Biuletyn GBL nr 374, 2020

W nu me r ze m.in.: Dokumentacja medyczna – komentarz do przepisów prawa Skuteczne negocjacje na rynku zdrowia Koronawirusy człowieka.

Co warto o nich wiedzieć?

GŁÓWNA BIBLIOTEKA LEKARSKA im. Stanisława Konopki

GMACH GŁÓWNY

DZIAŁ STAREJ KSIĄŻKI MEDYCZNEJ

 00-791 Warszawa, ul. Chocimska 22  22 849 78 51 do 53  22 849 78 02  sekretariat@gbl.waw.pl

 00-467 Warszawa, ul. Jazdów 1A  22 622 50 05  sk-med@gbl.waw.pl

ODDZIAŁY TERENOWE 21-500 Biała Podlaska ul. Brzeska 1 tel. 83 306 86 98/99 e-mail: odzbiap@gbl.waw.pl 43-300 Bielsko-Biała ul. Krasińskiego 28 tel. 33 822 12 11 e-mail: odzbbia@gbl.waw.pl

40-126 Katowice ul. Grażyńskiego 49 A tel./fax 32 258 66 05 e-mail: odzkat@gbl.waw.pl

26-600 Radom ul. Aleksandrowicza 5 tel. 48 361 33 54 e-mail: odzrad@gbl.waw.pl

06-400 Ciechanów ul. Wojska Polskiego 51 tel./fax 23 672 22 13 e-mail: odzciech@gbl.waw.pl

25-602 Kielce ul. Artwińskiego 3C, skr. poczt. 21 tel. 41 367 41 09 e-mail: odzkiel@gbl.waw.pl

35-959 Rzeszów ul. Okulickiego 5 tel. 17 863 33 88 e-mail: odzrzesz@gbl.waw.pl

42-218 Częstochowa ul. PCK 1, Pawilon D Ip. tel. 34 367 39 45 e-mail: odzczes@gbl.waw.pl

75-411 Koszalin ul. Marszałka J. Piłsudskiego 74/1 tel. 531 280 724 e-mail: odzkosz@gbl.waw.pl

76-200 Słupsk ul. Jana Pawła II, 1 tel. 59 846 84 96 e-mail: odzslup@gbl.waw.pl

82-300 Elbląg ul. Królewiecka 146 tel. 55 239 56 82 e-mail: odzelb@gbl.waw.pl

45-052 Opole ul. Oleska 48 tel. 77 545 40 07 e-mail: odzopol@gbl.waw.pl

87-100 Toruń ul. Ignacego Danielewskiego 6/9 tel. 56 622 71 93 e-mail: odztor@gbl.waw.pl

66-400 Gorzów Wielkopolski ul. Estkowskiego 13 tel. 95 727 91 02 e-mail: odzgorz@gbl.waw.pl

97-300 Piotrków Trybunalski ul. Słowackiego 114/118 tel. 44 615-30-14 e-mail: odzpiot@gbl.waw.pl

65-246 Zielona Góra ul. Podgórna 50 tel. 68 380 16 07 e-mail: odzzgor@gbl.waw.pl

Główna Bibliotek a Lek a rsk a Cen t ru m Nau kow e j In for m acj i M edyczn e j

Biuletyn

Głównej Biblioteki Lekarskiej

Rok l I I I , 2020, Nr 374

Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki Centrum Naukowej Informacji Medycznej Zespół redakcyjny:

Wojciech Giermaziak – redaktor naczelny Rafał E. Stolarski – zastępca redaktora naczelnego Grażyna Kubiak-Tomaszewska – sekretarz redakcji Iwona Fryzowska-Chrobot – przewodnicząca Kolegium Redakcyjnego

Recenzenci:

Prof. dr hab. med. Jan Pachecka

Korekta:

Ewa Szczodruch

Skład i łamanie: Bożena Woźniak

Adres Redakcji:

Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki ul. Chocimska 22, 00-791 Warszawa

Redaktor naczelny:

tel.: 22 849 78 51 do 53 fax: 22 849 78 02 e-mail: sekretariat@gbl.waw.pl

Sekretarz redakcji:

tel.: 22 849 78 51 do 53 e-mail: sekretariat@gbl.waw.pl http://www.gbl.waw.pl/ Redakcja zastrzega sobie prawo zmiany tytułów oraz skracania i adiustacji tekstów.

Materiałów niezamówionych Redakcja nie zwraca.

Za jakość merytoryczną tekstów odpowiadają Autorzy.

Na okładce: polski plakat propagandowy Do broni! Ojczyzna wzywa!, proj. Zygmunt Grabowski, 1920 r.

Muzeum Wojska Polskiego (Warszawa)

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na nośniki elektroniczne lub przy użyciu innych mediów, bez zgody Wydawcy.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of the author.

ISSN 0373-174X Copyright © Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki, Warszawa 2020

w

n

u

m

e

rz

e

374

5

HISTORIA – STUDIA Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921 – kalendarium On the centenary of victory. Polish-Soviet War 1919–1921 – calendar

57

Beata Postołowicz Walka z chorobami wenerycznymi w Polsce w latach 1945–1949 Fight with venereal diseases in Poland in years 1945–1949s

73

M E DYC Y NA – ST U DI A Henryk Mruk Skuteczne negocjacje na rynku zdrowia Effective negotiations on the health market

89

Anita Kasprzycka Dokumentacja medyczna – komentarz do przepisów prawa Medical documentation – commentary on legal regulations

97

M E DYC Y N A – P R Z E G L Ą D P I Ś M I E N N I C T WA Koronawirusy człowieka. Co warto o nich wiedzieć?

Human coronaviruses. What is worth knowing about them?

111

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia

131

„ N O N O M N I S M O R I A R …”

The human coronaviruses – epidemiology

Katarzyna Śniadowska – w naszej pamięci Katarzyna Śniadowska – in our memory

133

Urszula Drogoń Leopold Lis-Kula – najmłodszy pułkownik Piłsudskiego. W stulecie śmierci Leopold Lis-Kula – the youngest colonel of Piłsudski. On the centenary of death

145

VA R I A

Iwona Fryzowska-Chrobot, Wojciech Giermaziak Motyw człowieka dotkniętego kalectwem w malarstwie The motif of a person with disabilities in art

155

Anna Padzik E-booki w medycynie E-books in medicine

163

Z Ż YC I A B I B L IO T E K I

165

K R O N I K A w ydarz e ń

173

Ewa Szczodruch, Rafał E. Stolarski Wydarzyło się…

NA BIBLIOTECZNEJ PÓŁCE

Wybór nowości wydawniczych z pierwszej połowy 2020 roku – z księgozbioru Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki

193

N asi a u torzy

197

Reprint Mjr lek. dr Franciszek Waga, Służba Zdrowia w czasie wojny, nakładem „Lekarza Wojskowego”, Warszawa 1928

H

I

S

T

O

R

I

A

–

S

T

U

D

I

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 5 - 56

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski Główna Biblioteka Lekarska, Warszawa

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921 – kalendarium On the centenary of victory. Polish-Soviet War 1919–1921 – calendar Do broni!

Do broni! Już wici płoną!

Do broni! Chwila ostatnia!

Od wschodu łuną czerwoną, Krew woła, woła krew bratnia!

Za lud! Za święte mogiły!

Za krew! Za ziemię tę naszą!

Za sny co ojcom się śniły!

Za wolność waszą i naszą!

Na święte staniem kurhany, niech wróg spod stopy je wydrze!

Do broni wszystkie stany, utniemy łeb krwawej hydrze!

Józef Relidzyński (1886–1964)

W tym roku obchodzimy setną rocznicę zwycięskiej Bitwy Warszawskiej (13–25 sierpnia 1920 r.), przełomowego starcia wojny polsko-bolszewickiej (1919–1921), które uratowało Polskę i Europę przed ekspansją komunizmu. Zdaniem brytyjskiego konserwatywnego polityka i dyplomaty Edgara baroneta D’Abernona (1857–1941), członka Misji Międzysojuszniczej w Polsce w 1920 roku, była to jedna z osiemnastu najważniejszych bitew w historii świata – co ogłosił w swojej książce „The eighteenth decisive battle of the world: Warsaw, 1920” (London 1931). Zaś francuski generał Louis Faury (1874–1947) – członek Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce w 1920 roku, a w latach 1921–1928 dyrektor nauk w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie, przyrównał to starcie do bitwy pod Wiedniem (12 września 1683 r.), pisząc: „Przed dwustu

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

6

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

laty Polska pod murami Wiednia uratowała świat chrześcijański od niebezpieczeństwa tureckiego; nad Wisłą i nad Niemnem szlachetny ten naród oddał ponownie światu cywilizowanemu usługę, którą nie dość oceniono”. Przypomnijmy, iż wówczas Jan III Sobieski, król Rzeczypospolitej Obojga Narodów, dowodzący wojskami europejskiej koalicji, pokonał wezyra Kara Mustafę, co zapobiegło dominacji tureckiej (islamskiej) w Europie Środkowej i Wschodniej, a z pewnością także w Zachodniej. W każdym z wymienionych przypadków (pod Warszawą i pod Wiedniem) w grę wchodziły zderzenia kultur i zmagania cywilizacji – ważyły się losy cywilizacji zachodniej. Bitwa Warszawska, prócz znaczenia militarnego i politycznego, nade wszystko – podobnie jak wymienione – decydująco wpłynęła na kulturową tożsamość Europy.

Bitwa Warszawska trwała od 13 do 25 sierpnia, a jej przełomem był dzień 14 sierpnia. Trwały wówczas zacięte walki na odcinku warszawsko-modlińskim w okolicach Radzymina, Ossowa i Leśniakowizny. Do śródmieścia Warszawy jest stąd w prostej linii około 20 kilometrów…

Zwycięski bój pod Ossowem miał dla oddziałów polskich znaczenie symbolu, szczególnie w wyniku bohaterskiej śmierci na polu walki ks. Ignacego Skorupki – kapelana I batalionu 236. Ochotniczego pułku piechoty, którego szeregi zasilili właśnie ochotnicy – warszawscy uczniowie i studenci.

Późniejsza tradycja, zwłaszcza ta ikonograficzna, przedstawiała ks. Skorupkę jako kapłana idącego w szatach liturgicznych z krzyżem w ręce na czele atakujących oddziałów polskich. Jego śmierć stała się symbolem walki narodowej Polaków – katolików o zachowanie niepodległości, przeciwstawiających się wschodniemu najeźdźcy, a przypadające nazajutrz (15 sierpnia) święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Królowej Korony Polskiej – Matki Boskiej Zwycięskiej stało się dniem „Cudu nad Wisłą”. Nawiązywano także do idei „przedmurza chrześcijaństwa” i obrony Europy przed wrogami zewnętrznymi.

W wyniku znakomitego polskiego planu operacyjnego Naczelnego Wodza marszałka Józefa Piłsudskiego, sprawnie opracowanego i zrealizowanego przez szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego generała Tadeusza Jordan-Rozwadowskiego, 16 sierpnia rozpoczęła się kontrofensywa znad Wieprza. Odtąd inicjatywa w wojnie ponownie przeszła w ręce polskie. Doprowadziło to do zawarcia ostatecznego rozejmu w Rydze (12 października) i ryskiego traktatu pokojowego podpisanego 18 marca 1921 roku.

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

7

Kalendarium wojny polsko-bolszewickiej 1919–1921 1919 STYCZEŃ •• 3 stycznia 1919 r.

Pod osłoną Armii Czerwonej w Mińsku Litewskim utworzono Komunistyczną Radę Wojskowo-Rewolucyjną Polski pod dowództwem Samuela Łatzowerta [20].

•• 17 stycznia 1919 r.

Armia Czerwona zajęła Kowno [23].

•• 20 stycznia 1919 r.

Kawaleria mjr. Jerzego Dąbrowskiego rozbiła w Różanie nad Zelwianką garnizon bolszewicki [20].

•• 26 stycznia 1920 r.

W Dyneburgu Naczelny Wódz Józef Piłsudski udekorował Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego „Virtuti Militari” gen. Edwarda Śmigłego-Rydza i powołał go w skład Kapituły tego Orderu [1].

•• 28 stycznia 1919 r.

Armia Czerwona zajęła ewakuowane przez Niemców obszary, wkraczając do: Lidy, Nowogródka, Baranowicz, Wołkowyska, Słonimia, Łunińca, Pińska i Sarn [23].

•• 29 stycznia 1919 r.

Nota ministra spraw zagranicznych Polski Ignacego Jana Paderewskiego do komisarza ludowego spraw zagranicznych Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad Gieorgija Cziczerina dotycząca rozwiązania kwestii spornych w stosunkach Polski i Rosji bolszewickiej oraz nawiązania roboczych kontaktów [20].

8

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

LUTY •• luty–marzec 1919 r.

Pierwsza bitwa o Pińsk. Grupy Operacyjne mjr. Aleksandra Narbutt-Łuczyńskiego i mjr. Jerzego Dąbrowskiego, wchodzące w skład operującej na Polesiu Dywizji Podlaskiej gen. Antoniego Listowskiego, przeprowadziły kilkudniową akcję zaczepną przeciwko bolszewikom. W jej wyniku wyparto bolszewików z miasta, co znacznie poprawiło położenie operacyjne Wojska Polskiego [10].

•• 11 lutego 1919 r.

Litwa i Białoruś – Grupa Operacyjna gen. Antoniego Listowskiego po drobnych potyczkach zajęła Małorytę i Mokrany. Kawaleria polska stanęła pod Kobryniem [23].

•• 12 lutego 1919 r.

Oddziały Wojska Polskiego zajęły Kobryń [23].

•• 13 lutego 1919 r.

Oddziały polskie zajęły opuszczony przez Niemców Wołkowysk [23].

•• 14 lutego 1919 r.

Pierwsze starcia zbrojne w rejonie Berezy Kartuskiej, które dały początek niewypowiedzianej wojnie polsko-bolszewickiej [23].

•• 19 lutego 1919 r.

Grupa Operacyjna gen. Antoniego Listowskiego po zaciętej walce z silniejszym oddziałem bolszewików zajęła Annopol – nieprzyjaciel wycofał się ku Drohiczynowi, pozostawiając na polu walki przeszło 100 zabitych i rannych [17].

•• 28 lutego 1919 r.

W Paryżu na Konferencji Pokojowej (18 stycznia 1919 r. – 21 stycznia 1920 r.) delegacja polska z Romanem Dmowskim na czele przedstawiła stanowisko w sprawie granicy zachodniej Rzeczypospolitej, a 3 marca – w sprawie granicy wschodniej [11].

MARZEC •• 3 marca 1919 r.

Oddziały Wojska Polskiego zajęły Słonim [23].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

9

•• 7 marca 1919 r.

Polskie oddziały zajęły Pińsk [23].

•• 17 marca 1919 r.

Oddziały Wojska Polskiego zajęły Łuck [23].

KWIECIEŃ •• 16–17 kwietnia 1919 r.

Bitwa o Lidę. Celem poszerzenia podstawy wyjściowej do przygotowywanego natarcia na Wilno („wyprawa wileńska”), Grupa Zaniemeńska gen. Józefa Lasockiego uderzyła na miasto, które zdobyła po całodziennym boju [1].

•• 19–21 kwietnia 1919 r. „Wyprawa wileńska”. Początkiem dowodzonej przez Józefa Piłsudskiego operacji było natarcie kawaleryjskiej Grupy Operacyjnej płk. Władysława Beliny-Prażmowskiego (842 szable). Wyruszyła ona z rejonu Papierni – odległej o 130 km od miasta.

Wczesnym rankiem w Wielką Sobotę zaatakowała Wilno, zaskakując całkowicie bolszewików. Najpierw zdobyto dworzec kolejowy, co umożliwiło dotarcie 2. Dywizji Piechoty Legionów gen. Edwarda Śmigłego-Rydza, który też objął dowództwo nad całością walk. Rozstrzygający bój o Wilno rozegrał się 20 kwietnia w południowo-zachodniej części miasta. Wyparte oddziały Armii Czerwonej kilka dni później podjęły nieudaną próbę odbicia Wilna [10].

•• 25 kwietnia 1919 r.

Oddziały Wojska Polskiego zajęły Święciany [23].

•• 28 kwietnia 1919 r.

Zajęcie Grodna przez Wojsko Polskie [23].

•• 29 kwietnia 1919 r.

Sejm Ustawodawczy RP uchwalił włączenie ziemi wileńskiej do Polski [17].

10

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

MAJ •• 24 maja 1919 r.

Umowa o współpracy wojskowej między rządem RP i Dyrektoriatem Ukraińskiej Republiki Ludowej [18].

CZERWIEC •• 13 czerwca 1919 r.

Wojsko Polskie wkracza do Wołożyna [23].

LIPIEC •• 31 lipca–8 sierpnia 1919 r.

Pierwsza bitwa o Mińsk Litewski. Podczas wiosenno-letniej polskiej ofensywy przeciwko Armii Czerwonej na północno-wschodnich kresach dawnej Rzeczypospolitej dowódca Frontu Litewsko-Białoruskiego gen. Stanisław Szeptycki zarządził zajęcie najważniejszego miasta białoruskiego nad Świsłoczą. Operację przeprowadziły Grupy Operacyjne gen. Józefa Lasockiego i gen. Daniela Konarzewskiego oraz 1. Dywizja Piechoty Legionów gen. Edwarda Śmigłego-Rydza i 2. Dywizja Piechoty Legionów gen. Bolesława Roi. Koncentryczne natarcie polskich oddziałów przełamało opór bolszewików, zmuszając ich do odwrotu. Pościg 15. pułku ułanów ppłk. Władysława Andersa rozbił znaczną część cofających się w nieładzie jednostek bolszewickich [10].

SIERPIEŃ •• 4 sierpnia 1919 r.

Wojsko Polskie zajmuje Mołodeczno.

•• 6 sierpnia 1919 r.

Nieśwież i Słuck w polskich rękach [23].

•• 14 sierpnia 1919 r.

Wojsko Polskie zajęło linię Wilno–Baranowicze–Sarny–Równe [23].

Umundurowanie i wyposażenie piechura Wojska Polskiego i Armii Czerwonej z lat 1919–1920 Rys. Marek Szyszko, Bitwa Warszawska 1920. Materiały edukacyjne, redaktor prowadzący Andrzej Dusiewicz, wyd. Nowa Era Sp. z o.o., Warszawa 2011

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

11

12

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

•• 22–29 sierpnia 1919 r.

Tajne rokowania polsko-bolszewickie w Białowieży i Mikaszewiczach, z inicjatywy Moskwy. Rząd polski reprezentowali Michał Kossakowski i Ignacy Boerner, bolszewicki – Julian Marchlewski). Naczelnik Państwa Józef Piłsudski zażądał od bolszewików m.in. wstrzymania działań zbrojnych przeciwko Ukraińskiej Republice Ludowej; rozmowy zostały zerwane. Jednak w ich wyniku doszło do faktycznego zawieszenia broni na froncie polsko-bolszewickim na okres kilku miesięcy – ułatwiło to dowództwu Armii Czerwonej skoncentrowanie sił przeciwko gen. Antonowi Denikinowi i załamanie jego ofensywy na Moskwę [20].

•• 29 sierpnia 1919 r.

Bobrujsk zdobyty przez Wojsko Polskie [23].

WRZESIEŃ •• 1 września 1919 r.

Układ o rozejmie i linii demarkacyjnej pomiędzy Polską a Dyrektoriatem Ukraińskiej Republiki Ludowej [20].

•• 26–28 września 1919 r.

Bitwa o Dyneburg (Dźwińsk). Po zakończeniu polskiej ofensywy na Białorusi północne skrzydło Frontu pod dowództwem gen. Edwarda Śmigłego-Rydza podjęło z końcem sierpnia działania zaczepne ku Dźwinie. Ich kulminacją był dwudniowy bój 1. Dywizji Piechoty Legionów gen. Stefana Dęba-Biernackiego o miasto Dyneburg, bronione przez bolszewicką dywizję, złożoną w całości z Łotyszów. W ciężkiej i krwawej walce Polacy zdobyli miasto, tracąc 13 oficerów i 253 szeregowców zabitych i rannych. Atak na Dyneburg został na jeden dzień wstrzymany (27 września) na skutek interwencji państw Ententy [10].

PAŹDZIERNIK •• 30 października–3 listopada 1919 r.

Pierwsza bitwa pod Berezyną Górną. W tych dniach 1. Dywizja Litewsko-Białoruska gen. Józefa Lasockiego i oddziały 8. Dywizji Piechoty gen. Stefana Mokrzeckiego skutecznie powstrzymały napór wojsk bolszewickich, by po ostatecznym ich odrzuceniu podjąć ofensywę w kierunku Lepla [10].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

13

GRUDZIEŃ •• 30 grudnia 1919 r.

Podpisane zostało polsko-łotewskie porozumienie wojskowe dotyczące wspólnej akcji zaczepnej przeciwko Armii Czerwonej w Łatgalii – dawnych Inflantach Polskich [20].

1920 STYCZEŃ •• 3 stycznia 1920 r.

Zgrupowanie gen. Edwarda Śmigłego-Rydza uderzyło na Dyneburg (Dźwińsk), by wespół z wojskami niepodległej Łotwy rozpocząć operację zdobywania miasta [1].

•• 16 stycznia 1920 r.

Ententa zdecydowała się nie udzielać Polsce pomocy wojskowej w konflikcie z bolszewikami [20].

•• 26 stycznia 1920 r.

W Dyneburgu Naczelny Wódz Józef Piłsudski udekorował Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego „Virtuti Militari” gen. Edwarda Śmigłego-Rydza i powołał go w skład Kapituły tego Orderu [1].

LUTY •• 18–22 lutego 1920 r.

Bitwa pod Latyczowem. Utworzony po wygaśnięciu wojny polsko-ukraińskiej w Małopolsce Wschodniej Front Podolski został w lutym przesunięty znad Zbrucza.

Jego południowe skrzydło znalazło się na linii rzek Boh i Wołk. Wykonująca ten manewr w ramach Grupy Operacyjnej gen. Władysława Jędrzejewskiego 5. Dywizja Piechoty napotkała na swej drodze oddziały bolszewickiej 44. Dywizji Strzeleckiej oraz kawalerii kombryga Grigorija Kotowskiego i podjęła z nimi walkę, która przybrała jednak niepomyślny dla Polaków obrót – 5. Dywizja Piechoty poniosła znaczne straty, nie osiągając jednocześnie wyznaczonej rubieży. Dopiero przeciwuderzenie pozostałych sił Grupy Operacyjnej gen. Jędrzejewskiego doprowadziło do odrzucenia bolszewików i zajęcia Latyczowa oraz Nowego Konstantynowa [10].

14

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

MARZEC •• 4–7 marca 1920 r.

Wypad na Mozyrz i Kalenkowicze. Naczelny Wódz marszałek Józef Piłsudski „wyprawę kijowską” poprzedził lokalną operacją, której celem było opanowanie mającego duże znaczenie strategiczne miasteczka Mozyrz na prawym brzegu Prypeci. Zadanie to wykonała dowodzona przez gen. Władysława Sikorskiego Grupa Poleska (8700 bagnetów i szabel, 28 dział, dwa pociągi pancerne), która niespodziewanym uderzeniem rozbiła bolszewicką 47. Dywizję Strzelecką (4200 bagnetów i szabel, 24 działa, sześć pociągów pancernych) i opanowała ponad 100-kilometrowy odcinek linii kolejowej [10].

•• 10 marca 1920 r.

Głównodowodzący sił zbrojnych bolszewickiej Rosji komarm I rangi Siergiej Kamieniew zatwierdził plan uderzenia Armii Czerwonej na Zachód przez Polskę [20].

KWIECIEŃ •• 21 kwietnia 1920 r.

Naczelnik Państwa Józef Piłsudski i Prezydent Ukraińskiej Republiki Ludowej Symon Petlura podpisali umowę polityczną, która stwierdzała prawo Ukrainy do niezależnego bytu państwowego. Jako przyszłą granicę obu państw określono linię rzek Zbrucz i Horyń [18].

•• 24 kwietnia 1920 r.

Rządy Polski i Ukraińskiej Republiki Ludowej podpisały konwencję wojskową o wspólnych działaniach i podporządkowaniu oddziałów ukraińskich polskiemu dowództwu [11].

•• 25–27 kwietnia 1920 r.

Bitwa o Korosteń. Podczas „wyprawy kijowskiej” miasteczko na Ukrainie, będące ważnym węzłem komunikacyjnym, stało się celem polskiego głębokiego manewru.

Doprowadził on do pobicia bolszewickich 7. i 47. Dywizji Strzeleckiej, zajęcia Korostenia i zdobycia znacznych zapasów sprzętu wojennego, co znacznie utrudniło odwrót głównym siłom bolszewickiej 12. Armii komarma Siergieja Mieżeninowa [10].

Umundurowanie i wyposażenie kawalerzysty Wojska Polskiego i Armii Czerwonej z lat 1919–1920 Rys. Marek Szyszko, Bitwa Warszawska 1920. Materiały edukacyjne, redaktor prowadzący Andrzej Dusiewicz, wyd. Nowa Era Sp. z o.o., Warszawa 2011

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

15

16

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

•• 25–27 kwietnia 1920 r.

