczywo, makarony i kasze. Nie można też spożywać mleka, słodyczy i cukru.

Stosując dietę ketogenną, należy zaplanować 3 posiłki w ciągu dnia, przy czym każdy z nich musi zawierać te same proporcje składników odżywczych – białka, węglowodanów i tłuszczów5.

3 Kardasz M., Pawłowska D.: Dieta ketogenna jako terapia w lekoopornej dziecięcej epilepsji. Nowa Pediatria. 2009; 3, s. 79–89 – http://www.czytelniamedyczna.pl/2375,dieta-ketogenna-jako-terapia-wlekoopornej-dzieciecej-epilepsji.html.

4 5

Pol K.: Dieta ketogenna – https://ncez.pl/choroba-a-dieta/inne/dieta-ketogenna/.

Kardasz M., Pawłowska D.: Dieta ketogenna jako terapia w lekoopornej dziecięcej epilepsji. Nowa Pediatria. 2009; 3, s. 79–89 – http://www.czytelniamedyczna.pl/2375,dieta-ketogenna-jako-terapia-wlekoopornej-dzieciecej-epilepsji.html.

Dieta ketogenna. Część 1.

139

„Piramida żywienia” w diecie ketogennej https://www.news-medical.net/

Wskazania do stosowania diety ketogennej Podstawowym wskazaniem do zastosowana diety ketogennej jest wspomaganie leczenia padaczki lekoopornej, zwłaszcza u dzieci, u których napady drgawkowe nie są nasilone i zbyt częste. Dieta ta jest uważana za najmniej inwazyjną, a zarazem najbardziej skuteczną niefarmakologiczną metodę leczenia.

Przypuszcza się, że zanik lub znaczne obniżenie częstości napadów drgawkowych ma związek z obecnością w organizmie chorego ciał ketonowych, co wiąże się ze zmianami w metabolizmie komórek nerwowych i zmniejszeniem pobudliwości neuronów6.

Wprowadzanie diety ketogennej jako uzupełnienie terapii u epileptyków wiąże się przeważnie z wcześniejszą 1–2-dniową głodówką – choć obecnie badania nie wykazują znaczących różnic w skuteczności między leczeniem poprzedzonym postem a tym, w którym etap ten jest pomijany. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że okres głodówki może prowadzić m.in. do mdłości, wymiotów i hipoglikemii. Dlatego zawsze 6 Kulesza K. [et al.]: Dieta ketogenna w terapii padaczki lekoopornej. Żywienie Człowieka i Metabolizm. 2017; 3, s. 221.

140

Patrycja Popowniak

zaleca się rozpoczynanie terapii w szpitalu. Konieczna jest przede wszystkim stała kontrola poziomu glukozy we krwi oraz poziomu ciał ketonowych w moczu pacjenta7.

Inne choroby, których leczenie można uzupełnić stosowaniem diety ketogennej, to: zespół Retta, zespół Parkinsona, autyzm czy niektóre encefalopatie8. Posiłki bogatotłuszczowe mogą być podawane również pacjentom onkologicznym9.

Obniżenie ilości spożytych węglowodanów przy jednoczesnym oparciu posiłków o tłuszcze ma obiecujące efekty przy terapiach cukrzycy typu drugiego: u chorych zaobserwowano możliwości zmniejszenia ilości zażywanych leków oraz większą wrażliwość na insulinę10. Badania pokazują, że diety niskowęglowodanowe (w tym ketogeniczna) pomagają kontrolować i poprawić metabolizm pacjentów i ich poziom glukozy we krwi11.

Kontrowersje i skutki niepożądane Najwięcej zastrzeżeń i kontrowersji budzi coraz popularniejsze stosowanie diety ketogenicznej jako sposobu na redukcję masy ciała, a przede wszystkim żywienie się zgodnie z jej zaleceniami bez konsultacji i poza kontrolą lekarza i dietetyka. Pojawia się coraz więcej firm cateringowych, które oferują gotowe posiłki skomponowane według zasad omawianej diety. Niestety, w przypadku tak specyficznego i wymagającego sposobu żywienia, szkody w organizmie mogą okazać się poważne.

Po kilku tygodniach stosowania diety ketogennej można zaobserwować uczucie lekkości i przypływ energii. Natomiast po dłuższym czasie jej stosowania pojawiają się zaparcia, wymioty, bóle brzucha, brak apetytu. Istnieje również ryzyko kamicy moczowej, hiperurykemii, kamicy żółciowej i szeregu innych skutków ubocznych, łącznie z zaburzeniami gospodarki hormonalnej. Wynikają one w głównej mierze z faktu, iż dieta wysokotłuszczowa jest uboga w składniki odżywcze, minerały i witaminy – często konieczne jest ich suplementowanie. Ponadto jest to dieta bardzo restrykcyjna, gdzie lista produktów dozwolonych jest mocno ograniczona. Co za tym idzie, prawidłowe zbilansowanie poszczególnych posiłków jest nie lada wyzwaniem12.

7 Lewandowska I., Wronka L., Milewska M.: Stosowanie diety ketogennej – praktyczne wskazówki.

Cz. 2. Żywienie Człowieka i Metabolizm. 2018; 4, s. 203.

8 Dieta ketogeniczna – zasady i przeciwwskazania – https://pulsmedycyny.pl/dieta-ketogenicznazasady-i-przeciwwskazania-951544.

9

Pol K.: Dieta ketogenna – https://ncez.pl/choroba-a-dieta/inne/dieta-ketogenna/.

10

Kusz M. [et al.]: Ketogenic diet in civilization diseases. Journal of Education, Health and Sport.

2018; 8, s. 371 – http://ojs.ukw.edu.pl/index.php/johs/article/view/6384/8058.

11 Dieta niskowęglowodanowa i ketogeniczna w cukrzycy typu drugiego – https://dietetycy.org.pl/ dieta-niskoweglowodanowa-i-ketogeniczna-w-cukrzycy-typu-2/.

12 Dieta ketogeniczna – zasady i przeciwwskazania – https://pulsmedycyny.pl/dieta-ketogenicznazasady-i-przeciwwskazania-951544.

Dieta ketogenna. Część 1.

141

Kolejnym zasadniczym minusem stosowania diety ketogennej są jej koszta – wymagane jest spożywanie dużej ilości wysokiej jakości tłuszczów (np. olej lniany, ryby, kwasy omega3). Argumentem na niekorzyść omawianego sposobu odżywiania jest również spory problem z wejściem w stan ketozy (czyli stanu, w którym organizm zaczyna produkować ciała ketonowe). W tej fazie diety mogą pojawić się dolegliwości takie jak osłabienie, częstomocz, brak energii czy problemy z koncentracją.

Diet wysokotłuszczowych nie mogą stosować osoby, u których stwierdzono problemy z wątrobą, nerkami czy trzustką. Wiąże się to z dużym obciążeniem wymienionych narządów przy metabolizmie ciał ketonowych13.

Podsumowanie Dieta ketogeniczna może być z powodzeniem stosowana jako uzupełnienie terapii i wspomaganie leczenia niektórych chorób, zwłaszcza neurologicznych. Udowodniono jej skuteczność przede wszystkim w ograniczeniu czy nawet zahamowaniu występowania napadów padaczkowych u dzieci. Pamiętać jednak należy, że jest to dieta stricte medyczna, a do tego bardzo restrykcyjna i wymagająca. Konieczny jest ścisły i stały nadzór lekarza i dietetyka. Samodzielne wprowadzenie jadłospisu wysokotłuszczowego i jednoczesne ograniczenie spożycia węglowodanów i białka jest niezalecane i może okazać się niebezpieczne, prowadzić do niedoborów pokarmowych i rozregulowania pracy całego organizmu.

Bibliografia 1. Dieta ketogeniczna – zasady i przeciwwskazania – https://pulsmedycyny.pl/dieta-ketogenicznazasady-i-przeciwwskazania-951544/ [dostęp: 2 V 2021 r.]

2. Dieta niskowęglowodanowa i ketogeniczna w cukrzycy typu drugiego – https://dietetycy.org.pl/ dieta-niskoweglowodanowa-i-ketogeniczna-w-cukrzycy-typu-2/ [dostęp: 2 V 2021 r.]

3. Lewandowska I., Wronka L., Milewska M.: Dieta ketogenna – zastosowanie, korzyści, zagrożenia.

Cz. 1. Żywienie Człowieka i Metabolizm. 2018; 3, s. 208–219 4. Lewandowska I., Wronka L., Milewska M.: Stosowanie diety ketogennej – praktyczne wskazówki.

Cz. 2. Żywienie Człowieka i Metabolizm. 2018; 4, s. 201–210 5. Kardasz M., Pawłowska D.: Dieta ketogenna jako terapia w lekoopornej dziecięcej epilepsji. Nowa Pediatria. 2009; 3, s. 79–89 – http://www.czytelniamedyczna.pl/2375,dieta-ketogenna-jako-terapia -w-lekoopornej-dzieciecej-epilepsji.html [dostęp: 2 V 2021 r.]

6. Kusz M. [et al.]: Ketogenic diet in civilization diseases. Journal of Education, Health and Sport. 2018; 8, s. 370–374 – http://ojs.ukw.edu.pl/index.php/johs/article/view/6384/8058 [dostęp: 2 V 2021 r.]

13 Dieta ketogeniczna – zasady i przeciwwskazania – https://pulsmedycyny.pl/dieta-ketogenicznazasady-i-przeciwwskazania-951544.

142

Patrycja Popowniak

7. Kulesza K. [et al.]: Dieta ketogenna w terapii padaczki lekoopornej. Żywienie Człowieka i Metabolizm. 2017; 3, s. 219–227 8. Pol K.: Dieta ketogenna – https://ncez.pl/choroba-a-dieta/inne/dieta-ketogenna [dostęp: 2 V 2021 r.]

v

v

v

Streszczenie Dieta ketogenna staje się coraz częstszym wyborem wśród osób, którym zależy na redukcji masy ciała.

Wysokotłuszczowe i niskowęglowodanowe posiłki pozwalają w stosunkowo krótkim czasie osiągnąć ten cel. Jednak pamiętać należy o tym, że omawiana dieta jest stosowana głównie jako uzupełnienie i wspomaganie terapii pacjentów z konkretnymi chorobami, przede wszystkim padaczką lekooporną.

Z całą pewnością taki sposób odżywiania nie jest wskazany dla każdego. U osób zdrowych, stosujących dietę ketogenną bez kontroli lekarza i dietetyka, mogą pojawiać się skutki niepożądane ze strony układu pokarmowego oraz problemy z funkcjonowaniem nerek czy wątroby.

Słowa kluczowe: dieta ketogenna, padaczka lekooporna, ketoza.

Summary The ketogenic diet is becoming a more and more frequent choice among people who care about weight loss. High-fat and low-carbohydrate meals allow you to achieve this goal in a relatively short time.

However, it should be remembered that the diet in question is used mainly as a supplement and support for the treatment of patients with specific diseases, primarily drug-resistant epilepsy. Certainly, this way of eating is not recommended for everyone. In healthy people who follow a ketogenic diet without the supervision of a doctor and dietitian, adverse effects on the digestive system and problems with the functioning of the kidneys or liver may appear.

Keywords: ketogenic diet, epilepsy, ketosis.

D

I

E

T

E

T

Y

K

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 143-152

Maria Janowska, Danuta Gajewska

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa

Zastosowanie telemedycyny w poradnictwie dietetycznym dla kobiet z cukrzycą ciążową The use of telemedicine in dietary treatment for women with gestational diabetes mellitus Wstęp Telemedycyna znajduje coraz szersze zastosowanie w terapii wielu schorzeń. Urządzenia takie jak smartfony, tablety, komputery, ciągły dostęp do Internetu i „bycie online” stały się nieodłącznym elementem życia współczesnego konsumenta, a więc w naturalny sposób wkroczyły także w obszar medycyny (Kulińska, 2020). Telemedycyna – inaczej „medycyna na odległość” lub „leczenie na odległość” – to forma świadczenia usług medycznych oraz opieki zdrowotnej, która łączy technologie informatyczno-telekomunikacyjne oraz medycynę. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) telemedycyna to „dostarczanie usług opieki medycznej przez wszystkich jej specjalistów, przy zachowaniu rozłączności miejsca, wykorzystując technologie informatyczno-komunikacyjne do wymiany informacji, w celu diagnostyki, profilaktyki, leczenia, badań, konsultacji oraz poszerzania wiedzy medycznej, czego celem jest polepszenie zdrowia jednostki i społeczeństwa” (WHO, 2010).

Telemedycyna obejmuje kilka różnych obszarów medycyny, w tym terapię schorzeń, edukację medyczną w formie zdalnej oraz mobilną opiekę zdrowotną. Definiuje się ją także jako mobilne zarządzanie danymi medycznymi i rozwiązania komunikacyjne, poprawiające stan zdrowia i komfort życia pacjentów. Niektóre z usług telemedycznych wymagają bezpośredniego zaangażowania pacjenta i specjalistów służby zdrowia, inne polegają tylko na pasywnym zbieraniu danych i przesyłaniu ich do specjalisty w celu oceny (Długaszek i wsp., 2016).

Telemedycyna ma duże znaczenie w zakresie wymiany informacji medycznych, poprawy efektywności leczenia, ekonomii, a także gospodarowania czasem. Nowoczesne formy medycyny mają za zadanie uzupełnienie metod tradycyjnych, poprzez

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

144

Maria Janowska, Danuta Gajewska

wykorzystanie nowoczesnych technologii. Obecna sytuacja na świecie w znacznym stopniu wymusiła przyspieszenie upowszechnienia narzędzi telemedycznych, pokazując jednocześnie, jak bardzo usprawniają one świadczenie usług medycznych, zwłaszcza w sytuacji deficytu kadr medycznych (Kulińska, 2020). Podobnie jak każdy inny sposób świadczenia usług medycznych, medycyna na odległość ma zarówno swoje wady, jak i zalety. Korzyści i ograniczenia wynikające z zastosowania telemedycyny przedstawiono w Tabeli 1.

Zdalna forma kontaktu z pracownikami służby zdrowia ma na celu wspomaganie zdrowia pacjentów poprzez profilaktykę, monitorowanie opieki medycznej, diagnozowanie, konsultowanie, leczenie oraz odpowiednią edukację pacjentów (Kulińska, 2020).

Wśród dostępnych rozwiązań telemedycznych wymienia się telediagnostykę, telemonitoring, telekonsultacje, telerehabilitację, telenauczanie oraz teleoperacje (Jankowski i wsp. 2016).

Tabela 1. Korzyści i ograniczenia wynikające z zastosowania telemedycyny Korzyści

• Ułatwienie dostępu do usług medycznych (możliwość konsultacji w dowolnym miejscu i czasie), poprawa ich jakości i ograniczenie kosztów konsultacji medycznych • Redukcja czasu i kosztów poniesionych przez pacjentów na dojazdy do ośrodków świadczących tradycyjne usługi medyczne • Przyspieszenie diagnozowania chorób dzięki poprawie dostępu do danych pacjenta, niezależnie od miejsca jego pobytu i leczącej placówki • Zredukowanie powtarzania badań, wynikającego z braku wiedzy o innych leczonych specjalistycznie jednostkach chorobowych pacjenta • Zmniejszenie czasu potrzebnego na reakcję służb medycznych w sytuacjach nagłego zagrożenia życia lub zdrowia, szybka diagnoza i pomoc medyczna w ratownictwie • Ułatwienie dostępu do informacji o działaniu służby zdrowia (np. terminy konsultacji, badań) oraz zdalny dostęp do dokumentacji medycznej • Rozszerzenie profilaktyki zdrowotnej dzięki telemonitoringowi osób zdrowych, ale będących w grupie ryzyka określonych schorzeń • Zwiększenie skuteczności zarządzania systemem ochrony zdrowia

Zastosowanie telemedycyny w poradnictwie dietetycznym…

Ograniczenia

145

• Bariery finansowe, konieczność zakupu urządzeń i oprogramowania, pozwalających na korzystanie z usług świadczonych zdalnie • Ryzyko wykluczenia społecznego (wykluczenia cyfrowego) osób, które nie korzystają z Internetu z powodu braku umiejętności lub dostępu do odpowiednio szybkiego Internetu • Dostępność i akceptacja usług przez pacjentów • Ograniczenie danych o stanie zdrowia pacjenta do obrazu i dźwięku, co nie zawsze może zastąpić badanie fizykalne • Konieczność edukacji, szkolenia i przekwalifikowania pracowników służby zdrowia • Konieczność edukacji społecznej, prowadzenia kampanii informacyjnych ukazujących funkcjonalność rozwiązań telemedycznych • Niezbędne określenie norm technologicznych zapewniających odpowiednią konkurencję i różnorodność usług • Potencjalne pole do nadużyć w wyniku trudniejszej kontroli niż w przypadku kontaktów fizycznych

Opracowanie własne na podstawie Currell i wsp., 2010; Zdrojewicz i wsp., 2014

Telemedycyna a cukrzyca Diabetologia jest jednym z obszarów medycyny, w którym telemedycyna znajduje coraz szersze zastosowanie. Stale wzrastająca liczba chorych na cukrzycę powoduje, że dostęp do specjalistycznej opieki diabetologicznej jest utrudniony. Wykorzystuje się coraz więcej nowoczesnych technologii w monitorowaniu glikemii oraz insulinoterapii. Z nowoczesnych urządzeń telekomunikacyjnych i informatycznych coraz częściej korzystają zarówno lekarze i personel medyczny, jak i pacjenci (Kulińska, 2020).

Już w 2014 Międzynarodowa Federacji do Spraw Cukrzycy (IDF, International Diabetes Federation) zwracała uwagę na fakt, że pacjenci z cukrzycą wymagają stałej dyscypliny i szerokiego dostępu do informacji dotyczących choroby, pochodzących od specjalisty. Choroba wymaga wprowadzenia trwałych modyfikacji w trybie życia oraz ich indywidualizacji w zależności od stanu zdrowia i potrzeb pacjenta. Kontakt z diabetologiem (w trakcie wizyt) trwa łącznie średnio 10 godzin w ciągu roku, natomiast w pozostałym okresie pacjenci są zdani na siebie (IDF, 2014).

Postępowanie w cukrzycy, poza stosowaniem nowych rozwiązań ułatwiających kontrolę glikemii, obejmuje także korzystanie z rozwiązań informatycznych, które mają pomóc w terapii. Konsultacje telefoniczne, zdalne monitorowanie glikemii oraz

146

Maria Janowska, Danuta Gajewska

wideokonsultacje są obecnie najczęściej wykorzystywanymi narzędziami, które zwiększają dostępność opieki diabetologicznej w Polsce. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne również podkreśla wagę telemedycyny, zaznaczając, że jest ona ważnym elementem optymalizacji kontroli cukrzycy (Araszkiewicz i wsp, 2021; Kulińska, 2020).

Pierwszym sposobem wykorzystania telemedycyny w leczeniu cukrzycy były konsultacje telefoniczne, podczas których pacjenci mogli przekazywać dane o swoich pomiarach glikemii jedynie ustnie, na podstawie prowadzonych dzienniczków samokontroli. Obecnie duża część glukometrów oraz nowoczesnych systemów ciągłego monitorowania glikemii ma możliwość archiwizowania wyników oraz przesyłania ich do specjalnych aplikacji i programów. Dużym plusem cyfryzacji danych o poziomie glikemii, w porównaniu z tradycyjnymi metodami zapisu, jest poza oszczędnością czasu, także prawdziwość przekazywanych informacji. Zdarza się, że pacjenci nie prowadzą regularnie zapisów samokontroli, tylko uzupełniają je chwilę przed wizytą u specjalisty, co może prowadzić do wdrożenia przez lekarza nieprawidłowej terapii.

Telemedycyna ułatwia leczenie cukrzycy poprzez przesyłanie danych o stężeniu glukozy, objawach i symptomach w czasie rzeczywistym oraz zapewniając konsultacje medyczne i edukację zdrowotną, co stanowi duże ułatwienie dla pacjentów w miejscach odległych od placówek medycznych (Xie i wsp. 2020). Korzystanie z konsultacji telefonicznych lub internetowych pozwala ograniczyć liczbę wizyt lekarskich oraz oszczędzić czas i koszty dojazdu (Kulińska, 2020). Większość przeglądów systematycznych badań i metaanaliz dotyczących stosowania technologii telemedycznych w leczeniu cukrzycy wykazała, że narzędzia telemedyczne mogą powodować obniżenie HbA1c u osób z cukrzycą typu 1, typu 2 i GDM (Xie i wsp. 2020).

Rozwiązania, jakie daje telemedycyna ,są szczególnie istotne dla młodych osób zmagających się z cukrzycą, ponieważ są to w większości osoby pracujące lub uczące się, dla których regularne wizyty u lekarza oraz ręczne prowadzenie dzienniczków samokontroli są problematyczne. Wprowadzenie aplikacji pozwalających na gromadzenie danych związanych z chorobą znacząco poprawia podejście pacjentów do choroby.

Cukrzyca ciążowa – dlaczego kompleksowa, multidyscyplinarna opieka jest kluczowa?

W organizmie kobiety w okresie ciąży zachodzą zmiany metaboliczne, których celem jest zapewnienie optymalnego rozwoju płodu. Hiperinsulinomia i insulinooporność występują wówczas fizjologicznie, stanowiąc jednak istotny czynnik predysponujący do zaburzeń tolerancji węglowodanów oraz rozwoju cukrzycy ciążowej (gestational diabetes mellitus – GDM). Według różnych źródeł i kryteriów diagnostycznych, może ona dotyczyć od 1% do 45% ciężarnych i jest najczęściej występującą komplikacją ciąży (Towpik i Wender-Ożegowska, 2014; Sadowska i Krzemińska, 2015; Cypryk, 2016; Immanuel i Simmons, 2021). Należy zwrócić uwagę na fakt, iż to właśnie GDM

Zastosowanie telemedycyny w poradnictwie dietetycznym…

147

diagnozuje się najczęściej spośród wszystkich zaburzeń związanych z gospodarką węglowodanową i stanowi aż 80% tego typu rozpoznań (Wender-Ożegowska i wsp., 2012). Wczesne wykrycie choroby i jej właściwe leczenie może w znacznym stopniu zminimalizować ryzyko wystąpienia poważnych powikłań (Wójcikowski, 2003).

Bezpośrednią przyczyną zaburzeń towarzyszących GDM jest zwiększone stężenie glukozy we krwi kobiety w drugiej połowie ciąży. Ma ono miejsce w przypadku niewyrównania glikemii, do którego dochodzi z większym prawdopodobieństwem przy nieprawidłowym postępowaniu medycznym i niewystarczającej opiece. Najczęściej występującym następstwem hiperglikemii jest makrosomia, a w konsekwencji wyższy odsetek cięć cesarskich i urazów okołoporodowych, a nawet śmierć płodu lub noworodka w okresie okołoporodowym (Wójcikowski, 2003). Wykazano, że wartości pomiarów glikemii już na poziomie średnio 120 mg/dl w III trymestrze ciąży, powodują 2-krotny wzrost częstości występowania makrosomii w porównaniu do ciąży fizjologicznej (Konarzewska i wsp., 2002).

Na masę urodzeniową noworodka, oprócz podwyższonego stężenia glukozy we krwi, wpływają także inne czynniki, między innymi masa ciała matki. Kontrola przyrostów masy ciała w ciąży jest więc niezwykle istotna i ściśle związana z kontrolą glikemii. Należy także zaznaczyć, że zdiagnozowanie GDM jest jednym z czynników ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2 u kobiety w przyszłości (Wójcikowski, 2003).

W terapii GDM jednym z najważniejszych celów terapeutycznych jest utrzymanie prawidłowych przyrostów masy ciała w ciąży poprzez odpowiednie odżywianie połączone z aktywnością fizyczną. W wielu przypadkach jest to jedyna konieczna metoda terapii (Wender-Ożegowska i wsp., 2012; Sadowska i Krzemińska, 2015).

Nadmierne przyrosty masy ciała w czasie ciąży, w tym częściej występujące u kobiet z GDM wykazały Sadowska i Krzemińska (2013). W pracy tej porównano sposób żywienia i styl życia ciężarnych z GDM oraz bez żadnych komplikacji ciążowych. Sposób żywienia pacjentek można ogólnie określić jako nieprawidłowy. Diety zarówno zdrowych pacjentek, jak i tych ze zdiagnozowaną cukrzycą ciążową charakteryzowały się nieprawidłowym doborem produktów pod kątem rodzaju węglowodanów i tłuszczów. Świadczy o tym duży średni ładunek glikemiczny dziennej racji pokarmowej, a także wysokie wartości wskaźnika Keysa. Jedynie niewielka część kobiet z GDM zadeklarowała znaczącą zmianę nawyków żywieniowych ze względu na zaistniały problem zdrowotny. Co ciekawe, GDM w pewnym stopniu łączyła się z większym zainteresowaniem tematyką żywienia, jednak pacjentkom brakowało podstawowej wiedzy. Przejawiało się to częstszym wyborem modnych produktów, promowanych jako zdrowe i dostarczające większych ilości błonnika pokarmowego. Równie często jak kobiety zdrowe, kobiety z GDM spożywały wysoko przetworzone i słodzone produkty: słodycze, słodkie napoje czy słodzony nabiał oraz produkty będące źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych. Według wyników ankiet, opieka medyczna nad pacjentkami w czasie ciąży nie obejmowała edukacji żywieniowej. Badane nie

148

Maria Janowska, Danuta Gajewska

uczestniczyły w spotkaniach edukacyjnych z zakresu żywienia. Stąd też mogły wynikać powyższe błędy. Jedyne informacje z tej dziedziny kobiety mogły zaczerpnąć z broszurek z ogólnymi wytycznymi dotyczącymi zaleceń żywieniowych w cukrzycy ciążowej, otrzymanych od prowadzących lekarzy, bez żadnego omówienia. Borkowska i wsp. wykazali, że takie broszury nie stanowią zawsze wiarygodnego źródła informacji, a zawarte w nich jadłospisy często nie są zgodne z obowiązującymi zaleceniami żywieniowymi dla konkretnych jednostek chorobowych. Konieczne jest zatem prowadzenie systematycznej, opartej na kontakcie ze specjalistą z zakresu żywienia, edukacji kobiet w ciąży (Borkowska i wsp. 2009).

Telemedycyna a cukrzyca ciążowa Normalizacja glikemii jest kwestią kluczową dla kobiet ciężarnych z GDM i stanowi główny cel terapii. Należy jednak mieć na uwadze, że wymaga to od pacjentki dużego zaangażowania i czasem znaczących modyfikacji dotychczasowego stylu życiu. Prawidłowe postępowanie w cukrzycy ciążowej wiąże się z nowymi obowiązkami i wyrzeczeniami, które mogą mieć wpływ na subiektywną ocenę jakości życia pacjentek.

U kobiet ciężarnych chorujących na cukrzycę wskazane jest staranne monitorowanie poziomu glikemii przez regularny pomiar stężenia glukozy we krwi. Wszystkie kobiety ciężarne z GDM powinny ponadto stosować się do zaleceń żywieniowych, zaplanowanych w zależności od wieku, masy ciała, aktywności fizycznej i indywidualnych potrzeb pacjentki (Majda i wsp., 2014). Szacuje się, że aż 75–80% kobiet z GDM może uzyskać dobrą kontrolę glikemii dzięki prawidłowej diecie (Koning i wsp. 2016).

Samokontrola glikemii dokonywana przez pacjenta jest czynnikiem umożliwiającym chorym na cukrzycę dobre wyrównanie metaboliczne choroby. Jeszcze do niedawna koniecznością było prowadzenie przez chorych tzw. dzienniczków samokontroli glikemii w formie papierowej, a obecnie postęp w zakresie glukometrów i zdalnych technologii sprawił, że pomiary dokonane glukometrem mogą być zapisane w formie elektronicznej i analizowane przez diabetologa w trakcie lub przed wizytą w poradni diabetologicznej (Długaszek i wsp., 2016). W badaniach wykazano ponadto, że ułatwiona komunikacja między lekarzem i pacjentami za pośrednictwem platformy telemedycznej może zmniejszyć niepokój/stres u kobiet w ciąży, a tym samym obniżyć ryzyko związane z GDM poprzez dobrą kontrolę poziomu glukozy we krwi (Asgharian i wsp. 2019).

W badaniach prowadzonych w Krakowie na grupie 101 pacjentek poradni diabetologicznej oceniono jakość życia kobiet z cukrzycą ciążową. Przedmiotem pytań były kwestie związane z samą chorobą (czas rozpoznania i trwania), przestrzeganiem zaleceń, samooceną wiedzy na temat cukrzycy ciążowej, oceną kosztów leczenia, czynnikami mającymi najistotniejszy wpływ na pogorszenie jakości życia oraz z subiektywną jej oceną. Zdecydowana większość kobiet przestrzegała zaleceń medycznych

Zastosowanie telemedycyny w poradnictwie dietetycznym…

149

rekomendowanych w cukrzycy ciążowej. Odbycie edukacji dotyczącej postępowania w cukrzycy, a także wysoka samoocena wiedzy na temat były czynnikami, które wpływały pozytywnie na lepsze przestrzeganie zaleceń lekarskich, a także indywidualne poczucie lepszej jakości życia. Z kolei powikłania cukrzycowe, zmiana nawyków żywieniowych i obowiązek nakłuwania palca do badania krwi kilka razy dziennie powodowały odwrotny efekt samooceny (Majda i wsp., 2014).

Nowe technologie, takie jak telemedycyna, wiadomości tekstowe SMS, strony internetowe czy aplikacje na smartfony („apps”), są coraz szerzej stosowane w leczeniu GDM. Skuteczność narzędzi telemedycyny w leczeniu kobiet z cukrzycą ciążową jest przedmiotem wielu prowadzonych w ostatnich latach badań, dotyczących: •• wyników badań lekarskich matki oraz płodu; •• wykorzystania usług medycznych – zarówno czasu personelu medycznego, jak i nakładów środków finansowych; •• jakości życia pacjentek, w tym poczucia bezpieczeństwa i satysfakcji z opieki medycznej (Długaszek i wsp., 2016; Rasekaba i wsp., 2016; Rasekaba i wsp., 2018; Xie i wsp. 2020; Immanuel i Simmons, 2021).

Wyniki prowadzonych badań nie zawsze dają jednoznaczne rezultaty, jednak aplikacje dedykowane pacjentkom z GDM są często stosowane przez kobiety i nie odnotowano zdarzeń niepożądanych z ich wykorzystaniem. Korzystanie z aplikacji umożliwiło częstszą kontrolę stężenia glukozy we krwi, korektę dawki insuliny oraz porady dotyczące stylu życia udzielane przez profesjonalny personel medyczny (Miremberg i wsp., 2018; Immanuel i Simmons, 2021). Xie i wsp. w metaanalizie obejmującej 32 badania z randomizacją wykazali, że w porównaniu z opieką standardową, interwencje telemedyczne mogą skuteczniej obniżać poziom glikemii u pacjentek z GDM oraz zmniejszyć ryzyko powikłań u matki i płodu/noworodka (Xie i wsp., 2020).

Oceniając możliwości wykorzystania telemedycyny w grupie pacjentek z GDM Rasekaba i wsp. nie odnotowali różnic w zakresie liczby wizyt lekarskich, częstości cięć cesarskich, makrosomii, przyrostów masy ciała matki lub masy urodzeniowej noworodka w porównaniu z grupą kontrolną. Interwencja nie miała wpływu na koszty ze strony usługodawcy. Jednak uczestniczki z grupy interwencyjnej szybciej osiągały optymalną kontrolę glikemii – średnio po mniej więcej 4 tygodniach, podczas gdy w grupie kontrolnej następowało to dopiero po ponad 7 tygodniach (Rasekaba i wsp., 2016; Rasekaba i wsp., 2018).

Podsumowanie Leczenie GDM w oparciu o poradnictwo dietetyczne, aktywność fizyczną, monitorowanie glikemii jest uznaną i skuteczną metodą terapeutyczną. Telemedycyna, jako świadczenie usług zdrowotnych przy użyciu technologii informacyjno-komunikacyjnych,

150

Maria Janowska, Danuta Gajewska

jest coraz częściej stosowana w leczeniu kobiet z cukrzycą ciążową. Wsparcie tradycyjnej dietoterapii narzędziem, jakim jest telemedycyna, może zwiększać efektywność leczenia i poprawić jakość życia osób chorych. Konieczna jest zatem edukacja (zarówno personelu medycznego, jaki też pacjentek), opracowanie standardów postępowania w zakresie leczenia na odległość oraz regularna ocena efektywności całego procesu terapeutycznego.

Bibliografia 1. Araszkiewicz A., Bandurska-Stankiewicz E., Borys S. et al.: 2021 Guidelines on the management of patients with diabetes. A position of Diabetes Poland. Clinical Diabetology. 2021, 10(1): 1–113 2. Asgharian B., Sehhatie F., Mirghafourvand M.: The effect of training pregnant women and their Husband’s on the anxiety in pregnant women with previous adverse pregnancy outcomes: a controlled randomized clinical trial. J Foetal Med. 2019;6(1): 17–23 3. Borkowska K., Górska M., Pawłowska D. i wsp.: Błędy żywieniowe w dietach z broszur proponowanych chorym na cukrzycę. Przegląd Kardiodiabetologiczny 2009, 4: 18−24 4. Currell R., Urquhart C., Wainwright P.: Telemedicine versus face to face patient care: effects on professional practice and health care outcomes (review). The Cochrane Library 2010, 1 5. Cypryk K.: Cukrzyca ciążowa – rozpoznawanie i leczenie. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2016, 1(2): 41–44 6. Długaszek M., Gumprecht J., Berdzik-Kalarus S., Chodkowski A., Nabrdalik K.: Telemedicine in response to challenges of modern diabetology. Clinical Diabetology 2016, 5, 1: 22–25 7. Hyżyk A.K., Sokalska N.: Ocena zmian masy ciała u kobiet w ciąży. Nowiny Lekarskie 2011, 80: 174−177 8. Immanuel J., Simmons D.: Apps and the woman with Gestational Diabetes Mellitus. Diabetes Care 2021, 44: 313–315 9. International Diabetes Federation: How mobile health can help tackle the diabetes epidemic and strengthen health systems: International Diabetes Federation (IDF) response to the public consultation on the European Commission’s Green Paper on mobile health. Diabetes Res. Clin. Pract.

2014, 105 (2): 271–272 10. Jankowski M., Klimczak-Wieczorek A., Kloc M., Matuszewski M., Rozum J.: Telemedycyna w Polsce. Możliwości i szanse rozwoju. Fundacja im. Lesława A. Pagi, Warszawa 2016: 1–20 11. Konarzewska J., Królikowska B., Olszewski J., Łukaszuk K., Wójcikowski Cz.: Czynniki predysponujące do wystąpienia cukrzycy u kobiet w ciąży. Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna 2002, 2: 77–81 12. Koning, S.H., Hoogenberg, K., Lutgers, H.L., Van den Berg, P.P., Wolffenbuttel, B. H.R.: Gestational Diabetes Mellitus: current knowledge and unmet needs. Journal of Diabetes 2016, 8(6): 770–781 13. Kulińska B.: Wdrażanie innowacji społecznych i technologicznych skierowanych do diabetyków [praca magisterska]. Wrocław, Polska: Uniwersytet Wrocławski, 2020 14. Majda A., Walas K., Samoiluk O.: Jakość życia kobiet z cukrzycą ciążową. Problemy pielęgniarstwa 2014, 22 (4): 459–463

Zastosowanie telemedycyny w poradnictwie dietetycznym…

151

15. Miremberg H., Ben-Ari T., Betzer T., et al.: The impact of a daily smartphone-based feedback system among women with gestational diabetes on compliance, glycemic control, satisfaction, and pregnancy outcome: a randomized controlled trial. Am J Obstet Gynecol 2018; 218: 453.e1–453.e7 16. Rada naukowa: przewodniczący Zozulińska–Ziółkiewicz D., Małecki M. T.: Raport: Rola nowoczesnych metod monitorowania glikemii i telemedycyny dla poprawy jakości opieki nad pacjentem z cukrzycą. Warszawa, 2020 17. Rasekaba T.M., Furler J., Young D., Liew D., Gray K., Blackberry I., Lim W.K.: Using technology to support care in gestational diabetes mellitus: Quantitative outcomes of an exploratory randomised control trial of adjunct telemedicine for gestational diabetes mellitus (TeleGDM). Diabetes Res Clin Pract. 2018, 142: 276–285 18. Rasekaba T.M., Lim K., Blackberry I., Gray K., Furler J.: Telemedicine for Gestational Diabetes Mellitus (TeleGDM): A Mixed-Method Study Protocol of Effects of a Web-Based GDM Support System on Health Service Utilization, Maternal and Fetal Outcomes, Costs, and User Experience.

JMIR Res Protoc 2016, 5(3): e163 19. Sadowska J., Krzemińska J.: Porównanie sposobu żywienia zdrowych kobiet w ciąży i obciążonych cukrzycą ciążową typu G1. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2015, 6, 4: 160–169 20. Towpik I., Wender-Ożegowska E.: Czy warto leczyć cukrzycę ciążową? Ginekol. Pol. 2014; 85: 220−225 21. Wdowiak A., Kanadys K., Lewicka M. i wsp.: Przyrost masy ciała w ciąży a wybrane elementy oceny stanu noworodka. Prob. Hig. Epidemiol. 2011, 92: 281−285 22. Wender-Ożegowska E., Zawiejska A., Brązert J.: Cukrzyca a ciąża. [w:] Męczekalski B. (red.): Endokrynologia ciąży. PZWL, Warszawa 2012, 250–264 23. WHO, World Health Organization (2010). 2010 Opportunities and developments. Report on the second global survey on eHealth Global Observatory for eHealth series – Volume 2 TELEMEDICINE in Member States WHO Library Cataloguing-in-Publication. http://www.who.int/goe/publications/goe_telemedicine_2010.pdf [dostęp: 12 V 2021 r.]

24. Wójcikowski C.: Diabetologiczne aspekty prowadzenia ciąży powikłanej cukrzycą. Diabetologia Praktyczna 2003, 4, 1: 1–6 25. Xie W., Dai P., Qin Y. et al.: Effectiveness of telemedicine for pregnant women with gestational diabetes mellitus: an updated meta-analysis of 32 randomized controlled trials with trial sequential analysis. BMC Pregnancy and Childbirth 2020, 20: 198 26. Zdrojewicz Z., Głód J., Dołowiec A.: Telemedycyna – przyszłość lekarza rodzinnego. Family Medicine & Primary Care Review 2014, 16, 4: 382–386

v

v

v

Streszczenie Terapia cukrzycy ciążowej w znacznym stopniu opiera się na postępowaniu dietetycznym. Narzędzia telemedycyny, wykorzystujące postęp technologiczny, którego jesteśmy dziś świadkami, mogą okazać się bardzo pomocne w usprawnianiu opieki nad pacjentką, bieżącego kontaktu oraz edukacji żywieniowej.

Słowa kluczowe: telemedycyna, cukrzyca ciążowa, dietoterapia, kobiety ciężarne.

152

Maria Janowska, Danuta Gajewska

Summary Treatment of gestational diabetes is largely based on dietary management. Telemedicine tools, using the technological progress we are witnessing today, may turn out to be very helpful in improving medical care over the patient, ongoing contact and nutritional education.

Keywords: telemedicine, gestational diabetes mellitus, diet therapy, pregnant women.

D

I

E

T

E

T

Y

K

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 153-164

Julia Tracz, Danuta Gajewska

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa

Analiza wybranych elementów stylu życia kobiet w czasie ciąży oraz w okresie karmienia piersią Analysis of selected lifestyle elements among pregnant and lactating women Wstęp Prawidłowe żywienie w czasie ciąży, a także karmienia piersią ma kluczowe znacznie dla zdrowia matki i dziecka [1, 2]. W trakcie ciąży oraz laktacji zwiększeniu ulega zapotrzebowanie na energię, makroskładniki i mikroskładniki [2, 3]. W celu zachowania zdrowia oraz zapobiegania nadmiernym przyrostom masy ciała Światowa Organizacja Zdrowia zaleca wszystkim kobietom w ciąży konsultacje dotyczące zasad zdrowego żywienia oraz aktywności fizycznej [4]. Niestety, wiedza kobiet ciężarnych i karmiących piersią często opiera się na powielanych mitach dotyczących żywienia [5, 6]. W niniejszej pracy dokonano analizy wybranych elementów stylu życia kobiet w okresie ciąży oraz w okresie karmienia piersią. Znajomość zwyczajów związanych ze stylem życia, w tym aktywności fizycznej, stosowania używek i żywienia, może pomóc w dostosowaniu edukacji do potrzeb tej wrażliwej grupy populacyjnej.

Cel Celem badań była ocena wybranych elementów stylu życia kobiet w czasie ciąży oraz w okresie karmienia piersią.

Materiał i metody Badaną grupę stanowiły 1024 matki karmiące piersią (w przeszłości lub w trakcie trwania badania). Do badania włączono kobiety spełniające następujące kryteria włączenia: dorosłe kobiety karmiące piersią, będące matkami dzieci w wieku od 6 do 18 miesięcy. Wiek kobiet biorących udział w badaniu mieścił się w przedziale 18–50 lat.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

154

Julia Tracz, Danuta Gajewska

W celu zebrania danych wykorzystano metodę ankietową CAWI (Computer Assisted Web Interview). Uczestniczki badania zostały poproszone o samodzielne wypełnienie anonimowego kwestionariusza na panelu przeznaczonym dla internautów (opinie.pl).

Badanie było częścią projektu edukacyjnego kierowanego do rodziców „Nestle – Zdrowy Start w Przyszłość”, prowadzonego przez Polskie Towarzystwo Dietetyki.

Badanie przeprowadzono zgodnie z zasadami Deklaracji Helsińskiej. Dokładniejszy opis metodyki umieszczono we wcześniejszych publikacjach [7, 8].

Deklarowana masa ciała (przed ciążą i w trakcie karmienia piersią) oraz wzrost zostały wykorzystane do obliczenia wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index) za pomocą wzoru: masa ciała podana w kg podzielona przez kwadrat wysokości ciała podany w metrach [9]. Kwestionariusz zawierał pytania dotyczące aktywności zawodowej, aktywności fizycznej, spożycia alkoholu oraz palenia tytoniu zarówno w czasie ciąży, jak i karmienia piersią. Uczestniczki badania zostały zapytane o następujące zwyczaje żywieniowe w trakcie ciąży i karmienia piersią: liczba, pora oraz regularność spożywanych posiłków, pojadanie, spożycie wody, stosowanie specjalnej diety oraz wprowadzane zmiany w sposobie żywienia. Dodatkowo kobiety deklarujące stosowanie specjalnej diety zostały poproszone o wskazanie jej rodzaju. Uczestniczki badania zostały zapytane o produkty, które eliminowały z diety w czasie ciąży i karmienia piersią, a także powody rezygnacji z podanych produktów.

W analizie statystycznej wyników do oceny rozkładu zmiennych wykorzystano test Shapiro-Wilka. Test kolejności par Wilcoxona oraz test McNemara zastosowano do oceny różnic między grupami. Wyniki analizowano z wykorzystaniem programu STATISTICA wersja 13 (StatSoft, Inc.). Za poziom istotności przyjęto p ≤ 0,05.

Wyniki Dokładna charakterystyka grupy kobiet biorących udział w badaniu została przedstawiona w poprzednich publikacjach [7, 8]. Prawie połowa kobiet była w wieku 25–34 lata. Większość uczestniczek badania pochodziła z miasta (60%) i posiadała wykształcenie wyższe. Odsetek kobiet, które deklarowały nieprawidłową masę ciała przed ciążą, wynosił 30% [7, 8]. Tabela 1 przedstawia ogólną charakterystykę grupy badanej, uwzględniając odpowiedzi dotyczące trwania ciąży i okresu karmienia piersią. Masa ciała kobiet w okresie karmienia piersią była istotnie wyższa w porównaniu z masą ciała przed zajściem w ciążę, podobnie wartość BMI. Prawie połowa kobiet pracowała w trakcie ciąży, podczas gdy aktywność zawodową po narodzinach dziecka deklarowało niespełna 20% kobiet. Kobiety w okresie karmienia piersią zdecydowanie częściej wskazywały korzystanie z urlopu macierzyńskiego lub rodzicielskiego.

Kobiety w czasie ciąży, jak i karmienia piersią najczęściej deklarowały umiarkowaną aktywność fizyczną. Dodatkowo po narodzinach dziecka zwiększył się odsetek kobiet o dużej aktywności fizycznej.

Analiza wybranych elementów stylu życia kobiet w czasie ciąży…

155

Tabela 1. Ogólna charakterystyka grupy badanej Kobiety n = 1024 Parametr

w czasie ciąży

w okresie karmienia piersią

p

Wiek (lata) [1]

30,6 (± 7,7)

–

Wzrost (cm) [1]

166,1 (± 5,9)

–

Masa ciała (kg) [1]

62,2 (± 11,3)c

66,9 (± 13,0)

0,0000a

BMI (m 2/kg) [1]

22,56 (± 3,91)c

24,28 (± 4,55)

0,0000a

Aktywność zawodowa [2] Praca umysłowa

288 (28,1)

122 (11,9)

0,0000b

Praca fizyczna

185 (18,1)

67 (6,5)

0,0000b

Brak pracy zawodowej

159 (15,5)

200 (19,5)

0,0003b

Nauka

109 (10,6)

65 (6,3)

0,0000b

Zwolnienie lekarskie

370 (36,1)

30 (2,9)

0,0000b

Urlop macierzyński/ wychowawczy

82 (8,0)

615 (60,1)

0,0000b

Aktywność fizyczna [2] Mała

330 (32,2)

246 (24,0)

Umiarkowana

592 (58,2)

601 (58,7)

98 (9,6)

117 (17,3)

Duża

0,0000a

Spożycie alkoholu [2] Nie

1007 (98,3)

996 (97,3)

Tak

17 (1,7)

28 (2,7)

0,0371b

Palenie tytoniu [2] Nie

892 (87,1)

896 (87,5)

Tak

83 (8,1)

80 (7,8)

Bierne narażenie na tytoń

49 (4,8)

48 (4,7)

0,6999a

Wyniki wyrażano jako: średnia ± odchylenie standardowe [1] lub liczebność (%) [2]; a test kolejności par Wilcoxona; b test McNemara; c masa ciała i BMI przed ciążą

156

Julia Tracz, Danuta Gajewska

Kobiety w ciąży i w okresie karmienia piersią najczęściej spożywały 4–5 posiłków w ciągu dnia. Odsetek kobiet wybierających 6 lub więcej posiłków był wyższy w trakcie ciąży. Zdecydowana większość kobiet ostatni posiłek spożywała pomiędzy godziną 18 a 22 zarówno w ciąży, jak i w czasie karmienia piersią. Regularność spożywania posiłków była niższa w okresie karmienia piersią niż w ciąży, jednak kobiety w ciąży częściej deklarowały pojadanie między posiłkami. Większość kobiet nie stosowała żadnej diety w ciąży i w okresie karmienia piersią. Kobiety w ciąży częściej deklarowały wprowadzenie zmian w sposobie żywienia, takich jak spożycie większej ilości warzyw, owoców czy ograniczenie spożycia kawy. W okresie karmienia piersią częściej deklarowały ograniczenie spożycia potraw smażonych – Tabela 2.

Tabela 2. Porównanie sposobu żywienia kobiet w ciąży i kobiet karmiących piersią Kobiety n = 1024 w czasie ciąży n (%)

w okresie karmienia piersią n (%)

2–3 posiłki

106 (10,4)

157 (15,4)

4–5 posiłków

692 (68,0)

741 (72,4)

6 posiłków i więcej

222 (21,6)

126 (12,3)

Pora spożywania ostatniego posiłku

Przed 18 h

111 (10,8)

151 (14,8)

18–22 h

767 (74,9)

793 (77,4)

Po 22 h

146 (14,3)

80 (7,8)

Regularność spożywania posiłków

Tak

719 (70,2)

611 (59,7)

Nie

305 (29,8)

413 (40,3)

Pojadanie między posiłkami

Tak

830 (81,0)

629 (61,4)

Nie

194 (19,0)

295 (38,6)

Spożycie wody

Poniżej 1 litra

137 (13,4)

114 (11,1)

1–2 litry

639 (62,4)

597 (58,3)

2–3 litry

217 (21,2)

254 (24,8)

Więcej niż 3 litry

31 (3,0)

59 (5,8)

Tak

82 (8,0)

94 (9,2)

Nie

942 (92,0)

930 (90,8)

Parametr

Liczba spożywanych posiłków

Stosowanie specjalnej diety

p

0,0000b

0,0000a

0,0000b

0,0000b

0,0000a

0,3456b

Analiza wybranych elementów stylu życia kobiet w czasie ciąży…

Najczęściej wprowadzane zmiany w sposobie żywienia

a

157

Brak

186 (18,2)

240 (23,4)

0,0001b

Spożycie większej ilości wody

481 (47,0)

482 (47,1)

1,0000b

Spożycie większej ilości warzyw

384 (37,5)

297 (29,0)

0,0000b

Spożycie większej ilości owoców

431 (42,1)

297 (29,0)

0,0000b

Ograniczenie picia kawy

462 (45,1)

392 (38,3)

0,0000b

Ograniczenie potraw smażonych

215 (21,0)

377 (36,8)

0,0000b

test kolejności par Wilcoxona; b test McNemara

Wśród kobiet w ciąży deklarujących stosowanie specjalnej diety ponad 60% deklarowało stosowanie diety cukrzycowej, zaś około 8% diety wątrobowej. Po urodzeniu dziecka kobiety najczęściej stosowały dietę eliminacyjną, dietę bez laktozy, mleka krowiego i nabiału oraz dietę wątrobową (Rycina 1).

Rycina 1. Najczęściej stosowane diety przez kobiety w czasie ciąży (n = 82) i w okresie karmienia piersią (n = 94)

Produktem najczęściej eliminowanym z diety w czasie ciąży oraz w okresie karmienia piersią był alkohol. Kobiety w ciąży częściej rezygnowały z serów pleśniowych, owoców morza, surowego mięsa i ryb, podczas gdy w okresie karmienia piersią

158

Julia Tracz, Danuta Gajewska

częściej eliminowały produkty takie jak ostre przyprawy, owoce cytrusowe, warzywa strączkowe, mleko krowie, orzechy, potrawy ciężkostrawne oraz żywność typu fast food (Rycina 2).

Rycina 2. Odsetek kobiet eliminujących z diety wybrane produkty w czasie ciąży i karmienia piersią (n = 1024) * p < 0,05 test McNemara

Rycina 3. Powody eliminacji z diety produktów żywnościowych deklarowane przez kobiety w czasie ciąży oraz w okresie karmienia piersią (n = 1024)

Analiza wybranych elementów stylu życia kobiet w czasie ciąży…

159

Obawa o zdrowie dziecka stanowiła najczęstszy powód eliminacji z diety produktów umieszonych na Rycinie 2, zarówno w czasie ciąży, jak i w trakcie karmienia piersią. W okresie ciąży kobiety częściej rezygnowały z niektórych produktów ze względu na ich szkodliwość dla zdrowia, problemów ze strony układu pokarmowego, a także trwającej choroby. W okresie karmienia piersią połowa kobiet eliminowała niektóre produkty z diety w celu zapobiegania kolce u dzieci, a około 40% w celu zapobiegania alergii u dzieci – Rycina 3.

Dyskusja Styl życia kobiet przed ciążą, w ciąży i w trakcie karmienia piersią istotnie wpływa na stan zdrowa samych kobiet, jak również ich potomstwa [10]. Niekorzystne zachowania zdrowotne mogą obejmować spożycie alkoholu, bierne i czynne palenie, nadmierne picie kawy, złe żywienie, przyjmowanie leków i suplementów bez kontroli lekarza, brak troski o zdrowie jamy ustnej oraz brak aktywności fizycznej [11].

Badania potwierdzają korzystny wpływ aktywności fizycznej na przebieg ciąży [12].

Jednak Torbé i wsp. podkreślają, że wiedza kobiet na temat podejmowania aktywności fizycznej w czasie ciąży jest niewystarczjąca [13]. Wyższy poziom aktywności fizycznej kobiet w ciąży wiązał się z lepszymi efektami w karmieniu piersią [14].

Dodatkowo odpowiednio dobrane ćwiczenia w okresie połogu promują szybszy powrót do formy sprzed ciąży [15]. W badaniach własnych mała aktywność fizyczna była częściej wskazywana przez kobiety w ciąży, zaś duża po narodzinach dziecka.

Prawie wszystkie kobiety deklarowały rezygnację z alkoholu w trakcie ciąży i w czasie karmienia piersią. Z kolei w badaniu Lanting i wsp. co piąta kobieta spożywała alkohol w trakcie ciąży [16]. W badaniu przeprowadzonym wśród Polek około 38% deklarowało spożycie alkoholu w ciąży, z czego niemal 2% sięgało po alkohol regularnie [17].

W badaniach własnych niewielki odsetek matek deklarował palenie tytoniu lub narażenie na tytoń zarówno w czasie ciąży, jak i karmienia piersią. Wierzejska i wsp. zaobserwowali, że ponad ⅓ niemowląt w życiu płodowym była narażona na czynne lub bierne palenie matki [17]. Jednak w badaniu przeprowadzonym przez Pieszko i wsp. żadna z kobiet nie paliła, a ponadto dym tytoniowy w otoczeniu był przez nie źle tolerowany [18]. Palenie może zmniejszać zdolność do produkcji mleka oraz zawartość witaminy C w mleku [19]. Pomimo niskiego odsetka kobiet stosujących używki kampanie promujące zdrowy styl życia w ciąży, a także w okresie karmienia piersią powinny być nieustannie prowadzone.

Stan odżywienia kobiet w okresie ciąży i laktacji ma kluczowe znaczenie nie tylko dla ich zdrowia, ale także dla potomstwa [2]. Zgodnie z najnowszymi „Zaleceniami zdrowego żywienia” przygotowanymi przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH istotna jest regularność spożywania posiłków i niepojadanie pomiędzy nimi. Wyniki dużego badania kohortowego wskazują, że regularne spożycie głównych posiłków w ciąży ogranicza ryzyko przedwczesnego porodu [20]. Wraz z rozwojem

160

Julia Tracz, Danuta Gajewska

ciąży sposób żywienia kobiet z nadmiernym BMI ulegał zmianie – od spożywania głównych posiłków do częstszego spożywania przekąsek. Spożywanie większych posiłków, ale rzadszych w późniejszym etapie ciąży wiązało się z wyższym indeksem glikemicznym diety oraz zwiększonym ryzykiem makrosomii u dziecka [21]. Posiłki w diecie kobiety ciężarnej powinny być regularnie rozłożone w ciągu dnia, jednak ich liczba może się różnić w zależności od potrzeb kobiety [22]. Wyniki badania Momory i Krupy wskazały, że ponad 85% kobiet pojadało między posiłkami. Kobiety najczęściej sięgały po owoce, słodycze czy jogurty owocowe [23]. W badaniach własnych około ¾ kobiet w ciąży, jak i w trakcie karmienia piersią deklarowało spożywanie ostatniego posiłku między godziną 18 a 22. Autorzy badania, mającego na celu ocenę związku między porą spożywania posiłków i chronotypem a jakością diety ciężarnych kobiet, sugerują uwzględnienie czasu spożywania posiłku i chronotypu w zaleceniach żywieniowych dla kobiet ciężarnych, aby zapewnić odpowiednią jakość diety [24]. W badaniu Gontijo i wsp. kobiety ciężarne spożywające wcześniej pierwszy posiłek, spożywały więcej energii i węglowodanów rano, a mniej wieczorem. W tej grupie również spożycie owoców było większe niż u kobiet później spożywających pierwszy posiłek [25]. Wśród najczęstszych modyfikacji żywieniowych dokonywanych przez kobiety ciężarne objętych badaniem można wyróżnić większe spożycie warzyw, owoców, wody oraz ograniczenie kawy i smażonych potraw. W badaniu Myszkowskiej i wsp. najczęstsze zmiany w sposobie żywienia kobiet ciężarnych obejmowały zwiększone spożycie owoców, warzyw, a także ograniczenie żywności typu fast food i słodyczy czy eliminacja kawy [26]. Pracownicy ochrony zdrowia sprawujący opiekę okołoporodową powinni być świadomi szczególnych potrzeb żywieniowych kobiet w ciąży i karmiących piersią.

Zgodnie z normami żywienia dla populacji Polski deklarowane spożycie wody przez kobiety objęte badaniem, zarówno w ciąży, jak i w okresie karmienia piersią, było niewystarczające. Norma na wodę dla kobiet w ciąży wynosi 2300 ml na dobę, a w przypadku kobiet karmiących piersią 2700 ml na dobę [3]. Zapotrzebowanie na wodę u kobiet w ciąży jest znacznie większe, aby umożliwić wzrost objętości płynów w organizmie matki i zaspokoić zwiększone potrzeby metaboliczne płodu [27]. Zgodnie z literaturą 35–40% kobiet ciężarnych cierpi na zaparcia w trakcie ciąży, dlatego należy zwracać uwagę na odpowiednią podaż płynów [19]. W okresie laktacji nawodnienie jest szczególnie ważne, ponieważ produkcja mleka znacznie zwiększa utratę płynów – mleko kobiece składa się w około 87% z wody [27]. W badaniu, którym objęto 300 kobiet w ciąży i 300 kobiet karmiących piersią, wykazano, że wysoki odsetek kobiet nie spożywał odpowiedniej ilości wody [28].

Badania własne wykazały, że dieta cukrzycowa była najczęściej stosowaną dietą przez kobiety ciężarne. Z kolei w czasie laktacji kobiety najczęściej deklarowały stosowanie diety eliminacyjnej oraz diety bez laktozy, mleka krowiego i nabiału. Wyniki meta-analizy opublikowanej w 2017 roku wskazały, że częstość cukrzycy ciążowej w Europie wynosi 5,4% [29]. Wszystkie kobiety ze zdiagnozowaną cukrzycą powinny

Analiza wybranych elementów stylu życia kobiet w czasie ciąży…

161

mieć zapewnioną opiekę dietetyczną [30]. W badaniu Karcz i wsp. niemal 30% matek otrzymało zalecenia dotyczące wprowadzenia ograniczeń do swojej diety, również bez wskazań medycznych. U 16% matek wiązało się to z zakończeniem karmienia piersią [31]. W badaniu Januszko i Lange wśród kobiet stosujących dietę bezmleczną, mniej niż połowa z nich wprowadziła nowe produkty lub suplementy diety w celu uzupełnienia potencjalnych niedoborów witamin i składników mineralnych [32].

Aby zmniejszać ryzyko niedoborów pokarmowych u kobiet w ciąży oraz karmiących piersią wykluczających z diety całe grupy produktów, istnieje potrzeba, aby otoczyć je szczególną opieką. Należy pamiętać, że eliminowanie z diety matki pokarmów alergizujących bez wskazania medycznego nie przynosi korzyści w profilaktyce alergii [1].

Kobiety w ciąży oraz karmiące piersią powinny mieć możliwość konsultacji z dietetykiem w celu dobrania odpowiedniej diety, dostosowanej do indywidualnych potrzeb.

Bryant i wsp. zwracają uwagę na niedostateczną wiedzę kobiet ciężarnych na temat produktów, których powinny unikać w ciąży [33]. Kobiety w ciąży powinny zrezygnować między innymi z surowego mięsa, jajek, niepasteryzowanego mleka [22].

W badaniu przeprowadzonym przez Forbes i wsp. najczęstszym powodem ograniczenia lub rezygnacji z określonych pokarmów było zdrowie dziecka, niepokój, awersja pokarmowa oraz nudności [34]. Kobiety karmiące piersią częściej rezygnowały z ostrych przypraw, owoców cytrusowych, warzyw strączkowych, mleka krowiego, orzechów, potraw ciężkostrawnych i żywności typu fast food. Z kolei w badaniu Jeong i wsp. kobiety karmiące piersią rezygnowały najczęściej z kofeiny, ostrych przypraw, surowego czy zimnego jedzenia oraz tradycyjnego koreańskiego deseru ryżowego. Większość matek nie wskazywała konkretnej przyczyny eliminacji tych produktów lub wyrażała obawę o zdrowie dziecka [35]. Niezbędne jest prowadzenie edukacji żywieniowej wśród tych grup populacyjnych, opartej na aktualnych wynikach badań.

Podsumowanie Styl życia kobiet, w tym także sposób żywienia, różni się w czasie ciąży i w okresie karmienia piersią. Istotna jest odpowiednia edukacja żywieniowa, która może pomóc w poprawie zwyczajów żywieniowych i zwiększeniu świadomości kobiet w ciąży, a także karmiących piersią. W opiece okołoporodowej należy uwzględniać odrębne potrzeby żywieniowe kobiet w ciąży oraz karmiących piersią, a także zwracać uwagę na edukację dotyczącą zdrowego stylu życia.

Bibliografia 1. Marangoni F., Cetin I., Verduci E., et al.: Maternal Diet and Nutrient Requirements in Pregnancy and Breastfeeding. An Italian Consensus Document. Nutrients. 2016; 8(10): 629. doi:10.3390/ nu8100629

162

Julia Tracz, Danuta Gajewska

2. Kominiarek M.A., Rajan P.: Nutrition Recommendations in Pregnancy and Lactation. Med Clin North Am. 2016; 100(6): 1199–1215. doi:10.1016/j.mcna.2016.06.004 3. Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., et al.: Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie.

Accessed May 20, 2021. https://www.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2020/12/Normy_zywienia_2020web-1.pdf [dostęp: 12 V 2021 r.]

4. World Health Organization, ed. WHO Recommendations on Antenatal Care for a Positive Pregnancy Experience. World Health Organization; 2016 5. Guggino A., Barbero S., Ponzo V., et al.: Myths about nutrition in pregnancy. Journal of Obstetrics and Gynaecology. 2016; 36(7): 964–965 doi:10.3109/01443615.2016.1168372 6. Kidd M., Hnatiuk M., Barber J., et al.: Something is wrong with your milk. Can Fam Physician.

2019; 65(3): 204–211 7. Gajewska D., Gudej S.: Zwyczaje żywieniowe i stan odżywienia kobiet a długość wyłącznego karmienia piersią. Znaczenie karmienia piersią – ocena świadomości wśród kobiet. Standardy Medyczne Pediatria. 2018; 15: 860–877 8. Tracz J., Gajewska D.: Factors influencing the duration of breastfeeding among Polish women.

Medycyna Wieku Rozwojowego. 2020;1: 39–46 9. World Health Organization. Body Mass Index – BMI. Accessed May 8, 2021. http://www.euro.who. int/en/health-topics/disease-prevention/nutrition/a-healthy-lifestyle/body-mass-index-bmi [dostęp: 12 V 2021 r.]

10. K oletzko B., Godfrey K., Poston L., et al.: Nutrition During Pregnancy, Lactation and Early Childhood and its Implications for Maternal and Long-Term Child Health: The Early Nutrition Project Recommendations. Annals of Nutrition and Metabolism. 2019; 74: 93–106. doi:10.1159/000496471 11. Fernández-Gómez E., Luque-Vara T., Moya-Fernández P.J., et al.: Factors Influencing Dietary Patterns during Pregnancy in a Culturally Diverse Society. Nutrients. 2020; 12(11): 3242. doi:10.3390/nu12113242 12. Fuchs A., Jainta N., Hauzer A., et al.: Aktywność fizyczna kobiet w ciąży – przegląd piśmiennictwa i aktualnych rekomendacji. Ginekologia i Położnictwo – medical project. 2018; 2(48): 042–047 13. Torbé D., Torbé A., Kregiel K., et al.: Ocena wiedzy kobiet ciężarnych na temat aktywności fizycznej w ciąży. Nowa Medycyna. 2014; 21(4): 149–155 14. Nguyen P.T.H., Binns C.W., Nguyen C.L., et al.: Physical Activity During Pregnancy is Associated with Improved Breastfeeding Outcomes: A Prospective Cohort Study. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2019; 16(10): 1740. doi:10.3390/ijerph16101740 15. Torbé D., Stolarek A., Lubkowska A., et al.: Aktywność fizyczna zalecana we wczesnym połogu.