Zagon na Koziatyn. Podczas polskiej ofensywy na Ukrainie („wyprawa kijowska”) 1. Dywizja Jazdy gen. Jana Romera wykonała głęboki manewr, przenikając na tyły frontu. Podczas 140-kilometrowego marszu stoczyła kilka utarczek, po czym w całonocnym boju zajęła leżące na południowy wschód od Żytomierza miasteczko Koziatyn, stanowiące ważny węzeł kolejowy. Przy niewielkich stratach własnych zagarnęła 8 tysięcy jeńców oraz znaczną zdobycz wojenną. Zagon na Koziatyn przyczynił się do całkowitej dezorganizacji południowego skrzydła bolszewickiej 12. Armii komarma Siergieja Mieżeninowa [10].

•• 26 kwietnia 1920 r.

Oddziały Wojska Polskiego zdobyły Żytomierz [23].

•• 27 kwietnia 1920 r.

Zdobycie Baru, Berdyczowa, Chmielnika i Malina przez oddziały Wojska Polskiego [23].

•• 28 kwietnia 1920 r.

Zdobycie Czarnobyla i Mohylowa przez oddziały Wojska Polskiego [23].

•• 29 kwietnia 1920 r.

Wojsko Polskie zdobyło Winnicę [18].

MAJ •• 1 maja 1920 r.

Zdobycie Chwastowa i Żmierynki przez oddziały Wojska Polskiego [23].

•• 3 maja 1920 r.

Wojsko Polskie zdobyło Białą Cerkiew i Rokitno.

•• 3–8 maja 1920 r. „Wyprawa kijowska”. Rozpoczęte w kwietniu 1920 wspólne działania militarne Polaków i Ukraińców przeciwko bolszewikom przyjęły postać dowodzonej przez Józefa Piłsudskiego „wyprawy kijowskiej”. Doprowadziła ona sojusznicze wojska w głąb Ukrainy, na odległość ok. 100 kilometrów od prawego brzegu Dniepru.

Z tej to pozycji 3. Armia gen. Edwarda Śmigłego-Rydza rozpoczęła operację zajęcia

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

17

Kijowa. Prowadzone w dużym tempie działania zaskoczyły bolszewików, którzy nie zdołali zorganizować obrony na linii rzeki Irpień. Pod naporem polskiego natarcia Armia Czerwona wycofała się na wschodni brzeg Dniepru, oddając Kijów bez walki. Rankiem 8 maja patrol 1. pułku szwoleżerów wjechał tramwajem do centrum miasta. Był to spektakularny sukces, jednakże brak rozstrzygnięcia operacyjnego w postaci dużej bitwy z bolszewikami, stoczonej na prawobrzeżnej Ukrainie, wpłynął negatywnie na dalszy przebieg wojny [10].

•• 6 maja 1920 r.

Zdobycie Wapniarki i Wasylowa przez oddziały Wojska Polskiego [20].

•• 8 maja 1920 r.

W Kijowie powstał rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej atamana Symona Petlury [18].

•• 9 maja 1920 r.

Defilada wojsk polskich i ukraińskich główną ulicą zdobytego Kijowa – Kreszczatikiem [18].

•• 9–12 maja 1920 r.

Wznowienie działań ofensywnych w rejonie Kijowa – oddziały polskie i ukraińskie sforsowały mosty na Dnieprze i po zaciętych walkach wyparły bolszewików z zajmowanych przez nich pozycji, tworząc przedmoście na lewym brzegu rzeki. Zdobycie Rzeczycy oraz Bracławia, Jampola i Tulczyna przez oddziały Wojska Polskiego [15].

•• 10–14 maja 1920 r.

Ciężkie walki na przedmościu na lewym brzegu Dniepru, w rejonie Kijowa [15].

•• 11 maja 1920 r.

Zdobycie Kaniowa przez oddziały Wojska Polskiego [15].

•• 14 maja 1920 r.

Polskie jednostki zdobywają Hajsyn i Łojów [20].

•• 14–15 maja 1920 r.

Bitwa nad jeziorem Lepel. Majowa ofensywa Armii Czerwonej podjęta dla powstrzymania postępów „wyprawy kijowskiej” doprowadziła do wznowienia działań

18

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

na ustabilizowanym od kilku miesięcy północno-wschodnim odcinku frontu polsko-bolszewickiego. W pobliżu białoruskiego miasteczka nad jeziorem Lepel i rzeką Essą doszło do zaciętego boju między polskimi: 1. Dywizją Litewsko-Białoruską i 8. Dywizją Piechoty a nacierającymi bolszewickimi 4. i 11. Dywizjami Strzeleckimi. Zacięte walki 81. i 85. pułku piechoty w rejonie wsi Krywce, która siedem razy przechodziła z rąk do rąk, osłabiły lewe skrzydło 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej, zmuszając ją, a następnie pozostałe polskie oddziały, do odwrotu na linię Berezyny [10].

•• 14–30 maja 1920 r.

Bitwa nad Berezyną. Stacjonujące w rejonie Berezyny i Uszacza na Białorusi 1. Armia gen. Stefana Majewskiego i 4. Armia gen. Stanisława Szeptyckiego zostały zaatakowane przez bolszewickie oddziały Frontu Zachodniego dowodzonego przez komfronta Michaiła Tuchaczewskiego, rozpoczynającego pierwszą, przedwczesną, jak się miało wkrótce okazać, ofensywę. Jej celem było odciążenie sił bolszewickich operujących na południowym – ukraińskim – teatrze działań wojennych [10].

•• 16–21 maja 1920 r.

Druga bitwa pod Berezyną. Podczas luzowania 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej nastąpiło natarcie trzech bolszewickich brygad strzeleckich. Próby przełamania polskiego frontu zostały początkowo powstrzymane, lecz w przedłużających się walkach, angażujących po obu stronach coraz większe siły, bolszewikom udało się zająć miasteczko i doprowadzić do odwrotu oddziałów Wojska Polskiego [10].

•• 18 maja 1920 r.

Owacyjne powitanie w Warszawie powracającego z frontu Naczelnego Wodza marszałka Józefa Piłsudskiego [13].

•• 22–25 maja 1920 r.

Bitwa pod Królewszczyzną–Duniłowiczami. 1. Armia gen. Stefana Majewskiego wycofująca się pod naciskiem bolszewickiej ofensywy znad Berezyny stoczyła w rejonie miejscowości Królewszczyzna ciężkie walki odwrotowe. Przygotowywane przeciwnatarcie Grupy Operacyjnej gen. Jana Rządkowskiego (1. Dywizja Litewsko-Białoruska i 3. Dywizja Piechoty Legionów) zostało wyprzedzone przez oddziały Armii Czerwonej, które uzyskały powodzenie. Nastąpił dalszy odwrót, niewolny od chaosu, na Krzywicze [10].

•• 23 maja 1920 r.

Natarcie Armii Czerwonej na Borysów [23].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

19

•• 25 maja 1920 r.

Nota komisarza ludowego spraw zagranicznych Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad Gieorgija Cziczerina do Ligi Narodów w związku z „wyprawą kijowską”, w której odwołano pozwolenie na przyjazd do RFSRR komisji do spraw jeńców wojennych Fridtjofa Nansena, wobec rzekomego popierania przez Ligę polskiej ofensywy. Polski zwiad lotniczy dostrzegł 1. Armię Konną (Konarmia) komarma Siemiona Budionnego zmierzającą w kierunku Kijowa [18].

•• 29 maja 1920 r.

Początek ofensywy bolszewickiej pod Kijowem, którą rozpoczęło natarcie 1. Armii Konnej na II batalion 50. pułku piechoty pod Medwiedówką, dając początek pięciodniowej bitwie pod Samohorodkiem, w wyniku której zostało powstrzymane pierwsze uderzenie Konarmii komarma Siemiona Budionnego [15].

CZERWIEC •• 1–5 czerwca 1920 r.

Bitwa pod Krzywiczami. Pod naporem wiosennej ofensywy bolszewickiej oddziały 1. Armii gen. Stefana Majewskiego wycofały się na linię obronną biegnącą od miejscowości Postawy, przez jezioro i rzekę Narocz, aż po Wilię. Mimo czasowego przerwania polskiego frontu linia ta została utrzymana i posłużyła jako podstawa wyjściowa do kontrofensywy. Nacierające polskie oddziały zdołały przełamać linie obronne Armii Czerwonej, odzyskać utracony teren i ponownie obsadzić rejon Berezyny [10].

•• 1–9 czerwca 1920 r.

Bitwa pod Hornostajpolem. Lewoskrzydłowe oddziały 3. Armii gen. Edwarda Śmigłego-Rydza zostały zaskoczone w rejonie miasteczka Hornostajpol na Polesiu przez oskrzydlające natarcie bolszewickiej 12. Armii. Bitwa doprowadziła do wyłomu w polskim froncie, co zbiegło się z ogólną dyrektywą odwrotu spod Kijowa (8 czerwca). W rezultacie Wojsko Polskie rozpoczęło odwrót z Ukrainy [10].

•• 2 czerwca 1920 r.

Ostatnią akcję zaczepną w rejonie Kijowa przeprowadziła Grupa Operacyjna płk. Józefa Rybaka. Wchodzący w jej skład 1. pułk piechoty Legionów wykonał z powodzeniem wypad na Boryspol. Działania te miały utrudnić bolszewikom przygotowania do kontrofensywy [15].

20

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

•• 2–5 czerwca 1920 r.

Bitwa pod Postawami. W rejonie miejscowości Postawy (woj. wileńskie) dywizje Armii Rezerwowej gen. Kazimierza Sosnkowskiego podjęły kontruderzenie, mające na celu powstrzymanie rozpoczętej przez komfronta Michaiła Tuchaczewskiego ofensywy bolszewickiego Frontu Zachodniego.

Kontratak polski między Dźwiną a Borysowem, przeprowadzony przez Armię Rezerwową gen. Kazimierza Sosnkowskiego (wraz z 1. Armią gen. Stefana Majewskiego i 4. Armią gen. Leonarda Skierskiego), na wysunięte jednostki bolszewickiej 15. Armii komarma Augusta Korka, zakończony został odrzuceniem wroga na Autę i Berezynę. Bolszewicy zostali zmuszeni do odwrotu na pozycje wyjściowe [10].

•• 4 czerwca 1920 r.

Wojsko Polskie zdobyło Głębokie i Dokszyce [23].

•• 4–13 czerwca 1920 r.

Pierwsza bitwa pod Głębokiem – miasteczkiem leżącym nad jeziorem o tej samej nazwie (woj. wileńskie). W tym rejonie Armia Rezerwowa gen. Kazimierza Sosnkowskiego zadała ciężkie straty prawemu skrzydłu bolszewickiej 15. Armii komarma Augusta Korka, odrzucając je za rzekę Autę [10].

•• 5 czerwca 1920 r.

Przełamanie przez 1. Armię Konną komarma Siemiona Budionnego polskich pozycji pod Skwirą (na styku polskiej 3. i 6. Armii); inicjatywa operacyjna przeszła w ręce Armii Czerwonej [23].

•• 9 czerwca 1920 r.

Zakończenie bitwy nad Berezyną, natarcie Armii Czerwonej na Czarnobyl [23].

•• 10–18 czerwca 1920 r.

Bitwa pod Korosteniem. Wycofujące się spod Kijowa oddziały 3. Armii gen. Edwarda Śmigłego-Rydza stoczyły szereg walk w rejonie miasteczka Korosteń z bolszewicką 1. Armią Konną komarma Siemiona Budionnego, 12. Armią komarma Siergieja Mieżeninowa oraz Grupą Operacyjną 14. Armii komarma Jony Jakira, które dążyły do odcięcia Polakom drogi odwrotu. 3. Armia zdołała jednak uniknąć okrążenia [10].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

21

•• 11–13 czerwca 1920 r.

Bitwa pod Borodianką. Wycofująca się z Kijowa 3. Armia gen. Edwarda Śmigłego-Rydza, zagrożona oskrzydleniem przez bolszewików w rejonie miasteczka Borodianka nad rzeką Zdwiż, wykonała zwrot zaczepny. Celu głównego – rozbicia sił komarma Siemiona Budionnego nie udało się przeprowadzić, jednak 3. Armia odzyskała swobodę działania, co umożliwiło jej dalszy zorganizowany odwrót [10].

•• 14–16 czerwca 1920 r.

Bitwa pod Radomyślem. Podczas odwrotu spod Kijowa oddziały należące do Grupy Operacyjnej gen. Karola Schuberta stoczyły w pobliżu miasteczka Radomyśl bój z bolszewicką 4. Dywizją Kawalerii komdywa Oki Gorodowikowa (ze składu 1. Armii Konnej komarma Siemiona Budionnego), odnosząc w nim spory sukces taktyczny. Miasteczko zajęli jednak bolszewicy z 14. Dywizji Kawalerii komdywa Klimenta Woroszyłowa [10].

•• 19 czerwca 1920 r.

Ponowna organizacja polskiej 2. Armii w celu likwidacji zagrożenia wynikłego z postępów bolszewickiej 1. Armii Konnej. Jej dowództwo Naczelny Wódz marszałek Józef Piłsudski powierzył gen. Kazimierzowi Raszewskiemu [20].

•• 21 czerwca 1920 r.

Między Dźwiną a Berezyną Wojsko Polskie odparło silne ataki oddziałów Armii Czerwonej, zadając im duże straty [23].

•• 24 czerwca 1920 r.

Marszałek Józef Piłsudski spotkał się w Belwederze z Borysem Sawinkowem, rosyjskim działaczem niepodległościowym, przedstawicielem emigracyjnego Komitetu Narodowego Rosyjskiego. Omawiano sprawę tworzenia w Polsce – w Brześciu nad Bugiem – rosyjskich oddziałów mających walczyć z bolszewikami [18].

•• 26 czerwca 1920 r.

Po odwołaniu gen. Antoniego Listowskiego dowódcą Frontu Ukraińskiego został gen. Edward Śmigły-Rydz, który postanowił koncentrycznym uderzeniem zniszczyć bolszewicką 1. Armię Konną siłami 2. Armii gen. Kazimierza Raszewskiego i 6. Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego [23].

22

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

•• 27 czerwca 1920 r.

Okólnik Naczelnego Dowództwa do dowódców armii frontu wschodniego, w którym informowano, że w wypadku spodziewanej ofensywy bolszewickiej „muszą liczyć jedynie na własne siły przy odpieraniu wszystkich ataków nieprzyjacielskich, gdyż Naczelne Dowództwo nie posiada rezerw” [18].

•• 30 czerwca 1920 r.

Polska wyczerpała wszystkie kredyty udzielane przez zachodnich sojuszników na cele wojenne [20].

LIPIEC •• 1 lipca 1920 r.

Sejm RP wobec bolszewickiego zagrożenia powołał Radę Obrony Państwa.

W jej skład weszli: Naczelnik Państwa (jako przewodniczący), marszałek Sejmu, 10 posłów wybranych przez Sejm, premier, 3 ministrów wybranych przez rząd oraz 3 przedstawicieli armii wybranych przez Naczelnego Wodza [18].

•• 1–10 lipca 1920 r.

Bitwa pod Ostrogiem. Wydzielona ze składu 6. Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego Grupa Operacyjna gen. Franciszka Krajowskiego toczyła między Ostrogiem a Zasławiem (Wołyń) uporczywe walki odwrotowe z zamiarem powstrzymania pochodu 1. Armii Konnej komarma Siemiona Budionnego. Ciężar walk spoczywał głównie na 18. Dywizji Piechoty gen. Franciszka Krajowskiego, która zdołała opanować miasto, ale pogarszająca się sytuacja na całym froncie wymusiła dalszy odwrót [10].

•• 3 lipca 1920 r.

Odezwa Rady Obrony Państwa do obywateli Rzeczypospolitej, która wzywała naród do współdziałania i pomocy żołnierzom na froncie [18].

•• 4 lipca 1920 r.

Początek ofensywy Armii Czerwonej w rejonie Mołodeczno–Połock. Odwrót Wojska Polskiego na Wilno i Lidę. Na południu 1. Armia Konna komarma Siemiona Budionnego zdobyła Ostróg i skierowała się na Równe [23].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

23

•• 4–5 lipca 1920 r.

Bitwa pod Czernicą Wielką. Rejon tej białoruskiej wsi podczas wojny polsko-bolszewickiej był trzykrotnie widownią walk. Największe znaczenie miał stoczony 4 lipca 1920 roku bój oddziałów 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Jana Rządkowskiego z siłami bolszewickich XIII i XV Brygad Strzeleckich wchodzących w skład Frontu Zachodniego, który właśnie na rozkaz komfronta Michaiła Tuchaczewskiego rozpoczął ofensywę. Stawiający mężny opór Polacy zostali o świcie 5 lipca odrzuceni i zmuszeni do opuszczenia linii rzeki Berezyny [10].

•• 4–5 lipca 1920 r.

Bitwa nad jeziorem Dołhe. Oddziały polskiej 1. Armii gen. Gustawa Zygadłowicza stoczyły w pobliżu jeziora Dołhe na Białorusi bitwę z nacierającymi w ramach rozwijającej się ofensywy komfronta Michaiła Tuchaczewskiego siłami bolszewickiej 15. Armii komarma Augusta Korka. Grupy Operacyjne gen. Władysława Jędrzejewskiego i Jana Rządkowskiego nie zdołały odeprzeć natarcia dwukrotnie liczniejszych w tym rejonie sił Armii Czerwonej. Zgrupowanie gen. Jędrzejewskiego uległo całkowitemu rozbiciu, a front polski w obliczu groźby przełamania został zwinięty [10].

•• 4–5 lipca 1920 r.

Bitwa pod Dryhuczami. Podczas ofensywy bolszewickiego Frontu Zachodniego komfronta Michaiła Tuchaczewskiego nad Autą doszło w pobliżu wsi Dryhucze nad Dźwiną do walki zgrupowania ppłk. Jana Sawickiego osłaniającego lewe skrzydło 1. Armii gen. Gustawa Zygadłowicza. W 10-godzinnym boju pięciokrotnie słabsze zgrupowanie polskie powstrzymywało skutecznie natarcie grupy uderzeniowej bolszewickiej 4. Armii komarma Jewgienija Siergiejewa. Jednak atak III Korpusu Kawalerii komkora Gaja Byżyszkianca rozerwał linię obronną na przesmykach między jeziorami i zmusił nasze oddziały do odwrotu w dwóch grupach, osłanianego przez 18. pułk ułanów [10].

•• 4–6 lipca 1920 r.

Bitwa nad Autą. Broniąca linii rzeki Auta (prawy dopływ Dzisny) polska 1. Armia gen. Gustawa Zygadłowicza została zaatakowana rankiem 4 lipca wzdłuż całego 100-kilometrowego odcinka. Po całodziennej walce Polacy zużyli wszystkie odwody.

Następnego dnia wobec realnej groźby oskrzydlenia dowodzący całym Frontem Północno-Wschodnim gen. Stanisław Szeptycki nakazał odwrót. Odrywanie się od nacierającej Armii Czerwonej miało jednak przebieg nieskoordynowany, gdyż rozkaz nie dotarł na czas do wszystkich walczących zgrupowań; przeciągnęło się na kolejny dzień bitwy. Ofensywa komfronta Michaiła Tuchaczewskiego, choć chwilowo powstrzymana, nabrała jednak rozmachu, któremu towarzyszył odtąd stały odwrót Wojska Polskiego w stronę Niemna [10].

24

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

•• 4–7 lipca 1920 r.

Bitwa pod Hermanowiczami. Miasteczko Hermanowicze (woj. wileńskie) było terenem walk Grupy Operacyjnej gen. Lucjana Żeligowskiego powstrzymującej ataki bolszewickich 18. i 54. Dywizji Strzeleckich. Dopiero wskutek pogorszenia położenia na całym odcinku frontu Grupa Operacyjna wycofała się w kierunku Wilna, unikając okrążenia i rozbicia [10].

•• 5 lipca 1920 r.

Natarcie bolszewickie wzdłuż Berezyny. Wojsko Polskie opuściło Równe.

Rada Obrony Państwa wystosowała apel do obradującej w Spa konferencji Rady Najwyższej Ententy o udzielenie Polsce pomocy [18].

•• 5–7 lipca 1920 r.

Druga bitwa pod Głębokiem. Założeniem drugiego boju w rejonie miasteczka Głębokie (woj. wileńskie) było opóźnianie ofensywy Frontu Zachodniego komfronta Michaiła Tuchaczewskiego. Oddziały 1. Armii gen. Gustawa Zygadłowicza, zbierające się dopiero po przegranej bitwie nad Autą, stawiały opór natarciu bolszewickich 3. Armii komarma Władimira Łazariewicza i 15. Armii komarma Augusta Korka.

W wyniku walk większość sił polskich została zmuszona do odwrotu w kierunku na Mołodeczno [10].

•• 6 lipca 1920 r.

Powołanie Inspektoratu Armii Ochotniczej z gen. Józefem Hallerem na czele. Armia Czerwona przekroczyła Berezynę i zajęła Dokszyce [18].

•• 7 lipca 1920 r.

Walki polskich oddziałów na tyłach przebijającej się pod Lwów 1. Armii Konnej komarma Siemiona Budionnego w rejonie Moszczenicy Wielkiej, Bielmaża i Ostroga [23].

•• 7–10 lipca 1920 r.

Bitwa nad Berezyną. W lipcu 1920 roku komfronta Michaił Tuchaczewski podjął siłami 4. Armii komarma Jewgienija Siergiejewa ofensywę w kierunku Mińska i Ihumenia, co zapewniło mu sukces operacyjny. Jednostki Wojska Polskiego z 1. Armii gen. Gustawa Zygadłowicza i 4. Armii gen. Leonarda Skierskiego toczyły ze zmiennym szczęściem lokalne boje opóźniające, po czym opuściły Berezynę i przeszły do odwrotu [10].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

25

•• 8 lipca 1920 r.

Bolszewicka kawaleria zdobyła linię kolejową między Święcianami a Dyneburgiem.

Katastrofalny stan rezerw ludzkich Wojska Polskiego sprawił, iż minister spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz o utworzeniu z dniem 7 lipca 1920 roku Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej i mianowaniu gen. Józefa Hallera jej Generalnym Inspektorem. Do 30 września 1920 roku do Armii Ochotniczej zgłosiło się 105 714 ochotników [20].

•• 8–11 lipca 1920 r.

Druga bitwa o Mińsk. W czasie odwrotu Wojska Polskiego znad Berezyny pod naporem ofensywy bolszewickiej oddziały 4. Armii gen. Leonarda Skierskiego (Grupa Operacyjna gen. Henryka Minkiewicza) obsadziły rejon Mińska. Nocne natarcie bolszewików, podczas którego doszło do walk ulicznych, przełamało polską obronę. Załoga miasta zdołała jednak w ciężkich walkach i przy znacznych stratach wywalczyć sobie drogę odwrotu [10].

•• 9 lipca 1920 r.

Ciężkie starcia pod Mińskiem, bolszewicy zajęli Sarny [23].

•• 10 lipca 1920 r.

Odwrót Wojska Polskiego na całym froncie – na północnym wschodzie linia obrony na rzece Wilejce, opierając się o Święciany; Grupa Poleska gen. Władysława Sikorskiego cofała się na Łuniniec. Na południu w rejonie Dubna toczyły się walki z 1. Armią Konną komarma Siemiona Budionnego (10–20 lipca).

Konferencja przedstawicieli Ententy w Spa zgodziła się na pośrednictwo w rokowaniach pokojowych Polski z bolszewikami, pod warunkiem przyjęcia przez premiera Władysława Grabskiego warunku wycofania Wojska Polskiego na prowizoryczną linię zaproponowaną przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych lorda Curzona oraz zastosowanie się Polski do decyzji w sprawie Galicji Wschodniej, Litwy, Gdańska i Cieszyna. Premier, ulegając naciskom państw zachodnich (głównie Wielkiej Brytanii), zgodził się na te upokarzające warunki i podpisał stosowną umowę [18].

•• 11 lipca 1920 r.

Bolszewicy zajęli Mińsk, natarcie na Ptycz [23].

26

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

•• 12 lipca 1920 r.

Rząd litewski podpisał z bolszewicką Rosją Sowiecką traktat, który przewidywał przekazanie stronie litewskiej zajętego przez Armię Czerwoną Wilna. W zamian Litwa zgodziła się na przemarsz Armii Czerwonej przez jej terytorium [18].

•• 14 lipca 1920 r.

Ciężkie walki w rejonie Wilna [23].

•• 15 lipca 1920 r.

Wojsko Polskie opuściło Wilno. 2. Dywizja Białorusko-Litewska gen. Józefa Lasockiego poniosła ciężkie straty w walce, tracąc m.in. całą artylerię [20].

•• 17 lipca 1920 r.

Wojsko Polskie opuściło Lidę [23].

•• 18–25 lipca 1920 r.

Bitwa o Grodno. Miasto-twierdza nad Niemnem było dwukrotnie widownią zaciętych walk. 18 lipca 1920 roku załoga (5700 ludzi, 14 dział, 43 czołgi, pociąg pancerny) pod dowództwem gen. Stefana Mokrzeckiego broniła rejonu twierdzy przed nacierającymi oddziałami III Korpusu Kawalerii komkora Gaja Byżyszkianca (5000 szabel, 40 ckm-ów, 20 dział). Drugi atak przyniósł bolszewikom powodzenie, zdobyli jeden z fortów, a następnie wdarli się do miasta. Resztki załogi ewakuowały się nocą na drugi brzeg Niemna. W ramach przeciwnatarcia zarządzonego przez dowódcę Frontu Północno-Wschodniego gen. Stanisława Szeptyckiego Grupa Operacyjna gen. Lucjana Żeligowskiego 20 lipca podjęła próbę odbicia twierdzy bronionej przez bolszewickich kawalerzystów. Mimo początkowego powodzenia musiała się jednak wycofać, zagrożona okrążeniem, a to na skutek niepowodzenia sąsiedniego polskiego zgrupowania [10].