Pomeranian Journal of Life Sciences. 2017; 62(3): 53–56 doi:10.21164/pomjlifesci.182 16. Lanting C.I., van Dommelen P., van der Pal-de Bruin K.M., et al.: Prevalence and pattern of alcohol consumption during pregnancy in the Netherlands. BMC Public Health. 2015; 15(1): 723. doi:10.1186/s12889-015-2070-1 17. Wierzejska R., Jarosz M., Sawicki W., et al.: Antyzdrowotne zachowania kobiet ciężarnych. Tytoń, alkohol, kofeina. Żywienie Człowieka i Metabolizm. 2011; 38(2): 84–98 18. Pieszko M., Ciesielska-Piotrowicz J., Skotnicka M., et al.: Zachowania zdrowotne kobiet ciężarnych z wyższym i średnim wykształceniem – badania wstępne. Pediatria i Medycyna Rodzinna.

2017; 13(1): 94–102 19. World Health Organization. Healthy eating during pregnancy and breastfeeding. Booklet for mothers. 2001

Analiza wybranych elementów stylu życia kobiet w czasie ciąży…

163

20. Englund-Ögge L., Birgisdottir B.E., Sengpiel V., et al.: Meal frequency patterns and glycemic properties of maternal diet in relation to preterm delivery: Results from a large prospective cohort study. PLoS One. 2017; 12(3). doi:10.1371/journal.pone.0172896 21. Ainscough K.M., Kennelly M.A., Lindsay K.L., et al.: An observational analysis of meal patterns in overweight and obese pregnancy: exploring meal pattern behaviours and the association with maternal and fetal health measures. Ir J Med Sci. 2020; 189(2): 585–594. doi:10.1007/ s11845-019-02099-0 22. Meija L., Rezeberg D.: Proper Maternal Nutrition during Pregnancy Planning and Pregnancy: a Helathy Start in Life Recommendations for health care professionals – the experience from Latvia.

2017 23. Momora A., Krupa J.: Dietary habits of pregnant women in rural areas. Pediatria i Medycyna Rodzinna. 2019; 15(2): 164–170. doi:10.15557/PiMR.2019.0028 24. Gontijo C.A., Cabral B.B.M., Balieiro L.C.T., et al.: Time-related eating patterns and chronotype are associated with diet quality in pregnant women. Chronobiology International. 2019; 36(1): 75–84. doi:10.1080/07420528.2018.1518328 25. Gontijo C.A., Balieiro L.C.T., Teixeira G.P., et al.: Effects of timing of food intake on eating patterns, diet quality and weight gain during pregnancy. British Journal of Nutrition. 2020; 123(8): 922–933. doi:10.1017/S0007114519003398 26. Myszkowska-Ryciak J., Gurtatowska A., Harton A., et al.: Poziom wiedzy żywieniowej a wybrane aspekty sposobu żywienia kobiet w okresie ciąży. Problemy Higieny i Epidemiologii. 2013; 94(3): 600–604 27. Hydratation 4 Health Initiative. Hydratation in pregnancy and breastfeeding. Physiological changes, water balance and water needs. 2017 28. Bardosono S., Prasmusinto D., Hadiati D.R., et al.: Fluid Intake of Pregnant and Breastfeeding Women in Indonesia: A Cross-Sectional Survey with a Seven-Day Fluid Specific Record. Nutrients.

2016; 8(11). doi:10.3390/nu8110651 29. Eades C.E., Cameron D.M., Evans J.M.M.: Prevalence of gestational diabetes mellitus in Europe: A meta-analysis. Diabetes Research and Clinical Practice. 2017; 129: 173–181. doi:10.1016/j. diabres.2017.03.030 30. Rasmussen L., Poulsen C.W., Kampmann U., et al.: Diet and Healthy Lifestyle in the Management of Gestational Diabetes Mellitus. Nutrients. 2020; 12(10): 3050. doi:10.3390/nu12103050 31. Karcz K., Lehman I., Królak-Olejnik B.: Foods to Avoid While Breastfeeding? Experiences and Opinions of Polish Mothers and Healthcare Providers. Nutrients. 2020; 12(6): 1644. doi:10.3390/ nu12061644 32. Januszko P., Lange E.: Milk-free diet followed by breastfeeding women – Roczniki PZH. Rocz Panstw Zakl Hig. 2020; 71(2): 181–189 33. Bryant J., Waller A., Cameron E., Hure A., et al.: Diet during pregnancy: Women’s knowledge of and adherence to food safety guidelines. Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology. 2017; 57(3): 315–322. doi:https://doi.org/10.1111/ajo.12523 34. Forbes L.E., Graham J.E., Berglund C., et al.: Dietary Change during Pregnancy and Women’s Reasons for Change. Nutrients. 2018; 10(8). doi:10.3390/nu10081032 35. Jeong G., Park S.W., Lee Y.K., et al.: Maternal food restrictions during breastfeeding. Korean J Pediatr. 2017; 60(3): 70–76. doi:10.3345/kjp.2017.60.3.70

164

Julia Tracz, Danuta Gajewska v

v

v

Streszczenie Wstęp: Styl życia kobiet w ciąży oraz w trakcie karmienia piersią ma istotny wpływ zarówno dla zdrowia matek, jak i ich dzieci. Celem pracy była analiza wybranych elementów stylu życia kobiet w czasie ciąży oraz w okresie karmienia piersią. Materiał i metody: Do badania zakwalifikowano 1024 matki, które karmiły piersią w przeszłości lub w trakcie trwania badania. Do zebrania danych socjodemograficznych, a także danych dotyczących wybranych elementów stylu życia w okresie ciąży oraz w okresie karmienia piersią wykorzystano metodę ankietową CAWI (Computer-Assisted Web Interview).

Wyniki: Kobiety w ciąży i w okresie karmienia piersią najczęściej spożywały 4–5 posiłków w ciągu dnia. Regularność spożywania posiłków była niższa w okresie karmienia piersią niż w ciąży, jednak kobiety w ciąży częściej deklarowały pojadanie miedzy posiłkami. Większość kobiet nie stosowała żadnej specjalnej diety w ciąży i w okresie karmienia piersią. Wśród kobiet w ciąży deklarujących stosowanie specjalnej diety ponad 60% deklarowało stosowanie diety cukrzycowej. Po urodzeniu dziecka kobiety najczęściej stosowały dietę eliminacyjną, dietę bez laktozy, mleka krowiego. Alkohol, sery pleśniowe, owoce morza, surowe mięso i ryby były najczęściej eliminowane w czasie ciąży, podczas gdy alkohol, ostre przyprawy, owoce cytrusowe, warzywa strączkowe, mleko krowie oraz orzechy w trakcie karmienia piersią. Obawa o zdrowie dziecka stanowiła najczęstszy powód eliminacji z diety produktów w czasie ciąży, jak i w trakcie karmienia piersią. Wnioski: Istnieją istotne różnice dotyczące wybranych elementów stylu życia kobiet w ciąży i w okresie karmienia piersią. W opiece okołoporodowej należy uwzględniać szczególne potrzeby żywieniowe kobiet w ciąży oraz karmiących piersią, a także zwracać uwagę na edukację dotyczącą zdrowego stylu życia.

Słowa kluczowe: ciąża, karmienie piersią, dieta, styl życia.

Summary Background: The lifestyle of pregnant and breastfeeding women has a significant impact on mothers’ and their children’s health. The aim of the study was to analyse some elements of lifestyle during pregnancy and breastfeeding. Material and methods: Overall, 1024 mothers who had breasted in the past or during the study were enrolled in this study. The Computer-Assisted Web Interview (CAWI) was used to collect sociodemographic data and data on selected lifestyle elements during pregnancy and breastfeeding. Results: Both pregnant and breastfeeding women most often consumed 4–5 meals per day. The regularity of eating meals was lower during breastfeeding than during pregnancy, however, pregnant women more often declared snacking. The majority of women did not follow any special diet during pregnancy and breastfeeding. Among pregnant women, that were following a special diet, over 60% declared following diabetic diet. After childbirth women most often followed an elimination diet, without lactose or cow’s milk. Products such as alcohol, blue cheese, seafood, raw meat and fish were most often eliminated during pregnancy, while alcohol, hot spices, citrus fruits, legumes, cow’s milk and nuts were eliminated during breastfeeding. The most common reason for the elimination of those products from diet during pregnancy and breastfeeding was a concern about child’s health. Conclusions: There are significant differences in selected elements of the lifestyle of pregnant and breastfeeding women.

Specific nutritional needs of pregnant and breastfeeding women should be taken into account during perinatal care. Moreover, additional education about a healthy lifestyle should be provided for this group.

Keywords: pregnancy, breastfeeding, diet, lifestyle.

H I S T O R I A

–

M A T E R I A Ł Y

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 165 -180

Iwona Fryzowska-Chrobot

Główna Biblioteka Lekarska, Warszawa

Reklama leków i wyrobów drogeryjnych w czasopiśmie „Wiadomości Farmaceutyczne” w okresie dwudziestolecia międzywojennego Advertisement of medicines and cosmetics in “Wiadomości Farmaceutyczne” magazine in the interwar period Na początku XX wieku producenci leków, aptekarze i drogiści dostrzegli konieczność reklamowania swoich firm i wytwarzanych produktów. Reklamowano głównie znaki firmowe zamieszczane na opakowaniach firm farmaceutycznych. Przed I wojną światową w prasie codziennej zaczęły pojawiać się pierwsze slogany, które miały ułatwiać zapamiętywanie nazw reklamowanych leków, a tekstowo-graficzne reklamy zapełniały kolumny gazet i czasopism1. Reklamy miały za zadanie pozyskiwanie zaufania i przychylności odbiorców, zachęcenie ich do zakupu oraz walkę z konkurencją. Stąd posługiwanie się w przekazach reklamowych przejaskrawieniami, wyidealizowanymi obrazami, czy superlatywami typu „najskuteczniejszy”, „najnowszy”, „najlepszy”, „najdłużej działający”2.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego istotną rolę odgrywała reklama leków i wyrobów drogeryjnych na łamach czasopism fachowych, odnosząca się do wąskiego grona odbiorców tzn. lekarzy i farmaceutów. Jednym z nich były „Wiadomości Farmaceutyczne – organ Warszawskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, czasopismo poświęcone wszystkim gałęziom farmacyi teoretycznej i stosowanej”, wydawane w latach 1874–1939. Zamieszczane tam reklamy miały oddziaływać na lekarzy i farmaceutów, zwracać ich uwagę na oferowane produkty drogeryjne i farmaceutyczne, 1 I. Arabas, A. Chodkowska, Krótka historia reklamy farmaceutycznej. Kto sekret zna, o zdrowie dba, „Farmacja Polska”, 2009, nr 65(1), s. 41.

2 K. Grzybczyk, Wprowadzająca w błąd reklama produktów leczniczych, „Prawo i Medycyna”, 2010, nr 1(38, vol. 12), s. 120–121.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

166

Iwona Fryzowska-Chrobot

przyczyniały się do zapamiętywania nazw i intensywniejszego polecania pacjentom i klientom aptek określonych wyrobów. Za pomocą reklamy producenci leków przekonywali lekarzy i farmaceutów o przewadze jednego środka leczniczego nad drugim, a hurtownie korzystały z reklam, aby polecić im swoje produkty. Reklama informowała o składzie zachwalanego środka leczniczego czy pielęgnacyjnego, jego walorach użytkowych i skuteczności działania 3. Świadczą o tym wybrane przykłady reklam z tego okresu, zamieszczane w „Wiadomościach Farmaceutycznych”: „Najnowszy radykalny środek leczniczy zewnętrzny – No- Rheumatic, zaleca się przy reumatyźmie i podagrze. Skład chemiczny: chloroform nasycony siarką, roztwór kamfory w spirytusie, amoniak oraz olejek sosnowy”4. „Znana od przeszło 20 lat – Złote i srebrne medale. Oryginalna czekolada przeczyszczająca «Drastin–Lubelski» wywołuje łagodne i niezawodne działanie czyszczące, bez bólu i objawów ubocznych. Każda tabliczka czekolady przeczyszczającej «Drastin Lubelski» składa się z 12 ułamków. Każdy ułamek oryginalnej czekolady przeczyszczającej posiada napis «Drastin Lubelski» i znak fabryczny. Wystrzegać się szkodliwych falsyfikatów, które są w sprzedaży, bo działają szkodliwie lub zupełnie nie działają”5. „Kaisera karmelki piersiowe z 3 jodłami. Przez 40 lat wypróbowany, pewnie działający dietetyczny preparat, jakoteż znakomity środek ochronny organów oddechowych. Zarazem jest to środek wytwarzający krew i pobudzający apetyt.

Prawdziwe tylko z marką ochronną «3 Jodły»”6.

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1927, R. 54, nr 21–22, s. 485

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1936, R. 63, nr 4, s. 54

3 A. Brzozowska, J. Szewczyński, Aptekarska reklama w okresie międzywojnia, „Farmacja Polska”, 2005, nr 61(16), s. 784.

4

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1930, nr 57(36), s. 552.

5

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1929, nr 56(23–24), s. XX.

6

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1930, nr 57(2), s. 27.

Reklama leków i wyrobów drogeryjnych…

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1936, R. 63, nr 20, s. 300

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1938, R. 65, nr 43, s. og. 290

167

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1936, R. 63, nr 20, s. 300

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1939, R. 66, nr 35, s. nlb.

Na reklamach zamieszczano również informacje typu „Próbki i literatura na żądanie P.P. Lekarzy”, czy też „Dowody uznania o skuteczności wysyła fabryka na żądanie”.

Rysunki na reklamach farmakokosmetyków i wyrobów drogeryjnych, wykonywane często przez znanych grafików, przedstawiały pełne gracji postacie, które miały zainteresować i przyciągnąć uwagę klientów, natomiast slogany reklamowe zachęcić do zakupu oferowanego produktu: „Suchy szampoon z Czarną Główką. Piękne włosy w trzech minutach”, „Niebywałe sukcesy odnoszą kobiety używając «Hezana», «Loran», «Chypre», «Lilas Imperial»”. Pomimo że możliwości techniczne w tamtym okresie były skromne, ogłoszenia farmaceutyczne wyróżniały się pomysłowością, fantazją i inwencją. Początkowo reklamy w „Wiadomościach Farmaceutycznych” były wyłącznie czarno-białe, dopiero w ostatnim roczniku z 1939 roku pojawiły się reklamy z użyciem kolorów. Precyzja wykonania reklam, slogan i opis, budzą zainteresowanie także współcześnie7. Zaprojektowane odpowiednio opakowania i reklama farmakokosmetyków czy wyrobów drogeryjnych zachęcały klientów aptek do zakupu różnego

7

D. Szmajser, Reklama w medycynie, „Forum Bibliotek Medycznych”, 2011, R. 4, nr 1(7), s. 279–280.

168

Iwona Fryzowska-Chrobot

rodzaju specyfików i skłaniały do dbałości o własne zdrowie, higienę i urodę. Akcje reklamowe opierały się często na poczuciu humoru, odwoływały się do uczuć, a także do poczucia estetyki odbiorców.

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1929, R. 56, nr 23–24, s. XXII

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1929, R. 56, nr 23–24, s. VII

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1924, R. 51, nr 35, s. III

Psychologiczne aspekty wpływu reklamy na zachowania ludzi znane były producentom leków i wyrobów drogeryjnych od dawna. Za sprawą reklam klienci przekonywali się, jak ważne jest ich zdrowie, dobre samopoczucie i uroda, stosowane mechanizmy psychologiczne nakłaniały ich do zakupu produktów. Oferta farmakokosmetyków i wyrobów drogeryjnych najczęściej kierowana była do kobiet, podatnych na wszelkiego rodzaju nowości dotyczące zdrowia i urody, a także do matek dbających o zdrowie i kondycję swoich dzieci. Duża liczba reklam w czasopiśmie „Wiadomości Farmaceutyczne” dotyczyła właśnie takich specyfików.

Reklama leków i wyrobów drogeryjnych…

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1927, R. 54, nr 7, s. 149

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1927, R. 54, nr 15, s. 332

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1939, R. 66, nr 35, s. nlb.

169

170

Iwona Fryzowska-Chrobot

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1930, R. 57, nr 14, s. 206

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1930, R. 57, nr 50, s. 744

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1937, R. 64, nr 5, s. 64

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1930, R. 57, nr 10, s. 144

Reklama leków i wyrobów drogeryjnych…

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1930, R. 57, nr 7, s. 89

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1936, R. 63, nr 6, s. nlb.

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1927, R. 54, nr 43, s. 1003

171

172

Iwona Fryzowska-Chrobot

W okresie jesienno-zimowym w czasopiśmie „Wiadomości Farmaceutyczne” pojawiały się często reklamy aspiryny, kierowane do aptekarzy przez Dom Agenturowy „Remedia”, zachęcające do zwiększenia obrotu tym lekiem, uzupełniania jego zapasów w aptekach i szerokiego propagowania go wśród społeczeństwa. Był to przekaz reklamowy, zwykle w formie apelu, mający na celu uświadomienie odbiorcy największej korzyści, jaką ten może osiągnąć8.

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1929, R. 56, nr 50, s. 670

W czasopiśmie pojawiały się również ogłoszenia kierowane do aptekarzy, reklamujące domy uzdrowiskowe i pensjonaty, przedstawiające ich warunki lecznicze oraz mieszkalne, zachwalające położenie w malowniczych okolicach i zachęcające do odpoczynku i podjęcia leczenia. Dość często pojawiały się również reklamy wód leczniczych chwalące ich właściwości zdrowotne.

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1933, R. 60, nr 29, s. 391

8

K. Sudoł, Reklama farmaceutyczna a potrzeby pacjentów, „Farmacja Polska”, 2016, nr 72(1), s. 27.

Reklama leków i wyrobów drogeryjnych…

173

Polskie Powszechne Towarzystwo Farmaceutyczne, promując polski przemysł chemiczno-farmaceutyczny, informowało na łamach „Wiadomości Farmaceutycznych”, że każdy aptekarz, członek Towarzystwa, mając do wyboru produkt zagraniczny i odpowiadający mu produkt krajowy, zobowiązany jest oferować wyłącznie produkt polski, dbając o rozwój rodzimego przemysłu i walcząc z bezrobociem.

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1933, R. 60, nr 26, s. 351

Głównym założeniem stosowania reklam było oczywiście osiągnięcie jak największego poziomu sprzedaży. O powodzeniu i skuteczności zamieszczania ich w „Wiadomościach Farmaceutycznych” może świadczyć list Zygmunta Szepniewskiego, właściciela Polskiej Hurtowni Perfumeryjnej w Warszawie, skierowany do ówczesnego Redaktora pisma – mgr. farm. Franciszka Heroda, z podziękowaniem za współpracę i efekty, jakie przyniosła hurtowni reklama wyrobów drogeryjnych w redagowanym przez niego piśmie9.

9

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1929, nr 56(18), s. 231.

174

Iwona Fryzowska-Chrobot

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1929, R. 56, nr 18, s. 231

Reklama leków i wyrobów drogeryjnych…

175

Do czasów drugiej wojny światowej reklamy zamieszczane w prasie były najpopularniejszym sposobem informowania społeczeństwa o wszelkiego rodzaju medykamentach i wyrobach drogeryjnych. Ukazywały się dość często, ponieważ nie było ograniczeń dotyczących częstotliwości ich zamieszczania, były niezwykle przekonujące, zachęcały odbiorcę do zakupu i zastosowania oferowanego produktu. Pomimo dużej liczby sugestywnych reklam, farmaceuci odnosili się do nich z dystansem.

Na łamach „Wiadomości Farmaceutycznych” w 1924 roku pojawiło się stwierdzenie – „Redakcji «Echa Warszawskiego» podajemy do wiadomości, że żadne ogłoszenie o środkach leczniczych w Ich piśmie nie może być przyjęte bez cenzury Urzędu Zdrowia, który działa na podstawie ostrych przepisów, wykluczających wszelką blagę”10.

Celem reklamy była wysoka sprzedaż produktu, dlatego często podawała ona informacje, których klient oczekiwał, nie zawsze prawdziwe i zgodne z prawem. Dawne reklamy przedstawiały wszechstronne i cudowne właściwości proponowanych preparatów, a także możliwości ich zastosowania dla różnych grup wiekowych, w tym również dzieci, mimo że nie miały żadnego potwierdzonego działania. Obecnie leki muszą przejść odpowiednie badania kliniczne, zanim zostaną dopuszczone do obrotu, dawniej takim procedurom nie podlegały. O tym, czy reklama nie wprowadza w błąd i czy nie narusza podstawowych wartości społecznych, decyduje Komisja Etyki Reklamy, w skład której wchodzą przedstawiciele reklamodawców, agencje reklamowe i media11.

Nowoczesna sztuka drukarska, wykorzystująca nowe technologie i bogatą paletę kolorów, zdecydowanie wpłynęła na wygląd i atrakcyjność współczesnych reklam. Niezmieniony pozostał jednak sposób oddziaływania na lekarzy i farmaceutów, decydujących o wyborze określonego środka farmaceutycznego. Reklama w fachowych czasopismach, ulotki, broszury, kalendarze, notesy, wywierały dawniej i wywierają dziś wpływ na popularność określonych produktów. Obecnie, podobnie jak sto lat temu, uwagę klienta przyciąga opakowanie, nalepka, reklama w gazecie czy w radiu. Najczęściej mamy kontakt z reklamą telewizyjną, radiową czy internetową, ponieważ producenci leków szybko zorientowali się, jak szerokie możliwości daje im wykorzystanie nowych mediów. Niektóre z reklam są agresywne, nastawione na intensywne pozyskiwanie nowych klientów i z dużą siłą „atakują” potencjalnych nabywców, inne zaś oddziaływują łagodniej i mniej stanowczo. Niezależnie od tego, jaka jest treść reklamy leków, ta forma promocji jest wszechobecna i zawsze wzbudza kontrowersje. Leki są produktami, których niewłaściwe przyjmowanie może być szkodliwe dla zdrowia i życia. Ich stosowanie powinno być kontrolowane i przemyślane, a decyzje o zastosowaniu konkretnego leku nie powinny podlegać wpływom reklamy12.

10

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1924, nr 51(7), s. 106.

11

P. Kawalec, M. Rogala, Reklama leków OTC i suplementów diety w Polsce, „Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu”, 2016, nr 3(48), s. 304.

12 K. Grzybczyk, op. cit., s. 123.

176

Iwona Fryzowska-Chrobot

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1939, R. 66, nr 18, s. nlb.

Reklama leków i wyrobów drogeryjnych…

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1939, R. 66, nr 28, s. nlb.

177

178

Iwona Fryzowska-Chrobot

„Wiadomości Farmaceutyczne”, 1939, R. 66, nr 28, s. nlb.

Reklama leków i wyrobów drogeryjnych…

179

Bibliografia 1. Arabas Iwona, Chodkowska Anita, Krótka historia reklamy farmaceutycznej. Kto sekret zna, o zdrowie dba, „Farmacja Polska”, 2009, nr 65(1), s. 41–45 2. Brzozowska Anna, Szewczyński Jerzy, Aptekarska reklama w okresie międzywojnia, „Farmacja Polska”, 2005, nr 61(16), s. 784–785 3. Grzybczyk Katarzyna, Wprowadzająca w błąd reklama produktów leczniczych, „Prawo i Medycyna”, 2010, nr 1(38, vol. 12), s. 120–131 4. Kawalec Paweł, Rogala Maciej, Reklama leków OTC i suplementów diety w Polsce, „Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu”, 2016 nr 3(48), s. 302–307 5. Kondek-Dyoniziak, Dwudziestolecie międzywojenne – czas rozwoju polskiej reklamy, https://dzieje. pl/rozmaitosci/dwudziestolecie-miedzywojenne-czas-rozwoju-polskiej-reklamy [dostęp: 10 III 2021 r.]

6. Sudoł Katarzyna, Reklama farmaceutyczna a potrzeby pacjentów, „Farmacja Polska”, 2016, nr 72(1), s. 26–29 7. Szmajser Dagmara, Reklama w medycynie, „Forum Bibliotek Medycznych”, 2011, R. 4, nr 1(7), s. 278–283 8. „Wiadomości Farmaceutyczne”, 1924, nr 51(7), s. 106 9. „Wiadomości Farmaceutyczne”, 1930, nr 57(36), s. 552 10. „Wiadomości Farmaceutyczne”, 1929, nr 56(23–24), s. XX 11. „Wiadomości Farmaceutyczne”, 1930, nr 57(2), s. 27 12. „Wiadomości Farmaceutyczne”, 1929, nr 56(18), s. 231

Zaprezentowane w artykule reklamy pochodzą ze zbiorów Głównej Biblioteki Lekarskiej (sygn. GBL: 300.011; 310.644)

v

v

v

Streszczenie W okresie dwudziestolecia międzywojennego producenci leków, farmakokosmetyków i wyrobów drogeryjnych, często zamieszczali reklamy swoich produktów w czasopismach fachowych, skierowanych do wąskiego grona odbiorców tzn. lekarzy i farmaceutów. Do takich czasopism należały „Wiadomości Farmaceutyczne – organ Warszawskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, czasopismo poświęcone wszystkim gałęziom farmacyi teoretycznej i stosowanej”, wydawane w latach 1874–1939.

Zamieszczane tam reklamy miały oddziaływać na lekarzy i farmaceutów, zwracać ich uwagę na oferowane produkty drogeryjne i farmaceutyczne, przyczyniały się do zapamiętywania nazw i intensywniejszego polecania pacjentom i klientom aptek określonych wyrobów. Za pomocą reklamy producenci leków przekonywali lekarzy i farmaceutów o przewadze jednego środka leczniczego nad drugim, a hurtownie

180

Iwona Fryzowska-Chrobot

korzystały z reklam, aby polecić im swoje produkty. Reklama informowała o składzie zachwalanego środka leczniczego czy pielęgnacyjnego, jego walorach użytkowych i skuteczności działania. W artykule zaprezentowano jedne z ciekawszych reklam leków i wyrobów drogeryjnych z tego okresu.

Słowa kluczowe: reklama, leki, artykuły drogeryjne, czasopisma, historia farmacji.

Summary In the interwar period, drugs’, pharmaceutical products’ and cosmetics’ producers often used to place their products’ advertisements in professional journals, which were addressed to narrow group: doctors and pharmacists. Such journal was, among others, “Wiadomości Farmaceutyczne” – authority of Warsaw Pharmaceutical Association (Warszawskie Towarzystwo Farmaceutyczne). The journal was published from 1874 to 1939 and considered all the branches of theoretical and applied pharmacy.

Advertisements presented there were to influence doctors and pharmacists, point their attention to offered cosmetics and pharmaceuticals, contribute to memorising names of the products and lead to intensification of recommending specific products to patients and pharmacy customers. With advertisement producers of medicines tried to convince doctors and pharmacists, that one medicament is better than the other, and warehouses used advertisement to recommend their products. Advertisement informed about ingredients of medicament or cosmetic, its usefulness and effectiveness. In the article the most interesting advertisements of cosmetics and drugs from that period were presented.

Keywords: advertisement, medicines, cosmetics, journals, history of pharmacy.

M E D Y C Y N A – P r z e glądpiśmi e nnict wa

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 181-216

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory Human papillomavirus and cancers 1. Wirus HPV z bliska

Rysunek 1. Upakowanie kapsomerów na powierzchni wirusa.

(A) Widok całego kapsydu. Ramka wskazuje obszar powiększony w (C).

(B) Widok powierzchni molekularnej modelu atomowego pokolorowany zgodnie z odległością od środka kapsydu. Ramka wskazuje obszar powiększony w (C).

(C) Zbliżenie powierzchni wirusa [1] Modis Y., Trus B.L., Harrison S.C.: Atomic model of the papillomavirus capsid. EMBO J. 2002 Sep 16; 21(18): 4754–62. doi: 10.1093/emboj/cdf494. PMID: 12234916; PMCID: PMC126290

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

182

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Rysunek 2. (a) Zdjęcie z mikroskopu elektronowego oczyszczonego i wybarwionego ujemnie HPV. Cząsteczki wirusa są rozmieszczone losowo, a ich podstruktura jest wyraźnie określona. (b) Zawiesina cząstek HPV traktowana surowicą ujemną na obecność przeciwciał.

Cząsteczki wirusa są rozmieszczone losowo. (c) Zawiesina cząstek HPV traktowana słabo dodatnią surowicą od pacjenta z brodawkami.

Cząsteczki wirusa są rozmieszczone w małych skupiskach, a ich kontury są zatarte z powodu przyłączonych do nich cząsteczek przeciwciał. (d) Zawiesina cząstek HPV traktowana surowicą silnie dodatnią na przeciwciała od pacjenta z brodawkami. Znaczniki słupków reprezentują wielkość 0–1 ~μm [2] Anisimová E., Barták P., Vlcek D., Hirsch I., Brichácek B., Vonka V.: Presence and type specificity of papillomavirus antibodies demonstrable by immunoelectron microscopy tests in samples from patients with warts. J Gen Virol. 1990 Feb; 71 (Pt 2): 419–22. doi: 10.1099/0022-1317-71-2-419.

PMID: 2155296

2. Zakażenia HPV a nowotwory Zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV) jest obecnie dobrze znaną przyczyną raka szyjki macicy i coraz więcej jest dowodów na to, że HPV powoduje powstawanie nowotworów odbytu i narządów płciowych (sromu, pochwy i penisa) oraz głowy i szyi.

HPV typu 16 i 18 są odpowiedzialne za około 70% wszystkich przypadków raka szyjki macicy na świecie. Obecnie dostępne są szczepionki przeciwko wirusowi HPV, które zapobiegają zakażeniom HPV16 i 18 i mogą zmniejszyć częstość występowania raka szyjki macicy oraz nowotworów odbytu i narządów płciowych.

• nowotwory szyjki macicy Rak szyjki macicy jest trzecim najczęściej występującym nowotworem wśród kobiet na całym świecie, z szacunkową liczbą 569 847 nowych przypadków i 311 365 zgonów

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

183

w 2018 r. (GLOBOCAN). Większość przypadków stanowi rak płaskonabłonkowy, a następnie gruczolakorak.

Częstość występowania HPV wzrasta wraz z ciężkością zmiany. HPV jest przyczyną praktycznie 100% przypadków raka szyjki macicy, a niedoszacowanie częstości występowania HPV w tym raku jest najprawdopodobniej spowodowane ograniczeniami metodologii badań. Na całym świecie dwa typy HPV16 i 18, którym można zapobiegać przez szczepienia, przyczyniają się do ponad 70% wszystkich przypadków raka szyjki macicy, od 41% do 67% zmian szyjki macicy dużego stopnia i 16–32% zmian szyjki macicy o niskim stopniu złośliwości. Po HPV16/18 sześć najpowszechniejszych typów HPV: 31, 33, 35, 45, 52 powoduje dodatkowe 20% przypadków raka szyjki macicy na całym świecie.

• nowotwory pochwy Nowotwory pochwy i szyjki macicy mają podobne czynniki ryzyka i ogólnie przyjmuje się, że oba mają taką samą etiologię zakażenia HPV (chociaż dostępne dowody są ograniczone). Kobiety z rakiem pochwy częściej mają w wywiadzie inne nowotwory, takie jak odbytu i narządów płciowych, zwłaszcza szyjki macicy, a te dwa są często diagnozowane jednocześnie.

DNA HPV jest wykrywany w 70% inwazyjnych raków pochwy i w 91% przypadków neoplazji pochwy wysokiego stopnia (VaIN2/3). HPV16 jest najpowszechniejszym typem w nowotworach pochwy wysokiego stopnia i jest wykrywany w co najmniej 70% przypadków raka HPV-dodatniego.

• nowotwory sromu Atrybucja wirusa HPV w nowotworach sromu występuje na całym świecie w 43%.

Rak sromu ma dwa różne wzorce histologiczne z dwoma różnymi profilami czynników ryzyka: (1) typy podstawnokomórkowe/brodawkowate (2) typy rogowacenia. Zmiany podstawnokomórkowe/brodawkowate są częstsze u młodych kobiet, często sąsiadują z śródnabłonkową neoplazją sromu (VIN), bardzo często są związane z wykryciem DNA HPV (86%) i mają podobny profil czynników ryzyka jak rak szyjki macicy. Większość zmian sromu (> 60%) stanowią rogowaciejące raki sromu. Zmiany te powstają w wyniku przewlekłych dermatoz sromu niezwiązanych z HPV, takich jak liszaj twardzinowy i/lub przerost płaskonabłonkowy, a ich bezpośrednią zmianą prekursorową jest zróżnicowana VIN. Nowotwory te występują częściej u starszych kobiet i rzadko są związane z HPV (6%) lub z którymkolwiek z innych czynników ryzyka typowych dla raka szyjki macicy. HPV jest często wykrywany wśród przypadków VIN o wysokim stopniu złośliwości (VIN 2/3) (85,3%). Najczęściej wykrywanym typem jest HPV16, a zaraz po nim HPV33.

• nowotwory odbytu Rak odbytu jest podobny do raka szyjki macicy pod względem ogólnej pozytywności DNA HPV, z około 88% przypadków związanych z zakażeniem HPV na całym

184

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

świecie. HPV16 jest najczęściej wykrywanym typem, stanowiącym 73% wszystkich guzów HPV-dodatnich. HPV18 jest drugim najczęściej wykrywanym typem i występuje w około 5% przypadków. DNA HPV jest również wykrywany w większości zmian przedrakowych odbytu (AIN) (91,5% w AIN1 i 93,9% w AIN2/3).

• nowotwory prącia DNA HPV jest wykrywalny w około 50% wszystkich rodzajów raka prącia.

Wśród guzów prącia związanych z HPV najpowszechniejszym typem jest HPV16, a następnie HPV18 i HPV typu 6/11. Ponad 95% inwazyjnych nowotworów prącia to rak kolczystokomórkowy, a najczęstszymi podtypami histologicznymi raka prącia są raki keratynizujące (49%), mieszane brodawkowato-podstawnokomórkowe (17%), brodawkujące (8%), brodawkowate (6%) i podstawnokomórkowe (4%). HPV jest często wykrywany w guzach podstawnokomórkowych i brodawkowatych, natomiast jest mniej powszechny w guzach keratynizujących i brodawkujących.

• nowotwory głowy i szyi W ostatniej ocenie Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) dotyczącej rakotwórczości wirusa HPV u ludzi stwierdzono, że (a) istnieją wystarczające dowody na rakotwórczość wirusa HPV typu 16 w jamie ustnej, części ustnej gardła (w tym rak migdałków, rak języka oraz rak jamy ustnej i gardła), oraz (b) ograniczone dowody dotyczące raka krtani. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że nowotwory jamy ustnej i gardła związane z HPV stanowią odrębną epidemiologiczną, molekularną i kliniczną postać w porównaniu z nowotworami niezwiązanymi z HPV. Niektóre badania wskazują, że najbardziej prawdopodobnym wytłumaczeniem pochodzenia tej odrębnej postaci raka głowy i szyi związanej z HPV jest zakażenie HPV w jamie ustnej nabyte drogą płciową, które nie zostaje usunięte, utrzymuje się i ewoluuje w zmianę nowotworową. Najnowsze dane szacują, że 25,6% wszystkich przypadków raka jamy ustnej i gardła można przypisać zakażeniu HPV, przy czym najczęstszym typem wirusa jest HPV16.

Onkogenność HPV: –– typy HPV wysokiego ryzyka rakotwórczego: 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59; –– typy HPV prawdopodobnie rakotwórcze: 26, 30, 34, 53, 66, 67, 68, 69, 70, 73, 82, 85, 97; –– typy HPV nierakotwórcze: 6, 11, 32, 40, 42, 43, 44, 54, 55, 57, 61, 62, 64, 71, 72, 74, 81, 83, 84, 86, 87, 89, 90, 91.

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

185

Tabela 1. Występowanie typów HPV w nowotworach szyjki macicy

Różne typy HPV występujące w nowotworach szyjki macicy Według onkogenności HPV HPV wysokiego ryzyka

16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59

HPV prawdopodobnie rakotwórczy

26, 30, 34, 53, 66, 67, 68, 69, 70, 73, 82, 97

HPV nierakotwórczy

6, 11, 32, 40, 42, 43, 44, 54, 57, 61, 62, 71, 72, 74, 81, 83, 84, 89, 90, 91

Według onkogenności i typu histologicznego raka Rak płaskonabłonkowy

HPV wysokiego ryzyka: 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59 HPV prawdopodobnie rakotwórczy: 30, 34, 66, 67, 68, 82, 97 HPV nierakotwórczy: 42, 44

Gruczolakorak

HPV wysokiego ryzyka: 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59 HPV prawdopodobnie rakotwórczy: 30, 34, 66, 67, 68, 82 HPV nierakotwórczy: 42, 44

Nieokreślony

HPV wysokiego ryzyka: 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59 HPV prawdopodobnie rakotwórczy: 30, 34, 66, 67, 68, 82 HPV nierakotwórczy: 42, 44

186

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Tabela 2. Występowanie HPV w pozostałych nowotworach

Nowotwory wg umiejscowienia

Najczęściej występujące typy HPV*

Nowotwory pochwy

HPV 6, 16, 45, 18, 26, 31, 33, 35, 39, 40, 45, 51, 52, 56, 58, 68, 73

Nowotwory sromu

HPV 6, 11, 16, 18, 31, 33, 39, 35, 42, 44, 45, 51, 52, 54, 56, 58, 59, 73

Nowotwory odbytu (kobiety i mężczyźni)

HPV 6, 11, 16, 18, 31, 33, 39, 45, 35, 52, 54, 56, 58

Nowotwory prącia

HPV 6, 11, 16, 18, 22, 30, 31, 33, 34, 35, 39, 45, 52, 53, 56, 58, 59, 69

Nowotwory głowy i szyi (kobiety i mężczyźni): • nowotwory jamy ustnej

HPV 2, 6, 8, 11, 16, 18, 19, 31, 32, 33, 35, 53, 56, 58, 75, 76, 120

• nowotwory części ustnej gardła

HPV 6, 16, 18, 26, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 53, 56, 58, 59, 67, 69, 73, 82, 96

• rak gardła lub krtani

HPV 6, 11, 16, 18, 19, 21, 22, 31, 33, 38, 39, 41, 45, 51, 53, 58, 59, 66, 73

* kolejność wymienionych typów nie ma znaczenia

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

187

Rysunek 3. Standaryzowany względem wieku współczynnik zachorowalności na raka szyjki macicy przypisywanego HPV według krajów w Europie (dane szacunkowe na 2018 rok) [3] Bruni L., Albero G., Serrano B., Mena M., Gómez D., Muñoz J., Bosch F.X., de Sanjosé S.: ICO/IARC Information Centre on HPV and Cancer (HPV Information Centre). Human Papillomavirus and Related Diseases in the World. Summary Report 17 June 2019 [Date Accessed]

188

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

W Polsce mieszka ponad 17 milionów kobiet w wieku 15 lat i starszych, które są zagrożone rakiem szyjki macicy. Aktualnie szacuje się, że każdego roku u 3220 kobiet diagnozuje się raka szyjki macicy, a 1947 umiera z powodu tej choroby. Rak szyjki macicy zajmuje 7. miejsce pod względem częstości występowania nowotworów wśród kobiet w Polsce i 4. miejsce wśród kobiet w wieku od 15 do 44 lat. Prawdopodobnie około 3,4% kobiet w populacji ogólnej jest nosicielami zakażenia szyjki macicy HPV16/18, a wirusom HPV16 lub 18 przypisuje się 88,1% inwazyjnych raków szyjki macicy. Średni wiek inicjacji seksualnej kobiet w Polsce wynosi 18–18,7 lat, a 18% dziewcząt w wieku 15 lat podejmuje pierwszy stosunek seksualny.

Tabela 3. Wskaźniki zachorowalności na nowotwory związane z HPV w Polsce Nowotwory wg umiejscowienia

Mężczyźni

Kobiety

–

16,3

Nowotwory odbytu

0,3–0,5

0,6–1,1

Nowotwory sromu

–

2,1–2,8

Nowotwory pochwy

–

0,2–0,5

0,9–1,3

–

6,8

2,5

Nowotwory szyjki macicy

Nowotwory prącia Nowotwory jamy ustnej i gardła

[4] Poland Human Papillomavirus and Related Cancers, Fact Sheet 2018. ICO/IARC Information Centre on HPV and Cancer. https://www.hpvcentre.net/statistics/reports/POL_ FS.pdf?t=1609838222752 [dostęp: 05 I 2021 r.]

Zakażenie HPV ogranicza się do podstawnych komórek nabłonka, które są infekowane przez mikrozarysowania na powierzchni nabłonka. DNA wirusa jest następnie uwalniany z kapsydu i dostaje się do jądra w wolnej postaci. We wczesnym stadium infekcji replikowane komórki dojrzewają, a następnie umierają. Gdy wirus nadal infekuje, zaczyna kodować białka E6 i E7, a E6 degraduje gen supresorowy guza TP53 na drodze degradacji ubikwityny. Blokowany jest normalny cykl wzrostu komórek, dojrzewanie komórek i apoptoza (Rys. 4.). E7 promuje syntezę DNA poprzez interakcję z białkami siatkówczaka. Nie zaobserwowano jednak znaczącego wzrostu liczby E6 i E7, gdy widoczne i zintegrowane kopie genomu wirusa pojawiły się w tej samej komórce.

Normalne komórki przekształcają się w komórki rakowe w wyniku wpływu HPV na cykl komórkowy lub z powodu unikania przez wirusa HPV odpowiedzi immunologicznej, co powoduje, że wirus jest niewykrywalny przez długi czas. E6 zmniejsza ekspresję antygenu HPV poprzez zmniejszenie ekspresji Cdh-1 na powierzchni komórek nabłonka, podczas gdy E7 zapobiega aktywacji mechanizmu immunologicznego specyficznych

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

189

limfocytów T cytotoksycznych przez TAP1 (transporter związany z przetwarzaniem antygenu 1). Ponadto E6 i E7 hamują transkrypcję receptora toll-podobnego 9 i zmniejszają jego zdolność do aktywacji komórek prezentujących antygen. Hamują również syntezę interferonu. Wreszcie, nagromadzenie zmian genetycznych i brak odporności powodują indukowaną przez HPV śródnabłonkową neoplazję oraz transformację w komórki rakowe.

Rysunek 4. Możliwy mechanizm zakażenia HPV. Jednoczesne cele molekularne onkoproteiny E6 i E7 wysokiego ryzyka. Wiadomo, że E6 i E7 oddziałują z różnorodnymi cząsteczkami, które są zaangażowane w kilka szlaków komórkowych, a mianowicie w modulację układu odpornościowego, inwazję, deregulację cyklu komórkowego. E6 i E7 mają wspólne cele, które uczestniczą w ważnych procesach inwazji komórek i stanów zapalnych, współpraca ta może skutkować mechanizmem synergistycznym, promując w ten sposób transformację złośliwej komórki. HPV, wirus brodawczaka ludzkiego; INF, interferon; TLR, receptory toll-podobne; Cdh-1, gen e-kadheryny [5] Zhou X., Sun L., Yao X., Li G., Wang Y., Lin Y.: Progress in Vaccination of Prophylactic Human Papillomavirus Vaccine. Front Immunol. 2020 Jul 10; 11: 1434. doi: 10.3389/fimmu.2020.01434.

PMID: 32754157; PMCID: PMC7365840

W latach 30. XX wieku po raz pierwszy wykazano rakotwórczy potencjał wirusów brodawczaka królika u królików. Jednak niewiele było badań nad wirusem brodawczaka ludzkiego. W latach 1974–1976 naukowcy zaczęli analizować możliwą rolę HPV w raku szyjki macicy. W 1976 r. Meisels i Fortin stwierdzili pojawienie się koilocytów w rozmazach szyjki macicy, co wskazywało na obecność infekcji wirusem brodawczaka. W 1983 i 1984 r. HPV16 i HPV18, typy HPV powiązane z rakiem szyjki macicy, wyizolowano z biopsji raka szyjki macicy. W latach 1985–1992 określano aktywność onkogenów HPV w etiologii raka szyjki macicy. W 1987 r. de Villiers i wsp. przeprowadzili pierwsze badanie epidemiologiczne zakażeń HPV. W 1991 roku wyprodukowano pierwsze szczepionki przeciwko HPV oparte na cząsteczkach wirusopodobnych (VLP).

W 1999 r. po raz pierwszy wskazano wirusa HPV jako niezbędny czynnik w rozwoju raka szyjki macicy. W 2001 r. Harro i wsp. opisali bezpieczeństwo i immunogenność szczepionek VLP u ludzi. W 2006 roku uzyskano licencję na pierwszą profilaktyczną

190

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

szczepionkę przeciw HPV (Gardasil). Następnie, odpowiednio w 2007 i 2014 r., pozwolenie uzyskały dwuwalentna szczepionka przeciwko HPV (Cervarix) i niewalentna szczepionka przeciwko HPV (Gardasil 9).

Rysunek 5. Krótka historia badań nad HPV i nad szczepionkami przeciwko HPV [6] Wang R., Pan W., Jin L., Huang W., Li Y., Wu D., Gao C., Ma D., Liao S.: Human papillomavirus vaccine against cervical cancer: Opportunity and challenge. Cancer Lett. 2020 Feb 28; 471: 88–102. doi: 10.1016/j.canlet.2019.11.039. Epub 2019 Dec 5. PMID: 31812696

HPV16 jest najczęściej wykrywanym wirusem wysokiego ryzyka, odpowiedzialnym za 50–60% przypadków raka szyjki macicy, podczas gdy HPV18 jest przyczyną około 10% tych nowotworów. Zakażenia typami HPV narządów płciowych występują głównie w wyniku kontaktów seksualnych, rzadziej inną drogą, np. przeniesieniem wirusa z matki na dziecko w czasie ciąży lub porodu albo podczas opieki nad dzieckiem. Większość kobiet aktywnych seksualnie przynajmniej raz w życiu jest zakażona wirusem HPV. Zakażenia te pozostają głównie bezobjawowe i są eliminowane przez komórki odpornościowe w ciągu 6–18 miesięcy. Jedynie u niewielkiego odsetka kobiet zakażenie HPV utrzymuje się, co w przypadku HPV wysokiego ryzyka może przyczynić się do rozwoju śródnabłonkowej neoplazji szyjki macicy dużego stopnia (CIN), która może prowadzić do raka szyjki macicy. Najbardziej podatny na infekcję HPV wysokiego ryzyka jest rejon nabłonka szyjki macicy w miejscu strefy transformacji (przejście od nabłonka wielowarstwowego płaskiego do nabłonka walcowatego). Jednym z czynników sprzyjających zakażeniu i jego dłuższemu utrzymywaniu się może być współistnienie innych zakażeń przenoszonych drogą płciową.

Celem badań była ocena częstości występowania HPV oraz współistnienia zakażenia HPV i innych zakażeń przenoszonych drogą płciową.

Przebadano 40 kobiet z co najmniej jedną chorobą przenoszoną drogą płciową oraz 45 kobiet z grupy kontrolnej. W diagnostyce rzeżączki i chlamydiozy wykorzystano odpowiednio hodowlę i immunofluorescencję bezpośrednią. Jednocześnie

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

191

przeprowadzono diagnostykę obu zakażeń metodą real-time PCR. Kiłę diagnozowano testami serologicznymi VDRL i FTA-ABS, a zakażenie HIV testem immunoenzymatycznym. Do wykrywania HPV6, 11, 16 i 18 zastosowano metodę real-time PCR. Zakażenie HPV stwierdzono u 60% kobiet z grupy badanej i u 42,22% z grupy kontrolnej. Zakażenie HPV16 dotyczyło 58,3% kobiet zakażonych Chlamydia trachomatis, 57,9% kobiet z rzeżączką i 16,7% z kiłą oraz 26,7% kobiet z grupy kontrolnej. Odsetek kobiet zakażonych dwoma typami HPV w grupie badanej wynosił 22,5%, a w grupie kontrolnej 13,33%. Stwierdzono zależność pomiędzy zakażeniem HPV16 a rzeżączką i chlamydiozą. Występowała również zależność między rzeżączką a zakażeniem dwoma różnymi typami HPV. Uzyskane wyniki potwierdzają możliwość wpływu zakażeń C. trachomatis i Neisseria gonorrhoeae na utrzymywanie się zakażenia onkogennymi HPV, co może powodować zwiększone ryzyko rozwoju zmian przednowotworowych. Takie wyniki wskazują, że szczególnie istotne może być wykonanie badań cytologicznych oraz w razie potrzeby innych badań diagnozujących zmiany szyjki macicy wywołane przez HPV u kobiet zakażonych C. trachomatis i N. gonorrhoeae. Z drugiej strony wczesna diagnostyka i leczenie zakażenia chlamydiami i rzeżączką mogą prawdopodobnie przyczynić się do zmniejszenia przewlekłych zakażeń HPV wysokiego ryzyka.

[7] Bukowska E., Młynarczyk-Bonikowska B., Malejczyk M., et al.: Human papillomavirus (HPV) coinfection with other sexually transmitted infections in patients of the Department of Dermatology and Venereology at the Medical University of Warsaw. Dermatology Review/Przegląd Dermatologiczny.

2020; 107(2):138–147. doi:10.5114/dr.2020.96355

Globalne obciążenie związane z rakiem szyjki macicy (530 000 przypadków) jest znacznie większe niż w przypadku innych nowotworów związanych z HPV (113 000 przypadków), chociaż w ostatnich dziesięcioleciach odnotowano wzrost zapadalności na nowotwory odbytu oraz głowy i szyi związane z HPV. Profilaktyczne szczepionki przeciw HPV są wprowadzane na całym świecie od 2006 r. i charakteryzują się wysoką skutecznością i bezpieczeństwem w zapobieganiu zakażeniom i chorobom wywołanym przez HPV typu szczepionkowego. Co więcej, szczepionki przeciwko HPV wykazują wysoki profil skuteczności w przypadku częstych infekcji, zmian przedrakowych i brodawek narządów płciowych, a także wywołują silny efekt ochrony stadnej u niezaszczepionych partnerów seksualnych z wysokim wskaźnikiem wyszczepialności.

Wiele krajów, głównie o wysokim i średnio wysokim dochodzie, wdrożyło programy szczepień przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego, w których 47 milionów kobiet otrzymało pełny cykl szczepień (trzy dawki) w 2014 r. Aby ocenić potencjalny wpływ szczepionek przeciwko HPV na redukcję chorób związanych z HPV, chcieliśmy oszacować rozkład typu HPV i nasilenie raka odbytu i narządów płciowych oraz głowy i szyi przypisywanych typom HPV (HPV16/18/31/33/45/52/58/6/11), obecnym także w licencjonowanych szczepionkach przeciwko HPV. Pozyskano ogółem 18 247 utrwalonych w formalinie i zatopionych w parafinie próbek z 50 krajów (Rys. 6.). Detekcję i typowanie DNA HPV przeprowadzono za pomocą

192

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

systemu SPF-10 PCR/DEIA/LiPA25. Z wyjątkiem raka szyjki macicy, próbki HPV DNA-dodatnie poddawano dodatkowo detekcji mRNA HPV E6 i/lub immunohistochemii p16. W przypadku raka szyjki macicy oszacowania oparto na DNA HPV, podczas gdy w przypadku innych lokalizacji oszacowania oparto na biomarkerach DNA HPV, mRNA E6 i p16.

Dodanie HPV31/33/45/52/58 do HPV16/18/6/11 w niewalentnej szczepionce przeciwko HPV może zapobiec prawie 90% przypadków raka szyjki macicy na całym świecie.

W innych lokalizacjach szczepionka niewalentna przeciwko wirusowi HPV może zapobiec 22,8% przypadków raka sromu, 24,5% raka prącia, 60,7% raka pochwy, 79% raka odbytu, 21,3% raka ustnej części gardła i 4% jamy ustnej oraz 2,7% przypadków raka krtani.

Nasze szacunki sugerują potencjalny wpływ niewalentnej szczepionki przeciwko HPV na redukcję około 90% przypadków raka szyjki macicy i globalną redukcję o 50% wszystkich przypadków raka związanych z HPV. Raki płaskonabłonkowe stanowiły ponad 90% przeanalizowanych przypadków, z wyjątkiem raka pochwy. Większość przypadków pochodziła z Europy i obu Ameryk.

Przypadki raka szyjki macicy rozpoznawano w młodszym wieku (średni wiek = 51,1 lat) w porównaniu z innymi ośrodkami (średni wiek od 61 do 68,5 lat).

Rysunek 6. Umiejscowienie anatomiczne nowotworu pozyskanego z danego kraju.

Liczba próbek raka uwzględniająca jego umiejscowienie anatomiczne różni się w zależności od kraju

Częstość występowania HPV dla wszystkich typów HPV łącznie wynosiła 84,8% w przypadkach raka szyjki macicy. Częstość występowania wirusa HPV w innych miejscach niż szyjka macicy dla wszystkich typów wynosiła 82,6% w przypadku odbytu, 71,0% pochwy, 27,7% prącia, 24,6% sromu, 22,4% ustnej części gardła, 4,4% jamy ustnej oraz 3,5% krtani.

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

193

[8] de Sanjosé S., Serrano B., Tous S., Alejo M., Lloveras B., Quirós B., Clavero O., Vidal A., Ferrándiz-Pulido C., Pavón M.Á., Holzinger D., Halec G., Tommasino M., Quint W., Pawlita M., Muñoz N., Bosch F.X., Alemany L.; RIS HPV TT, VVAP and Head and Neck study groups. Burden of Human Papillomavirus (HPV)-Related Cancers Attributable to HPVs 6/11/16/18/31/33/45/52 and 58. JNCI Cancer Spectr. 2019 Jan 7; 2(4): pky045. doi: 10.1093/jncics/pky045. PMID: 31360870; PMCID: PMC6649711

Wirus brodawczaka ludzkiego jest niezbędny w karcynogenezie szyjki macicy, jednak mniej wiadomo o potencjale rakotwórczym poszczególnych typów HPV. Naszym celem było zbadanie ryzyka śródnabłonkowej neoplazji szyjki macicy stopnia 3. lub gorszego (CIN3 +) po utrzymywaniu się 13 pojedynczych onkogennych typów HPV. Płynne próbki szyjki macicy (n = 40 399) pobrane w latach 2002–2005 badano pod kątem HPV metodą hybrydowego wychwytywania i genotypowano za pomocą INNO-LiPAv2. Trwałość zdefiniowano jako posiadanie tego samego genotypu dwa razy w odstępie 1–4,5 roku. Bezwzględne ryzyko CIN3 + oszacowano za pomocą estymatora Aalena-Johansena, a do porównania wskaźników CIN3 + w zależności od typu HPV z uwzględnieniem wieku i czasu pomiędzy testami HPV zastosowano analizę proporcjonalnego hazardu Coxa. Spośród 2875 onkogennych kobiet z dodatnim wynikiem testu na obecność wirusa HPV, 874 miały przetrwały jeden lub większą liczbę typów HPV, a 761 – tylko jeden onkogenny typ HPV. Trwałe zakażenie HPV16 wiązało się z najwyższym ryzykiem CIN3 +, przy 8-letnim bezwzględnym ryzyku 55%, a następnie HPV33 z 33% ryzykiem, HPV18 z 32% ryzykiem i HPV31 z 31% ryzykiem. Inne typy HPV, w tym HPV52 i HPV45, również wiązały się z wysokim ryzykiem. Przetrwały HPV56 miał najniższe 8-letnie bezwzględne ryzyko CIN3 + wynoszące 3%. W analizach Coxa podobny wzorzec pozostał po dostosowaniu do wieku i czasu między testami.

Potencjał rakotwórczy przetrwałych typów HPV był różny, przy 8-letnim bezwzględnym ryzyku wahającym się od 3% do 55%. HPV16 to nie tylko najbardziej rozpowszechniony typ HPV, jest to również typ o najwyższym ryzyku trwałości, a biorąc pod uwagę trwałość, typ, który implikuje największe ryzyko uszkodzeń szyjki macicy dużego stopnia. W oparciu o nasze wyniki możliwe było pogrupowanie typów HPV według ich indywidualnego potencjału rakotwórczego. Tak więc, wśród 13 indywidualnych onkogennych typów HPV, przetrwałe zakażenie HPV16 wiązało się ze zdecydowanie największym potencjałem progresji do CIN3 +. Następnie pojawiła się inna grupa wysokiego ryzyka zawierająca HPV18 i HPV33, grupa średniego ryzyka obejmująca HPV31, HPV52 i HPV45, a na koniec grupa niższego ryzyka zawierająca HPV typy 35, 51, 59, 58, 68, 68 i 56.

[9] Sand F.L., Munk C., Frederiksen K., Junge J., Iftner T., Dehlendorff C., Kjaer S.K.: Risk of CIN3 or worse with persistence of 13 individual oncogenic HPV types. Int J Cancer. 2019 Apr 15; 144(8): 1975–1982. doi: 10.1002/ijc.31883. Epub 2019 Jan 10. PMID: 30246864

Wirus brodawczaka ludzkiego jest jedną z najczęściej występujących infekcji przenoszonych drogą płciową. Chociaż badania skupiały się na kobietach, dotyczy to również

194

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

mężczyzn. Dlatego celem pracy było oszacowanie częstości występowania HPV u mężczyzn i analiza czynników ryzyka. Przeprowadzono systematyczny przegląd z metaanalizą. Przeanalizowano dane z głównych baz danych nauk o zdrowiu. Wyszukiwane hasła brzmiały: „wirus brodawczaka ORAZ (występowanie LUB czynniki ryzyka) ORAZ mężczyźni”. Ostateczna próba badań wynosiła n = 16, a próba mężczyzn do metaanalizy n = 18,106. Metaanaliza wykazała częstość występowania dowolnego typu wirusa brodawczaka ludzkiego u mężczyzn na poziomie 49% oraz wirusa brodawczaka wysokiego ryzyka 35%. Badania wykazały, że stabilne nawyki seksualne, obrzezanie i stosowanie prezerwatyw są czynnikami chroniącymi przed HPV. Ponadto istnieje pewien związek z używaniem tytoniu i wczesną inicjacją stosunku płciowego. Podsumowując, częstość występowania HPV u mężczyzn jest wysoka.

Czynniki ryzyka zakażenia HPV to rozwiązłość seksualna, wczesny debiut seksualny, brak obrzezania, brak stosowania prezerwatyw oraz palenie.

[10] Rodríguez-Álvarez M.I., Gómez-Urquiza J.L., Husein-El Ahmed H., Albendín-García L., Gómez-Salgado J., Cañadas-De la Fuente G.A.: Prevalence and Risk Factors of Human Papillomavirus in Male Patients: A Systematic Review and Meta-Analysis. Int J Environ Res Public Health. 2018 Oct 10; 15(10): 2210. doi: 10.3390/ijerph15102210. PMID: 30309014; PMCID: PMC6210641

Zakażenie HPV narządów płciowych jest uważane głównie za chorobę przenoszoną drogą płciową. Częstość jego występowania wzrasta po pierwszym stosunku płciowym i szczególnie wysokie wskaźniki zakażeń mają nastolatki, które są aktywne seksualnie.

Wiele krajów wprowadziło szczepienia przeciwko wirusowi HPV do programu szczepień dorastających dziewcząt i młodych kobiet jako środek zapobiegawczy przeciwko nowotworom i zakażeniom związanym z HPV. Niemniej jednak sposoby przenoszenia wirusa HPV u dzieci i młodzieży nieaktywnej seksualnie pozostają kontrowersyjne. Kilka możliwych sposobów przenoszenia zakażeń wirusem HPV u dzieci obejmuje transmisję okołoporodową, auto- i heteroinokulację oraz prawdopodobnie pośrednią transmisję przez zarodniki. Te nieseksualne sposoby przenoszenia choroby mają istotny wpływ na strategie szczepień i postępowanie kliniczne u dzieci z chorobami związanymi z HPV. Nie ma dostępnych badań długoterminowych wyjaśniających, czy dzieci narażone na zakażenie wirusem HPV narządów płciowych są narażone na ryzyko rozwoju raka w wieku dorosłym.

Konieczne są dalsze długoterminowe, prospektywne badania, aby w pełni zbadać i wyjaśnić historię zakażenia HPV narządów płciowych we wczesnym dzieciństwie.

Pytanie, czy nosicielstwo wirusa HPV słabnie z wiekiem, czy zapewnia ochronę przed zakażeniem w wieku dorosłym, czy też długotrwałe przenoszenie HPV ma wpływ na zdrowie szyjki macicy, pozostaje wyzwaniem.

Celem tego badania było porównanie częstości występowania zakażeń narządów płciowych HPV u dzieci przed okresem dojrzewania, młodzieży aktywnej i nieaktywnej seksualnie oraz ocena potencjalnych czynników ryzyka przeniesienia choroby.

Było to pilotażowe badanie prospektywne, przeprowadzone od września 2012 roku do września 2014 roku.

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

195

Uczestniczkami było 95 dziewcząt w wieku od 2 do 21 lat, przy czym 38 nastolatek było aktywnych seksualnie (grupa A), 28 nastolatek było nieaktywnych seksualnie (grupa B) i 29 dzieci było przed okresem dojrzewania (grupa C).

HPV narządów płciowych wykryto u 37,9% (36/95) wszystkich uczestniczek; 47,4% (18/38) z grupy A, 28,6% (8/28) z grupy B i 34,5% (10/29) z grupy C. Wielokrotne zakażenie HPV wykryto odpowiednio u 26,3% (10/38), 10,7% (3/28) i 13,8% (4/29) z grup A, B i C. Genotypy wysokiego ryzyka wykryto odpowiednio u 47,4% (18/38), 28,6% (8/28) i 24,1% (7/29) z grup A, B i C (P = 0,10). Głównymi genotypami wysokiego ryzyka były HPV16 (27%, 10/37), HPV31 (21,6%, 8/37), HPV35 (13,5%, 5/37), HPV53 (13,5%, 5/37) i HPV6 niskiego ryzyka (18,9%, 7/37).

Aktywność seksualna była związana ze zwiększonym ryzykiem zakażenia narządów płciowych HPV wysokiego ryzyka, szczególnie HPV33 i HPV51. Czterdzieści procent aktywnych seksualnie nastolatek z prawidłową cytologią szyjki macicy zostało zakażonych typami HPV wysokiego ryzyka. W wywiadzie rodzinnym HPV skóry był pozytywnie powiązany z HPV narządów płciowych w grupie kobiet aktywnych seksualnie. Średni wiek debiutu seksualnego wynosił 15,3 lat, a większość badanych nastolatek nawet nie rozpoczęła szczepień przeciwko HPV. Wyniki naszego badania potwierdzają dowody na to, że zakażenia HPV narządów płciowych u kobiet mogą wystąpić nawet przed pierwszym stosunkiem płciowym, prawdopodobnie z powodu zachowań seksualnych niezwiązanych ze stosunkiem płciowym, autozaszczepienia lub innych przypuszczalnych dróg nieseksualnych.

Może zajść potrzeba ponownej oceny kalendarza i populacji docelowej szczepień przeciwko wirusowi HPV ze względu na znaczące nieseksualne przenoszenie wirusa HPV narządów płciowych we wczesnym dzieciństwie.

[11] Bacopoulou F., Karakitsos P., Kottaridi C., Stefanaki C., Deligeoroglou E., Theodoridou K., Chrousos G.P., Michos A.: Genital HPV in Children and Adolescents: Does Sexual Activity Make a Difference? J Pediatr Adolesc Gynecol. 2016 Jun; 29(3): 228–33. doi: 10.1016/j.jpag.2015.08.010.

Epub 2015 Sep 3. PMID: 26342734

Zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego wysokiego ryzyka jest przyczynowo związane z przedinwazyjnymi nowotworami i rakami szyjki macicy, sromu i pochwy.

Wysoce skuteczne szczepionki przeciwko typom HPV16/18 są dostępne od 2006 r. i są obecnie stosowane w wielu krajach w połączeniu z badaniami przesiewowymi w kierunku raka szyjki macicy w celu kontrolowania obciążenia rakiem szyjki macicy.