•• 18–27 lipca 1920 r.

Bitwa pod Czartoryskiem. Miasteczko nad rzeką Styr na Wołyniu było świadkiem boju osłonowego Grupy Operacyjnej płk. Karola Schuberta (7. Dywizja Piechoty i ukraińska 6. Dywizja Piechoty), który miał na celu ułatwienie odwrotu 3. Armii gen. Edwarda Śmigłego-Rydza z Ukrainy. Linia obronna na Styrze w rejonie Mulczyce–Czartorysk została mimo znacznych strat utrzymana, aż do wycofania całego polskiego frontu [10].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

27

•• 19 lipca 1920 r.

Bitwa pod Dubnem. W rejonie miasta Dubno nad rzeką Ikwą, ważnego punktu strategicznego na Wołyniu, toczyły się kilkunastodniowe walki Grupy Operacyjnej gen.

Franciszka Krajowskiego z oddziałami 1. Armii Konnej komarma Siemiona Budionnego. Ich kulminację stanowił krwawy bój 3. Dywizji Piechoty gen. Leona Berbeckiego i 18. Dywizji Piechoty gen. Franciszka Krajowskiego z dwiema dywizjami bolszewickiej kawalerii zamierzającymi zająć miasto. Polacy odparli atak i uzyskali chwilowe powodzenie, którego nie wykorzystali jednak operacyjnie. Wojsko Polskie opuściło też Baranowicze; walki na południe od Prypeci [10].

•• 19–22 lipca 1920 r.

Walki prowadzone nad rzeką Niemen na dwa miesiące przed walnym starciem określanym mianem bitwy niemeńskiej. Od 19 lipca 1920 roku część sił polskiej 4. Armii gen. Leonarda Skierskiego próbowała dokonać zwrotu zaczepnego celem odciążenia sąsiedniej 1. Armii gen. Gustawa Zygadłowicza i ułatwienia jej uporządkowania szyków. Działające w kilku ugrupowaniach, bez należytej koordynacji i wsparcia polskie oddziały toczyły lokalne boje, które jednak wobec zajęcia Grodna przez III Korpus Kawalerii komkora Gaja Byżyszkianca nie przyniosły poprawy położenia operacyjnego i linia Niemna została utracona. Energiczne próby jej odzyskania przez nowego dowódcę 1. Armii gen. Jana Romera nie dały rezultatu i Front Północno-Wschodni musiał kontynuować odwrót na linię Narwi i Bugu [10].

•• 20 lipca 1920 r.

Głównodowodzący Armii Czerwonej komarm I rangi Siergiej Kamieniew wydał dowództwom Frontu Zachodniego i Południowo-Zachodniego rozkaz wykonania decydującego uderzenia na Warszawę.

Wskutek działań III Korpusu Kawalerii komkora Gaja Byżyszkianca Wojsko Polskie przeprowadziło odwrót za Niemen; Grodno i Słonim w rękach bolszewików [20].

•• 20–28 lipca 1920 r.

Bitwa pod Bóbrką. W okolicach tego miasteczka (woj. lwowskie) dwie dywizje 6. Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego stoczyły bój osłonowy z oddziałami bolszewickimi komarma Siemiona Budionnego i komarma Jony Jakira, których celem było zdobycie Lwowa. Wzorowo przeprowadzone działania manewrowe pozwoliły na scalenie rozerwanej wcześniej linii polskiego frontu i chwilowe odrzucenie jednostek bolszewickich zagrażających miastu [10].

•• 21 lipca 1920 r.

Ciężkie walki nad rzeką Zbrucz [1].

28

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

•• 21–27 lipca 1920 r.

Bitwa pod Berezą Kartuską. W okolicach miasteczka Bereza Kartuska (woj. poleskie) nad rzeką Jasiołdą 14. Dywizja Piechoty gen. Daniela Konarzewskiego wsparta szwadronami 4. pułku ułanów płk. Stanisława Rawicz-Dziewulskiego i 15. pułku ułanów ppłk. Władysława Andersa toczyła bój obronny z nacierającymi oddziałami 8. i 10. Dywizji Strzeleckich Armii Czerwonej. Jednak impet rozwijającej się ofensywy komfronta Michaiła Tuchaczewskiego zmusił Polaków do wycofania się z Berezy Kartuskiej i dalszego odwrotu w kierunku Kobrynia [10].

•• 23 lipca 1920 r.

Nowy rozkaz głównodowodzącego Armii Czerwonej komarma I rangi Siergieja Kamieniewa: Front Zachodni uderzać miał na Warszawę, natomiast Front Południowo-Zachodni miał atakować Lwów [23].

•• 24 lipca 1920 r.

W miejsce rządu premiera Władysława Grabskiego powołany został koalicyjny Rząd Obrony Narodowej z Wincentym Witosem na czele. Wyjazd pierwszej delegacji polskiej do Brześcia nad Bugiem w celu porozumienia się w sprawie zawieszenia broni [18].

•• 25 lipca 1920 r.

Na czele misji alianckiej przybył do Polski w charakterze doradcy gen. Maxime Weygand, szef sztabu Armii Francuskiej oraz ambasador brytyjski w Berlinie Edgar Vincent wicehrabia D’Abernon. Jednym z członków misji był też kpt. Charles de Gaulle.

Armia Czerwona zajęła Sokółkę i Brody; odwrót Wojska Polskiego na linię Bugu i Narwi [18].

•• 26 lipca 1920 r.

Ciężkie walki nad Seretem. Początek starć z 1. Armią Konną komarma Siemiona Budionnego pod Brodami i Radziwiłłowem trwających do 9 sierpnia.

•• 26–27 lipca 1920 r.

Bitwa nad rzeką Supraśl. Wycofujące się pod naporem bolszewickiego Frontu Zachodniego komfronta Michaiła Tuchaczewskiego polskie oddziały 1. Armii gen. Jana Romera (Grupy Operacyjne gen. Władysława Jędrzejewskiego i gen. Lucjana Żeligowskiego) toczyły nad rzeką Supraśl (dopływ Narwi) dwudniowe walki, próbując przechwycić lokalnie inicjatywę. Bolszewicy przełamali jednak polskie linie obronne, wymuszając dalszy odwrót na linię Narwi [10].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

29

•• 27 lipca 1920 r.

Armia Czerwona zajęła Ossowiec [23].

•• 28 lipca 1920 r.

Armia Czerwona zajęła Białystok i Hajnówkę. Pięciodniowe walki pod Łomżą [23].

•• 28–30 lipca 1920 r.

Bitwa pod Kobryniem. W czasie lipcowego odwrotu pod naporem ofensywy komfronta Michaiła Tuchaczewskiego w rejonie miasta Kobryń (woj. poleskie) oddziały wchodzące w skład Grupy Operacyjnej gen. Daniela Konarzewskiego toczyły ciężkie, trzydniowe walki opóźniające z sowiecką 10. i 47. Dywizją Strzelecką.

Polacy zdołali wprawdzie powstrzymać natarcie Armii Czerwonej, ale zbyt późny odwrót w stronę Brześcia uniemożliwił Naczelnemu Wodzowi marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu stoczenie walnej bitwy nad Bugiem i wymusił dalszy odwrót [10].

•• 28 lipca–2 sierpnia 1920 r.

Bitwa nad Orlanką. Podczas odwrotu znad Niemna polskie oddziały wchodzące w skład Grup gen. Władysława Jędrzejewskiego i gen. Władysława Junga zajęły pozycje obronne na linii rzeczki Orlanka (lewy dopływ Narwi). Toczyły tam ciężkie walki, których celem było opóźnianie zmierzającej ku Warszawie bolszewickiej ofensywy.

Próby powstrzymania natarcia Armii Czerwonej (6., 11., 21. i 46. Dywizje Strzeleckie) nie powiodły się i polskie oddziały zostały zmuszone do odchodzenia na linię Bugu [10].

•• 28 lipca–2 sierpnia 1920 r.

Obrona Brześcia nad Bugiem. Podczas odwrotu polskich oddziałów na linię Bugu skoncentrowana w rejonie twierdzy brzeskiej Grupa Poleska gen. Władysława Sikorskiego próbowała, bez powodzenia, dokonać zwrotu zaczepnego. Bolszewicy utrzymali inicjatywę taktyczną, zajęli miasto, a następnie także cytadelę. Oddziały polskie wycofały się na lewy brzeg Bugu [10].

•• 29 lipca–3 sierpnia 1920 r.

Obrona Łomży. Zabezpieczająca prawe skrzydło cofającej się 1. Armii gen. Mieczysława Kulińskiego (potem gen. Władysława Jędrzejewskiego) Grupa Operacyjna gen. Stefana Suszyńskiego (potem gen. Jana Wroczyńskiego) stoczyła bój z oddziałami III Korpusu Kawalerii komkora Gaja Byżyszkianca nacierającymi na miasto nad Narwią. Broniące Łomży zgrupowanie ppłk. Andrzeja Kopy pod naciskiem bolszewików opuściło prawobrzeżne forty, przenosząc się do centrum miasta.

30

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

Okrążone ze wszystkich stron, za cenę znacznych strat, odparło całodzienne natarcie.

Nie otrzymawszy jednak odsieczy, zgrupowanie opuściło Łomżę, przebijając się przez pierścień bolszewickiej kawalerii w kierunku Zambrowa [10].

•• 29 lipca–4 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Brodami i Beresteczkiem. Została stoczona w Małopolsce Wschodniej przez 2. Armię gen. Kazimierza Raszewskiego, złożoną ze znacznej ilości jednostek kawalerii, z siłami 1. Armii Konnej komarma Siemiona Budionnego. W decydującej fazie bitwy (1 sierpnia) Polacy przejęli inicjatywę i w rejonie Brodów zadali dwóm bolszewickim dywizjom jazdy poważne straty, osłabiając wartość bojową całej formacji. Jednak wobec sforsowania przez bolszewików Bugu i Narwi oraz upadku Brześcia nad Bugiem Wódz Naczelny marszałek Józef Piłsudski nakazał przerwanie korzystnie rozwijającej się operacji [10].

•• 30 lipca 1920 r.

Władze bolszewickie przyjęły delegatów polskich, przybyłych na rozmowy w sprawie zawieszenia broni, po to by im zakomunikować, iż nie chcą rokowań o rozejm, lecz o pokój, a delegacja polska nie ma do tego uprawnień.

Bolszewicy zajęli rejon Brześcia nad Bugiem.

W Białymstoku utworzony został Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski.

W jego skład weszli: Julian Marchlewski (przewodniczący), Feliks Dzierżyński, Feliks Kon, Edward Próchniak i Józef Unszlicht [18].

•• 30–31 lipca 1920 r.

Bitwa pod Brańskiem. Prawoskrzydłowe dywizje 1. Armii dowodzone przez gen. Władysława Jędrzejewskiego podjęły działania zaczepne z przedmościa na rzece Nurzec w rejonie Brańska dla powstrzymania rozwijającej się w kierunku Bugu ofensywy bolszewickiej 16. Armii komarma W.P. Głagolewa. Walki, toczone częściowo w samym miasteczku, przyniosły chwilowe powodzenie oddziałom 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Jana Rządkowskiego. Zasadniczy cel, jakim było zyskanie na czasie dla dalszego odwrotu sił polskich, został spełniony [10].

•• 31 lipca–6 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Janowem Podlaskim. W czasie polskiego odwrotu pod naporem ofensywy komfronta Michaiła Tuchaczewskiego Grupa Operacyjna gen. Daniela Konarzewskiego obsadziła lewy brzeg Bugu w rejonie miasteczka Janów Podlaski (woj. lubelskie). Działania polskie, polegające na utrudnieniu bolszewikom sforsowania linii Bugu, dały efekt w postaci opóźnienia marszu sowieckiej 16. Armii komarma W.P. Głagolewa na Warszawę [10].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

31

SIERPIEŃ •• 1 sierpnia 1920 r.

Ciężkie walki nad Bugiem w rejonie Brześcia; Brześć zajęty został przez Armię Czerwoną [20].

•• 1–3 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Ciechanowcem. Podczas odwrotu na linię Bugu oddziały 1. Armii gen. Władysława Jędrzejewskiego (Grupa Operacyjna gen. Jana Rządkowskiego, potem gen. Aleksandra Osińskiego) toczyły w rejonie miasta Ciechanowiec ciężkie walki, broniąc linii rzeki Nurzec przed natarciem bolszewickiej 3. Armii komarma Władimira Łazariewicza. Groźba oskrzydlenia zmusiła polskie oddziały do wycofania się [10].

•• 2 sierpnia 1920 r. Łomża w rękach bolszewików [23].

•• 2–4 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Nastasowem. Podczas działań obronnych w Małopolsce Wschodniej prowadzonych w lipcu i sierpniu wzdłuż linii Strypa–Seret (lewostronne dopływy Dniestru) 12. Dywizja Piechoty gen. Mariana Żegoty-Januszajtisa stoczyła ciężki trzydniowy bój z sowiecką 40. Dywizją Strzelecką, tracąc 29 oficerów i 500 szeregowych poległych i rannych [10].

•• 3 sierpnia 1920 r.

Ciężkie walki pod Mikulińcami. Ostatnie próby utrzymania przez Wojsko Polskie linii Bugu pod Małkinią – polskie oddziały przez kolejne cztery dni powstrzymywały nacierającego w kierunku Wyszkowa przeciwnika [23].

•• 5 sierpnia 1920 r.

Bój o linię rzeki Seret. Papież Benedykt XV wyraził życzenie, aby wszyscy biskupi świata katolickiego wznieśli „gorące modły dla miłosierdzia Pańskiego nad nieszczęsną Polską”, podkreślając, że obecnie w niebezpieczeństwie jest nie tylko Polska, ale i cała Europa [10].

•• 5/6 sierpnia 1920 r.

Naczelny Wódz marszałek Józef Piłsudski opracował wstępne założenia manewru znad Wieprza – ataku grupą manewrową na tyły wojsk Michaiła Tuchaczewskiego. Słabą

32

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

stroną planu był całkowity brak odwodów umożliwiających utworzenie takiej Grupy Operacyjnej – konieczne by było wycofywanie dywizji walczących na froncie [18].

•• 6 sierpnia 1920 r.

Armia Czerwona zajęła Ostrołękę [23].

•• 7 sierpnia 1920 r.

Węgrzy zadeklarowali wsparcie Wojska Polskiego w postaci 30 000 kawalerzystów, jednak Czechosłowacja nie zezwoliła na tranzyt tych jednostek przez swoje terytorium [18].

•• 8 sierpnia 1920 r.

Walki o Ciechanów. Formowanie linii obrony Warszawy [23].

•• 8/9 sierpnia 1920 r.

Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. Tadeusz Jordan-Rozwadowski wydał Rozkaz operacyjny nr 10 000 – ostateczną dyrektywę do Bitwy Warszawskiej.

Rozkaz zatwierdzili m.in. Naczelny Wódz marszałek Józef Piłsudski i gen. Maxime Weygand. W tej sytuacji pod względem politycznym za późniejsze zwycięstwo lub klęskę odpowiedzialność brał na siebie marszałek Piłsudski, natomiast pod względem techniczno-wojskowym odpowiedzialność za przygotowanie planów spadała całkowicie na gen. Rozwadowskiego. Bez współpracy obu wojskowych zwycięstwo z 1920 r. byłoby praktycznie niemożliwe [20].

•• 9 sierpnia 1920 r.

Wznowienie pertraktacji pokojowych z bolszewikami. Premier Czechosłowacji Edward Beneš oświadczył przedstawicielom Polski, że nie przepuści przez swój kraj żadnych transportów z materiałami wojennymi dla Polski [18].

•• 10 sierpnia 1920 r.

Bój o Pułtusk [23].

•• 10–14 sierpnia 1920 r.

Obrona Kamionki Strumiłowej. Miasteczka nad Bugiem (Małopolska Wschodnia) i przepraw przez rzekę broniła Grupa Operacyjna gen. Piotra Szymanowskiego (10., 40. i 105. pułki piechoty) przed bolszewicką 14. Dywizją Kawalerii komdywa A.J. Parchomienki, ze składu 1. Armii Konnej komarma Siemiona Budionnego,

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921 Bitwa Warszawska 1920. Materiały edukacyjne, redaktor prowadzący Andrzej Dusiewicz, wyd. Nowa Era Sp. z o.o., Warszawa 2011

33

34

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

która wykonywała manewr mający umożliwić zajęcie Lwowa. W trzydniowych walkach polskie oddziały zostały rozbite. Jednak bolszewicy nie zdobyli miasta, a ich zamiary operacyjne uległy zwłoce [10].

•• 11 sierpnia 1920 r.

Bolszewicy zajęli Mławę i Pułtusk [23].

•• 12 sierpnia 1920 r.

Wyjazd Naczelnego Wodza marszałka Józefa Piłsudskiego z Warszawy do Puław [18].

•• 12–13 sierpnia 1920 r.

Pierwsza bitwa pod Hrubieszowem. W nocy z 12 na 13 sierpnia 3. Dywizja Piechoty Legionów gen. Leona Berbeckiego, wchodząca w skład 3. Armii gen. Zygmunta Zielińskiego przegrupowującej się do uderzenia znad Wieprza, rozpoczęła uwieńczone powodzeniem natarcie na miasteczko. Przez cały następny dzień z powodzeniem broniła go przed próbami odbicia ze strony bolszewickich 7. Dywizji Strzeleckiej i 25. Omskiej Dywizji Strzeleckiej im. Włoskiego Proletariatu komdywa Witowta Putny [2, 10].

•• 12–16 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Dęblinem. Nowo utworzona 4. Armia gen. Leonarda Skierskiego, stanowiąca główną siłę uderzeniową Frontu Środkowego, któremu z kolei przypadło najważniejsze zadanie w Bitwie Warszawskiej – przełamania skrzydła i wyjścia na tyły wojsk komfronta Michaiła Tuchaczewskiego, zajęła podstawę wyjściową do natarcia wzdłuż rzeki Wieprz. Jej atak wymierzony w Grupę Mozyrską doprowadził do rozbicia bolszewickiej 47. Dywizji Strzeleckiej komdywa N.I. Sziły w rejonie Dęblina, następnie opanowania Garwolina i nawiązania kontaktu bojowego z lewym skrzydłem bolszewickiej 16. Armii komarma W.P. Głagolewa oblegającej Warszawę. Wykonująca główne uderzenie 14. Dywizja Piechoty gen. Daniela Konarzewskiego, przy której znajdował się też Naczelny Wódz marszałek Józef Piłsudski, wzięła do niewoli ponad 7 tysięcy bolszewików, zdobyła 30 ckm-ów i trzy działa, zaś Grupa Mozyrska została rozbita [2, 10].

•• 13–15 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Radzyminem – starcie stanowiące część Bitwy Warszawskiej 1920 roku.

Główny wysiłek nacierającego na stolicę Polski Frontu Zachodniego komfronta Michaiła Tuchaczewskiego koncentrował się w rejonie miasteczka Radzymin.

Nacierający bolszewicy dwukrotnie zajmowali miejscowość, usiłując sforsować

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

35

pozycje na przedmościu broniącym dostępu do Warszawy, a polskie kontruderzenia dowodzone przez gen. Lucjana Żeligowskiego ich wypierały. Mające bardzo krwawy przebieg walki, zwłaszcza pod Ossowem (tu 14 sierpnia zginął ks. Ignacy Jan Skorupka, kapelan I/236. Ochotniczego pułku piechoty) i Wólką Radzymińską, wygasły dopiero po zmianie ogólnej sytuacji w Bitwie Warszawskiej, której bój pod Radzyminem był ważnym składnikiem [2, 10].

•• 13–18 sierpnia 1920 r.

Bitwa Warszawska – walne starcie wojny polsko-bolszewickiej. W pierwszych dniach sierpnia odwrót polskiego Frontu Północno-Wschodniego utracił charakter wymuszony naporem bolszewików i zaczął przebiegać zgodnie z planem Naczelnego Wodza marszałka Józefa Piłsudskiego i szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. Tadeusza Jordan-Rozwadowskiego, zawartym w rozkazie operacyjnym do przegrupowania z 6 sierpnia. Dał on początek przygotowaniom do walnej bitwy pod Warszawą. W tym celu oddziały polskie zreorganizowano w trzy fronty (Północny, Środkowy i Południowy) i siedem armii (włączając armię ukraińską) o łącznej sile 32 dywizji piechoty i kawalerii. W rejonie Wieprza utworzona została Grupa Operacyjna (5 dywizji), podporządkowana bezpośrednio marszałkowi Piłsudskiemu.

Armia Czerwona, dowodzona z Moskwy przez naczelnego dowódcę komarma I rangi Siergieja Kamieniewa, maszerowała na zachód dwoma frontami w rozbieżnych kierunkach – jeden wiódł ku Berlinowi, drugi w stronę Czechosłowacji i Bałkanów.

Stolicy Polski zagrażał bezpośrednio Front Zachodni. Jego dowódca – komfronta Michaił Tuchaczewski zamierzał powtórzyć klasyczny „manewr paskiewiczowski” z 1831 roku. Na głównym teatrze działań wojny, tj. na kierunku warszawsko-modlińskim dysponował on 24 dywizjami, które docierały do Wisły i na przedpola stolicy. Tam właśnie rozgorzała pierwsza faza bitwy.

Polskie oddziały gen. Franciszka Latinika odpierały kolejne fale szturmujących 6 bolszewickich dywizji strzeleckich, uporczywie i za cenę dużych strat broniąc warszawskiego przedmościa. Szczególnie zacięte walki toczyły się o kluczową pozycję w Radzyminie. Miasteczko kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk. Jego utrata zmusiła dowódcę Frontu Północnego gen. Józefa Hallera do przedwczesnego uruchomienia przeciwnatarcia 5. Armii gen. Władysława Sikorskiego. Jej walki nad Wkrą 14 sierpnia rozpoczęły drugą fazę Bitwy Warszawskiej.

5. Armia gen. Sikorskiego, trzykrotnie słabsza niż siły bolszewickie operujące na jej odcinku, natarła na wschodni brzeg Wkry, a potem na Nasielsk. Ciężkie boje toczyły się przez następny dzień, kiedy to bolszewickie armie: 3. – komarma Władimira Łazariewicza, i 15. – komarma Augusta Korka, podjęły atak na całym odcinku.

Jednocześnie trwał frontalny szturm na Warszawę. Wszędzie jednak napór Armii Czerwonej został powstrzymany. Rankiem 16 sierpnia rozpoczęło się, także wcześniej niż planowano, uderzenie znad Wieprza, skierowane na lewoskrzydłowy (południowy) odcinek bolszewickiego frontu obsadzany przez Grupę Mozyrską. Po jego

36

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

przełamaniu polskie natarcie rozwijało się dalej w kierunku północno-wschodnim, osiągając wieczorem odległą o 45 km Włodawę. Oznaczało to wyjście na tyły głównych sił Tuchaczewskiego.

Była to już trzecia faza bitwy, w której równocześnie na północy toczyły się zmagania o Nasielsk. Przyniosły one powodzenie 5. Armii, które osłabiło nacisk wojsk bolszewickich na stolicę. Zarządzone przez Tuchaczewskiego przegrupowanie było spóźnione i nie przyniosło rezultatu poza chwilowym powodzeniem uderzenia III Korpusu Kawalerii komkora Gaja Byżyszkianca w rejonie Płocka. Wobec dalszego szybkiego posuwania się polskich dywizji pogłębiających manewr oskrzydlający Tuchaczewski nakazał swoim wojskom odwrót znad Wisły. W odpowiedzi Wódz Naczelny marszałek Józef Piłsudski 18 sierpnia wydał rozkaz do pościgu za nieprzyjacielem.

Straty Wojska Polskiego sięgały ok. 4,5 tysiąca zabitych, 22 tysiące rannych i 10 tysięcy zaginionych, brak natomiast wiarygodnych danych o stratach strony przeciwnej. Przyjmuje się, że ok. 25 tysięcy bolszewików poległo lub było ciężko rannych, 60 tysięcy trafiło do niewoli, zaś 45 tysięcy zostało internowanych przez Niemców.

Zmagania w Bitwie Warszawskiej były też odczytywane jako „Cud nad Wisłą”, gdy żarliwe modlitwy katolików na całym świecie przyniosły wielkie zwycięstwo, które ocaliło Polskę i Europę przed ekspansją komunizmu. Kościół katolicki rozstrzygający dzień walk – 15 sierpnia – połączył z uroczystymi obchodami Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Królowej Korony Polskiej. Dzień ten ustanowiono także – rozkazem ministra spraw wojskowych gen. Stanisława Szeptyckiego nr 126 z 4 sierpnia 1923 roku – Świętem Wojska Polskiego [2, 3, 4, 5, 6, 10].

•• 13–19 sierpnia 1920 r.

Obrona Płocka. Podczas bolszewickiej ofensywy na Warszawę dowodzący Frontem Zachodnim komfronta Michaił Tuchaczewski zamierzał zastosować „manewr paskiewiczowski” i sforsować dolną Wisłę na odcinku Toruń–Płock, celem obejścia stolicy Polski od zachodu. Zamysł ten, trafnie odczytany przez marszałka Józefa Piłsudskiego, pokrzyżowały działania obronne wydzielonej w tym celu Grupy Operacyjnej Dolnej Wisły gen. Aleksandra Osińskiego. W zaciętych walkach toczonych na przedmościu Płocka, a potem w samym mieście, które przechodziło z rąk do rąk (intensywne walki uliczne), polskie oddziały uniemożliwiły sowieckiej 4. Armii gen. Leonarda Skierskiego sforsowanie Wisły, wiążąc jednocześnie jej siły z dala od centrum Bitwy Warszawskiej. Co prawda na innych odcinkach bolszewicy uzyskali lokalne powodzenie, ale generalna zmiana położenia zmusiła ich do odwrotu [2, 3, 4, 5, 6, 10].

•• 14–16 sierpnia 1920 r.

Bitwa nad Wkrą. O świcie 14 sierpnia 5. Armia gen. Władysława Sikorskiego, licząca 22 tysiące bagnetów, 3800 szabel, 452 ckm, 141 dział, 57 czołgów i samochodów

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

37

pancernych i dwa pociągi pancerne, na rozkaz dowódcy Frontu Północnego gen.

Józefa Hallera rozpoczęła działania zaczepne, obsadzając lewy brzeg Wisły (prawobrzeżny dopływ Bugu). Jej przeciwnikiem były ugrupowane na dużej przestrzeni dwie armie bolszewickie (4. – komarma Aleksandra Szuwajewa i 15. – komarma Augusta Korka), o łącznej sile 68 tysięcy bagnetów, 6600 szabel, 1406 ckm-ów i 327 dział.

Celem polskich działań było zmniejszenie naporu Armii Czerwonej na Warszawę.

Główne uderzenie wykonała Grupa Operacyjna gen. Franciszka Krajowskiego, która obsadziła zachodni brzeg rzeki, a następnie nacierała dalej z powodzeniem na kierunku północno-zachodnim. Walki toczyły się jednak ze zmiennym szczęściem, bolszewicy zdobyli m.in. dwa forty modlińskie. Przez cały następny dzień trwały ciężkie zmagania z głównymi siłami obu bolszewickich armii, dążących do sforsowania Wisły na północ od Warszawy. Udany wypad 203. Ochotniczego pułku ułanów mjr. Zygmunta Podhorskiego na Ciechanów pozbawił łączności dowództwo 4. Armii i w rezultacie sparaliżował jej działania. Sukces odniosła także Grupa Operacyjna gen. Krajowskiego, opanowując linię kolejową Modlin–Mława.

16 sierpnia rozpoczął się bój o Nasielsk. Po twardym oporze bolszewicy oddali miasto i wycofali się nad Narew ze znacznymi stratami. Dalsze działania 5. Armii pod Płońskiem uniemożliwiły Tuchaczewskiemu przegrupowanie sił, które miało przywrócić im inicjatywę operacyjną. Zdobycie Serocka (18 sierpnia) przesądziło o sukcesie Polaków w tym fragmencie Bitwy Warszawskiej [2, 3, 4, 5, 6, 10].

•• 14–17 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Krasnem. Oddziały 6. Dywizji Piechoty gen. Mieczysława Linde obsadzające odcinek frontu wzdłuż Bugu w pobliżu wsi Krasne stawiły czoło kolejnym natarciom sowieckiej 11. Dywizji Kawalerii komdywa F.M. Morozowa ze składu 1. Armii Konnej komarma Siemiona Budionnego, która gotowała się do zajęcia Lwowa.

Próba zorganizowania kontruderzenia wspólnie z 13. Dywizją Piechoty gen. Stanisława Hallera nie powiodła się. W ciężkich walkach Polacy ponieśli duże straty [10].

•• 14–17 sierpnia 1920 r.

Obrona Płońska. Wydzielona z 5. Armii gen. Władysława Sikorskiego Grupa Operacyjna gen. Franciszka Krajowskiego podjęła z rejonu Płońska przeciwnatarcie w kierunku na Ciechanów, wymierzone w bolszewicką 15. Armię komarma Augusta Korka. Jednak bolszewicy dzięki posiłkom zdołali odzyskać inicjatywę i zaatakowali miasto, bronione przez zaimprowizowaną grupę płk. Gustawa Orlicz-Dreszera, zajmując część zabudowań. Rozgorzały dwudniowe zacięte walki, o których ostatecznym rozstrzygnięciu zadecydowała zwycięska szarża 1. pułku szwoleżerów mjr. Jerzego Grobickiego [10].

38

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

•• 14–18 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Suchocinem. W pobliżu tego miasteczka nad Wkrą Grupa Operacyjna gen. Franciszka Krajowskiego należąca do 5. Armii gen. Władysława Sikorskiego toczyła zacięte boje z bolszewickimi oddziałami 4. Armii komarma Aleksandra Szuwajewa i 15. Armii komarma Augusta Korka. Zadanie Grupy Operacyjnej i całej armii polegało na nawiązaniu części sił bolszewickich celem uniemożliwienia im bezpośredniego uderzenia na Warszawę. Zostało ono wykonane w ciągu pięciodniowych, niezwykle zaciętych walk, zwłaszcza w rejonie Sarnowej Góry. Stanowiąca rdzeń Grupy Operacyjnej gen. Krajowskiego 18. Dywizja Piechoty straciła 35 oficerów i 875 szeregowych [10].

•• 14–19 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Ciechanowem. Działając w ramach 5. Armii gen. Władysława Sikorskiego, toczącej właśnie bitwę nad Wkrą, Grupa Operacyjna gen. Franciszka Krajowskiego przeszła do działań zaczepnych w rejonie Ciechanowa. Przeciwnatarcie polskich oddziałów doprowadziło do całkowitego rozbicia bolszewików i zdobycia kawaleryjskim zagonem 203. Ochotniczego pułku ułanów mjr. Zygmunta Podhorskiego miasta – ważnego węzła komunikacyjnego, w którym stacjonowało dowództwo bolszewickiej 4. Armii komarma Aleksandra Szuwajewa. Stało się to jednak za cenę wysokich strat, uniemożliwiających przejście do dalszego pościgu [10].

•• 16 sierpnia 1920 r.

Początek polskiej kontrofensywy znad Wieprza pod dowództwem marszałka Józefa Piłsudskiego [18].

•• 16–17 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Cycowem. IV Brygada Kawalerii mjr. Feliksa Jaworskiego, wchodząca w skład silnej Grupy Operacyjnej wykonującej pod dowództwem marszałka Józefa Piłsudskiego uderzenie znad Wieprza, stoczyła bój z oddziałami bolszewickiej CLXXII Brygady Strzeleckiej. Na polach wsi Cyców nad rzeką Świnią szarżująca i walcząca w szyku pieszym polska kawaleria rozbiła szyki bolszewickie i wzięła 70 jeńców oraz zdobyła 5 ckm-ów [10].

•• 16–18 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Brodnicą. Uderzenie Grupy Operacyjnej płk. Stanisława Alexandrowicza na skrzydło bolszewickiej 4. Armii komarma Aleksandra Szuwajewa doprowadziło do zajęcia miasteczka Brodnica (woj. pomorskie). Udany pościg zepchnął

Bitwa Warszawska (do 18 VIII 1920 r.), faza I Bitwa Warszawska 1920. Materiały edukacyjne, redaktor prowadzący Andrzej Dusiewicz, wyd. Nowa Era Sp. z o.o., Warszawa 2011

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

39

40

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

część sił bolszewickich w kierunku Mławy. Polacy wzięli 300 jeńców oraz zdobyli 21 ckm-ów i dwa działa [10].

•• 17 sierpnia 1920 r.

Bolszewicy w odwrocie dotarli do Lidzbarka i Działdowa, maszerowali w kierunku Torunia. Wojsko Polskie zdobyło Łuków i Mińsk Mazowiecki [23].

•• 17 sierpnia 1920 r.

Obrona Zadwórza. 318 ochotników, głównie lwowskiej młodzieży akademickiej z batalionu kpt. Bolesława Zajączkowskiego z 240. Ochotniczego pułku piechoty broniło miasteczka Zadwórze (30 km na wschód od Lwowa) przed atakiem oddziałów 1. Armii Konnej komarma Siemiona Budionnego. Odparli sześć szarż bolszewickiej kawalerii.

Wszyscy obrońcy polegli; ranni zostali dobici przez bolszewików. Walka przeszła do historii oręża polskiego jako „Polskie Termopile”. Szczątki nieznanego żołnierza z pobojowiska pod Zadwórzem, wskazane przez Jadwigę Zarugiewiczową – matkę młodego obrońcy Lwowa, zostały w 1925 roku uroczyście złożone w Warszawie pod kolumnadą Pałacu Saskiego, gdzie wzniesiono Grób Nieznanego Żołnierza [10, 15].

•• 18 sierpnia 1920 r.

Wojsko Polskie odzyskuje Pułtusk [23].

•• 19 sierpnia 1920 r.

Wojsko Polskie wyzwoliło Sokołów, Drohiczyn, Białą i Kodeń [23].

•• 19–21 sierpnia 1920 r.

Bitwa o Lwów. Oddziały 6. Armii gen. Władysława Jędrzejewskiego, wspierane na prawym skrzydle przez Armię Ukraińską, stoczyły w rejonie Lwowa bitwę z nacierającymi po sforsowaniu Bugu bolszewickimi dywizjami Frontu Południowo-Zachodniego komfronta Aleksandra Jegorowa. Początkowo przeciwnikami Wojska Polskiego była kawaleria z 1. Armii Konnej komarma Siemiona Budionnego, zluzowana następnie przez Grupę Operacyjną komarma Jony Jakira i Brygadę Kaukaską kombryga Grigorija Kotowskiego. W ciężkich walkach napór czerwonoarmistów został powstrzymany i 6. Armia przechwyciła inicjatywę operacyjną [10].

•• 19–25 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Ostrowią Mazowiecką. Po rozbiciu i odrzuceniu lewego skrzydła bolszewickiej 16. Armii komarma W.P. Głagolewa polska 4. Armia gen. Leonarda

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

41

Skierskiego prowadziła walki pościgowe za uchodzącymi spod Warszawy bolszewikami. Czoło pościgu stanowiły 15. Wielkopolska Dywizja Piechoty gen. Władysława Junga i 16. Pomorska Dywizja Piechoty gen. Władysława Ładosia, które pobiły bolszewicką 5. Witebską Dywizję Strzelecką im. Czechosłowackiego Proletariatu i zajęły miasto. W rezultacie tygodniowych działań w rejonie Ostrowi Mazowieckiej bolszewickie 15. Armia komarma Augusta Korka została rozgromiona, 3. Armia komarma Władimira Łazariewicza i 16. Armia komarma W.P. Głagolewa zostały dotkliwie pobite, a 4. Armia komarma Aleksandra Szuwajewa wraz z III Korpusem Kawalerii komkora Gaja Byżyszkianca zupełnie zniszczone [10].

•• 20 sierpnia 1920 r.

Wyzwolenie przez Wojsko Polskie Ciechanowa i Makowa Mazowieckiego [23].

•• 20–22 sierpnia 1920 r.

Bitwa o Mławę. Grupa Operacyjna gen. Franciszka Krajowskiego, wykonująca w ramach końcowej fazy bitwy nad Wkrą pościg za cofającymi się na wschód niedobitkami bolszewickiej 3. Armii komarma Władimira Łazariewicza, próbowała jednocześnie zamknąć drogę odwrotu niedobitkom III Korpusu Kawalerii komkora Gaja Byżyszkianca. Polskie oddziały wyparły w krótkim boju bolszewików z Mławy, ważnego węzła komunikacyjnego. Po zajęciu miasta Polacy kontynuowali pościg, prowadząc ciężkie walki z bolszewicką 15. Dywizją Kawalerii komdywa W.I. Matuzenki [10].

•• 20–23 sierpnia 1920 r.

Bitwa o Białystok. Oddziały 2. Armii gen. Edwarda Śmigłego-Rydza maszerowały za wycofującymi się po przegranej Bitwie Warszawskiej bolszewickimi dywizjami 3. Armii komarma Władimira Łazariewicza i 16. Armii komarma W.P. Głagolewa, z których część tylko przedstawiała wartość bojową. Mimo zmęczenia pościgiem Polacy natarli z marszu na Białystok. Atak powiódł się i miasto mimo uporczywej obrony zostało odzyskane. Bolszewicy stracili 600 zabitych i rannych, 8 tysięcy jeńców, 22 działa i 140 ckm-ów. Straty polskie wyniosły 220 poległych, w tym siedmiu oficerów.

Zajęcie miasta utrudniło odwrót resztek 3. Armii, zaś 16. Armia przestała istnieć [10].

•• 21 sierpnia 1920 r.

Początek polskiej kontrofensywy pod Lwowem; wyzwolenie Zambrowa, Wysokiego Mazowieckiego, Przasnysza, Szumska, Działdowa i Mławy [18].

•• 22 sierpnia 1920 r.

Wojsko Polskie odbiło Łomżę [23].

Bitwa Warszawska (do 25 VIII 1920 r.), faza II Bitwa Warszawska 1920. Materiały edukacyjne, redaktor prowadzący Andrzej Dusiewicz, wyd. Nowa Era Sp. z o.o., Warszawa 2011

42 Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

43

•• 20 sierpnia–7 września 1920 r.

Zajęcie Brześcia nad Bugiem. Bolszewicy pobici pod Warszawą zaczęli reorganizować swe oddziały dopiero na przedpolach Białegostoku. Dlatego pod wieczór 19 sierpnia 3. Dywizja Piechoty Legionów gen. Leona Berbeckiego zajęła bez większych walk miasto i w następnych dniach prowadziła w oparciu o nie działania osłonowe na korzyść 3. Armii gen. Zygmunta Zielińskiego. Kontynuowały je oddziały 11. Dywizji Piechoty płk. Bolesława Jaźwińskiego i 16. Pomorskiej Dywizji Piechoty gen. Kazimierza Ładosia. Polacy wzięli do niewoli 222 jeńców i rozbili m.in. cztery pociągi pancerne Armii Czerwonej [10].

•• 23 sierpnia 1920 r.

Rozbicie resztek pod Kolnem III Korpusu Kawalerii komkora Gaja Byżyszkianca; bolszewickie oddziały zaczęły ratować się, przekraczając granicę Prus Wschodnich [23].

•• 24 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Myszyńcem; zdobycie przez Wojsko Polskie Przemyślan [23].

•• 25 sierpnia 1920 r.

Zajęcie przez Wojsko Polskie Grajewa; koniec kontrofensywy sierpniowej – Bitwy Warszawskiej [23].

•• 27 sierpnia 1920 r.

Przekazanie przez bolszewików Wilna Litwinom [18].

•• 28 sierpnia 1920 r.

1. Armia Konna komarma Siemiona Budionnego dotarła pod Zamość. Wojsko Polskie odzyskało Hrubieszów [23].

•• 30 sierpnia 1920 r.

Polskie oddziały zajęły Augustów [23].

•• 31 sierpnia 1920 r.

Bitwa pod Komarowem. Wezwana ponaglającymi rozkazami dowódcy Armii Czerwonej komarma I rangi Siergieja Kamieniewa 1. Armia Konna komarma Siemiona Budionnego (ok. 5 tysięcy szabel) maszerowała spod Lwowa w kierunku Warszawy dla wsparcia wojsk komfronta Michaiła Tuchaczewskiego i umożliwienia

44

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

im odzyskania inicjatywy operacyjnej. Odparta pod Zamościem, została zagrożona okrążeniem i musiała otworzyć sobie drogę odwrotu. W tej sytuacji w pobliżu wsi Komarów doszło do bitwy kawaleryjskiej między dwiema dywizjami „czerwonych kozaków” Budionnego a polskimi pułkami ułanów i szwoleżerów z 2. Dywizji Jazdy płk. Juliusza Rómmla. Toczona przez cały dzień na znacznej przestrzeni i słabo tylko koordynowana z obu stron, mająca skutkiem tego postać szeregu mniejszych starć, szarż, ucieczek i pościgów, zakończyła się taktycznym sukcesem polskiej jazdy.

1. Armia Konna, której marsz ku Warszawie był i tak spóźniony, cofnęła się na Wołyń.

Starcie pod Komarowem było równocześnie ostatnią wielką bitwą kawaleryjską w dziejach wojskowości [10].

WRZESIEŃ •• 1–3 września 1920 r.

Walki polsko-litewskie w rejonie Augustowa, Suwałk i Sejn [23].

•• 2–7 września 1920 r.

Druga bitwa pod Hrubieszowem. W dniach 2–7 września 3. Armia gen. Władysława Sikorskiego uderzyła na oddziały bolszewickiej 1. Armii Konnej komarma Siemiona Budionnego. Grupa Operacyjna gen. Stanisława Hallera zajęła miasto, jednak główne siły Budionnego wycofały się za Bug, unikając okrążenia i rozbicia.

W oparciu o Hrubieszów kontynuowano w następnych dniach operację zaczepną w kierunku na Włodzimierz Wołyński [10].

•• 2–7 września 1920 r.

Bitwa o Suwałki. Podczas pościgu po Bitwie Warszawskiej kawaleryjskie zgrupowanie ppłk. Adama Nieniewskiego (pięć pułków kawalerii, dwa bataliony piechoty, dwie baterie artylerii) starło się z litewską 2. Dywizją Piechoty (7 tysięcy żołnierzy, 12 dział, 106 ckm-ów), która podjęła również działania ofensywne, mające na celu opanowanie południowej Suwalszczyzny. Mimo taktycznego współdziałania Litwinów z bolszewikami Suwałki zostały opanowane przez Wojsko Polskie [10].

•• 4 września 1920 r.

Krasne zajęte przez Wojsko Polskie [23].

•• 10 września 1920 r.

Naczelny Wódz marszałek Józef Piłsudski przybył do Brześcia nad Bugiem.

W trakcie narady wojennej z dowódcami 2. Armii gen. Edwardem Śmigłym-

Siły polskie i bolszewickie w Bitwie Warszawskiej 1920 r.

Bitwa Warszawska 1920. Materiały edukacyjne, redaktor prowadzący Andrzej Dusiewicz, wyd. Nowa Era Sp. z o.o., Warszawa 2011

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

45

46

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

-Rydzem i 4. Armii gen. Leonardem Skierskim przedstawił koncepcję operacyjnego planu ostatecznego rozgromienia Armii Czerwonej [18].

•• 11 września 1920 r.

Kobryń zajęty przez Wojsko Polskie [23].

•• 13 września 1920 r.

Zajęcie Kowala i Włodzimierza Wołyńskiego przez polskie oddziały [23].

•• 14 września 1920 r.

Wyjazd polskiej delegacji na rokowania pokojowe do Rygi (przeniesionych tam z Mińska). Trzy angielskie torpedowce dowiozły delegację 15 września do portu w Libawie, a stamtąd Polacy dotarli 16 września pociągiem do Rygi [11].

•• 14–16 września 1920 r.

Bitwa nad Dniestrem. Wspólne natarcie Grupy Operacyjnej gen. Franciszka Latinika (8. Dywizja Piechoty gen. Stanisława Burhardt-Bukackiego i 1. Brygada Jazdy płk. Władysława Beliny-Prażmowskiego) oraz Armii Ukraińskiej gen. Pawła Udowiczenki skoncentrowanych wzdłuż rzeki, na wschód od Stanisławowa na dwie dywizje bolszewickie – 41. Dywizję Strzelecką i 8. Dywizję Kawalerii komdywa Witalija Primakowa. Przyniosło ono częściowy sukces, spychając bolszewików na północny wschód. Pozwoliło to zająć Czortków, a następnie osiągnąć linię Zbrucza. Do niewoli trafiło 1700 bolszewików, zdobyto również sprzęt bojowy, jednak główne siły nie zostały rozbite [10].

•• 15 września 1920 r.

Zajęcie Kamienia Koszyrskiego przez Wojsko Polskie [23].

•• 16 września 1920 r.

Bitwa pod Dytiatynem. 13. pułk piechoty „Dzieci Krakowa” dowodzony przez kpt. SG Jana Gabrysia osłaniał lewe skrzydło 8. Dywizji Piechoty gen. Stanisława Burhardt-Bukackiego przed nadciągającą do strony Rohatyna bolszewicką 8. Dywizją Kawalerii „Czerwonych Kozaków” komdywa Witalija Primakowa, wzmocnionej CXXIII Brygadą Strzelecką oraz artylerią, wycofującymi się na wschód.

Na drodze ich odwrotu znalazło się wzgórze w pobliżu Dydiatyna, obsadzone przez III batalion, złożony z dwóch kompanii piechoty i baterii artylerii górskiej (200 bagnetów, 6 armat, 6 ckm-ów). Od godz. 10 do 17 polscy piechurzy i artylerzyści odparli

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

47

pod nawałą ogniową pięć natarć bolszewików (3,5 tysięcy bagnetów i szabel), broniąc do końca kluczowej pozycji. Większość, tj. ok. 240 obrońców poległa, rannych dobijali kozacy. Bój ten przeszedł do tradycji oręża polskiego jako drugie – obok Zadwórza (17 sierpnia 1920 r.) – „Polskie Termopile”. Wojsko Polskie odbiło Równe i Łuck [10, 15].

•• 17 września 1920 r.

Wojsko Polskie przekroczyło rzekę Strypę [23].

•• 18 września 1920 r.

Zajęcie Husiatyna, Trembowli i Brodów przez polskie oddziały [18].

•• 19 września 1920 r.

Wojsko Polskie zajęło Dubno i Ołykę [18].

•• 20 września 1920 r.

Wojsko Polskie osiągnęło rzekę Zbrucz. Zajęcie Prużan; początek operacji niemeńskiej [23].

•• 20–24 września 1920 r.

Bitwa pod Brzostowicą. 3. Dywizja Piechoty Legionów gen. Leona Berbeckiego, wchodząca w skład 2. Armii gen. Edwarda Śmigłego-Rydza, nagłym atakiem zdobyła miasteczko Brzostowica nieopodal Grodna, biorąc do niewoli tysiąc jeńców i zdobywając 8 dział oraz 10 ckm-ów. Następnie Polacy zdołali odeprzeć dwa bolszewickie kontrnatarcia. Po starciu tym Rosjanie doszli do błędnego przekonania, że ten rejon stanowi centrum rozpoczynającej się właśnie bitwy niemeńskiej [10].

•• 20–26 września 1920 r.

Bitwa o Grodno. Podczas bitwy nad Niemnem oddziały 2. Armii gen. Edwarda Śmigłego-Rydza (11,5 tysięcy żołnierzy, 52 działa i 126 ckm-ów) przeprowadziły operację odbicia miasta bronionego przez bolszewickie 6. Dywizję Strzelecką i 56. Dywizję Strzelecką komdywa F. Mironówa. Po 6-dniowych walkach czołowe natarcie polskich oddziałów wsparte manewrem od strony Druskiennik doprowadziło do wyparcia bolszewików z Grodna [10].

•• 20–28 września 1920 r.

Operacja niemeńska. Na przełomie sierpnia i września wycofujące się lub uciekające spod Warszawy oddziały Armii Czerwonej ochłonęły po przegranej bitwie,

48

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

uporządkowały jednostki i dokonały przegrupowania, czego rezultatem była ponowna stabilizacja frontu wzdłuż linii Suwałki–Kobryń. W tej sytuacji komfronta Michaił Tuchaczewski zamyślał wznowienie akcji ofensywnej. Uprzedziła go inicjatywa Naczelnego Wodza marszałka Józefa Piłsudskiego, przewidująca oskrzydlenie Armii Czerwonej od północy, zepchnięcie ich w błota poleskie i ostateczne zniszczenie. Główne zadanie w operacji, która przybrała postać „bitwy niemeńskiej”, drugiej walnej bitwy tej wojny, przypadło 2. Armii gen. Edwarda Śmigłego-Rydza.

Wiążąc frontalnym bojem główne siły 3. Armii komarma Władimira Łazariewicza rozlokowane wokół Grodna, równocześnie wydzieliła specjalną grupę uderzeniową gen. Jana Rządkowskiego. Oskrzydliła ona wojska bolszewickie, uchwyciła przeprawy na Niemnie pod Druskiennikami i kontynuowała marsz na Lidę, stanowiącą najważniejszy węzeł komunikacyjny na ich zapleczu. W bitwie toczonej na rozległym obszarze operacyjnym uczestniczyły także siły 3. Armii gen. Władysława Sikorskiego i 4. Armii gen. Leonarda Skierskiego, a ważnymi fragmentami były zacięte walki pod Grodnem i Wołkowyskiem. Przesilenie nastąpiło nocą z 25 na 26 września po ponownym opanowaniu przez polskie oddziały obu tych miast. Zażarte boje toczyły się także pod Brzostowicą, Krwawym Borem i Lidą, zajętą ostatecznie kawaleryjskim zagonem Grupy Operacyjnej ppłk. Adama Nieniewskiego.

Opanowanie miasta zamknęło drogę odwrotu bolszewickiej 3. Armii. Jej kilkakrotnie powtarzane, coraz bardziej rozpaczliwe natarcia zostały zatrzymane przez żołnierzy z 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Stefana Latoura (pod Lebiodą) i 1. Dywizji Piechoty Legionów gen. Stefana Dęba-Biernackiego, którzy wypełnienie zadania okupili dużymi stratami. Resztki rozbitych i zdemoralizowanych oddziałów Armii Czerwonej, zagrożone podwójnym oskrzydleniem, musiały szukać ratunku w szybkim odwrocie. Wyłoniona z 2. Armii Grupa Operacyjna przekroczyła Niemen i parła w kierunku Mińska [10].