Oszacowaliśmy ogólny i zależny od wieku współczynnik zachorowalności (IR) na raka szyjki macicy, sromu i pochwy oraz przedinwazyjnej neoplazji w Danii, Islandii, Norwegii i Szwecji na 100 000 kobieto-lat w latach 2004–2006, przed udostępnieniem szczepionek HPV, w celu ustalenia punktu odniesienia dla nadzoru. Oszacowaliśmy również odsetek populacji, który można przypisać, aby z grubsza określić spodziewany wpływ szczepienia przeciwko HPV16/18 na częstość występowania tych chorób.

Informacje na temat przypadków raka szyjki macicy, sromu i pochwy oraz przedinwazyjnych nowotworów wysokiego stopnia uzyskano z wysokiej jakości krajowych

196

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

rejestrów populacyjnych. Dokonano przeglądu literatury w celu określenia odsetka tych zmian, które można przypisać HPV16/18, tj. tych, którym można zapobiec poprzez szczepienie przeciwko HPV. Wśród czterech krajów standaryzowany wiekowo IR/105 raka szyjki macicy, pochwy i sromu wahał się odpowiednio w zakresie 8,4–13,8, 1,3–3,1 i 0,2–0,6. Ryzyko raka szyjki macicy było największe u kobiet w wieku 30–39 lat, podczas gdy raki sromu i pochwy najczęściej występowały u kobiet w wieku 70+.

Standaryzowany względem wieku IR/105 przedinwazyjnej neoplazji szyjki macicy, sromu i pochwy mieścił się w przedziale odpowiednio 138,8–183,2, 2,5–8,8 i 0,5–1,3.

Najwyższe ryzyko przedinwazyjnej neoplazji szyjki macicy miały kobiety w wieku 20–29 lat, podczas gdy przedinwazyjne nowotwory sromu i pochwy osiągały najwyższe wartości u kobiet w wieku 40–49 lat i 60–69 lat. Ponad 50% obserwowanych 47 820 inwazyjnych i przedinwazyjnych przypadków raka w latach 2004–2006 można przypisać HPV16/18.

W uwzględnionych w analizie czterech krajach szczepienie przeciwko HPV16/18 mogłoby zapobiec około 8500 przypadkom nowotworów ginekologicznych i stanom przedrakowym rocznie. Populacyjne rejestry nowotworów i szczepień są niezbędne do oceny przewidywanych skutków szczepień przeciwko HPV dla zdrowia publicznego.

[12] Nygård M., Hansen B.T., Dillner J., Munk C., Oddsson K., Tryggvadottir L., Hortlund M., Liaw K.L., Dasbach E.J., Kjær S.K.: Targeting human papillomavirus to reduce the burden of cervical, vulvar and vaginal cancer and pre-invasive neoplasia: establishing the baseline for surveillance. PLoS One. 2014 Feb 5; 9(2): e88323. doi: 10.1371/journal.pone.0088323. PMID: 24505474; PMCID: PMC3914976

Oceniono, że zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego są przenoszone drogą płciową. Występowanie ich jest porównywalne u obojga płci, ale u mężczyzn pozostaje w znacznej mierze nierozpoznane. Istnieje potrzeba opracowania strategii prewencji i celem naszych badań było ustalenie występowania zakażeń HPV i ich typów u mężczyzn w Polsce. W wieloośrodkowych badaniach prewencyjnych przebadano 826 (100%) nieobrzezanych i aktywnych seksualnie mężczyzn w wieku od 25 do 69 lat.

Poza rutynowymi badaniami klinicznymi wykonywano penisoskopię. DNA HPV wykrywano w wymazach metodą Hybrid Capture (HC2) oraz w materiale biopsyjnym metodą reakcji łańcuchowej polimerazy.

Wykryto 23 typy HPV łącznie z onkogennymi jedenastoma wysokiego ryzyka u 53 (6,4%) z onkogennymi HPV oraz u 65 (7,87%) mężczyzn z nieonkogennymi HPV – łącznie u 118 (14,3%), a także 12 różnorodnych niskiego ryzyka nieonkogennych typów HPV u 248 (30%) mężczyzn. W obrębie prącia DNA HPV wykryto u 26,8% badanych. Pośród 53 (6,4%) mężczyzn, poza różnymi typami onkogennymi, samych HPV16 wykryto u 17 (2,1%). Wykryte w obrębie prącia DNA HPV nie zależało od wieku badanego. Nasze badania również sugerują mniejszą częstotliwość zakażeń HPV u stosujących kondomy i mających mniej partnerek seksualnych. U mężczyzn mających w przeszłości powyżej 10 partnerek rosła częstotliwość wykrywania DNA HPV.

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

197

Uzyskane wyniki przedstawiają wysoką liczbę zakażeń HPV mężczyzn w badanej populacji w Polsce, a to może posłużyć do przyszłych badań dynamiki przenoszenia zakażeń HPV. [13] Walczak L., Dutkiewicz S., Marszałek A.: Incidence and prevalence of multiple types of genital human papillomavirus (HPV) infection in men: a study in Poland. Ginekol Pol. 2013 Feb; 84(2): 112–5. doi: 10.17772/gp/1550. PMID: 23668057

Celem tego badania było określenie częstości występowania wirusa brodawczaka ludzkiego oraz identyfikacja czynników związanych z zakażeniem u doświadczonych i niedoświadczonych płciowo kobiet rozpoczynających szczepienia przeciwko HPV. Uczestniczkami były kobiety w wieku od 13 do 21 lat, które otrzymały pierwszą dawkę szczepionki przeciw HPV, rekrutowane z poradni podstawowej opieki zdrowotnej dla nastolatków w okresie od czerwca 2008 r. do czerwca 2010 r. Miarą wyniku była infekcja jednym typem lub większą liczbą typów HPV. Spośród 259 kwalifikujących się kobiet 190 (73,4%) miało doświadczenia seksualne.

Wśród kobiet doświadczonych seksualnie 70,0% (133 ze 190) było HPV-dodatnich (typ ≥ 1): 17,4% (33 ze 190) HPV16 i 6,3% (12 ze 190) HPV18.

Wśród niedoświadczonych seksualnie kobiet 11,6% (8 z 69) było zakażonych HPV: 2,9% (2 z 69) HPV16 i 4,3% (3 z 69) dowolnym typem szczepionkowym. Typy wirusa brodawczaka ludzkiego 16 i 68, które wykryto u 2,9% (2 z 69), były najczęściej wykrywanymi typami. Pięć uczestniczek (62,5%) miało wiele typów: dwie miały dwa typy, a trzy miały trzy typy.

Kobiety niedoświadczone seksualnie miały niższe wskaźniki zakażenia HPV niż kobiety doświadczone seksualnie, jednakże podgrupa kobiet niedoświadczonych seksualnie dała wynik pozytywny zarówno pod względem typów szczepionkowych, jak i innych. Nasze odkrycie, że 11,6% niedoświadczonych seksualnie kobiet było pozytywnych na co najmniej jeden typ wirusa HPV, jest zgodne z ustaleniami z poprzednich badań, które obejmowały kobiety, które prawdopodobnie miały kontakt seksualny.

Okazało się, że 4,3% niedoświadczonych seksualnie kobiet było już zarażonych wirusem HPV typu szczepionkowego, potencjalnie poprzez kontakt ręka–genitalia lub genitalia, skóra–skóra. Pokazuje to, że niedoświadczone seksualnie kobiety są narażone na zakażenie HPV, i potwierdza krajowe zalecenia dotyczące kierowania szczepień przeciwko HPV do dziewcząt w wieku od 11 do 12 lat. Lekarze i rodzice nie powinni opóźniać szczepienia przeciwko wirusowi HPV z powodu braku aktywności seksualnej dziecka.

[14] Widdice L.E., Brown D.R., Bernstein D.I., Ding L., Patel D., Shew M., Fortenberry J.D., Kahn J.A.: Prevalence of human papillomavirus infection in young women receiving the first quadrivalent vaccine dose. Arch Pediatr Adolesc Med. 2012 Aug; 166(8): 774–6. doi: 10.1001/archpediatrics.2012.586. PMID: 22869412; PMCID: PMC4042006

Celem badania było określenie częstości występowania i przebiegu zakażeń wirusem brodawczaka ludzkiego odbytowo-płciowego u dziewcząt przed wizytą w poradni ginekologicznej.

198

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Próbki pobrano z okolic odbytowo-płciowych 114 dziewczynek w wieku 4–15 lat, które były kolejno kierowane z powodu różnych problemów ginekologicznych.

Cztery dziewczynki zostały wykluczone z powodu wykorzystywania seksualnego.

Kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA) HPV niskiego ryzyka wykryto u 4 dziewczynek (3,6%), a DNA HPV wysokiego ryzyka u 15 dzieci (13,6%). Dwie dziewczynki z dodatnim wynikiem na obecność DNA HPV miały widoczne klinicznie brodawki. Po pierwszym roku dwoje dzieci miało trwałe DNA HPV wysokiego ryzyka, a w jednym przypadku wykryliśmy zmianę z DNA HPV wysokiego ryzyka na DNA niskiego ryzyka.

Podkliniczne zakażenia narządów płciowych niskiego i wysokiego ryzyka HPV są częste u dziewcząt bez historii wykorzystywania seksualnego lub aktywności seksualnej. Stwierdziliśmy utrzymywanie się infekcji HPV narządów płciowych u dzieci, które może być rezerwuarem chorób związanych z HPV w późniejszym życiu.

[15] Doerfler D., Bernhaus A., Kottmel A., Sam C., Koelle D., Joura E.A.: Human papilloma virus infection prior to coitarche. Am J Obstet Gynecol. 2009 May; 200(5): 487.e1–5. doi: 10.1016/j. ajog.2008.12.028. Epub 2009 Mar 9. PMID: 19268884

3. Szczepienia przeciwko HPV

Rysunek 7. Podejście do leczenia raka szyjki macicy na całe życie [16] WHO. Global strategy to accelerate the elimination of cervical cancer as a public health problem.

Geneva: World Health Organization; 2020. https://www.who.int/publications/i/item/9789240014107 [dostęp: 19 I 2021 r.]

Od 2006 r. profilaktyczna szczepionka przeciw HPV jest licencjonowana w ponad 100 krajach. Obecnie jest dostępna w trzech typach: Cervarix (GlaxoSmithKline Biologicals, Belgia), Gardasil (Merck & Co., USA) i Gardasil 9 (Merck & Co., USA). Cervarix jest

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

199

2-walentną szczepionką przeciw HPV (2vHPV) zawierającą dwie cząsteczki wirusopodobne (VLP), w tym HPV16 i 18 VLP, które powodują 70% nowotworów szyjki macicy.

Gardasil jest 4-walentną szczepionką przeciw HPV (4vHPV) zawierającą VLP HPV16 i 18 oraz VLP typu 6 i 11, które są związane z 90% zakażeń brodawkami narządów płciowych. Gardasil 9 to 9-walentna szczepionka przeciwko HPV (9vHPV) przeciwko HPV 6/11/16/18/31/33/45/52/58. W 2007 roku licencjonowano 4vHPV i 2vHPV (Rys. 8.).

W 2014 r. licencjonowano 9vHPV. Obecnie szczepienie może zmniejszyć częstość występowania chorób układu rozrodczego kobiet i mężczyzn, w tym zakażenia HPV odbytu i jamy ustnej oraz śródnabłonkowej neoplazji szyjki macicy, pochwy, sromu, prącia i odbytu. Od czasu udzielenia licencji wskaźniki zakażeń HPV i zachorowalności znacznie spadły na całym świecie. Bezpieczeństwo, skuteczność i czas trwania profilaktycznej szczepionki przeciwko HPV zostały potwierdzone przez WHO, co umożliwia szczepienie kontrolujące występowanie raka szyjki macicy związanego z HPV u ludzi. Obawy o bezpieczeństwo szczepionek w niektórych krajach europejskich doprowadziły do spadku akceptacji szczepionek. Bezpieczeństwo szczepionek jest kontrowersyjne i stało się jedną z głównych przeszkód dla publicznych szczepień. Szczepienie nie jest całkowicie pozbawione ryzyka i może również powodować krótkotrwałe działania niepożądane (AE). Najczęstszym obecnie stwierdzanym AE są objawy w miejscu wstrzyknięcia, w tym zmęczenie, ból głowy i ból mięśni.

Rysunek 8. Harmonogram prób i licencjonowania / rejestracji szczepionek przeciwko HPV. 4vHPV, czterowalentna szczepionka przeciw HPV; 2vHPV, biwalentna szczepionka przeciwko HPV; 9vHPV, niewalentna szczepionka przeciwko HPV; FDA, Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków; HPV, wirus brodawczaka ludzkiego; UE, Unia Europejska

Systematyczny przegląd doświadczeń klinicznych szczepionek przeciwko HPV po ich zastosowaniu ujawnił, że ich wpływ na świecie staje się coraz bardziej wyraźny, szczególnie w krajach o wysokim wskaźniku szczepień. W takich krajach infekcja HPV6/11/16/18 zmniejszyła się o ponad 90%, częstość występowania brodawek narządów płciowych wywołanych przez HPV zmniejszyła się o 90%, a zmiany o niskim stopniu złośliwości szyjki macicy o 45% (Rys. 9.).

200

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Rysunek 9. Światowe wskaźniki wyszczepialności przeciwko HPV [17] Zhou X., Sun L., Yao X., Li G., Wang Y., Lin Y.: Progress in Vaccination of Prophylactic Human Papillomavirus Vaccine. Front Immunol. 2020 Jul 10; 11: 1434. doi: 10.3389/fimmu.2020.01434.

PMID: 32754157; PMCID: PMC7365840

Tabela 4. Charakterystyka trzech dostępnych na rynku szczepionek przeciwko wirusowi HPV Cervarix

Gardasil

Gardasil 9

Antygen

L1 VLP HPV-16 i 18

L1 VLP HPV-6, 11, 16 i 18

L1 VLP HPV-6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52 i 58

System ekspresji

System wektorów ekspresyjnych bakulowirusa

S. cerevisiae

S. cerevisiae

Adiuwant (μg)

AS04: MPL (50); Sól wodorotlenku glinu (500)

AAHS (225)

AAHS (500)

Wskazania

Kobiety w wieku od 9 do 25 lat

Kobiety i mężczyźni w wieku od 9 do 26 lat

Kobiety i mężczyźni w wieku od 9 do 45 lat

Producent

GlaxoSmithKline Biologicals

Merck & Co., Inc.

Merck & Co., Inc.

VLP: cząstka wirusopodobna; S. cerevisiae: Saccharomyces cerevisiae; AS04: Adiuvant System 04; AAHS: bezpostaciowy siarczan hydroksyfosforanu glinu

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

201

[6] Wang R., Pan W., Jin L., Huang W., Li Y., Wu D., Gao C., Ma D., Liao S.: Human papillomavirus vaccine against cervical cancer: Opportunity and challenge. Cancer Lett. 2020 Feb 28; 471: 88–102. doi: 10.1016/j.canlet.2019.11.039. Epub 2019 Dec 5. PMID: 31812696

Sto krajów na całym świecie wprowadziło szczepionkę przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego do swoich krajowych harmonogramów. Stało się to po wprowadzeniu szczepień przeciwko HPV w Kenii (18 października 2019 r.) i Uzbekistanie (21 października 2019 r.), gdzie dziewczęta w wieku odpowiednio 10 i 9 lat zaczęły otrzymywać szczepionkę.

Pomimo tego znaczącego kamienia milowego nadal istnieją ważne wyzwania. 100 krajów obejmuje tylko 30% globalnej populacji docelowej. Kraje o niskim i niższym średnim dochodzie wprowadziły szczepionkę przeciwko HPV w znacznie niższym tempie niż kraje o wysokim dochodzie, co odzwierciedla globalne różnice w zachorowalności na raka szyjki macicy i śmiertelności.

[18] WHO. Major milestone reached as 100 countries have introduced HPV vaccine into national schedule. https://www.who.int/news/item/31-10-2019-major-milestone-reached-as-100-countries -have-introduced-hpv-vaccine-into-national-schedule [dostęp: 08 I 2021 r.]

Celem pracy było opisanie wskaźników wyszczepialności szczepionką przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV-VCR), polityk i praktycznych kroków w celu wdrożenia programów, które mogą być związane z wysokim poziomem absorpcji w populacji objętej rutynowymi programami w 30 państwach członkowskich Unii Europejskiej / Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii.

Informacje pochodziły ze stron internetowych instytucji oraz z artykułów indeksowanych w Medline w okresie od stycznia 2006 r. do stycznia 2017 r. W grudniu 2017 r. przeprowadzono badanie przekrojowe wśród ekspertów krajowych w celu aktualizacji zebranych informacji.

Dane były dostępne w 31 krajach, a w 28 z nich zostały potwierdzone przez krajowych ekspertów. Krajowe programy szczepień były skierowane do dziewcząt w wieku 9–15 lat w 30 krajach i chłopców w 11 krajach. HPV-VCR u dziewcząt monitorowano w 25 krajach: odnotowano VCR ≥ 71% (wysoki) w dziesięciu krajach, 51–70% w siedmiu, 31–50% w czterech i ≤ 30% (bardzo niski) w czterech. W państwach z wysokim VCR szczepienia przeciwko wirusowi HPV były realizowane głównie za pośrednictwem szkolnych usług zdrowotnych i zaproszeń oraz przypomnień o szczepieniu.

Zgodnie z naszymi ustaleniami zajęcia szkolne w ramach zorganizowanych programów szczepień i przypominanie o szczepieniu były zwykle związane z najwyższym poziomem HPV–VCR.

202

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Rysunek 10. Wskaźniki wyszczepialności przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV-VCR) w docelowych grupach kobiet w krajach europejskich, 2010–2017 [19] Nguyen-Huu N.H., Thilly N., Derrough T., Sdona E., Claudot F., Pulcini C., Agrinier N.: HPV Policy working group. Human papillomavirus vaccination coverage, policies, and practical implementation across Europe. Vaccine. 2020 Feb 5; 38(6): 1315–1331. doi: 10.1016/j.vaccine.2019.11.081.

Epub 2019 Dec 10. PMID: 31836255

Rak szyjki macicy jest czwartym pod względem zapadalności nowotworem u kobiet.

W Polsce zarówno zapadalność na raka szyjki macicy, jak i odpowiadająca jej śmiertelność stopniowo maleją. Pomimo tego sytuacja epidemiologiczna znacznie odbiega od standardów europejskich. Polska ma jeden z najniższych w Europie pięcioletnich wskaźników przeżycia wynoszący 54,1% dla pacjentów zdiagnozowanych w latach 2000–2002, w porównaniu ze średnią europejską wynoszącą 62,1%.

Celem pracy jest przedstawienie programów polityki zdrowotnej w zakresie szczepień przeciwko HPV, prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego w latach 2009–2016.

Badanie opiera się na analizie istniejących już danych opracowanych przez wojewodów oraz corocznych przeglądach informacji o programach polityki zdrowotnej realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego przedstawianych Ministerstwu Zdrowia. Analizie poddano wszystkie programy, które zawierały szczepienia przeciwko HPV.

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

203

W latach 2009–2016 jednostki samorządu terytorialnego zrealizowały łącznie 1204 programy zdrowotne obejmujące szczepienia przeciwko HPV (Rys. 11.). W ramach tych programów zaszczepiono 2,05% dziewcząt w wieku 10–14 lat. W ujęciu procentowym były to gminy, które wniosły największy wkład finansowy w programy szczepień przeciwko HPV, a najmniej powiaty.

Rysunek 11. Liczba programów polityki zdrowotnej w zakresie szczepień przeciwko HPV realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego ogółem w latach 2009–2016

Programy samorządów w zakresie szczepień przeciwko wirusowi HPV są zgodne z trendami zarysowanymi w dokumentach strategicznych dotyczących zwalczania chorób nowotworowych. Możliwe, że dostępność szczepień przeciwko wirusowi HPV była ograniczona dla dziewcząt mieszkających w gminach wiejskich. Różnice w liczbie programów, liczbie zaszczepionych dziewcząt oraz nakładach finansowych przeznaczonych na realizację programów szczepień przeciwko HPV w poszczególnych województwach może determinować sytuacja epidemiologiczna w danym regionie, mierzona zapadalnością na raka szyjki macicy.

[20] Augustynowicz A., Bojar I., Borowska M., Bobiński K., Czerw A.: Self-government HPV vaccination programmes in Poland, 2009–2016. Ann Agric Environ Med. 2020 Sep 11; 27(3): 379–383. doi: 10.26444/aaem/109620. Epub 2019 Jul 3. PMID: 32955218

Istnieje wiele powodów, dla których zaleca się szczepienie przeciwko wirusowi HPV w wieku 11–12 lat, w tym siła odpowiedzi immunologicznej w młodszym wieku, włączenie do szerszej platformy szczepień dla młodzieży oraz szczepienie przed rozpoczęciem aktywności seksualnej, kiedy osoby mogą być narażone na zakażenie HPV. Dane z badań klinicznych udokumentowały, że zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet otrzymanie szczepionki przeciwko HPV przed ukończeniem 15. roku życia skutkuje około dwukrotnie wyższym mianem przeciwciał HPV niż w przypadku szczepienia w wieku 15 lat lub starszych. Te wyniki, wraz z badaniami klinicznymi wykazującymi utrzymujące się wysokie miana przeciwciał po podaniu dwóch dawek szczepionki przeciwko HPV w młodszym wieku, doprowadziły do zmiany zaleceń

204

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

w 2016 r. dotyczących dwóch dawek szczepionki dla młodzieży w wieku poniżej 15 lat.

Udokumentowano, że miana przeciwciał HPV utrzymują się przez co najmniej 5–8 lat, z modelowaniem statystycznym szacującym co najmniej 20-letni okres. Miana przeciwciał spadają od szczytu do około 18 miesięcy po zakończeniu serii szczepionek. Warto zauważyć, że nawet przy takim spadku stężenia przeciwciał wywołanych szczepionką są w przybliżeniu o rząd wielkości wyższe niż miana przeciwciał po naturalnym zakażeniu HPV. W analizie zgodnej z protokołem 2084 kobiet z badania klinicznego szczepionki FUTURE II HPV, trwałą skuteczność odnotowano do 12 lat po szczepieniu, z tylko jedną przełomową anomalią cytologiczną (CIN1) wykrytą wśród zaszczepionych.

Szczepionka przeciwko wirusowi HPV jest najskuteczniejsza, gdy jest podawana przed rozpoczęciem aktywności seksualnej, gdy może wystąpić ekspozycja na HPV. Dane z National Survey of Family Growth szacują, że 11% kobiet i 16% mężczyzn miało debiut seksualny do 15. roku życia, przy średnim wieku pierwszego stosunku płciowego wynoszącym 17 lat. Szczepienie przed 13. rokiem życia jest ważne, ponieważ system nadzoru zachowań ryzyka młodzieży szacuje, że 2% kobiet i 5% nastolatków miało debiut seksualny przed 13. rokiem życia. Statystyki te podkreślają znaczenie wczesnych szczepień. Pogląd, że ponieważ dziecko nie jest aktywne seksualnie, nie trzeba go szczepić przeciwko HPV, pomija cel szczepień – stymulowanie odpowiedzi immunologicznej przed ekspozycją, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo rozwoju choroby.

HPV, będąc najczęstszą infekcją przenoszoną drogą płciową, nie jest przenoszona wyłącznie drogą płciową. HPV jest wirusem nabłonkowym i może się rozprzestrzeniać poprzez kontakt skóry ze skórą, niewymagający stosunku płciowego ani przenoszenia płynów. Niedawny przegląd systematyczny podkreślił nieseksualne i niepenetrujące seksualne sposoby przenoszenia wirusa HPV. Chociaż rzadko, odkrycia te podkreślają zdolność wirusa HPV do rozprzestrzeniania się bez aktywności seksualnej.

Liczne badania, w tym ankiety wśród rodziców i młodzieży/młodych dorosłych na temat zachowań po szczepieniu, oceny wieku w momencie debiutu seksualnego i liczby partnerów seksualnych wśród osób zaszczepionych i niezaszczepionych oraz oceny wyników klinicznych (np. częstość występowania zakażeń, ciąża) związanych z aktywnością seksualną u HPV szczepionych i nieszczepionych osób, dostarczają dowody, że szczepienie HPV nie jest związane ze zwiększoną aktywnością seksualną.

Wcześniejsze systematyczne przeglądy podsumowały te dane w celu potwierdzenia braku związku między szczepieniem przeciwko wirusowi HPV a rozwiązłością.

[21] Bednarczyk R.A.: Addressing HPV vaccine myths: practical information for healthcare providers. Hum Vaccin Immunother. 2019; 15(7–8): 1628–1638. doi: 10.1080/21645515.2019.1565267.

Epub 2019 Feb 20. PMID: 30676241; PMCID: PMC6746482

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

205

3.1. Skuteczność szczepionki przeciwko HPV Oszacowanie ryzyka wystąpienia stanu przedrakowego (CIN3 +) jest niezbędne, aby ocenić potrzebę badań przesiewowych u zaszczepionych kobiet. POBASCAM jest populacyjnym randomizowanym badaniem przesiewowym przeprowadzanym w ramach programu przesiewowego w kierunku raka szyjki macicy w Holandii, z rekrutacją od stycznia 1999 r. do września 2002 r. Do udziału zaproszono 44 102 kobiety uczestniczące w rutynowych wizytach przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy (w wieku 29–61 lat).

Oszacowaliśmy ryzyko CIN3 + w ciągu całego życia (wykryte przesiewowo) w ramach pięcioletnich pierwotnych badań przesiewowych w kierunku HPV, wykorzystując genotypowanie HPV i dane histologiczne 21 287 kobiet uczestniczących w badaniu przesiewowym obejmującym dwie rundy przesiewowe oparte na HPV, w odstępie 5 lat. Maksymalny okres obserwacji po dodatnim teście HPV wynosił 9 lat. Ponownie oszacowaliśmy ryzyko CIN3 + po przewidywaniu bezpośredniej skuteczności szczepionki dla dwuwalentnych i niewalentnych szczepionek przeciwko HPV, zakładając ochronę przez całe życie. Ryzyko CIN3 + w ciągu całego życia wynosiło 4,1% i spadło o 53,5% i 70,5% po szczepieniu biwalentnym, odpowiednio bez i z ochroną krzyżową, co przekłada się na resztkowe ryzyko CIN3 + w ciągu życia wynoszące 1,9%. Ryzyko CIN3 + spadło o 88,5% po szczepieniu niewalentnym, co przekłada się na resztkowe ryzyko CIN3 + w ciągu całego życia wynoszące 0,5%.

To drugie ryzyko wzrosło do 1,6%, gdy ochrona szczepionką trwała tylko do pierwszej rundy badań przesiewowych w wieku 30 lat. Wśród kobiet z dodatnim wynikiem testu na obecność wirusa HPV z nieprawidłową cytologią pomocniczą, 9-letnie ryzyko CIN3 + wynosiło 16,9% po szczepieniu niewalentnym. Szczepienie przeciwko HPV doprowadzi do silnego spadku ryzyka CIN3 + w ciągu całego życia, a pozostałe bezwzględne ryzyko CIN3 + będzie bardzo niskie. Pierwotne badanie HPV połączone z cytologią uzupełniającą w odstępach pięcioletnich nadal wydaje się możliwe nawet po szczepieniu niewalentnym, chociaż jest mało prawdopodobne, aby było opłacalne.

Trzysta siedemdziesiąt trzy (11,6%) z 3129 kobiet w wieku docelowym 30 lat (od 29 do 33 lat) z grupy interwencji były dodatnie w kierunku HPV w Rundzie 1 (częste zakażenia, podgrupa 1). Czterysta dziewięćdziesiąt pięć (2,7%) z 18 637 kobiet w wieku docelowym od 30 do 55 lat, zarówno z grupy interwencyjnej, jak i kontrolnej, było dodatnich pod względem HPV w kolejnej rundzie po ujemnym wyniku testu (zakażenia incydentalne, podgrupa 2). W całym okresie obserwacji trwającym maksymalnie 9 lat po dodatnim wyniku HPV, 87 CIN3 + i 126 CIN2 + zdiagnozowano u kobiet z dominującą infekcją w docelowym wieku 30 lat oraz 44 CIN3 + i 89 CIN2 + wśród kobiet z incydentalnym zakażeniem HPV w starszym wieku.

Nasza analiza sugeruje, że szczepienie doprowadzi do silnego spadku ryzyka CIN3 + w ciągu całego życia. Szacowany spadek osiągnął prawie 90% po szczepieniu niewalentnym, co przekłada się na bezwzględne zmniejszenie ryzyka CIN3 + z 4,1% do zaledwie 0,5%.

206

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

W ujęciu względnym szczepienie biwalentne/czterowalentne bez ochrony krzyżowej, szczepienie biwalentne z ochroną krzyżową i szczepienie niewalentne przyniosło spadek ryzyka CIN3 + kolejno o 53,5%, 70,5% i 88,5% w porównaniu z brakiem szczepień.

Oczekujemy, że całkowite ryzyko zachorowania na raka w ciągu całego życia będzie znacznie mniejsze, ponieważ tylko niewielka część przypadków CIN3 prowadzi do raka, a wskaźniki progresji z CIN3 do raka są najniższe w przypadku typów nieszczepionkowych. Skuteczność szczepionki oszacowana w naszym badaniu była niższa niż ta opisana w badaniach szczepionek. W szczególności w badaniu PATRICIA odnotowano ogólną skuteczność szczepionki biwalentnej przeciwko CIN3 + wynoszącą 93%, znacznie wyższą niż 71% oszacowana przez nasz model. Istnieją jednak pewne istotne różnice między próbą PATRICIA a próbą POBASCAM używaną do naszych analiz opartych na modelach.

[22] Inturrisi F., Lissenberg-Witte B.I., Veldhuijzen N.J., Bogaards J.A., Ronco G., Meijer C.J.L.M., Berkhof J.: Estimating the direct effect of human papillomavirus vaccination on the lifetime risk of screen-detected cervical precancer. Int J Cancer. 2021 Jan 15; 148(2): 320–328. doi: 10.1002/ijc.33207. Epub 2020 Jul 28. PMID: 32663316; PMCID: PMC7754437

Jak dotąd nie ma dowodów wskazujących na pewne zmniejszenie zapadalności i śmiertelności na raka związanego z HPV po wdrożeniu programów szczepień na całym świecie. Jednak istnieją już solidne dane wskazujące na zmniejszenie liczby osób z kłykcinami i zmianami prekursorowymi raka szyjki macicy. Główne dane pochodzą z australijskiego programu szczepień. Badanie przeprowadzone przez Donovana i wsp. obejmowało ponad 112 000 pacjentów w australijskich ośrodkach zdrowia seksualnego w latach 2004–2009. Przed wprowadzeniem szczepień przeciwko HPV (w 2007 r.) odsetek heteroseksualnych mężczyzn i kobiet z brodawkami narządów płciowych był stabilny. Po wdrożeniu programu nastąpił znaczący spadek częstości kłykcin w tej populacji, zwłaszcza u młodszych kobiet (12–26 lat), przy spadku wskaźnika chorobowości z 11,7% (w 2007 r.) do 4,8% (w 2009 r.). W grupie kobiet, które nie kwalifikowały się do szczepienia, nie było tendencji do zmniejszenia odsetka kłykcin, co podkreśla ochronne działanie szczepionki przeciw HPV w grupie kobiet uodpornionych. Ten sam trend spadku zaobserwowano w grupie mężczyzn heteroseksualnych, ze spadkiem z 12,3 do 8,9%, co sugeruje efekt odporności stadnej (zmniejszona ekspozycja na HPV6 i HPV11). W innych badaniach zaobserwowano również podobne wyniki dotyczące brodawek narządów płciowych po wprowadzeniu programów szczepień przeciwko HPV. Pierwszy dowód na rzeczywistą skuteczność szczepionki przeciwko HPV pochodził również z australijskiego programu szczepień. Brotherton i in., korzystając z bazy danych populacji Victorian Cervical Cytology Registry, porównali występowanie histopatologicznie określonych nieprawidłowości szyjki macicy wysokiego stopnia (CIN2 +) i nieprawidłowości cytologicznych niskiego stopnia w 5 grupach wiekowych w zależności od okresu immunizacji. W badaniu zaobserwowano znaczny spadek częstości występowania nieprawidłowości wysokiego stopnia u młodych dziewcząt

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

207

młodszych (< 18 lat) po wdrożeniu programu szczepień przeciwko HPV w Australii.

Kanadyjskie badanie przeprowadzone przez Ogilvie i wsp. osiągnęło podobne wyniki.

W badaniu przedstawiono wskaźniki CIN u młodych kobiet (w wieku 15–22 lat) mieszkających w Kolumbii Brytyjskiej przed i po wprowadzeniu programu szczepień przeciwko HPV (w 2007 r.). Współczynnik zapadalności (skorygowany względem wieku) istotnie spadł z 0,91 do 0,36 u kobiet w wieku 15–17 lat. W kolejnych badaniach uzyskano podobne wyniki. Niedawno przegląd systematyczny potwierdził pozytywny wpływ szczepionek przeciwko HPV na CIN, wykazując skuteczność 95% (CIN1 +), 97% (CIN2 +) i 95% (CIN3 +).

[23] de Oliveira C.M., Fregnani J.H.T.G., Villa L.L.: HPV Vaccine: Updates and Highlights. Acta Cytologica 2019; 63: 159–168. doi: 10.1159/000497617

Celem badań była ocena ilościowa wpływu szczepienia w wieku 12–13 lat biwalentną szczepionką przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego na chorobę szyjki macicy w wieku 20 lat. Było to retrospektywne badanie populacji kobiet w Szkocji urodzonych w latach 1988–1996.

W badaniu uczestniczyły 138 692 kobiety urodzone między 1 stycznia 1988 roku a 5 czerwca 1996 roku, u których uzyskano wynik cytologii w wieku 20 lat.

Oceniono wpływ szczepienia na wyniki cytologiczne i związane z tym rozpoznania histologiczne od pierwszego roku badań przesiewowych (w wieku 20 lat), obliczony na podstawie regresji logistycznej.

Uzyskano 138 692 rekordy. W porównaniu z niezaszczepionymi kobietami urodzonymi w 1988 r. zaszczepione kobiety urodzone w 1995 i 1996 r. wykazały 89% (95% przedział ufności 81% do 94%) zmniejszenie częstości występowania śródnabłonkowej neoplazji szyjki macicy stopnia 3. lub gorszego (z 0,59% do 0,06%), 88% redukcję (83% do 92%) stopnia CIN2 lub gorszego (z 1,44% do 0,17%) oraz 79% (69% do 86%) redukcję w stopniu CIN1 (od 0,69% do 0,15%). Młodszy wiek w momencie szczepienia wiązał się ze zwiększeniem skuteczności szczepionki: 86% (75% do 92%) w przypadku CIN stopnia 3. lub gorszego dla kobiet zaszczepionych w wieku 12–13 lat w porównaniu z 51% (28% do 66%) dla kobiet zaszczepionych w wieku 17.

Rutynowe szczepienia dziewcząt w wieku 12–13 lat biwalentną szczepionką przeciwko wirusowi HPV w Szkocji doprowadziły do radykalnego zmniejszenia przedinwazyjnej choroby szyjki macicy. Dowody klinicznie istotnej ochrony stadnej są widoczne u niezaszczepionych kobiet. Dane te są zgodne ze zmniejszoną częstością występowania HPV wysokiego ryzyka w Szkocji. Potwierdzono, że szczepionka biwalentna jest wysoce skuteczna i powinna znacznie zmniejszyć częstość występowania raka szyjki macicy. Odkrycia te należy uwzględnić w programach zapobiegania rakowi szyjki macicy na całym świecie.

[24] Palmer T., Wallace L., Pollock K.G., Cuschieri K., Robertson C., Kavanagh K., Cruickshank M.: Prevalence of cervical disease at age 20 after immunisation with bivalent HPV vaccine at age 12–13 in Scotland: retrospective population study. BMJ. 2019 Apr 3; 365:l1161. doi: 10.1136/bmj.l1161.

PMID: 30944092; PMCID: PMC6446188

208

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Długoterminową skuteczność czterowalentnej szczepionki przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (qHPV) oceniano poprzez monitorowanie łącznej częstości występowania śródnabłonkowej neoplazji szyjki macicy (CIN2, CIN3), gruczolakoraka in situ (AIS) i raka szyjki macicy związanego z HPV16 lub HPV18.

Kobiety z krajów skandynawskich Danii, Islandii, Norwegii i Szwecji, które otrzymały 3-dawkowy schemat szczepionki qHPV na początku FUTURE II (Females United to Unilaterally Reduce Endo/Ectocervical Disease; V501–015, badanie podstawowe NCT00092534), znajdują się w różnych rejestrach krajowych. Analizy skuteczności przeprowadzono po około 2 latach od zakończenia badania podstawowego, a następnie prowadzono co mniej więcej 2 lata przez okres 10 lat (tj. 14 lat od pierwszego dnia badania podstawowego). Skuteczność szczepionki przeciwko CIN2 lub gorszemu związanemu z HPV16/18 (CIN2 +) oszacowano, porównując obserwowaną zapadalność z oczekiwaną częstością CIN2 + w niezaszczepionej kohorcie przy użyciu danych historycznych.

W analizie efektywności populacji zgodnej z protokołem (2084 kobiety) po pierwszych 12 latach nie stwierdzono przełomowych przypadków HPV16/18 CIN2 + po 9437 osobo-latach obserwacji. Moc statystyczna była wystarczająca, aby stwierdzić, że skuteczność szczepionki qHPV utrzymuje się powyżej 90% przez co najmniej 10 lat.

Liczba osobo-lat w okresie obserwacji wynoszącym 10–12 lat nadal rośnie i wskazuje na tendencję do ciągłej skuteczności szczepionki w tym okresie.

Szczepionka qHPV wykazuje stałą ochronę u kobiet przez co najmniej 10 lat, z tendencją do ciągłej ochrony przez 12 lat obserwacji.

[25] Kjaer S.K., Nygård M., Dillner J., Brooke Marshall J., Radley D., Li M., Munk C., Hansen B.T., Sigurdardottir L.G., Hortlund M., Tryggvadottir L., Joshi A., Das R., Saah A.J.: A 12-Year Follow-up on the Long-Term Effectiveness of the Quadrivalent Human Papillomavirus Vaccine in 4 Nordic Countries. Clin Infect Dis. 2018 Jan 18; 66(3): 339–345. doi: 10.1093/cid/cix797. PMID: 29029053

Chociaż programy rutynowych szczepień przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego zostały wdrożone na całym świecie, a zalecenia zostały rozszerzone o inne osoby z grupy wysokiego ryzyka, obecne zalecenia często różnią się w poszczególnych krajach w Europie i na świecie.

Celem pracy było znalezienie i podsumowanie najlepszych dostępnych dowodów szczepień przeciwko HPV u pacjentów z grupy wysokiego ryzyka, wspomagających klinicystów i pracowników służby zdrowia w codziennych decyzjach dotyczących szczepień przeciwko HPV w Hiszpanii.

Przeprowadziliśmy systematyczny przegląd immunogenności, bezpieczeństwa i skuteczności / skuteczności szczepień przeciwko HPV w populacjach wysokiego ryzyka w okresie od stycznia 2006 do czerwca 2016 roku.

Zdecydowanie zalecano szczepienie przeciwko wirusowi HPV w następujących grupach: pacjenci zakażeni wirusem HIV w wieku 9–26 lat, mężczyźni uprawiający seks z mężczyznami w wieku 9–26 lat, kobiety z przedrakowymi zmianami szyjki macicy, pacjenci z zespołem wrodzonej niewydolności szpiku kostnego, kobiety, które przeszły

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

209

przeszczep narządu lub przeszczep macierzystych komórek krwiotwórczych w wieku 9–26 lat, oraz pacjenci, u których zdiagnozowano nawracającą brodawczakowatość dróg oddechowych.

Dane dotyczące nierutynowych szczepień przeciwko HPV w populacjach o wysokim ryzyku zakażenia HPV i związanych z nim zmian chorobowych są nieliczne, a zalecenia różnią się w poszczególnych krajach. We wszystkich populacjach wysokiego ryzyka, na podstawie podsumowania i zaleceń, jakość danych naukowych była bardzo niska lub umiarkowana. Opracowaliśmy dokument w celu oceny i ustalenia opartych na dowodach wytycznych dotyczących szczepień przeciwko HPV w populacjach wysokiego ryzyka w Hiszpanii, w oparciu o najlepsze dostępne dowody naukowe.

[26] Martínez-Gómez X., Curran A., Campins M., Alemany L., Rodrigo-Pendás J.Á., Borruel N., Castellsagué X., Díaz-de-Heredia C., Moraga-Llop F.A., Del Pino M., Torné A.: Multidisciplinary, evidence-based consensus guidelines for human papillomavirus (HPV) vaccination in high-risk populations, Spain, 2016. Euro Surveill. 2019 Feb; 24(7): 1700857. doi: 10.2807/15607917.ES.2019.24.7.1700857. PMID: 30782268; PMCID: PMC6381660

Szczepionki przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego zostały opracowane w celu zapobiegania zakażeniom HPV oraz rozwojowi stanów przedrakowych szyjki macicy i raka. Kobiety z onkogennymi zakażeniami HPV mogą rozważyć szczepienie jako terapię.

Celem badań było ustalenie, czy szczepienie przeciwko HPV typu 16 i 18 zwiększa stopień usuwania wirusa u kobiet już zakażonych HPV. W badaniach uczestniczyło łącznie 2189 kobiet w wieku od 18 do 25 lat z Kostaryki, które rekrutowano między czerwcem 2004 a grudniem 2005 r. Uczestniczki miały dodatni wynik w kierunku DNA HPV w momencie rejestracji, przeszły co najmniej 6-miesięczną obserwację i wykonano uzupełniające badania DNA HPV. Uczestniczki zostały losowo przydzielone do otrzymania trzech dawek dwuwartościowej szczepionki białkowej HPV16/18 L1 z cząstkami podobnymi do AS04 (n = 1088) lub kontrolnej szczepionki przeciw zapaleniu wątroby typu A (n = 1101) przez 6 miesięcy.

Obecność DNA wirusa HPV określono w próbkach z szyjki macicy przed szczepieniem oraz po szczepieniu. Porównaliśmy współczynniki klirensu wirusa swoistego dla danego typu przy użyciu metod uogólnionych równań szacunkowych podczas wizyty 6-miesięcznej (po dwóch dawkach) i 12-miesięcznej (po trzech dawkach) w obu badanych grupach.

Nie było dowodów na zwiększony klirens wirusa po 6 lub 12 miesiącach w grupie, która otrzymała szczepionkę przeciwko HPV w porównaniu z grupą kontrolną. Wskaźniki klirensu zakażeń HPV16/18 po 6 miesiącach wynosiły 33,4% (82/248) w grupie zaszczepionej HPV i 31,6% (95/298) w grupie kontrolnej (skuteczność szczepionki w przypadku usuwania wirusa 2,5%). Wskaźniki klirensu wirusa brodawczaka ludzkiego 16/18 po 12 miesiącach wyniosły 48,8% (86/177) w grupie zaszczepionej przeciwko HPV i 49,8% (110/220) w grupie kontrolnej (skuteczność szczepionki w przypadku klirensu wirusów 2,0%). Nie było dowodów na działanie terapeutyczne

210

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

innych onkogennych lub nieonkogennych kategorii HPV wśród kobiet otrzymujących wszystkie dawki szczepionki, wśród kobiet z pojedynczymi zakażeniami lub wśród kobiet stratyfikowanych według następujących zmiennych wejściowych: serologia HPV16/18, zakażenie Chlamydia trachomatis lub Neisseria gonorrhoeae, stosowanie hormonalnych środków antykoncepcyjnych lub palenie.

U kobiet z dodatnim wynikiem na obecność DNA wirusa HPV szczepienie przeciwko wirusowi HPV16/18 nie przyspiesza usuwania wirusa i nie powinno być stosowane w leczeniu obecnego już zakażenia HPV. [27] Hildesheim A., Herrero R., Wacholder S., Rodriguez A.C., Solomon D., Bratti M.C., Schiller J.T., Gonzalez P., Dubin G., Porras C., Jimenez S.E., Lowy D.R.: Costa Rican HPV Vaccine Trial Group. Effect of human papillomavirus 16/18 L1 viruslike particle vaccine among young women with preexisting infection: a randomized trial. JAMA. 2007 Aug 15; 298(7): 743–53. doi: 10.1001/ jama.298.7.743. PMID: 17699008

3.2. Zachowania ryzykowne u osób zaszczepionych przeciwko HPV Wirus brodawczaka ludzkiego jest najczęstszą na świecie infekcją przenoszoną drogą płciową (STI). Pomimo zaleceń dotyczących szczepień młodych kobiet przeciwko wirusowi HPV, podniesiono obawy rodziców, czy szczepienie może wywołać niebezpieczne zachowania seksualne u młodych kobiet. Dlatego głównym celem tego badania było zbadanie, czy szczepienie przeciwko wirusowi HPV u dorosłych kobiet ubiegających się o opiekę zdrowotną w Luksemburgu wiąże się z niebezpiecznymi zachowaniami seksualnymi.

Rysunek 12. Rozkład wieku uczestniczek badania według statusu szczepień przeciwko HPV. Std. Dev., odchylenie standardowe; N, liczba uczestników

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

211

Siedemset dwadzieścia dziewięć kobiet (średni wiek = 22,5; przedział 18–43 lata) zostało zrekrutowanych w luksemburskich centrach planowania rodziny lub w prywatnych gabinetach ginekologicznych. Wszystkie uczestniczki wypełniły kwestionariusz dotyczący statusu szczepień i zachowań seksualnych. Do zbadania związku między zachowaniami seksualnymi a statusem szczepień wykorzystano regresje logistyczną i Poissona (N = 538). Oba modele były ograniczone do kobiet w wieku poniżej 26 lat, ponieważ pierwsza szczepiona kohorta miałaby 25 lat w momencie pobierania próbek.

Ogółem 386/538 (71,8%) uczestniczek zgłosiło otrzymanie szczepionki przeciw HPV. Rysunek 12. przedstawia rozkład wieku uczestniczek badania według statusu szczepień (średni wiek wynosił 21,3 lat (odchylenie standardowe [SD] 2,1). Średni wiek w momencie pierwszego stosunku płciowego wynosił 16,5 lat (Rys. 13.). Przyjęcie szczepień różniło się znacznie w zależności od narodowości i było wyższe u Portugalczyków 112/142 (78,9%) i luksemburskich mieszkańców 224/313 (71,6%), a niższe u mieszkańców innych narodowości 50/83 (60,2%).

Rysunek 13. Wiek podczas pierwszego stosunku płciowego. Std. Dev., odchylenie standardowe; N, liczba uczestników

Szczepienie przeciwko wirusowi HPV nie było związane z niebezpiecznymi zachowaniami seksualnymi, takimi jak krótszy czas trwania związku z obecnym lub ostatnim partnerem seksualnym, młodszy wiek debiutu seksualnego, zwiększona liczba partnerów seksualnych w ciągu całego życia, większa różnica wieku między osobą szczepioną a jej partnerem seksualnym, używanie prezerwatyw, ani z innymi czynnikami, takimi jak palenie i narodowość. Szczepienie przeciw HPV było związane tylko z młodszym wiekiem. Czas trwania związku, wiek debiutu seksualnego, różnica wieku między osobą szczepioną a jej partnerem seksualnym, palenie, wiek i obce

212

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

obywatelstwo inne niż portugalskie były predyktorami liczby partnerów seksualnych w ciągu całego życia.

Nasze badanie nie wykazało związku między niebezpiecznymi zachowaniami seksualnymi a szczepieniem przeciwko wirusowi HPV. [28] Soudeyns C., Speybroeck N., Brisson M., Mossong J., Latsuzbaia A.: HPV vaccination and sexual behaviour in healthcare seeking young women in Luxembourg. PeerJ. 2020 Feb 10; 8: e8516. doi: 10.7717/peerj.8516. PMID: 32095350; PMCID: PMC7017793

Wirus brodawczaka ludzkiego jest najczęstszą infekcją przenoszoną drogą płciową i jest powiązany z kilkoma typami raka. Liczba szczepień przeciwko HPV w Stanach Zjednoczonych jest stosunkowo niska, pomimo wysokiej skuteczności szczepionki.

Niektórzy rodzice nastolatków obawiają się, że szczepienia zachęcą do zachowań seksualnych i dlatego nie chcą szczepić. Poprzednie badania dotyczące szczepień i zachowań seksualnych obejmowały tylko młode kobiety i dziewczęta.

Celem tego badania jest ocena związku między szczepieniem przeciwko wirusowi HPV a zachowaniami seksualnymi w kohorcie kobiet i mężczyzn w wieku szkolnym.

Przeanalizowaliśmy dane z kwestionariusza zebrane z Michigan HPV and Oropharyngeal Cancer Study, badania kohortowego zaprojektowanego w celu zbadania zakażenia HPV i jego związku z zachowaniami seksualnymi (dane zebrane w latach 2015–2017). W tym badaniu wzięliśmy pod uwagę status szczepień, zachowania seksualne i używanie substancji wśród 241 mężczyzn i kobiet w wieku szkolnym. Regresję logistyczną, Poissona i Coxa wykorzystano do określenia związku między prawdopodobieństwem debiutu seksualnego, liczbą partnerów seksualnych i statusem szczepienia przeciwko HPV na początku badania oraz między wiekiem w momencie debiutu seksualnego a statusem szczepienia w momencie debiutu.

Wyniki badań pokazały, że status szczepień przeciwko HPV nie był istotnie powiązany ze zwiększonym prawdopodobieństwem debiutu seksualnego, obniżonym wiekiem debiutu seksualnego ani zwiększoną liczbą partnerów seksualnych w tej kohorcie. Niezależnymi predyktorami zachowań seksualnych były rasa lub alkohol.

Obawy dotyczące wpływu szczepionki przeciw HPV na zachowania seksualne są prawdopodobnie bezpodstawne zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet. Wyniki te mogą pomóc w zwiększeniu akceptowalności szczepionek, dostarczyć informacji i wzmocnić zalecenia lekarzy oraz ostatecznie zmniejszyć obciążenie zakażeniami HPV i powiązanymi z HPV nowotworami w USA. [29] Brouwer A.F., Delinger R.L., Eisenberg M.C., Campredon L.P., Walline H.M., Carey T.E., Meza R.: HPV vaccination has not increased sexual activity or accelerated sexual debut in a college -aged cohort of men and women. BMC Public Health. 2019 Jun 25; 19(1): 821. doi: 10.1186/s12889019-7134-1. PMID: 31238911; PMCID: PMC6593582

Celem naszego badania było porównanie zachowań seksualnych i postaw młodych kobiet, które otrzymały szczepionkę przeciwko wirusowi HPV, z tymi, które jej nie

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

213

otrzymały. Uczestniczkami były 223 młode kobiety (w wieku 13–24 lat): 153 otrzymały szczepienie przeciwko HPV i 70 nie było wcześniej szczepionych. Głównymi miernikami wyników były zachowania seksualne i postawy wobec aktywności seksualnej.

Zaszczepione młode kobiety były nieco młodsze niż nieszczepione (średni wiek 19,2 vs 20,0). Obie grupy wykazały duży odsetek uczestniczek angażujących się w zachowania seksualne wysokiego ryzyka (75% vs 77%). Średni wiek w momencie debiutu seksualnego nie różnił się istotnie między grupami (16,8 vs 17,0), podobnie jak średnia liczba partnerów seksualnych (6,6 dla obu grup). Niezaszczepione uczestniczki częściej były w ciąży (20% vs 8,6%), chociaż różnica ta nie była istotna w analizie wieloczynnikowej CI (0,902–5,177). Konkretne pytania dotyczące zachowań i postaw seksualnych wysokiego ryzyka nie ujawniły istotnych różnic między grupami.

Odkryliśmy, że zachowania seksualne, w tym zachowania wysokiego ryzyka, były podobne u młodych kobiet, które otrzymały i nie otrzymały szczepionki przeciwko wirusowi HPV. Nasze badania nie potwierdzają sugestii, że szczepionka jest związana ze zwiększoną aktywnością seksualną. Co ważne, odkryliśmy, że młode kobiety w naszej populacji są aktywne seksualnie w młodym wieku i angażują się w zachowania wysokiego ryzyka, co potwierdza znaczenie wczesnych szczepień.

[30] Rysavy MB, Kresowik JD, Liu D, Mains L, Lessard M, Ryan GL. Human papillomavirus vaccination and sexual behavior in young women. J Pediatr Adolesc Gynecol. 2014 Apr; 27(2): 67–71. doi: 10.1016/j.jpag.2013.08.009. Epub 2014 Jan 7. PMID: 24405635

Nieoptymalny zakres szczepień przeciwko HPV w niektórych jurysdykcjach jest częściowo przypisywany obawom, że szczepienie może zwiększyć ryzykowne zachowania seksualne. Oceniliśmy wpływ szczepienia przeciwko HPV na kliniczne wskaźniki zachowań seksualnych wśród dorastających dziewcząt w Ontario.

Korzystając z baz danych dotyczących zdrowia administracyjnego w Ontario, zidentyfikowaliśmy populacyjną kohortę dziewcząt w klasie 8. w ciągu dwóch lat przed (2005/06 i 2006/07) i po (2007/08 i 2008/09) wdrożeniu programu szczepienia przeciw HPV w klasie 8. W przypadku każdej dziewczynki uzyskaliśmy następnie dane dotyczące otrzymywania szczepionek w klasach 8. i 9. oraz dane dotyczące wskaźników zachowań seksualnych (ciąża i zakażenia przenoszone drogą płciową niezwiązane z HPV) w klasach 10.–12. Oszacowaliśmy dla każdego wyniku różnicę ryzyka (RD) i ryzyko względne (RR) przypisane szczepieniu i kwalifikowalności programu.

Kohorta składała się z 260 493 dziewcząt, z których 131 781 nie kwalifikowało się do programu, a 128 712 zostało zakwalifikowanych. Zidentyfikowaliśmy 15 441 (5,9%) przypadków ciąży i zakażeń przenoszonych drogą płciową i nie znaleźliśmy dowodów na to, że szczepienie zwiększyło ryzyko tego wyniku: RD na 1000 dziewcząt 0,61 i RR 0,96. Podobnie nie znaleźliśmy zauważalnego wpływu kwalifikowalności do programu: RD na 1000 dziewcząt 0,25 i RR 0,99.

Przedstawiamy mocne dowody na to, że szczepienie przeciwko HPV nie ma istotnego wpływu na kliniczne wskaźniki zachowań seksualnych wśród dorastających dziewcząt.

214

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Wyniki te sugerują, że obawy dotyczące zwiększonej rozwiązłości po szczepieniu przeciwko wirusowi HPV są nieuzasadnione i nie powinny zniechęcać do szczepień w młodym wieku.

[31] Smith L.M., Kaufman J.S., Strumpf E.C., Lévesque L.E.: Effect of human papillomavirus (HPV) vaccination on clinical indicators of sexual behaviour among adolescent girls: the Ontario Grade 8 HPV Vaccine Cohort Study. CMAJ. 2015 Feb 3; 187(2): E74–E81. doi: 10.1503/cmaj.140900.

Epub 2014 Dec 8. PMID: 25487660; PMCID: PMC4312170

Bibliografia 1. Modis Y., Trus B.L., Harrison S.C.: Atomic model of the papillomavirus capsid. EMBO J. 2002 Sep 16; 21(18):4754–62. doi: 10.1093/emboj/cdf494. PMID: 12234916; PMCID: PMC126290 2. Anisimová E., Barták P., Vlcek D., Hirsch I., Brichácek B., Vonka V.: Presence and type specificity of papillomavirus antibodies demonstrable by immunoelectron microscopy tests in samples from patients with warts. J Gen Virol. 1990 Feb; 71 (Pt 2):419–22. doi: 10.1099/0022-1317-71-2-419.

PMID: 2155296 3. Bruni L., Albero G., Serrano B., Mena M., Gómez D., Muñoz J., Bosch F.X., de Sanjosé S.: ICO/ IARC Information Centre on HPV and Cancer (HPV Information Centre). Human Papillomavirus and Related Diseases in the World. Summary Report 17 June 2019. [Date Accessed] 4. Poland Human Papillomavirus and Related Cancers, Fact Sheet 2018. ICO/IARC Information Centre on HPV and Cancer. https://www.hpvcentre.net/statistics/reports/POL_FS.pdf?t=1609838222752 [dostęp: 05 I 2021 r.]

5. Zhou X., Sun L., Yao X., Li G., Wang Y., Lin Y.: Progress in Vaccination of Prophylactic Human Papillomavirus Vaccine. Front Immunol. 2020 Jul 10; 11:1434. doi: 10.3389/fimmu.2020.01434.

PMID: 32754157; PMCID: PMC7365840 6. Wang R., Pan W., Jin L., Huang W., Li Y., Wu D., Gao C., Ma D., Liao S.: Human papillomavirus vaccine against cervical cancer: Opportunity and challenge. Cancer Lett. 2020 Feb 28; 471:88–102. doi: 10.1016/j.canlet.2019.11.039. Epub 2019 Dec 5. PMID: 31812696 7. Bukowska E., Młynarczyk-Bonikowska B., Malejczyk M., et al.: Human papillomavirus (HPV) coinfection with other sexually transmitted infections in patients of the Department of Dermatology and Venereology at the Medical University of Warsaw. Dermatology Review/Przegląd Dermatologiczny. 2020; 107(2):138–147. doi:10.5114/dr.2020.96355 8. de Sanjosé S., Serrano B., Tous S., Alejo M., Lloveras B., Quirós B., Clavero O., Vidal A., Ferrándiz-Pulido C., Pavón M.Á., Holzinger D., Halec G., Tommasino M., Quint W., Pawlita M., Muñoz N., Bosch F.X., Alemany L.: RIS HPV TT, VVAP and Head and Neck study groups. Burden of Human Papillomavirus (HPV)-Related Cancers Attributable to HPVs 6/11/16/18/31/33/45/52 and 58. JNCI Cancer Spectr. 2019 Jan 7; 2(4):pky045. doi: 10.1093/jncics/pky045. PMID: 31360870; PMCID: PMC6649711 9. Sand F.L., Munk C., Frederiksen K., Junge J., Iftner T., Dehlendorff C., Kjaer S.K.: Risk of CIN3 or worse with persistence of 13 individual oncogenic HPV types. Int J Cancer. 2019 Apr 15; 144(8):1975–1982. doi: 10.1002/ijc.31883. Epub 2019 Jan 10. PMID: 30246864 10. Rodríguez-Álvarez M.I., Gómez-Urquiza J.L., Husein-El Ahmed H., Albendín-García L., Gómez-Salgado J., Cañadas-De la Fuente G.A.: Prevalence and Risk Factors of Human Papillomavirus

Wirus brodawczaka ludzkiego a nowotwory

215

in Male Patients: A Systematic Review and Meta-Analysis. Int J Environ Res Public Health. 2018 Oct 10; 15(10):2210. doi: 10.3390/ijerph15102210. PMID: 30309014; PMCID: PMC6210641 11. Bacopoulou F., Karakitsos P., Kottaridi C., Stefanaki C., Deligeoroglou E., Theodoridou K., Chrousos G.P., Michos A.: Genital HPV in Children and Adolescents: Does Sexual Activity Make a Difference? J Pediatr Adolesc Gynecol. 2016 Jun; 29(3):228–33. doi: 10.1016/j.jpag.2015.08.010.

Epub 2015 Sep 3. PMID: 26342734 12. Nygård M., Hansen B.T., Dillner J., Munk C., Oddsson K., Tryggvadottir L., Hortlund M., Liaw K.L., Dasbach E.J., Kjær S.K.: Targeting human papillomavirus to reduce the burden of cervical, vulvar and vaginal cancer and pre-invasive neoplasia: establishing the baseline for surveillance. PLoS One. 2014 Feb 5; 9(2):e88323. doi: 10.1371/journal.pone.0088323. PMID: 24505474; PMCID: PMC3914976 13. Walczak L., Dutkiewicz S., Marszałek A.: Incidence and prevalence of multiple types of genital human papillomavirus (HPV) infection in men: a study in Poland. Ginekol Pol. 2013 Feb; 84(2):112–5. doi: 10.17772/gp/1550. PMID: 23668057 14. Widdice L.E., Brown D.R., Bernstein D.I., Ding L., Patel D., Shew M., Fortenberry J.D., Kahn J.A.: Prevalence of human papillomavirus infection in young women receiving the first quadrivalent vaccine dose. Arch Pediatr Adolesc Med. 2012 Aug; 166(8):774–6. doi: 10.1001/archpediatrics.2012.586. PMID: 22869412; PMCID: PMC4042006 15. Doerfler D., Bernhaus A., Kottmel A., Sam C., Koelle D., Joura E.A.: Human papilloma virus infection prior to coitarche. Am J Obstet Gynecol. 2009 May; 200(5):487.e1–5. doi: 10.1016/j. ajog.2008.12.028. Epub 2009 Mar 9. PMID: 19268884 16. WHO. Global strategy to accelerate the elimination of cervical cancer as a public health problem.

Geneva: World Health Organization; 2020. https://www.who.int/publications/i/item/9789240014107 [dostęp: 19 I 2021 r.]

17. Zhou X., Sun L., Yao X., Li G., Wang Y., Lin Y.: Progress in Vaccination of Prophylactic Human Papillomavirus Vaccine. Front Immunol. 2020 Jul 10; 11:1434. doi: 10.3389/fimmu.2020.01434.

PMID: 32754157; PMCID: PMC7365840 18. WHO. Major milestone reached as 100 countries have introduced HPV vaccine into national schedule. https://www.who.int/news/item/31-10-2019-major-milestone-reached-as-100-countries -have-introduced-hpv-vaccine-into-national-schedule [dostęp: 08 I 2021 r.]

19. Nguyen-Huu N.H., Thilly N., Derrough T., Sdona E., Claudot F., Pulcini C., Agrinier N.: HPV Policy working group. Human papillomavirus vaccination coverage, policies, and practical implementation across Europe. Vaccine. 2020 Feb 5; 38(6):1315–1331. doi: 10.1016/j.vaccine.2019.11.081.

Epub 2019 Dec 10. PMID: 31836255 20. Augustynowicz A., Bojar I., Borowska M., Bobiński K., Czerw A.: Self-government HPV vaccination programmes in Poland, 2009–2016. Ann Agric Environ Med. 2020 Sep 11; 27(3):379–383. doi: 10.26444/aaem/109620. Epub 2019 Jul 3. PMID: 32955218 21. Bednarczyk R.A.: Addressing HPV vaccine myths: practical information for healthcare providers.

Hum Vaccin Immunother. 2019; 15(7–8):1628–1638. doi: 10.1080/21645515.2019.1565267. Epub 2019 Feb 20. PMID: 30676241; PMCID: PMC6746482 22. Inturrisi F., Lissenberg-Witte B.I., Veldhuijzen N.J., Bogaards J.A., Ronco G., Meijer C.J.L.M., Berkhof J.: Estimating the direct effect of human papillomavirus vaccination on the lifetime risk of screen-detected cervical precancer. Int J Cancer. 2021 Jan 15; 148(2):320–328. doi: 10.1002/ ijc.33207. Epub 2020 Jul 28. PMID: 32663316; PMCID: PMC7754437 23. de Oliveira C.M., Fregnani J.H.T.G., Villa L.L.: HPV Vaccine: Updates and Highlights. Acta Cytologica 2019; 63:159–168. doi: 10.1159/000497617

216

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

24. Palmer T., Wallace L., Pollock K.G., Cuschieri K., Robertson C., Kavanagh K., Cruickshank M.: Prevalence of cervical disease at age 20 after immunisation with bivalent HPV vaccine at age 12–13 in Scotland: retrospective population study. BMJ. 2019 Apr 3; 365:11161. doi: 10.1136/bmj. l1161. PMID: 30944092; PMCID: PMC6446188 25. Kjaer S.K., Nygård M., Dillner J., Brooke Marshall J., Radley D., Li M., Munk C., Hansen B.T., Sigurdardottir L.G., Hortlund M., Tryggvadottir L., Joshi A., Das R., Saah A.J.: A 12-Year Follow-up on the Long-Term Effectiveness of the Quadrivalent Human Papillomavirus Vaccine in 4 Nordic Countries. Clin Infect Dis. 2018 Jan 18; 66(3):339–345. doi: 10.1093/cid/cix797. PMID: 29029053 26. Martínez-Gómez X., Curran A., Campins M., Alemany L., Rodrigo-Pendás J.Á., Borruel N., Castellsagué X., Díaz-de-Heredia C., Moraga-Llop F.A., Del Pino M., Torné A.: Multidisciplinary, evidence-based consensus guidelines for human papillomavirus (HPV) vaccination in high -risk populations, Spain, 2016. Euro Surveill. 2019 Feb; 24(7):1700857. doi: 10.2807/1560-7917.