Co ciekawe wielka bitwa nad Niemnem, przesądzająca o losie całej wojny polsko-bolszewickiej lat 1919–1921, mimo swego operacyjnego, a poniekąd i strategicznego znaczenia, w potocznej świadomości pozostaje w cieniu Bitwy Warszawskiej.

•• 21 września 1920 r.

Początek polsko-bolszewickiej konferencji pokojowej w Rydze. Na czele delegacji moskiewskiej stał Adolf Abramowicz Joffe, a polskiej – Jan Dąbski. Rokowania rozpoczęto od ustalenia zasad rozejmu [11].

•• 24 września 1920 r.

Zdobycie Szepietówki przez Wojsko Polskie [23].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

49

•• 24–26 września 1920 r.

Druga bitwa o Pińsk. W czasie bitwy niemeńskiej oddziały białoruskie gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza, współdziałając z Grupą Operacyjną gen. Franciszka Krajowskiego, w dniach 24–26 września opanowały Pińsk i okolice, oczyszczając je z resztek wycofujących się oddziałów należących do lewego skrzydła bolszewickiej 4. Armii komarma Aleksandra Szuwajewa [10].

•• 27 września 1920 r.

Zdobycie przez Wojsko Polskie Chomska, Drohiczyna i Janowa. Zajęcie Korca, Płaskirowa i Starokonstantynowa [18].

•• 27–29 września 1920 r.

Bitwa w Krwawym Borze. Las nieopodal Lidy był terenem walk 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Jana Rządkowskiego (działającej podczas bitwy niemeńskiej na skrzydle 2. Armii gen. Edwarda Śmigłego-Rydza) z oddziałami bolszewickiej 3. Armii komarma Władimira Łazariewicza. W ciężkim, leśnym boju w rejonie miejscowości Papiernia Polacy, walcząc w rozproszeniu, w ugrupowaniu kompanii, bagnetami, kolbami i granatami bezskutecznie usiłowali powstrzymać masy czerwonoarmistów przewalające się w odwrocie na Lidę [10].

•• 28 września 1920 r.

Zagon na Lidę. Podczas bitwy niemeńskiej 1. Dywizja Piechoty Legionów gen. Stefana Dęba-Biernackiego wsparta przez IV Brygadę Jazdy ppłk. Adama Nieniewskiego przeprowadziła natarcie na Lidę, znajdującą się na trasie odwrotu bolszewickiej 3. Armii komarma Władimira Łazariewicza. Ciężki, ale ostatecznie zwycięski bój przyniósł Polakom opanowanie ważnego węzła komunikacyjnego oraz zdobycz w postaci licznych jeńców, 61 ckm-ów, 29 dział i taborów. Odchodzące na wschód resztki 3. Armii były już niezdolne do dalszej walki [10].

•• 29 września 1920 r.

Zdobycie Pińska i rozbicie bolszewickiej 4. Armii komarma Aleksandra Szuwajewa, co umożliwiło Wojsku Polskiemu marsz na Mińsk Białoruski [18].

PAŹDZIERNIK •• 7 października 1920 r. „Bunt” Żeligowskiego. 14-tysięczna Grupa gen. Lucjana Żeligowskiego (1. Dywizja Litewsko-Białoruska gen. Stefana Latoura, 201. Ochotniczy pułk piechoty ppłk. Adama

50

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

Koca, batalion harcerski i dywizjon kawalerii – tzw. Grupa „Bieniakonie”) wyruszyła z okolic Wernerowa na Wilno. Celem akcji było opanowanie miasta znajdującego się w rękach Litwinów, na podstawie nieuznawanego przez marszałka Józefa Piłsudskiego traktatu litewsko-bolszewickiego. Wobec nieprzychylnych Polsce postanowień konferencji państw Ententy w Spa Naczelny Wódz postanowił użyć podstępu, organizując tzw. „bunt” Żeligowskiego, który „bez wiedzy i zgody” polskich władz miał odzyskać Wilno [20].

•• 7–15 października 1920 r.

Trzecia bitwa o Mińsk Litewski. W końcowej fazie wojny polsko-bolszewickiej oddziały 3. Armii gen. Władysława Sikorskiego i 4. Armii gen. Leonarda Skierskiego, kontynuując pościg za rozbitymi w bitwie niemeńskiej bolszewickimi dywizjami spływającymi w stronę Mińska Litewskiego, zajęły miasto. Wobec zawieszenia broni na całym froncie Grupa Operacyjna płk. Gustawa Paszkiewicza, która tego dokonała (55. pułk piechoty płk. Paszkiewicza i 56. pułk piechoty ppłk. Zygmunta Łęgowskiego, 15. pułk ułanów płk. Władysława Andersa), wycofała się na linię rozejmową. Miasto zostało po stronie bolszewickiej [10].

•• 8–12 października 1920 r.

Zagon na Korosteń. Podczas pościgu za Armią Czerwoną wycofującą się na Żytomierz i Berdyczów Korpus Jazdy płk. Juliusza Rómmla (1. Dywizja Jazdy płk.

Rómmla, VI Brygada Jazdy płk. Konstantego Plisowskiego i VII Brygada Jazdy płk. Henryka Brzezowskiego) wykonał szybki i głęboki manewr (zagon), którego efektem było zajęcie i zniszczenie węzła komunikacyjnego w Korosteniu, rozbicie bolszewickich 7. i 64. Dywizji Strzeleckich i liczne zdobycze wojenne. W związku z zawieszeniem broni na całym froncie, polska kawaleria wycofała się na zachodni brzeg Słuczy [10].

•• 9 października 1920 r.

Oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego wkroczyły do Wilna, a w dniach 10–19 października zajęły Święciany, Wilejkę, Słuck, Mołodeczno i Radoszkowice [20].

•• 10–12 października 1920 r.

Bitwa o Mołodeczno. 2. Dywizja Piechoty Legionów płk. Michała Żymierskiego uczestnicząca w pościgu 2. Armii gen. Edwarda Śmigłego-Rydza za niedobitkami Armii Czerwonej uchodzącymi po przegranej bitwie niemeńskiej wykonała koncentryczne natarcie na miasteczko Mołodeczno nad rzeką Uszą. Odrzuciło ono próbujące kontratakować oddziały bolszewickiej 51. Dywizji Strzeleckiej i Polacy zajęli dworzec kolejowy, a następnie samo miasto [10].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

Umundurowanie i wyposażenie piechura Wojska Polskiego i Armii Czerwonej z lat 1919–1920 Rys. Marek Szyszko, Bitwa Warszawska 1920, seria: „Chwała Oręża Polskiego”, autorzy tekstów i opracowanie redakcyjne – zespół magazynu historycznego „Mówią Wieki”, wyd. KOLEKCJA HACHETTE – Hachette Polska Sp. z o.o., Warszawa 2010

51

52

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

•• 12 października 1920 r.

Uroczyste podpisanie w Rydze umowy o preliminariach pokojowych i rozejmie między Rzecząpospolitą Polską a Rosyjską Socjalistyczną Federacyjną Republiką Rad i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Rad, które weszły w życie nocą 18/19 października (zawieszenie broni na całym froncie wojny polsko-bolszewickiej) [13].

•• 15 października 1920 r.

Zajęcie Mińska przez oddziały Wojska Polskiego [23].

•• 18 października 1920 r.

Wejście w życie traktatu pokojowego z Rygi z linią demarkacyjną, która biegła od Dyneburga – koło Mińska, przez Słuck–Olewsk – wzdłuż Dźwiny–Chmielnik–Dereźnicy [11].

Odezwa Naczelnego Wodza Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego z okazji zakończenia działań wojennych: „[…] Żołnierze! Dwa lata długie, pierwsze istnienia wolnej Polski, spędziliście w ciężkiej pracy i krwawym znoju. Kończycie wojnę wspaniałymi zwycięstwami i nieprzyjaciel złamany przez was, zgodził się wreszcie na podpisanie pierwszych i głównych zasad upragnionego pokoju. Żołnierze! Nie na próżno, i nie na marne poszedł wasz trud. Polska nowoczesna zawdzięcza swe istnienie wspaniałym zwycięstwom mocarstw zachodnich nad państwami rozbiorowymi. Lecz od razu, od pierwszej chwili życia swobodnej Polski wyciągnęło się ku niej mnóstwo pożądliwych rąk, skierowało się mnóstwo wysiłków, aby ją utrzymać w stanie bezsiły, by, jeżeli już istnieje, była ona igraszką, biernym polem dla intryg całego świata… Naród polski porwał się do broni, zrobił ogromny wysiłek, tworząc liczną i silną armię… Zadanie nasze dobiega końca…

Nie było ono łatwym… Nie raz, żołnierze, łzy cisnęły mi się do oczu, gdym widział wśród szeregów wojsk prowadzonych przeze mnie, wasze bose, pokaleczone stopy, które już przemierzyły niezmierne przestrzenie, gdym widział brudne łachmany pokrywające wasze ciało, gdym musiał obrywać wasze skromne racje żołnierskie i żądać często byście w głodzie i chłodzie szli do krwawego boju. Praca była ciężka, a że rzetelna była, zaświadczą o tym tysiące mogił i krzyży żołnierskich rozsianych po ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, od dalekiego Dniepru do rodzimej Wisły…

Za pracę i wytrzymałość, za ofiarę i krew, za odwagę i śmiałość, dziękuję wam żołnierze w imieniu całego narodu i Ojczyzny naszej…” [18].

•• 22 października 1920 r.

Sejm RP ratyfikował umowę pokojową podpisaną w Rydze [20].

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

53

LISTOPAD •• 10 listopada–grudzień 1920 r.

Powstanie słuckie. 18 października 1920 r. po zakończeniu działań wojny polsko-bolszewickiej w strefie zajmowanej przez oddziały Wojska Polskiego znalazły się zachodnie ziemie Białorusi – jednak w zgodzie z ryskim traktatem pokojowym Polska zobowiązała się do wycofania swoich wojsk na zachód od Słucka. Z oddaniem ziem białoruskich bolszewikom nie pogodził się jednak gen. Stanisław Bułak-Bałachowicz, który na czele swojej Ochotniczej Sprzymierzonej Armii 5 listopada 1920 r. przekroczył linię rozdzielającą siły polskie od bolszewickich i 10 listopada ogłosił w zdobytym Mozyrzu powstanie niepodległej Białorusi. 14 listopada w Słucku odbył się tzw. Kongres Słucki, na którym wybrano władze tymczasowe odrodzonego państwa. Jednakże 28 listopada, po uderzeniu Armii Czerwonej oddziały gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza musiały wycofać się na terytorium Polski, gdzie zostały internowane.

Rozlokowana na Słucczyźnie 4. Armia gen. Leonarda Skierskiego przekazała wówczas władzę Białoruskiemu Komitetowi Narodowemu, który 4 listopada uznał Radę Najwyższą Białoruskiej Republiki Ludowej. Rozpoczęło się równocześnie formowanie białoruskich jednostek wojskowych (I Słucka Brygada Strzelecka).

24 listopada Wojsko Polskie rozpoczęło wycofywanie się ze Słucczyzny, a wkraczające oddziały Armii Czerwonej toczyły walki z ciągle nielicznymi oddziałami białoruskimi, które w grudniu 1920 roku zmuszone zostały do przejścia na terytorium Polski, gdzie zostały rozbrojone i internowane [11].

1921 MARZEC •• 18 marca 1921 r.

Podpisanie pokoju ryskiego („Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą, podpisany w Rydze dnia 18 marca 1921 r.”) – granica pomiędzy Polską a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Rad miała biegnąć od Dźwiny na północy, przez Białoruś (z Mińskiem po stronie bolszewickiej), bagna Polesia, do Zbrucza i Dniestru. Obydwie strony zobowiązały się w traktacie ryskim do nieingerowania w sprawy wewnętrzne drugiego państwa [13].

54

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski v

v

v

Jako załącznik do powyższego „Kalendarium wojny polsko-bolszewickiej 1919– –1921” publikujemy na końcu tego tomu „Biuletynu Głównej Biblioteki Lekarskiej” reprint znakomitego opracowania „Służba Zdrowia w czasie wojny” (nakładem „Lekarza Wojskowego”, Warszawa 1928) autorstwa ówczesnego wykładowcy Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie mjr. lek. dr. Franciszka Wagi. Autor w swoim skrypcie dla słuchaczy WSWoj. szczegółowo omawia m.in. straty Wojska Polskiego i Armii Czerwonej podczas tego krwawego konfliktu, co stanowi cenne uzupełnienie Kalendarium.

Jak wspominał Autora „Służby Zdrowia w czasie wojny” Andrzej Zahorski („Przegląd Dermatologii i Wenerologii. Organ Instytutu Wenerologii i Dermatologii oraz Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego” /Warszawa/, 1957 nr 4): „W dniu 13 grudnia 1956 roku zmarł w Radomiu dr med. Franciszek Waga.

Urodził się 12.X.1887 r. we wsi Przeciszów w woj. krakowskim, w rodzinie nauczyciela szkoły powszechnej. Gimnazjum ukończył z odznaczeniem w 1907 r. w Krakowie. W tymże roku wstąpił na Wydział Lekarski w Krakowie, który ukończył w r. 1914.

Jako stypendysta był zawodowym lekarzem wojskowym w marynarce wojennej austriacko-węgierskiej od 10.V.1914 r. do końca października 1918 r. Od grudnia 1918 r. do 1936 r. pracował jako lekarz wojskowy.

W r. l922 zostaje odkomenderowany do Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, a w r. 1925 do Wyższej Szkoły Wojennej w Paryżu, gdzie przy Szpitalu św. Ludwika kończy kurs teoretyczny i praktyczny z zakresu chorób skóry i wenerycznych.

Po powrocie do kraju przez półtora roku pracuje w Warszawskiej Klinice Dermatologicznej u prof. Krzyształowicza.

W r. 1932 opracował temat «Stan zdrowotny poborowych». Pracę te wykorzystał Związek Kas Chorych. W tymże roku został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, a w r. 1938 medalem za długoletnią służbę.

Od r. 1936 po przeniesieniu w stan spoczynku; pracuje w Radomiu na stanowisku Naczelnego Lekarza Ośrodka Zdrowia przy Fabryce Broni.

W okresie okupacji pełni w konspiracji obowiązki Szefa Sanitarnego Sił Zbrojnych [chodzi o Armię Krajową – dop. WG&RES], a następnie Szefa Wydziału Zdrowia terenu województwa (Radom–Kielce) [chodzi o Okręg Radomsko-Kielecki Armii Krajowej – dop. WG&RES].

Dr Waga był długoletnim działaczem PCK. W dowód uznania dwukrotnie otrzymał Odznakę Honorową PCK III stopnia, a pośmiertnie Złoty Krzyż Zasługi za ofiarną pracę i zasługi położone w działalności PCK. Od chwili wyzwolenia w r. 1945 dr Waga w związku z dużym nasileniem chorób wenerycznych poświęca się wyłącznie pracy w tej dziedzinie, pracując w Ubezpieczalni Społecznej i na Kolei. Po zlikwidowaniu Ubezpieczalni Społecznej pracuje w Poradni Dermatologicznej M. Wydziału Zdrowia, której od 1952 roku jest Kierownikiem.

W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921…

55

Do ostatnich chwil swego życia trwa na posterunku.

Odszedł z naszych szeregów doświadczony lekarz-społecznik, dobry Kolega.

Cześć Jego pamięci!”.

Bibliografia 1. Almanach oficerski na rok 1923/24, Warszawa 1923 2. Bitwa warszawska 1920, Londyn [1990] 3. Bitwa warszawska. T. 1, Bitwa nad Bugiem 27.VII–7.VIII 1920. Cz. 1, Warszawa 1935 4. Bitwa warszawska. T. 1, Bitwa nad Bugiem 27.VII–7.VIII 1920. Cz. 2, Dokumenty, Warszawa 1935 5. Bitwa warszawska. T. 2, Bitwa nad Wisłą. Księga 1, 7.VIII–12.VIII.1920. Cz. 1, Warszawa 1939 6. Bitwa warszawska. T. 2, Bitwa nad Wisłą 7.VIII–12.VIII 1920. Księga 1, Cz. 2, Dokumenty, Warszawa 1938 7. Bagiński H., Wojsko polskie na wschodzie, Warszawa 1921 8. Brzoza Cz., Sowa A.L., Historia Polski 1918–1945, Kraków 2007 9. Davies N., Orzeł Biały, Gwiazda Czerwona. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920, Kraków 2006 10. Gąsowski T., Ronikier J., Zblewski Z., Bitwy Polskie. Leksykon, Kraków 1999 11. Goclon J.A., W obronie Europy. Wojna z bolszewicką Rosją w 1920 roku, Toruń 2006 12. Juszkiewicz R., Działania militarne na Mazowszu północnym i w korytarzu pomorskim 1920 rok, wyd. 2 uzup. i rozsz., Mława 2011 13. Kalendarz Niepodległości, Warszawa 1938 14. Kowalski Z.G., Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920 na łamach polskich fachowych periodyków wojskowych z lat 1919–1939, Toruń 2001 15. Kutrzeba T., Wyprawa kijowska 1920 roku, Warszawa 1937 16. Leinwand A., Obrona Lwowa w 1920 roku, Warszawa 1991 17. Łukomski G., Polak B., Wrzosek M., Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920. Działania bojowe.

Kalendarium. T. 1, (1 stycznia 1919–29 lutego 1920 r.), Koszalin 1990 18. Łukomski G., Polak B., Wrzosek M., Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920. Działania bojowe.

Kalendarium. T. 2, (marzec–pażdziernik 1920 r.), Koszalin 1990 19. Nicieja S., Zadwórze – polskie Termopile, Kraków 2000 20. Odziemkowski J., Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920, Warszawa 2004 21. Piłsudski J., Rok 1920, Warszawa 1924 22. Pruszyński M., Dramat Piłsudskiego. Wojna 1920, Warszawa 1994 23. Przybylski A., Wojna polska 1918–1922, Warszawa 1930 24. Sikorski W., Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku, Lwów 1928 25. Skaradziński B., Sąd Boży, Warszawa 2001

56

Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski

26. Stryjek J., Warszawa 1920. Walki o Radzymin, Wołomin i Ossów, Warszawa 2011 27. Szczepański J., Społeczeństwo Białostocczyzny wobec wojny polsko-sowieckiej 1920 r., [w:] „Białostocczyzna” (Białystok), 1993, nr 1 28. Szczepański J., Wojna 1920 roku na Mazowszu i Podlasiu, Warszawa 1995 29. Tuchaczewski M., Rok 1920. Józef Piłsudski. Pochód za Wisłę. Wykłady wygłoszone na kursie uzupełniającym Akademii Wojskowej R.K.K.A. w Moskwie, 7–10 lutego 1923 roku, przeł. [z ros.]

A. Bogusławski, London 1941

v

v

v

Streszczenie W tym roku obchodzimy setną rocznicę zwycięskiej Bitwy Warszawskiej (13–25 sierpnia 1920 r.), przełomowego starcia wojny polsko-bolszewickiej (1919–1921), które uratowało Polskę i Europę przed ekspansją komunizmu. Zdaniem brytyjskiego konserwatywnego polityka i dyplomaty Edgara baroneta D’Abernona była to jedna z osiemnastu najważniejszych bitew w historii świata, zaś francuski generał Louis Faury przyrównał ją do bitwy pod Wiedniem (12 września 1683 r.), pisząc: „Przed dwustu laty Polska pod murami Wiednia uratowała świat chrześcijański od niebezpieczeństwa tureckiego; nad Wisłą i nad Niemnem szlachetny ten naród oddał ponownie światu cywilizowanemu usługę, którą nie dość oceniono”. Artykuł zawiera szczegółowe kalendarium wojny polsko-bolszewickiej od stycznia 1919 r. do marca 1921 roku.

Słowa kluczowe: wojna polsko-bolszewicka, Bitwa Warszawska, kalendarium, Józef Piłsudski.

Summary This year, we are celebrating the centenary of the victorious Battle of Warsaw (August 13–25, 1920), the groundbreaking battle of the Polish-Soviet war (1919–1921), which saved Poland and Europe from the expansion of communism. According to British conservative politician and diplomat Edgar, Baronet D’Abernon, it was one of the eighteen of most important battles in the world history, while French General Louis Faury likened it to the Battle of Vienna (September 12, 1683), writing: “Two hundred years ago, near Vienna, Poland saved the Christian world from Turkish danger; on the Vistula and on the Nemunas this noble nation again gave the civilized world a service that was not sufficiently evaluated”.

The article contains a detailed calendar of the Polish-Soviet war from January 1919 to March 1921.

Keywords: Polish-Soviet War, Battle of Warsaw, calendar, Józef Piłsudski.

H

I

S

T

O

R

I

A

–

S

T

U

D

I

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 57-72

Beata Postołowicz

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Ciechanów

Walka z chorobami wenerycznymi w Polsce w latach 1945–1949 Fight with venereal diseases in Poland in years 1945–1949 Historia chorób i epidemii, a także ich wpływu na dzieje ludzkości nie jest tematem nowym, również choroby weneryczne, jak wykazują źródła historyczne, znane są od czasów najdawniejszych. Pierwsze sygnały pojawienia się w Europie „dziwnej choroby” kojarzone były z wejściem do Italii w 1494 roku króla Francji, Karola VIII. Jego armia składała się w przeważającej części z najemników różnych narodowości – Flamandczyków, Gaskończyków, Szwajcarów, Włochów i Hiszpanów. Żołnierzom towarzyszyły setki kobiet, w większości zajmujących się prostytucją. Po zajęciu przez Karola VIII Neapolu, najemnicy świętowali sukces, oddając się głównie rozpuście. Cena za to okazała się wysoka. Plagą stała się tzw. niemoc z Neapolu, jak nazwali ją Francuzi, Włosi natomiast nazwali ją niemocą francuską. Rozformowane w roku następnym wojsko przeniosło ową chorobę do swoich krajów. Francja została nią dotknięta jako pierwsza. Europa Północna i Centralna później, w latach 1499–1502. Kraj, w którym się pojawiała, obarczał winą swojego sąsiada. W Polsce mówiono o niemocy niemieckiej, w Rosji o niemocy polskiej, Niemcy, Włosi i Anglicy o niemocy francuskiej1.

W 1497 roku chorobę, jako jeden z pierwszych, opisał urodzony w Walencji hiszpański lekarz Gaspar Torella, zajmując się 24-letnim pacjentem, który po kontakcie z prostytutką doznał zakażenia2. Sama nazwa syfilis pojawiła się w XVI wieku; wydano wówczas dzieło włoskiego lekarza i poety Hieronima Fracastoro. Autor przedstawił w nim historię pasterza Syphilisa, na którego za nieposłuszeństwo rzucono 1 P. Barański, Kłopoty z seksem w PRL: rodzenie nie całkiem po ludzku, aborcja, choroby, odmienności, Warszawa 2015, s. 13.

2

Ibidem.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

58

Beata Postołowicz

klątwę w postaci choroby wenerycznej. Miejscowa ludność nazwała chorobę syfilis, na pamiątkę tego, który zapadł na nią jako pierwszy3.

Od początku szerzenia się chorób wenerycznych w Europie trudno było określić, jak wiele osób się z nią zmagało, bardzo szybko zauważono jednak związek choroby z nierządem. Syfilis inaczej niż inne choroby zakaźne dotykał pojedyncze osoby, co tłumaczono karą za grzechy, wiązano ze wstydem i stygmatyzacją. Spekulacje na temat choroby były różne. Mówiono, że mogła się pojawić na skutek współżycia trędowatego z kurtyzaną, obwiniano też Hiszpanów, jakoby ci mieli dolać krew trędowatych do wina greckiego, jeszcze inni wierzyli, że to gniew Boży za ludzką nieprzyzwoitość i lubieżność. W 1492 roku pojawiły się też głosy, że nowa zaraza została sprowadzona z Ameryki przez odkrywców Kolumba4.

Choroby weneryczne przez stulecia leczono gwajakiem. Lek był pozyskiwany ze startej kory drzewa gwajakowego rosnącego na Antylach i w Ameryce Centralnej. Starty proszek gotowano na małym ogniu, po czym podawano choremu duże ilości wywaru5. Alternatywną metodą leczenia było stosowanie rtęci, która na początku XV wieku sprowadzona do zachodniej medycyny przez Arabów była uznana za najskuteczniejszy lek przeciwko kile. Rtęć stosowano w różnych postaciach – w iniekcji, wcierki, a także do przemywania i okadzania. Tabletki zawierające metaliczną rtęć zastosowano po raz pierwszy w XVIII wieku, natomiast w wieku XIX sporządzano je na bazie soli rtęci, a nie rtęci metalicznej6 i były do początku XX stulecia najpopularniejszym panaceum przeciwwenerycznym7.

W 1879 roku niemiecki wenerolog Albert Neisser odkrył zarazek rzeżączki8; było to na tyle istotne, że nie była ona jednym z objawów kiły9, jak wcześniej twierdzono, ale osobną jednostką chorobową. Terapia rzeżączki polegała na stosowaniu miejscowym wcierki tumenolu i protagolu, a u mężczyzn stosowano dodatkowo metalowy zgłębnik do cewki moczowej. Zważywszy na fakt, że panowie znali owe zasady terapii, rzadziej korzystali ze szkodliwych uciech cielesnych.

3

Ibidem.

4

Ibidem, s. 14–15.

5

Ibidem, s. 15.