ES.2019.24.7.1700857. PMID: 30782268; PMCID: PMC6381660 27. Hildesheim A., Herrero R., Wacholder S., Rodriguez A.C., Solomon D., Bratti M.C., Schiller J.T., Gonzalez P., Dubin G., Porras C., Jimenez S.E., Lowy D.R.: Costa Rican HPV Vaccine Trial Group. Effect of human papillomavirus 16/18 L1 viruslike particle vaccine among young women with preexisting infection: a randomized trial. JAMA. 2007 Aug 15; 298(7):743–53. doi: 10.1001/ jama.298.7.743. PMID: 17699008 28. Soudeyns C., Speybroeck N., Brisson M., Mossong J., Latsuzbaia A.: HPV vaccination and sexual behaviour in healthcare seeking young women in Luxembourg. PeerJ. 2020 Feb 10; 8:e8516. doi: 10.7717/peerj.8516. PMID: 32095350; PMCID: PMC7017793 29. Brouwer A.F., Delinger R.L., Eisenberg M.C., Campredon L.P., Walline H.M., Carey T.E., Meza R.: HPV vaccination has not increased sexual activity or accelerated sexual debut in a college-aged cohort of men and women. BMC Public Health. 2019 Jun 25; 19(1):821. doi: 10.1186/s12889-0197134-1. PMID: 31238911; PMCID: PMC6593582 30. Rysavy M.B., Kresowik J.D., Liu D., Mains L., Lessard M., Ryan G.L.: Human papillomavirus vaccination and sexual behavior in young women. J Pediatr Adolesc Gynecol. 2014 Apr; 27(2):67–71. doi: 10.1016/j.jpag.2013.08.009. Epub 2014 Jan 7. PMID: 24405635 31. Smith L.M., Kaufman J.S., Strumpf E.C., Lévesque L.E.: Effect of human papillomavirus (HPV) vaccination on clinical indicators of sexual behaviour among adolescent girls: the Ontario Grade 8 HPV Vaccine Cohort Study. CMAJ. 2015 Feb 3; 187(2):E74–E81. doi: 10.1503/cmaj.140900. Epub 2014 Dec 8. PMID: 25487660; PMCID: PMC4312170

opracował Dział Centrum Informacji Medycznej Głównej Biblioteki Lekarskiej

M E D Y C Y N A – P r z e glądpiśmi e nnict wa

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 217-267

Immunoprofilaktyka w podróży Travel immunoprophylaxis 1. Podróże a choroby zakaźne i zapobieganie im poprzez szczepienia ochronne W kontekście procesu globalizacji podróże mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia milionów ludzi na całym świecie. Ogniska i epizody epidemii chorób zakaźnych (np. Ebola, Zika, zespół oddechowy na Bliskim Wschodzie itp.), potencjalnie związane z podróżowaniem grup ludności, zwróciły uwagę rządów ponadnarodowych i krajowych ze względu na ich śmiertelność, zachorowalność i wpływ na trwałość krajowych i regionalnych systemów opieki zdrowotnej. Fale migracyjne oraz podróże służbowe lub wakacyjne mogą być czynnikiem epidemiologicznym wielu chorób zakaźnych na obszarach geograficznych o niskiej zachorowalności: wymieszanie wielu zakażonych osób i osób podatnych na zakażenie oraz szybkie przemieszczanie się ludzi nowoczesnymi środkami transportu, może stworzyć warunki epidemiologiczne dla rozwoju nieprzewidzianej epidemii. Choroby zakaźne, rzadko występujące na niektórych obszarach geograficznych, mogą się pojawić i szybko rozprzestrzeniać w aspekcie nieprzygotowanych krajowych systemów opieki zdrowotnej.

Liczba osób podróżujących z zagranicy rośnie na całym świecie i prawdopodobnie wyniesie 1800 milionów do 2030 roku. Łącznie w 2017 i 2018 roku odnotowano 1326 milionów i 1401 milionów podróżnych zagranicznych. W latach 2007–2011 choroby zakaźne zdiagnozowano u 42 173 podróżnych przybywających z Azji (32,6%), Afryki Subsaharyjskiej (26,7%) oraz Ameryki Łacińskiej i Karaibów (19,2%). Niektóre z chorób zakaźnych miały charakter ogólnoustrojowy (np. malaria, denga i gorączka jelitowa), a około jednej trzeciej było spowodowanych przez patogeny żołądkowo-jelitowe (np. Campylobacter spp., Salmonella spp. I Shigella spp.). Podczas gdy w latach 2000–2015 odnotowano tendencję spadkową występowania malarii, częstość występowania gorączki jelitowej i dengi z czasem się nie zmieniła.

[1] Muresu N., Sotgiu G., Are B.M., Cossu A., Cocuzza C., Martinelli M., Babudieri S., Are R., Dettori M., Azara A., Saderi L., Piana A.: Travel-Related Typhoid Fever: Narrative Review of the Scientific Literature. Int J Environ Res Public Health. 2020 Jan 18; 17(2): 615. doi: 10.3390/ ijerph17020615. PMID: 31963643; PMCID: PMC7013505

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

218

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Szczepienia obowiązkowe Obecnie jedynym szczepieniem obowiązkowym – na podstawie Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych – jest szczepienie przeciwko żółtej gorączce (żółta febra).

Jest ono wymagane przy wjeździe do części krajów tropikalnych, przede wszystkim w Afryce i Ameryce Południowej.

Niektóre państwa wymagają od podróżnych także innych szczepień na podstawie własnego prawa wizowego, np. dla osób udających się do Arabii Saudyjskiej obowiązkowe jest szczepienie przeciwko zakażeniom meningokokowym. Potwierdzeniem przeprowadzenia szczepień obowiązkowych jest wpis do Międzynarodowej Książeczki Szczepień, wystawianej w poradniach medycyny podróży oraz punktach szczepień.

Szczepienia zalecane Zakres szczepień przed podróżą powinien zostać ustalony podczas specjalistycznej konsultacji lekarskiej. Ich wybór zależy między innymi od sytuacji epidemiologicznej danego kraju, czasu trwania i celu podróży, miejsca pobytu, odporności i wieku osoby.

Należą do nich m.in. szczepienia przeciwko: • wirusowemu zapaleniu wątroby typu A; • wirusowemu zapaleniu wątroby typu B; • błonicy; • tężcowi; • poliomyelitis; • durowi brzusznemu; • meningokowemu zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych; • wściekliźnie; • kleszczowemu zapaleniu mózgu.

[2] Ministerstwo Zdrowia. Kiedy należy zaszczepić się przed podróżą? https://www.gov.pl/web/ zdrowie/kiedy-nalezy-zaszczepic-sie-przed-podroza- [dostęp: 09 II 2021 r.]

Wykaz zalecanych szczepień ochronnych, sposób finansowania i dokumentowania zalecanych szczepień, wzór Międzynarodowej Książeczki Szczepień oraz sposób prowadzenia dokumentacji z zalecanych wykonanych szczepień określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 września 2010 r. (Dz.U. z 2010 r., nr 180, poz. 1215).

Immunoprofilaktyka w podróży

219

220

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Immunoprofilaktyka w podróży

221

Rysunek 1. Wzór Międzynarodowej Książeczki Szczepień

Uwagi: Międzynarodowa Książeczka Szczepień składa się z 16 stron wraz z okładką, oprawa kartonowa, o wymiarach 8,5 cm × 12,5 cm. Cała książeczka ma żółte tło, druk napisów jest wykonany w kolorze czarnym.

[3] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 września 2010 r. w sprawie wykazu zalecanych szczepień ochronnych oraz sposobu finansowania i dokumentowania zalecanych szczepień ochronnych wymaganych międzynarodowymi przepisami zdrowotnymi (Dz.U. z 2010 r., nr 180, poz. 1215) http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20101801215 [dostęp: 09 II 2021 r.]

222

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

1.1. Zarządzanie podróżą zagraniczną i szczepienia podróżnych z obniżoną odpornością Zarządzanie podróżą zagraniczną przed wyjazdem powinno opierać się na zasadach zarządzania ryzykiem. Strategie zapobiegania i interwencje medyczne powinny opierać się na trasie podróży, istniejących wcześniej czynnikach zdrowotnych i zachowaniach charakterystycznych dla podróżującego. Ustrukturyzowane podejście do interakcji z pacjentem jest najskuteczniejszym sposobem uwzględnienia niezbędnych interwencji edukacyjnych i profilaktycznych. Choroby, którym można zapobiegać dzięki szczepieniom u podróżnych nie ograniczają się do chorób egzotycznych w krajach rozwijających się. Dlatego kwalifikacja do szczepienia przed podróżą to idealny czas na zaktualizowanie wszystkich odpowiednich dla wieku szczepień, a także zapewnienie ochrony przed chorobami, które stwarzają dodatkowe ryzyko dla podróżnych, które mogą być określone przez ich miejsca docelowe lub działania. Chemoprofilaktyka i edukacja przeciw malarii są dodatkowym istotnym elementem konsultacji lekarskiej przed podróżą. Należy zapobiegać innym potencjalnym zagrożeniom, takim jak biegunka podróżnych, choroby wysokościowe oraz patogeny przenoszone przez krew i przenoszone drogą płciową, a podróżni powinni być przygotowani do rozpoznawania lub samodzielnego leczenia niektórych chorób w przypadku ich wystąpienia.

Tabela 1. Najważniejsze informacje o szczepionkach dla podróżujących za granicę uwzględniające charakterystykę podróży narażających podróżnych na szczególnie wysokie ryzyko oraz przykłady niedawnych ognisk choroby Szczepionka

Charakterystyka podróży sugerująca szczególnie wysokie ryzyko

Niedawne ogniska choroby lub nowe odkrycia mające wpływ na podróżujących

Cholera

Miejsce o złej higienie i warunkach sanitarnych, gdzie cholera występuje endemicznie; pomoc humanitarna; niektórzy podróżujący VFR

Haiti, Somalia, Jemen

Wirusowe zapalenie wątroby typu A

Miejsca o złych praktykach higienicznych i sanitarnych; ryzykowne nawyki żywieniowe; mężczyźni uprawiający seks z mężczyznami

Rozpowszechnione

Zapalenie wątroby typu B

Przygodowa podróż; turystyka medyczna; stan zdrowia, który może wymagać interwencji medycznej; zastrzyki lub napary; możliwość kontaktu seksualnego w miejscu docelowym

Brak

Immunoprofilaktyka w podróży

223

Szczepionka

Charakterystyka podróży sugerująca szczególnie wysokie ryzyko

Niedawne ogniska choroby lub nowe odkrycia mające wpływ na podróżujących

Grypa (+ ptasia grypa)

Masowe spotkania; statki wycieczkowe; narażenie na żywy drób

Arabia Saudyjska, Chiny, Wietnam, Indonezja

Japońskie zapalenie mózgu

Podróże przygodowe na obszarach rolniczych; kwatery na świeżym powietrzu; pobyty w domach wiejskich; niektórzy podróżujący VFR

Bali, Chiny, Tajlandia

Odra, świnka, różyczka

Masowe spotkania; podróż do jednego z wielu obszarów, w których obecne są ogniska; podróż do obszarów ze społecznością antyszczepionkową

Wenezuela, Brazylia, Demokratyczna Republika Konga, Europa (Anglia, Francja, Grecja, Włochy, Rumunia, Serbia, Ukraina), Indonezja, Filipiny

Meningokoki, czterowalentna ACYW-135

Masowe spotkania; Afryka Subsaharyjska

Arabia Saudyjska

Wirus polio

Endemiczne miejsca docelowe z niską liczbą szczepień lub zakłóceniami w infrastrukturze opieki zdrowotnej; pomoc humanitarna

Afganistan, Nigeria, Pakistan, Papua-Nowa Gwinea, Somalia, Demokratyczna Republika Konga

Wścieklizna

Odległe miejsca na obszarach o wysokiej częstości występowania psiej wścieklizny; zachowania przy bliskim kontakcie z psami, dzikimi zwierzętami i nietoperzami

Indonezja (Bali), Malezja (Sarawak), Indie, Tajlandia

Tężec błonica krztusiec (Tdap) lub Tężec błonica (Td)

Tężec: uczestnictwo w czynnościach narażających na urazy, takich jak jazda na rowerze, jazda na motocyklu, budownictwo Błonica: pomoc humanitarna, miejsca o niskim poziomie wyszczepialności

Błonica: Haiti, Wenezuela, Bangladesz, Tajlandia, Południowy Pacyfik, Vanuatu Krztusiec: narażenie występuje powszechnie

Kleszczowe zapalenie mózgu

Wędrówki; kemping; spożywanie niepasteryzowanych produktów mlecznych

Austria, Republika Czeska, Finlandia, Niemcy, Łotwa, Norwegia, Szwecja, Szwajcaria

Dur brzuszny

Miejsca o złej higienie i warunkach sanitarnych

Pakistan

Żółta gorączka

Miejsca docelowe ze znanymi wybuchami zachorowań

Brazylia: rozszerzone obszary ryzyka o Rio de Janeiro, Salvador i São Paulo, Angola, DRK, Nigeria

VFR = visiting friends or relatives

224

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Szczepienia podróżnych z obniżoną odpornością Wytyczne dotyczące szczepień podróżnych z obniżoną odpornością są mniej oparte na dowodach niż w przypadku innych kategorii podróżnych. Zagrożenia dla zdrowia w miejscu docelowym, które zaostrzałyby podstawowy stan, mogą być poważniejsze u podróżnika z obniżoną odpornością.

Osoby podróżujące cierpiące na choroby autoimmunologiczne (np. toczeń rumieniowaty układowy, nieswoiste zapalenie jelit, reumatoidalne zapalenie stawów, stwardnienie rozsiane), które nie są leczone lekami immunosupresyjnymi lub immunomodulującymi, nie są uważane za posiadające znacznie obniżoną odporność, brakuje jednak ostatecznych danych na ten temat.

Osoby z obniżoną odpornością, w tym osoby przyjmujące leki immunosupresyjne i większość leków modyfikujących odpowiedź biologiczną, nie powinny otrzymywać żywych szczepionek. W kontekście określonych szczepionek podróżniczych dotyczy to szczepionek przeciwko żółtej gorączce (YF), odrze, śwince i różyczce, doustnej szczepionce przeciwko cholerze i przeciwko durowi brzusznemu. Asplenia nie jest przeciwwskazaniem do stosowania żywych szczepionek wirusowych. Szczepionki nieżywe, chociaż bezpieczne, mogą mieć nieoptymalną skuteczność u osób z obniżoną odpornością, a implikacje tego problemu należy omówić z podróżnym. Na ogół takie szczepionki są wskazane ze względu na szczególne ryzyko potencjalnie poważnej infekcji w docelowym miejscu podróży.

Powinno się stanowczo odradzać niezaszczepionym osobom z poważnym upośledzeniem odporności podróży do miejsc, które stanowią poważne zagrożenie zachorowania na YF. Jeżeli nie można uniknąć podróży do obszaru, w którym szczepionka przeciw YF jest zalecana, podróżni powinni zostać poinformowani o ryzyku zakażenia oraz dokładnie poinstruowani, jak unikać ukąszeń komarów.

Znacząca immunosupresja jest przeciwwskazaniem do szczepienia przeciwko YF. Najnowsze dane sugerują, że szczepienie przeciw YF przed przeszczepem narządu, nawet w dużym odstępie czasu przed przeszczepem, zapewnia ochronny poziom przeciwciał po przeszczepie. Pacjentom z bezobjawowym HIV lub liczbą komórek CD4 wyższą niż 200 / ml można zaproponować szczepionkę przeciwko wirusowi YF, jeśli nie można uniknąć podróży do obszarów endemicznych wirusa YF. Osoby te należy ściśle monitorować pod kątem możliwych działań niepożądanych. Pacjenci z niewykrywalną wiremią dobrze reagują na szczepienie przeciwko YF niezależnie od liczby komórek CD4.

Czas, po którym lekarze powinni odczekać po zaprzestaniu leczenia immunosupresyjnego przed podaniem żywej szczepionki, takiej jak YF, nie jest spójny dla wszystkich żywych szczepionek. Nie ma w tym zakresie konkretnych danych dotyczących bezpieczeństwa lub skuteczności szczepionki przeciw YF. W przypadku chemioterapii raka, radioterapii i leków silnie immunosupresyjnych (z wyłączeniem leków zubożających limfocyty i immunosupresji po przeszczepie narządów) okres oczekiwania wynosi 3 miesiące. W przypadku środków zubożających limfocyty (alemtuzumab

Immunoprofilaktyka w podróży

225

i rytuksymab) okres karencji wynosi 6 miesięcy lub dłużej, chociaż niektórzy eksperci uważają, że okres karencji powinien wynosić 1 rok lub dłużej. W przypadku schematów leczenia kortykosteroidami uważanych za immunosupresyjne okres oczekiwania wynosi 1 miesiąc. Nie badano ponownego uruchamiania immunosupresji po szczepieniu żywym wirusem, ale niektórzy eksperci zalecają odczekanie co najmniej 1 miesiąc.

Osoby podróżujące z obniżoną odpornością mogą wymagać dodatkowych szczepionek w porównaniu ze zdrowymi podróżnikami. Wszyscy podróżujący są narażeni na zwiększone ryzyko chorób układu oddechowego. Osoby ze wskazaniami do szczepień przeciw pneumokokom posiadają w większości choroby przewlekłe i schorzenia obniżające odporność. Powinny one otrzymać tę szczepionkę podczas konsultacji przed podróżą, o ile nie została ona wcześniej wykonana.

Schemat dużej dawki szczepionki przeciwko zapaleniu wątroby B jest zalecany dla wszystkich osób z obniżoną odpornością i dorosłych pacjentów poddawanych hemodializie. Należy określić miana odpowiedzi przeciwciał po szczepieniu, a w przypadku braku odpowiedzi pacjenci powinni zostać zaszczepieni ponownie. Podróżni z obniżoną odpornością mogą mieć niewystarczającą serokonwersję po podaniu pojedynczej dawki szczepionki przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A. Należy dołożyć starań, aby podać 2 dawki w ciągu 6 miesięcy przed wyjazdem. W wybranych badaniach okazało się skuteczne podejście polegające na podaniu drugiej dawki szczepionki co najmniej 4 tygodnie po pierwszej dawce w przypadku ograniczonych czasowo podróżnych, którzy mogą otrzymać obie dawki przed podróżą.

[4] Freedman D.O., Chen L.H.: Vaccines for International Travel. Mayo Clin Proc. 2019 Nov; 94(11): 2314–2339. doi: 10.1016/j.mayocp.2019.02.025. PMID: 31685156

2. Przegląd chorób zakaźnych stanowiących zagrożenie w podróży oraz możliwości zapobiegania tym chorobom za pomocą szczepień ochronnych 2.1. Zapalenie wątroby typu A Wirusowe zapalenie wątroby typu A potocznie nazywane „żółtaczką pokarmową” jest chorobą o ostrym przebiegu, szczególnie ciężkim u osób dorosłych. U dzieci choroba przebiega bezobjawowo lub bardzo łagodnie. Do objawów tej choroby należą objawy grypopodobne (w pierwszym okresie) oraz objawy ze strony układu pokarmowego, np. odbijanie, zgaga, nudności, wzdęcia, uczucie wczesnej sytości, ciemny mocz, jak również żółtaczka (czyli zażółcenie skóry, białkówki oczu czy błon śluzowych).

Choroba ma z reguły nagły początek i ciężki przebieg, wymagający hospitalizacji.

Choroba szerzy się głównie przez brudne ręce oraz drogą kontaktów seksualnych.

Do zakażenia może dojść podczas: spożycia zakażonej żywności lub wody, umycia rąk w skażonej wodzie. Okres od zakażenia się do wystąpienia pierwszych objawów może wynosić od 15 do 50 dni (średnio 30 dni). Osoba chora wydala duże ilości wirusa

226

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

wraz z kałem nawet przez kilka tygodni, przy czym wydalanie wirusa może zacząć się od 2 do 3 tygodni przed wystąpieniem żółtaczki, a zatem w czasie gdy osoba ta wydaje się jeszcze zdrowa.

W 2017 r. w Polsce znacznie wzrosła liczba zachorowań na WZW A. Na świecie zakażenia WZW A najczęściej występują na terenach o złym stanie sanitarnym, wśród osób nieprzestrzegających higieny. W ostatnim okresie w Europie opisywane są zachorowania o charakterze ognisk WZW A, w obrębie których odnotowywane są również zachorowania mężczyzn mających kontakty seksualne z mężczyznami (MSM).

Szczepionki przeciw WZW A zawierają inaktywowanego wirusa WZW A. Występują w postaci szczepionek pojedynczych lub skojarzonych – w jednym wkłuciu przeciw WZW A i WZW B. Szczepienia przeciw WZW A są zalecane szczególnie osobom wyjeżdżającym do krajów endemicznego występowania choroby, pracownikom służby zdrowia, żłobków, przedszkoli, pracującym w wojsku, pracownikom zatrudnionym przy produkcji i dystrybucji żywności, pracownikom oczyszczalni ścieków, obsługi urządzeń kanalizacyjnych i innych mających kontakt z nieczystościami, dzieciom w wieku przedszkolnym, szkolnym i młodzieży, które nie chorowały na WZW A, pacjentom z przewlekłymi chorobami wątroby, zakażonym HIV, mężczyznom utrzymującym stosunki z mężczyznami.

Szczepionki przeciw WZW A należą do szczepionek bezpiecznych, mogą powodować reakcje miejscowe, w tym ból i podrażnienie w miejscu wstrzyknięcia oraz ból głowy. Skuteczność szczepienia przeciw WZW A oceniana jest na poziomie 98–99%.

Odporność po szczepieniu jest długotrwała, prawdopodobnie utrzymuje się całe życie.

[5] Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. Podsumowanie – Szczepionka przeciw żółtej gorączce. Szczepienia.info. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/wzw-a/ [dostęp: 12 II 2021 r.]

Rysunek 2. Quasi-otoczkowe i nagie, bezotoczkowe wiriony wirusa zapalenia wątroby typu A (HAV).

Obrazy z mikroskopu elektronowego barwionych ujemnie wirionów quasi-otoczkowych (eHAV) (i – iv) i nagich wirionów bez otoczki 27 nm (v) odzyskanych z supernatantów zakażonych komórek Huh-7.5

Immunoprofilaktyka w podróży

227

Rysunek 3. Mikroskopia konfokalna fluorescencyjna pokazująca wirusowe RNA i białka kapsydu w komórkach zakażonych wirusem zapalenia wątroby typu A (HAV). Komórki Huh-7,5 utrwalano na szkiełkach komorowych 14 dni po transfekcji zakaźnego syntetycznego RNA HM175/p16.

Dwuniciowy RNA (dsRNA) (kolor czerwony) uwidoczniono przez barwienie swoistym przeciwciałem monoklonalnym J2 (Scicons), a konformacyjny antygenem kapsydu HAV (zielony) uwidoczniono przez barwienie surowicą JC. Większość komórek wykazuje ogniska, w których oba sygnały kolokalizują się, ale istnieje rozległa segregacja dsRNA (synteza RNA) i antygenu kapsydu (zmontowane kapsydy).

Jądra zostały wybarwione kontrastowo za pomocą DAPI (kolor niebieski) [6] McKnight K.L., Lemon S.M.: Hepatitis A Virus Genome Organization and Replication Strategy.

Cold Spring Harb Perspect Med. 2018 Dec 3; 8(12): a033480. doi: 10.1101/cshperspect.a033480.

PMID: 29610147; PMCID: PMC6280712

Podczas podróży do krajów o średniej lub wysokiej endemiczności wirusowe zapalenie wątroby typu A jest jedną z najczęściej nabytych infekcji, którym można zapobiec dzięki szczepieniom. Pojedyncze wstrzyknięcie monowalentnej szczepionki przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A podane optymalnie ≥ 4 tygodnie przed podróżą zapewnia wysoki poziom ochrony. Po kolejnym zakończeniu serii drugim wstrzyknięciem, przyszłe dawki przypominające nie są obecnie zalecane. W przypadku podróżnych, którzy odmawiają przyjęcia lub są uczuleni na składniki szczepionki, od dawna zaleca się profilaktykę za pomocą immunoglobuliny (IG). IG można również podawać ze szczepionką przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu A, aby zapewnić natychmiastową ochronę, jeżeli podróż rozpocznie się za ≤ 2 tygodnie u 1) osób dorosłych > 40 lat, 2) osób z obniżoną odpornością lub 3) osób z chorobami przewlekłymi, głównie chorobą wątroby. Ze względu na zmniejszające się poziomy przeciwciał przeciw wirusowi zapalenia wątroby typu A w osoczu, w 2018 r. Centers for Disease

228

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Control and Prevention’s (CDC) Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP) zwiększył zalecaną dawkę IG w pojedynczych dawkach wynoszących 0,1 lub 0,2 ml/kg, jeżeli podróż ma trwać odpowiednio do 1 lub 2 miesięcy oraz 0,2 ml/kg co 2 miesiące w przypadku podróży trwającej dłużej niż 2 miesiące.

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

2.2. Zapalenie wątroby typu B Wirusowe zapalenie wątroby typu B (WZW B) to jedna z najgroźniejszych chorób zakaźnych człowieka. Wywołuje ją wirus HBV (z ang. Hepatitis B Virus), który może wywoływać zakażenia ostre lub przewlekłe. Do zakażenia dochodzi przez kontakt z zakażoną krwią, kontakty seksualne z zakażonymi, poprzez niejałowy ostry sprzęt medyczny (igły i narzędzia chirurgiczne) skażony krwią osoby zakażonej, poprzez dzielenie się sprzętem podczas stosowania narkotyków. Do zakażenia dziecka może też dojść w czasie porodu od zakażonej wcześniej matki. Wirus HBV jest 100 razy bardziej zakaźny niż wirus HIV. Zakażenie HBV może zostać wyeliminowane lub przetrwać przez całe życie. Okres od zakażenia do wystąpienia objawów wynosi najczęściej 3–4 miesiące. Objawy WZW B w fazie ostrej występują u połowy zakażonych HBV. Nie są charakterystyczne i obejmują złe samopoczucie, brak apetytu, zażółcenie skóry oraz białkówek oczu, ciemne zabarwienie moczu, zaburzenia ze strony układu pokarmowego. Przewlekłe zapalenie wątroby to zakażenie utrzymujące się powyżej 6 miesięcy. Po upływie kilku lat może ono doprowadzić do rozwoju marskości wątroby. Przewlekle zakażona osoba jest również narażona na ryzyko raka wątrobowokomórkowego.

Zgodnie z danymi WHO na świecie ok. 257 mln osób choruje na przewlekłe zakażenie WZW B, a 887 000 osób każdego roku umiera z powodu ostrego zakażenia i powikłań w przebiegu WZW B, tj. pierwotnego raka wątroby i marskości wątroby.

W Polsce liczba zachorowań na WZW B obniżyła się znacząco na przestrzeni ostatnich lat. Na początku lat 80. rozpoznawano objawy WZW B u 45 osób na 100 000 mieszkańców. Aktualnie liczba nowych zgłoszeń waha się w zakresie 4–9 na 100 000 mieszkańców, uwzględniając zakażenia HBV. Poprawa sytuacji epidemiologicznej wynika przede wszystkim z powszechnego stosowania sterylizacji sprzętu w medycynie i kosmetologii oraz powszechnych szczepień małych dzieci. W 2019 r. odnotowano 46 przypadków ostrego WZW B i 2 814 nowo rozpoznanych przypadków przewlekłego WZW B (a więc często zakażeń nabytych wiele lat wcześniej).

Dostępne są rekombinowane szczepionki przeciw WZW B zawierające oczyszczone białko powierzchniowe przygotowane metodami inżynierii genetycznej. Występują jako szczepionki pojedyncze (przeciw WZW B) oraz połączone (szczepionki WZW A + WZW B) lub jako szczepionki wysoko-skojarzone 6 w 1 (przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Hib, WZW B) w jednym wkłuciu do stosowania

Immunoprofilaktyka w podróży

229

w programach szczepień małych dzieci. Szczepienie przeciw WZW B jest obowiązkowe dla wszystkich niemowląt oraz zalecane dla osób dorosłych z grup ryzyka wcześniej niezaszczepionych. Dla osób zdrowych wystarczą 3 dawki szczepionki (0–1–6 miesięcy), nie ma potrzeby sprawdzania poziomu przeciwciał ani podawania dawek przypominających. U dzieci z niską masą urodzeniową stosujemy 4-dawkowy schemat szczepienia (0–1–2–12 miesięcy). U osób z chorobami przewlekłymi lub zaburzeniami układu odpornościowego po szczepieniu konieczne jest sprawdzanie poziomu przeciwciał i/lub dawki przypominające.

Standardowe szczepienie zapewnia ochronę u ponad 96% zdrowych noworodków, dzieci i młodzieży oraz u ponad 90% zdrowych osób dorosłych. Niższą skuteczność szczepionki (60–70%) zaobserwowano w grupach osób starszych, osób z zakażeniem HIV, przewlekłym zapaleniem wątroby, przewlekłą niewydolnością nerek, cukrzycą oraz u osób otyłych i palących papierosy. Szczepionka jest bezpieczna. Wywołuje bardzo rzadko odczyny głównie o charakterze miejscowym.

[8] Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. Podsumowanie – Szczepionka przeciw żółtej gorączce. Szczepienia.info. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/wzw-b/ [dostęp: 12 II 2021 r.]

Do tego badania przyczynił się niedawny wzrost liczby zakażeń wirusem zapalenia wątroby typu B (HBV) w gęsto zaludnionym mieście we wschodnich Indiach.

Powszechną praktyką na subkontynencie indyjskim jest nakładanie śliny na palce w celu wyliczenia banknotów. Notatki papierowe mogą być potencjalnym źródłem „poziomej” transmisji tego wirusa, zwłaszcza jeśli na błonie śluzowej jamy ustnej lub skórze występują skaleczenia / siniaki. Celem pracy było zbadanie, czy waluty papierowe mogą być wiarygodnym sposobem poziomego przenoszenia zakażenia HBV. W celu wykrycia HBV przeprowadzono reakcje łańcuchowe polimerazy (PCR), a następnie sekwencjonowanie nukleotydów. Test immunoenzymatyczny na antygen powierzchniowy wirusa zapalenia wątroby typu B (HBsAg ELISA) został przeprowadzony na wszystkich próbkach HBV z dodatnim wynikiem testu na obecność kwasu dezoksyrybonukleinowego w celu sprawdzenia wykrywalności wirusa. W celu wizualnego potwierdzenia obecności cząstek HBV w próbkach z popłuczyn papierowych zastosowano mikroskopię sił atomowych (AFM).

PCR specyficzne dla HBV wykryły na osadach uzyskanych po ultrawirowaniu/ immunoprecypitacji popłuczyn papierowych potencjalnie nienaruszony/żywotny HBV (genotyp D2) w 7,14% próbek. AFM dała wizualne potwierdzenie obecności cząstek HBV w próbkach z popłuczyn papierowych. Za pomocą testu HBsAg ELISA nie można było wykryć izolatów HBV z banknotów.

Obecnie koronawirus 2 (SARS CoV-2) wywołujący COVID-19, po raz pierwszy zgłoszony w Wuhan w Chinach w 2019 r., okazał się pandemią i poważnym problemem zdrowotnym na całym świecie. Stwierdzono, że istnieje wysokie ryzyko przeniesienia tego wirusa przez dotknięcie zanieczyszczonych suchych nieożywionych powierzchni,

230

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

takich jak papier, drewno, plastik, metal, stal, szkło, ceramika, teflon i tak dalej. Odnotowano już, że różne szczepy SARS CoV, takie jak P9 lub GVU6109, mogą utrzymywać się na powierzchni papieru przez 24 godziny do 5 dni w temperaturze pokojowej.

Posługiwanie się zatem zanieczyszczonymi walutami papierowymi i wyliczanie ich za pomocą śliny może stwarzać znaczne ryzyko przeniesienia nie tylko wirusa zapalenia wątroby typu B, jak opisano w tym badaniu, ale także SARS CoV-2, przyczyniając się w ten sposób do obserwowanego obecnie szybkiego rozprzestrzeniania się wirusa w gęsto zaludnionym kraju, takim jak Indie.

Rysunek 4. Obrazy z mikroskopu sił atomowych próbek dodatnich pod kątem wirusa zapalenia wątroby typu B S8. A: Szersze pole widzenia próbki; B: Powiększony widok otaczającego obszaru zaznaczonego na A; Otoczony obszar przedstawia reprezentatywne skupisko cząstek wirionu.

Strzałka wskazuje pojedynczą cząstkę w klastrze; C: Powiększony widok zakreślonego obszaru pokazanego na B w dwóch różnych kontrastach. Strzałki pokazują poszczególne nienaruszone cząstki wirionu o średnicy około 42 nm; D: Trójwymiarowy (3D) widok poszczególnych klastrów widoczny na C

Zgodnie z naszą najlepszą wiedzą, niniejsze badanie jest pierwszym, które wykryło potencjalnie żywotny wirus HBV z krążących próbek banknotów pobranych z różnych części Kalkuty, metropolii we wschodnich Indiach. Podsumowując, obecność wysoce zakaźnego wirusa HBV na banknotach powszechnie krążących w zaludnionym regionie, jak wykryto w tym badaniu, stwarza potencjalne ryzyko przeniesienia tego patogenu na populację ogólną. Wymagana jest jednak dalsza weryfikacja eksperymentalna tego zjawiska, które może przyczyniać się do wzrostu zapadalności na zakażenia

Immunoprofilaktyka w podróży

231

HBV w populacji. Dlatego też należy uświadomić ludziom niehigieniczne praktyki prowadzące do mikrobiologicznego skażenia walut, aby zmniejszyć ryzyko przenoszenia zakaźnych drobnoustrojów drogą walutową.

[9] Das P., Supekar R., Chatterjee R., Roy S., Ghosh A., Biswas S.: Hepatitis B virus detected in paper currencies in a densely populated city of India: A plausible source of horizontal transmission?

World J Hepatol. 2020 Oct 27; 12(10): 775–791. doi: 10.4254/wjh.v12.i10.775. PMID: 33200016; PMCID: PMC7643218

Z wyjątkiem osób z grup wysokiego ryzyka np. planujących zabiegi medyczne lub dentystyczne lub mieszkających za granicą, ryzyko zakażenia wirusem zapalenia wątroby typu B u podróżnych jest bardzo niskie. CDC zaleca szczepienia podróżnym bez odporności, odwiedzającym obszary o średnim lub wysokim stopniu rozpowszechnienia przewlekłego zapalenia wątroby typu B. Można również rozważyć szczepienie niezależnie od ryzyka lub miejsca przeznaczenia. W 2018 roku ACIP zaleciła stosowanie u osób dorosłych niebędących w ciąży, w tym podróżnych, rekombinowanej szczepionki przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B z adiuwantem immunologicznym (Heplisav-B; Dynavax Technologies Corporation, Emeryville, Kalifornia).

Preparat podaje się w 2 dawkach (rzadziej w 3), z wstrzyknięciami w odstępie 1 miesiąca (zamiast ponad 6 miesięcy). Immunogenność (wskaźniki seroprotekcji) jest większa niż 3 dawki szczepionki Engerix-B (GlaxoSmithKline Biologicals, Rixensart, Belgia), również u pacjentów w wieku 60–70 lat. Nie są jeszcze dostępne długoterminowe dane dotyczące bezpieczeństwa i badania po uzyskaniu licencji.

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

2.3. Japońskie zapalenie mózgu Japońskie zapalenie mózgu (JE) jest chorobą zakaźną ośrodkowego układu nerwowego wywoływaną przez wirusa japońskiego zapalenia mózgu (JEV), odzwierzęcego flawiwirusa przenoszonego przez komary. JEV występuje powszechnie w większości Azji i na zachodnim Pacyfiku. Obecnie JE dotyka ~ 25 krajów azjatyckich, w których ~ 60% światowej populacji żyje w grupie ryzyka narażenia na JEV. W krajach endemicznych JE występuje głównie u dzieci w wieku poniżej 15 lat, a częstość występowania wzrasta również u osób starszych, wraz ze spadkiem odporności ochronnej, jednakże JE związane z podróżą może wystąpić w każdym wieku z powodu braku ochronnej odporności.

Większość zakażeń JEV ma przebieg subkliniczny, ze stosunkiem objawowego do bezobjawowego wynoszącym 1:25–1000. Roczną zapadalność na JE szacuje się w przedziale 50 000–175 000 przypadków, w zależności od wieku, obszaru geograficznego i stanu immunizacji. Około 20–30% klinicznych przypadków JE kończy się śmiercią, a około 30–50% osób, które przeżyły, nawet po latach doświadcza poważnych powikłań neurologicznych, poznawczych lub psychiatrycznych.

232

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

JEV jest wirusem przenoszonym przez stawonogi (arbowirusem) w cyklu enzootycznym między nosicielami komarami i kręgowcami, zwłaszcza świniami i ptakami, a ludzie zarażają się po ukąszeniu przez zakażonego komara (Rys. 5). Chociaż wiele kręgowców może być zakażonych wirusem JEV, świnie domowe są głównym żywicielem powodującym amplifikację wirusa w przenoszeniu wirusa na ludzi, nie tylko ze względu na wysokie miana i długotrwałą wiremię po naturalnym zakażeniu, ale także dlatego, że żyją na farmach w bliskiej odległości od siedlisk ludzkich. Kolejnym ważnym żywicielem amplifikującym są ptaki, które mogą przyczyniać się do rozprzestrzeniania JEV na duże odległości w nowych lokalizacjach geograficznych, ponieważ wirus nie powoduje żadnych objawów klinicznych u tego żywiciela. Różne gatunki komarów mogą działać jako wektory w cyklu enzootycznym, ale głównym wektorem infekcji u ludzi są komary culicine (głównie Culex tritaeniorhynchus). Ludzie, konie i inne kręgowce inne niż ptaki są uważane za przypadkowych żywicieli, ponieważ nie wytwarzają one poziomu wiremii wystarczającego do zakażenia nowych komarów.

Oprócz swoistego dla komarów przenoszenia poziomego, JEV jest również przenoszony pionowo na potomstwo zakażonych komarów poprzez jaja.

Rysunek 5. Cykl transmisji japońskiego zapalenia mózgu. JEV ulega amplifikacji w cyklu enzootycznym, który obejmuje wektory komarów (głównie gatunki Culex) i kręgowce będące żywicielami (głównie świnie i ptaki)

Obecnie dostępne są 4 różne typy szczepionek JE dla ludzi w różnych częściach świata: (1) zabite-inaktywowane pochodzące z mózgu myszy, (2) żywe, atenuowane, pochodzące z hodowli komórkowej, (3) zabite-inaktywowane, pochodzące z hodowli komórkowej, oraz (4) żywe atenuowane szczepionki chimeryczne wytworzone metodami inżynierii genetycznej.

Immunoprofilaktyka w podróży

233

Od 1973 do 2008 roku udokumentowano łącznie 55 przypadków JE u podróżnych z obszarów nieendemicznych. W szczegółowym przeglądzie 37 pacjentów wydaje się, że 24 (65%) spędziło ≥ 1 miesiąc na obszarach endemicznych JE, a większość z nich miała czynniki, które mogą zwiększyć prawdopodobieństwo nabycia JEV. Zatem dla większości osób podróżujących do Azji ogólne ryzyko JE jest bardzo niskie, ale różni się w zależności od czynników ryzyka (tj. lokalizacji, pory roku, czasu trwania i aktywności), z szacowaną częstością < 1 przypadku na 1 milion podróżników.

[10] Yun S.I., Lee Y.M.: Japanese encephalitis: the virus and vaccines. Hum Vaccin Immunother.

2014; 10(2): 263–79. doi: 10.4161/hv.26902. Epub 2013 Oct 25. PMID: 24161909; PMCID: PMC4185882

Rysunek 6. Obraz z tomografii komputerowej osoby z japońskim zapaleniem mózgu.

Zilustrowano obustronną hipodensję wzgórzową u 7-letniego dziecka w Ho Chi Minh w Wietnamie (białe strzałki). W tym przypadku czułość i swoistość w rozpoznawaniu japońskiego zapalenia mózgu wynosi odpowiednio 22% i 100%. Cecha ta jest również widoczna w innych flawiwirusowych zapaleniach mózgu, dlatego interpretacja musi uwzględniać lokalną epidemiologię [11] Turtle L., Solomon T.: Japanese encephalitis – the prospects for new treatments. Nat Rev Neurol.

2018 Apr 26; 14(5): 298–313. doi: 10.1038/nrneurol.2018.30. PMID: 29697099

Ryzyko zachorowania na japońskie zapalenie mózgu, na które może mieć wpływ konkretna trasa i działania w endemicznym regionie, pora roku i długość pobytu, jest bardzo niskie dla większości podróżujących Amerykanów. W 2019 roku ACIP zaktualizowała swoje wytyczne, które należy zweryfikować. W 2018 roku amerykańska Food and Drug Administration (FDA) zatwierdziła przyspieszony 2-dawkowy schemat szczepionki przeciwko japońskiemu zapaleniu mózgu (Ixiaro; Valneva, Saint-Herblain, Francja) u dorosłych w wieku 18–65 lat, podawanej w odstępie 7 dni. Oryginalny schemat (2 wstrzyknięcia w odstępie 28 dni) jest jednak zalecany dla osób w wieku > 65 lat.

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

234

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

2.4. Poliomyelitis Istnieją trzy serotypy polio: wirus polio typu 1, wirus polio typu 2 i wirus polio typu 3.

Uważa się, że dziki typ 2 (WPV2) został wyeliminowany, ponieważ ostatni naturalnie występujący przypadek wykryto w Indiach w 1999 r. Typ dziki 3 (WPV3) jest na skraju zwalczenia bez zgłoszonych przypadków od listopada 2012 r. – to najdłuższy okres, w którym WPV3 nie został wyizolowany.

Na całym świecie w celu ochrony przed polio są stosowane dwie szczepionki, żywa, atenuowana szczepionka doustna przeciwko polio (OPV) i inaktywowana szczepionka przeciwko polio (IPV). W 121 krajach zamiast IPV stosuje się OPV z kilku powodów: OPV kosztuje znacznie mniej niż IPV (15 centów w porównaniu z 1 dolarem lub więcej), pierwotna immunizacja OPV indukuje lepszą odporność jelitową w porównaniu z IPV, a zatem może lepiej zapobiegać przenoszeniu dzikich wirusów, OPV zapewnia odporność kontaktową poprzez bierne uodparnianie osób nieszczepionych przed wirusami rozsiewanymi przez szczepionki, OPV podaje się w kroplach doustnych, które są łatwiejsze do podania niż zastrzyki IPV oraz są łatwiejsze do przechowywania i transportu.

Pomimo tych zalet większość krajów rozwiniętych przeszła na IPV, głównie dlatego, że OPV ma tę główną wadę, iż w rzadkich przypadkach powoduje chorobę porażenną. Może powodować poliomyelitis związane ze szczepieniem (VAPP) u osób zaszczepionych i osób z bliskich kontaktów z szacowaną częstością około 4,7 na milion urodzeń (zakres: 2,4–9,7) na całym świecie. Zazwyczaj ryzyko VAPP jest najwyższe przy pierwszej dawce OPV w krajach uprzemysłowionych – około 6,6 razy wyższe w przypadku szczepionych po raz pierwszy niż tych otrzymujących kolejne dawki, podczas gdy w krajach rozwijających się ryzyko VAPP może być niższe dla biorców pierwszej dawki. Dane z Indii pokazują, że VAPP jest w dużej mierze związany z drugą lub kolejnymi dawkami OPV, co wskazuje, że wiek zachorowania na VAPP jest wyższy w krajach o niższych dochodach. Uważa się, że jest to częściowo spowodowane utrzymywaniem się przeciwciał matczynych u niemowlęcia, gdy dawka porodowa jest podawana na obszarach, gdzie dziki wirus niedawno krążył lub krąży, oraz z powodu tropikalnych enteropatii uniemożliwiających zakażenie i namnażanie się wirusa szczepionkowego u niemowlęcia. Największe ryzyko VAPP występuje wśród osób z obniżoną odpornością z niedoborem limfocytów B, ponieważ mają one ponad 3200 razy większe ryzyko VAPP niż w populacji ogólnej. Wirus typu 3 jest najczęściej izolowanym wirusem u osób z VAPP, które nie mają niedoborów odporności, a wirus typu 2 jest najczęściej izolowanym wirusem u osób z niedoborami odporności. Ryzyko dla VAPP różni się również w zależności od otrzymania OPV (VAPP osoby szczepionej) lub kontaktu z kimś, kto otrzymał OPV (VAPP osoby z kontaktu). W 1999 roku w Indiach całkowite ryzyko biorcy VAPP wynosiło 1/12,2 miliona podanych dawek OPV, podczas gdy całkowite ryzyko VAPP wynosiło 1/4,1 miliona podanych dawek OPV. Żywy wirus szczepionkowy może mutować w sposób, który nadaje mu zdolności przenoszenia i właściwości neurowirulencyjne dzikich wirusów, prowadząc do wybuchów polio wywołanych przez te zmienione wirusy znane jako krążące wirusy polio

Immunoprofilaktyka w podróży

235

pochodzące ze szczepionek (cVDPV). W latach 2005–2013 odnotowano średnio 76 zgłoszonych przypadków cVDPV. Regiony o podwyższonym ryzyku wystąpienia cVDPV to regiony o niskim wskaźniku wyszczepialności, w których konkurujące WPV zostały wyeliminowane i gdzie warunki epidemiologiczne (np. niski status socjoekonomiczny, zły stan higieny / warunków sanitarnych i zatłoczenie) sprzyjają przenoszeniu wirusa polio. Od 2000 r. cVDPV, zgodnie z definicją powiązaną z dwoma lub większą liczbą przypadków ostrego porażenia wiotkiego, odnotowano w 23 krajach, z których większość to kraje rozwijające się.

Ze względu na historyczny postęp w przerywaniu transmisji WPV, szacuje się, że wirusy szczepionkowe spowodowały w latach 2012 i 2013 więcej przypadków paraliżu związanego z polio (VAPP i VDPV) na całym świecie, niż było spowodowanych przez dzikie wirusy, tworząc wyjątkową sytuację epidemiologiczną o etycznych, politycznych i społecznych implikacjach. Dlatego też wkrótce trzeba będzie stopniowo zaprzestać stosowania OPV, aby wyeliminować wszystkie przyczyny polio.

[12] Bandyopadhyay A.S., Garon J., Seib K., Orenstein W.A.: Polio vaccination: past, present and future. Future Microbiol. 2015; 10(5): 791–808. doi: 10.2217/fmb.15.19. Epub 2015 Mar 31. PMID: 25824845

Wśród amerykańskich podróżnych ostatnie udokumentowane przypadki porażenia polio miały miejsce w 1986 r. (wirus polio typu dzikiego) i 2005 r. (wirus polio związany ze szczepionką). Jednak w zależności od miejsca docelowego, wcześniej zaszczepieni podróżni powinni otrzymać jako dorośli jednorazowe szczepienie przypominające z inaktywowaną szczepionką przeciw polio (IPOL; Sanofi Pasteur Inc, Swiftwater, PA) – jednorazowe ponowne szczepienie dorosłych zapewnia ochronę na całe życie. Witryna Global Polio Eradication Initiative prowadzi obecnie aktualizowaną co tydzień listę przypadków zakażeń wirusem polio typu dzikiego i typu szczepionkowego (http://polioeradication.org/polio-today/polio-now/this-week/).

Od stycznia 2020 r. infekcja typu dzikiego jest uważana za endemiczną w Afganistanie, Pakistanie i Nigerii, a narażenie na krążący wirus polio pochodzący ze szczepionek jest problemem w 18 innych krajach Afryki i Azji.

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

Informacja dotycząca występowania krążących poliowirusów pochodzenia szczepionkowego typu 1 (cVDPV1) na terenie Ukrainy wpłynęła do Krajowego Punktu Centralnego ds. Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych (KPC ds. MPZ) 1 września 2015 r.

Dwa potwierdzone przypadki zakażenia cVDPV1 dotyczyły dwójki dzieci (4-letniego oraz 10-miesięcznego) z ostrym porażeniem wiotkim, u których objawy porażenne pojawiły się 30 czerwca i 7 lipca 2015 r. Chore dzieci były mieszkańcami obwodu zakarpackiego, który graniczy z Polską, Słowacją, Węgrami i Rumunią. Przeprowadzone badania sekwencji wyizolowanych wirusów wykazały ich podobieństwo,

236

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

co wskazywało na aktywną transmisję cVDPV1 na terenie tego kraju. Z powodu niedostatecznej realizacji szczepień ochronnych na terenie Ukrainy już od dłuższego czasu istniało ryzyko pojawienia się krążących poliowirusów pochodzenia szczepionkowego. W 2014 r. jedynie 50% dzieci było w pełni zaczepionych przeciwko poliomyelitis i innym chorobom zwalczanym drogą szczepień. W związku z tą sytuacją w październiku 2015 r. na terenie Ukrainy rozpoczęto akcję szczepień z zastosowaniem doustnej szczepionki OPV, która ma objąć blisko 3 miliony dzieci poniżej 6. roku życia. Pomimo tego, iż zdarzenie miało miejsce w obwodzie zakarpackim, który graniczy z czterema krajami, w tym z Polską, nie odnotowano zachorowań w żadnym z sąsiadujących krajów. Zakażenia krążącym poliowirusem pochodzenia szczepionkowego (cVDPV 1) są poważnym zdarzeniem dla zdrowia publicznego, implikują takie same działania, które byłyby podejmowane przy zakażeniach dzikim szczepem wirusa polio. Ryzyko zawleczenia cVDPV z Ukrainy do krajów Unii Europejskiej, które mogłoby skutkować wystąpieniem zakażenia poliomyelitis, było niskie, ze względu na wysoki poziom zaszczepienia przeciw polio w państwach członkowskich UE. Ostatni przypadek zakażenia dzikim szczepem wirusa polio typu 2 odnotowano w 1999 r., WPV2 został uznany za wyeradykowany we wrześniu 2015 r. Ostatni odnotowany przypadek zakażenia dzikim szczepem wirusa polio typu 3 został wykryty w Nigerii w listopadzie 2012 r. Od tego czasu na świecie odnotowywane są jedynie przypadki zakażenia dzikim szczepem wirusa polio typu 1. W Regionie Europejskim WHO ostatni endemiczny przypadek porażenny wywołany dzikim szczepem wirusa polio (WPV) został zaraportowany w listopadzie 1998 r. w Turcji, a ostatnie ognisko, związane z zawleczeniem wirusa z Indii, odnotowano w Tadżykistanie w 2010 r.

W Izraelu w latach 2013–2014 dziki szczep wirusa polio został wyizolowany z próbek ścieków, nie odnotowano jednak przypadków porażennych. Obecnie zaledwie trzy kraje na świecie (Pakistan, Afganistan, Nigeria) nigdy nie przerwały transmisji wirusa polio. Od momentu uruchomienia programu eradykacji poliomyelitis zapadalność na tę chorobę zmniejszyła się o 99%.

Tabela 2. Liczba przypadków zakażenia krążącym wirusem polio pochodzenia szczepionkowego cVDPV w poszczególnych krajach w latach 2010–2016 (zestawienie zbiorcze na podstawie danych Global Polio Eradication Initiative) Kraj

Liczba przypadków infekcji cVDPV 1 2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2010–2016

Laos

0

0

0

0

0

8

3

11

Madagaskar

0

0

0

0

1

10

0

11

Mozambik

0

2

0

0

0

0

0

2

Ukraina

0

0

0

0

0

2

0

2

Razem

0

2

0

0

1

20

3

26

Immunoprofilaktyka w podróży

Kraj

237

Liczba przypadków infekcji cVDPV 2 2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2010–2016

Afganistan

5

1

9

3

0

0

0

18

Birma

0

0

0

0

0

2

0

2

Chiny

0

0

2

0

0

0

0

2

Czad

1

0

12

4

0

0

0

17

Demokratyczna Republika Konga

18

11

17

0

0

0

0

46

Gwinea

0

0

0

0

1

7

0

8

Indie

2

0

0

0

0

0

0

2

Jemen

0

9

0

0

0

0

0

9

Kamerun

0

0

0

4

0

0

0

4

Kenia

0

0

3

0

0

0

0

3

Niger

1

1

0

1

0

0

0

3

Nigeria

27

34

8

4

30

1

1

105

Pakistan

0

0

16

48

22

2

1

89

Somalia

1

9

1

1

0

0

0

12

Sudan Południowy

0

0

0

0

2

0

0

2

Razem

55

65

68

65

55

12

2

322

Kraj

Liczba przypadków infekcji cVDPV 3 2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2010–2016

Etiopia

5

0

0

0

0

0

0

5

Jemen

0

0

3

1

0

0

0

4

Razem

5

0

3

1

0

0

0

9

[13] Radziszewski F., Janiec J., Henszel Ł., Izdebski R., Polański P.: Poliomyelitis eradication – the review of notifications from the years 2010–2016 sent to National IHR Focal Point. Przegl Epidemiol. 2017; 71(1): 25–32. PMID: 28654739

2.5. Wścieklizna Wścieklizna, najbardziej śmiercionośna choroba odzwierzęca, wywoływana jest przez lyssawirusy, najczęściej przez wirusa wścieklizny (RABV). Pomimo wysiłków kontrolnych sporadyczne wybuchy epidemii w populacjach dzikich zwierząt są w dużej mierze nieprzewidywalne, co podkreśla naszą niepełną wiedzę na temat tego, co rządzi przenoszeniem wirusów i rozprzestrzenianiem się w żywicielach rezerwuarowych.

Przenoszenie RABV, a nawet wszystkich lyssawirusów, następuje poprzez kontakt zakażonej śliny i pękniętej skóry lub błon śluzowych, zazwyczaj poprzez ukąszenia, ale także zadrapania lub polizania. Transmisja wirusa poprzez spożycie tusz

238

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

lub zainfekowanych zwierząt jest prawdopodobna, ale neutralizacja RABV w przewodzie pokarmowym powoduje, że konieczne byłyby rany w jamie ustnej, aby umożliwić wirusowi przejście do unerwionych mięśni lub tkanki nerwowej.

Rysunek 7. Obecne kontynentalne rozmieszczenie rezerwuarów lyssawirusa.

A: Obecna kontynentalna dystrybucja lyssawirusów nietoperzy.

B: Obecne kontynentalne rozmieszczenie rezerwuarów lyssawirusa u ssaków lądowych

Lyssawirusy wywołujące chorobę wścieklizny krążą na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy (Rys. 7). W obu Amerykach wszystkie dotychczasowe warianty to szczepy RABV. W przeciwieństwie do tego, RABV jest w większości nieobecny u nietoperzy w pozostałej części świata, ale 14 innych lyssawirusów znaleziono

Immunoprofilaktyka w podróży

239

u nietoperzy, w tym w Australii i Europie, które są uważane za wolne od RABV. Większość lądowych rezerwuarów lyssawirusa krąży szczepami RABV, z wyjątkiem Afryki, gdzie stwierdzono IKOV i MOKV. Uważa się, że Europa jest wolna od naziemnych RABV z powodu wysiłków szczepień. W Australii nigdy nie odnotowano wścieklizny u ssaków lądowych.

[14] Fisher C.R., Streicker D.G., Schnell M.J.: The spread and evolution of rabies virus: conquering new frontiers. Nat Rev Microbiol. 2018 Apr; 16(4): 241–255. doi: 10.1038/nrmicro.2018.11. Epub 2018 Feb 26. PMID: 29479072; PMCID: PMC6899062

Choć w Polsce od wielu lat nie stwierdzono przypadku wścieklizny u ludzi, niemal każdy lekarz spotkał się z sytuacją, w której musiał zastosować profilaktykę poekspozycyjną tej choroby. Biorąc pod uwagę ekstremalnie duże ryzyko zgonu związane z zachorowaniem, możliwość zastosowania postępowania poekspozycyjnego ma ogromne znaczenie i daje poczucie bezpieczeństwa zarówno pacjentom, jak i lekarzom.

Polski Program Szczepień Ochronnych (PSO) nie przewiduje możliwości uzależnienia decyzji dotyczącej zastosowania profilaktyki poekspozycyjnej u pacjenta od kraju, w którym doszło do narażenia. W Polsce nadal istnieje potencjalne ryzyko zakażenia wirusem wścieklizny w przypadku ekspozycji i nie należy przewidywać, że się to zmieni w najbliższych latach, zwłaszcza że w krajach sąsiadujących od wschodu wścieklizna nadal występuje o wiele częściej niż w naszym kraju. Coraz częściej jednak do poradni zakaźnych zgłaszają się pacjenci pogryzieni przez zwierzę (inne niż nietoperz) podczas podróży do krajów określanych jako wolne od wścieklizny – należy do nich na przykład Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Grecja i Włochy. Brak odpowiedniego zapisu w PSO sprawia, że profilaktykę poekspozycyjną wścieklizny prowadzi się także w zupełnie niepotrzebnych przypadkach. W wytycznych obowiązujących w innych krajach europejskich ustalenie, w którym kraju doszło do potencjalnego narażenia na wściekliznę, stanowi integralną część algorytmu postępowania poekspozycyjnego i uwzględnia możliwość całkowitego odstąpienia od jej zastosowania.

Na uwagę zasługuje również fakt, że w polskim PSO szczepienie przeciwko wściekliźnie jest zalecane u osób wyjeżdżających do rejonów endemicznego występowania wścieklizny, ale nie obejmuje zawodowych grup ryzyka, takich jak pracownicy laboratoriów zajmujący się identyfikacją wirusa wścieklizny, weterynarze wraz z personelem pomocniczym, myśliwi, speleolodzy i biolodzy (zwłaszcza chiropterolodzy). Osoby z wymienionych grup często zgłaszają się do poradni chorób zakaźnych w celu kwalifikacji do szczepienia poekspozycyjnego przeciwko wściekliźnie. Skoro z zapisów dotyczących profilaktyki poekspozycyjnej wynika, że powinno się do niej kwalifikować na tak kategorycznych zasadach, nieuwzględnienie zawodowych grup ryzyka w PSO wśród kandydatów do szczepień zalecanych jest niekonsekwentne. Rodzi się również pytanie, dlaczego te osoby nie mogą korzystać ze szczepień refundowanych w ramach profilaktyki przedekspozycyjnej (tak jak personel medyczny otrzymuje bezpłatne szczepienia przeciwko WZW typu B).

240

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Należy zwrócić uwagę na fakt, że od 2015 roku w polskim PSO nie ma już zapisu przewidującego szczepienie poekspozycyjne przeciwko wściekliźnie wyłącznie w schemacie 5-dawkowym (do 2014 r. w PSO funkcjonował zapis: „cykl podawania kolejnych dawek w 0, 3, 7, 14, 30 dobie”, natomiast w PSO od 2015 do 2018 r. pozostał już tylko zapis: „liczba dawek i schemat szczepienia – wg wskazań producenta szczepionki”). WHO uznaje, że 5-dawkowy schemat szczepień jest równorzędny wobec schematu 4-dawkowego. Schemat ten przewiduje podanie 2 dawek w mięsień naramienny prawy i lewy (lub u niemowląt w udo prawe i lewe) w dniu 0, a następnie podanie pojedynczych dawek w 7. oraz 21. dniu (2–0–1–0–1). Taki schemat postępowania uwzględniono w Charakterystyce Produktu Leczniczego najczęściej stosowanej w Polsce szczepionki przeciwko wściekliźnie – Verorab – jako możliwy do zastosowania sposób uodpornienia poekspozycyjnego (schemat Zagrzeb). Praktyka wskazuje, że wielu lekarzy nadal stosuje wyłącznie schemat 5-dawkowy. Wydaje się, że bardziej uzasadnione jest proponowanie schematu 4-dawkowego, który pozwala „zaoszczędzić” szczepionki i zmniejszyć liczbę wizyt pacjenta z 5 do 3.

[15] Rorat M., Matkowska-Kocjan A.: Kwalifikacja do profilaktyki poekspozycyjnej wścieklizny w świetle aktualnego stanu prawnego i wiedzy medycznej. Medycyna Praktyczna. Szczepienia. 2019 (1): 17–21

W okresie 58 lat w latach 1960–2018, ze 125 przypadków wścieklizny zgłoszonych u ludzi w Stanach Zjednoczonych 36 wystąpiło u międzynarodowych podróżników, a wszystkie przypisywano ugryzieniu przez psa. Tak więc, podczas gdy wścieklizna związana z podróżami jest rzadka, szacuje się, że nawet 0,4% (0,01%–2,3%) osób odwiedzających region endemiczny może doświadczać ryzykownego ugryzienia każdego miesiąca. W przypadku podróżnych zaliczanych do grupy podwyższonego ryzyka CDC zaleca rozważenie profilaktyki przedekspozycjnej (PrEP) i podanie 3 dawek szczepionki (dzień 0, 7. i 21.–28.). W 2018 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaktualizowała swoje wytyczne PrEP, zmniejszając dawki szczepionek do 2 (dzień 0 i 7.), które zostały przyjęte przez kilka krajów Europy Zachodniej oraz wiele krajów o niższych dochodach w Azji i Afryce. WHO zaleciła również, aby w ramach profilaktyki poekspozycyjnej (PEP) immunoglobulinę przeciw wściekliźnie (RIG) podawać tylko wokół rany, bez stosowania w odległym miejscu. Żadne z tych 2 zaleceń WHO nie zostało formalnie uwzględnione przez CDC, jednak w przypadku PEP wścieklizny, preparat RIG o zwiększonej sile działania (HyperRab; Grifols Therapeutics Inc, Research Triangle Park, NC) został zatwierdzony przez FDA w 2018 r. Preparat ten dostarcza dwa razy więcej przeciwciał na ml wstrzyknięcia, potencjalnie zmniejszając liczbę wstrzyknięć wokół rany w celu podania dawki obliczonej względem masy (20 jm/kg masy ciała).

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

Immunoprofilaktyka w podróży

241

2.6. Dur brzuszny

Rysunek 8. Zdjęcie wykonane po 15 minutach inkubacji przedstawia S. Typhi przylegającą do komórki HeLa (powiększenie 20000×) [16] Menon P.K.: Scanning electron microscopic study of hela cell invasion by salmonella typhi.

Med J Armed Forces India. 1996 Apr; 52(2): 105–109. doi: 10.1016/S0377-1237(17)30854-7. Epub 2017 Jun 26. PMID: 28769356; PMCID: PMC5530280

Tyfus od wieków uznawany jest za główną przyczynę zachorowalności i śmiertelności ludzi. Objawy duru brzusznego, wywołane połknięciem bakterii Salmonella enterica serowar Typhi (S. Typhi), obejmują przedłużającą się gorączkę, dyskomfort w jamie brzusznej i złe samopoczucie, które mogą być poważne i występować z powikłaniami, takimi jak perforacja jelit. Tyfus jest uważany za chorobę biedy i zacofania, w dużej mierze spowodowaną brakiem dostępu do czystej wody i złymi warunkami sanitarnymi. Po wprowadzeniu filtracji i chlorowania wodociągów oraz budowie na szeroką skalę kanalizacji w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej na początku XX wieku, dur brzuszny w tych krajach został prawie całkowicie wyeliminowany. W rezultacie przytłaczające obciążenie tyfusem obecnie spada nieproporcjonalnie w krajach o niskim i niższym i średnim dochodzie (LMIC), w tych częściach świata, w których poprawa infrastruktury wodno-kanalizacyjnej była powolna lub nie była w stanie nadążyć za rosnącą liczbą nieformalnych osad miejskich.