6 B. Gąsior-Chrzan, Zarys historii leczenia chorób wenerycznych, „Przegląd Dermatologiczny” 2001, nr 1, s. 79.

7

P. Barański, op. cit., s. 16.

8

Rzeżączka należy do najczęściej rozpoznawanych chorób przenoszonych drogą płciową. Wywołuje ją dwoinka rzeżączki, a zakażenie jest w większości procesem miejscowym ograniczającym się u mężczyzn do cewki moczowej, a u kobiet do szyjki macicy, cewki moczowej i odbytu. Rezerwuarem zarazka i jednocześnie źródłem zakażenia jest człowiek, a wrotami wnikania dwoinki do ustroju są błony śluzowe.

9 Kiła należy do dominującej choroby zakaźnej. Źródłem zakażenia i rezerwuarem zarazka wywołującego kiłę jest człowiek. Kiła jest chorobą wysoce zakaźną, głównie ze względu na obecność sączących zmian skórnych i wysokiej bakteriemii w czasie pierwszych dwóch lat od zakażenia.

Walka z chorobami wenerycznymi w Polsce w latach 1945–1949

59

W 1909 roku dzięki wytężonej pracy niemieckiego chemika i bakteriologa Paula Ehrlicha i późniejszym badaniom z japońskim bakteriologiem Sahachirō Hatą powstał pierwszy w miarę skuteczny lek na kiłę – salwarsan10, noszący też nazwę preparat 606.

Niebawem okazało się, że lek ma poważne działania uboczne i kilka lat później recepturę udoskonalono, w wyniku czego powstał neosalvarsan 914.

Jednak krokiem milowym w leczeniu chorób wenerycznych było wyizolowanie w 1939 roku składnika czynnego z pewnego rodzaju pleśni przez trzech naukowców z Oksfordu – Aleksandra Fleminga, Howarda Floreya i Ernsta Chaina. W roku następnym penicylinę zaczęto produkować na skalę przemysłową11. Zastosowana w leczeniu rzeżączki i kiły była panaceum wyczekiwanym przez ludzkość od stuleci.

W Polsce po odzyskaniu niepodległości liczbę chorych wenerycznie w przybliżeniu szacowano na około 400 tysięcy. W 1918 roku główne skupisko zakażonych (40% zarejestrowanych) znajdowało się w Warszawie. Charakterystyczne dla okresu po I wojnie światowej nasilenie chorób wenerycznych zmalało w pierwszej połowie lat 20. XX wieku, niestety w ciągu następnych dziesięciu wzrosło o około 30%12.

Lata 1945–1947 Sytuacja epidemiczna w Polsce w czasie II wojny światowej drastycznie się pogorszyła, a pierwsze powojenne lata jeszcze bardziej wzmogły złe warunki życia. Zniszczenia wojenne, ogólny chaos, zubożenie ludności, przemarsze wojsk oraz duży ruch migracyjny przyczyniły się do rozwoju chorób13. Pojawiły się epidemie duru, czerwonki, a także chorób wenerycznych, szczególnie kiły14. Na szerzenie się tego typu schorzeń miała również wpływ zmiana hierarchii wartości kierujących życiem społecznym, a więc łatwość nawiązywania kontaktów seksualnych z nieznanymi bliżej osobami, które stawały się najczęstszym źródłem zakażenia, a także wstyd powodujący późne zgłaszanie się do lekarza.

Rozprzestrzenianiu się zachorowań towarzyszyły braki kadrowe lekarzy specjalistów, szpitali przeciwwenerycznych, przychodni, a nawet lekarstw. Ówczesny minister zdrowia Franciszek Litwin zaalarmował o nadchodzącym zagrożeniu, stwierdzając, że kraj nie uporał się jeszcze z epidemią chorób zakaźnych, a plaga chorób wenerycznych nasilała się w sposób dotąd niespotykany. Problem był przedmiotem dyskusji podczas zjazdu naczelników wojewódzkich wydziałów zdrowia (8–9 lipca 1945 roku),

10

Od łacińskiego słowa Salvator – Zbawiciel.

11

P. Barański, op. cit., s. 19.

12

13

Ibidem, s. 19–20.

Zdrowie publiczne, pod red. J. Indulskiego, Łódź 2000, s. 234.

14 M. Sanecki, Zarys systemu opieki zdrowotnej, [w:] Dzieje medycyny w Polsce, t. 3, Opracowania i szkice, lata 1944–1989, pod red. W. Noszczyka, Warszawa 2015, s. 98.

60

Beata Postołowicz

a także w czasie pierwszego zjazdu lekarzy wenerologów (20–21 lipca 1945 roku).

Szczególną uwagę zwrócono na fakt, że najpoważniej sytuacja wyglądała na terenach północnej i zachodniej Polski (tzw. Ziemie Odzyskane), gdzie występował najwyższy odsetek zachorowań, sięgający od 10 do 20% chorej ludności15. Niebawem okazało się, że statystyki były wyolbrzymiane. Trwający kilka lat ruch przesiedleńczy utrudniał rejestrację chorych, którzy często zmieniając miejsce pobytu w poszukiwaniu pracy, podlegali ewidencji w kilku placówkach jednocześnie16.

16 kwietnia 1946 roku prezydent Bolesław Bierut wydał dekret o zwalczaniu chorób wenerycznych. Określono wówczas pojęcie i klasyfikację chorób, obowiązki chorego i lekarza, uprawnienia i obowiązki władz administracji ogólnej oraz obowiązki związków samorządowych i instytucji publicznych. W myśl dekretu chorobami wenerycznymi były: kiła (przymiot, syfilis); wiewiór (rzeżączka, tryper); wrzód weneryczny (wrzód miękki). Jeżeli chodzi o obowiązki chorych, powinni oni byli zgłaszać się osobiście do lekarza i stosować się do wszelkich wskazówek. Chorym w okresie zakażenia zabronione były czynności i działania, które mogły doprowadzić do zakażenia innych osób, a w szczególności: wstępowanie w związek małżeński, obcowanie płciowe oraz stwarzanie warunków rozprzestrzeniania się zakażenia. Chory w przypadku zmiany lekarza w toku leczenia zobowiązany był dostarczyć zaświadczenie od lekarza, pod opiekę którego się udawał – lekarzowi, u którego leczył się dotychczas.

W przypadku nieletnich respektowanie przepisów należało do osób sprawujących nad nimi opiekę. Obowiązkiem lekarza, który stwierdził chorobę weneryczną, było uświadomienie chorego co do zaraźliwości choroby, następstwie nieprzestrzegania zasad, a także co do karalności zakażania innych osób. Lekarz, który stwierdził lub posiadał uzasadnione podejrzenie, że pacjent przerwał samowolnie leczenie i nie zgłaszał się na umówione wizyty lub nie przestrzegał obowiązków wynikających z dekretu, zobowiązany był niezwłocznie zgłosić chorego lekarzowi powiatowemu. Lekarze zobligowani byli do prowadzenia wykazów chorych pozostających pod ich opieką, a także udzielania lekarzom powiatowym lub miejskim danych statystycznych i informacji o szerzeniu się chorób. Personel medyczny był objęty tajemnicą lekarską na równi z lekarzami. Lekarze powiatowi lub miejscy mogli żądać od osoby podejrzanej o szerzenie chorób wenerycznych okazywania świadectw lekarskich o stanie ich zdrowia.

W miejscowościach o znacznym nasileniu chorób minister zdrowia mógł zarządzić badania ludności. W przypadku stwierdzenia choroby na podstawie zgłoszenia, złożenia świadectwa, a także w wyniku badania z urzędu, lekarz powiatowy mógł pozwolić choremu na korzystanie z pomocy lekarskiej według jego wyboru, skierować chorego do przychodni przeciwwenerycznej lub w razie potrzeby do szpitala. W razie oporu 15 U. Kozłowska, Choroby weneryczne na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1948. Perspektywa historyczno-socjologiczna, „Opuscula Sociologica” 2012, nr 1, s. 117–118.

16

P. Barański, op. cit., s. 22–23.

Walka z chorobami wenerycznymi w Polsce w latach 1945–1949

61

stosowano postępowanie przymusowe. Miasta wydzielone z powiatowego związku samorządowego miały obowiązek zakładania, utrzymania i prowadzenia przychodni przeciwwenerycznych w ośrodkach zdrowia, a w przypadku ich braku samodzielnych przychodni lub przychodni przyszpitalnych. W dekrecie określono również odpowiedzialność karną. Osoba chora uchylająca się od obowiązku zgłoszenia się do lekarza podlegała karze aresztu do miesiąca i grzywny do 10 tysięcy zł, lub jednej z tych kar. Wszelkie zgłoszenia i korespondencję dotyczącą chorych wenerycznie przesyłano w kopercie, jako ściśle tajne17.

Od 1945 roku istniało prawo małżeńskie, w którym znalazły się zapisy dotyczące osób zarażonych rzeżączką lub kiłą. Nie mogły zawrzeć małżeństwa osoby, z których chociaż jedna była dotknięta chorobą weneryczną w okresie zaraźliwym. Przed przystąpieniem do zawarcia związku należało przedłożyć urzędnikowi stanu cywilnego pisemne oświadczenie oraz świadectwo lekarskie o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa. Na żądanie jednego z małżonków sąd mógł orzec rozwód, jeżeli uznał, że drugi małżonek cierpi na chorobę weneryczną zaraźliwą i niebezpieczną dla współmałżonka lub potomstwa. Leczenie wystarczające do uzyskania pozwolenia na zawarcie związku małżeńskiego trwało około 30 tygodni i w okresie nie dłuższym niż dwa lata18. Dla Ministerstwa Zdrowia akcja zwalczania chorób wenerycznych była sprawą nadrzędną, jednak zaczęły pojawiać się informacje, że niestety nie wszyscy lekarze powiatowi stosują się do wytycznych, jeśli chodzi o reżim leczenia i izolację osób zakażonych. Zarzucano również opóźnienia w przesyłaniu informacji i sprawozdań z działalności przychodni przeciwwenerycznych19.

Akcja „W” W 1948 roku w Polsce rozpoczęto systematyczną rejestrację zachorowań na kiłę i rzeżączkę, które wykazywały wówczas bardzo wysoką zapadalność. Oszacowano, że wynosiła ona odpowiednio 230 i 180 na 100 tysięcy ludności. W związku z tym opracowany przez Ministerstwo Zdrowia szczegółowy program walki z chorobami wenerycznymi nazwano powszechnie akcją „W” i wprowadzono w życie z początkiem 1948 roku 20.

Akcja „W” była pierwszą w Polsce planowo zorganizowaną na tak szeroką skalę operacją leczniczo-profilaktyczną, kierowaną bezpośrednio przez Ministerstwo Zdrowia21. Powiększono wówczas sieć placówek dermatologiczno-wenerologicznych

17

P. Barański, op. cit., s. 28–29.

18

Ibidem, s. 30.

19

Ibidem, s. 31.

20

21

Zdrowie publiczne, pod red. J. Indulskiego, Łódź 2000, s. 225.

Osiągnięcia służby zdrowia w Polsce Ludowej, Warszawa 1953, s. 20–21.

62

Beata Postołowicz

na terenie kraju, starano się, by w każdym powiecie funkcjonowała przynajmniej jedna poradnia specjalistyczna i minimum jeden oddział szpitalny w województwie. W sytuacjach, gdy brakowało lekarzy wenerologów, szkolono lekarzy ogólnych na celowo organizowanych kursach. Akcję oparto na bezpłatnym leczeniu penicyliną. Szczególną uwagę zwrócono na wykrywanie źródeł zakażeń i kontaktów, a zadanie to powierzono pielęgniarkom społecznym. Z obawy na bezobjawowy przebieg świeżej kiły u większości chorych rozpoczęto badania masowe o szerokim zasięgu w celu wykrycia zakażonych, którzy byli nieświadomi lub ukrywali chorobę. Prowadzono również akcję oświatowo-sanitarną w celu uświadomienia i zachęcenia społeczeństwa, by nie ukrywali swojej choroby22. W uzasadnieniu programu stwierdzono, że choroby weneryczne szerzyły się w okresie powojennym w znacznie większym stopniu niż przed wojną i zagrażały zdrowiu całego społeczeństwa, a w szczególności ludziom młodym. Przyczyniały się do znacznego zmniejszenia liczby urodzeń i do urodzeń martwych noworodków. Miały również, jak twierdzono, wpływ na wydajność pracy, niższą nawet o 38%. Argumentowano, że wcześniejsze metody walki z chorobami wenerycznymi i akcje prowadzone w tej dziedzinie nie dały zadowalających wyników, czego dowodem były wysokie wskaźniki świeżych zakażeń kiłą23.

Główne wytyczne akcji zwalczania chorób wenerycznych: 1. Dostatecznie gęsta sieć placówek lekarskich dostępnych dla wszystkich i zaopatrzonych w odpowiednią ilość leków przeciwwenerycznych. Poradnie skórno-wenerologiczne przy ośrodkach zdrowia miały być podstawową komórką zwalczania chorób wenerycznych. Ministerstwo Zdrowia zobowiązane było dostarczyć wszystkich potrzebnych leków. Działalność lecznicza poradni miała ją obligować do udzielania bezpłatnych porad oraz bezpłatnego leczenia każdego zgłaszającego się chorego, bez względu na miejsce zamieszkania.

2. Podstawą prawną akcji zwalczania chorób wenerycznych były obowiązujące przepisy prawne – dekret z dnia 16 kwietnia 1946 roku, oraz rozporządzenia i okólniki Ministerstwa Zdrowia, w myśl którego każdy obywatel dotknięty chorobą weneryczną zobowiązany był do leczenia się, a w razie uchylania się mógł być do tego zmuszony środkami administracyjnymi.

3. Podstawą akcji zwalczania chorób wenerycznych było wykrywanie źródeł zakażenia, kierowanie ich do odpowiednich placówek leczniczych oraz kontrola leczenia. Objęto nadzorem lekarskim również osoby pracujące w warunkach sprzyjających szerzeniu się chorób wenerycznych. Zadania te pełniła jedna z poradni powiatowych, która oprócz zwykłych funkcji leczniczych prowadziła kontrolę lekarską nad 22

23

P. Barański, op. cit., s. 34.

Zwalczanie chorób wenerycznych, Warszawa 1948, s. 6–7.

Walka z chorobami wenerycznymi w Polsce w latach 1945–1949

63

zgłoszonymi z terenu źródłami zakażenia. Prowadziła również statystykę i ewidencję.

W poradni zatrudniona była przynajmniej jedna pielęgniarka społeczna24. Wykrywanie kontaktów przez lekarzy polegało na uzyskaniu możliwie dokładnych danych w celu odszukania wskazanych osób25. Dane należało niezwłocznie przesłać na specjalnym blankiecie w formie sekretnika wraz z doniesieniem o chorobie wenerycznej do powiatowej poradni skórno-wenerologicznej. Poradnia po otrzymaniu takiego doniesienia wysyłała do konkretnej osoby wezwanie w celu przeprowadzenia badania lekarskiego. W przypadku pozytywnego wyniku kierowano osobę do leczenia, a w razie niezgłoszenia się posyłano pielęgniarkę w celu sprawdzenia przyczyny nieobecności i zastosowania perswazji26. Jeżeli te środki zawodziły, a chory nadal stawiał opór przed badaniem, pielęgniarka społeczna zobligowana była daną osobę doprowadzić przy pomocy Milicji Obywatelskiej27.

4. Rolę pomocniczą w tej akcji odgrywały: •• okresowe badania lekarskie osób, których zawód sprzyja szerzeniu się chorób wenerycznych; •• obowiązkowe badania przedślubne kandydatów do związku małżeńskiego; •• szkolenie i doszkalanie personelu lekarskiego i pomocniczo-lekarskiego w dziedzinie chorób wenerycznych; •• propaganda przeciwweneryczna; •• walka z nierządem zawodowym i włóczęgostwem; •• akcja zwalczania alkoholizmu; •• zbieranie danych statystycznych 28.

Okresowe badania lekarskie. Zabraniano osobom zarażonym kiłą z objawami choroby wykonywać zawód położnej, piastunki do dziecka i fryzjera. Osobom, które przeszły kiłę (bez względu na stan zakaźny i stosowane leczenie), zabronione było karmienie piersią obcych niemowląt i oddawanie swojego pokarmu w celu karmienia innych dzieci. Zakazane było również krwiodawstwo. Chore na rzeżączkę nie mogły pracować w placówkach dla dzieci, jako pielęgniarki, piastunki, posługaczki i jak wyżej karmić piersią obce dzieci i oddawać pokarm. Osoby wykonujące powyższe zawody i czynności zobowiązane były zarejestrować się u lekarza powiatowego, przedstawiając świadectwo lekarskie, że ich stan zdrowia nie był przeciwwskazaniem do wykonywania określonych czynności. Wówczas lekarz powiatowy wydawał dowód 24

Ibidem, s. 10–11.

25

T.J. Stępniewski, Wzmóc akcję wykrywania kontaktów wenerycznych, „Służba Zdrowia” 1949, nr 15, s. 3.

26

Zwalczanie chorób…, op. cit., s. 11.

27

P. Barański, op. cit., s. 36–37.

28

Ibidem, s. 8.

64

Beata Postołowicz

stwierdzający dopełnienie obowiązku. Zabronione było podjęcie pracy przed rejestracją.

Co sześć miesięcy należało przedłożyć dokument stwierdzający aktualny stan zdrowia.

Obowiązkowe badania przedślubne regulowało wcześniej wspomniane prawo małżeńskie. Obawa przed ujemnym przyrostem naturalnym była poważna i uzasadniona. Wiele noworodków rodziło się z wrodzoną kiłą, a rzeżączka w znacznym stopniu przyczyniała się do bezpłodności przynajmniej jednego z małżonków. Pojawiły się wytyczne, by zezwalać na zawarcie małżeństwa po upływie 18 miesięcy od chwili rozpoczęcia leczenia, a w sytuacji kiły nieleczonej dopiero po upływie 5 lat, kiedy chory miał minimalne szanse zarażania29.

Szkolenie i doszkalanie personelu lekarskiego i pomocniczo-lekarskiego. Problem ten pojawił się już w początkowym okresie akcji „W”. Wobec istotnych braków kadrowych należało przeszkolić personel. Działania oparto na organizowaniu krótkich 2–3-dniowych kursów (odpraw) dotyczących rozpoznawania, leczenia i zwalczania chorób wenerycznych. Jednocześnie z akcją szkoleniową Ministerstwo Zdrowia przekazywało lekarzom wydawnictwa naukowe zawierające społeczne, organizacyjne i kliniczne podstawy całej akcji30.

Propaganda przeciwweneryczna była istotnym ogniwem w walce z chorobami.

Jej celem było przekazywanie społeczeństwu jak najwięcej informacji i przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się tego typu schorzeń31. Większość chorych przerywała leczenie zniechęcona długą i uciążliwą terapią, dlatego zasadniczym elementem było informowanie o postępach ówczesnego lecznictwa i znacznym skróceniu czasu leczenia 32.

Takie działania miały znaczenie przede wszystkim w środowiskach, które ze względu na swój tryb życia były bardziej narażone na zakażenie. Skutecznie prowadzona na terenie kraju akcja wymagała skoordynowania wielu grup – związków, organizacji społecznych, kobiecych, młodzieżowych i politycznych. W tym celu organizowano pogadanki i referaty, wyświetlano filmy i przeźrocza. Kolportowano fachową literaturę i plakaty. Propagandą mogli zajmować się lekarze, po krótkim przeszkoleniu pielęgniarki oraz studenci wyższych roczników medycyny33.

Walka z nierządem zawodowym i włóczęgostwem. Już w XII wieku zwrócono uwagę, że istnienie chorób wenerycznych występuje w bezwzględnej relacji z prostytucją. Na przestrzeni wieków obserwowano walkę o izolację i delegalizację prostytucji – bezskuteczną w konsekwencji. W rozprzestrzenianiu się chorób wenerycznych istotnym czynnikiem była migracja ludności, a szczególnie wojny, które oprócz migracji 29

P. Barański, op. cit., s. 36–39.

30

J. Suchenek, Akcja przeciwweneryczna w Polsce, „Pielęgniarka Polska” 1949, nr 7–8, s. 7.

31

32

33

U. Kozłowska, op. cit., s. 123.

J. Suchenek, op. cit., s. 9.

Zwalczanie chorób…, op. cit., s. 15–16.

Walka z chorobami wenerycznymi w Polsce w latach 1945–1949

65

związane były z hulaszczym życiem wojska oraz obecnością licznych prostytutek regularnie podążających za źródłem korzyści majątkowych34. Podejmowanie przygodnych znajomości przez żołnierzy było pewnym sposobem odreagowania stresów związanych z walką, śmiercią kolegów, rozłąką z rodziną. Nieprzestrzeganie zasad i profilaktyki stało się przyczyną znacznej zachorowalności, a niewyleczeni żołnierze byli źródłem zakażeń w powojennej Polsce35. W latach czterdziestych sytuacja nie uległa zmianie, a problem nierządu nadal istniał i był znaczną przeszkodą w opanowaniu chorób wenerycznych. W Polsce zrezygnowano z formy rejestracji, skupiając się bardziej na walce z włóczęgostwem i stręczycielstwem towarzyszącym prostytucji. Z danych wynika, że 95% prostytutek pochodziło z rodzin robotniczych i małorolnych, były to zazwyczaj analfabetki nieposiadające żadnego zawodu. Wiele z nich miało dzieci, niektóre były ciężarne. Duży odsetek stanowiły nieletnie dziewczęta.

Początkowo prostytutki posiadały książeczki, w których lekarz zaświadczał o stanie zdrowia. Była to pewnego rodzaju gwarancja dla osób korzystających z ich usług.

Po pewnym czasie uznano, że bardziej niż reglamentacja sprawdzi się opieka. W stolicy wydano rozporządzenie o zniesieniu stałych i przymusowych kontroli. Kobiety podejrzane o uprawianie procederu i jednocześnie szerzenie chorób wenerycznych były badane w poradni „W” każdego ośrodka zdrowia36.

Akcja zwalczania alkoholizmu. Alkoholizm w Polsce po II wojnie światowej był dużym problemem. Sytuację opisał m.in. emigracyjny dziennikarz Aleksander Janta-Połczyński wysłany przez paryską „Kulturę” w lipcu 1948 roku w dwumiesięczną podróż po Polsce. Reporter w relacji „Wracam z Polski” stwierdził, że Polskę Ludową charakteryzuje powszechny alkoholizm, szerzenie się chorób wenerycznych, trudne warunki leczenia, brak lekarzy i lekarstw. „Gdyby nie sulfamidy oraz energiczna działalność Naczelnej Komisji Walki z Epidemiami – pisał Janta-Połczyński – groziłoby Polsce szerzenie się chorób przypominające średniowiecze”37. Podkreślano, że alkohol nawet w niewielkich dawkach odurza, pod jego wpływem człowiek jest zdolny do czynów, których nie popełniłby przed spożyciem alkoholu i których się wstydzi, wracając do normalnego stanu. Osoby spożywające takowe napoje znacznie gorzej znosiły leczenie ze względu na obniżoną odporność i tolerancję środków medycznych. Szacowano, że w znakomitej większości do zakażeń chorobami wenerycznymi 34 M. Pawlaczyk, Historyczne i współczesne aspekty chorób przenoszonych drogą płciową: przed i poza granicą prawa. Prostytucja i przemoc seksualna, „Kliniczna Perinatologia i Ginekologia” 2003, t. 38, s. 100.

35 A. Rutkiewicz, Epidemiologia, profilaktyka i leczenie chorób wenerycznych w II Korpusie Polskim (1943–1947), „Lekarz Wojskowy” 2012, nr 1, s. 112, 118–119.

36

P. Barański, op. cit., s. 86–87.

37 W.A. Zatoński, M. Zatoński, Sytuacja zdrowotna, [w:] Dzieje medycyny w Polsce, t. 3, Opracowania i szkice, lata 1944–1989, pod red. W. Noszczyka, Warszawa 2015, s. 132.

66

Beata Postołowicz

dochodziło pod wpływem alkoholu. Nasilenie zakażeń miało miejsce w dniu wypłat i dni świątecznych38.

Kolumna „W” Kolejnym ważnym elementem w walce z chorobami wenerycznymi były Ruchome Kolumny Przeciwweneryczne, które za zadanie miały przeprowadzanie badań masowych, leczenie w miejscowościach, gdzie nasilenie zachorowań było duże, lub tam, gdzie nie było ośrodka przeciwwenerycznego. W trakcie pracy Kolumna zobowiązana była do prowadzenia księgi objazdowej, badań masowych oraz księgi chorych. Obecność Kolumny (księgę objazdową) potwierdzały ośrodki zdrowia, lekarze powiatowi, niekiedy sołtysi39. Kolumny objeżdżały powiatowe poradnie skórno-wenerologiczne, usprawniając je pod względem medycznym i organizacyjnym40. Niestety, uruchomienie Kolumny w wielu przypadkach nastręczało kłopotów. Główną przyczyną był brak personelu, a nawet brak chętnych – głównie lekarzy, ale też pielęgniarek. Kolejnym problemem był brak samochodów. Bywało, że na terenie jakiegoś województwa (na przykład szczecińskiego) nie działała żadna Kolumna z tego właśnie powodu. Ale były też inne, budujące przykłady – w województwie lubelskim Kolumna wyposażona w sanitarkę z lekarzem – asystentem kliniki, pielęgniarką i sanitariuszką działała znakomicie.

Problem został ostatecznie rozwiązany dopiero w grudniu 1948 roku41.