Jesteśmy na ważnym rozdrożu, jeśli chodzi o kontrolę tyfusu. Niedawna wstępna kwalifikacja WHO i zalecenia WHO Strategic Advisory Group of Experts (SAGE) dotyczące rutynowego stosowania skoniugowanej szczepionki przeciw durowi brzusznemu zapewniają opłacalny sposób kontrolowania duru brzusznego w krajach endemicznych, ale potrzebna jest wola polityczna, aby zapewnić wdrożenie strategii szczepień przeciw durowi brzusznemu. Podjęte obecnie decyzje mogą wpłynąć na to, czy tyfus ostatecznie zostanie wyeliminowany jako problem zdrowia publicznego, czy

242

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

też zagrożenie ze strony wielolekoopornych S. Typhi, w tym pojawienie się silnie opornego na leki S. Typhi w 2016 r., grozi powrotem do epoki stosunkowo nieefektywnego leczenia przeciwdrobnoustrojowego oraz wysokiej zachorowalności i śmiertelności.

[17] Pitzer V.E., Meiring J., Martineau F.P., Watson C.H., Kang G., Basnyat B., Baker S.: The Invisible Burden: Diagnosing and Combatting Typhoid Fever in Asia and Africa. Clin Infect Dis. 2019 Oct 15; 69(Suppl 5): S395–S401. doi: 10.1093/cid/ciz611. PMID: 31612938; PMCID: PMC6792124

W krajach o wysokich dochodach dur brzuszny jest jedną z najczęściej rozpoznawanych chorób u powracających zagranicznych podróżników i migrantów pochodzących z krajów o wysokiej zachorowalności, którym można zapobiegać dzięki szczepieniom.

Oszacowano, że zapadalność na dur brzuszny wśród osób podróżujących do krajów o wysokiej zachorowalności wynosi 3–30 przypadków na 100 000 podróżnych.

Retrospektywne badanie przeprowadzone w Holandii w latach 1997–2014 wykazało, że większość (59,6%) pacjentów z importowanym durem brzusznym podróżowała po Azji (np. Indonezji – 19,8% i Indiach – 19,6%) oraz Maroku (13,3%). Opisano malejący roczny wskaźnik zachorowalności (tj. roczne występowanie przypadków importu choroby w stosunku do liczby podróżnych na danym obszarze geograficznym) dla wszystkich geograficznych celów podróży, z wyjątkiem Indii.

Grupa wiekowa, która częściej jest dotknięta zakażeniem, to osoby w wieku 25–29 lat, co wynika z badań przeprowadzonych w Australii potwierdzających, że Azja Wschodnia i Południowa są obszarami geograficznymi największego ryzyka dla osób odwiedzających kraj urodzenia. Podobne ustalenia podjęto w greckim badaniu, które zwróciło uwagę na ryzyko podróżowania po subkontynencie indyjskim w latach 2004–2011 (83,3% przypadków gorączki jelitowej związanej z podróżami) zwłaszcza u podróżujących z VFR (Visiting Friends and Relatives), u których choroba związana była z dłuższym pobytem, narażeniem na skażoną wodę i żywność oraz utrudnionym dostępem do usług medycznych przed podróżą ze względu na bariery językowe i kulturowe, a także z niższymi wskaźnikami szczepień przeciwko zakażeniom związanym z podróżą, którym można zapobiec, w tym szczepionce przeciw durowi brzusznemu.

Podobnie retrospektywne badanie przeprowadzone w Katarze w latach 2005–2012 wykazało 356 przypadków duru brzusznego, z których 96,9% dotyczyło osób podróżujących za granicę, głównie na subkontynent indyjski. Ponad 70% przypadków duru brzusznego w Europie jest przenoszonych za granicą i często wywoływanych jest przez szczepy o wyraźnym profilu antybiotykooporności.

We Włoszech, gdzie dur brzuszny występował endemicznie w pierwszej połowie ubiegłego wieku, średni roczny wskaźnik zgłoszeń w latach 2007–2016 wyniósł 127,6 przypadków. Chociaż wszyscy chorzy zostali skutecznie wyleczeni, stwierdzono nierówny rozkład przypadków incydentalnych w populacji w wieku 25–44 lata, prawdopodobnie związany z ich nawykami podróżniczymi.

Podczas podróży z krajów o wysokim dochodzie do krajów niskiego i średniego dochodu ryzyko chorób zakaźnych jest wyższe u osób podróżujących VFR niż

Immunoprofilaktyka w podróży

243

podróżujących z innych powodów. Migranci z krajów o niskich dochodach reprezentują wrażliwą grupę ludności, która jest najbardziej narażona na choroby układu oddechowego, wektory i choroby przenoszone przez żywność ze względu na częstsze krążenie mikroorganizmów w ich kraju pochodzenia. Ponadto wyższe ryzyko może zależeć od długich okresów pobytu w kraju pochodzenia, często na odległych obszarach wiejskich, gdzie infrastruktura opieki zdrowotnej jest słaba, oraz od bliskiego kontaktu z lokalną ludnością, a także od konsumpcji lokalnej żywności i wody. Częste podróże z/do krajów o wysokiej zachorowalności zwiększają prawdopodobieństwo zakażenia, na przykład wywołanego przez Mycobacterium tuberculosis, HIV, Plasmodium spp. i Salmonella spp. Dziesięć lat nadzoru w Wielkiej Brytanii wykazało niższe wskaźniki gorączki jelitowej w populacjach urodzonych w Wielkiej Brytanii w porównaniu z populacjami migrantów. Migranci z krajów Azji Południowej są najbardziej narażeni na gorączkę jelitową (80% przypadków migrantów).

Inną grupą najbardziej zagrożoną są osoby zaangażowane w przedsięwzięcia humanitarne (np. misjonarze, pracownicy medyczni i pracownicy pomocy humanitarnej): ich pobyt jest długi, a celem podróży są kraje o niskich dochodach, w których częstość występowania wyżej wymienionych chorób zakaźnych jest wysoka. Niemniej jednak dane Global TravEpi Network (GTEN) w USA wykazały odpowiednią opiekę i szczepienia przed podróżą, obejmujące ponad 90% pokrycia, w przypadku zapalenia wątroby typu A, duru brzusznego i żółtej febry.

Chociaż dane epidemiologiczne ujawniły, że występowanie przypadków duru brzusznego w krajach o wysokim dochodzie jest zdarzeniem rzadkim, a świadomość i wiedza o chorobie jest niewielka, aktualne szacunki dotyczące zapadalności na dur brzuszny mogą być przydatne we wspieraniu krajowych strategii profilaktyki i szczepień. Ponadto pomocne powinno być zidentyfikowanie grup wysokiego ryzyka zakażenia w celu zaplanowania odpowiednich strategii zapobiegawczych. Ponadto, biorąc pod uwagę słabą specyficzność objawów duru brzusznego, potencjalne opóźnienie diagnostyczne może zwiększyć ryzyko jego szybkiego rozprzestrzeniania się na obszarach o małej zapadalności.

Infekcjom można zapobiec dzięki szczepionkom i zaleceniom higienicznym.

Jednak przestrzeganie zaleceń przed podróżą, w tym szczepień, jest słabe.

Od 2008 roku Światowa Organizacja Zdrowia opowiedziała się za zwalczaniem duru brzusznego w oparciu o strategie szczepionkowe. Fundacja Billa i Melindy Gatesów zapoczątkowała w 2017 r. Partnerstwo pod nazwą „Typhoid Fever Vaccine Acceleration Consortium (TyVAC)”, skupiające się głównie na dzieciach żyjących na obszarach o wysokiej endemii, w celu zwiększenia liczby recept na skoniugowaną szczepionkę przeciw durowi brzusznemu w Afryce i Azji.

Obecnie dostępne są trzy szczepionki przeciwko durowi brzusznemu: • Żywa atenuowana szczepionka doustna Ty21a; • Oczyszczona polisacharydowa szczepionka otoczkowa Vi do wstrzykiwań; • Szczepionka pozajelitowa skoniugowana z oczyszczonym polisacharydem Vi.

244

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Skuteczność obecnych strategii szczepień u podróżnych zależy od kilku zmiennych, takich jak poprzednie szczepienia, rodzaj i długość podróży. Słaba świadomość chorób wysokiego ryzyka przenoszonych przez żywność w krajach o niskim i nisko-średnim dochodzie może zwiększyć liczbę osób wahających się w sprawie szczepień.

Badania przeprowadzone w krajach UE/EOG wykazały, że szczepionka na wirusowe zapalenie wątroby typu A jest najczęściej podawaną szczepionką podróżującym Szwajcarom (53%) i Włochom (63%), następną jest tężec-błonica aplikowana podróżującym Szwajcarom (45,6%) i dur brzuszny Włochom (44,6%). Ponadto cele podróży mogą zwiększać zapotrzebowanie na opiekę przed podróżą (np. Indie i Tajlandia wybrane dla przyjemności lub w interesach). Co więcej, niska absorpcja szczepionek i nieodpowiednie środki ostrożności stosowane przez podróżnych VFR wiązały się z największą częstością występowania chorób przenoszonych przez żywność.

Greckie badanie skupiające się na podawaniu szczepionek przeciw durowi brzusznemu wykazało, że wysoki odsetek (44,2%) podróżujących do Indii akceptował szczepionki w porównaniu z mniejszym odsetkiem osób podróżujących do Afryki (~ 31%). Żywa atenuowana szczepionka Ty21a, opracowana z atenuowanych szczepów Ty2 S. Typhi, nie zapewnia ochrony po pojedynczej dawce, zwykle zaleca się trzy dawki podawane co drugi dzień osobom mieszkającym w krajach endemicznych i cztery dawki podróżującym w celu wywołania adaptowanej odporności śluzówkowej (przeciwciała IgA), której czas trwania wynosi ~ 7 lat w 60–70% zaszczepionych przypadków. Połowie przypadków duru brzusznego można było zapobiec do trzech lat po szczepieniu.

Szczepionka polisacharydowa z oczyszczoną otoczką Vi, podawana w jednej dawce, jest związana z wysoką immunogennością (80–95%) u dorosłych i dzieci w wieku powyżej dwóch lat, niemniej jednak Anwar i Colleagues donoszą o działaniu zapobiegawczym między jedną trzecią a połową przypadków w ciągu pierwszych dwóch lat po szczepieniu i braku wyraźnych korzyści po trzech latach. Ponadto wykazano akceptowalny profil immunogenności i bezpieczeństwa w przypadku jednoczesnego podawania ze szczepionkami przeciw żółtej febrze i czterowalentnej przeciw meningokokom, a także u dzieci i osób zakażonych wirusem HIV. Drugą dawkę zaleca się po trzech latach.

Szczepionkę oczyszczoną polisacharydową Vi można koniugować z toksoidami (Vi-błonica, Vi-tężec i Vi-rekombinowana błonica CRM197) w celu zwiększenia poziomu IgG. Skuteczność dwuletnia po szczepieniu wyniosła 87%. W badaniu przeprowadzonym w Niemczech odnotowano odsetek zdarzeń niepożądanych wynoszący 28,6% (zmęczenie, ból, ból głowy, gorączka, bóle mięśni i obrzęk), nasilone po jednoczesnym szczepieniu z innymi szczepionkami (tj. szczepionkami przeciw wściekliźnie, durowi brzusznemu i żółtej febrze). Amerykańskie badanie wojskowe wykazało więcej zdarzeń niepożądanych po zastosowaniu szczepionki polisacharydowej Vi w porównaniu ze szczepionką doustną, chociaż wysypka i biegunka występowały częściej w tej drugiej grupie. Gorączka i ból w miejscu wstrzyknięcia zdarzały się incydentalnie przy stosowaniu szczepionek pozajelitowych.

Immunoprofilaktyka w podróży

245

U najmłodszych dzieci nie można zastosować profilaktyki pierwotnej opartej na dostępnych szczepionkach: oczyszczona szczepionka polisacharydowa otoczkowa Vi nie jest zalecana u dzieci w wieku poniżej 2 lat ze względu na jej słabą immunogenność, żywa, atenuowana szczepionka doustna Ty21a nie jest dobrze tolerowana przez dzieci w wieku poniżej pięciu lat. Niedawny przegląd skuteczności obecnie dostępnych szczepionek potwierdził, że szczepionki polisacharydowe Ty21a i Vi mogą zmniejszyć częstość zakażeń u dorosłych i dzieci w wieku > 2 lata.

[1] Muresu N., Sotgiu G., Are B.M., Cossu A., Cocuzza C., Martinelli M., Babudieri S., Are R., Dettori M., Azara A., Saderi L., Piana A.: Travel-Related Typhoid Fever: Narrative Review of the Scientific Literature. Int J Environ Res Public Health. 2020 Jan 18; 17(2): 615. doi: 10.3390/ ijerph17020615. PMID: 31963643; PMCID: PMC7013505

W Stanach Zjednoczonych każdego roku odnotowuje się około 350 przypadków duru brzusznego i 90 przypadków paratyfusu. Podróżujący z zagranicy stanowią ~ 90% potwierdzonych przypadków gorączki jelitowej w Stanach Zjednoczonych, z czego ~ 80%–95% jest przenoszonych w Azji Południowej. Dwie od dawna dostępne szczepionki przeciwko durowi brzusznemu, w preparatach inaktywowanych (do wstrzykiwań) lub żywych atenuowanych (doustnych), zapewniają 50–80% skuteczność ochronną. Żadna szczepionka nie zapobiega klinicznie nierozróżnialnej gorączce paratyfusów. Nie wiadomo, kiedy, a nawet czy nowa szczepionka przeciw durowi brzusznemu (Tybar-TCV; Bharat Biotech, Hyderabad, Indie), wstępnie zakwalifikowana przez WHO w 2017 r., stanie się dostępna dla zachodnich podróżników. Dostępność szczepionek jest ograniczona, priorytetem są regiony endemiczne i trwają testy tej oraz innych skoniugowanych szczepionek przeciw durowi brzusznemu. Immunogenność Tybar-TCV jest wysoka, a jej skuteczność ochronną oszacowano na 85%.

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

2.7. Cholera W swojej najcięższej postaci cholera jest znana z ostrego przebiegu, który prowadzi do poważnego odwodnienia w ciągu kilku godzin i śmierci, jeśli nie jest odpowiednio leczona.

Przed wprowadzeniem nowoczesnych podejść do terapii nawadniającej, śmiertelność przypadków przekraczała 50%. Zastosowanie nowoczesnych metod postępowania klinicznego może obniżyć śmiertelność chorych do znacznie poniżej 1%.

Kliniczne objawy cholery mogą być od łagodnych do bardzo ciężkich. Po okresie inkubacji trwającym od około 18 godzin do 5 dni choroba zwykle zaczyna się nagle, wraz z oddawaniem wodnistych stolców i wymiotami. Przy dalszym oczyszczaniu stolce mogą przybrać wygląd wody ryżowej z płatkami śluzu, często o rybim zapachu.

Objawy ogólnoustrojowe, takie jak gorączka, nie występują, chyba że występuje koinfekcja. Najistotniejszymi cechami choroby są te związane z odwodnieniem, które mogą

246

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

szybko wystąpić w przypadku braku terapii nawadniającej. W zależności od stopnia odwodnienia, pacjent może odczuwać pragnienie i drażliwość, a w późniejszych stadiach dochodzi letarg, szybki puls promieniowy, utrata turgoru skóry, zmniejszona ilość oddawanego moczu, niskie ciśnienie krwi, szybki oddech i zapadnięte oczy. W przypadku ciężkiego odwodnienia u pacjenta może dojść do wstrząsu hipowolemicznego.

Bezpośrednim zagrożeniem dla przeżycia pacjenta z ciężką cholerą jest wstrząs hipowolemiczny. W związku z tym wstępna ocena kliniczna chorego na cholerę powinna koncentrować się na określeniu stopnia odwodnienia i oszacowaniu objętości płynu ustrojowego wymagającego uzupełnienia, a także trwającej utraty płynów.

Ocena ta opiera się na objawach klinicznych. Dodatkowa pomoc w zastępowaniu bieżących ubytków płynów u pacjentów z ciężkim przeczyszczaniem jest znacznie ułatwiona dzięki zastosowaniu łóżka cholerycznego, prostego łóżeczka z centralnym otworem i plastikowym rękawem odprowadzającym do pojemnika zbiorczego, który umożliwia ciągły pomiar wydalania stolca (Rys. 9). W przypadku braku takich łóżek bieżące straty można oszacować na 10–20 ml/kg na każdy biegunkowy stolec lub epizod wymiotów.

Rysunek 9. Łóżka dla chorych na cholerę i płyny dożylne na oddziale ratunkowym szpitala International Centre for Diarrhoeal Disease Research, Bangladesz, Dhaka [18] Clemens J.D., Nair G.B., Ahmed T., Qadri F., Holmgren J.: Cholera. Lancet. 2017 Sep 23; 390(10101): 1539–1549. doi: 10.1016/S0140-6736(17)30559-7. Epub 2017 Mar 13. PMID: 28302312

Immunoprofilaktyka w podróży

247

Chociaż cholera występuje endemicznie w co najmniej 47 krajach, rzadko przytrafia się amerykańskim podróżnym, a szczepienia nie są rutynowo zalecane. Jednak aby pomóc klinicystom w rozważaniu szczepionki przeciw cholerze (żywej atenuowanej, pojedynczej dawki doustnej), CDC prowadzi obecnie zaktualizowaną listę obszarów aktywnego przenoszenia (https://wwwnc.cdc.gov/travel/news-announcements/cholera-vaccine-for-travelers). Obecnie lista ta obejmuje 15 krajów w Afryce, 3 w Azji i 1 w obu Amerykach (Haiti). Cholera może być częściej nabywana przez podróżników, którzy odwiedzają przyjaciół i krewnych (VFR) lub pracują w miejscach epidemii.

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

Cholera została wpleciona w historię ludzkości w wyniku licznych pandemii, z których ostatnia trwała od 1961 r. Globalne wskaźniki cholery nadal spadają, ale epidemie wciąż stanowią wyzwanie diagnostyczne dla klinicystów, co opóźnia rozpoczęcie leczenia i przedłuża przebieg choroby. Pomimo milionów zakażeń i tysięcy zgonów każdego roku na całym świecie, cholera pozostaje rzadkością w Stanach Zjednoczonych, a kilka przypadków każdego roku jest zwykle wynikiem nabycia patogenu podczas podróży za granicę. W artykule przedstawiono wyjątkowy przypadek cholery nabytej w Stanach Zjednoczonych, który podkreśla konieczność zachowania czujności rozpoznawania objawów w kontekście odpowiedniego badania klinicznego, aby zapewnić pacjentowi pełne wyzdrowienie. Cholera w Stanach Zjednoczonych jest niezwykle rzadka, ale wiadomo, że skuteczna diagnoza i wczesne rozpoczęcie leczenia zmniejsza śmiertelność i skraca przebieg choroby. Chociaż w pierwszej kolejności należy zdecydowanie wykluczyć inne, bardziej powszechne diagnozy, ważne jest, aby cholera pozostawała na dyferencjale u pacjentów z oporną na leczenie, wodnistą biegunką powodującą niedociśnienie. Ten przypadek pacjentki, która niedawno podróżowała na Hawaje i zaraziła się cholerą, podkreśla znaczenie medycyny śledczej i wiedzy klinicznej w optymalizacji opieki nad pacjentem, nawet w przypadku rzadkich chorób.

[19] Maniam G., Nguyen E.N., Milton J.S.: Acquisition of Cholera Within the United States. J Investig Med High Impact Case Rep. 2020 Jan–Dec; 8: 2324709620904204. doi: 10.1177/2324709620904204.

PMID: 32009457; PMCID: PMC7003164

Obie żywe atenuowane i zabite doustne szczepionki cholery (OCV) są coraz częściej stosowane w celu zapobiegania cholerze, a zabite OCV są kluczowym elementem strategii Światowej Organizacji Zdrowia w celu zmniejszenia globalnego zagrożenia cholerą w 2030. Ponieważ OCV są wchłaniane na powierzchni błony śluzowej, gdzie mikrobiota jelitowa nieustannie styka się z komórkami odpornościowymi prowadzącymi nadzór antygenowy, mikrobiom jelitowy może wpływać na odpowiedź immunologiczną na szczepienie. Doprowadziło to do hipotezy, że mikroflora jelitowa jest często niezmierzonym czynnikiem gospodarza, który częściowo determinuje odpowiedź

248

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

immunologiczną na OCV. Chociaż wpływ mikroflory jelitowej na odpowiedzi na OCV nie był jeszcze systematycznie badany, pojawiające się dane z innych szczepionek doustnych sugerują istotne interakcje. Na przykład immunogenność doustnej żywej atenuowanej szczepionki przeciw durowi brzusznemu u dorosłych była skorelowana z bardziej zróżnicowanymi zbiorowiskami drobnoustrojów jelitowych, a liczebność kilku specyficznych drobnoustrojów różnicowała wielofazową od późnej komórkowej odpowiedzi immunologicznej po szczepieniu. Analiza stolca par niemowląt z Ghany i Holandii porównała niezgodne odpowiedzi immunologiczne na doustne szczepienia przeciwko rotawirusom i wykazała, że mikrobiom jelitowy osób reagujących był podobny niezależnie od kraju zamieszkania, a osoby nieodpowiadające z obu krajów miały mniej Streptococcus bovis i zwiększoną liczbę mikroorganizmów z gromady Bacteroidetes. Chociaż niewiele jest badań, niebakteryjne czynniki drobnoustrojowe wpływające na wyjściową immunoaktywację lub stan zapalny mogą również wpływać na odpowiedź immunologiczną na OCV. Na przykład dzieci otrzymujące leczenie przeciw robakom przed szczepieniem wykazywały wyższą odpowiedź wibrobójczą na OCV w porównaniu z dziećmi nieleczonymi. Jednak leczenie przeciw robakom nie poprawiło odpowiedzi immunologicznej dzieci z Bangladeszu na Ty21a, doustną szczepionkę przeciw durowi brzusznemu. Stosowanie antybiotyków w okresie okołoszczepiennym jest dodatkową interwencją zmieniającą mikrobiotę, która może wpływać na odpowiedź immunologiczną na OCV i która nie została jeszcze zbadana systemowo.

Potrzebne są dalsze badania, aby zrozumieć dynamikę i zalety leczenia wspomagającego, które wpływają na mikrobiotę jelitową w czasie szczepienia.

Jak dotąd badania nad doustnymi szczepieniami ludzi i mikroflory jelitowej nie pozwoliły na ocenę hipotez mechanistycznych ani zbadanie związków przyczynowych. Jednak na podstawie aktualnej wiedzy o tym, jak drobnoustroje jelitowe mogą wpływać na ludzkie odpowiedzi immunologiczne w jelitach, jasne jest, że określone metabolity mikroflory jelitowej mogą wpływać na odpowiedź immunologiczną na OCV. Być może najbardziej obiecujące nowe podejście do profilaktyki łączy długoterminowy potencjał szczepionki doustnej żywej atenuowanej cholery z bezpośrednim wpływem odporności na kolonizację. W badaniu z 2018 r. atenuowany szczep V. cholerae chronił przed cholerą u noworodka królika w ciągu 24 godzin od podania, przed rozwojem adaptacyjnej odpowiedzi immunologicznej. Ten atenuowany szczep zapewnia ochronę skolonizowanym noworodkom królików i zapobiega kolonizacji dzikich szczepów V. cholerae przypuszczalnie przez zajmowanie niszy jelitowej szczepu typu dzikiego lub przez dominację zasobów potrzebnych do kolonizacji. Co ciekawe, mechanizm tego konkurencyjnego wykluczenia pozostaje nieznany i nie był spowodowany jedną specyficzną mutacją wytworzoną w atenuowanym szczepie.

[20] Weil A.A., Becker R.L., Harris J.B.: Vibrio cholerae at the Intersection of Immunity and the Microbiome. mSphere. 2019 Nov 27; 4(6): e00597–19. doi: 10.1128/mSphere.00597-19. PMID: 31776240; PMCID: PMC6881719

Immunoprofilaktyka w podróży

249

2.8. Gorączka krwotoczna denga Społeczne blokady w odpowiedzi na pandemię COVID-19 doprowadziły do bezprecedensowych zakłóceń w życiu codziennym na całym świecie. Ubocznym skutkiem tych blokad może być zmiana dynamiki przenoszenia szerokiego zakresu chorób zakaźnych, z których wszystkie są silnie uzależnione od szybkości kontaktu między ludźmi.

Przy różnym czasie trwania i intensywności blokad w poszczególnych krajach, fala blokad w 2020 r. stanowi wyjątkową okazję do zaobserwowania, jak zmiany wskaźników kontaktu z ludźmi, kontroli chorób i nadzoru wpływają na przenoszenie wirusa dengi w ramach globalnego eksperymentu naturalnego.

Odnotowujemy znaczne różnice w intensywności epidemii dengi zgłoszonych do tej pory w 2020 r., przy czym niektóre kraje odnotowują historycznie niskie poziomy przenoszenia, podczas gdy inne odnotowują rekordowe ogniska.

Gorszą niż przeciętna zapadalność na dengę w 2020 r. odnotowano dotychczas w Pakistanie, Peru, Singapurze, Tajlandii i Ekwadorze. Ponadto dane z Pan American Health Organization sugerują, że w Paragwaju, Boliwii, Gujanie Francuskiej i Surinamie w 2020 r. wybuchy epidemii dengi są znacznie większe niż ich historyczna średnia. Szereg krajów w obu Amerykach również zgłosiło wyższą, niż oczekiwano, liczbę przypadków na początku roku, ale obecnie powróciły do historycznej średniej rocznej, tak jak Kolumbia, Meksyk, Gwatemala, Honduras, Nikaragua i Panama.

Należy jednak zauważyć, że sezon dengi w większości krajów Ameryki Środkowej rozpoczyna się dopiero później (od sierpnia do grudnia), więc skutki nakładających się blokad i epidemii dengi mogą nie być widoczne, dopóki dane z tego okresu nie będą dostępne. Znaczący wpływ zbiegających się epidemii dengi i COVID-19 na nadmierną śmiertelność zaobserwowano również w Guayaquil w Ekwadorze i Iquitos w Peru, podczas gdy wpływ blokady na rosnące wskaźniki wektorów zaobserwowano również bezpośrednio w Indiach.

Z drugiej strony wiele krajów zgłosiło znacznie mniejszą niż średnia liczba przypadków dengi w 2020 r., w tym Tajwan, Bhutan, Sri Lanka oraz części Brazylii i Kolumbii. Jak przyznano, spadki te mogą odzwierciedlać zaniżanie danych ze względu na wpływ środków reagowania na COVID-19 na działania w zakresie nadzoru dengi, jednak profile wiekowe i wskaźniki śmiertelności w zgłaszanych przypadkach pozostają stabilne, co sugeruje, że systemy nadzoru są nadal zdolne do wykrywania łagodniejszych przypadków choroby. Niektóre kraje, takie jak Bhutan, wyznaczyły kontrolę wektorów jako podstawową usługę podczas blokady, co sugeruje, że redukcja dengi może być rzeczywistym skutkiem epidemiologicznym.

[21] Brady O., Wilder-Smith A.: What Is the Impact of Lockdowns on Dengue? Curr Infect Dis Rep. 2021; 23(2): 2. doi: 10.1007/s11908-020-00744-9. Epub 2021 Jan 21. PMID: 33500682; PMCID: PMC7818702

Denga to ostra infekcja wirusowa przenoszona przez stawonogi, która stanowi poważne obciążenie społeczno-ekonomiczne i chorobowe w wielu regionach tropikalnych oraz

250

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

subtropikalnych i jest najczęstszą chorobą arbowirusową na świecie. Badanie Global Burden of Disease wykazało, że denga rozprzestrzenia się szybciej niż jakakolwiek inna choroba zakaźna, z 400% wzrostem w ciągu zaledwie 13 lat (2000–13). Chociaż denga nadal jest wymieniana jako zaniedbywana choroba tropikalna, inwestycje w rozwój szczepionek i nowatorskie środki kontroli nosicieli wzrosły wykładniczo w ciągu ostatniej dekady.

Przenoszona przez komary z rodzaju Aedes, denga występuje głównie w tropikach i subtropikach, a ponad 3 miliardy ludzi żyje na obszarach opanowanych przez Aedes.

Roczną zapadalność na zakażenia dengą oszacowano na około 400 milionów, z czego około 25% było klinicznie widocznych i odpowiadało za 1,1 miliona lat życia z poprawką na niesprawność (DALY) na całym świecie. Azja odpowiada za 75% obciążenia chorobą dengi, następnie Ameryka Łacińska i Afryka.

Szybkie geograficzne rozprzestrzenianie się wirusów dengi na całym świecie jest wynikiem rosnącej mobilności ludzi za pośrednictwem nowoczesnych środków transportu. Chociaż importowane przypadki dengi do USA powodowały małe skupiska choroby przez wiele lat, pierwsze autochtoniczne sporadyczne przypadki w Europie (Chorwacja i Francja) odnotowano w 2010, a pierwszy poważny wybuch odnotowano w 2012 r. na Maderze w Portugalii. Zakażone wirusem osoby podróżujące do obszarów nieendemicznych stanowią główne źródło przenoszenia wirusa tubylcom. Międzynarodowi podróżnicy są coraz bardziej narażeni na ryzyko dengi, a wskaźniki zakażeń sięgają 5,51 przypadków na 1000 miesięcy podróży. Obecnie denga jest główną przyczyną gorączki wśród powracających podróżników, wyprzedzając malarię wśród podróżnych do Azji Południowo-Wschodniej.

Pod koniec 2015 roku, po latach badań została licencjonowana pierwsza na świecie szczepionka przeciwko dendze wyprodukowana przez Sanofi Pasteur, CYD-TDV lub Dengvaxia. CYD-TDV jest rekombinowaną, żywą, atenuowaną, czterowartościową szczepionką opartą na rdzeniu 17D żółtej febry. W 2018 roku firma Sanofi Pasteur opublikowała nowe długoterminowe dane dotyczące bezpieczeństwa, uzyskane z analiz próbek krwi pobranych 13 miesięcy po pierwszej dawce. Analizy ujawniły zwiększone ryzyko wystąpienia ciężkiej dengi u seronegatywnych osób zaszczepionych w porównaniu z seronegatywnymi nieszczepionymi osobami, potwierdzając jednocześnie długoterminową ochronę u osób seropozytywnych. Najbardziej prawdopodobną hipotezą zwiększonego ryzyka u osób seronegatywnych jest to, że żywy, atenuowany CYD-TDV inicjuje pierwszą odpowiedź immunologiczną na dengę, która predysponuje je do większego ryzyka ciężkiej choroby, gdy doświadczają pierwszej naturalnej infekcji dengą. Zmienione zalecenia Strategic Advisory Group of Experts WHO z kwietnia 2018 r. stwierdzają, że w przypadku krajów rozważających szczepienie CYD-TDV preferowaną strategią byłoby badanie przesiewowe przed szczepieniem i szczepienie osób seropozytywnych.

Dwie chimeryczne, żywe, atenuowane szczepionki dengi są obecnie w fazie 3 badań: jedna opracowana przez National Institute of Allergy and Infectious Diseases

Immunoprofilaktyka w podróży

251

(TV003/TV005; NCT02406729, ClinicalTrials.gov) i jedna opracowana przez Takeda (NCT02747927, ClinicalTrials.gov). Nie wiadomo, czy te szczepionki drugiej generacji przeciw dendze napotkają ten sam problem dotyczący bezpieczeństwa u zaszczepionych pacjentów seronegatywnych.

[22] Wilder-Smith A., Ooi E.E., Horstick O., Wills B.: Dengue. Lancet. 2019 Jan 26; 393(10169): 350–363. doi: 10.1016/S0140-6736(18)32560-1. PMID: 30696575

Wirus dengi, przenoszony przez komary Aedes kąsające w ciągu dnia, występuje endemicznie w całym świecie tropikalnym/subtropikalnym. Setki przypadków dengi, głównie nabytych w Ameryce Łacińskiej, na Karaibach i w Azji Południowo-Wschodniej, jest co roku importowanych do Stanów Zjednoczonych przez podróżnych i odwiedzających (1183 przypadki zgłoszone tymczasowo w 2019 r.). Aktualne informacje o miejscach docelowych z aktywną transmisją dengi można łatwo uzyskać na CDC (https://www.cdc.gov/dengue/areaswithrisk/around-the-world.html) lub HealthMap (https://www.healthmap.org/dengue/en/). W 2019 roku FDA zatwierdziła pierwszą szczepionkę przeciwko gorączce denga. Z uwagi jednak na wiele ograniczeń i obawy dotyczące bezpieczeństwa u biorców seronegatywnych, szczepionka ta nie jest przeznaczona dla podróżujących Amerykanów ani osób dorosłych. Zatwierdzenie dla Dengvaxia (Sanofi Pasteur) jest ograniczone do osób w wieku 9–16 lat z udokumentowaną wcześniejszą infekcją dengą, które żyją w regionie endemicznym dla dengi (tj. Portoryko, Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych, Samoa Amerykańskie i Guam). Inne żywe szczepionki dengi drugiej generacji przechodzą obecnie testy fazy 3.

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

2.9. Odra, świnka i różyczka Szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR) ma znakomite bezpieczeństwo i jest bardzo skuteczna. Wysokie pokrycie szczepionką MMR doprowadziło do wyeliminowania endemicznego zespołu odry, różyczki i wrodzonej różyczki w USA. Największymi wyzwaniami związanymi z globalnym zwalczaniem i eliminacją odry i różyczki jest niewystarczająca liczba szczepień na całym świecie i ich rosnące wahanie. Pomimo wysokich wskaźników pokrycia dwoma dawkami świnka odrodziła się w Stanach Zjednoczonych i innych krajach. Ogniska świnki występowały głównie w bliskim kontakcie, w miejscach o dużej gęstości, a większość przypadków otrzymała drugą dawkę 10 lub więcej lat wcześniej. Zmniejszająca się odporność humoralna i zmienność antygenowa krążących dzikich szczepów świnki mogą odgrywać rolę w odrodzeniu się tej choroby.

Troska o bezpieczeństwo szczepionek przeciwko odrze nadal zagraża odporności stadnej w wielu krajach, pomimo wielu badań wykazujących bezpieczeństwo tych szczepionek. Ponadto niechęć do szczepień może skupiać się geograficznie, tworząc grupy osób podatnych na ryzyko wybuchu odry. Choroba ta nadal występuje

252

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

endemicznie w wielu regionach świata, w tym w wielu krajach europejskich. Podróżni do i z tych regionów nadal importują odrę do krajów, które już ją wyeliminowały.

Obecne szczepionki przeciwko odrze są bezpieczne i skuteczne, a alternatywne metody ich dostarczania, które eliminują potrzebę transportu w łańcuchu chłodniczym i konieczność wstrzyknięć, mogą poprawić dostarczanie szczepionek w warunkach ograniczonych zasobów. Opracowanie plastrów mikroigłowych (Rys. 10) do podawania szczepionki przeciw odrze i różyczce może zwiększyć zasięg szczepień i wspomóc wysiłki w zakresie eliminacji odry.

Rysunek 10. Opracowanie plastrów mikroigłowych do podawania szczepionki zawierającej odrę.

Plastry mikroigłowe są pokazane na pierwszym planie (a), z fiolką ze szczepionką i przykładami tradycyjnych igieł podskórnych w tle. Zdjęcie (b) pokazuje, w jaki sposób plastry mikroigłowe można samodzielnie podawać na przedramię [23] Bankamp B., Hickman C., Icenogle J.P., Rota P.A.: Successes and challenges for preventing measles, mumps and rubella by vaccination. Curr Opin Virol. 2019 Feb; 34: 110–116. doi: 10.1016/j. coviro.2019.01.002. Epub 2019 Mar 7. PMID: 30852425

W niedawnym badaniu podróżujących Amerykanów szukających porady medycznej przed podróżą 16% zostało zakwalifikowanych do szczepienia przeciwko odrze.

Wybuchy epidemii w Stanach Zjednoczonych w latach 2018–2019, trwające epidemie na całym świecie (w tym w Europie) oraz rola krótkoterminowych podróżników (zwłaszcza młodych dorosłych) w imporcie odry zwiększyły znaczenie szczepionki przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR II, Merck & Co, Whitehouse Station, NJ) jako szczepionki dla podróżnych bez wykazanej odporności.

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

Podróżni pediatryczni to szczególnie ważna grupa dla szczepień MMR przed podróżą.

Chociaż podróżni pediatryczni stanowią mniej niż 10% amerykańskich międzynarodowych podróżnych rocznie, w latach 2001–2016 stanowili oni 47% importu odry wśród powracających amerykańskich podróżnych. ACIP zaleca, aby amerykańskie dzieci bez innych dowodów odporności otrzymały dwie dożywotnie dawki MMR

Immunoprofilaktyka w podróży

253

w ramach rutynowego szczepienia. Pierwszą dawkę podaje się między 12. a 15. miesiącem życia, a drugą między 4. a 6. rokiem życia (Tab. 3). Od 1989 r. ACIP zaleca określony harmonogram szczepień MMR wśród międzynarodowych podróżników pediatrycznych. Niemowlęta (w wieku od 6 do < 12 miesięcy) powinny otrzymać 1 dawkę szczepionki MMR przed podróżą międzynarodową, która nie jest wliczana do 2 dawek dożywotnich. Dzieci w wieku przedszkolnym (od 1 do < 6 lat) powinny otrzymać przed wyjazdem obie dożywotnie dawki MMR, w odstępie co najmniej 28 dni. Zalecenia ACIP dla podróżujących z zagranicy nie różnią się od rutynowego harmonogramu szczepień dzieci i młodzieży w wieku szkolnym (od 6 do < 18 lat), które podczas rutynowej opieki powinny otrzymać już 2 dawki MMR. Tabela 3. Różnice między rutynowym harmonogramem szczepień MMR a zaleceniami dotyczącymi szczepień MMR dla amerykańskich pediatrycznych podróżnych zagranicznych Szczepienie MMR

Niemowlęta (od 6 do < 12 miesięcy)

Wiek przedszkolny (od 1 do < 6 lat)

Wiek szkolny (od 6 do < 18 lat)

Rutyna

–

1 dawka: 12–15 miesięcya

2 dawki: w wieku 12–15 miesięcy i 4–6 lat a

Podróżujący z zagranicy

1 dawkab

2 dawkic

2 dawkic

Skrót: MMR, odra–świnka–różyczka a

W przypadku dzieci w wieku od 1 roku do 4 i 6 lat, które nie otrzymały 1 dawki szczepionki MMR po ukończeniu 12 miesięcy, schemat szczepień wyrównawczych zaleca 1 dawkę szczepionki MMR. W przypadku dzieci w wieku od 4 do 6 lat do poniżej 18 lat, które nie otrzymały szczepionki MMR po ukończeniu 12. miesiąca życia, schemat szczepień wyrównawczych zaleca 2 dawki szczepionki MMR podane w odstępie co najmniej 28 dni.

b

c

Łącznie zaleca się podanie 3 dożywotnich dawek szczepionki MMR dzieciom, które otrzymały dawkę szczepionki MMR przed ukończeniem 12. miesiąca życia.

Drugą dawkę szczepionki MMR należy podać co najmniej 28 dni po pierwszej dawce.

[24] Hyle E.P., Rao S.R., Bangs A.C., Gastañaduy P., Fiebelkorn A.P., Hagmann S.H.F., Walker A.T., Walensky R.P., Ryan E.T., LaRocque R.C.: Clinical Practices for Measles-Mumps-Rubella Vaccination Among US Pediatric International Travelers. JAMA Pediatr. 2020 Feb 1; 174(2): e194515. doi: 10.1001/jamapediatrics.2019.4515. Epub 2020 Feb 3. PMID: 31816033; PMCID: PMC6902185

Najbardziej szkodliwe kontrowersje dotyczące bezpieczeństwa szczepionek ostatnich lat rozpoczęły się od zbadania możliwej roli odry i szczepionek przeciwko odrze w patogenezie nieswoistego zapalenia jelit (NZJ). Ta praca ostatecznie przekształciła się w spekulatywną hipotezę, że skojarzona szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce może być przyczyną autyzmu. Autyzm to niepełnosprawność rozwojowa,

254

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

która może powodować poważne wyzwania społeczne, komunikacyjne i behawioralne. Autyzm jest jednak stanem neurorozwojowym, który ma silny komponent genetyczny z genezą przed pierwszym rokiem życia, kiedy zwykle podaje się szczepionkę MMR. Chociaż liczne badania naukowe obaliły związek między szczepionką MMR a autyzmem, niektórzy rodzice wciąż wahają się przed przyjęciem przez ich dzieci szczepionki MMR, ponieważ nie są pewni bezpieczeństwa szczepionki. Jedno z badań wykazało, że szczepionka MMR nie była związana ze zwiększonym ryzykiem autyzmu nawet wśród dzieci wysokiego ryzyka, których starsze rodzeństwo miało autyzm. Zmniejszająca się akceptacja szczepień MMR doprowadziła do wybuchów lub nawrotu odry. Pracownicy służby zdrowia odgrywają kluczową rolę w utrzymywaniu zaufania do szczepień i zapobieganiu cierpieniu, niepełnosprawności i śmierci z powodu odry i innych chorób, którym można zapobiec dzięki szczepieniom.

Szczepionka MMR jest dobrze tolerowana. Częste działania niepożądane obejmują reakcje w miejscu wstrzyknięcia, gorączkę (5–15%) i łagodną wysypkę (5%).

Szczepionka MMR jest związana z napadami gorączkowymi, które występują z częstością około 1 na 3000–4000 zaszczepionych dzieci po podaniu pierwszej dawki.

Małopłytkowość lub mała liczba płytek krwi to rzadkie działanie niepożądane, które występuje z częstością około 1 przypadku na 30 000–40 000 dawek. Obserwowano bóle stawów po szczepieniu MMR, ale głównie u dorosłych kobiet.

Rysunek 11. (a) Dziecko z charakterystyczną czerwoną, plamistą wysypką w trzecim dniu odry. (b) Plamki Koplika na podniebieniu miękkim i części ustnej gardła spowodowane przederupcyjną manifestacją odry w 3. dniu choroby [25] DeStefano F., Shimabukuro T.T.: The MMR Vaccine and Autism. Annu Rev Virol. 2019 Sep 29; 6(1): 585–600. doi: 10.1146/annurev-virology-092818-015515. Epub 2019 Apr 15. PMID: 30986133; PMCID: PMC6768751

Według danych epidemiologicznych opublikowanych przez European Center for Disease Prevention and Control Publications (ECDC) w ostatnich latach liczba zachorowań na odrę w krajach UE znacznie wzrosła. Od 1 września 2017 r. do 31 sierpnia 2018 r. odnotowano 13 547 przypadków odry, z czego 9364 (69%) zostały potwierdzone laboratoryjnie. Odrę odnotowano w Rumunii (5088), Francji (2702), Grecji (2289) i we Włoszech (2248). Od stycznia do października 2018 r. odnotowano 33 zgony

Immunoprofilaktyka w podróży

255

związane z odrą. Spośród 12 162 przypadków odry 82% dzieci było nieszczepionych, a 11% zaszczepiono jedną dawką szczepionki przeciw odrze. Ponadto w 2018 r. na Ukrainie odnotowano 32 489 przypadków odry, w tym 19 476 u dzieci, zgłoszonych do 9 października, przy 14 zgonach.

Szczepienia przeciwko odrze prowadzone od dziesięcioleci doprowadziły do znacznego zmniejszenia pojawiania się choroby w krajach, które wprowadziły powszechną profilaktykę. W Polsce obowiązkowe szczepienia przeciwko odrze dla dzieci w wieku 13–15 miesięcy wprowadzono w 1975 r. Od tego czasu odsetek zaszczepionych dzieci systematycznie wzrasta, osiągając 79% w 1988 r., przy jednoczesnym stopniowym zmniejszaniu się zachorowalności. Jednak w 1984 i 1990 r. odnotowano dwie duże epidemie, z zachorowalnością na poziomie 148/100 000. Większość przypadków została zdiagnozowana u młodzieży, w związku z tym w siódmym roku życia wprowadzono dawkę szczepienia przypominającą przeciwko odrze, aby uniknąć dalszych epidemii. Po wprowadzeniu w 2004 r. skojarzonej szczepionki przeciw odrze, śwince i różyczce, która zastąpiła monowalentną szczepionkę przeciw odrze, według danych opublikowanych przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny w Warszawie liczba zachorowań na odrę w Polsce podlega okresowym wahaniom. Przykładowo w 2016 r. w Polsce odnotowano 166 przypadków odry (zachorowalność 0,35/100 000), podczas gdy w 2015 r. tylko 48 przypadków (zachorowalność 0,12/100 000). W 2017 r. liczba chorych na odrę wyniosła 63, ale od stycznia do końca października 2018 r. odnotowano 144 przypadki odry. Ryzyko odry gwałtownie wzrasta w populacji, gdy odsetek zaszczepionych pacjentów spada poniżej 95%. Tym samym zwiększenie liczby osób unikających szczepień zwiększa zachorowalność na odrę.

Z drugiej strony na całym świecie obserwuje się wzrost liczby chorób alergicznych.

Rodzice dzieci uczulonych na białka jaja obawiają się reakcji alergicznych po podaniu szczepionki MMR. Takie obawy wydają się nieuzasadnione, gdyż prowadzone od wielu lat badania obserwacyjne wskazują na brak reakcji alergicznych na zawartość białek jaja w szczepionce MMR. To bardzo niefortunne, że obawy rodziców podzielają niektórzy lekarze opiekujący się dziećmi, którzy bez zastrzeżeń odmawiają zakwalifikowania dzieci do szczepień, jeśli są uczulone na białka jaja lub nawet na inny alergen.

Pacjenci są często kierowani do specjalistycznych poradni szczepień lub szpitalnych ośrodków szczepień, co opóźnia szczepienia. Szczepienie MMR dzieci z alergią na jaja jest bezpieczne i może być prowadzone ambulatoryjnie bez żadnych szczególnych środków ostrożności lub środków bezpieczeństwa. Opóźnienia w szczepieniach są nieuzasadnione i mogą zagrozić zdrowiu dzieci. Istnieje potrzeba wnikliwej edukacji lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej w zakresie bezpieczeństwa szczepień MMR, szczególnie w przypadku podejrzenia alergii, aby uniknąć niepotrzebnych i potencjalnie szkodliwych opóźnień.

[26] Czajka H., Czajka S., Dyląg K.A., Borek E., Kuchar E.: Vaccination Against Measles, Mumps, and Rubella in the Light of Current Epidemic Threats: Unjustified Postponement. Adv Exp Med Biol.

2019; 1153: 101–107. doi: 10.1007/5584_2019_344. PMID: 30758772

256

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

2.10. Ospa małpia

Rysunek 12. Zmiany wywołane ospą małpią (a) dłoni i (b) stóp dzieci z prowincji Equateur w Demokratycznej Republice Konga [27] Reynolds M.G., Damon I.K.: Outbreaks of human monkeypox after cessation of smallpox vaccination. Trends Microbiol. 2012 Feb; 20(2): 80–7. doi: 10.1016/j.tim.2011.12.001. Epub 2012 Jan 10.

PMID: 22239910

Istnieje małe lub żadne prawdopodobieństwo, że standardowi amerykańscy podróżni będą narażeni na wystarczające ryzyko, aby uzasadnić szczepienie przeciwko ospie małpiej, nowej zoonozie blisko związanej z ospą prawdziwą. Niemniej jednak niedawne ogniska ospy małpiej w Afryce Środkowej i Zachodniej (np. w Nigerii) mogą narazić podróżnych na ryzyko, jeśli działania obejmują bliski kontakt z chorymi zwierzętami lub ludźmi albo narażenie na mięso z buszu. W 2019 r. FDA zatwierdziła nową szczepionkę (szczepionkę przeciwko ospie i ospie małpiej, żywą, bez powielania [Jynneos; Bavarian Nordic A / S, Kvistgaard, Dania]), podawaną w serii 2 dawek, która zawiera zmodyfikowany, niepowielający wirus krowianki Ankara. Szczepionkę należy stosować lub przechowywać w zapasach dla osób dorosłych, u których istnieje wysokie ryzyko zarażenia się ospą prawdziwą lub ospą małpią.

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

Ospa małpia została po raz pierwszy zidentyfikowana w Demokratycznej Republice Konga (DRK) w 1970 r., ale od 2010 r. rozszerzyła się, powodując ogniska wśród ludzi w siedmiu dodatkowych krajach afrykańskich: Kamerunie, Republice Środkowoafrykańskiej, Republice Konga, Liberii, Nigerii, Sierra Leone i Sudanie Południowym.

Począwszy od września 2017 r., duża, trwająca epidemia ospy małpiej w Nigerii spowodowała 269 podejrzanych i 115 potwierdzonych przypadków. We wrześniu i październiku 2018 r. trzech międzynarodowych podróżników (dwóch z Wielkiej Brytanii i jeden z Izraela) zaraziło się ospą małpią po ekspozycji w Nigerii. Ponadto zarażony

Immunoprofilaktyka w podróży

257

został jeden pracownik służby zdrowia, który nie podróżował, ale miał udokumentowany kontakt z jednym z chorych w Wielkiej Brytanii podróżującym z zagranicy.

Trzej podróżnicy i jeden pracownik służby zdrowia w Wielkiej Brytanii to pierwsze zgłoszone przypadki ospy małpiej u ludzi wykryte poza Afryką od 2003 r., kiedy to w USA wystąpiła epidemia ospy małpiej po bezpośrednim kontakcie z chorymi psami preriowymi, które były narażone na gryzonie importowane z Ghany.

Przypadki te pokazują również, że międzynarodowi podróżni po raz pierwszy zostali zaangażowani w rozprzestrzenianie się ospy małpiej poza miejscem jej wybuchu.

Częstość występowania tej choroby wzrosła w ciągu ostatnich 10 lat, a do tego wzrostu może przyczyniać się zmniejszająca się odporność szczepionkowa przeciw ospie, która zapewnia ochronę krzyżową przed wirusem ospy małpiej, a także duża, młodsza, nieuodporniona, podatna populacja. Niepokoje społeczne w Afryce Zachodniej i Środkowej mogą zbliżać ludzi i zwierzęta poprzez przemieszczanie się populacji, zakłócenia środowiska naturalnego i potrzebę spożywania dzikich zwierząt. Międzynarodowi podróżnicy mogą być narażeni na ryzyko zarażenia się ospą małpią podczas podróży do krajów endemicznych lub miejsc, w których występują ogniska choroby, zwłaszcza jeśli uczestniczą w czynnościach, które obejmują bliski kontakt osobisty z chorymi ludźmi lub zwierzętami. Podróżni z obniżoną odpornością mogą być narażeni na wysokie ryzyko ciężkich powikłań, w tym śmierci. W przypadku czterech z siedmiu zgonów zgłoszonych w wyniku wybuchu epidemii w Nigerii odnotowano wcześniej istniejące stany obniżające odporność. Kobiety w ciąży chore na małpią ospę mogą mieć powikłany poród prowadzący do śmierci płodu w wyniku przeniesienia wirusa w macicy.

Przenoszenie ospy małpiej następuje poprzez bezpośredni kontakt (np. wysięk skórny, kał) z chorymi zwierzętami lub ludźmi, wdychanie wydalin z dróg oddechowych chorych ludzi lub narażenie na mięso z buszu. Chociaż nazwa choroby sugeruje, że głównym żywicielem są małpy, żywiciel rezerwuarowy ospy małpiej jest nieznany, ale podejrzewa się gryzonie. Małpy, podobnie jak ludzie, są przypadkowymi gospodarzami. CDC zaleca, aby podróżujący do Nigerii i innych krajów z występującą ospą małpią mogli zapobiegać potencjalnemu zakażeniu poprzez częste mycie rąk mydłem i wodą, niedotykanie oczu, nosa ani ust, unikanie bliskiego kontaktu z chorymi, unikanie kontaktu z dzikimi zwierzętami lub produktami dzikich zwierząt i mięsem, które mogą być siedliskiem wirusa, oraz unikanie kontaktu z materiałami, takimi jak pościel, które miały kontakt z osobą chorą lub zwierzęciem. Podróżni z obniżoną odpornością, w tym kobiety w ciąży, powinni unikać podróży do obszarów dotkniętych epidemią ospy małpiej.

[28] Angelo K.M., Petersen B.W., Hamer D.H., Schwartz E., Brunette G.: Monkeypox transmission among international travellers-serious monkey business? J Travel Med. 2019 Jun 11; 26(5): taz002. doi: 10.1093/jtm/taz002. PMID: 30657959; PMCID: PMC6682460

258

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Obraz kliniczny ospy małpiej obejmuje objawy ze zmianami skórnymi i śluzówkowymi, które są trudne do odróżnienia od ospy prawdziwej. Podobnie jak w przypadku ospy prawdziwej, okres prodromalny zakażenia ospą małpią rozpoczyna się gorączką, bólem głowy, bólem pleców, bólami mięśni i osłabieniem, po których następują wykwity skórne i błon śluzowych rozpoczynające się na twarzy (w ciągu 1–3 dni po wystąpieniu gorączki). Zmiany ewoluują od pęcherzyków plamisto-grudkowych do pęcherzyków wypełnionych płynem i krost, po których następuje strupienie w ciągu 10 dni i całkowite zanikanie strupów w ciągu 3 tygodni.

Istnieją różnice w zmianach skórnych i błon śluzowych u pacjentów z wcześniejszym szczepieniem przeciw ospie, określonych obecnością blizny po szczepieniu, w porównaniu z pacjentami, którzy nie byli szczepieni. U osób zaszczepionych wysypki skórne i pęcherzyki są mniej intensywne, łagodniejsze i bardziej pleomorficzne, a także mniejsze w porównaniu z osobami nieszczepionymi. Wydaje się, że szczepienie przeciwko ospie zapewnia 85% ochronę przed zakażeniem ospą małpią. Średni roczny wskaźnik zachorowań został oszacowany na 1,7 na 10 000 osób niezaszczepionych, w porównaniu z 0,04 na 10 000 wśród zaszczepionych. Podczas gdy opracowywane są nowe szczepionki przeciwko ospie małpiej, istnieje potrzeba przeprowadzenia kontrolowanych badań klinicznych w celu oceny skuteczności i wpływu szczepionek przeciw ospie w profilaktyce ospy małpiej lub modyfikacji ciężkości choroby. Badania powinny koncentrować się na korzyściach finansowych wynikających ze szczepień na poziomie populacji i zbadaniu alternatywnych strategii szczepień, takich jak kierowanie szczepień na obszary dotknięte chorobą, osoby z kontaktów i pracowników służby zdrowia oraz na szersze obszary geograficzne. Obecnie CDC zaleca szczepienie przeciwko ospie przed ekspozycją dla badaczy terenowych, lekarzy weterynarii, personelu kontrolującego zwierzęta, naukowców i pracowników służby zdrowia opiekujących się pacjentami i osobami z ich kontaktów.

[29] Petersen E., Abubakar I., Ihekweazu C., Heymann D., Ntoumi F., Blumberg L., Asogun D., Mukonka V., Lule S.A., Bates M., Honeyborne I., Mfinanga S., Mwaba P., Dar O., Vairo F., Mukhtar M., Kock R., McHugh T.D., Ippolito G., Zumla A.: Monkeypox – Enhancing public health preparedness for an emerging lethal human zoonotic epidemic threat in the wake of the smallpox post-eradication era. Int J Infect Dis. 2019 Jan; 78: 78–84. doi: 10.1016/j.ijid.2018.11.008. Epub 2018 Nov 16. PMID: 30453097; PMCID: PMC7129336

2.11. Żółta gorączka Żółta gorączka jest ostrą chorobą wirusową, przenoszoną przez zakażone wirusem komary w regionach tropikalnych. Objawy żółtej gorączki obejmują gorączkę, bóle głowy, żółtaczkę, bóle mięśniowe, nudności, wymioty oraz uczucie zmęczenia.

Niewielki odsetek pacjentów rozwija piorunujące objawy gorączki krwotocznej, z czego połowa umiera w ciągu 7–10 dni. Żółta gorączka nie występuje w Polsce, ale jest częsta w tropikalnych regionach Afryki i Ameryki Środkowej i Południowej.

Immunoprofilaktyka w podróży

259

Szczepionka przeciw żółtej gorączce zawiera żywe, osłabione cząstki wirusa.

Szczepionka nie zawiera adiuwantów ani środków konserwujących. Wykazuje ona bardzo wysoką skuteczność, dając odporność na całe życie. 99% osób szczepionych rozwija ochronne przeciwciała po 30 dniach. W Polsce szczepionka jest zalecana podróżującym w tereny endemiczne. Niektóre kraje wprowadziły obowiązek szczepienia przeciw żółtej gorączce dla wszystkich przekraczających ich granicę.

Przeciwwskazaniem do szczepienia są wiek do 9. miesiąca życia, ciąża, poważne uczulenia na białko jaja kurzego oraz poważny niedobór układu odpornościowego.

Rzadko dochodzi do niepożądanych odczynów poszczepiennych. W 4 przypadkach na milion podanych dawek dochodzi do objawów zapalnych w obrębie wątroby, nerek lub ośrodkowego układu nerwowego. Ryzyko NOP jest większe u osób powyżej 60. r.ż. oraz osób z obniżoną odpornością.

[30] Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. Podsumowanie – Szczepionka przeciw żółtej gorączce. Szczepienia.info. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ zolta-goraczka/ [dostęp: 12 II 2021 r.]

Szczepionki zawierające żywe atenuowane wirusy żółtej gorączki (YFV) są szeroko dostępne od lat czterdziestych XX wieku. Wszystkie obecne szczepionki pochodzą ze szczepu 17D, który wyizolowano po atenuacji szczepu Asibi z 1927 r. Szczepionki przeciw YFV generalnie wywołują silne i długotrwałe humoralne i komórkowe odpowiedzi immunologiczne u praktycznie wszystkich biorców. Przeciwciała neutralizujące anty-YFV były wykrywane jeszcze 35 lat po szczepieniu, a obecne zalecenia dotyczą stosowania pojedynczej dawki szczepionki przeciw YFV na całe życie dla osób podróżujących do obszarów zagrożonych zakażeniem (Rys. 13).

Można rozważyć powtórne podanie szczepionki w przypadku osób podróżujących do obszarów ognisk choroby, które otrzymały poprzednią dawkę szczepionki ponad 10 lat wcześniej. Istnieją dowody na to, że pacjenci z istniejącą wcześniej odpornością na wirusa dengi mogą mieć zmniejszoną odpowiedź przeciwciał na szczepienie przeciw żółtej gorączce, chociaż wpływ tego efektu na trwałość odpowiedzi immunologicznej przeciwko YFV nie został wyjaśniony.

Ogólnie szczepionki przeciw wirusowi YFV są bardzo bezpieczne. Chociaż zgłaszano ciężkie zdarzenia niepożądane po szczepieniu, w tym chorobę trzewną związaną ze szczepieniem przeciwko żółtej febrze (YEL-AVD) i ostrą chorobę neurotropową (YEL-AND), częstość występowania tych ciężkich zdarzeń pozostaje bardzo niska, < 1 przypadku na 100 000 dawek szczepionki. Ryzyko wystąpienia YEL-AVD i YEL-AND jest zwiększone u osób w skrajnym wieku (< 9 miesięcy i > 70 lat) oraz u osób z obniżoną odpornością lub z dysfunkcją grasicy. YEL-AVD zwykle rozwija się w ciągu pierwszego tygodnia po szczepieniu i klinicznie manifestuje się żółtą gorączką z wykrywalną wiremią, niewydolnością narządów oraz wysoką śmiertelnością.

260

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Rysunek 13. Mapa krajów z obszarami endemicznego występowania wirusa żółtej gorączki i krajów z wymogami posiadania dowodu szczepień dla wszystkich przybywających podróżnych (aktualizacja z 5 lipca 2018 r.)

[31] Waggoner J.J., Rojas A., Pinsky B.A.: Yellow Fever Virus: Diagnostics for a Persistent Arboviral Threat. J Clin Microbiol. 2018 Sep 25; 56(10): e00827–18. doi: 10.1128/JCM.00827-18. PMID: 30021822; PMCID: PMC6156298

Epidemia żółtej gorączki w Angoli i Kongo w latach 2015–2016 oraz niedobór szczepionki przeciw żółtej febrze do szczepień interwencyjnych populacji zagrożonej skłoniły WHO do podjęcia doraźnego rozwiązania szczepień jedną piątą dawki w celu zwiększenia liczby dawek szczepionki.

Przy oczekiwanym wzroście globalnego zapotrzebowania na szczepionkę przeciw żółtej febrze z ~ 102 milionów dawek w 2016 roku do ~ 140 milionów dawek w 2021 roku, każda poważna przerwa ze strony jednego producenta miałaby wpływ na realizację kampanii szczepień. W rzeczywistości, w zależności od szacunków, podstawowe dostawy dostępne dla Afryki w latach 2017–2021 mogą być o 14% niższe od popytu.

Po wynikach nadchodzących badań nad ułamkową dawką szczepionki przeciwko żółtej febrze spodziewamy się, że szersze wdrożenie ułamkowego dawkowania może być katalizatorem inicjatywy Eliminating Yellow Fever Epidemics (EYE).

Na razie oszczędność dawki jest zalecana w sytuacjach nagłego wybuchu epidemii, ale z zastrzeżeniem, że w przypadku podania częściowej dawki nie powinno się wydawać Międzynarodowej Książeczki Szczepień.

Immunoprofilaktyka w podróży

261

WHO zaleca szczepienie standardową dawką w przypadku rutynowych programów masowych szczepień oraz międzynarodowych podróżników odwiedzających obszary endemiczne żółtej febry, o ile dostępna jest wystarczająca ilość szczepionki przeciwko żółtej febrze. Proponujemy, aby w przypadku utrudnień w tych rutynowych programach szczepień lub gdy podróżni nie mogli być chronieni przed żółtą febrą z powodu niedoboru szczepionek, należy zachęcać do stosowania szczepień ułamkowych.

W zeszłym roku niedobór ~ 40% normalnej podaży szczepionki przeciw żółtej febrze był problemem dla kanadyjskich podróżujących. Kanadyjski Komitet Doradczy ds. Medycyny Tropikalnej i Podróży zalecił stosowanie szczepionki ułamkowej jako środka tymczasowego, z ochroną uznaną za wystarczającą na 1 rok po szczepieniu.

Aby spełnić zalecenia WHO, zarejestrowali podanie szczepionki ułamkowej jako zwolnienie, aby uniknąć problemów dla podróżnych na przejściach granicznych.

Niedawno opublikowane wyniki dotyczące długoterminowej ochrony po szczepieniu ułamkową dawką u zdrowych młodych ochotników wskazują, że jeśli osoba uzyska odpowiedź ochronną wkrótce po szczepieniu, to odpowiedź ochronna utrzyma się przez 10 lat, a być może dłużej. Wydaje się również, że szczepienie w dawce ułamkowej nie wywołuje poważniejszych działań niepożądanych niż szczepienie w dawce standardowej. Obecnie trwają krótkoterminowe badania immunogenności w określonych populacjach (niemowlęta, osoby zakażone ludzkim wirusem niedoboru odporności (HIV) oraz zdrowe osoby dorosłe mieszkające w Ugandzie i Kenii), których wyniki będą dostępne w latach 2021–2022.

[32] Roukens A.H.E., Visser L.G.: Fractional-dose yellow fever vaccination: an expert review.