Rola pielęgniarki w akcji „W” Pielęgniarka społeczna zatrudniona w przychodni przeciwwenerycznej była odpowiedzialna za akcję wykrywania źródeł zakażenia i kontaktów. Jej praca polegała na pozyskiwaniu informacji od chorego w trakcie wywiadu epidemiologicznego. Prowadzona rozmowa dotykała najintymniejszej sfery życia, dlatego należało stworzyć atmosferę dyskrecji i zaufania42 i przeprowadzić ją w osobnym pomieszczeniu lub w części oddzielonej od innych przepierzeniem. W czasie wywiadu do pokoju nie powinny wchodzić inne osoby.

Pielęgniarka nie powinna zadawać pytania typu – od kogo się pan zaraził? Takie pytanie było błędne, tak z punktu widzenia epidemiologicznego, jak i psychologicznego. Mogło być przyjęte przez pacjenta jako nieprzyjemnie brzmiąca indagacja policyjna i zapewne w pierwszym odruchu wywołałaby negację, a celem rozmowy było 38

39

P. Barański, op. cit., s. 42–43.

Ibidem, s. 61.

40 J. Suchenek, Zagadnienie zwalczania chorób wenerycznych w Polsce (Akcja „W” w r. 1948), „Polski Tygodnik Lekarski” 1949, nr 29–30, s. 912.

41

P. Barański, op. cit., s. 61–62.

42

Ibidem, s. 45.

Walka z chorobami wenerycznymi w Polsce w latach 1945–1949

67

nawiązanie współpracy. W gestii pielęgniarki było przekonanie chorego, by podał wszelkie kontakty osób, od których mógł się zarazić, lub sam zarażał. Nie należało pytać – gdzie?, lecz – kiedy i z kim? Wiadomości zebrane nie mogły być powierzchowne.

Odpowiedź, że nie udało się ustalić zakażenia lub kontaktu, mogła być dowodem niedbałego i lekceważącego stosunku do zagadnienia zwalczania chorób wenerycznych przez pielęgniarkę. Jeśli nie można było ustalić nazwisk i adresów, wówczas także inne informacje mogły być cenne. Czasami dane dotyczące stroju, wieku, pewnych cech charakterystycznych wyglądu (złote zęby, tatuaż, kolor włosów, tusza itp.) mogły być wystarczające dla identyfikacji na terenach wiejskich lub małych miasteczek. Wywiad należało zakończyć, bez względu na wynik, w przyjaznej atmosferze43.

Akcja „W” była stosunkowo nowa w ówczesnych warunkach i domagała się nowego typu pracownika, posiadającego nie tylko odpowiednie przygotowanie zawodowe, ale także pewne kwalifikacje osobiste – tym pracownikiem była pielęgniarka społeczna.

Jej praca wymagała kontaktu z ludźmi o różnym poziomie intelektualnym i z różnych środowisk. Obligowała do znajomości ludzkiej psychiki, a szczególnie psychiki chorego. Wymagała łatwości i umiejętności nawiązywania kontaktów, pozyskiwania zaufania oraz umiejętności zachowania dyskrecji. Drażliwość tematu, zwłaszcza w środowiskach o niższym poziomie uświadomienia, wymagała postępowania ostrożnego i taktownego. Osoby, z którymi rozmawiała pielęgniarka, musiały być przeświadczone, że akcja nie ma charakteru policyjnego, lecz ma na celu ich dobro44.

Z uwagi na postrzeganie chorób wenerycznych za coś wstydliwego i coś, o czym nie należało mówić, chorzy niejednokrotnie zachowywali swój stan w tajemnicy, woląc być nieuczciwymi (zarażać innych), niż zacząć się leczyć. Przede wszystkim pielęgniarki miały przełamać ten opór, wygłaszając pogadanki w świetlicach, szkołach, miejscach pracy, na zebraniach – uczyć ciągle i bez przerwy, czym są choroby weneryczne i jakie są ich skutki45.

Propaganda przeciwweneryczna Na obszarze całego kraju rozdawano broszury i ulotki, rozwieszano plakaty.

Wygłaszano pogadanki w zakładach pracy, podczas badań masowych, organizowano wystawy. Szczególnie dużo problemów nastręczały prelekcje w zakładach pracy i fabrykach. Kierownicy nie zgadzali się na nie w trakcie pracy, robotnicy zaś nie chcieli pozostawać po godzinach swojej zmiany. Pogadanki były prowadzone w szkołach, ale także przed badaniami masowymi.

43

J. Towpik, Rola pielęgniarki w akcji „W”, „Pielęgniarka Polska” 1949, nr 1, s. 3–4.

44

Ibidem.

45

H. Burakiewicz, Pielęgniarka w akcji „W”, „Pielęgniarka Polska 1949, nr 7–8, s. 10.

68

Beata Postołowicz

„Wzmagamy walkę z chorobami wenerycznymi”, aut. M. Bajer i Z.B. Hapek, 1949 r.

Archiwum Głównej Biblioteki Lekarskiej (Warszawa), sygn. D-201

Walka z chorobami wenerycznymi w Polsce w latach 1945–1949

69

Znacznie większą uwagą cieszyły się wystawy ruchome, zwłaszcza ekspozycja objazdowa, stworzona w 1949 roku46. Wystawę otwierała rzeźba „Ludzkość cierpiąca” – była to dużych rozmiarów głowa leżącego mężczyzny wsparta na zaciśniętej pięści, opodal znajdował się obraz „Klęska nękająca ludność od wieków”. Wystawę podzielono na części. W dziale informacyjnym wyświetlano film obrazujący krętki blade w ruchu oraz zaprezentowano historię rozprzestrzeniania się kiły. Na pierwszym planie widniał dużych rozmiarów drzeworyt przedstawiający okręty Krzysztofa Kolumba. Na planszy zaznaczono drogi, jakimi kiła przedostawała się do różnych części Europy. Mapę otaczały obrazy przedstawiające marsz Karola VIII i jego popiersie. Swoje miejsce znalazł też strój damski i męski z końca XV wieku sygnalizujący, że w rozprzestrzenianiu się chorób wenerycznych biorą udział obie płcie. Pokazano na fotografiach skutki nieleczonej kiły takie jak ślepota i obłęd47.

W 1948 roku zrealizowano film o tematyce przeciwwenerycznej. Do propagandy wykorzystywano również radio. W województwie białostockim pod koniec 1948 roku wygłaszano krótkie pogadanki na temat chorób wenerycznych i możliwości szybkiego i bezpłatnego leczenia penicyliną48.

Podsumowanie akcji „W” Wprowadzona w 1948 roku akcja zwalczania chorób wenerycznych w początkowym okresie napotkała wiele trudności w terenie – była nią niska frekwencja w poradniach i bardzo duże braki sprzętu i lekarstw. Wykrywanie źródeł i kontaktów było w znacznym stopniu zaniedbane, a w wielu miejscach nie było w ogóle realizowane.

Brakowało prób rozwiązywania problemów, które ściśle wiązały się ze zwalczaniem chorób wenerycznych – jak walka z nierządem czy sprawy propagandy higieny życia płciowego wśród młodzieży.

Jednym z kluczowych elementów prowadzonej akcji było systematyczne zaopatrywanie w penicylinę, która stanowiła podstawę szybkiego i skutecznego leczenia kiły. Sprowadzano ją wówczas z Węgier, ponieważ w Polsce nie była produkowana.

Pierwsza partia dotarła w maju 1948 roku. W lipcu nastąpił „kryzys penicylinowy”, ponieważ czas pierwszej dostawy zbiegł się z chwilą rozpoczęcia akcji propagandowo-oświatowej, ale po dotarciu kolejnej został zażegnany49.

Pomimo zaniedbań wykrywania źródeł zakażenia już w pierwszym półroczu trwania akcji „W” wykryto około 10 tysięcy chorych, a kolejne 12 tysięcy zostało ujawnionych dzięki badaniom masowym prowadzonym przez Kolumny „W”. Przeszkolono w tym okresie ponad 500 lekarzy i pielęgniarek. Prowadzona akcja propagandowo-oświatowa 46 47

P. Barański, op. cit., s. 65–66.

Ibidem, s. 67–68.

48

Ibidem, s. 69–70.

49

Ibidem.

70

Beata Postołowicz

w ciągu kolejnych miesięcy zaczęła przybierać na sile. Do połowy 1948 roku Ministerstwo Zdrowia wydało około 200 tysięcy broszur propagandowych, około 250 tysięcy plakatów i afiszy. Za pośrednictwem Polskiego Związku Przeciwwenerycznego zorganizowano szereg odczytów, referatów i pogadanek50.

Szczególnie dobrze rozwijała się metoda szybkiego leczenia nowych przypadków kiły, osiągnięto również sukces w postaci braku nawrotów choroby. Z zestawień statystycznych wynikało, że najwyższa liczba zakażonych kobiet przypadała na wiek 19–35 lat, mężczyźni natomiast przeważali w grupie między 36. a 50. rokiem życia.

Reasumując, akcja „W” pomimo występujących miejscami trudności odniosła zamierzony skutek. Liczba zarażonych osiągnęła niski poziom, mówiono nawet o wyciszonym niebezpieczeństwie. Cudowny lek, którym była penicylina, z biegiem czasu stawał się coraz bardziej dostępny51.

Krzywa epidemiologiczna kiły i rzeżączki w Polsce w latach 1947–1950 „Służba Zdrowia” 1951, nr 40, s. 2

52

Choroby zawsze wywoływały strach, a wszystkie do momentu wykrycia ich prawdziwej przyczyny traktowano jako karę za grzechy ludzi. Ze szczególną łatwością osądzano tych dotkniętych chorobą weneryczną, bowiem wiązało się to z najintymniejszą sferą życia człowieka53. Choroby weneryczne miały charakter stygmatu, a chorzy traktowani byli przez otoczenie jako „gorsi”, ponieważ odpowiadali w jakimś stopniu za swój stan. Wykluczały z życia społecznego, uniemożliwiając wykonywanie 50

51

Ibidem, s. 57.

P. Barański, op. cit., s. 90–92.

52

Akcja „W” udała się w całej pełni, lecz nie można dopuścić do jej demobilizacji, „Służba Zdrowia” 1951, nr 40, s. 2.

53

P. Barański, op. cit., s. 93.

Walka z chorobami wenerycznymi w Polsce w latach 1945–1949

71

podstawowych ról zawodowych i rodzinnych, wpływając negatywnie również na życie społeczne kraju. Wszelkiego rodzaju zmiany skórne pojawiające się w wyniku tych chorób były nieestetyczne, co wpływało na relacje chorego z otoczeniem. Chorzy wenerycznie postrzegani byli jako zagrożenie, a strach przed zarażeniem był istotnym elementem odrzucenia jednostki. Etiologia chorób wenerycznych, szczególnie po II wojnie światowej, akcentuje ich nabyty charakter oraz to, że nie zawsze powstawały z winy chorego, były również skutkiem gwałtów dokonanych na kobietach podczas działań wojennych54. Dziś kiła i rzeżączka dzięki odkryciu antybiotyków nie stanowią już zagrożenia.

Bibliografia 1. Akcja „W” udała się w całej pełni, lecz nie można dopuścić do jej demobilizacji, „Służba Zdrowia” 1951, nr 40 2. Barański P., Kłopoty z seksem w PRL: rodzenie nie całkiem po ludzku, aborcja, choroby, odmienności, Warszawa 2015 3. Burakiewicz H., Pielęgniarka w akcji „W”, „Pielęgniarka Polska” 1949, nr 7–8 4. Dzieje medycyny w Polsce, t. 3, Opracowania i szkice, lata 1944–1989, pod red. W. Noszczyka, Warszawa 2016 5. Gąsior-Chrzan B., Zarys historii leczenia chorób wenerycznych, „Przegląd Dermatologiczny” 2001, nr 1 6. Kozłowska U., Choroby weneryczne na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1948. Perspektywa historyczno-socjologiczna, „Opuscula Sociologica” 2012, nr 1 7. Osiągnięcia służby zdrowia w Polsce Ludowej, Warszawa 1953 8. Pawlaczyk M., Historyczne i współczesne aspekty chorób przenoszonych drogą płciową: przed i poza granicą prawa. Prostytucja i przemoc seksualna, „Kliniczna Perinatologia i Ginekologia” 2003, t. 38 9. Rutkiewicz A., Epidemiologia, profilaktyka i leczenie chorób wenerycznych w II Korpusie Polskim (1943–1947), „Lekarz Wojskowy” 2012, nr 1 10. Stępniewski T.J., Wzmóc akcję wykrywania kontaktów wenerycznych, „Służba Zdrowia” 1949, nr 15 11. Suchenek J., Akcja przeciwweneryczna w Polsce, „Pielęgniarka Polska” 1949, nr 7–8 12. Suchenek J., Postępy akcji przeciwwenerycznej w Polsce (dotychczasowe wyniki akcji „W”), „Zdrowie Publiczne” 1948, nr 7–8 13. Towpik J., Rola pielęgniarki w akcji „W”, „Pielęgniarka Polska” 1949, nr 1 14. Zdrowie publiczne, pod red. J. Indulskiego, Łódź 2000 15. Zwalczanie chorób wenerycznych, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 1948

54

U. Kozłowska, op. cit., s. 124–125.

72

Beata Postołowicz v

v

v

Streszczenie Ramy czasowe artykułu wyznacza rok 1945, koniec II wojny światowej oraz 1949, kiedy to Ministerstwo Zdrowia zakończyło wprowadzanie akcji „W”. Sytuacja epidemiczna w Polsce po II wojnie światowej drastycznie się pogorszyła. Zniszczenia wojenne, ogólny chaos, zubożenie ludności, przemarsze wojsk oraz duży ruch migracyjny sprzyjały szerzeniu się chorób wenerycznych. Polska walczyła z ich prawdziwą epidemią. W 1948 roku Ministerstwo Zdrowia opracowało szczegółowy program walki z chorobami wenerycznymi nazwany akcją „W”. Była to pierwsza w Polsce planowo zorganizowana na tak szeroką skalę akcja leczniczo-profilaktyczna. Powiększono wówczas sieć placówek dermatologiczno-wenerologicznych na terenie kraju, zabiegano, by w każdym powiecie funkcjonowała przynajmniej jedna poradnia specjalistyczna i minimum jeden oddział szpitalny w województwie. Z powodu braku wenerologów szkolono lekarzy ogólnych na organizowanych w tym celu kursach. Akcję oparto na bezpłatnym leczeniu penicyliną. Szczególną uwagę zwrócono na wykrywanie źródeł zakażeń i kontaktów. Prowadzono akcje oświatowo-sanitarne. Rozwieszano plakaty, rozdawano broszury i ulotki, wygłaszano pogadanki w zakładach pracy oraz podczas badań masowych, organizowano wystawy. W celach propagandowych wyświetlano filmy i nadawano krótkie audycje radiowe. Akcja „W” pomimo występujących miejscami trudności odniosła zamierzony skutek.

Słowa kluczowe: choroby weneryczne, kiła, rzeżączka, epidemie, lekarze.

Summary The time frame of the article is determined by 1945, the end of World War II, and 1949, when the Ministry of Health completed the implementation of the „W” campaign. The epidemic situation in Poland got worse dramatically after World War II. War damage, general chaos, impoverishment of the population, marches of troops across land and a large migration movement favoured the spread of venereal diseases.

It was a real epidemic that Poland had to fight against. In 1948 the Ministry of Health designed a detailed programme of fighting the venereal diseases. It was called the „W” campaign. It was the first planned therapeutic and preventive action on such a large scale in Poland. At that time, the network of dermatological and venereological centres in the country was enlarged, and there was at least one specialist clinic and at least one hospital ward in the voivodship in each area. Due to the lack of venereologists, general practitioners were trained on the special courses organised. The action was based on free penicillin treatment. Particular attention was paid to detecting sources of infection and contacts. Educational and sanitary actions were carried out. Posters, brochures and leaflets were distributed, at workplaces and during mass tests were given talks, exhibitions were organized. For propaganda purposes, films were shown and short radio programs were broadcasted. The campaign „W”, despite the difficulties in places, succeeded and had an expected effect.

Keywords: venereal diseases, syphilis, gonorrhoea, epidemics, doctors.

M

E

D

Y

C

Y

N

A

–

S

T

U

D

I

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 73-88

Henryk Mruk

Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu

Skuteczne negocjacje na rynku zdrowia Effective negotiations on the health market Istota negocjacji Termin „negocjacje” wywodzi się z języka włoskiego, w którym il negocio oznacza sklep, placówkę handlową. A zatem dotyczy to prowadzenia rozmów handlowych, uzgadniania warunków wymiany. Podstawą negocjacji jest rozbieżność interesów między stronami. Szpital, który szuka wykonawcy remontu budynku, ma określone zasoby finansowe, oczekiwania związane z terminem realizacji budowy, jakością materiałów, wykonania usługi itp. Przedsiębiorstwo budowlane ma także swoje wyobrażenia na temat realizacji projektu. W toku rozmów, uzgodnień, czyli procesu negocjacji, może dojść do podpisania umowy albo odstąpienia od niej. Wówczas szpital będzie szukał innego wykonawcy, z którym również podejmie negocjacje. W procesie prowadzenia rozmów stosowane są różnorodne zasady i techniki negocjacji, których znajomość ułatwia osiąganie porozumienia, które satysfakcjonuje obydwie strony.

W negocjacjach jest to określone terminem wygrany – wygrany (win-win), co oznacza zadowolenie partnerów z uzgodnionych warunków współpracy. W drodze wzajemnych ustępstw, elastycznego podejścia do propozycji wyjściowych, partnerzy zgadzają się na przyjęte ustalenia. A zatem negocjacje wymagają czasu, obecności osób rozmawiających ze sobą, przygotowania, wymiany argumentów oraz elastyczności i poszanowania swoich interesów. W odniesieniu do sfery zdrowia, negocjacje są często prowadzone w ramach istniejących przepisów. Rynek zdrowia charakteryzuje się wyższym stopniem ingerencji państwa. Przepisy prawa w zakresie przetargów, obostrzenia po stronie płatnika za realizowane świadczenia, ograniczają swobodę prowadzenia negocjacji. Stąd ważne jest doskonalenie kwalifikacji przez osoby, które prowadzą negocjacje ze strony placówek medycznych. Ich wiedza, a przede wszystkim doświadczenia, wpływają na skuteczność prowadzenia negocjacji. Skuteczność będzie tutaj rozumiana jako stopień realizacji celu. Jeżeli szpital określi swój cel (np. kwota i czas remontu budynku), a następnie podpisze umowę z wykonawcą, który zgodzi się

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

74

Henryk Mruk

na realizację uzgodnionych zadań, wówczas można powiedzieć, że negocjacje okazały się w 100% skuteczne. Tak samo należy spojrzeć na zadowolenie strony drugiej, czyli, w omawianym przypadku, wykonawcy remontu. Niezależnie od wspomnianych kwestii, przebieg oraz wynik negocjacji zależy także od warunków związanych z otoczeniem.

W marcu 2020 roku, kiedy w wielu krajach świata pojawił się koronawirus, co wywołało wzrost popytu na respiratory, ich ceny wzrosły niemal z dnia na dzień. Jest to efekt działania prawa popytu i podaży – kiedy rośnie popyt, z reguły, przy ograniczonych możliwościach wzrostu podaży, rosną ceny.

Rozbieżność interesów podstawą negocjacji Relacje między podmiotami mogą opierać się na zbieżności interesów, co jest określane terminem współpracy. Laboratorium przedstawia prawdziwe wyniki analizy osobie, która je zleciła. Farmaceuta szpitalny współpracuje z lekarzem. W odniesieniu natomiast do konfliktów militarnych zdarza się walka, wrogość między stronami.

W takim przypadku rzadko podaje się prawdziwe informacje. Jedna strona twierdzi, że zniszczyła dwa samoloty wroga, a druga informuje, że wszystkie samoloty wróciły do bazy po zbombardowaniu celów militarnych. Negocjacje natomiast dotyczą sytuacji, kiedy każda ze stron na początku procesu podaje informacje korzystne dla siebie.

Nie są one ani fałszywe, ani prawdziwe, są korzystne dla partnera, który je podaje.

Wynika to właśnie z rozbieżności interesów. To ona jest podstawą negocjacji. Kiedy interesy są zbieżne, strony współpracują ze sobą. Kiedy są sprzeczne – strony walczą ze sobą. Rozbieżność interesów uruchamia proces negocjacji. Jest to zatem swego rodzaju gra [Haman, 2004]. Placówka medyczna chce kupić komputery po niższej cenie, uzyskać odroczenie terminu płatności, otrzymać darmowe oprogramowanie, oczekuje, że w cenie będzie także zawarte szkolenie personelu itp. Dostawca komputerów oczekuje przedpłaty, wyższej ceny, dodatkowych opłat za serwis, szkolenie itp.

Na początku procesu negocjacji strony nie odkrywają wszystkich swoich interesów, natomiast prowadzą rozmowy na temat możliwości zawarcia porozumienia, stosując różne techniki. Końcowym efektem procesu negocjacji jest zawarcie porozumienia, które następnie jest wcielane w życie. Zmiana warunków zewnętrznych może skłonić partnerów do renegocjacji. Wzrost taryf za korzystanie z energii elektrycznej może być powodem wznowienia rozmów z dostawcą bądź płatnikiem. Podniesienie płacy minimalnej może uruchomić negocjacje między zarządem placówki a personelem, w sprawie poziomu wynagrodzenia pracowników, którzy otrzymywali dotąd płace wyższe niż minimalne. W sferze ekonomicznej można jedynie szacować ryzyko, natomiast nie ma sposobów, aby je całkowicie wyeliminować.

W powiązaniu z podanymi płaszczyznami relacji, można mówić o trzech stylach negocjacji, a mianowicie: niebieskich, czerwonych oraz fioletowych. Czerwień wiąże się z agresją, z walką. To przykład konfliktu na Bliskim Wschodzie. Relacje niebieskie to współpraca, w której jedna ze stron zgadza się na proponowane warunki, nie zgłaszając uwag. Pełna i szybka zgodność może powodować, że korzyści uzyskuje jedna

Skuteczne negocjacje na rynku zdrowia

75

ze stron. Osoby, które łatwo i chętnie akceptują propozycje drugiej strony, powinny pracować nad kwalifikacjami negocjacyjnymi. Zgadzając się bez oporu na propozycje partnera, uzyskuje się gorsze wyniki, niekiedy dalekie od zasady wygrany – wygrany.

Zmieszanie natomiast koloru czerwonego i niebieskiego daje w rezultacie kolor fioletowy. Oznacza to zachowania negocjacyjne lokalizowane między szybką i łatwą zgodnością a agresją. Pozostaje to w harmonii z uzyskiwaniem porównywalnych korzyści przez każdą ze stron procesu negocjacji. W asertywny sposób prowadzone negocjacje, czyli inaczej negocjacje fioletowe, przekładają się na podpisywanie umów o charakterze wygrany – wygrany. To podejście można zilustrować zasadą jazdy „na suwak”.

Kiedy droga dwupasmowa zwęża się do jednopasmowej, co drugi samochód wjeżdża na drugi pas. Jazda jest płynna, kierowcy są zadowoleni.

Negocjacje partnerskie podstawą trwałych relacji Empatia oraz inteligencja emocjonalna są przydatne partnerom w prowadzeniu negocjacji. W takim samym stopniu przydatne jest przestrzeganie etykiety oraz taktu w relacjach z innymi [Pietkiewicz, 1998]. Odnoszą się one bowiem do rozumienia interesów drugiej strony, a zarazem postępowania prowadzącego do osiągania własnych celów. Takie podejście w procesie negocjacji jest określane jako partnerskie albo negocjacje wokół zasad [Fisher, Ury, 2016]. Na przeciwnym biegunie plasują się negocjacje stanowiskowe. Upieranie się wyłącznie przy swoich interesach, przy własnym stanowisku, ogranicza możliwość zawarcia porozumienia na zasadzie wygrany – wygrany.

Załóżmy, że szpital poniósł szkodę, którą wycenia na 0,5 mln zł. Towarzystwo ubezpieczeniowe proponuje 200 tys. zł odszkodowania w ramach zawartej polisy. Gdyby każda ze stron upierała się przy swoim stanowisku, wówczas sprawa trafiłaby do sądu.

Wyrok sądu jest zwykle satysfakcjonujący dla jednej ze stron. Ponadto przegrany ponosi koszty postępowania sądowego. O wiele bardziej skuteczne oraz efektywne jest zawarcie porozumienia na drodze negocjacji. Zamiast bezwzględnego trzymania się własnego stanowiska, skuteczniejsze jest opracowanie zasad, na których zostaną oparte negocjacje. W przytoczonym zdarzeniu należy rozmawiać o wielkości, rozmiarach szkody, stanie technicznym budynku, wyposażeniu, wybraniu wykonawcy, kosztach naprawy dachu, malowania ścian itp. Uzgodnienia, które zostaną zawarte przy stole negocjacyjnym, mają z reguły charakter trwały. Rozwiązania narzucone przez sąd pozostawiają niedosyt u jednej ze stron. Natura ludzka cechuje się przywiązaniem do tego, jak postrzega daną sytuację. Potrzebny jest z reguły upływ czasu, argumenty, aby spojrzeć na daną kwestię z innego punktu widzenia. Można wpaść w różnorodne pułapki decyzyjne, które zakłócają zdolność racjonalnego postrzegania sytuacji [Kahneman, 2012]. Zanim przystąpi się do rozmów, warto zastanowić się nad zasadami, które będą podstawą prowadzenia negocjacji. W odniesieniu do sfery zdrowia istniejące procedury mogą być podstawą prowadzonych negocjacji.