J Travel Med. 2019 Sep 2; 26(6): taz024. doi: 10.1093/jtm/taz024. PMID: 30937437

Rzadko zgłaszana u podróżujących Amerykanów żółta febra jest zagrożeniem podczas podróży do 29 krajów Afryki Subsaharyjskiej i 13 krajów tropikalnych Ameryki Południowej i Środkowej. Dwie niedawne epidemie ujawniły infekcje i zgony u obcokrajowców pracujących w kraju (Angola, 2016) i u nieszczepionych podróżników (Brazylia, 2018). Zwrócono również uwagę na zanik odporności wywołanej szczepionką i zalecenia dotyczące dawek przypominających. Generalnie popierając obecne zalecenia (patrz poniżej), badanie seroprotekcyjne przeprowadzone przez CDC (2018) u amerykańskich podróżnych, którzy zostali wcześniej zaszczepieni, wykazało, że seropozytywność zmniejszyła się znacznie z 94% do 82% u osób zaszczepionych < 10 lat w porównaniu z ≥ 10 lat wcześniej. WHO podtrzymuje swoje stanowisko z 2014 r., że pojedyncza dawka szczepionki zapewnia ochronę przez całe życie, a dawki przypominające nie są konieczne. ACIP uważa również, że pojedyncza dawka zapewnia długotrwałą ochronę i jest odpowiednia bez dodatkowego wzmocnienia dla większości podróżujących Amerykanów.

Jednak w przypadku podróży do regionów wysokiego ryzyka ACIP identyfikuje również 4 grupy dorosłych, którym należy podać dodatkowe dawki 1) ustalono – ze względu na obawy o początkowo mniej trwałą odpowiedź immunologiczną

262

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

na szczepionkę (w ciąży po otrzymaniu dawki początkowej, zakażenie wirusem HIV przy ostatniej dawce lub po przeszczepie komórek macierzystych po hematopoetyce) lub 2) rozważane – jeżeli minęło 10 lat od podania szczepionki (każdy podróżnik znajdujący się w środowisku o podwyższonym ryzyku ze względu na porę roku, lokalizację, czynności lub czas trwania podróży).

[7] Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056

2.12. Zakażenia meningokokowe

Rysunek 14. Rozmieszczenie na świecie serogrup inwazyjnej choroby meningokokowej [33] Rouphael N.G, Stephens D.S.: Neisseria meningitidis: biology, microbiology, and epidemiology.

Methods Mol Biol. 2012; 799: 1–20. doi: 10.1007/978-1-61779-346-2_1. PMID: 21993636; PMCID: PMC4349422

Zakażenia meningokokowe są wywoływane przez bakterie – dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zwane również meningokokami (Neisseria meningitidis).

Wśród 12 grup serologicznych wyróżnionych na podstawie różnic w budowie polisacharydowej otoczki, na świecie niebezpieczne są serogrupy: A, B, C, W, Y. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową podczas kontaktu z osobą chorą lub bezobjawowym nosicielem. Na zakażenie meningokokami narażeni są wszyscy, niezależnie od płci czy wieku. Jednak najczęściej chorują dzieci do 1. roku życia. Wiele przypadków choroby występuje też u dzieci w wieku do 5 lat oraz nastolatków i młodych dorosłych w wieku 16–21 lat. Meningokoki kolonizują jamę nosowo-gardłową zdrowych osób (tzw. nosicieli), nie powodując żadnych dolegliwości ani objawów. Najbardziej niebezpieczna jest

Immunoprofilaktyka w podróży

263

inwazyjna choroba meningokokowa (IChM), która obejmuje zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsę (posocznicę). Rozwija się bardzo szybko, jest obarczona wysoką śmiertelnością i trwałymi powikłaniami. Należy do najgroźniejszych chorób zakaźnych człowieka.

Każdego roku na świecie odnotowuje się ok. 1,2 mln przypadków IChM, z których 135 000 prowadzi do zgonu. Występowanie poszczególnych serogrup meningokoków jest uzależnione od obszaru geograficznego. W Europie IChM jest chorobą rzadką.

W 2017 r. potwierdzono 3221 przypadków IChM, zmarły 282 osoby. Na przestrzeni ostatnich lat, w związku z wprowadzeniem w wielu krajach powszechnych szczepień przeciw meningokokom obserwujemy trend obniżania zapadalności na IChM. Zapadalność na IChM w Polsce jest na niskim poziomie europejskim. Rocznie rejestrowanych jest ok. 150–200 zachorowań. Za większość przypadków IChM odpowiadają meningokoki serogrupy B, następnie serogrupy C. W ostatnim czasie rośnie udział meningokoków serogrupy W. Najwięcej zakażeń wywoływanych przez meningokoki serogrupy B odnotowano u dzieci do 1. roku życia.

Dostępne są skoniugowane szczepionki przeciw meningokokom monowalentne lub wielowalentne oraz szczepionki białkowe przeciw serogrupie B. Szczepienia zalecane są osobom z grup ryzyka wystąpienia IChM, a więc niemowlętom, młodzieży i młodym dorosłym, osobom z niedoborami odporności oraz podróżującym do krajów zwiększonego ryzyka zakażeń meningokokowych. Skoniugowane szczepionki zawierają oczyszczone polisacharydy i skoniugowane białka i można je podawać dzieciom od 2. mies. życia. Dostępne są dwa rodzaje szczepionek skoniugowanych, tj. monowalentne przeciw serogrupie C i czterowalentne przeciw serogrupom A, C, W135 oraz Y. Szczepionki polisacharydowe są dwuwalentne przeciw serogrupom C i A oraz czterowalentne przeciw serogrupom A, C, W135 oraz Y. Najczęściej zgłaszane działania niepożądane po podaniu szczepionek polisacharydowych i skoniugowanych to odczyny miejscowe (zaczerwienienie, obrzęk i ból w miejscu wstrzyknięcia) i łagodne reakcje ogólne (rozdrażnienie, senność, gorączka, ból mięśni kończyn, ból głowy, brak łaknienia). Objawy te pojawiają się w ciągu kilku pierwszych dni po szczepieniu i ustępują samoistnie bez konsekwencji dla zdrowia pacjenta. Ryzyko wystąpienia poważnych reakcji jest niewielkie. Szczepionka białkowa przeciw meningokokom grupy B powoduje łagodne odczyny niepożądane (niepokój, ból w miejscu wkłucia). Podawana niemowlętom łącznie z innymi szczepionkami zwiększa ryzyko wystąpienia gorączki, stąd zalecane jest jej podawanie podczas osobnej wizyty.

[34] Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. Podsumowanie – Szczepionka przeciw żółtej gorączce. Szczepienia.info. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ meningokoki/ [dostęp: 12 II 2021 r.]

Zakażenia inwazyjnymi szczepami Neisseria meningitidis mogą zagrażać życiu, powodując ropne zapalenie opon mózgowych lub posocznicę. Ryzyko zakażenia meningokokami u osób podróżujących w celach turystycznych lub biznesowych jest

264

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

niskie. W przypadku pielgrzymów do Arabii Saudyjskiej wymagany jest dowód czterowalentnego szczepienia przeciwko meningokokom (A, C, W, Y) podczas pielgrzymki do Umrah.

Czterowalentne szczepionki meningokokowe dostępne obecnie w Niemczech to szczepionki koniugatowe. Świadectwo szczepienia jest ważne przez 5 lat 10 dni po szczepieniu, jeśli została użyta szczepionka koniugatu. Musi to zostać wyraźnie udokumentowane w języku angielskim w karcie szczepień („szczepionka koniugatu”).

W innych krajach nadal stosuje się szczepionki polisacharydowe, które są ważne tylko przez 3 lata.

Czterowalentne szczepienie przeciwko meningokokom powinno być zalecane w przypadku wyjazdów do krajów afrykańskiego „pasa zapalenia opon mózgowych”, gdzie epidemie inwazyjnych chorób meningokokowych występują co roku w porze suchej od grudnia do czerwca. Pas ten rozciąga się od Senegalu i Gambii po Etiopię.

Liczba zachorowań w tym regionie znacznie spadła w ostatnich latach dzięki szeroko zakrojonym kampaniom szczepień koniugatową szczepionką MenAfriVac przeciwko dominującym A – meningokokom.

Wskazania medyczne dotyczące podróży mogą również istnieć w przypadku wyjazdów do regionów tropikalnych i subtropikalnych o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, z prawdopodobnym bliskim kontaktem z dziećmi lub młodzieżą z miejscowej ludności. Szczepienie przeciwko meningokokom może być również ważne dla uczniów lub studentów, którzy planują dłuższy pobyt za granicą. Należy wziąć pod uwagę epidemiologię krążących szczepów meningokoków: w Europie, Ameryce Północnej, Australii i Nowej Zelandii przeważają serogrupy B i C. Przed meningokokami serogrupy Y ostrzega również CDC. Szczepionka czterowartościowa nie wykrywa serogrupy B. Od pewnego czasu w Niemczech są dopuszczone dwie szczepionki przeciwko B – meningokokom.

Do pełnego uodpornienia podstawowego wymagane są co najmniej 2 szczepienia.

Należy zauważyć, że dwóch różnych szczepionek B – meningokokowych nie można łączyć ani zamieniać.

[35] Rothe C., Boecken G.: Ständiger Ausschuss Reisemedizin (StAR) der Deutschen Gesellschaft für Tropenmedizin und Globale Gesundheit (DTG). Reiseimpfungen [Travel vaccinations]. Bundesgesundheitsblatt Gesundheitsforschung Gesundheitsschutz. 2020 Jan; 63(1): 74–84. German. doi: 10.1007/s00103-019-03064-z. PMID: 31802155

Bibliografia 1. Muresu N., Sotgiu G., Are B.M., Cossu A., Cocuzza C., Martinelli M., Babudieri S., Are R., Dettori M., Azara A., Saderi L., Piana A.: Travel-Related Typhoid Fever: Narrative Review of the Scientific Literature. Int J Environ Res Public Health. 2020 Jan 18; 17(2): 615. doi: 10.3390/ijerph17020615.

PMID: 31963643; PMCID: PMC7013505

Immunoprofilaktyka w podróży

265

2. Ministerstwo Zdrowia. Kiedy należy zaszczepić się przed podróżą? https://www.gov.pl/web/ zdrowie/kiedy-nalezy-zaszczepic-sie-przed-podroza- [dostęp: 09 II 2021 r.]

3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 września 2010 r. w sprawie wykazu zalecanych szczepień ochronnych oraz sposobu finansowania i dokumentowania zalecanych szczepień ochronnych wymaganych międzynarodowymi przepisami zdrowotnymi (Dz.U. z 2010 r., nr 180, poz. 1215) http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20101801215 (dostęp: 09.02.2021 r.)

4. Freedman D.O., Chen L.H.: Vaccines for International Travel. Mayo Clin Proc. 2019 Nov; 94(11): 2314–2339. doi: 10.1016/j.mayocp.2019.02.025. PMID: 31685156 5. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. Podsumowanie – Szczepionka przeciw żółtej gorączce. Szczepienia.info. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ wzw-a/ [dostęp: 12 II 2021 r.]

6. McKnight K.L., Lemon S.M.: Hepatitis A Virus Genome Organization and Replication Strategy.

Cold Spring Harb Perspect Med. 2018 Dec 3; 8(12): a033480. doi: 10.1101/cshperspect.a033480.

PMID: 29610147; PMCID: PMC6280712 7. Murray H.W.: The Pretravel Consultation: Recent Updates. Am J Med. 2020 Aug; 133(8): 916–923.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.02.005. Epub 2020 Mar 13. PMID: 32179056 8. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. Podsumowanie – Szczepionka przeciw żółtej gorączce. Szczepienia.info. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ wzw-b/ [dostęp: 12 II 2021 r.]

9. Das P., Supekar R., Chatterjee R., Roy S., Ghosh A., Biswas S.: Hepatitis B virus detected in paper currencies in a densely populated city of India: A plausible source of horizontal transmission?

World J Hepatol. 2020 Oct 27; 12(10): 775–791. doi: 10.4254/wjh.v12.i10.775. PMID: 33200016; PMCID: PMC7643218 10. Yun S.I., Lee Y.M.: Japanese encephalitis: the virus and vaccines. Hum Vaccin Immunother. 2014; 10(2): 263–79. doi: 10.4161/hv.26902. Epub 2013 Oct 25. PMID: 24161909; PMCID: PMC4185882 11. Turtle L., Solomon T.: Japanese encephalitis – the prospects for new treatments. Nat Rev Neurol.

2018 Apr 26; 14(5): 298–313. doi: 10.1038/nrneurol.2018.30. PMID: 29697099 12. Bandyopadhyay A.S., Garon J., Seib K., Orenstein W.A.: Polio vaccination: past, present and future. Future Microbiol. 2015; 10(5): 791–808. doi: 10.2217/fmb.15.19. Epub 2015 Mar 31. PMID: 25824845 13. Radziszewski F., Janiec J., Henszel Ł., Izdebski R., Polański P.: Poliomyelitis eradication – the review of notifications from the years 2010–2016 sent to National IHR Focal Point. Przegl Epidemiol. 2017; 71(1): 25–32. PMID: 28654739 14. Fisher C.R., Streicker D.G., Schnell M.J.: The spread and evolution of rabies virus: conquering new frontiers. Nat Rev Microbiol. 2018 Apr; 16(4): 241–255. doi: 10.1038/nrmicro.2018.11. Epub 2018 Feb 26. PMID: 29479072; PMCID: PMC6899062 15. Rorat M., Matkowska-Kocjan A.: Kwalifikacja do profilaktyki poekspozycyjnej wścieklizny w świetle aktualnego stanu prawnego i wiedzy medycznej. Medycyna Praktyczna. Szczepienia.

2019 (1): 17–21 16. Menon P.K.: Scanning electron microscopic study of hela cell invasion by salmonella typhi. Med J Armed Forces India. 1996 Apr; 52(2): 105–109. doi: 10.1016/S0377-1237(17)30854-7. Epub 2017 Jun 26. PMID: 28769356; PMCID: PMC5530280 17. Pitzer V.E., Meiring J., Martineau F.P., Watson C.H., Kang G., Basnyat B., Baker S.: The Invisible Burden: Diagnosing and Combatting Typhoid Fever in Asia and Africa. Clin Infect Dis. 2019 Oct 15; 69(Suppl 5): S395–S401. doi: 10.1093/cid/ciz611. PMID: 31612938; PMCID: PMC6792124

266

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

18. Clemens J.D., Nair G.B., Ahmed T., Qadri F., Holmgren J.: Cholera. Lancet. 2017 Sep 23; 390(10101): 1539–1549. doi: 10.1016/S0140-6736(17)30559-7. Epub 2017 Mar 13. PMID: 28302312 19. Maniam G., Nguyen E.N., Milton J.S.: Acquisition of Cholera Within the United States. J Investig Med High Impact Case Rep. 2020 Jan–Dec; 8:2324709620904204. doi: 10.1177/2324709620904204.

PMID: 32009457; PMCID: PMC7003164 20. Weil A.A., Becker R.L., Harris J.B.: Vibrio cholerae at the Intersection of Immunity and the Microbiome. mSphere. 2019 Nov 27; 4(6): e00597–19. doi: 10.1128/mSphere.00597-19. PMID: 31776240; PMCID: PMC6881719 21. Brady O., Wilder-Smith A.: What Is the Impact of Lockdowns on Dengue? Curr Infect Dis Rep. 2021; 23(2): 2. doi: 10.1007/s11908-020-00744-9. Epub 2021 Jan 21. PMID: 33500682; PMCID: PMC7818702 22. Wilder-Smith A., Ooi E.E., Horstick O., Wills B.: Dengue. Lancet. 2019 Jan 26; 393(10169): 350–363. doi: 10.1016/S0140-6736(18)32560-1. PMID: 30696575 23. Bankamp B., Hickman C., Icenogle J.P., Rota P.A.: Successes and challenges for preventing measles, mumps and rubella by vaccination. Curr Opin Virol. 2019 Feb; 34: 110–116. doi: 10.1016/j. coviro.2019.01.002. Epub 2019 Mar 7. PMID: 30852425 24. Hyle E.P., Rao S.R., Bangs A.C., Gastañaduy P., Fiebelkorn A.P., Hagmann S.H.F., Walker A.T., Walensky R.P., Ryan E.T., LaRocque R.C.: Clinical Practices for Measles-Mumps-Rubella Vaccination Among US Pediatric International Travelers. JAMA Pediatr. 2020 Feb 1; 174(2): e194515. doi: 10.1001/jamapediatrics.2019.4515. Epub 2020 Feb 3. PMID: 31816033; PMCID: PMC6902185 25. DeStefano F., Shimabukuro T.T.: The MMR Vaccine and Autism. Annu Rev Virol. 2019 Sep 29; 6(1): 585–600. doi: 10.1146/annurev-virology-092818-015515. Epub 2019 Apr 15. PMID: 30986133; PMCID: PMC6768751 26. Czajka H., Czajka S., Dyląg K.A., Borek E., Kuchar E.: Vaccination Against Measles, Mumps, and Rubella in the Light of Current Epidemic Threats: Unjustified Postponement. Adv Exp Med Biol.

2019; 1153: 101–107. doi: 10.1007/5584_2019_344. PMID: 30758772 27. Reynolds M.G., Damon I.K.: Outbreaks of human monkeypox after cessation of smallpox vaccination. Trends Microbiol. 2012 Feb; 20(2): 80–7. doi: 10.1016/j.tim.2011.12.001. Epub 2012 Jan 10.

PMID: 22239910 28. Angelo K.M., Petersen B.W., Hamer D.H., Schwartz E., Brunette G.: Monkeypox transmission among international travellers-serious monkey business? J Travel Med. 2019 Jun 11; 26(5): taz002. doi: 10.1093/jtm/taz002. PMID: 30657959; PMCID: PMC6682460 29. Petersen E., Abubakar I., Ihekweazu C., Heymann D., Ntoumi F., Blumberg L., Asogun D., Mukonka V., Lule S.A., Bates M., Honeyborne I., Mfinanga S., Mwaba P., Dar O., Vairo F., Mukhtar M., Kock R., McHugh T.D., Ippolito G., Zumla A.: Monkeypox – Enhancing public health preparedness for an emerging lethal human zoonotic epidemic threat in the wake of the smallpox post-eradication era. Int J Infect Dis. 2019 Jan; 78: 78–84. doi: 10.1016/j.ijid.2018.11.008. Epub 2018 Nov 16. PMID: 30453097; PMCID: PMC7129336 30. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. Podsumowanie – Szczepionka przeciw żółtej gorączce. Szczepienia.info. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/zoltagoraczka/ [dostęp: 12 II 2021 r.]

31. Waggoner J.J., Rojas A., Pinsky B.A.: Yellow Fever Virus: Diagnostics for a Persistent Arboviral Threat. J Clin Microbiol. 2018 Sep 25; 56(10): e00827–18. doi: 10.1128/JCM.00827-18. PMID: 30021822; PMCID: PMC6156298 32. Roukens A.H.E., Visser L.G.: Fractional-dose yellow fever vaccination: an expert review. J Travel Med. 2019 Sep 2; 26(6): taz024. doi: 10.1093/jtm/taz024. PMID: 30937437

Immunoprofilaktyka w podróży

267

33. Rouphael N.G., Stephens D.S.: Neisseria meningitidis: biology, microbiology, and epidemiology.

Methods Mol Biol. 2012; 799: 1–20. doi: 10.1007/978-1-61779-346-2_1. PMID: 21993636; PMCID: PMC4349422 34. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. Podsumowanie – Szczepionka przeciw żółtej gorączce. Szczepienia.info. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ meningokoki/ [dostęp: 12 II 2021 r.]

35. Rothe C., Boecken G.: Ständiger Ausschuss Reisemedizin (StAR) der Deutschen Gesellschaft für Tropenmedizin und Globale Gesundheit (DTG). Reiseimpfungen [Travel vaccinations]. Bundesgesundheitsblatt Gesundheitsforschung Gesundheitsschutz. 2020 Jan; 63(1): 74–84. German. doi: 10.1007/s00103-019-03064-z. PMID: 31802155

opracował Dział Centrum Informacji Medycznej Głównej Biblioteki Lekarskiej

K ATALOGI

ON - LINE

Obok tradycyjnych katalogów kartkowych użytkownicy biblioteki mają do dyspozycji katalogi w wersji on-line:

Katalog Główny OPAC ‒ zawiera publikacje gromadzone od 1997 roku i jest systematycznie uzupełniany wcześniej wydanymi pozycjami

Centralny Katalog Czasopism Zagranicznych ‒ notujący zasoby 53 bibliotek (m.in. uczelni i instytutów medycznych oraz GBL i jej 14 oddziałów terenowych)

Centralny Katalog Dawnej Książki Medycznej ‒ zawiera książki wydane w latach 1801‒1945, znajdujące się w zbiorach GBL

Katalog Kartkowy Książek i Dysertacji GBL 1972‒1999 ‒ zdigitalizowany katalog kartkowy

„ N onomnismoriar … ”

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 269-282

Anna Daniewicz

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Biała Podlaska

Piotr Drzewiecki (1865–1943) – inżynier, przemysłowiec, pierwszy Prezydent m.st. Warszawy w II Rzeczypospolitej

Piotr Drzewiecki (1865–1943) – engineer, industrialist, first President of the capital city of Warsaw of 2nd Polish Republic „Gdy niezmiernie krótki czas, dany nam przez Stwórcę, należycie wykorzystamy, przedłużymy w ten sposób najskuteczniej najlepsze i twórcze chwile naszego życia, doznamy wielu nowych wrażeń, będziemy zdolni dokonać wielu czynów, życiu naszemu nadamy wartość i podniesiemy dobrobyt własny i naszego Państwa”.

Piotr Drzewiecki, Najcenniejszy skarb w życiu człowieka, Warszawa 1937

Wzór na przedsiębiorczość Na wydajność pracy i jej dobrą organizację składa się wiele czynników, jak chociażby czas. Warto zauważyć, że „ze wszystkich dóbr doczesnych, będących udziałem naszego życia, czas stanowi najdrogocenniejsze dobro, wydzielone nam jednak w niezmiernie szczupły i skąpy sposób przez naturę, ale też posiada tę odrębną cechę, że nie może być magazynowany, schowany lub uchroniony od straty. Biegnie on stale i nieubłaganie bez naszej woli, a nie wykorzystany kiedykolwiek, przepada dla nas bezpowrotnie”1.

Aby dokonać oceny działalności gospodarczej, należy przeanalizować stosunek rezultatu i poniesionych kosztów nakładu do czasu. W teorii można przedstawić omówione wartości za pomocą następującego wzoru arytmetycznego:

1

P. Drzewiecki, Najcenniejszy skarb w życiu człowieka, Warszawa 1937, s. 3–5.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

270

Anna Daniewicz

Inżynier Piotr Drzewiecki (1865–1943) Narodowe Archiwum Cyfrowe (Warszawa)

Piotr Drzewiecki (1865–1943)…

271

gdzie: S – skuteczność pracy wykonanej w jednostce czasu (np. godzinie, dniu, miesiącu etc.), R – osiągnięty rezultat, N – poniesiony nakład (np. materiałów, energii, pracy, kapitału etc.), T – czas zużyty na wykonanie pracy.

Natomiast składowe nakładu można zawrzeć we wzorze pomocniczym: gdzie:

N=M+E+O+P+K+Ś

M – koszt materiałów, E – koszt energii, O – koszty ogólne, P – robocizna, K – oprocentowanie kapitału, Ś – świadczenia publiczne.

Reasumując, wyjściową postać wzoru można uprościć, zapisując następująco: gdzie:

n, m, p to odpowiednie współczynniki.

Powyższy, teoretyczny wykład na temat przedsiębiorczości i organizacji pracy, to fragment naukowych rozważań Piotra Drzewieckiego2 – inżyniera, edukatora, przedsiębiorcy, samorządowca, społecznika, prezydenta Warszawy oraz organizatora polskiej gospodarki po 1918 roku. Jego życiorysem i dokonaniami śmiało można by było obdzielić kilka osób. Nazywany człowiekiem renesansu, jednostką wybitną, patriotą zakochanym w Warszawie. Pośród wachlarza jego cnót i zalet można bez wątpienia wymienić: talent menadżera i przemysłowca, ogromną charyzmę, solidne wykształcenie i imponującą wiedzę. Umiejętności techniczne wykorzystywał w praktyce, dodatkowo aktywnie działając na polu społecznym i politycznym.

Konkludując, Piotr Drzewiecki to jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiej inteligencji. Człowiek wielkiej pracowitości, talentów przywódczych i organizacyjnych inspiruje współczesnych nam swoim życiem i dorobkiem.

2 Cytaty i dane liczbowe podaję za: E. Wodzyńska, Piotr Drzewiecki. Działacz społeczno-gospodarczy, prezydent Warszawy 1918–1921, Warszawa 2018.

272

Anna Daniewicz

Tytan pracy Dzień 23 maja 1865 roku zgromadził w Sokołowie 10-tysięczny tłum ludzi. Przyszli oni zobaczyć legendarnego, ostatniego dowódcę powstania styczniowego, spiskowca, generała, kapelana – księdza Stanisława Brzóskę. Został stracony przez władze carskie. Skazano go na śmierć przez powieszenie. Wraz z nim, wydawałoby się, że gaśnie etap narodowych zrywów niepodległościowych, ustępując miejsca pozytywistycznej pracy organicznej.

Zaledwie 6 dni później, 29 maja 1865 roku, przy ul. Długiej 21 w Warszawie rodzi się Piotr Drzewiecki. Jego rodzice wywodzili się ze środowiska staromiejskiego kupiectwa warszawskiego. Ojciec Stanisław Drzewiecki był kupcem bławatnym, jego żona Józefa Hinz pochodziła z zasłużonej rodziny kupieckiej. Mieli 5 dzieci – 4 synów: Ludwika (ekonomistę, społecznika, ojca pianisty Zbigniewa Drzewieckiego), Piotra, Józefa (inżyniera, chemika, dyrektora cukrowni Leśmierz w Łęczycy) i Franciszka (wiceministra Poczt i Telegrafów) oraz 1 córkę – Zofię Kuleszę (pedagoga, dyrektor szkoły). Od maleńkości rodzice przykładali uwagę do właściwego wychowania dzieci, wskazując im za przykład Romualda Traugutta, który został stracony na Warszawskiej Cytadeli, w sąsiedztwie której mieszkali Drzewieccy.

Edukację rozpoczął Piotr w Warszawskiej Szkole Realnej na Kanonii, jedynej w Królestwie Polskim państwowej szkole zawodowej o charakterze technicznym. Językiem wykładowym był rosyjski. W czasie, gdy uczęszczał do niej Drzewiecki, liczyła 408 uczniów, z czego 30,4%, czyli 124 chłopców to synowie mieszczan, a w 85% byli katolikami. Szkoła odznaczała się wysokim poziomem nauczania. W latach 1878– –1888 aż 206 absolwentów zapisało się na studia wyższe, w tym 82 chłopców udało się na 5-letnie studia do Instytutu Technologicznego i Instytutu Inżynierów Cywilnych w Petersburgu. W ich gronie znalazł się również Piotr Drzewiecki. Młody student angażował się społecznie, przewodnicząc Ogólnej Kasie Studentów Polskich w Petersburgu i prowadząc polską bibliotekę w Instytucie Technologicznym. Studia ukończył w 1888 roku, uzyskując tytuł inżyniera technologa i złoty medal Instytutu za projekt dyplomowy młyna parowego.

Piotr Drzewiecki w domu rodzinnym w Warszawie, 1890 r.

W przypadku Polaka wyróżnienie to było rzeczą E. Wodzyńska, Piotr Drzewiecki. Działacz niespotykaną, a równocześnie niezwykle rzadko społeczno-gospodarczy, prezydent Warszawy przyznawaną.

1918–1921, Warszawa 2018

Piotr Drzewiecki (1865–1943)…

273

Piotr Drzewiecki z żoną Feliksą, między córką Wandą Borowską i jej mężem Władysławem (siedzą); stoi syn Janusz między córkami Grażyną Ilińską i Haliną Rozwadowską z mężami, Warszawa, 1925 r.

E. Wodzyńska, Piotr Drzewiecki. Działacz społeczno-gospodarczy, prezydent Warszawy 1918–1921, Warszawa 2018

Inżynier Piotr Drzewiecki powrócił do Królestwa i wiosną 1889 roku podjął funkcję asystenta dyrektora Fabryki Rur Hulczyńskiego w Sosnowcu. W tym czasie ożenił się z Marią Feliksą Kapuścińską, z którą miał 4 dzieci: Wandę (żonę Władysława Borowskiego), Grażynę (Ilińską), Halinę (Rozwadowską) i syna Janusza. W 1890 roku ciekawy nowinek w branży technicznej wybrał się na Wystawę Światową do Paryża.

Po powrocie zaczął pracę jako inżynier w Przedsiębiorstwie Budowy Dróg i Urządzeń Technicznych Kamieński i Grosman w Warszawie.

Do spółki z kolegą ze studiów Janem Jeziorańskim inż. Drzewiecki założył własne przedsiębiorstwo pod nazwą Towarzystwo Budowy Maszyn i Urządzeń Sanitarnych Drzewiecki i Jeziorański Sp. Akc. Firma specjalizowała się w produkowaniu urządzeń sanitarnych, wentylacyjnych i centralnego ogrzewania. Posiadała 10 oddziałów. „Dzięki swym wybitnym zdolnościom, wielkiej solidności kupieckiej i pracowitości, Piotr Drzewiecki, zdołał szybko zdobyć dla działalności swej placówki przemysłowej olbrzymi teren, tworząc gęstą sieć własnych oddziałów nie tylko w Królestwie, lecz również w Rosji Europejskiej, na Syberii, na Dalekim Wschodzie, w Mandżurii, a poza granicami Państwa Rosyjskiego w Galicji, mianowicie w Krakowie i Lwowie. Całe przedsiębiorstwo było wyłącznie polskie. Liczni inżynierowie, technicy i monterzy byli to Polacy, pochodzący przeważnie z Królestwa”3.

3 C. Klarner, Na 50-lecie pracy Piotra Drzewieckiego, [w:] „Przegląd Techniczny. Czasopismo poświęcone sprawom techniki i przemysłu”, 2 XI 1938 r., nr 21–22, s. 755.

274

Anna Daniewicz

Kolejno w 1894 roku uruchamiał Fabrykę Odlewów Żelaznych i Warsztaty Mechaniczne pod firmą P. Drzewiecki i S-ka, którą przeobraził w Towarzystwo Akcyjne – Syrena. Zostało ono zlikwidowane po zakończeniu wojny rosyjsko-japońskiej.

Wspólnie z Janem Jeziorańskim i Stanisławem Małyszczyckim dwa lata później stworzyli biuro budowy młynów S. Małyszczycki i Ska. W celu znalezienia nowych rozwiązań przemysłowych udał się w 1904 roku do USA na Międzynarodową Wystawę w St. Louis prezentującą aktualne osiągnięcia w dziedzinie ciepłownictwa i wentylacji. W 1907 roku w Berlinie, współpracując z Karolem Rose, powołał do istnienia ogólnoeuropejskie przedsiębiorstwo Gesellschaft für Selbsttätige Temperaturregelung GmbH, wykorzystujące amerykański system regulacji temperatury według patentu Warrena Johnsona. Co ciekawe, firma udostępniona inżynierowi Schellhase działała w Niemczech przez cały okres międzywojnia, jak i długo po zakończeniu II wojny światowej (Gesellschaft für Selbsttätige Temperaturregelung Schellhase & Co.).

Piotr Drzewiecki wraz z Janem Jeziorańskim, Karolem Rose i Czesławem Klarnerem w 1911 roku weszli na rynek rosyjski pod szyldem firmy Urządzenia Ogniotrwałe dla Płynów Łatwopalnych systemu Martini-Hunecke. Niestety w tym przedsięwzięciu

Obchody XV rocznicy utworzenia Straży Obywatelskiej w Warszawie zorganizowane przez Związek byłych Uczestników Straży Obywatelskiej, 15 sierpnia 1935 r. Trybuna honorowa podczas uroczystości jubileuszowych; widoczni m.in.: wiceminister spraw wewnętrznych Władysław Korsak (trzeci z lewej w pierwszym rzędzie), gen. Józef Kordian Zamorski (czwarty z lewej w pierwszym rzędzie) oraz Piotr Drzewiecki (drugi z lewej w pierwszym rzędzie) Narodowe Archiwum Cyfrowe (Warszawa)

Piotr Drzewiecki (1865–1943)…

275

ponieśli ogromne straty, ponieważ przedsiębiorstwo zostało zlikwidowane przez bolszewików. Inżynier okazał się także być pionierem w różnych dziedzinach życia, wraz z braćmi Jabłkowskimi w 1913 roku założył nowoczesną placówkę handlową, spółkę akcyjną Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy.

Piotr Drzewiecki od 1906 aż do 1918 roku kierował Towarzystwem Kursów Naukowych – w II Rzeczypospolitej przekształconych w Wolną Wszechnicę Polską. Był pomysłodawcą budowy warszawskiej siedziby Stowarzyszenia Techników Polskich (ul. Czackiego 3/5), któremu prezesował przez 20 lat, oraz polskiej Szkoły Realnej im. Stanisława Staszica (obecnie jest to XIV Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica przy ul. Nowowiejskiej 37A, w którym uczyła prawnuczka Drzewieckiego Anna Dębniak-Sielanko). Swoją wiedzą i doświadczeniem dzielił się jako wykładowca budowy maszyn (1898–1902) w Wyższej Państwowej Szkole Budowy Maszyn i Elektroniki im. H. Wawelberga i S. Rotwanda, kształcąc wielu specjalistów.

W sierpniu 1914 roku został członkiem i wiceprezesem Komitetu Obywatelskiego m.st. Warszawy, niosąc pomoc ludności, która ucierpiała z powodu działań wojennych.

Do połowy 1915 roku uruchomiono w ramach komitetu 52 schroniska dla uchodźców wojennych, 89 schronisk dla bezdomnych, punkty prowiantowe i kuchnie robotnicze, internaty dla bezdomnych dzieci oraz tzw. giełdy pracy.

Po opuszczeniu Warszawy przez Rosjan w sierpniu 1915 roku prezydentem miasta został książę Zdzisław Lubomirski, natomiast jego zastępcą i pierwszym burmistrzem Piotr Drzewiecki. Wśród podjętych przez niego decyzji było kilka niezwykle istotnych dla dziejów stolicy: uchwała o powrocie do nazw „Zarząd Miasta Stołecznego Warszawy” oraz „Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy”, wprowadzenie powszechnego nauczania szkolnego, otworzenie Uniwersytetu i Politechniki Warszawskiej, utworzenie Rady Głównej Opiekuńczej (jej prezesem był Stanisław Dzierzbicki, a kierownikiem sekcji prasowej Władysław Reymont). Decyzją z dnia 8 kwietnia 1916 roku przyłączono także do warszawskiej gminy miejskiej: Czerniaków, Czyste, Grochów, Kępę Grochowską, Marymont, Młociny, Mokotów, Nowe Bródno, Pelcowiznę, Potok, Powązki, Rakowiec, Siekierki, Targówek, Ustronie i Utratę. Burmistrz wraz z Komitetem Obywatelskim 3 maja 1916 roku zorganizował słynny Pochód Narodowy, w którym wzięło udział 300 tysięcy osób. Drzewiecki nie pozwolił też, by nad ratuszem zawisła niemiecka flaga.

Dnia 23 października 1917 roku w wyniku przejęcia przez księcia Lubomirskiego funkcji członka Rady Regencyjnej Piotr Drzewiecki został Prezydentem m.st. Warszawy. Pierwszą decyzją nowego włodarza stolicy było złagodzenie sankcji nałożonych przez władze okupacyjne na strajkujących pracowników miejskich. Rok po wyborze decyzją Prezydenta pracownicy miejscy opodatkowali się (2% pensji) na potrzeby szerzenia oświaty na Podlasiu i na ziemi chełmskiej. Na wieść o wybuchu I powstania śląskiego postanowiono wyasygnować 250 tysięcy marek polskich na rzecz Śląska, a wiosną 1921 roku kilkuset warszawiaków zasiliło szeregi powstańcze.

276

Anna Daniewicz

W 1919 roku gabinet Ignacego Jana Paderewskiego powołał w celu wzmocnienia podstaw finansowych samorządu terytorialnego Polski Bank Komunalny. Na jego czele stanął Piotr Drzewiecki i był związany z tą instytucją do końca II Rzeczypospolitej.

Wspólnie z Leopoldem Welliszem i Władysławem Jechalskim Drzewiecki zakładał pierwszą w Polsce Fabrykę Lokomotyw w Chrzanowie S.A. Produkcję maszyn rozpoczęto w listopadzie 1923 roku, ponieważ przedsiębiorstwo zobowiązało się w kontrakcie z rządem na wyprodukowania 1200 lokomotyw w ciągu 10 lat. W 1928 roku w fabryce pracowało 1,7 tysięcy pracowników, a wytworzone lokomotywy należały do najnowocześniejszych w Europie. Firma w latach trzydziestych XX wieku zdobyła złoty medal na wystawie parowozów w Paryżu.

Prezydent Drzewiecki prowadził bardzo intensywny i bogaty tryb życia, dzięki czemu miał kontakt z wieloma znamienitymi osobowościami tamtych czasów: Ignacym Janem Paderewskim, Józefem Piłsudskim, Józefem Hallerem, Lucjanem Żeligowskim, Herbertem Hooverem, Maxime’em Weygandem i innymi.

Prezydent Warszawy Piotr Drzewiecki niezwykle aktywnie działał na rzecz kraju w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1918–1920. Podjętymi przez niego zagadnieniami były: aktywizowanie mieszkańców wszystkich miast polskich do zakupu obligacji Pożyczki Odrodzenia Polski, zainicjowanie Biura Centralnego Stowarzyszenia Samopomocy Społecznej. W stolicy otwarto biura Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej, zorganizowano Straż Obywatelską pod komendą inż. Józefa Szwejcera. Dnia 5 sierpnia 1920 roku powołano Radę Obrony Stolicy. Przewodniczył jej Artur Śliwiński, skarbnikiem został Piotr Drzewiecki, natomiast sekretarzem generalnym Czesław Przeździecki. Wśród podjętych zadań znalazło się ustalenie zasad zaciągu do batalionów ochotniczych, zarysowanie sieci biur werbunkowych, przedstawienie wytycznych dotyczących fortyfikacji Warszawy, aprowizacji, zwalczania lichwy, polepszenie stanu sanitarnego miasta i ewakuacji uchodźców.

Od 10 sierpnia do 28 września 1920 roku nastąpił stan oblężenia miasta. Władze wojskowe, cywilne, państwowe i samorządowe były podporządkowane gubernatorowi wojskowemu gen. Franciszkowi Latinikowi. Dowodzący 16. Armią bolszewicką, stojącą w odległości 10 kilometrów od Warszawy, komarm Nikołaj Władimirowicz Sołłohub w połowie sierpnia 1920 roku szantażował Prezydenta Warszawy ultimatum dotyczącym poddania miasta. Groził, że jeśli w ciągu 12 godzin nie otrzyma zgody na swe żądania, to Warszawa zostanie wzięta szturmem, a winę za ten ruch ponosić będzie Prezydent. Drzewiecki nie poddał się presji, a 16 września 1920 roku po zwycięskiej Bitwie Warszawskiej Radę Obrony Stolicy przekształcił w Komitet Pomocy dla Wojska i Fundację m.st. Warszawy Pomocy Inwalidom Wojsk Polskich.

W atmosferze konfliktów, po zakończeniu wojny, 21 listopada 1920 roku prezydent Piotr Drzewiecki złożył dymisję, oświadczając: „Wobec warunków, jakie się wytworzyły wskutek stanowiska rządu do samorządu stolicy i wobec powziętych przez rząd zarządzeń i decyzji, dotyczących gospodarki miejskiej bez wysłuchania

Piotr Drzewiecki (1865–1943)…

277

mej opinii, jako prezydenta miasta, a także pragnąc, aby na czele stolicy mógł stanąć prezydent obdarzony zaufaniem Rady Miejskiej i Rządu – ogłaszam moją rezygnację ze stanowiska prezydenta m.st. Warszawy. Mam zaszczyt prosić Radę Miejską o jak najspieszniejsze wybranie następcy, gdyż ważne sprawy i decyzje tego wymagają”4 . W tym miejscu warto podkreślić, iż Drzewiecki spełniał swoje obowiązki z wielkim zaangażowaniem. Niezmiernie zaskakuje fakt, iż w latach 1915–1917 przeznaczył swoje wynagrodzenie na premie pracowników, którzy zasłużyli się w usprawnieniu pracy ratusza.

Magistrat warszawski odpowiedział uchwałą: „Magistrat postanowił wyrazić ustępującemu prezydentowi Drzewieckiemu słowa najwyższego uznania za Jego ofiarną, pełną poświęcenia pracę w ciągu lat, za życzliwy, lojalny stosunek do wszystkich członków Magistratu, wreszcie podziękować za umiejętne przewodnictwo w ciężkich dla Warszawy chwilach, za wszystkie trudy, nacechowane bezstronnością i zawsze ożywione chęcią służenia dobru stolicy i Państwa. Motywy, które ze szkodą dla interesów Karykatura Prezydenta m.st. Warszawy Piotra Drzewieckiego, miasta skłoniły Go do zgłoszenia rezygnacji, rys. Jotes (Jerzy Szwajcer) Magistrat uznaje za wynik godnych ubolewania „Kurjer Świąteczny”, 1918, nr 14, s. 3 okoliczności, nie mających związku z wybitnie owocną pracą Jego dla dobra gospodarki miejskiej”5. Koło Inżynierów Technologów również pożegnało ustępującego Prezydenta listem6 podpisanym przez 6 tysięcy osób oraz zebranym funduszem, który Drzewiecki postanowił przeznaczyć na cele krzewienia idei rozwoju państwa polskiego.

4

„Dziennik Zarządu m.st. Warszawy”, 28 XI 1921 r., nr 102, s. 1.

5 Uchwała Magistratu Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 29 listopada 1921 r., [w:] C. Klarner, Na 50-lecie pracy…, op. cit., s. 758.

6 Napisano w nim: „Piotrowi Drzewieckiemu – koledze i przyjacielowi, a jednocześnie Czcigodnemu Prezesowi Koła Inżynierów Technologów – za wielką, powszechnie uznaną pracę, za ciężkie chwile, jakie w najtrudniejszych momentach okupacji niemieckiej przechodził, za niezachwianą, a słuszną wiarę w jaśniejsze jutro, za prawy, nieskazitelny i pełen dobroci charakter, za całkowite oddanie się sprawom społecznym, składamy wyrazy czci, podzięki, uznania i przywiązania” – zob. C. Klarner, Na 50-lecie pracy…, op. cit., s. 763.

278

Anna Daniewicz

Inżynier Piotr Drzewiecki w 1921 roku zarządzał Francusko-Polskim Towarzystwem Budowy Samochodów i Samolotów, początkowo przejętym przez kapitał czeskiej „Škody”, później przez Ministerstwo Spraw Wojskowych. Obejmowało ono fabrykę silników i aparatów lotniczych, fabrykę silników i aparatów elektrycznych oraz fabrykę kabli. Rok później zainicjował pierwszą wytwórnię maszyn elektrycznych – Polskie Towarzystwo Elektryczne. Jako prezes pozyskał kapitał szwedzki. Natomiast w 1928 roku zaangażował się w fuzję dwóch koncernów: Zieleniewski w Krakowie i Fitzner i Gmaper w Sosnowcu. Powstała w jego wyniku firma Zjednoczone Fabryki Maszyn, Kotłów i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner-Gmaper S.A. stała się największym koncernem przemysłu maszynowego w II Rzeczypospolitej. Fabryki znajdujące się w Krakowie, Sosnowcu, Sanoku, Dąbrowie Górniczej, Lwowie, Siemianowicach i Tarnowskich Górach produkowały: maszyny dla przemysłu rolno-spożywczego, chemicznego, górnictwa, hutnictwa oraz kotły parowe, wagony kolejowe, karoserie samochodowe, obrabiarki, walcarki, cysterny, rury wiertnicze, rurociągi, grzejniki i maszty stalowe.

Drzewiecki pełnił funkcję prezesa Polskiego Związku Przemysłu Metalowego, Związku Właścicieli Przedsiębiorstw Urządzeń Zdrowotnych oraz Stowarzyszenia Techników.

Ważną inicjatywą Inżyniera było powołanie do istnienia Ligi Pracy, której celem było wzbudzenie w narodzie przekonania, że dobrobyt i pomyślność społeczeństwa zależą głównie od nas samych i szacunku do pracy.

Na Kongresie Naukowej Organizacji w Londynie Piotr Drzewiecki reprezentował Polskę, został tam także wybrany na członka Rady Międzynarodowego Komitetu Naukowej Organizacji i Masarykowej Akademii Pracy. W kraju mógł poszczycić się tytułem członka założyciela warszawskiej Akademii Nauk Technicznych i członka czynnego Wydziału Nauk Mechanicznych Politechniki Warszawskiej.

Dnia 2 lutego 1923 roku powołano Polski Komitet Normalizacyjny, na czele którego stanął Piotr Drzewiecki. Ustalał on normy techniczne i materiałowe wytworów przemysłowych, m.in. zmienił format papieru. W latach 1930–1937 piastował urząd przewodniczącego Planu Regionalnego Warszawy w Komitecie Rozbudowy Warszawy i Biurze Planu Regionalnego Warszawy. Dzięki utworzonej wystawie popularyzującej polską elektrotechnikę i radiofonię otrzymał z rąk Prezydenta RP Złoty Krzyż Zasługi (1936). Inżynier Piotr Drzewiecki odznaczony był także Krzyżem Komandorskim (1922) i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą (1939) Orderu „Polonia Restituta”.

Bezterminowy testament We wrześniu 1939 roku Piotr Drzewiecki żywo uczestniczył w organizacji obrony Warszawy. Niestety, po kapitulacji miasta 28 września szacunki były przerażające: zabici – 6 tysięcy żołnierzy i 25 tysięcy cywilów, ranni – 16 tysięcy żołnierzy i 20 tysięcy cywilów, do niewoli trafiło – 5031 oficerów i 97 425 podoficerów i szeregowców, zniszczono 10,6% zabudowań, zaś straty materialne stolicy szacowano na 3 mld złotych.

Piotr Drzewiecki (1865–1943)…

279

Przedsiębiorstwo Drzewiecki i Jeziorański w pierwszych latach niemieckiej okupacji korzystało z przywilejów placówki państwa neutralnego, co sprzyjało tworzeniu podziemia niepodległościowego. Piotr Drzewiecki na prośbę Rządu Polskiego w Londynie gen. Władysława Sikorskiego opracował studium dewastacji przemysłu polskiego przez okupanta. Szwed Sven Norman miał dostarczyć je do Londynu. Akcja ta nie została zrealizowana, Norman na lotnisku został zatrzymany przez Gestapo, które przejęło wszystkie dokumenty. Drzewiecki został aresztowany 10 sierpnia 1942 roku we własnym mieszkaniu w Alejach Jerozolimskich 71. Poddany brutalnym przesłuchaniom w alei Szucha i na Pawiaku, przetransportowany został do podberlińskiego więzienia w Moabicie, a następnie przewieziony do Berlina, do więzienia w Spandau.

Czekając na proces, spisał dla wnuków swoisty testament: „Kochani, abyście korzystali z mego doświadczenia, zalecam wam 10 wskazówek, jako drogę do życia zadowolonego, do dokonania wielu czynów i ogólnego poszanowania.

1. Zdrowie pielęgnować.

2. Dzielność rozwijać sportem i codziennym ćwiczeniem Mullera Mój system.

3. Czas cenić, chwili źle nie tracić.

4. Wiedzę ogólną, szczególnie fachową, zainteresowanie światem rozszerzać; Wcześnie języków się uczyć, roboty ręczne dla zręczności poznawać, z prac naukowych czynić skróty.

5. Wolę wzmacniać żyjąc wedle programu na każdą godzinę, dzień, tydzień, miesiąc, rok. Nad zachciankami i namiętnościami panować.

Trudnościami się nie zrażać, cierpliwie, wytrwale pracować, nie żałując wysiłków dla dojścia do celu. Błędów nie opłakiwać, a nie robić dalszych.

6. Pracować planowo, dokładnie, wydajnie.

7. Gospodarować oszczędnie. Zawsze dokonywać więcej dóbr, niż zużywać, aby nadwyżka była podstawą niezależności materialnej. Być umiarkowanym w życiu. Posiadanie utrzymywać w porządku. Nikomu nie być ciężarem, raczej pomocą. Własną pracą wznosić się wzwyż.

Nie zazdrościć.

8. Być chętnie uczynnym, uprzejmym równie dla wszystkich, towarzyskim, niesamolubnym. Za niepowodzenie winić siebie, a nie innych. Przyjaźń z towarzyszami o szlachetnym charakterze pielęgnować. W pracy społecznej i fachowej uczestniczyć. Obowiązki ściśle spełniać. Słowa dotrzymywać, wypowiadanie cenić, raczej milczeć. Postępować etycznie, godnie i lojalnie. Słuszności bronić.

280

Anna Daniewicz

9. Umiłowaną pożyteczną rozrywkę uprawiać (zbiory, muzyka, sztuka, warsztat ręczny, wycieczki, dział nauki etc.).

10. Zjawiska, ludzi oceniać bez uprzedzeń, życzliwie. Mieć zawsze dobrą minę, humor, być gotowym do czynu i współdziałania”.

Piotr Drzewiecki w trakcie wielomiesięcznego pobytu w celi więziennej przeżył naloty alianckie, głód, zimno, ale starał się pomagać młodszym współwięźniom, dzieląc się z nimi skromnymi racjami żywności, czy ciepłym okryciem. Zmarł przed planowanym procesem 8 grudnia 1943 roku w berlińskim więzieniu Tegel.

Nekrolog śp. Piotra Drzewieckiego zamieszczony przez rodzinę w okupacyjnym niemieckim dzienniku „Nowy Kurier Warszawski” E. Wodzyńska, Piotr Drzewiecki. Działacz społeczno-gospodarczy, prezydent Warszawy 1918–1921, Warszawa 2018

Po zakończeniu wojny rodzina przy pomocy Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie sprowadziła prochy Piotra Drzewieckiego do Warszawy i 26 marca 1949 roku zorganizowała uroczysty pogrzeb i pochówek w grobie rodzinnym na Cmentarzu Powązki Cywilne (kwatera 65-3-16, 17).

Warto dodać, iż Rada Krajowa Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych Naczelnej Organizacji Technicznej na posiedzeniu 20 stycznia 2020 roku ustanowiła rok 2020 „Rokiem inżyniera Piotra Stanisława Drzewieckiego” – współzałożyciela inżynierskiego ruchu stowarzyszeniowego oraz inicjatora budowy Domu Technika w Warszawie, pierwszego Prezydenta m.st. Warszawy.

Bibliografia 1. „Dziennik Zarządu m.st. Warszawy”, 28 XI 1921 r., nr 102 2. Czy wiesz kto to jest?, red. Stanisław Łoza, Warszawa 1983, s. 152

Piotr Drzewiecki (1865–1943)…

Grób Prezydenta m.st. Warszawy Piotra Drzewieckiego na Cmentarzu Powązki Cywilne Wikipedia

281

282

Anna Daniewicz

3. Drozdowski Marian Marek, Pierwszy prezydent wolnej Warszawy, „Stolica”, 2018, nr 3, s. 20–23 4. Drozdowski Marian Marek, Piotr Drzewiecki – engineer, mechanical technician, industrialist, president of Warsaw, „Polish Technical Review”, 2019, nr 1, s. 27–30 5. Drozdowski Marian Marek, Rozmowa Radia Warszawa. Prezydent Piotr Drzewiecki, audycja radiowa z dnia 5 X 2020 r., https://soundcloud.com/radio-warszawa/rozm-rw-2020-10-05 [dostęp: 10 IV 2021 r.]

6. Drozdowski Marian Marek, Mańkiewicz-Cudny Ewa, Michalski Krzysztof, Wspominamy Piotra Drzewieckiego, przedwojennego działacza organizacji technicznych, pierwszego po odzyskaniu niepodległości prezydenta Warszawy, jednego z założycieli Polskiego Radia, audycja radiowa z dnia 1 II 2021 r., https://www.polskieradio.pl/7/5098/Artykul/2671485,Inzynier-Piotr-Drzewieckijeden-z-zalozycieli-Polskiego-Radia [dostęp: 10 IV 2021 r.]

7. Drzewiecki Piotr, Najcenniejszy skarb w życiu człowieka, Warszawa 1937 8. Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej, red. Andrzej Garlicki i inni, Warszawa 1999 9. Klarner Czesław, Na 50-lecie pracy Piotra Drzewieckiego, [w:] „Przegląd Techniczny. Czasopismo poświęcone sprawom techniki i przemysłu”, 2 XI 1938 r., nr 21–22, s. 751–763 10. Martyniak Zbigniew, Historia myśli organizatorskiej. Wybitni autorzy z zakresu organizacji i zarządzania w pierwszej połowie XX w., Kraków 2002, s. 160–164 11. Wanat Leon, Za murami Pawiaka, Warszawa 1972 12. Wodzyńska Elżbieta, Piotr Drzewiecki. Działacz społeczno-gospodarczy, prezydent Warszawy 1918–1921, Warszawa 2018

V

aria

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 283-304

Agnieszka Wielosik

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Radom

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii Artistic and functional meaning of micrography Wprowadzenie We wszystkich piśmiennych kulturach i cywilizacjach pismo pełni nie tylko funkcję komunikatywną, ale i artystyczną. Widoczne jest to w kaligrafii chińskiej i japońskiej, a także w piśmie arabskim, hebrajskim, jak i później w europejskich manuskryptach.

Przykładami użycia pisma jako dekoracji są subtelne abstrakcje piktografii chińskiej i japońskiej, eleganckie zniekształcenia arabskich inskrypcji oraz wyszukane kształty liter inicjałów średniowiecznych.

Mikrografia bierze swój źródłosłów z języka greckiego i dosłownie oznacza „mikro-pisanie”. Nazywana jest również mikrokaligrafią, jako żydowska sztuka, wywodząca się z IX w. n.e., jednakże rozwijała się równolegle w świecie chrześcijańskim, arabskim i judejskim. Noty z hebrajskich liter wykorzystuje się do uzyskania formy reprezentacyjnej, figuratywnej, geometrycznej i abstrakcyjnych kształtów. Przez stulecia tworzono głównie czarno-białe mikrografie, ale istnieją też rzadziej występujące, kolorowe, o szczególnej wartości artystycznej. Mikrografia jest zapiskiem na marginesie w postaci wzoru lub kształtu jakiegoś przedmiotu, zwierzęcia lub postaci ludzkiej1.

Wczesne hebrajskie mikrograficzne teksty datowane są na późny wiek IX n.e. i zostały napisane przez żydowskich skrybów w Palestynie i Egipcie. Judejska unikalna sztuka ozdabiania marginesów dotarła do Egiptu, Jemenu i Europy, a jej największy rozkwit przypada na okres między XIII a XV wiekiem. Jako wyraz artystyczny stosowana jest po dziś dzień, nie tylko przez kopistów, ale i artystów na całym świecie, przybierając coraz to nowsze formy i wykorzystując współczesne nowinki techniczne. W XX i XXI wieku mikrografiami uprawianymi na gruncie biblijnym zajmuje się Monachem Boas.

1 Podaję za: Micrography: The Hebrew Word as Art, tekstem wprowadzającym do wystawy mikrografii w trybie online, przez The Jewish Theological Seminary, który znajduje się tutaj: https://web.archive. org/web/20110101140930/http://www.jtsa.edu/prebuilt/exhib/microg/index.shtml [dostęp: 27 I 2021 r.].

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

284

Agnieszka Wielosik

Księga Rodzaju, Monachem Boas, kolorowa mikrografia utworzona z tekstu Księgi Rodzaju, takie kolorowe mikrografie tworzone są przez artystów i sprzedawane jak inne dzieła sztuki, XX/XXI w. https://www.tjjfineartstore.com/menachem-boas/

W czasach średniowiecznych, gdy nie znano jeszcze słowa drukowanego, a ważne treści przekazywano nie tylko metodą ustną, ale i słowem pisanym, znaczenie zyskały ręcznie pisane i przepisywane skrypty, głównie religijne, uświęcone pisma, występujące w kulturze judejskiej, chrześcijańskiej i islamskiej. Przepisywano je z pokolenia na pokolenie, przekazując tradycję religijną, ale i kulturową w danym społeczeństwie.

W Europie średniowiecznej status uświęconej Księgi otrzymała Biblia, tak ważna dla Żydów, jak i chrześcijan. Wyznawcy judaizmu w Biblii, a dokładniej w Torze, czyli Pięcioksięgu, widzą kodeks, zbiór praw i nakazów, według jakich trzeba żyć i postępować w życiu religijnym. Najważniejsze zasady nazywają się micwot, czyli przykazania boże i jest ich 6132. Warto wspomnieć, że „wśród autorytetów rabinicznych brakuje jednolitego stanowiska, które micwy składają się na 613 przykazań, wszyscy jednak zgadzają się, co do samej ich ilości”3.

Biblia Hebrajska (Tanach4) w judaizmie jest odpowiednikiem Starego Testamentu w Piśmie Świętym i najważniejszą spuścizną żydowskiej literatury. Jednak nie samo

2

E. Gordon, 613 Przykazań judaizmu, Kraków–Budapeszt 2009.

3

Ibidem, s. 7.

4 Biblia Hebrajska, zapisywana również jako Tanach, od pierwszych liter hebrajskich poszczególnych jej części, tj. Pięcioksiąg (Tora), Prorocy (Newiim), Pisma (Ktuwim).

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii

285

czytanie oryginalnego dzieła stanowi o zgłębianiu treści biblijnych, ale badanie Pisma, komentowanie i interpretacja poszczególnych fragmentów, wersów, czy pojedynczych słów, nadając im szczególne znaczenie. W ten sposób święty staje się nie tylko tekst Biblii, ale również interpretacja tworzona pieczołowicie przez żydowskich rabinów.

W średniowieczu tradycja żydowskiej egzegezy rabinicznej przybiera na sile, by pogodzić treści biblijne z ówczesną polityką rabinatu5. Judaizm jest żywą, zmieniającą się religią, adaptującą się do realiów społecznych, ale tylko w zakresie interpretacji prawa, będąc jednocześnie stabilną, solidną i nienaruszalną podstawą dla jego wyznawców.

Nigdy nie było jednomyślności wśród rabinów i powstały różne interpretacje tego samego prawa.

Święty język Biblii Za najstarszy tekst biblijny uważa się Pieśń Debory z Księgi Sędziów, datowaną na XII w. p.n.e. Pierwsze księgi zapisywano w językach dominujących, dla danego okresu, w źródłach pisanych6, jakimi były chronologicznie7, paleohebrajski (1200 r. p.n.e. – II w. p.n.e.), hebrajski klasyczny biblijny (misznaicki8 II w. p.n.e. – 500 r. n.e.), w tym czasie też bardzo aktywny był język aramejski9, a obok niego hebrajski biblijny, który w III w. n.e. wyszedł z użycia, a lingua franca stał się język grecki, koine. Z biegiem czasu, na przestrzeni wieków, języki te i poszczególne ich dialekty mieszały się ze sobą, ale językiem głównym świętego tekstu Biblii pozostał język hebrajski. Święte księgi przetłumaczono na język grecki, który stał się językiem dominującym na terenie Basenu Morza Śródziemnego. Dzięki temu zabiegowi ujednolicenia językowego, powstała Septuaginta (III w. p.n.e. – I w. n.e.).

5

Podaję za: A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, przeł. J. Zabierowski, Warszawa 2005, s. 49.

6 Oczywistym jest, iż badacze bazują jedynie na źródłach pisanych, a kwestie języka mówionego pozostają w sferze domysłów, które wynikają z różnorodności zachowanych dokumentów tworzonych na przestrzeni wieków w różnych dialektach i językach. Por. M. Majewski, Klasyfikacja języków semickich, [w:] „Studia Leopoliensia”, 2011, nr 4, s. 137–155.

7

Powołuję się na podział M. Majewskiego, zawarty w artykule Klasyfikacja języków semickich, op. cit.

8 Miszna to ustne uzupełnienie Tory, dyskusje rabiniczne, w których podejmowano problematykę np. czystości rytualnej, komentowano poszczególne fragmenty Tory (Pięcioksięgu), by żyć w zgodzie z wytycznymi od Boga i prawidłowo je rozumieć, biorąc pod uwagę realia społeczne. Zawiera przypowieści, pouczające anegdoty i stanowi ważny element studiów rabinicznych. Język hebrajski misznaicki istniał jedynie w mowie, przekazywany kolejnym pokoleniom, aż do II w. p.n.e., kiedy zaczęto Misznę spisywać, tworząc nową jakość literackiego języka hebrajskiego. Por. A. Unterman, op. cit.

9 Uważa się, iż język aramejski był najbardziej rozpowszechnionym językiem w wiekach II p.n.e. – II n.e. i prawdopodobnie miał największy zasięg terytorialny z języków semickich, dzięki czemu mógł mieszać się z innymi językami, tworząc ich regionalne odmiany. Por. M. Rucki, M. Abdalla, Asyryjczycy – naród, język, wiara, [w:] „Teologia i Człowiek. Kwartalnik Wydziału Teologicznego UMK”, R. 39, 2013, nr 3, s. 199–220, a także P. Muchowski, Język codzienny Judei w I i II wieku w świetle rękopisów znad Morza Martwego, [w:] „Scripta Biblica Et Orientalia”, 2010, nr 2, s. 131–139.

286

Agnieszka Wielosik

Język hebrajski jest bardzo podobny do aramejskiego, łączy je ten sam alfabet, który niewiele różni się w zapisie10. Zdania badaczy na temat dokładnego pochodzenia i klasyfikacji języków semickich są podzielone. Pewne źródła wskazują, że język aramejski był bardziej rozpowszechniony jako język potoczny, podczas gdy język hebrajski stał się językiem literackim Biblii11. Język hebrajski bazuje na alfabecie fenickim, i nazywany jest pismem kwadratowym (każdą literę można napisać na polu kwadratu). Należy do grupy języków abdżad, czyli takich, które w zapisie używają tylko spółgłosek12. W pierwszych stuleciach naszej ery dokonywano interpretacji fragmentów Biblii Hebrajskiej na język aramejski, zapewne by dotrzeć, do większej rzeszy wiernych. Taki komentarz nazywano targumem. W związku z tym język aramejski jest wobec hebrajskiego bardziej archaiczny, używa form gramatycznych, które współcześnie można spotkać w modlitwach okolicznościowych, np. z okazji święta Pesach13. Jest to również czas powstawania dwóch zbiorów komentarzy rabinicznych do Tanachu, czyli Talmudu Babilońskiego, który został ukończony w VI w. n.e. i Talmudu Jerozolimskiego, ukończonego w V w. n.e. Po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 r. n.e. doszło do diaspory, rozproszenia się ludności żydowskiej po całym świecie.

Talmud, a także inne pisma rabiniczne, wskazywały wierzącym Żydom drogę prawdziwej wiary, podpowiadając jak dostosować się do nowych zaistniałych warunków.

Mistycyzm żydowski mówi o dwóch Torach, pierwszej, zapisanej, i drugiej, mówio14 nej . Stąd też tradycja pisana i ustna. Aby być prawdziwie wierzącym Żydem, należy nie tylko znać język, ale i potrafić go odpowiednio przeczytać. W zapisie spółgłoskowym, staje się to o tyle trudne, że nie znając przekazywanych tradycją ustną wokalizacji, nie ma szans na prawidłowe odczytanie świętych tekstów. Język hebrajski staje się dostępny tylko dla wtajemniczonych, nazywany jest też czasem językiem aniołów.

Na długie lata pozornie znika z powierzchni ziemi, stając się językiem li tylko, liturgicznym. W tym czasie mocy nabierają jego dialekty, połączenia pisma hebrajskiego z językami germańskimi i hiszpańskim, tworząc odpowiednio: jidysz, u Żydów Aszkenazyjskich, i ladino u Sefardyjczyków (zapisywane początkowo alfabetem hebrajskim, a w końcu łacińskim). Czasy od V w. n.e. aż do XIX wieku są dla języka hebrajskiego okresem stagnacji, i dopiero w 1880 roku, za sprawą ruchu syjonistów, język hebrajski 10 Jako protoplastę języka hebrajskiego wskazuje się języki zachodniosemickie, głównie język kananejski i pismo fenickie. Podaję za: M. Majewski, op. cit.

11

Ibidem.

12

M. Majewski, Język fenicki – brat bliźniak języka hebrajskiego?, [w:] „Słowo jego płonęło jak ogień” (Syr 48,1). Księga Pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Tadeusza Brzegowego, Tarnów 2011, s. 189–207.

13 Przykładem takim może być wyliczanka dziecięca Had gadia, która pierwotnie powstała w języku aramejskim, ale posiada swoją wersję hebrajską, z odmianą ladino i arabską. Jest to nieodłączny element wieczerzy Pesach.

14 Por. G.S. Scholem, Dziesięć ahistorycznych tez o kabale, przeł. X. Dolińska, A. Lipszyc, [w:] „Literatura na Świecie”, 1997, nr 7 (312), s. 236–243.

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii

287

przechodzi wielki renesans. Od tego momentu można mówić o tworzeniu się języka, jaki znany jest obecnie w Izraelu.

Specyfiką języka hebrajskiego, jak i innych semickich (np. język arabski15), co zostało już wspomniane, jest zapis spółgłoskowy, podczas gdy samogłoski nadawane są przez mówiącego. Można je też zapisać w formie odpowiednich znaków diakrytycznych jak kropki i kreski, ale nie jest to praktykowane w tekstach o wyższej wartości. Trzeba wykazać się bardzo dobrą znajomością języka, by prawidłowo odczytać tekst. Przy różnym odczytaniu, a co za tym idzie, nadaniu samogłosek, słowo może nabrać innego znaczenia. W celu zmniejszenia różnorodności interpretacyjnej, skrybowie na marginesach zaopatrywali tekst w uwagi gramatyczne, dotyczące występowania danego słowa w określonej formie. Hebrajskie czasowniki składają się z rdzenia, zbudowanego z trzech spółgłosek, i jest to punkt wyjścia do rozszyfrowywania jego znaczenia. Jedynym słowem, które zapisywane jest w Torze z uwzględnieniem samogłosek, to tetragram YHWH, oznaczający Boga, ale, co najciekawsze, nigdy nie jest on odczytywany jako Jahwe czy Jehowa, a w ten sposób można go właśnie odczytywać, tylko stosuje się wymiennie określenie Adonai, oznaczające Pana, lub Elohim16 oznaczające Boga, a właściwie bogów w liczbie mnogiej17 (sic!).

Uczeni żydowscy działający w okresie od VI do IX w. n.e., którzy zajmowali się przepisywaniem świętych ksiąg, opracowali system zapisu samogłosek w alfabecie hebrajskim, tworząc oficjalny tekst Biblii Hebrajskiej. Nazywani są masoretami, od hebrajskiego słowa masorah, oznaczającego ‘tradycję’18. Dzięki nim każdy kolejny sofer, czyli kopista, mógł przekazywać święty tekst kolejnym pokoleniom.

Jak pisze Ewa Gordon: „Pismo hebrajskie pełni centralną rolę w żydowskiej religii i sztuce. Hebrajskie litery mają status świętości, a język hebrajski określany jako laszon hakodesz – «święty język». Teksty judaizmu, kopiowane na użytek wypełniania przykazań, muszą być przepisywane ręcznie, zgodnie z wielowiekowymi przepisami żydowskiego prawa religijnego (halachy) i w oparciu o ponad 4500 szczegółowych praw. Przede wszystkim teksty te muszą być kopiowane przez właściwego człowieka, sofera, którego osobista świętość i intencja podczas pisania wpływają na świętość kopiowanego przedmiotu. W Talmudzie praca sofera określana jest jako mlechet szamajim, «niebiańskie rzemiosło», i nie każdy człowiek nadaje się do tego zawodu”19.

15

G. Alani, Kaligrafia arabska, tłum. I. Waleńczak, Warszawa 2008.

16

Warto zwrócić uwagę, że zarówno przy Adonai i Elohim zostaje zachowana ta sama wokalizacja, co przy tetragramie YHWH. 17 Elohim to liczba mnoga od słowa El, oznaczającego pojedynczego boga, ale często w Biblii stosuje się liczbę mnogą także na określenie tego jedynego, mając na celu podniesienie jego majestatu, ale może też wynikać z archaiczności tekstu i ówczesnych poglądów na politeizm, który mógł być wyznawany przez pierwszych Izraelitów.

18

E. Gordon, Kaligrafia hebrajska, Kraków 2019, s. 282.

19

Ibidem, s. 13.

288

Agnieszka Wielosik

Judaizm jest religią prawa, które istotne jest w każdym aspekcie życia, nie tylko religijnym, ale i artystycznym. Soferzy dbali o to, by przy przepisywaniu nie popełnić błędu, jeśli został popełniony, całą pracę trzeba było zaczynać od początku, a zwój nie nadawał się do użycia. Jedynie bezbłędnie zapisana Tora, mogła zostać uznana za uświęconą. Zapisywano ją na jednym zwoju20, którego nie mogła dotknąć kobieta ani dziecko21, a po jej napisaniu również żaden inny człowiek, dlatego do odczytania świętego tekstu używa się do tej pory wskaźnika nazywanego jadem ( jad, po hebr. ręka). Zapewnia on, że podczas czytania pergamin nie zostanie dotknięty bezpośrednio przez rabina.

Mikrografia jako sztuka Podczas procesu przepisywania soferzy uwzględniali na marginesach drobne uwagi gramatyczne, podając, ile razy dane słowo zostało użyte w tekście i gdzie dokładnie, aby nadać konkretny kontekst danemu słowu i by zmniejszyć jego zakres semantyczny.

I te właśnie zapiski, tworzone na marginesach, są punktem wyjścia dla powstania mikrografii, czyli artystycznych zapisów stworzonych z hebrajskich liter. W późniejszych wiekach średnich uwagi te zyskały funkcję ozdobną. Drobne przypisy przybierały różne formy, ornamentów roślinnych, a także zwierząt, a niekiedy całe historie spisywane były w formie takich kaligrafii.

Najwcześniejszy średniowieczny hebrajski manuskrypt został stworzony przez jednego z masoretów, który opracował system samogłoskowy alfabetu hebrajskiego, Moshe Ben Ashera. Jego Księga Proroków datowana jest na lata 895–6 n.e. i pochodzi z Kairu z synagogi karaimskiej. Można w niej wyróżnić mikrografię zewnętrzną, dotyczącą frontyspisu, jak i wewnętrzną, w formie przypisów widniejących na marginesach ksiąg biblijnych. Masoreckie przypisy i okazjonalne psalmy lub dedykacje mogły być połączone z malowanymi ornamentami, wpleść grafikę w stronę tytułową, by stworzyć wzorzystą stronę frontyspisu. Członkowie rodziny Ben Ashera uważani byli za mistrzów masoreckich, od późnego wieku VIII do wczesnego X. Przekazali oni tradycję dekorowania manuskryptów kolejnym pokoleniom, a sztuka ozdobnej kaligrafii szybko się rozprzestrzeniła, docierając z Izraela i Egiptu, na południe do Jemenu, i na północ do Europy. We wczesnych księgach biblijnych z ziemi Izraela i Egiptu dekoracje zazwyczaj przybierały kształty geometryczne i abstrakcyjne, zgodnie z ikonoklastycznym charakterem współczesnej sztuki islamskiej, chociaż spotyka się też motywy architektoniczne i roślinne. Soferzy, rytualni skrybowie, adepci w pisaniu małych mezuz22, które muszą być zapisywane zdyscyplinowaną, dokładną 20

Ibidem, s. 117. Zwój wykonany był ze skóry zwierzęcej, odpowiednich zwierząt.

21

Istniała możliwość przepisywania ksiąg przez kobiety, ale wyłącznie na użytek domowy, ibidem, s. 16.

22 Mezuza to mały pojemniczek z ukrytym w środku zwitkiem pergaminu z wypisanym błogosławieństwem z Tory, przymocowany ukośnie z prawej strony do framugi drzwi wejściowych domu.

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii

289

ręką, przyzwyczajoną do małego skryptu, w mikrografii znaleźli sposób na realizację swych talentów artystycznych. Nadawanie wymyślnych kształtów pobocznemu tekstowi stanowiło ujście dla artystycznego środka wyrazu, gdyż byli obwarowani mnóstwem przepisów, nakazów i zakazów, związanych z kopiowaniem tekstu biblijnego.

Pięcioksiąg Jonasza i księgi prorockie, autor: Baruch, przedstawia Jonasza zjadanego przez wielką rybę.

Niemcy, druga poł. XIII w., manuskrypt przechowywany jest w British Library https://www.bl.uk/collection-items/yonah-pentateuch-add-ms-21160

Nie było jednak zgody między rabinami, co do stosowania ozdobnych ornamentów złożonych z liter, i co jakiś czas skrybowie spotykali się z falami krytyki. Jednym z bardziej znanych oponentów był Jehuda He-Hasid (żyjący na przełomie XII/XIII w.),

290

Agnieszka Wielosik

który uważał dekorowanie tekstu za pozbawianie go użyteczności, i nakazywał, aby tekst przepisywany był bez zbędnych ozdobników. Najciekawsze jest, że właśnie na ten czas przypada największy rozkwit tworzenia mikrografii, aż do wynalezienia druku.

Pięcioksiąg Jonasza i księgi prorockie, autor: Baruch, Niemcy, XIV w., British Library https://www.bl.uk/collection-items/yonah-pentateuch-add-ms-21160

Druk zmienił postrzeganie pisma, mniej przepisywano ręcznie, ergo, mniej ozdabiano, ale i tutaj mikrografia znalazła swoje ujście, stając się popularną dekoracją ketub, czyli kontraktów małżeńskich, mezuz, czyli zwojów w specjalnych pojemniczkach, montowanych na framugach drzwi, zawłaszczając sztukę użytkową i okolicznościową.

W Egipcie ketuby dekorowane były mikrografiami od XII wieku. W Jemenie hebrajska

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii

291

mikrografia osiągnęła swój szczyt w XV wieku. Marginalna masora w Jemenie była prosta i geometryczna, zawierała wąsko splecione równoległe linie, zygzaki i przekątne, to najpopularniejsze znaki, najbardziej charakterystyczne dla sztuki Jemenu.

Pięcioksiąg Sanaa, autor nieznany, Jemen, 1469 r., British Library https://www.bl.uk/collection-items/sanaa-pentateuch-or-2348

Tekstualny materiał jemeńskich manuskryptów był biblijny, ze szczególnym uwzględnieniem Psalmów. Już w XIII wieku żydowscy skrybowie w Europie przyjmowali za pewnik tradycję ozdobnych dekoracji mikrograficznych w luksusowych Bibliach. W Hiszpanii złożone, przeplatające się niefiguratywne motywy stanowią punkt kulminacyjny sztuki żydowskiej w tym kraju.

292

Agnieszka Wielosik

Pięcioksiąg, tzw. „Duke of Sussex Bible”, Hiszpania, XIV w., British Library https://www.bl.uk/collection-items/duke-of-sussex-bible-add-ms-15252

W marginalnych zapisach pisarz korzystał z szerokiego wachlarza form geometrycznych, roślinnych, abstrakcyjnych i reprezentacyjnych, w tym takich specyficznie żydowskich symboli jak kandelabry, „drzewo życia” i Magen David (Gwiazda Dawida). Czasami przedmiot tekstu biblijnego był ilustrowany mikrografią. Przeplatające się mikrogramy związane z tradycją sefardyjską (hiszpańsko-żydowską) pojawiały się również w rękopisach aszkenazyjskich (francusko-niemiecko-żydowskich), ale często można było znaleźć również motywy zwierzęce, pospolite marginalia w gotyckich iluminowanych rękopisach.

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii

293

Pięcioksiąg Sanaa, zbliżenie, Jemen, 1469 r. https://blog.nli.org.il/en/micrography/

Tradycja dekorowania marginesów uzyskała różne ożywione i nieożywione formy, takie jak: lwy, słonie, kaczki, kozy, konie, jelenie, niedźwiedzie, wielbłądy, klucze, flagi, maski, smoki, jednorożce i rycerzy walczących w potyczkach. Czasami kopiści podpisywali się pod swoimi małymi dziełami sztuki. Okres rozkwitu mikrografii aszkenazyjskiej i sefardyjskiej przypadał na XIII do XV wieku. Wraz z wynalezieniem druku w połowie XV wieku wyprodukowano mniej biblijnych rękopisów. Jednak żydowscy skrybowie nie porzucili mikrografii jako formy artystycznego wyrazu. Na początku XVII wieku włoscy skrybowie zaczęli dekorować ketuby (umowy małżeńskie) mikrografią.

Wybrali wersety z Pieśni nad Pieśniami, Psalmów, Przysłów oraz z Księgi Rut i Księgi Estery, a także błogosławieństwa dla szczęścia młodej pary na podstawie fragmentów biblijnych, rysując je w formach geometrycznych i architektonicznych, kwiatów, herbów rodzinnych, a nawet nagich postaci Adama i Ewy. Inne ilustracje mikrograficzne na pergaminie lub cienkim papierze zostały również wykonane we Włoszech, wśród nich kalendarze omerowe (używane do liczenia dni między Pesach a początkiem Szawuot), dekoracje na święta Kuczek (Sukkot) i Purim.

294

Agnieszka Wielosik

Pieśń nad Pieśniami, prawdopodobnie jest to prezent ślubny dla młodej pary, Hamburg, 1824 r. https://web.archive.org/web/20110101222033/http://www.jtsa.edu/prebuilt/exhib/microg/05.shtml

W Europie od XVIII wieku obrazy mikrograficzne przedstawiające biblijne lub symboliczne tematy związane ze świętami lub modlitwami były zapisywane na pergaminie lub papierze i przeznaczone do wieszania w domach. U skrybów zamawiano także małe zbiory błogosławieństw na specjalne okazje. W XVIII wieku zaczęły pojawiać się mikrograficzne portrety członków rodziny królewskiej. Natomiast w XIX wieku

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii

295

popularnymi tematami byli rabini, autorzy poematów, czołowi syjoniści, wpływowi ludzie na wysokich stanowiskach, ludzie z szeroko pojętego świata kultury i polityki, a także sceny biblijne i święte miejsca w Jerozolimie. Mikrografowie zaczęli pojawiać się także w Anglii, Francji, Holandii, Rosji i Polsce, a pod koniec wieku sztuka została sprowadzona do Ameryki i Afryki Północnej i ponownie wprowadzona w Palestynie, a później w Izraelu. Skrybowie i drukarze szybko zaczęli zdawać sobie sprawę z potencjału prasy litograficznej do niedrogiego powielania i rozpowszechniania mikrografii.

Kalendarz omerowy, Włochy, 1825 r. https://web.archive.org/web/20110101183318/http://www.jtsa.edu/prebuilt/exhib/microg/01.shtml

296

Agnieszka Wielosik

Portret Mojżesza, autor: Hillel Braverman, Francja, 1870 r. https://www.jewishvirtuallibrary.org/a-menorah-and-micrography-judaic-treasures

W XIX wieku sztuka dekorowania marginesów zeszła na dalszy plan i jeszcze mocniej przybrała na sile jako dzieło samo w sobie, często oderwana od świętego tekstu Biblii. Taką cezurą może być mikrografia z 1849 roku, utworzona w Londynie przez Dayyana Aarona ben Jehuda Leib z Lissy, jako prezent ślubny dla rodziny królewskiej.

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii

297

Blessings for Betrothal and Marriage and Pidyon ha Ben, pl. Błogosławieństwa na zaręczyny i małżeństwo oraz posługa odkupienia pierworodnych, autor: Dayyan Aaron ben Jehuda Leib z Lissy, Londyn, 1849 r. https://richardmcbee.com/writings/jewish-art-before-1945/item/micrography-the-hebrew-word-as-art

Zawarte w niej przeplatające się motywy i symbole oznaczające władzę królewską mają podkreślić majestat i ważność ozdobnego dokumentu i prezentu. W ten sposób można wyróżnić dwa rodzaje mikrografii, pierwszy z nich to czysto dekoracyjny zapis na marginesach, a drugi rodzaj to mikrografia graficzna, która w formie obrazu,

298

Agnieszka Wielosik

za pomocą tekstu, przedstawia konkretny temat, nadając mu dodatkowe, uzupełniające znaczenie. Częściej można było spotkać cały tekst ujęty w obraz figuratywny, jak w kalendarzu omerowym z 1825 roku, który przedstawia jelonka skubiącego krzaczek, jako symbol odnawiających się poszukiwań Tory, w związku ze zbliżającym się świętem Szawuot (upamiętniające nadanie Mojżeszowi Tory na górze Synaj), czy Księgę Jonasza jako okręt, do którego „naszkicowania” wykorzystany został tekst biblijny historii o Jonaszu i midraszowe, czyli egzegetyczne wyjaśnienia go dotyczące, z końca wieku XIX.

Księga Jonasza, autor: Moses Elijah Goldstein, rycina w formie okrętu wykorzystuje oprócz samej księgi, również midraszowe komentarze do niej; koniec XIX w. https://web.archive.org/web/20110101222347/http://www.jtsa.edu/prebuilt/exhib/microg/06.shtml

W tym czasie tekst schodzi na dalszy plan, dając pierwszeństwo figurze, jaką ten tekst przedstawia. Sam tekst staje się wtórny wobec dzieła wizualnego. Druga połowa XIX wieku to burzliwy czas dla Żydów europejskich, powstają nowe ruchy religijne i polityczne. Theodor Herzl, dziennikarz i publicysta, zakłada ruch syjonistyczny, w którym nawołuje między innymi, do odbudowania języka hebrajskiego, jako narodowego języka Żydów.

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii

299

Theodor Herzl, założyciel ruchu syjonistycznego, jego portret mikrograficzny powstał z tekstu jego utworu, autorem portretu jest Osias Wolinski, Lwów, 1913 r. https://israeled.org/wp-content/uploads/2018/05/image2-19.jpeg

W tym czasie dramaturg i poeta Abraham Goldfaden pieczołowicie dba o język jidysz, który według niego powinien zostać narodowym językiem żydowskim. Swoje dzieła tworzy w języku jidysz (ale też po hebrajsku) i zapisuje się w historii kultury żydowskiej jako twórca nowoczesnego teatru żydowskiego.

300

Agnieszka Wielosik

Abraham Goldfaden, portret utworzony jest z jego najbardziej znanego poematu Szulamit, który powstał na podstawie Pieśni nad Pieśniami, autor portretu: prawdopodobnie Jacob Gordin, również dramatopisarz, współczesny Goldfadenowi, reformator teatru żydowskiego; XIX/XX w. http://yiddish.haifa.ac.il/tmr/tmr09/tmr09007.htm

Pod koniec XX wieku żydowscy soferzy i kaligrafowie nadal uprawiali tę sztukę, wprowadzając nowe tematy i znajdując twórcze zastosowania tej starodawnej formy sztuki.

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii

301

Podsumowanie Unikalność mikrografii jako żydowskiej sztuki nie leży tylko w jej pochodzeniu, ale i w jej żywotności, która nie zniknęła z powierzchni ziemi, a przetrwała stulecia, będąc praktykowaną nawet w dzisiejszych czasach i przybierając różne formy. Sztuka mikrografii, zdobywając nowe tereny, jest wykorzystywana w nowoczesnej sztuce, używając alfabetu łacińskiego, tworząc z wyrazów pożądany obraz. Można tu wspomnieć słynnego konia francuskiego poety Apollinaire’a, który jest wierszem zapisanym w postaci wierzchowca.

Koń, Guillaume Apollinaire, kalligram, druga dekada XX w. https://opolnocywparyzu.pl/wp-content/uploads/2016/04/Guillaume_ Apollinaire_-_Calligramme_-_Cheval.png

A także współcześnie mikrografiami można nazwać obrazy stworzone z mnóstwa mniejszych obrazków, zdjęć.

302

Agnieszka Wielosik

Przez stulecia sztuka tworzenia mikrografii przeszła długą drogę, od drobnych marginalnych zapisów, przez coraz bardziej fantazyjne, aż stały się autonomicznym dziełem sztuki. Współcześnie mikrografia obecna jest na całym świecie, sięgają po nią artyści i literaci. Zeszła z piedestału świętych ksiąg, dając się poznać szerszej publiczności także w sztuce świeckiej. W Izraelu wciąż powstają mikrografie o tematyce biblijnej, czego przykładem jest twórczość Monachema Boasa. Jego prace przedstawiają konkretną scenę biblijną, a do jej zobrazowania służy tekst jednej księgi, przeważnie Tory. Hebrajskie litery wypełniają cały obraz, który oprócz nadania słowom kształtu jest też zróżnicowany kolorystycznie.

Rozstąpienie się morza, Monachem Boas, wykorzystał cały tekst Księgi Wyjścia; dzieło współczesne https://www.tjjfineartstore.com/menachem-boas/

W dzisiejszych czasach świecką mikrografię wykorzystuje się często w plakatach reklamowych, portretach upamiętniających ważne osobistości, autoportretach, stała się także częścią kierunku w sztuce o nazwie trash-art (sztuka wykorzystująca śmieci, jako forma recyklingu), dając jej twórcom szerokie pole do manewru 23. A wszystko zaczęło się od skromnych ozdób na marginesach monotonnie przepisywanych manuskryptów.

23

https://gawno.com/2009/05/micrography-text-art-and-typography/ [dostęp: 27 I 2021 r.]

Artystyczne i funkcjonalne znaczenie mikrografii

303

Bibliografia 1. Alani Ghani, Kaligrafia arabska, tłum. I. Waleńczak, Wyd. RM, Warszawa 2008 2. Gordon Ewa, 613 przykazań judaizmu, Wyd. Austeria, Kraków–Budapeszt 2009 3. Gordon Ewa, Kaligrafia hebrajska, Wyd. «Scriptum», Kraków 2019 4. Halperin Dalia-Ruth, Micrography – a Jewish Art, publ. 29 II 2016 r., [w:] https://www.bl.uk/ hebrew-manuscripts/articles/micrography-a-jewish-art [dostęp: 25 I 2021 r.]

5. Halperin Dalia-Ruth, Micrography: the Art of Drawing with Letters, publ. 5 III 2019 r., [w:] https:// blog.nli.org.il/en/micrography/ [dostęp: 25 I 2021 r.]

6. Kania Ireneusz, Ścieżka nocy, Wyd. Znak, Kraków 2001 7. Majewski Marcin, Język fenicki – brat bliźniak języka hebrajskiego?, [w:] „Słowo jego płonęło jak ogień” (Syr 48,1). Księga Pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Tadeusza Brzegowego, Wyd. Diecezji Tarnowskiej Biblos, Tarnów 2011, s. 189–207 8. Majewski Marcin, Klasyfikacja języków semickich, [w:] „Studia Leopoliensia”, 2011, nr 4, s. 137–155 9. Micrography: The Hebrew Word as Art, [w:] https://web.archive.org/web/20110101140930/http:// www.jtsa.edu/prebuilt/exhib/microg/index.shtml [dostęp: 27 I 2021 r.]

10. Muchowski Piotr, Język codzienny Judei w I i II wieku w świetle rękopisów znad Morza Martwego, [w:] „Scripta Biblica Et Orientalia”, 2010, nr 2, s. 131–139 11. Pokorna Miluse, Kaligrafia. Sztuka pisania, przeł. A. Jakubowska, Wyd. RM, Warszawa 2006 12. Rucki Mirosław, Abdalla Michael, Asyryjczycy – naród, język, wiara, [w:] „Teologia i Człowiek.

Kwartalnik Wydziału Teologicznego UMK”, R. 39, 2013, nr 3, s. 199–220 13. Scholem Gershom G., Dziesięć ahistorycznych tez o kabale, przeł. X. Dolińska, A. Lipszyc, [w:] „Literatura na Świecie”, 1997, nr 7 (312), s. 236–243 14. „The Mendele Review: Yiddish Literature and Language (A Companion to MENDELE)” vol.

09.07.2005 (159), [w:] http://yiddish.haifa.ac.il/tmr/tmr09/tmr09007.htm [dostęp: 25 I 2021 r.]

15. Unterman Alan, Żydzi. Wiara i życie, przeł. J. Zabierowski, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 2005

v

v

v

Streszczenie Artykuł dotyczy mikrografii, mało znanej sztuki żydowskiej, która wyszła z kuluarów swojej funkcjonalności, stając się ozdobą średniowiecznych rękopisów.

Pierwsza część artykułu skupia się na genezie powstawania mikrografii, związanej ze specyfiką języka hebrajskiego, a także na aspekcie religijnym i kulturowym. Jest to potrzebne tło, które lepiej pozwala zrozumieć wyjątkowość tej dziedziny sztuki. W dalszej części następuje przekrój przez historyczny rozwój sztuki mikrografii, poparty krótko opisanymi przykładami. Obrazuje, w jaki sposób ta unikalna sztuka ozdabiania marginesów, zmieniała się na przestrzeni wieków, ściśle związanej z religią żydowską, stając się zupełnie autonomiczną dziedziną sztuki świeckiej.

Słowa kluczowe: mikrografia, sztuka, sztuka żydowska, sztuka pisania, język hebrajski.

304

Agnieszka Wielosik

Summary This article is about micrography, the barely known Jewish art, that emerged from the lobbies of its functionality becoming decorations on the medieval manuscripts.

First part of the article focuses on the genesis of micrography, related to the Hebrew language specificity, as well as on the religious and cultural aspects. That background is needed to better understand the uniqueness of this field of art. The following part of the article is about historical process of micrography art, supported by short examples. It illustrates the way this unique art of decorating margins transformed over the centuries from closely related to Jewish religion to autonomous field of secular art.

Keywords: micrograph, art, Jewish art, art of writing, Hebrew language.

Zż Y C I A

BI BLIOTEK I

–

K RON I K A

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 305 -312

Wydarzyło się… ​Koszalin, 6 marca 2021 r.

60-lecie Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Koszalinie Koszaliński Oddział GBL powstał w drugiej połowie 1960 roku – wtedy zaczęły napływać do tworzącej się biblioteki pierwsze medyczne książki i czasopisma naukowe. Oddział otrzymał niewielką siedzibę w Szpitalu Wojewódzkim. Oficjalne otwarcie biblioteki nastąpiło 6 marca 1961 roku. Oddział GBL w Koszalinie posiadał wówczas 396 egzemplarzy książek oraz 273 egzemplarze czasopism.

Pierwszym kierownikiem biblioteki został dr Leon Konieczny, znany koszaliński chirurg, który był bardzo zaangażowany w tworzenie medycznej biblioteki w naszym mieście. Pierwszą bibliotekarką Oddziału została Felicja Mazurkiewicz, która gromadziła i katalogowała napływające z Warszawy do Koszalina zbiory. Przez 23 lata funkcję kierowników biblioteki pełnili lekarze. Dopiero w 1984 roku funkcję kierownika objęła bibliotekarka, Alicja Woźniakowska, która prowadziła bibliotekę do 2017 roku. W 2018 roku zastąpiła ją Joanna Przybyło, która była związana z GBL przez 2 lata.

Obecnie funkcję kierownika pełni Magdalena Młynarczyk. Od 2001 roku na stanowisku bibliotekarki pracuje Anna Maksymiuk, obchodząca w czerwcu br. jubileusz 20-lecia pracy w Oddziale.

Plakat promujący działalność Oddziału GBL w Koszalinie Archiwum Głównej Biblioteki Lekarskiej (Warszawa)

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

306

Z życia Biblioteki – Kronika

Z życia Biblioteki – Kronika

307

Oddział GBL w Koszalinie przez 52 lata mieścił się na terenie szpitala, kilkukrotnie zmieniając siedzibę w obrębie placówki. W latach 2012–2018 biblioteka lekarska przyjmowała czytelników przy ul. Partyzantów 15 A. Od ponad 2 lat koszaliński Oddział zlokalizowany jest przy ul. Piłsudskiego 74/1.

Aktualnie biblioteka posiada prawie 10 tys. książek oraz ponad 1000 egzemplarzy czasopism.

Na bieżąco prenumeruje 36 tytułów naukowych i fachowych czasopism medycznych. Księgozbiór jest systematycznie rozbudowywany, w bibliotece gromadzone są publikacje z zakresu medycyny i nauk pokrewnych (psychologia, chemia, biologia). GBL udostępnia słowniki, atlasy, opracowania i podręczniki medyczne, przede wszystkim z anatomii, fizjologii, ratownictwa medycznego, farmacji, fizjoterapii, medycyny klinicznej, pielęgniarstwa, chirurgii, ginekologii, ale także z historii medycyny, higieny odżywiania, medycyny sportowej czy kosmetyki.

Czas pandemii uniemożliwił zorganizowanie stosownych obchodów jubileuszu Oddziału, dlatego namiastką miejskiego świętowania były publikacje przypominające 60-letnią obecność GBL w Koszalinie, które ukazały się w „Głosie Koszalińskim”, tygodniku „Miasto” oraz w „Biuletynie Okręgowej Izby Lekarskiej w Koszalinie”, jak również na miejskich portalach informacyjnych. Wdzięcznym gestem były życzenia nadesłane przez Prezydenta Miasta Koszalina oraz wizyta bibliotekarek z Koszalińskiej Biblioteki Publicznej. Jubileusz podsumowany został materiałem lokalnej telewizji o historii i usługach Biblioteki.

Magdalena Młynarczyk

Warszawa, 15 marca 2021 r.

Działalność Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki w czasie pandemii W związku z zaostrzeniem sytuacji epidemicznej, od dnia 15 marca 2021 r. Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki w Warszawie i jej oddziały terenowe zawiesiły stacjonarną obsługę Czytelników.

Zamówienia na tematyczne zestawienia literatury, kopie z materiałów bibliotecznych oraz potwierdzenia udziału w publikacjach realizowane były za pośrednictwem poczty elektronicznej. Osobom zainteresowanym, posiadającym kartę biblioteczną, zapewniono zdalny dostęp do baz elektronicznych GBL. Od 10 maja 2021 r. GBL i jej oddziały terenowe wznowiły stacjonarną obsługę Czytelników w zakresie wypożyczeń i zwrotów książek, bez wolnego dostępu do księgozbioru i możliwości korzystania z czytelni. Wypożyczenia i zwroty książek odbywały się z zachowaniem wymaganego reżimu sanitarnego, po uprzednim umówieniu wizyty w Bibliotece.

Ewa Szczodruch

Katowice, 12 kwietnia 2021 r.

Ponowne uruchomienie katowickiego oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej 12 kwietnia 2021 roku, po wielu miesiącach intensywnych przygotowań i wytężonych prac, nastąpiło ponowne otwarcie Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Katowicach.

Proces przeprowadzki rozpoczęła inwentaryzacja całego księgozbioru, który następnie spakowano i przetransportowano wraz z wyposażeniem biblioteki do nowej siedziby. Biblioteka zyskała nowe oblicze i odświeżyła wizerunek, nadal jednak pozostała przyjazna dla odbiorców i realizuje wszelkie potrzeby związane z czytelnictwem.

Oddział katowicki mieści się obecnie przy ulicy Sokolskiej 65, usytuowany jest w północnej części miasta, blisko ścisłego centrum, na terenie dzielnicy Koszutka, blisko głównych arterii komunikacyjnych. W okolicy znajdują się parki oraz Hala Widowiskowo-Sportowa Spodek i największe w Polsce Międzynarodowe Centrum Kongresowe.

308

Z życia Biblioteki – Kronika

W bibliotece mieści się wypożyczalnia i czytelnia, gdzie zgromadzono w chwili obecnej około 4200 woluminów, obejmujących swoją tematyką głównie publikacje z zakresu nauk medycznych. W czytelni można korzystać z książek, czasopism, materiałów z magazynów zamkniętych oraz publikacji sprowadzanych z innych bibliotek.

Znaczna część księgozbioru znajduje się w otwartych strefach i ma charakter ogólnodostępny, każdy egzemplarz można swobodnie przejrzeć i zdecydować, czy chce się z niego skorzystać.

Pracownicy biblioteki udzielają informacji bezpośrednich, telefonicznych oraz pisemnych – drogą e-mailową – w zakresie danych rzeczowych, tj. faktów, osób, dat, adresów oraz w zakresie informacji katalogowej. Bez zmian pozostaje usługa przygotowywania zestawień tematycznych, przyjmowanie zamówień na kserokopie materiałów z GBL a także pośrednictwo w zamawianiu kserokopii dokumentów z innych bibliotek; elektroniczne kopiowanie dokumentów (skanowanie, nagrywanie, wydruki) oraz pośrednictwo w korzystaniu ze zbiorów i usług informacyjnych GBL w Warszawie.

Użytkownicy posiadający własny sprzęt mogą korzystać z bezprzewodowego Internetu lub ze stanowisk komputerowych przeznaczonych specjalnie dla czytelników. Niezmienny pozostaje także dostęp do baz własnych GBL, pełnotekstowych baz czasopiśmienniczych i baz bibliograficznych.

Serdecznie zapraszamy!

Anna Górnicka-Stangrett

Nowa siedziba Oddziału GBL w Katowicach Archiwum Głównej Biblioteki Lekarskiej (Warszawa)

Z życia Biblioteki – Kronika

309

Bydgoszcz, 22–23 kwietnia 2021 r.

Ogólnopolska konferencja naukowa Żółć – gniew – furia. Medyczne i kulturowe aspekty na przestrzeni dziejów W trybie online odbyła się ogólnopolska konferencja naukowa Żółć – gniew – furia. Medyczne i kulturowe aspekty na przestrzeni dziejów. Organizatorami wydarzenia była Fundacja Naukowa „Bydgoska Szkoła Historii Nauk Medycznych”, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, oraz Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Patronat medialny objął magazyn „Świat Lekarza. Nowe Terapie”.

W spotkaniu uczestniczyli zarówno lekarze, studenci, pracownicy naukowi, filozofowie, psychologowie, religioznawcy, literaturoznawcy itp. Podczas dwudniowego spotkania uczestnicy mieli okazję wysłuchać aż 31 wystąpień. Każdy dzień był podzielony na trzy sesje. W każdej sesji był zaplanowany czas na dyskusję lub komentarz do wygłoszonych referatów.

Celem konferencji była próba przedstawienia aktualnych badań prowadzonych w następujących obszarach badawczych: • • • • • • •

Żółć i cholerycy. Stan duszy i ciała, Wpływ Marsa. Znaki zodiaku. Żółć a astrologia, Żółć – gniew – furia w kulturze (i popkulturze), Motyw gniewu – furii w sztuce i literaturze, Żółć i cholerycy w dawnym dyskursie medycznym, Żółć w świetle współczesnych standardów medycznych, Temperament choleryczny w świetle współczesnej psychologii.

Temat żółci podejmowany na konferencji nie ograniczał się ani do zasięgu geograficznego, czy zakresu chronologicznego podejmowanych zagadnień.

Konferencja była kolejnym tego typu wydarzeniem poświęconym tematyce humorów w koncepcji zdrowia i choroby stworzonej przez Hipokratesa (V/IV w. p.n.e.).

Podczas konferencji Główną Bibliotekę Lekarską reprezentowała Magda Szafarska z Działu Starej Książki Medycznej, która wygłosiła referat pod tytułem Kalomel – lek na żółć.

Kalomel to ciężki, biały, bezwonny, słodkawy minerał halogenkowy zawierający chlorek rtęci o wzorze Hg2Cl2. Używano go jako lekarstwa od XVI wieku do początku XX stulecia niemal na wszystkie choroby. Ładnie brzmiąca nazwa oraz niepozorny wygląd (biały proszek) kalomelu pozwoliły sądzić, że jest to środek zupełnie nieszkodliwy. Jednak dziś wiemy – jest równie szkodliwy i toksyczny jak niejedna substancja trująca.

Kalomel przyjmowany doustnie ma silne działanie przeczyszczające – bardzo szybko i skutecznie oczyszcza jelita z ich zawartości. I tak oto, na przestrzeni wieków, pozbywano się z organizmu czarnej żółci. Należało umożliwić żółci „swobodny przepływ”, by utrzymać równowagę humorów, zgodnie z koncepcją zdrowia i choroby stworzonej przez Hipokratesa, a później Klaudiusza Galena. Cholerycy, furiaci cierpiący na przewagę żółci w organizmie mogli odnaleźć wybawienie oraz wewnętrzny spokój.

310

Z życia Biblioteki – Kronika

Przez lata kalomelu jako leku używano powszechnie we wszystkich warstwach społecznych.

Dopiero w połowie XX wieku ugruntowało się przekonanie, że zatrucie rtęcią niesie ze sobą poważne konsekwencje dla zdrowia.

Wygłoszony referat był więc próbą prześledzenia, jak kalomel, podawany w małych i dużych ilościach, wpływa na ludzki organizm. Praca powstała w oparciu o wybrane przykłady pochodzące z okresu od XVI do XX wieku.

Magda Szafarska

Warszawa, 15 maja 2021 r.

Warszawska Noc Muzeów W sobotę 15 maja podczas 17. edycji warszawskiej Nocy Muzeów zwiedzający obejrzeli zainaugurowaną tego dnia nową ekspozycję czasową Działu Starej Książki Medycznej Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki oraz wystawę stałą.

O godz. 18:00 została otwarta wystawa czasowa pt. Hygiena palenia, na której nasi Goście mogli zobaczyć unikatowe obiekty związane z paleniem tytoniu, takie jak fajki lekarzy, materiały zdjęciowe czy oryginalne rysunki.

Zainteresowanie zwiedzających wzbudziła także znajdująca się na pierwszym piętrze budynku wystawa stała, gdzie była możliwość obejrzenia reprodukcji najcenniejszych dzieł znajdujących się w Dziale Starej Książki Medycznej oraz bezcennych obiektów, które na co dzień nie są dostępne dla odwiedzających bibliotekę. Również historia DSKM oraz związanych z nim najsłynniejszych postaci, opowiadana podczas oprowadzania przez pracowników, spotkała się z dużym zainteresowaniem warszawiaków.

Serdecznie dziękujemy wszystkim, którzy nas odwiedzili i tradycyjnie zapraszamy za rok!

Joanna Donefner

Z życia Biblioteki – Kronika

Noc Muzeów 2021 w Głównej Bibliotece Lekarskiej, Dział Starej Książki Medycznej Archiwum Głównej Biblioteki Lekarskiej (Warszawa)

311

312

Z życia Biblioteki – Kronika

Noc Muzeów 2021 w Głównej Bibliotece Lekarskiej, Dział Starej Książki Medycznej Archiwum Głównej Biblioteki Lekarskiej (Warszawa)

nabibliot e c z n e jpółc e

B I U L G Ł B I B L L EK 2021, nr 376, s. 313-342

Przedstawiamy wybór nowości wydawniczych z pierwszej połowy roku 2021 – z księgozbioru Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki.

Andrologia : zdrowie mężczyzny od fizjologii do patologii / red. nauk. Jolanta Słowikowska-Hilczer ; [aut. Katarzyna Bajszczak et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, cop. 2021.

ARDS : zespół ostrej niewydolności oddechowej / red.

Davide Chiumello ; [tł. Sergiusz Chmielniak, Dorota Opozda-Chmielniak]. - Warszawa : MediPage, cop. 2021.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

314

Na bibliotecznej półce Badania makroskopowo-mikroskopowe oraz analiza fitochemiczna wybranych substancji roślinnych : przewodnik do ćwiczeń z farmakognozji dla studentów farmacji / Małgorzata Geszke-Moritz, Michał Moritz. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, cop. 2020.

Chirurgia stomatologiczna / Matteo Chiapasco ; współpr.

M. Zaniboni [et al.]. ; red. nauk. wyd. pol. Marzena Dominiak, Tomasz Kaczmarzyk ; [tł. z jęz. ang. Anna Bednarczyk et al. ; współaut. Tommaso Anello et al.]. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020.

Choroby alergiczne skóry w praktyce lekarza rodzinnego / Joanna Narbutt. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021.

Na bibliotecznej półce

315

Choroby laryngologiczne u dzieci / red. nauk. Beata Zielnik-Jurkiewicz ; [aut. Ireneusz Bielecki et al.]. - Wyd. 2. Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020.

Choroby zakaźne u pacjentów leczonych onkologicznie / pod red. Krzysztofa Simona i Marty Kucharskiej ; [aut.

Marek Bębenek et al.]. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020.

Depresja i zaburzenia lękowe : rozpoznawanie i leczenie / red. nauk. Marek Jarema ; [aut. Marta Anczewska et al.]. Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

316

Na bibliotecznej półce Dermatologia okresu niemowlęcego : choroby najczęstsze i wybrane / Mirosława Kuchciak-Brancewicz. - Warszawa : MediPage, cop. 2021.

Dermoskopia / H. Peter Soyer [et al. ; tł. z jęz. ang. Marek Ziarkiewicz]. - Wyd. 2 pol. / red. Andrzej Kaszuba. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021.

Egzamin LDEK : oficjalne pytania wraz z odpowiedziami / Paweł Natora. - Wyd. 1, edycja luty 2021. - [Włynkówko] : Medway, 2021.

Na bibliotecznej półce

317

EKG w medycynie ratunkowej i pomocy doraźnej / Matthias Jahn, Frank Löwe (red.) ; współaut. Frank Flake [et al.] ; współpr. Boris Hoffmann ; [tł. z jęz. niem. Barbara Wencka]. - Wyd. 1 pol. / red. Jerzy Krzysztof Wranicz. Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021.

Fizjologia człowieka : podstawy / red. nauk. Hanna Krauss, Magdalena Gibas-Dorna ; [aut. Agnieszka Adamczak-Ratajczak et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

Hematologia : kompendium / red. nauk. Grzegorz Władysław Basak, Wiesław Wiktor Jędrzejczak ; [aut. Grzegorz Władysław Basak et al.]. - Wyd. 2 uaktual. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

318

Na bibliotecznej półce Immunologiczne choroby skóry / Anna Pituch-Noworolska - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021.

Immunoterapia raka płuca : [współczesne spojrzenie] / red. nauk. Kamila Wojas-Krawczyk ; [aut. Kamila Wojas-Krawczyk et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

Kardiochirurgia dziecięca : wybrane zagadnienia / red. nauk. Janusz Skalski, Jacek Kołcz, Tomasz Mroczek ; [aut.

Maciej Bochenek et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

Na bibliotecznej półce

319

Koronawirus SARS-CoV-2 : zagrożenie dla współczesnego świata / red. nauk. Tomasz Dzieciątkowski, Krzysztof J. Filipiak ; [aut. Urszula Ambroziak et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

K-Taping : praktyczny podręcznik : podstawy, techniki aplikacji, zastosowania kliniczne / Birgit Kumbrink ; [tł.

Agata Janiszewska]. - Dortmund : LSS Verlag, cop. 2021.

Leczenie chorób infekcyjnych / red. nauk. John W. Wilson, Lynn L. Estes ; red. nauk. pol. wyd. Katarzyna Dzierżanowska-Fangrat ; [aut. Salvador Alvarez et al.]. Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

320

Na bibliotecznej półce Masaż izometryczny / Joanna Buć. - Wrocław : MedPharm Polska, cop. 2021.

Nowoczesne leczenie cukrzycy : leki inne niż insulina / pod red. Krzysztofa Pawlaczyka, Stanisława Czekalskiego i Doroty Zozulińskiej-Ziółkiewicz ; [aut. Krzysztof Hoppe et al.]. - Warszawa : Medical Education Grupa Wydawnicza, 2020.

Pierwotna całkowita endoprotezoplastyka stawu biodrowego / red. Roberto Rossi, Filippo Castoldi ; red. nauk. wyd. pol. Jarosław Czubak ; przekł. Marzena Czubak [et al. ; współaut. Simone Aldè et al.]. - Otwock : MediSfera, cop. 2021.

Na bibliotecznej półce

321

Podręcznik radiologii / William Herring ; [współaut.

Debra Copit et al. ; tł. z jęz. ang. Małgorzata Madej]. Wyd. 3 pol. / red. Marek Sąsiadek. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020.

Podwójna diagnoza : problemy diagnostyczno-terapeutyczne / [aut. Ewa Miturska et al.]. - Warszawa : Wydawnictwo Medyk, 2020.

Poradnik dyżuranta : pediatria / pod red. Piotra Budy i Ryszarda Grendy ; [aut. Łukasz Adamczyk et al.]. Wyd. 2. - Warszawa : Media-Press, 2021.

322

Na bibliotecznej półce Przewlekła niewydolność serca : od zapalenia do depresji / pod red. Grzegorza Sobieszka, Grzegorza Opielaka, Teresy Małeckiej-Massalskiej ; [aut. Kamil Banasik et al.]. Wyd. 2. - Lublin : Wydawnictwo Czelej, 2021.

Rak jelita grubego : [wybrane zagadnienia] / red. nauk.

Piotr Potemski ; [aut. Krzysztof Bujko et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020.

Stomatologia społeczna / red. nauk. Krystyna Pawlas, Tomasz Konopka ; [aut. Aleksandra Adamek et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

Na bibliotecznej półce

323

Strategie leczenia jaskry : monografia / pod red. Marka Rękasa ; [aut. Anna Byszewska et al.]. - Warszawa : Medical Education Grupa Wydawnicza, 2020.

Techniki iniekcyjne w zabiegach medycyny estetycznej / Theda C. Kontis, Victor G. Lacombe, Sarah E. Faris ; przedm. Jean D. Carruthers ; [tł. z jęz. ang. Marek Ziarkiewicz]. - Wyd. 1 pol. / red. Andrzej Ignaciuk. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021.

Terapia zajęciowa w rehabilitacji medycznej : podręcznik dla studentów i terapeutów / Jerzy Rottermund, Janusz Nowotny. - Wyd. 3, poszerz / red. Jerzy Rottermund. Bielsko-Biała : Alfa-medica press, cop. 2020.

324

Na bibliotecznej półce Udar mózgu : kompendium dla praktyka / red. nauk. Halina Sienkiewicz-Jarosz ; [aut. Anna Basińska-Szafrańska et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020.

Współczesna radiologia stomatologiczna / Ingrid Różyło-Kalinowska, Teresa Katarzyna Różyło. - Wyd. 3. - Lublin : Wydawnictwo Czelej, 2021.

Współczesne oblicze cukrzycy i jej leczenie / pod red. Izabeli Gutowskiej i Jana Gawęckiego ; [aut. Marcin Folwarski et al.]. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, cop. 2020.

Na bibliotecznej półce

325

Zaburzenia odżywiania / Anna Brytek-Matera. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

Zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży / red. nauk.

Barbara Remberk ; [aut. Anna Zofia Antosik-Wójcińska et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020.

Zdrowe kolana : trening funkcjonalny stawów kolanowych / Joachim Merk, Thomas Horstmann ; [tł. Beata Sienkiewicz-Oleszkiewicz]. - Wyd. 1 pol. / red. meryt. Paweł Posłuszny. - Wrocław : MedPharm Polska, cop. 2021.

326

Na bibliotecznej półce

●● 75 lat Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki / pod red. Wojciecha Giermaziaka ; [aut. Małgorzata Czapska et al.] ; Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki. - Warszawa : Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki, 2020. ●● Algorytmy pediatryczne : endokrynologia / red. Ze’ev Hochberg ; red. nauk. pol. wyd. Anna Kucharska ; [współaut. Alicia Belgorosky et al. ; przekł. Artur Mazur et al.]. - Warszawa : MediPage, cop. 2021. ●● Analiza ilościowa wybranych substancji leczniczych : przewodnik do ćwiczeń laboratoryjnych dla studentów farmacji / Michał Moritz, Małgorzata Geszke-Moritz. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, cop. 2020. ●● Anatomia dla anestezjologów / Andy Georgiou, Chris Thompson, James Nickells ; red. nauk. pol. wyd. Maciej Ciołkowski ; przekł. Magdalena Imianowska. - Warszawa : Medipage, cop. 2020. ●● Anatomia funkcjonalna. T. 1, Kończyna górna / A.I. Kapandji ; słowo wstępne Raoul Tubiana. 2 wyd. pol. / red. i tł. z jęz. ang. Rafał Gnat. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Anatomia funkcjonalna. T. 2, Kończyna dolna / A.I. Kapandji ; słowo wstępne Thierry Judet. 2 wyd. pol. / red. i tł. z jęz. ang. Rafał Gnat. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Anatomia funkcjonalna. T. 3, Kręgosłup i głowa / A.I. Kapandji ; słowo wstępne Gérard Saillant i Robert Merle d’Aubigné. - 2 wyd. pol. / red. i tł. z jęz. ang. Rafał Gnat. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Andrologia : zdrowie mężczyzny od fizjologii do patologii / red. nauk. Jolanta Słowikowska-Hilczer ; [aut. Katarzyna Bajszczak et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, cop. 2021. ●● Antyrak : nowy styl życia / David Servan-Schreiber ; przeł. Piotr Amsterdamski, Grzegorz Kołodziejczyk ; wkładkę przeł. Krystyna Szeżyńska-Maćkowiak. - Wyd. 15. - Warszawa : Wydawnictwo Albatros, 2020. ●● Archipelagi psychofarmakologii : sztuka farmakoterapii w psychiatrii / Marek Krzystanek. Poznań : Termedia Wydawnictwo Medyczne, 2020. ●● ARDS : zespół ostrej niewydolności oddechowej / red. Davide Chiumello ; [tł. Sergiusz Chmielniak, Dorota Opozda-Chmielniak]. - Warszawa : MediPage, cop. 2021. ●● Atlas mikroskopii konfokalnej in vivo / Anna Pogorzelska-Antkowiak. - Warszawa : Wydawnictwo Czelej, 2020. ●● Autoimmunizacyjne dermatozy pęcherzowe : kompendium / red. Justyna Gornowicz-Porowska, Zygmunt Adamski, Andrzej Kaszuba ; [współaut. Justyna Gornowicz-Porowska et al.]. - Lublin : Wydawnictwo Czelej, 2020. ●● Autyzm w czasie pandemii : wskazówki i uwagi ekspertów, jak radzić sobie w trudnym czasie / Temple Grandin [et al.] ; przekł. Juliusz Okuniewski, Katarzyna Masłowska, Emilia Skowrońska. Gdańsk : Harmonia Universalis, 2020. ●● Badania makroskopowo-mikroskopowe oraz analiza fitochemiczna wybranych substancji roślinnych : przewodnik do ćwiczeń z farmakognozji dla studentów farmacji / Małgorzata Geszke-Moritz, Michał Moritz. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, cop. 2020. ●● Bakterie jelitowe kluczem do zdrowia! : najskuteczniejszy sposób przywrócenia i pielęgnacji mikrobiomu potwierdzony najnowszymi badaniami naukowymi / Anne Katharina Zschocke ; [tł. Małgorzata Rzepka]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Balbutologopedia : terapia, wspomaganie, wsparcie / red. nauk. Jacek J. Błeszyński. - Toruń : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2020. ●● Bandażowanie : podręcznik desmurgii dla studentów pielęgniarstwa / Małgorzata Fedak, Marzena Jaciubek ; red. Andrzej Krupienicz. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020.

Na bibliotecznej półce

327

●● Biologia : zbiór zadań maturalnych / Jadwiga Filipska, Małgorzata Jagiełło. - Wyd. 3. - Kraków : Wydawnictwo Szkolne Omega, 2020. ●● Bitwa z rakiem : terapie i antyterapie / Bożena Stasiak. - Warszawa : Harde - Time, 2020. ●● Blok operacyjny XXI wieku – organizacja i funkcjonowanie / pod red. Marka Piotrowskiego. Katowice : Elamed Media Group, 2020. ●● Bolesna historia stomatologii albo płacz i zgrzytanie zębów od starożytności po czasy współczesne / James Wynbrandt ; przeł. Zofia Szachnowska-Olesiejuk. - Warszawa : Marginesy, 2020. ●● Borelioza : przewodnik dla lekarzy pierwszego kontaktu / Anna Korczak-Rogoń. - Wyd. 2 (uzup.). Bielsko-Biała: Alfa-medica press, cop. 2020. ●● Botanika farmaceutyczna : przewodnik / pod red. Anny Budzianowskiej i Jaromira Budzianowskiego ; Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. - Poznań : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, 2020. ●● Brant & Helms podstawy diagnostyki radiologicznej. T. 1 / red. Jeffrey S. Klein [et al. ; przekł.

Aleksandra Berkan-Kawińska, Zofia Ringwelska, Małgorzata Skuza ; aut. Eric T. Aaltonen et al.]. 2. wyd. pol. / red. nauk. Monika Bekiesińska-Figatowska, Katarzyna Błasińska. - Warszawa : Medipage, cop. 2020. ●● Brant & Helms podstawy diagnostyki radiologicznej. T. 2 / red. Jeffrey S. Klein [et al. ; przekł.

Szymon Ciuk et al.]. - 2. wyd. pol. / red. nauk. Jerzy Garcarek [et al.]. - Warszawa : Medipage, cop. 2020. ●● Brant & Helms podstawy diagnostyki radiologicznej. T. 3 / red. Jeffrey S. Klein [et al. ; przekł.

Joanna Berkan et al.]. - 2. wyd. pol. / red. nauk. Joanna Pilch-Kowalczyk, Michał T. Podgórski, Michał Studniarek. - Warszawa : Medipage, cop. 2020. ●● Brant & Helms podstawy diagnostyki radiologicznej. T. 4 / red. Jeffrey S. Klein [et al. ; przekł.

Bartosz Gaj et al.]. - 2. wyd. pol. / red. nauk. Elżbieta Jurkiewicz, Bogdan Małkowski, Michał T. Podgórski. - Warszawa : Medipage, cop. 2020. ●● Była sobie odporność : jak skutecznie wzmocnić pracę układu odpornościowego i wreszcie przestać chorować / Jenna Macciochi ; tł. Monika Skowron. - Kraków : Znak Litera Nova, 2020. ●● Callen ultrasonografia w położnictwie i ginekologii. T. 4 / [ed. by] Mary E. Norton, Leslie M. Scoutt, Vickie A. Feldstein ; [tł. z jęz. ang. Martyna Bednorz et al. ; aut. Alfred Z. Abuhamad et al.]. - Wyd. 2 pol. / red. Romuald Dębski, Marzena Dębska. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021. ●● Cała prawda o wirusie Epsteina-Barr : od diagnozy przez terapię do uzdrowienia / Anna-Lena Tesche ; [tł. Aneta Trybulska]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Candida : skuteczne uzdrawianie grzybic : bezpiecznie oczyść organizm i w 2 tygodnie odbuduj swój naturalny mikrobiom / Molly Devine ; [tł. Dorota Morawska]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2020. ●● Chemia leków / red. nauk. Maciej Pawłowski ; [aut. Marek Bajda et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Chemia ogólna / Peter Atkins, Loretta Jones, Leroy Laverman ; [tł. Joanna Wójcik et al.]. - Wyd. 2 / red. nauk. Bogusław Buszewski, Paweł Pomastowski. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, cop. 2020. ●● Chemia organiczna : zakres rozszerzony. Cz. 1 / Andrzej Persona, Tomasz Piersiak, Bogdan Tarasiuk. Warszawa : Wydawnictwo Medyk, 2020. ●● Chemia organiczna : zakres rozszerzony. Cz. 2 / Andrzej Persona, Tomasz Piersiak, Bogdan Tarasiuk. Warszawa : Wydawnictwo Medyk, 2020. ●● Chemia organiczna : zakres rozszerzony. Cz. 3 / Andrzej Persona, Tomasz Piersiak, Bogdan Tarasiuk. Warszawa : Wydawnictwo Medyk, 2020.

328

Na bibliotecznej półce

●● Chemia : zbiór zadań maturalnych / Barbara Pac. - Wyd. 5. - Kraków : Wydawnictwo Szkolne Omega, 2020. ●● Chemia : zbiór zadań maturalnych wraz z odpowiedziami 2002–2021 : dla kandydatów na Uniwersytety Medyczne oraz kierunki przyrodnicze zdających maturę z chemii : zbiór dostosowany dla potrzeb tzw. starej matury do roku 2014 i obecnych maturzystów 2015–2023 oraz do matury od roku 2023. T. 3 / pod red. Dariusz Witowski, Jan Sylwester Witowski. - Łańcut : Oficyna Wydawnicza Nowa Matura, 2020. ●● Chemia : zbiór zadań maturalnych wraz z odpowiedziami 2002–2021 : dla kandydatów na Uniwersytety Medyczne oraz kierunki przyrodnicze zdających maturę z chemii : zbiór dostosowany dla potrzeb tzw. starej matury do roku 2014 i obecnych maturzystów 2015–2023 oraz do matury od roku 2023. T. 4 / pod red. Dariusz Witowski, Jan Sylwester Witowski. - Łańcut : Oficyna Wydawnicza Nowa Matura, 2020. ●● Chirurgia stomatologiczna / Matteo Chiapasco ; współpr. M. Zaniboni [et al.]. ; red. nauk. wyd. pol. Marzena Dominiak, Tomasz Kaczmarzyk ; [tł. z jęz. ang. Anna Bednarczyk et al. ; współaut.

Tommaso Anello et al.]. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy bez tajemnic : kompendium dla lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej i pacjentów / Katarzyna Pawlak, Krzysztof Kurek. - Lublin : Wydawnictwo Czelej, 2020. ●● Choroba zwyrodnieniowa to nie wyrok : jak dzięki ćwiczeniom i diecie uniknąć niepotrzebnego cierpienia / Roland Liebscher-Bracht, Petra Bracht ; przekł. Agata Janiszewska ; red. nauk.

Krzysztof Gieremek. - Łódź : Galaktyka, cop. 2020. ●● Choroby alergiczne skóry w praktyce lekarza rodzinnego / Joanna Narbutt. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021. ●● Choroby autoimmunologiczne pod kontrolą / Nicole Schaenzler, Markus Breitenberger ; [tł. z jęz. niem. Magdalena Kaczmarek]. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Choroby autozapalne i autoimmunizacyjne skóry / pod red. Adama Reicha ; [aut. Wojciech Baran et al.]. - Poznań : Termedia Wydawnictwo Medyczne, 2020. ●● Choroby laryngologiczne u dzieci / red. nauk. Beata Zielnik-Jurkiewicz ; [aut. Ireneusz Bielecki et al.]. - Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020. ●● Choroby oczu – zastosowanie telemedycyny w podstawowej opiece zdrowotnej : poradnik dla specjalistów medycyny rodzinnej, pediatrii, chorób wewnętrznych i innych udzielających świadczeń w POZ / Marek Prost, Ewa Oleszczyńska-Prost, Tomasz Zieliński. - Warszawa : Medical Education Grupa Wydawnicza, 2020. ●● Choroby otępienne / Ansgar Felbecker, Volker Limmroth, Barbara Tettenborn (red.) ; współpr.

Claudio Bassetti [et al. ; aut. Claudio Bassetti et al. ; tł. z jęz. niem. Katarzyna Zaręba]. - 1 wyd. pol. / red. Konrad Rejdak. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Choroby reumatyczne w nauce, publikacjach i w systemie ochrony zdrowia / [red. prowadząca Maria Maślińska]. - Warszawa : Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji, 2020. ●● Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2019 roku = Infectious diseases and poisonings in Poland in 2019 / [oprac. zespół w skł. Mirosław P. Czarkowski et al.]. - Warszawa : Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Państwowy Zakład Higieny, 2020. ●● Choroby zakaźne u pacjentów leczonych onkologicznie / pod red. Krzysztofa Simona i Marty Kucharskiej ; [aut. Marek Bębenek et al.]. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020. ●● Colostrum : naturalny regulator układu immunologicznego / Maciej Hałasa. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, cop. 2020. ●● COVID-19 : ustawy antykryzysowe : zbiór przepisów. - Stan prawny na 20 maja 2020 r. (do Dz.U. z 2020 r. poz. 898). - Warszawa : C. H. Beck, cop. 2020.

Na bibliotecznej półce

329

●● Cukrzyca. T. 2 / pod red. Jacka Sieradzkiego ; współpr. red. Leszek Czupryniak i Maciej Małecki ; [aut. Agnieszka Adamska et al.]. - Wyd. 3. - Gdańsk : Via Medica, 2020. ●● Cywilnoprawne aspekty prawa farmaceutycznego / Damian Rafał Kaczan. - Toruń : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2020. ●● Czarna śmierć : epidemie w Europie od starożytności do czasów współczesnych / Susan Scott, Christopher Duncan ; przekł. Agnieszka Siennicka. - Warszawa : Bellona, cop. 2020. ●● Czego ginekolog ci nie powie / Anna Augustyn-Protas, Tadeusz Oleszczuk. - Bielsko-Biała : Pascal, 2020. ●● Człowiek w sytuacji zagrożenia zdrowia z perspektywy psychosomatyki / red. Ewa Wilczek-Rużyczka. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, cop. 2020. ●● Dekalog diagnostyki i leczenia bólu neuropatycznego / Małgorzata Malec-Milewska, Agnieszka Sękowska. - Warszawa : Item Publishing, 2020. ●● Dekalog diagnostyki i leczenia choroby Alzheimera / Katarzyna Gronowska, Jerzy Leszek. Warszawa : ITEM Publishing, 2020. ●● Dekalog rozpoznawania i leczenia obrzęków / Tomasz Stompór, Agata Winiarska. - Warszawa : ITEM Publishing, 2020. ●● Dementia essentials / Jan Hall. - London : Vermilion, 2020. ●● Depresja i zaburzenia lękowe : rozpoznawanie i leczenie / red. nauk. Marek Jarema ; [aut. Marta Anczewska et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Dermatologia okresu niemowlęcego : choroby najczęstsze i wybrane / Mirosława Kuchciak-Brancewicz. - Warszawa : MediPage, cop. 2021. ●● Dermatoskopia i nowotwory skóry : podręcznik dla łowców nowotworów skóry i czerniaka / Cliff Rosendahl, Aksana Marozava ; red. nauk. Agata Bulińska ; tł. Adriana Bulińska, Barbara Bulińska, Anna Wróblewska. - Gdańsk : Melanoma Signature, 2020. ●● Dermoskopia / H. Peter Soyer [et al. ; tł. z jęz. ang. Marek Ziarkiewicz]. - Wyd. 2 pol. / red. Andrzej Kaszuba. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021. ●● Diabetologia 2020 / Leszek Czupryniak, Krzysztof Strojek. - Wyd. 6. - Gdańsk : Via Medica, 2020. ●● Diagnostyka obrazowa układu mięśniowo-szkieletowego / Klaus Bohndorf [et al.] ; red. nauk. wyd. pol. Rafał Obuchowicz ; [przekł. Daria Dziechcińska, Bartosz Gaj, Barbara Giżycka]. - Warszawa : Medipage, cop. 2020. ●● Diagnoza psychiatryczna : praktyczny podręcznik dla klinicystów / James Morrison ; red. nauk. wyd. pol. Janusz Heitzman ; tł. Robert Andruszko. - Wyd. 2 rozsz. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, cop. 2020. ●● Dieta na zdrowy mikrobiom : naukowo potwierdzony sposób na przywrócenie zdrowia jelit i trwałą utratę wagi / Raphael Kellman ; [tł. Karolina Bochenek]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Dieta w chorobach trzustki – co jeść, a czego unikać : 130 przepisów na dania, które wzmocnią Twoją trzustkę / Reinhard Singer [et al. ; tł. Małgorzata Rzepka]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Dieta w leczeniu osteoporozy / Hanna Stolińska. - Poznań : Dom Wydawniczy Rebis, 2020. ●● Dietetyka : kompendium / red. nauk. Lucyna Ostrowska ; [aut. Edyta Adamska-Patruno et al.]. Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Doświadczenia człowieka w zdrowiu i w chorobie / red. nauk. Ewa Zasępa. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Doświadczanie choroby w perspektywie badań interdyscyplinarnych. T. 5, Choroby i wybrane problemy medyczne w kontekście religijnym - teoria i praktyka / pod red. Bożeny Płonki-Syroki

330

Na bibliotecznej półce

i Mateusza Dąsala ; [aut. Sergiusz Anoszko et al.]. - Wrocław : Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich, 2020. ●● Doświadczanie choroby w perspektywie badań interdyscyplinarnych. T. 6, Ciało, choroby i świadomość społeczna – społeczne i metafizyczne aspekty profilaktyki i terapii / pod red. Bożeny Płonki-Syroki i Mateusza Dąsala ; [aut. Jarosław Barański et al.]. - Wrocław : Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich, 2020. ●● Doświadczanie choroby w perspektywie badań interdyscyplinarnych. T. 7, Duchowość i cielesność w perspektywie współczesnych badań historycznych i socjokulturowych : wybrane problemy / pod red. Bożeny Płonki-Syroki i Mateusza Dąsala ; [aut. Sergiusz Anoszko et al.]. - Wrocław : Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich, 2020. ●● Droga Icemana : metoda Wima Hofa : ćwiczenia oddechowe, trening z zimnem oraz praca z umysłem / Wim Hof, Koen de Jong ; przekł. Piotr Cieślak. - Łódź : Galaktyka, cop. 2020. ●● Dyskopatia : ćwiczenia / [Emilia Chojnowska-Depczyńska]. - Toruń : Wydawnictwo Literat, 2020. ●● Działalność zespołu I Kliniki Chirurgii Ogólnej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie w latach 1950–1985 / Zbigniew Deskur, Anna Deskur. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, 2020. ●● Działania medyków na rzecz małej i wielkiej ojczyzny (XIX–XX wiek) / red. nauk. Wojciech Ślusarczyk, Gabriela Frischke, Roksana Wilczyńska ; [aut. Justyna Ewa Białowąs et al.]. - Toruń : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2020. ●● Dzieci i młodzież ze zdezorganizowanym stylem przywiązania : podejście mentalizowania w empatycznej opiece opartej na wiedzy o przywiązaniu i traumie / Chris Taylor ; przekł. Anna Sawicka -Chrapkowicz. - Wyd. 1 pol. - Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020. ●● Echokardiografia Feigenbauma / William F. Armstrong, Thomas Ryan ; [przekł. Ewa Chmielewska et al.]. - 2. wyd. pol. / red. nauk. Piotr Lipiec, Katarzyna Wdowiak-Okrojek. - Warszawa : MediPage, cop. 2020. ●● Efekt obserwatora : psychologia odwagi i bezczynności / Catherine A. Sanderson ; przeł. Małgorzata Guzowska. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, cop. 2020. ●● Egzamin LDEK : oficjalne pytania wraz z odpowiedziami / Paweł Natora. - Wyd. 1, edycja luty 2021. - [Włynkówko] : Medway, 2021. ●● EKG w medycynie ratunkowej i pomocy doraźnej / Matthias Jahn, Frank Löwe (red.) ; współaut.

Frank Flake [et al.] ; współpr. Boris Hoffmann ; [tł. z jęz. niem. Barbara Wencka]. - Wyd. 1 pol. / red.

Jerzy Krzysztof Wranicz. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021. ●● Elementy statystyki dla studentów uczelni medycznych : nowoczesne ujęcie z opisem obliczeń w programach Excel, R i Statistica / Anna Baranowska. - Wrocław : Oficyna Wydawnicza GiS, 2021. ●● Endokrynologia. Cz. 1 / pod red. Wojciecha Zgliczyńskiego ; [aut. Tomasz Bednarczuk et al.]. Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020. ●● Endokrynologia. Cz. 2 / pod red. Wojciecha Zgliczyńskiego ; [aut. Bogusława Baranowska et al.]. Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020. ●● Endokrynologia ginekologiczna 2 : wybrane zagadnienia / red. nauk. Piotr Laudański ; [aut. Piotr Laudański et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Endometrioza : kobiecość nie musi boleć / Karolina Staszak ; specjaliści Jan Olek [et al.]. - Kraków : MANDO, cop. 2020. ●● English for radiographers : podręcznik / Urszula Swoboda-Rydz. - Warszawa : MediPage, cop. 2020. ●● Etyka medyczna / Michael Dunn, Tony Hope ; tł. Eleonora Bielawska-Batorowicz. - Łódź : Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2020.

Na bibliotecznej półce

331

●● Farmakopea Polska. T. 1 / Rzeczpospolita Polska. Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. - Wyd. 12. - Warszawa : Dragon, 2020. ●● Farmakopea Polska. T. 2 / Rzeczpospolita Polska. Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. - Wyd. 12. - Warszawa : Dragon, 2020. ●● Farmakopea Polska. T. 3 / Rzeczpospolita Polska. Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. - Wyd. 12. - Warszawa : Dragon, 2020. ●● Fizjologia człowieka : podstawy / red. nauk. Hanna Krauss, Magdalena Gibas-Dorna ; [aut.

Agnieszka Adamczak-Ratajczak et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Gastrix : przewodnik po gastroenterologii i hepatologii / Gerhard Rogler [et al.] ; przekł. i oprac.

Piotr Albrecht. - [Warszawa] : MediPage, cop. 2020. ●● Geriatria : wybrane zagadnienia / pod red. Jerzego Gąsowskiego i Karoliny Piotrowicz ; [aut. Jerzy Gąsowski et al.]. - Kraków : Medycyna Praktyczna, cop. 2020. ●● Gerontokardiologia : starzejące się serce. Cz. 1 / red. nauk. Andrzej Wysokiński ; [aut. Andrzej Wysokiński et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Ginekologia. 2 / red. nauk. Grzegorz H. Bręborowicz, Tomasz Rechberger ; [aut. Beata Banaszewska et al.]. - Wyd. 3. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, cop. 2020. ●● Gray anatomia : podręcznik dla studentów. T. 2, [Anatomia narządów wewnętrznych] / Richard L. Drake, A. Wayne Vogl, Adam W. M. Mitchell ; [tł. z jęz. ang. Natasza Błaszczyna]. - Wyd. 3 pol. / red. Michał Polguj, Kazimierz S. Jędrzejewski. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Hematologia : kompendium / red. nauk. Grzegorz Władysław Basak, Wiesław Wiktor Jędrzejczak ; [aut. Grzegorz Władysław Basak et al.]. - Wyd. 2 uaktual. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Hipermobilność stawów : aspekty kliniczne / red. nauk. Łukasz Kołodziej, Ewelina Żyżniewska -Banaszak, Magdalena Gębska ; [aut. Paweł Cichocki et al.]. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, cop. 2020. ●● Historia medycyny dla każdego / Zdzisław Gajda. - Wyd. 2. - Warszawa : Fronda PL, cop. 2021. ●● Historyczne i prawne aspekty funkcjonowania uzdrowisk w Polsce / Jan Golba. - Stan prawny na dzień 15.6.2020 r. - Warszawa : Wydawnictwo C.H. Beck, 2020. ●● Holistyczna medycyna chińska na co dzień : terapie naturalne do samodzielnego stosowania / Steven Cardoza ; [tł. Anna Jurga]. - Wyd. 1 - dodr. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Ich pamięci… : straty osobowe lekarzy na Kresach Rzeczypospolitej w latach drugiej wojny światowej : aneks / Józef Krętowski ; pod red. Romualda Krętowskiego [et al.]. - Białystok : Wydawnictwo Skryba, 2021. ●● Idiopatyczne włóknienie płuc / red. wyd. Elżbieta Wiatr, Jan Kuś ; [aut. Iwona Bestry et al.]. Wyd. 2. - Gdańsk : Via Medica, 2020. ●● Immunologia : teoretyczny i praktyczny przewodnik. [t. 1] / red. nauk. Iwona Wojciechowska-Koszko, Barbara Dołęgowska ; [aut. Barbara Dołęgowska et al.]. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, cop. 2020. ●● Immunologia : zeszyt ćwiczeń. [t. 2] / red. nauk. Iwona Wojciechowska-Koszko, Barbara Dołęgowska. Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, cop. 2020. ●● Immunologia w diagramach / Dariusz Sołdacki. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020. ●● Immunologiczne choroby skóry / Anna Pituch-Noworolska. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021. ●● Immunoterapia raka płuca : [współczesne spojrzenie] / red. nauk. Kamila Wojas-Krawczyk ; [aut.

Kamila Wojas-Krawczyk et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

332

Na bibliotecznej półce

●● Informacja zdrowotna : zawartość stron internetowych podmiotów leczniczych / Paulina Motylińska ; [Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie]. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe i Edukacyjne SBP, 2020. ●● Instrumentarium i techniki zabiegów chirurgicznych w traumatologii i ortopedii / red. nauk. Katarzyna Majka, Marta Kotomska, Artur Pepłoński ; [aut. Łukasz Chojecki et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Insulinoterapia w praktyce klinicznej / pod red. Iriny Kowalskiej ; [aut. Katarzyna Cypryk et al.]. Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020. ●● Integralna troska o chorego u kresu życia / red. Agnieszka Bertman-Wierzchowska, Wojciech Kochan, Józef Stala. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, cop. 2020. ●● Intuicyjny sposób na odżywianie : jak zrozumieć potrzeby organizmu, odzyskać wymarzoną wagę i cieszyć się wolnością dietetyczną / Mareike Awe ; [tł. Maria Stożek]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Jak oddychać : 25 prostych technik oddechowych, usuwających stres, dających wytrzymałość, zdrowie i radość / Ashley Neese ; [tł. Kamila Knockenhauer]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2020. ●● Jak przestać się bać / Ellen Hendriksen ; przekł. Dariusz Rossowski. - Łódź : Feeria, 2020. ●● Jak rozmawiać z furiatami : techniki, ćwiczenia, strategie / Mark Goulston ; przekł. Agata Trzcińska-Hildebrandt. - Warszawa : Wydawnictwo Zwierciadło, 2020. ●● Jak wyzwolić się spod wpływu niedojrzałych emocjonalnie rodziców / Lindsay C. Gibson ; tł. Maria Moskal. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, cop. 2020. ●● Jak wzmocnić odporność : dieta, styl życia, umysł, suplementy / Iwona Wierzbicka. - Warszawa : Wydawnictwo Zwierciadło, 2020. ●● Jakość dermokosmetyków w ocenie konsumentów i ekspertów / Paulina Malinowska. - Poznań : Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, 2020. ●● Jakość życia człowieka w zdrowiu i w chorobie / red. nauk. Ewa Zasępa. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Kardiochirurgia dziecięca : wybrane zagadnienia / red. nauk. Janusz Skalski, Jacek Kołcz, Tomasz Mroczek ; [aut. Maciej Bochenek et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Kliniczna psychologia sądowa / Danuta Rode [et al.]. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020. ●● Kod emocji : jak uwolnić zablokowane emocje i cieszyć się zdrowiem, szczęściem oraz miłością / Bradley Nelson ; przedm. Tony Robbins ; przekł. Katarzyna Babicz. - Łódź : Galaktyka, cop. 2020. ●● Kod otyłości : sekrety utraty wagi / Jason Fung ; [tł. Agata Ring]. - Wyd. 3 - dodr. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2020. ●● Kompleksowe odkwaszanie organizmu : usuń stres, niedotlenienie, toksyny / Hanna Gryzińska-Onifade. - Wyd. 1 - dodr. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2020. ●● Koronawirus i inne infekcje wirusowe : zbuduj swoją odporność sprawdzonymi metodami / [aut.

Karolina Wojtaś et al. ; red. nacz. Szymon Danowski]. - Warszawa : Wiedza i Praktyka, cop. 2020. ●● Koronawirus SARS-CoV-2 : zagrożenie dla współczesnego świata / red. nauk. Tomasz Dzieciątkowski, Krzysztof J. Filipiak ; [aut. Urszula Ambroziak et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● K-Taping : praktyczny podręcznik : podstawy, techniki aplikacji, zastosowania kliniczne / Birgit Kumbrink ; [tł. Agata Janiszewska]. - Dortmund : LSS Verlag, cop. 2021. ●● Kupa szczęścia : oczyść jelita, zyskaj zdrowie i dobre samopoczucie / Adrian Schulte ; [tł. Anna Chomik]. - Wyd. 2 - dodr. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021.

Na bibliotecznej półce

333

●● Leczenie chorób infekcyjnych / red. nauk. John W. Wilson, Lynn L. Estes ; red. nauk. pol. wyd.

Katarzyna Dzierżanowska-Fangrat ; [aut. Salvador Alvarez et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Leczenie interwencyjne bólu u chorych na nowotwory / Elwira Góraj. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020. ●● Lekarz w procesie karnym jako gwarant tajemnicy lekarskiej / Marcin Burdzik. - Stan prawny na 19 stycznia 2021 r. - Warszawa : Wolters Kluwer, 2021. ●● Lipidologia / red. nauk. Artur Mamcarz, Marcin Barylski, Marcin Wełnicki ; [aut. Anna Adamska-Wełnicka et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Magia polskich ziół / Patrycja Machałek. - Kraków : Znak Litera Nova, 2020. ●● Mapy potrzeb zdrowotnych jako instrument płatnika w racjonalizowaniu systemu ochrony zdrowia / Barbara Więckowska. - Wyd. 1, dodr. 1. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020. ●● Masaż bańką chińską : innowacyjna i skuteczna technika rozluźniania powięzi / Heike Oellerich, Miriam Wessels ; [tł. Monika Gadzina]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2020. ●● Masaż izometryczny / Joanna Buć. - Wrocław : MedPharm Polska, cop. 2021. ●● Matka niedostępna emocjonalnie : jak rozpoznać i wyleczyć niewidzialne skutki zaniedbania w dzieciństwie / Jasmin Lee Cori ; przekł. Katarzyna Iwańska. - Warszawa : Wydawnictwo Zwierciadło, 2020. ●● Meandry widzenia i niewidzenia / Alina Bernadetta Jagiełłowicz, Andrzej Bałandynowicz, Marcin Pleśniak ; [red. nauk. Alina Bernadetta Jagiełłowicz ; tł. tekstów na jęz. ang. Hanna Szłapka]. Warszawa : Difin, 2021. ●● Melisa dla zdrowia i urody : kuracja wodą melisową : oryginalny eliksir ojców karmelitów bosych z Wenecji / [tekst Giulia Tedesco ; il. Giulia Pianigiani i Archiwum Edizioni del Baldo ; przekł. z jęz. wł. Edyta Tkaczyk-Borówka]. - Kielce : Wydawnictwo „Jedność”, [2020]. ●● Menopauza : podróż do esencji kobiecości / Agnieszka Maciąg ; zdj. Robert Wolański. - Kraków : Otwarte, 2020. ●● Metoda studium przypadku w pielęgniarstwie pediatrycznym – wybrane zagadnienia z opieki nad dzieckiem z chorobą wrodzoną i jego rodziną / pod red. Damiana Czarneckiego i Agnieszki Pluty ; [aut. Ewa Barczykowska et al.]. - Wrocław : Wydawnictwo Continuo, 2020. ●● Metody w psychoterapii dzieci i młodzieży oparte na dowodach / red. John R. Weisz, Alan E. Kazdin ; tł. Robert Andruszko ; [aut. Amelia Aldao et al.]. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, cop. 2020. ●● Międzynarodowy Dzień Inwalidy „Życie bez bólu” (1991–2019) : who’s who in the world in physiotherapy / pod red. Zbigniewa Śliwińskiego i Grzegorza Śliwińskiego ; przy współpr. red.

Zofii Śliwińskiej i Lecha Karbowskiego. - Pabianice : DJ Studio Wydawnictwo, 2020. ●● Mikrobiologia w dermatologii, wenerologii oraz w medycynie estetycznej i kosmetologii / red. nauk.

Eugenia Gospodarek-Komkowska, Agnieszka Mikucka ; [aut. Agata Bechtold et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Miller ortopedia. T. 1 / [red.] Mark D. Miller, Stephen R. Thompson ; red. wyd. pol. Leszek Romanowski ; [tł. z jęz. ang. Katarzyna Płocieniak, Rafał Śmietana, Wiktor Urbański ; współprac. Ermias S. Abebe et al.]. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Miller ortopedia. T. 2 / [red.] Mark D. Miller, Stephen R. Thompson ; red. wyd. pol. Leszek Romanowski ; [tł. z jęz. ang. Katarzyna Płocieniak, Rafał Śmietana, Wiktor Urbański ; współprac. Ermias S. Abebe et al.]. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Mobilność w treningu funkcjonalnym : efektywny ruch i oddech, eliminacja bólu, poprawa sprawności / Aurélien Broussal-Derval, Stéphane Ganneau ; [tł. Xawery Gawłowski, Weronika Sapota]. Wyd. 1 pol. / red. Paweł Posłuszny. - Wrocław : MedPharm Polska, cop. 2021.

334

Na bibliotecznej półce

●● Model prawny leków biopodobnych / red. nauk. Marek Świerczyński, Zbigniew Więckowski ; [aut.

Przemysław Rzodkiewicz et al.]. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 2020. ●● Mózg bez ograniczeń : potwierdzone naukowo metody, dzięki którym nauczysz się szybkiego czytania, usprawnisz pamięć, zwiększysz koncentrację i… aktywujesz supermoce swojego mózgu / Jim Kwik ; [tł. Krzysztof Sołowiej]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Na huśtawce emocji : jak rozmawiać z bliskim z osobowością borderline / Jerold J. Kreisman ; tł.

Maria Moskal. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, cop. 2020. ●● Nadwaga, otyłość i psychologia : zastosowanie oddziaływań poznawczo-behawioralnych w pracy z pacjentami z nadmierną masą ciała i zaburzeniami współistniejącymi / Małgorzata Obara-Gołębiowska. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Nadzwyczajni : nikt ich nie pytał, czy chcą być bohaterami / Marcin Wyrwał, Małgorzata Żmudka. Warszawa : Wydawnictwo Akurat, 2020. ●● Najważniejsze wskazania do stosowania beta-adrenolityków, ze szczególnym wyróżnieniem nebiwololu / Agata Tymińska, Krzysztof Ozierański, Marcin Grabowski. - Gdańsk : AsteriaMed Wydawnictwo, 2020. ●● Naukowe podstawy standardu organizacyjnego opieki okołoporodowej / red. nauk. Barbara Baranowska, Antonina Doroszewska, Piotr Szynkiewicz ; [aut. Barbara Baranowska et al.]. - Warszawa : Wydawnictwo AEH ; Sopot : we współpracy z Prometriq Akademią Zarządzania, 2020. ●● Neurochirurg / Jay Jayamohan ; przeł. Joanna Grabarek. - Poznań : Filia, 2021. ●● Neurologia. T. 2 / pod red. Adama Stępnia ; [aut. Maria Barcikowska et al.]. - Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020. ●● Neuropsychologia tożsamości / Maria Pąchalska, Bożydar L. J. Kaczmarek, Stefan Bednarek. Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020. ●● Niekochalni : lęk przed bliskością / Andrzej Gryżewski, Sylwia Sitkowska. - Poznań : Dom Wydawniczy Rebis, 2020. ●● Nowe trendy w dietetyce / pod red. nauk. Krzysztofa L. Krzystyniaka, Joanny Klonowskiej. Warszawa : Wydawnictwo Medyk, 2020. ●● Nowoczesne leczenie cukrzycy : leki inne niż insulina / pod red. Krzysztofa Pawlaczyka, Stanisława Czekalskiego i Doroty Zozulińskiej-Ziółkiewicz ; [aut. Krzysztof Hoppe et al.]. - Warszawa : Medical Education Grupa Wydawnicza, 2020. ●● Nowoczesne leczenie ogólne w dermatologii : [wybrane zagadnienia]. Cz. 2 / red. nauk. Joanna Narbutt, Małgorzata Skibińska ; [aut. Joanna Narbutt, Małgorzata Skibińska]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Nowoczesne trendy diagnostyki i terapii / pod red. Katarzyny Pawlak-Osińskiej, Macieja Śniegockiego i Michała Szpindy. - Toruń : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2020. ●● Nowotwory po przeszczepieniu narządów / red. wyd. Adam Durczyński, Piotr Hogendorf ; współpr. red. Ilona Kurnatowska, Alicja Dębska-Ślizień, Janusz Strzelczyk ; [aut. Adam Durczyński et al.]. Gdańsk : Via Medica, 2020. ●● Nowotwory złośliwe w Polsce w 2018 roku = Cancer in Poland in 2018 / Urszula Wojciechowska [et al. ; tł. na jęz. ang. Agata Ciuba, Irmina Michałek]. - Warszawa : Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie, 2020. ●● Ocena morfologii i morfodynamiki komórkowej za pomocą mikroskopii holotomograficznej oraz jej przydatność w diagnostyce i badaniach naukowych / Monika Chaszczewska-Markowska. Wrocław : Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich, 2020.

Na bibliotecznej półce

335

●● Ochrona zdrowia publicznego w komunikatach o produktach leczniczych ze szczególnym uwzględnieniem zgodności rozwiązań polskich i unijnych / Łukasz Dubiński. - Warszawa : Poltext, 2020. ●● Odpowiedzialność prawna w związku z czynnościami medycznymi / red. nauk. Teresa Dukiet-Nagórska, Agnieszka Liszewska ; aut. Zbigniew Banaszczyk [et al.]. - Stan prawny na 1 grudnia 2020 r. - Warszawa : Wolters Kluwer, 2021. ●● Oddział zakaźny : historie bez cenzury / Agnieszka Sztyler-Turovsky. - Kraków : Wydawnictwo SQN, 2020. ●● Okołooperacyjna profilaktyka zakrzepowo-zatorowa : pisane kolorem / Elżbieta Nowacka [oraz] Beata Rzewuska [et al.]. - Lublin : Wydawnictwo Makmed, 2020. ●● Olej kokosowy : lecznicze właściwości potwierdzone najnowszymi badaniami naukowymi / Bruce Fife ; [tł. Barbara Mińska]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2020. ●● Olejki eteryczne w diecie : aktywuj biologicznie swoje posiłki, usuń zbędne kilogramy i odzyskaj zdrowie dzięki popularnym olejkom eterycznym / Eric Zielinski, Sabrina Ann Zielinski ; [tł. Agnieszka Rolka-Piotrowska]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Onkologopedia : podejście interdyscyplinarne / red. nauk. Agnieszka Hamerlińska, Beata Mikuła ; aut. Jacek Błeszyński [et al.]. - Warszawa : Alfa-medica press, cop. 2020. ●● Opieka nad matką i dzieckiem w praktyce : scenariusze symulacyjne / red. nauk. Barbara Zych, Bogumił Lewandowski ; [aut. Joanna Błajda et al.]. - Rzeszów : Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2020. ●● Opiekun medyczny : nowe umiejętności / [Agnieszka Rychlik, Iwona Pawluczuk]. - Poznań : Centrum Rozwoju Edukacji EDICON, [2020]. ●● Optyka kliniczna / American Academy of Ophthalmology® Protecting Sight. Empowering Lives ; [tł. z jęz. ang. Wojciech Dyda et al.]. - [Wyd. 2 pol.] / red. Marta Misiuk-Hojło, Marek Rękas. Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Osteopatia wisceralna i położnicza / Caroline A. Stone ; słowo wstępne Jean-Pierre Barral, Michael L. Kuchera ; il. Amanda Williams ; [tł. tekstu i indeksu Magdalena Kulczyńska]. - 1 wyd. pol. / red. nauk. Marcin Szkolnicki. - Wrocław : MedPharm Polska, cop. 2021. ●● Otologia kliniczna / pod red. Witolda Szyftera ; [współred. Michał Karlik ; aut. Andrzej Balcerowiak et al.]. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020. ●● Pandemia : kompendium przetrwania / Paweł Frankowski, Wojciech Majczyk. - Wrocław : Paweł Frankowski, 2020. ●● Paszport do ortopedii / red. Cyril Mauffrey, David J. Hak ; red. nauk. pol. wyd. Krzysztof Kwiatkowski, Marek Synder ; [przekł. Justyna Gołos et al.]. - Warszawa : Medipage, cop. 2020. ●● Pediatria i pielęgniarstwo pediatryczne / red. nauk. Danuta Zarzycka, Andrzej Emeryk ; [aut. Ewa Barczykowska et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Pharmindex Brevier : podręczny indeks leków 2021/1. - Warszawa : PHARMINDEX Poland, cop. 2020. ●● Pharmindex receptariusz : styczeń–luty 2021 : na podstawie Obwieszczenia Ministra Zdrowia z 21 grudnia 2020 r. - Warszawa : PHARMINDEX Poland, 2021. ●● Pierwotna całkowita endoprotezoplastyka stawu biodrowego / red. Roberto Rossi, Filippo Castoldi ; red. nauk. wyd. pol. Jarosław Czubak ; przekł. Marzena Czubak [et al. ; współaut. Simone Aldè et al.]. - Otwock : MediSfera, cop. 2021. ●● Pierwotne i wtórne nowotwory otrzewnej : diagnostyka, leczenie / [red.] Tom Cecil, John Bunni, Akash Mehta ; red. nauk. wyd. pol. Tomasz Jastrzębski ; [aut. Nina Ashraf-Kashani et al. ; tł. Marek Bębenek et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

336

Na bibliotecznej półce

●● Plandemia COVID-19 : jak świadomie pokonać ten kryzys w swoim życiu / Bruce Fife ; [tł. Piotr Lewiński]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Płynoterapia - poradnik dla lekarzy / red. nauk. Dariusz Moczulski ; [aut. Jerzy Chudek et al.]. Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020. ●● Podręcznik radiologii / William Herring ; [współaut. Debra Copit et al. ; tł. z jęz. ang. Małgorzata Madej]. - Wyd. 3 pol. / red. Marek Sąsiadek. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Podstawy medycyny leczenia bólu : jak diagnozować i leczyć pacjentów / J.D. Hoppenfeld ; red. nauk. wyd. pol. Małgorzata Malec-Milewska ; przekł. Rafał Śmietana. - Otwock : Medisfera, cop. 2020. ●● Podstawy terapii traumy : diagnoza i metody terapeutyczne / John Briere, Catherine Scott ; tł. Juliusz Okuniewski. - Wyd. 2 rozsz. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, cop. 2020. ●● Podwójna diagnoza : problemy diagnostyczno-terapeutyczne / [aut. Ewa Miturska et al.]. Warszawa : Wydawnictwo Medyk, 2020. ●● Pokonaj nadciśnienie dietą DASH / Agata Lewandowska. - Warszawa : Wydawnictwo RM, cop. 2020. ●● Pole elektromagnetyczne EMF : skuteczne strategie ochrony Ciebie i Twoich bliskich przed oddziaływaniem pól elektromagnetycznych telefonów komórkowych - SAR, Wi-Fi, 5G / Joseph Mercola ; [tł. Bartosz Bartkiewicz]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Polski system ochrony zdrowia / Małgorzata Paszkowska. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Polski Wydział Lekarski w Edynburgu (1941–1949) – miejsce edukacji poznańskich lekarzy : historia, tradycja, współczesność / Błażej Męczekalski [et al.]. - Poznań : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, 2020. ●● Położna : o mojej cioci Stanisławie Leszczyńskiej / Maria Stachurska. - Warszawa : Burda Media, cop. 2020. ●● Położnictwo. 1 / red. nauk. Grzegorz H. Bręborowicz, Krzysztof Czajkowski ; [aut. Alina Baturo et al.]. - Wyd. 3. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, cop. 2020. ●● Poradnik dyżuranta : pediatria / pod red. Piotra Budy i Ryszarda Grendy ; [aut. Łukasz Adamczyk et al.]. - Wyd. 2. - Warszawa : Media-Press, 2021. ●● Poradnik pediatry 2021 / [oprac. red. Teresa Demitrescu ; aut. Teresa Demitrescu et al.]. - Wyd. 17. Kraków ; Libertów : Wydawnictwo „Help-Med”, cop. 2021. ●● Postępy w leczeniu nowotworów limfoproliferacyjnych i mieloproliferacyjnych / red. nauk. Jadwiga Dwilewicz-Trojaczek ; [aut. Sebastian Giebel et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Postępy w nefrologii i nadciśnieniu tętniczym. T. 19 / pod red. Andrzeja Więcka ; [aut. Marcin Adamczak et al.]. - Kraków : Medycyna Praktyczna, cop. 2020. ●● Praktyczny przewodnik medycyny paliatywnej i opieki wspierającej / pod red. Wojciecha Lepperta ; [aut. Katarzyna Cierzniakowska et al.]. - Gdańsk : Via Medica, 2020. ●● Prawa i obowiązki ratownika medycznego podczas medycznych czynności ratunkowych / Izabela Zieńkowska. - Warszawa : Wydawnictwo Medyk, 2020. ●● Prawo medyczne / [wprowadzenie oraz dobór aktów Rafał Kubiak]. - 2. wyd., stan prawny: 1 września 2020 r. - Warszawa : Wydawnictwo C. H. Beck, cop. 2020. ●● Prawo medyczne dla fizjoterapeutów / Rafał Kubiak, Agnieszka Liszewska. - Warszawa : Wydawnictwo C. H. Beck, 2020. ●● Prawo medyczne w ochronie zdrowia / red. nauk. Justyna Zajdel-Całkowska ; aut. Rafał Kubiak [et al.]. - Stan prawny na 1 lutego 2021 r. - Warszawa : Wolters Kluwer, 2021. ●● Procedury bhp w podmiotach leczniczych : przykładowe wzory procedur z wprowadzeniem / [Sylwester Bryłka]. - Warszawa : Wiedza i Praktyka, cop. 2021.

Na bibliotecznej półce

337

●● Próchnica i fermentacja : pamiętnik / Czesław Gawarecki. - Zawodzie : Nawias, cop. 2020. ●● Przekonania i wiedza dotyczące chorób nowotworowych a uczestnictwo w onkologicznych badaniach profilaktycznych : studium socjologiczne / Małgorzata Synowiec-Piłat. - Wrocław : Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, 2020. ●● Przepis na człowieka czyli Krótki wstęp do odpowiedzi na pytanie: dlaczego jesteśmy, jacy jesteśmy / Dawid Myśliwiec. - Wyd. 2. - Warszawa : Altenberg, 2020. ●● Przerażające choroby i zabójcze terapie czyli Historia medycyny, jakiej nie znałeś / Jonathan J. Moore ; przekł. Emilia Skowrońska. - Kraków : Znak Horyzont, 2020. ●● Przewlekła niewydolność serca : od zapalenia do depresji / pod red. Grzegorza Sobieszka, Grzegorza Opielaka, Teresy Małeckiej-Massalskiej ; [aut. Kamil Banasik et al.]. - Wyd. 2. - Lublin : Wydawnictwo Czelej, 2021. ●● Przewodnik antybiotykoterapii 2021 / pod red. Katarzyny Dzierżanowskiej-Fangrat. - Wyd. 26. Bielsko-Biała : Alfa-medica press, cop. 2021. ●● Przewodnik insulinoterapii / Elektra Szymańska-Garbacz, Leszek Czupryniak. - Kraków Medycyna Praktyczna, cop. 2020. ●● Przewodnik leków psychotropowych 2018 : podręcznik dla lekarzy i podsumowanie najważniejszych informacji. T. 1 / [Stephen Bazire ; tł. Biuro Tłumaczeń Medycznych Meddea]. - Gdańsk : Via Medica, 2020. ●● Przewodnik leków psychotropowych 2018 : podręcznik dla lekarzy i podsumowanie najważniejszych informacji. T. 2 / [Stephen Bazire ; tł. Biuro Tłumaczeń Medycznych Meddea]. - Gdańsk : Via Medica, 2020. ●● Przez Chiny w ogniu koronawirusa / Adam Miller. - Katowice : Post Factum, 2020. ●● Psychiatrzy : sekrety polskich gabinetów / Ewa Pągowska. - Kraków : Wydawnictwo Znak, 2020. ●● Psychoedukacja w terapii uzależnienia od alkoholu : scenariusze zajęć. Cz. 1 / Robert Modrzyński. Warszawa : Difin, 2020. ●● Psychologia akademicka : podręcznik. T. 1 / red. nauk. Jan Strelau, Dariusz Doliński ; [aut. t. Jan Strelau et al.]. - Wyd. 2 popr., [dodr.]. - Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020. ●● Psychologia akademicka : podręcznik. T. 2 / red. nauk. Jan Strelau, Dariusz Doliński ; [aut. t. Jan Strelau et al.]. - Wyd. 2 popr., [dodr.]. - Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020. ●● Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży / red. nauk. Iwona Grzegorzewska, Lidia Cierpiałkowska, Aneta R. Borkowska ; [aut. Aneta Rita Borkowska et al.]. - Wyd. 1, dodr. 2. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2020. ●● Psychologia, medycyna i prawo w zawodach trudnych i niebezpiecznych / red. nauk. Zofia Dołęga. Warszawa : Difin, 2020. ●● Psychologia osobowości : nurty, teorie, koncepcje / Henryk Gasiul. - Wyd. 3, rozsz. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Psychologia przyszłości : wnioski ze współczesnych badań nad świadomością / Stanislav Grof ; przekł. Rafał Pękała. - Łódź : Galaktyka, cop. 2020. ●● Psychologia społeczna / Bogdan Wojciszke. - Wyd. 3, dodr. 2. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe Scholar, cop. 2020. ●● Psychologia wychowania : wybrane problemy / red. nauk. Hanna Liberska, Janusz Trempała ; [aut.

Hanna Liberska et al.]. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020. ●● Psychologia zdrowia / Irena Heszen-Celińska, Helena Sęk. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020.

338

Na bibliotecznej półce

●● Psychologiczne aspekty nadwagi i otyłości : teoria i praktyka / Kamila Czepczor-Bernat, Anna Brytek-Matera. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Psychologiczne portrety człowieka : [praktyczna psychologia rozwojowa] / red. Anna I. Brzezińska ; [aut. t. Anna Izabela Brzezińska et al.]. - Wyd. 1 pol. - Gdańsk : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020. ●● Psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży : przewodnik praktyka / red. Artur Kołakowski ; [aut. Konrad Ambroziak et al.]. - Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020. ●● Rachunkowość podmiotów leczniczych i jej potencjał informacyjny / Maria Hass-Symotiuk, Magdalena Kludacz-Alessandri, Małgorzata Cygańska. - Stan prawny na 28 października 2020 r. Warszawa : Wolters Kluwer, 2020. ●● Rak jelita grubego : [wybrane zagadnienia] / red. nauk. Piotr Potemski ; [aut. Krzysztof Bujko et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Rak piersi – wyznaczniki pozytywnych zmian / Anna Brandt-Salmeri. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Rehabilitacja zawodowa osób z niepełnosprawnością intelektualną : od zależności ku samodzielności życiowej / Mariola Wolan-Nowakowska. - Warszawa : Difin, 2021. ●● Samodzielne usuwanie lęku, stresu i depresji : bez leków i terapii / David Servan-Schreiber ; [tł. Katarzyna Stolba]. - Wyd. 2 - dodr. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2020. ●● Sars-CoV-2/Covid-19 : praktyczny przewodnik dla lekarzy POZ : jesień–zima 2020/2021 / oprac.

Marcin Janczak. - Warszawa : Boehringer Ingelheim, [2020]. ●● Schizofrenia u kobiet / pod red. Agaty Szulc i Piotra Gałeckiego ; [aut. Agata Szulc et al.]. - Warszawa : Medical Education Grupa Wydawnicza, 2020. ●● Schizofrenia u mężczyzn : monografia / pod red. Jerzego Samochowca, Ernesta Tyburskiego i Błażeja Misiaka ; [aut. Jerzy Samochowiec et al.]. - Warszawa : Medical Education, 2020. ●● Seminaria z cytofizjologii : podręcznik dla studentów medycyny, weterynarii i biologii / red. Maciej Zabel, Jerzy Kawiak ; [aut. Hieronim Bartel et al.]. - Wyd. 3. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021. ●● Sens i wartość zdrowia w kontekście współczesnej mentalności / Małgorzata Górnik-Durose [et al.]. Warszawa : Difin, 2020. ●● SISU : wzmocnij hart ducha i odporność psychiczną / Szymon Kudła. - Gliwice : Helion, cop. 2020. ●● Skłonności samobójcze nastolatków / pod red. Mosesa Laufera ; przekł. Agnieszka Pałynyczko-Ćwiklińska. - Wyd. 1 pol. - Warszawa : Oficyna Ingenium, 2020. ●● Skuteczna terapia dziecka z autyzmem : praktyczny poradnik dla terapeutów i rodziców / Anna Budzińska. - Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020. ●● Skutecznie pokonaj przewlekły ból : wyeliminuj stany zapalne powięzi i mięśni bez leków i operacji : Zintegrowana Terapia Pozycyjna / Lee Albert ; [tł. Anna Polaków]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2020. ●● Słownik pojęć medycznych : angielsko-polski, polsko-angielski : alergologia, pulmonologia / pod red. Krzysztofa Kuziemskiego. - Otomin : AsteriaMed Wydawnictwo, 2020. ●● SM – choroba o stu twarzach / Marta Stąpor. - Łasin : Wydawnictwo Feniks, 2020. ●● Sól : lecznicze właściwości / Iwan Nieumywakin ; [tł. Irena Grablunas-Bujanowska]. - Wyd. 7 - zm. Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2020. ●● Spojrzenie w otchłań : neuropsychiatra i tajemnice ludzkich umysłów / Anthony David ; tł. Jacek Konieczny. - Kraków : Znak Litera Nova, 2020. ●● Sposób na hormony : jak naturalnie pozbyć się zaburzeń hormonalnych i odzyskać równowagę / Sara Gottfried ; tł. Joanna Dziubińska. - Kraków : Znak Litera Nova, 2020.

Na bibliotecznej półce

339

●● Srebro koloidalne lek czy trucizna? : jak bezpiecznie stosować srebro koloidalne jako antybiotyk na ponad 300 dolegliwości / Olivier Franneck ; [tł. Martyna Korzeń]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Standardy kardiologiczne 2020 okiem echokardiografisty / pod red. nauk. Edyty Płońskiej-Gościniak ; współred. W. Braksator [et al. ; aut. Edyta Płońska-Gościniak et al.]. - Warszawa : Medical Tribune Polska, cop. 2020. ●● Standardy orzecznictwa lekarskiego ZUS / [red. meryt. Małgorzata Lipowska, Anna Zwolan]. Wyd. 3, uzup. - Warszawa : Zakład Ubezpieczeń Społecznych, 2020. ●● Standardy żywienia dojelitowego i pozajelitowego : aneks / [Polskie Towarzystwo Żywienia Pozajelitowego, Dojelitowego i Metabolizmu ; aut. Stanisław Kłęk et al.]. - Kraków : Krakowskie Wydawnictwo Scientifica, 2020. ●● Stany nagłe : kardiologia / red. nauk. Tomasz Hryniewiecki, Piotr Pruszczyk ; [aut. Elżbieta Abramczuk et al.]. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020. ●● Statystyka medyczna – jasno i zrozumiale / Michael Harris i Gordon Taylor ; red. nauk. Małgorzata Ćwil ; tł. Justyna Strzelecka-Kańtoch. - Wyd. 1 pol. - Lublin : Wydawnictwo Makmed, 2021. ●● Stomatologia społeczna / red. nauk. Krystyna Pawlas, Tomasz Konopka ; [aut. Aleksandra Adamek et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Strategia walki z COVID-19 w świetle zmieniających się przepisów prawa / Marek Koenner, Anna Malinowska. - Gdańsk : Wydawnictwo AsteriaMed, 2020. ●● Strategie leczenia jaskry : monografia / pod red. Marka Rękasa ; [aut. Anna Byszewska et al.]. Warszawa : Medical Education Grupa Wydawnicza, 2020. ●● Sugarproof : how sugar is silently damaging your child’s health and what you can do about it / Michael L. Goran & Emily E. Ventura. - London : Vermilion, 2020. ●● Surogacja : aspekty prawne macierzyństwa zastępczego / Paulina Witczak-Bruś. - Stan prawny na 18 listopada 2020 r. - Warszawa : Wolters Kluwer, 2021. ●● Sytuacja w systemach rodzinnych z dzieckiem z ASD w świetle Modelu Kołowego Davida H. Olsona / Krystyna Barłóg. - Rzeszów : Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2020. ●● Szczepienia ochronne w Polsce w 2019 roku = Vaccinations in Poland in 2019 / [oprac. zespół w skł. Mirosław P. Czarkowski et al.]. - Warszawa : Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny, 2020. ●● Sztuka i rzemiosło : teksty wybrane. Cz. 4 / [red. oraz wybór tekstów Zbigniew Raszewski]. - Katowice : Elamed Media Group, 2020. ●● Tajemnica eksplodujących zębów oraz inne ciekawostki z historii medycyny / Thomas Morris ; przeł. Adam Tuz. - Warszawa : Prószyński Media, 2020. ●● Techniki iniekcyjne w zabiegach medycyny estetycznej / Theda C. Kontis, Victor G. Lacombe, Sarah E. Faris ; przedm. Jean D. Carruthers ; [tł. z jęz. ang. Marek Ziarkiewicz]. - Wyd. 1 pol. / red.

Andrzej Ignaciuk. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021. ●● Teoria poliwagalna : przewodnik / Stephen W. Porges ; tł. Aleksander Gomola. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2020. ●● Terapia punktów spustowych : praktyczny podręcznik : twój przewodnik po samodzielnym leczeniu bólu / Clair Davies, Amber Davies ; z przedm. Davida G. Simonsa ; [tł. Juliusz Poznański]. - Wyd. 4 dodr. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Terapia zajęciowa w rehabilitacji medycznej : podręcznik dla studentów i terapeutów / Jerzy Rottermund, Janusz Nowotny. - Wyd. 3, poszerz / red. Jerzy Rottermund. - Bielsko-Biała : Alfamedica press, cop. 2020.

340

Na bibliotecznej półce

●● Terapie biologiczne i innowacyjne w dermatologii / pod red. Witolda Owczarka ; [aut. Aleksandra Bolewska et al.]. - Poznań : Termedia, 2020. ●● Transdiagnostyczna terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń emocjonalnych : podręcznik terapeuty / Daid H. Barlow [et al.] ; przekł. Agnieszka Pałynyczko-Ćwiklińska. - Wyd. 1 pol. - Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020. ●● Transdiagnostyczna terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń emocjonalnych : poradnik / Daid H. Barlow [et al.] ; przekł. Agnieszka Pałynyczko-Ćwiklińska. - Wyd. 1 pol. - Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020. ●● Trwanie życia w 2019 r. = Life expectancy tables of Poland 2019 / [oprac. meryt. Główny Urząd Statystyczny. Departament Badań Demograficznych pod kier. Dorota Szałtys ; zespół aut. Maciej Potyra et al.]. - Warszawa : Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2020. ●● Udar mózgu : kompendium dla praktyka / red. nauk. Halina Sienkiewicz-Jarosz ; [aut. Anna Basińska-Szafrańska et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Udar mózgu u dzieci i młodzieży / Ewa Pilarska [et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Uniwersytecka protetyka stomatologiczna na Pomorzu Zachodnim w latach 1949–2017 / red. nauk.

Bogumiła Frączak. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, cop. 2020. ●● USG barku i biodra : zobacz, oceń, opisz / Michał Podgórski. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2021. ●● Uwolnić kobiety / Eugeniusz Siwik. - Warszawa : Wydawnictwo Medyk, 2020. ●● Uzależnienie od alkoholu : oblicza problemu / Lidia Cierpiałkowska, Jan Chodkiewicz. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020. ●● Uzdrawiająca moc muzyki : naukowo udowodniony leczniczy wpływ muzyki w walce z przewlekłymi chorobami, depresją, demencją czy terapią po udarze i szybki relaks dla każdego / Stefan Kölsch ; [tł. Monika Gadzina]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Vademecum materiałoznawstwa protetycznego : podręcznik dla studentów, lekarzy i techników / Mariusz Pryliński. - Otwock : Med Tour Press International, 2020. ●● Vademecum wykonywania protez stałych i ruchomych / pod red. Beaty Dejak ; aut. Beata Dejak [et al.]. - Wyd. 2, zm. i uaktualn. - Otwock : Med Tour Press International, cop. 2020. ●● Wielkopolska Izba Lekarska : tradycja i współczesność 2000–2019 / Andrzej Baszkowski. - Poznań : Wydawnictwo Kontekst, 2020. ●● Wielkie zarazy ludzkości : jak choroby i epidemie wpływały na dzieje cywilizacji / Maciej Rosalak. Warszawa : Fronda PL, cop. 2020. ●● Wileńskie tradycje olsztyńskiej chirurgii / Jan Zygmunt Trusewicz. - Olsztyn : Pracownia Wydawnicza „ElSet”, 2020. ●● Wino jest zdrowe / Władysław Sinkiewicz, Małgorzata Chudzińska. - Kraków : Medycyna Praktyczna, cop. 2021. ●● Wirusolodzy : mówią o walce z zarazą / Mira Suchodolska. - Warszawa : Czerwone i Czarne, 2020. ●● Wirusosfera : ukryty świat wirusów : od przeziębienia do COVID-19 / Frank Ryan ; przeł. Ewa Pater-Podgórna. - Ożarów Mazowiecki : Wydawnictwo Bukowy Las, cop. 2020. ●● Wprowadzenie do analizy środków leczniczych / red. nauk. Anna Gumieniczek ; aut. Anna Berecka-Rycerz [et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Współczesna radiologia stomatologiczna / Ingrid Różyło-Kalinowska, Teresa Katarzyna Różyło. Wyd. 3. - Lublin : Wydawnictwo Czelej, 2021.

Na bibliotecznej półce

341

●● Współczesne kierunki badań w naukach o zdrowiu / pod red. Lidii Perenc. - Rzeszów : Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2020. ●● Współczesne oblicze cukrzycy i jej leczenie / pod red. Izabeli Gutowskiej i Jana Gawęckiego ; [aut.

Marcin Folwarski et al.]. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, cop. 2020. ●● Współpraca Towarzystwa Walki z Kalectwem na płaszczyźnie międzynarodowych konferencji naukowych „Życie bez bólu” w Zgorzelcu / pod red. Zbigniewa Śliwińskiego i Grzegorza Śliwińskiego oraz Lecha Karbowskiego ; przy współpr. red. Anny Śliwińskiej i Zofii Śliwińskiej. - Pabianice : DJ Studio Wydawnictwo, 2020. ●● Wszystko o szczepionkach : co trzeba wiedzieć, by dokonać dobrego wyboru / Didier Raoult & Olivia Recasens ; tł. Grzegorz Gryc. - Warszawa : CoJaNaTo, cop. 2020. ●● Wybrane substancje psychoaktywne w praktyce ZRM i SOR : postępowanie w zatruciach / Kamil Kociołek. - Katowice : Elamed Media Group, 2020. ●● Wybrane zagadnienia chirurgii osób w podeszłym wieku = Challenges of surgery in the elderly / [red.] Zbigniew Krzysztof Kamocki, Bogusław Kędra ; [aut. rozdz. Barbara Bień et al.]. - Białystok : Uniwersytet Medyczny, 2020. ●● Wybrane zagadnienia psychodietetyki : narzędzia i metody pracy z osobami z nieprawidłowymi nawykami żywieniowymi / Jagoda Różycka. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Wychowując dziecko z autyzmem : pozytywne strategie oparte na terapii behawioralnej / Victoria M. Boone ; tł. Maria Moskal. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, cop. 2020. ●● Wyjątkowi : antidotum na lęki związane z wychowaniem dziecka z niepełnosprawnością / Melanie Dimmitt ; [tł. Grzegorz Komerski]. - Ożarów Mazowiecki : Linia, 2020. ●● Wykłady z rynologii / pod red. Antoniego Krzeskiego ; [aut. rozdz. Stanisław Bień et al.]. - Kraków : Medycyna Praktyczna, cop. 2020. ●● Wylecz SIBO optymalną dietą low-FODMAP : jak skutecznie wyeliminować schorzenia układu trawiennego, pozbyć się bólu stawów, wyleczyć przewlekłe stany zapalne i wzmocnić odporność / Kristy Regan ; przedm. Allison Siebecker ; [tł. Anna Polaków]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Wytyczne w zakresie leczenia krwią i jej składnikami oraz produktami krwiopochodnymi w podmiotach leczniczych / oprac. zespół ekspertów: Jolanta Korsak [et al.] ; Ministerstwo Zdrowia, Wojskowy Instytut Medyczny, Narodowe Centrum Krwi. - Wyd. 3. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Zaburzenia odżywiania / Anna Brytek-Matera. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. ●● Zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży / red. nauk. Barbara Remberk ; [aut. Anna Zofia Antosik-Wójcińska et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Zaburzenia seksualne a psychoterapia poznawczo-behawioralna / red. nauk. Marta Rawińska ; [aut. Dorota Baran et al.]. - Wyd. 1 - 2 dodr. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Zacukrzony mózg – jak odtruć organizm z nadmiaru szkodliwego cukru : najskuteczniejsze metody uzdrawiające i usuwające otyłość brzuszną dzięki mądremu połączeniu diety śródziemnomorskiej i ketogenicznej / Mike Dow ; [tł. Kamila Knockenhauer]. - Białystok : Vital Gwarancja Zdrowia, 2021. ●● Zagrożenia cywilizacyjne XXI wieku / red. Anna Moniuszko-Malinowska ; aut. Magdalena Ankiersztejn-Bartczak [et al.] ; Polskie Stowarzyszenie Naukowe Zagrożenia Cywilizacyjne i Zdrowie Publiczne. - [Bielsko-Biała] : Alfa-medica press, cop. 2020. ●● Zagrożenia infekcyjne w ciąży / red. nauk. Anna Boroń-Kaczmarska, Alicja Wiercińska-Drapało ; [aut. Anna Boroń-Kaczmarska et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.

342

Na bibliotecznej półce

●● Zapalenia płuc u dorosłych / Adam Antczak, Damian Tworek. - Poznań : Termedia, 2020. ●● Zarys medycyny hiperbarycznej z elementami terapii skojarzonej / pod red. Aleksandra Sieronia, Grzegorza Cieślara i Marka Kaweckiego ; aut. Aleksandra Bilska-Urban [et al.]. - Wyd. 3, rozsz. Bielsko-Biała : Alfa-medica press, cop. 2020. ●● Zaświadczenia lekarskie w podstawowej opiece zdrowotnej / Marcin Janczak, Marek Koenner, Anna Malinowska. - Stan prawny na dzień 1 września 2020 roku. - Gdańsk : Wydawnictwo AsteriaMed, 2020. ●● Zdrowe kolana : trening funkcjonalny stawów kolanowych / Joachim Merk, Thomas Horstmann ; [tł. Beata Sienkiewicz-Oleszkiewicz]. - Wyd. 1 pol. / red. meryt. Paweł Posłuszny. - Wrocław : MedPharm Polska, cop. 2021. ●● Zero bone loss : koncepcje implantologiczne / Tomas Linkevičius ; współpr. Algirdas Puišys, Rolandas Andrijauskas ; red. nauk. i przekł. z jęz. ang. Beata Ostrowska-Suliborska. - Warszawa : Quintessence Publishing, cop. 2020. ●● Zespół Aspergera : zrozumieć, aby uzdrowić / Agnieszka Kozdroń. - Wyd. 2. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Zespół jelita nadwrażliwego / red. nauk. Mirosława Gałęcka. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Zespół Sjögrena / Maria Majdan red. nauk. ; [aut. Harini Bagavant et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, cop. 2021. ●● Znieczulenie TIVA-TCI / Anthony Absalom, Michel MRF Struys ; red. nauk. Waldemar Machała ; [tł. Agnieszka Koziołek]. - Wyd. 1 pol. - Lublin : Wydawnictwo Makmed, 2020. ●● Zrozum swoją skórę / Johanna Gillbro ; przeł. Agata Teperek. - Białystok : Wydawnictwo Kobiece, 2020. ●● Związek Zawodowy Farmaceutów Pracowników w Rzeczypospolitej Polskiej (1919–1939) / Wojciech Ślusarczyk. - Lublin : Wydawnictwo Episteme, cop. 2020. ●● Życie ze stwardnieniem rozsianym : adaptacja osób dotkniętych chorobą do życia małżeńskiego, zawodowego i społecznego / Barbara Leśniak. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Żywienie i suplementacja w sporcie : od kulturystyki do maratonu poprzez crossfit : suplementy diety od A do Z / Massimo Spattini ; red. wyd. pol. Ewa Hryniewiecka ; [przedm. Gianfranco Beltrami ; tł. z jęz. wł. Ewa Hryniewiecka]. - Wrocław : Esteri, cop. 2021. ●● Żywienie kliniczne : praktyczne zagadnienia. T. 1 / pod red. Sylwii Małgorzewicz ; [aut. Jolanta Anna Dardzińska et al.]. - Lublin : Wydawnictwo Czelej, 2020. ●● Żywienie kliniczne : praktyczne zagadnienia. T. 2 / pod red. Sylwii Małgorzewicz ; [aut. Jolanta Anna Dardzińska et al.]. - Lublin : Wydawnictwo Czelej, 2020. ●● Żywienie osób starszych / red. nauk. Dorota Szostak-Węgierek ; [aut. Iwona Boniecka et al.]. Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020.

opracował Dział Budowy Księgozbioru Głównej Biblioteki Lekarskiej

nas

I

a

u

tor

z

y

376

Barbara Chlewicka absolwentka Wydziału Filologii Polskiej Uniwersytetu Śląskiego.

Od roku 1999 pracownik Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Częstochowie, a od roku 2017 kierownik placówki. Autorka i współautorka kilku publikacji poświęconych dziejom służby zdrowia ziemi częstochowskiej oraz historii bibliotek medycznych w tym regionie.

Anna Daniewicz absolwentka filologii polskiej (specjalizacji dydaktycznej i edytorskiej) Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II oraz studiów podyplomowych z zakresu informacji naukowej i bibliotekoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim; bibliotekarz w Oddziale Głównej Biblioteki Lekarskiej w Białej Podlaskiej. Członek Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.

Iwona Fryzowska-Chrobot z wykształcenia archiwista, filolog. Ukończyła podyplomowe studia w zakresie bibliotek naukowych na Uniwersytecie Warszawskim.

Pracuje w Głównej Bibliotece Lekarskiej od 1991 r. Początkowo w Zakładzie Naukowej Informacji Medycznej przy tworzeniu Polskiej Bibliografii Lekarskiej. Od 1996 r. kierownik Sekcji w Dziale Gromadzenia Zbiorów. Od 2006 r. kierownik Działu Opracowania Zbiorów. Obecnie kieruje Działem Budowy Księgozbioru, powstałym z połączenia działów Gromadzenia i Opracowania Zbiorów oraz pełni funkcję wicedyrektora ds. bibliotecznych. Brała aktywny udział w pracach przy wdrożeniu zintegrowanego systemu bibliotecznego Prolib w GBL. Odpowiedzialna za tworzenie głównego Katalogu OPAC, Centralnego Katalogu Czasopism Zagranicznych oraz za działalność Centrum Dokumentacji WHO w Głównej Bibliotece Lekarskiej.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

Danuta Gajewska dr inż., specjalista w dziedzinie żywienia człowieka i dietetyki, adiunkt Katedry Dietetyki SGGW w Warszawie. Posiada wieloletnie doświadczenie z zakresu poradnictwa dietetycznego, współpracując z krajowymi i międzynarodowymi poradniami specjalistycznymi w dziedzinie nadciśnienia tętniczego, gastroenterologii, alergologii i nefrologii. Koordynator programów badawczo-edukacyjnych w zakresie profilaktyki i dietoterapii otyłości oraz dotyczących dietoterapii chorób układu sercowo-naczynioweg. Prezes Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Dietetyki; aktywnie działa na rzecz rozwoju standardów poradnictwa dietetycznego w Polsce i Europie.

Wojciech Giermaziak dr n. przyr., farmaceuta, dyrektor Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki. Założyciel i pierwszy dyrektor Muzeum Farmacji w Łodzi, przewodniczący Komisji Farmakopei przy Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, członek Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, Polskiego Towarzystwa Farmakoekonomicznego i Polskiego Towarzystwa Farmakologicznego. Autor licznych opracowań i artykułów (w czasopismach polskich i zagranicznych) z dziedziny historii farmacji i medycyny, farmakoekonomiki oraz farmakologii.

Maria Janowska studentka studiów magisterskich na kierunku dietetyka w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Interesuje się dietoterapią zaburzeń gospodarki węglowodanowej i chorób o podłożu autoimmunologicznym, a także edukacją żywieniową.

Działa w Kole Naukowym Dietetyków. Brała udział w międzynarodowej konferencji naukowej BIMCO 2021, a także w licznych wydarzeniach krajowych, m.in. Nutriada 2021.

Anita Kasprzycka mgr historii ze specjalnością archiwistyka, absolwentka Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach – filia w Piotrkowie Trybunalskim; ukończone studia podyplomowe Prawo w ochronie zdrowia w Wyższej Szkole Planowania Strategicznego w Dąbrowie Górniczej. Obecnie kierownik Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Piotrkowie Trybunalskim.

Patrycja Kurowska mgr farmacji, absolwentka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, obecnie w trakcie studiów doktoranckich w Katedrze Farmakognozji i Molekularnych Podstaw Fitoterapii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Pracownik Centrum Informacji Medycznej Głównej Biblioteki Lekarskiej.

Maria Lipińska dr n. hum., historyk medycyny, bibliotekoznawca, kierownik ciechanowskiego oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej.

Magdalena Młynarczyk absolwentka informacji naukowej i bibliotekoznawstwa oraz pedagogiki resocjalizacyjnej; kierownik Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Koszalinie.

Paulina Młyńczyk pracownik Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Zielonej Górze. Absolwentka Wydziału Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego. Tu też ukończyła studia podyplomowe z zakresu bibliotekoznawstwa.

Patrycja Popowniak absolwentka kierunku Informacja Naukowa i Bibliotekoznawstwo na Uniwersytecie Śląskim; pracownik Biblioteki Śląskiej – początkowo Społecznej Pracowni Digitalizacji, a następnie Działu Gromadzenia i Opracowania Zbiorów. Od lutego 2021 roku zatrudniona w katowickim oddziale Głównej Biblioteki Lekarskiej. Do jej zainteresowań zawodowych należą m.in.: zagadnienia przetwarzania oraz wyszukiwania informacji, funkcjonowania bibliotek naukowych oraz digitalizacji zbiorów bibliotecznych.

Janusz Przeciński absolwent Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie (Bibliotekoznawstwo i Informacja Naukowa); pełnił funkcję kierownika Biblioteki Wydziałowej Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie. Od 1998 r. kierownik Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Elblągu.

Joanna Siermontowska absolwentka socjologii Wydziału Humanistycznego Akademii Górniczo-Hutniczej im. S. Staszica w Krakowie. Od 2020 roku pracownik Centrum Informacji Medycznej Głównej Biblioteki Lekarskiej.

Piotr Siermontowski dr hab. med. prof. AMW kmdr por. rez. Kierownik Pracowni Fizjologii Nurkowania Katedry Technologii Prac Podwodnych Akademii Marynarki Wojennej. Absolwent Wojskowej Akademii Medycznej. Specjalista patomorfologii, medycyny morskiej i tropikalnej oraz medycyny transportu. Medyk sądowy. Autor ponad czterystu artykułów opublikowanych w czasopismach naukowych, rozdziałów w monografiach oraz jednej monografii. Dyplomowany enolog.

Julia Tracz doktorantka w Szkole Doktorskiej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, gdzie zajmuje się opracowaniem spersonalizowanego poradnictwa dietetycznego dla kobiet w ciąży i karmiących piersią. Interesuje się także edukacją żywieniową dzieci i młodzieży, a także dietoterapią osób dotkniętych chorobami cywilizacyjnymi. Bierze udział w licznych krajowych i międzynarodowych projektach naukowych (m.in.: „International Health Week” – Univesidad de Navarra, „Innovative dairy products” – SGGW oraz „Dietary approach for obesity in conservative managment, pharmalogical treatment and bariatric burgery” – SGGW).

Agnieszka Wielosik mgr kulturoznawstwa, absolwentka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, studiowała kulturoznawstwo i hebraistykę. Od sierpnia 2020 roku pracownik Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Radomiu.

Reprint: Stanisław Szurek, Napoje wyskokowe jako środek leczniczy. Na podstawie spostrzeżeń poczynionych w r. 1905 w klinice lekarskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Przegląd Lekarski. Organ Towarzystw Lekarskich Krakowskiego i Galicyjskiego oraz Towarzystwa Lekarzy Polskich w Chicago” (Kraków), R. XLV, 1906, nr 7, s. 104–106; nr 8, s. 138–139; nr 9, s. 160–163; nr 10, s. 180–181; nr 11, s. 191–193; nr 12, s. 208–212 – reprint wykonano z egzemplarza „Przeglądu Lekarskiego. Organu Towarzystw Lekarskich Krakowskiego i Galicyjskiego oraz Towarzystwa Lekarzy Polskich w Chicago” ze zbiorów Głównej Biblioteki Lekarskiej, sygn. 310,035; załącznik do artykułu: Piotr Siermontowski, Joanna Siermontowska, Negatywne i inne efekty zdrowotne spożywania wina z punktu widzenia różnych specjalności medycznych. Część I, „Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej” (Warszawa), 2021, nr 376, s. 119–136. (załącznik dostępny tylko w wersji drukowanej)

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

Informacje dla Autorów „Biuletynu Głównej Biblioteki Lekarskiej”: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

Pracę należy dostarczyć w formie wydruku jednostronnego w formacie A4, w jednym egzemplarzu, wraz z dołączoną płytą CD, zawierającą pracę w formie elektronicznej z osobno dołączonym materiałem ilustracyjnym, opisanym i podpisanym zgodnie z numeracją występującą w publikacji.

Tekst publikacji powinien być sporządzony w języku polskim lub w języku angielskim.

Do każdego tekstu należy dołączyć streszczenie w języku angielskim, o objętości do 400 znaków ze spacjami, streszczenie w języku polskim o objętości do 300 znaków ze spacjami oraz słowa kluczowe w języku polskim i w języku angielskim.

Tekst autorski powinien być napisany czcionką Times New Roman 12 pkt.

Tekst powinien zawierać wyłącznie przypisy dolne, w numeracji ciągłej, sporządzone czcionką Times New Roman 10 pkt.

Bibliografia powinna być umieszczona na końcu tekstu oraz sporządzona według następujących wytycznych: • spis prac powinien być ułożony w porządku alfabetycznym, według nazwisk autorów, • należy podawać pełne imiona autorów i redaktorów wykorzystanych prac (w przypadku, kiedy publikacja posiada więcej niż 3 autorów należy stosować skrót „i wsp.”), • w przypadku artykułów z czasopism i prac zbiorowych należy podawać zakres stron, na których znajduje się przywoływany artykuł.

Cytaty z wykorzystanych źródeł oraz opracowań powinny być wzięte w cudzysłów, a dokonane w nich skróty zaznaczone znakami: […].

Teksty w formie elektronicznej winny być zapisane w formacie .doc, .docx lub .rtf.

W tekście należy zaznaczyć preferowane miejsca umieszczenia ilustracji.

Ilustracje powinny być opatrzone wyczerpującym podpisem oraz zawierać dokładnie opisane źródło pochodzenia.

Ilustracje w formie elektronicznej powinny być zapisane w formacie .jpg lub .tif o rozdzielczości co najmniej 300 dpi, w osobnych plikach.

Tekst należy opatrzyć imieniem i nazwiskiem Autora, adresem mailowym oraz numerem telefonu kontaktowego.

Do tekstu powinna być dołączona notka biograficzna Autora (max. 400 znaków ze spacjami) wraz ze zdjęciem i podaniem afiliacji.

Przyjęcie materiału do Teki Redakcyjnej nie oznacza, że materiał zostanie opublikowany.

Materiałów nie zamówionych Redakcja nie zwraca.

Redakcja po konsultacji z Autorem i po uzyskaniu jego pisemnej zgody ma prawo do zmiany tytułów przekazanych tekstów oraz skracania, adiustacji i korekty tekstów.

W przypadku gdy przekazany tekst wymaga wprowadzenia znacznych zmian, GBL może zwrócić pracę Autorowi w celu jego przeredagowania. O tym, czy przekazany tekst wymaga znacznych zmian skutkujących jego zwrotem Autorowi celem przeredagowania, decyduje Kolegium Redakcyjne.

Jeżeli w pracach zamieszczane są materiały chronione prawem autorskim (np. okładka, zdjęcia, ilustracje innych autorów), Autor zobowiązany jest dołączyć stosowne zgody na ich wykorzystanie.

Jeżeli praca złożona w GBL była już uprzednio drukowana w innym wydawnictwie i jest chroniona prawem autorskim, wówczas Autor musi uzyskać zgodę na przedruk od podmiotu, któremu przysługują prawa do tekstu.

Prace w formie wydruków oraz w formie elektronicznej należy nadsyłać do GBL, na adres: ul. Chocimska 22, 00-791 Warszawa, e-mail: sekretariat@gbl.waw.pl

Zapraszamy do współpracy