W przypadku przetargów, rozmów z niezadowolonymi pacjentami, istniejące procedury zwiększają bezpieczeństwo stron oraz wpływają na skuteczność prowadzonych

76

Henryk Mruk

negocjacji. Kłopot polega często na tym, że każdy przypadek jest inny, i wymaga partnerskiego podejścia w celu rozwiązania konfliktu. W obszarze ekonomicznym i społecznym nie można wyeliminować ryzyka, o czym już wcześniej wspomniano. Można je ograniczać, chronić siebie przed skutkami jego wystąpienia. Jednak nie ma szans, aby się ono nie zdarzyło. Jedyną sensowną i skuteczną drogą jest partnerskie podejście do rozwiązywania konfliktów, jakie się pojawiają. Są one nieuchronne. Można natomiast bazować na podejściu partnerskim w procesie negocjowania rozwiązań. Wiedząc o tym, zasadne jest zachowywanie procedur, prowadzenie pełnej dokumentacji, bowiem ma to duże znaczenie w przypadku konfliktów.

Proces negocjacji i jego etapy Wiedza na temat procesu negocjacji pozwala na zwiększenie skuteczności ich prowadzenia. Oto wymieniane w literaturze etapy procesu negocjacji: •• przygotowanie, •• propozycje rozwiązań, •• debata, •• rozwiązanie przetargowe.

Kluczowe znaczenie dla skuteczności negocjacji ma etap pierwszy, czyli przygotowanie. Lekarze wiedzą, że odpowiednie przygotowanie się do zabiegu wpływa na przebieg oraz efekt operacji. To samo dotyczy negocjacji. W tym przypadku, barierą może być przekonanie, że dotychczasowa wiedza oraz własne doświadczenia wystarczą. I to jest jedna z pułapek, o której wiedzą wszyscy studenci. Niewłaściwe przygotowanie się do egzaminu skutkowało jego oblaniem. Każde negocjacje należy traktować jako pierwsze. A to motywuje do starannego przygotowania się. Warte rozważenia może być nawet odbywanie próbnych negocjacji, w których osoby przygotowują się do rozmów z partnerami. Umysł, który jest przygotowany, radzi sobie o wiele lepiej. Tym samym byłoby dobrze, aby placówki medyczne inwestowały w osoby, które będą doskonaliły swoje kwalifikacje w prowadzeniu negocjacji. Sieci handlowe, także sieci aptek, zatrudniają wykwalifikowanych pracowników, do prowadzenia negocjacji.

Pozostając na etapie przygotowania, zasadne jest zdobywanie wiedzy na temat przedmiotu negocjacji. Wskazana jest orientacja na temat oferty różnych podmiotów.

Internet umożliwia gromadzenie oraz analizowanie informacji z danego obszaru.

Dotyczy to także cen oraz innych warunków związanych z daną transakcją. Szpital, który organizuje konferencję naukową, może rozważyć ofertę wielu hoteli. Wiedząc, jakie ma cele, może następnie prowadzić rozmowy. Hotel, który ma dużo klientów, będzie oferował swoje usługi po wyższej cenie. Inaczej będzie w hotelu, który ma – w danym czasie – mniej klientów. Pomocna jest także wiedza na temat osób, które będą partnerami w negocjacjach. Na etapie przygotowania należy rozważyć miejsce, w którym będą prowadzone negocjacje. Rozmowy prowadzone na własnym terenie są korzystne dla placówki medycznej. Może być i tak, że strony ustalą inne, neutralne miejsce. W gospodarce globalnej zasadne jest także gromadzenie informacji

Skuteczne negocjacje na rynku zdrowia

77

o partnerach zagranicznych. W poszczególnych kulturach istnieją różne zwyczaje w odniesieniu do zachowań negocjacyjnych [Gesteland, 2000]. Ogólna zasada jest taka, że sprzedający powinien się dostosować do zwyczajów panujących w kraju kupującego. Im więcej wiadomo na temat zespołu negocjatorów, z którymi się prowadzi rozmowy, tym większa może być skuteczność w ich przebiegu.

Etap przygotowania to również opracowanie listy argumentów własnych oraz prawdopodobnych argumentów, którymi posłuży się druga strona. Poza przygotowaniem merytorycznym ważne będzie zadbanie o własną kondycję fizyczną oraz mentalną. W miarę możliwości należy unikać prowadzenia negocjacji w piątki po południu.

Po całym tygodniu pracy można być zmęczonym, a to zwiększa ryzyko obniżenia koncentracji na negocjowanych tematach. Przygotowanie listy argumentów ma szczególne znaczenie w negocjacjach partnerskich. Ich istota bazuje na podawaniu własnych argumentów oraz stosowaniu kontrargumentów. To argumenty, a nie upór czy stanowiska, powinny decydować o przebiegu oraz rezultacie prowadzonych negocjacji. Dotyczy to także negocjacji prowadzonych z ubezpieczycielami, jak również władzami samorządowymi, administracyjnymi, bankami itp. Negocjowanie kontraktów z ubezpieczycielem jest bardziej skuteczne, jeżeli dana placówka medyczna ma sukcesy w leczeniu, profesjonalną kadrę, wysokie oceny w gronie pacjentów itp. Wiedząc o znaczeniu tych oraz innych czynników, należy systematycznie pracować nad pozycją placówki w otoczeniu, aby to wykorzystać w prowadzonych negocjacjach. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że pozycja ubezpieczyciela jest silniejsza niż – nawet powiązanych w sieć – placówek medycznych.

Propozycje wyjściowe Negocjacje wiążą się często z umowami sprzedażowymi (handlowymi). W takich sytuacjach stosowana jest zwykle zasada, że propozycję, jako pierwszą, składa sprzedający. Zgodnie z dotychczasowym wywodem, będzie ona korzystna dla tego, który oferuje produkt. Zdarzają się odstępstwa od tej zasady, bowiem negocjacje są oryginalne, związane z konkretną sytuacją partnerów. W chwili składania propozycji ważne jest słuchanie połączone z notowaniem. W przypadku negocjacji prowadzonych zespołowo, należy przydzielić role każdej osobie. Jedna z nich może się skupić na uważnym obserwowaniu zachowań drugiej strony. Szczególnie dotyczy to mikroekspresji twarzy, gestów, mowy ciała, spojrzeń itp. Komunikacja niewerbalna dostarcza z reguły o wiele bogatszych informacji niż wypowiadane słowa [Ekman, 2010].

Osoba, która prowadzi takie obserwacje zachowań, powinna mieć w tym zakresie stosowne kwalifikacje. Jednakże trzeba pamiętać o tym, że druga strona także prowadzi własne obserwacje. Negocjacje to nie gra w pokera, a zatem można zachowywać się naturalnie. Jednak trzeba się skupiać na własnych celach, a to znaczy, aby nie ułatwiać życia drugiej stronie i kontrolować własne zachowania. Rzecz dotyczy trzymania na wodzy własnych emocji. Dobrze jest słuchać do końca, bez przerywania czy zwracania uwagi na nieścisłości bądź informacje niezgodne z faktami.

78

Henryk Mruk

Im więcej będzie dyskusyjnych kwestii związanych z przedstawioną ofertą, tym silniejsza będzie pozycja kupującego. Zdolność do słuchania jest kluczowa w prowadzeniu skutecznych negocjacji. Odpowiedzią na propozycję wyjściową sprzedającego będą warunki proponowane przez kupującego. Należy pamiętać o tym, aby wyrazić własne propozycje, niezależnie od tego, co zostało powiedziane. Jeszcze raz wypada podkreślić, że pierwsza propozycja jest wyjściowa dla prowadzenia dalszych rozmów. Negocjacje prowadzone w ramach podobnej kultury dostawcy i kupującego zawierają się w zwyczajowo przyjętych granicach. Kiedy prowadzimy negocjacje np. z dostawcą z Niemiec, własna propozycja może być do 15% wyższa, niż wynika to z rynku. Inaczej może być, jeżeli będą one prowadzone przez partnerów wywodzących się z różnych kultur. W niektórych kulturach propozycja wyjściowa może być całkowicie nierealna. Prowadząc negocjacje, korzysta się z przerw. Mogą być one proponowane przez każdą ze stron. Może to się zdarzyć także po złożeniu propozycji wyjściowej. W spokoju można rozważyć złożoną propozycję i zastanowić się nad przedstawieniem własnych argumentów. To właściwe podejście w procesie negocjacji – odwoływanie się do argumentów. Nie zawsze tak się dzieje, bowiem emocje mają niekiedy większy wpływ na podejmowanie decyzji niż rozsądek [Ohme, 2017].

Zasady prowadzenia debaty Rozbieżność interesów, która jest podstawą prowadzenia negocjacji, powoduje korzystanie z różnych technik, które mają na celu osiągnięcie porozumienia końcowego. Skoro propozycja wyjściowa jest korzystna dla każdej ze stron, to oznacza, że istnieją możliwości wprowadzania korekt. Dążenie do porozumienia końcowego bazuje na wymianie ustępstw między partnerami. Stosuje się zasadę, że ustępstwo jest w zamian za inne ustępstwo [Kennedy, 1999]. Przykładowo, dostawca sprzętu medycznego może się zgodzić na wydłużenie terminu płatności, jeżeli placówka medyczna wyrazi zgodę na dostarczenie urządzenia w późniejszym terminie. Logiczne jest także to, że każde następne ustępstwo będzie mniejsze od poprzedniego. Jeżeli np. partner zaproponuje zwiększenie liczby rat o 10, to w kolejnym ustępstwie może to oscylować około 5 dodatkowych rat. Proces negocjacyjny jest dynamiczny, a zatem w czasie rozmów mogą otwierać się nowe możliwości. Dostawca zamiast zakupu może zaproponować umowę leasingową. Takie rozwiązanie może być korzystne dla podmiotów sfery zdrowia, bowiem niższe są wówczas kwoty jednorazowych wydatków. W trakcie prowadzenia debaty należy kierować się regułą, że nic nie zostało uzgodnione, dopóki wszystko nie będzie uzgodnione. Rzecz w tym, aby nie uzgadniać punktu po punkcie.

Może to grozić sytuacją, w której niemal wszystko jest uzgodnione, jednak została jeszcze ważna dla danej strony kwestia. Wówczas presja związana z dotychczasowymi ustaleniami może wpłynąć na działania, które zniszczą lub ograniczą zasadę wygrany – wygrany. W miarę prowadzenia rozmów, także ustępstw, tworzą się nowe możliwości osiągania porozumienia. Zasadne jest postępowanie zgodne z wiedzą o psychologii zachowań ludzi. To, co jest niedostępne, jest wyżej cenione niż to, co uzyskuje

Skuteczne negocjacje na rynku zdrowia

79

się łatwo [Cialdini, 2011]. Z tego względu należy zachować dystans do wyrażania zgody na pierwszą propozycję. Skuteczniejsze jest posługiwanie się formami bardziej twardymi, z ograniczeniem form miękkich. Wyrażenie typu: „czy możemy teraz przejść do omawiania punktu drugiego”, można zastąpić propozycją: „przechodzimy do punktu drugiego”. To jest zalecenie ogólne. W danym jednak środowisku kulturowym, jeżeli i tak działają partnerzy, właściwe może być posługiwanie się formami miękkimi [Kendik, 2009]. Prowadzenie debaty będzie skuteczniejsze, jeżeli nikt nie jest w sytuacji bardzo trudnej (w rozmowie potocznej mówi się o byciu przed alternatywą Frontu Wschodniego). Z wyprzedzeniem należy rozpisywać przetargi czy też proponować negocjacje, aby mieć czas na prowadzenie rozmów. Analizując zachowania związane z etapem debaty, warto pamiętać o utrzymywaniu uwagi oraz koncentracji do końca negocjacji. Wiadomo, że najwięcej wypadków przytrafia się kierowcom na ostatnim odcinku trasy przed dotarciem do domu. Jest to skutek zmniejszenia koncentracji.

Kiedy przed oczyma rysuje się już kształt porozumienia, można się zdekoncentrować, a to będzie zagrożeniem dla uzyskania pełnej satysfakcji z zawartego porozumienia.

Porozumienie końcowe Efektem procesu negocjacji jest zawarcie porozumienia końcowego, które następnie jest wprowadzane w życie. Podpisana przez partnerów umowa jest z reguły pisemnym wyrazem porozumienia. Wielokrotnie, przed rozpoczęciem negocjacji, czynione są ustalenia, która ze stron przygotuje projekt umowy. Bywa, że taką możliwość zgłasza każda ze stron, co ułatwia włączenie zapisów, na których komuś zależy. Łatwiej się interpretuje zapisy, które są przez dany podmiot przygotowane. Pisemnie zawarte umowy nie mają aż tak dużego znaczenia, jeżeli kontrakt jest realizowany zgodnie z ustaleniami. Inaczej jest w przypadku sporów, kiedy zawarte w umowie zapisy mają charakter decyzyjny. Mając na uwadze ewentualne spory, warto skorzystać z usług kancelarii prawnej, która sprawdzi treść umowy. Nie ulega wątpliwości, że wzrasta znaczenie prawników w procesie prowadzenia negocjacji. Byłoby dobrze, aby kancelaria prawna specjalizowała się w tematyce, która dotyczy przedmiotu negocjacji. Może to mieć istotne znaczenie w przypadku sporów, które będą rozstrzygane w sądach. Szczególne znaczenie może to mieć w negocjacjach prowadzonych w skali globalnej. W zależności od tego, w jakim kraju będą rozstrzygane ewentualne spory, zasadna może być współpraca z kancelarią, która zna prawo danego kraju. Niezależnie od współpracy z prawnikami, konieczne jest uważne przeczytanie umowy. Zasada ograniczonego zaufania ma również zastosowanie w negocjacjach prowadzonych w sferze zdrowia. Mogą się zdarzyć niezamierzone pomyłki ludzkie, jednak może być i tak, że pojawi się osoba nieuczciwa, która celowo zmieni zapisy w umowie. W celu budowania relacji długofalowych, należy sprawdzić wszystkie zawarte w umowie zapisy. I na koniec można podkreślić, że wszystko, co się wydarzyło w pokoju negocjacyjnym, powinno w nim zostać. Trzeba wyciągać wnioski ze wszystkich doświadczeń, ale też należy pamiętać o tajemnicy prowadzonych rozmów handlowych.

80

Henryk Mruk

Zespół negocjacyjny Sfera zdrowia charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem zarówno co do wielkości podmiotów, zakresu ich działania, jak i merytorycznej strony działania. Dla zobrazowania tego zagadnienia można dać przykład szpitala klinicznego, powiatowego, apteki, gabinetu stomatologicznego czy gabinetu medycyny estetycznej. Są to uwarunkowania, które będą wpływały na wielkość, skład oraz odpowiedzialność zespołu negocjacyjnego. Globalny charakter gospodarki przemawia za tym, aby mniejsze placówki zawierały porozumienia, które pozwolą im skutecznie negocjować z dostawcami, którzy są nierzadko podmiotami międzynarodowymi. Prowadzenie negocjacji z silnym partnerem jest trudniejsze. Łączenie się w sieci, grupy zakupowe, ułatwia równoważenie potencjału w procesie negocjacji. Wiadomo, że dostawcy, którzy wywodzą się z koncernów, mają środki, aby zatrudniać wykwalifikowanych negocjatorów. Stąd podobne kwalifikacje powinny mieć osoby reprezentujące placówki służby zdrowia [Ury, 2015]. Psychologiczna strona natury ludzkiej reaguje nie tylko na argumenty werbalne, ale także na różnorodne sygnały niewerbalne. Osoby wysokie, przystojne, robią dobre pierwsze wrażenie, które może wpływać na przebieg negocjacji. Silny uścisk dłoni przy powitaniu także jest elementem, który wpływa na zachowanie ludzi przy stole negocjacyjnym. Byłoby dobrze, aby osoby tworzące zespół negocjatorów ufały sobie, znały się, zbudowały właściwą atmosferę, uzupełniały się w zakresie posiadanych talentów. Przydatne może być wcześniejsze uzgodnienie spraw formalnych – ubioru, formy zwracania się do siebie (krótkie, długie formy komunikacyjne).

Dobrze jest prowadzić rozmowy w pomieszczeniach ze światłem naturalnym. Wówczas gospodarze powinni zająć miejsca gorsze, czyli siąść pod światło. Dobrze jest też ustalić, co powinno, co może być na stole, poza kartkami i komputerami. Korzystne może być wydzielenie miejsca na kawę czy posiłek.

Słowa i ich znaczenie w negocjacjach Natura ludzka jest złożona, a zachowania oraz decyzje są efektem działania wielu czynników. Informacje, które docierają do mózgów negocjatorów, mogą w różny sposób wpływać na zachowania [Bałutowski, 2019]. Wiadomo, że po zjedzeniu obfitego posiłku, osoba jest rozleniwiona, bardziej ospała, mniej uważna i skoncentrowana.

Zatem należy rozpoczynać negocjacje po lekkim posiłku, aby utrzymywać koncentrację oraz być wytrwałym. Ktoś może być wzrokowcem, i wówczas inaczej będzie reagował na słowa wypowiadane przez słuchowca. Skłonność do podejmowania decyzji będzie inna w zależności od podawanej informacji, czyli o brzmieniu pozytywnym lub negatywnym. Wskazane jest, aby powiedzieć, że dane urządzenie pracuje przez 95% czasu, zamiast tego, że „tylko” 5% czasu mogą zdarzać się awarie. W negocjacjach dobrze jest, aby unikać zdrobnień. Zawsze należy używać terminu „faktura”, „pieniądze”, niezależnie od tego, co powie druga strona. Nie można akceptować zachowań nieprofesjonalnych. Prowadząc negocjacje, należy ograniczać używanie terminów „tak” oraz „nie”.

Skuteczne negocjacje na rynku zdrowia

81

„Tak” oznacza akceptację, zgodę, co może być kłopotliwe, jeżeli pojawią się nowe okoliczności. „Nie” wywołuje dystans, może nawet budzić agresję. Warte stosowania jest słowo „rozumiem”. Każdy lubi być rozumiany. Samo to słowo nie nakłada zobowiązania, ale też nie oznacza odmowy. Rozumiem, jednakże – taki sposób mówienia buduje relację, a jednocześnie pozwala przedstawić własny punkt widzenia. Korzystnie jest stosować termin „inwestycja” zamiast „koszt, wydatek”. Inwestycja kojarzy się ze zwrotem, uzyskaniem czegoś w czasie. Warte rozważenia jest posługiwanie się terminem „wysokowartościowe” zamiast „drogie” czy „kosztowne”. Ten pierwszy termin kładzie nacisk na wartość, a nie na cenę. Produkt zaproponowany „w lepszej cenie”, będzie lepiej odbierany, niż kiedy się go oferuje jako „tańszy”. Można także rozważyć stosowanie spójnika „i” zamiast „ale”. To ostatnie słowo niejako wymazuje pierwszą część zdania – np. „chciałbym zostać, ale… (zaraz pójdę)”. Skutecznym terminem może być wyrażenie: „jak możemy współpracować?”. Z reguły inspiruje ono partnera do poszukiwania rozwiązania, a to ułatwia osiąganie porozumienia „win-win”.

Korzystne jest odwoływanie się do siebie, swoich emocji, odczuć, zamiast przerzucania odpowiedzialności na partnera (np. „czuję się niepoinformowany” zamiast wyrzutu – „nie poinformowano mnie!”). Dobrze jest unikać słowa „ja”, natomiast skupiać się na partnerze (ty) bądź mówić w liczbie mnogiej – my. Z dystansem można podchodzić do zaprzeczeń. Mózg nie rozumie słowa „nie”. Jeżeli ktoś powie – „nie oszukuj”, to najpierw mózg wyobraża sobie oszustwo. Następnie konstatuje, aby tego nie czynić.

Właściwe będzie, jeżeli się powie – „bądźmy uczciwi”. Atmosfera negocjacji będzie bardziej przyjazna, jeżeli członkowie zespołu będą stosowali formy grzecznościowe. Łagodzą one tarcia między ludźmi, jakie mogą się pojawiać w czasie rozmów.

Behawioralne aspekty negocjacji Rozpatrując tematykę skutecznego prowadzenia negocjacji w sferze zdrowia, należy przywołać wyniki badań w obszarze ekonomii behawioralnej [Thaler, 2018].

W przeszłości ekonomia bazowała na założeniu, że ludzie zachowują się racjonalnie.

Ten paradygmat został podważony, co akcentuje ekonomia behawioralna [Damasio, 1999]. Znacznie większy wpływ na zachowania negocjatorów mają czynniki emocjonalne niż racjonalne. Ludzie, pracując w zespołach, działając w oparciu o procedury, zwiększają stopień racjonalności zachowań oraz decyzji. Indywidualna świadomość związana z własną osobowością, może być pomocna w analizowaniu zachowań. Notowanie, analizowanie, dyskutowanie, słuchanie rad, ułatwia korygowanie spojrzenia wyłącznie emocjonalnego argumentami wypływającymi z logiki myślenia, z analizy racjonalnej. Emocje są trudne do wyeliminowania, negocjując z partnerami, natomiast można kontrolować ich wpływ na podejmowane decyzje. Rzecz w tym, aby zdawać sobie sprawę z wpływu emocji na zdolność do racjonalnego myślenia. Złudzeniem jest przekonanie, że ludzie posiadają silną wolę [Gazzaniga, 2013]. Aby być skutecznym negocjatorem, trzeba koncentrować się na faktach. Jedną z pułapek umysłu jest wykorzystywanie tych argumentów, które są zgodne z własnymi doświadczeniami oraz

82

Henryk Mruk

przekonaniami. Dobrze jest wysłuchać dwóch lub trzech raportów na dany temat, aby zobaczyć daną kwestię w szerszej perspektywie. Okazuje się, że mózg może zastawiać różne pułapki na właściciela. Przypadek B. Madoffa pokazuje, że można skutecznie oszukać także osoby wysoko wykształcone oraz majętne. Wiedząc o wpływie sfery emocjonalnej na zachowania negocjatorów, można się ćwiczyć w ograniczaniu ich wpływu na podejmowane decyzje. Umysły ludzi są zbyt słabe, aby oprzeć się argumentom formułowanym na gruncie emocjonalnym [Virapen, 2011].

Cechy negocjatorów Każdy człowiek rodzi się z określonymi predyspozycjami, które są czasem nazywane talentami. Ktoś, kto mierzy 2,10 m, może rozważyć grę w koszykówkę czy siatkówkę. To przykład cech zewnętrznych, które z reguły łatwiej można odkryć niż talenty związane z umiejętnościami komunikowania się, panowania nad emocjami, motywacji wewnętrznej itp. Trudno zatem o wskazanie osób, które mają talent do prowadzenia negocjacji. Łatwiej można pisać o cechach, które warto rozwijać, doskonalić, w gronie osób odpowiedzialnych za prowadzenie negocjacji. Z tego punktu widzenia można myśleć o rozwoju osobistym, także o poszukiwaniu osób, z perspektywy pewnych cech, umożliwiających skuteczne prowadzenie negocjacji. Bez wątpienia negocjatorzy powinni cechować się zdolnością do koncentrowania się na przygotowaniu do prowadzenia rozmów. Ważna będzie umiejętność zebrania faktów oraz ich przeanalizowania. Takie cechy mogą mieć częściej osoby introwertyczne, których zdolności można wykorzystać w przygotowaniu do prowadzenia negocjacji. Wiąże się to z umiejętnością krytycznej oceny posiadanych zasobów, także informacji. Ważne jest, aby podejmować decyzje dopiero po zapoznaniu się z informacjami. Pułapka może polegać na tym, że w mózgu są akceptowane te informacje, które potwierdzają wcześniej podjęte decyzje (nawet podświadomie). Osoby, które mają skłonność do przesadnego analizowania wszystkiego, powinny doskonalić umiejętności właściwego myślenia [Petitcollin, 2019]. Istotną cechą negocjatorów jest umiejętność panowania nad emocjami.

Opinie, osądy, wynikające z emocji, mogą być barierami w procesie racjonalnego spojrzenia na możliwości osiągania rezultatu, opartego na zasadzie wygrany – wygrany.

Z tą cechą można powiązać asertywność, czyli zdolność skupiania się na budowaniu relacji opartych na partnerstwie [Stolarczyk, 2014]. Wiąże się to z szanowaniem drugiej strony oraz egzekwowaniem takiego samego podejścia w stosunku do siebie i własnego zespołu. Wracając do początku rozważań, można powiedzieć, że należy unikać osób zbyt łagodnych i ugodowych, także osób agresywnych, nastawionych na konfrontację. Skuteczność pracy negocjatorów wiąże się także ze zdolnością do słuchania, zmysłem obserwacji oraz uważnością. W literaturze panuje przekonanie, że kluczowe znaczenie ma zdolność do słuchania. Im więcej druga strona przekaże informacji o sobie, tym skuteczniej można prowadzić negocjacje. Warte rozważenia jest doskonalenie siebie w zadawaniu pytań. W pierwszej fazie negocjacji dobrze jest stawiać

Skuteczne negocjacje na rynku zdrowia

83

różne pytania, bowiem pozwala to na lepsze poznanie sytuacji drugiej strony. Szczególnie cenną formą pozyskiwania informacji dotyczącej celów i strategii partnera jest obserwacja zachowań niewerbalnych całego zespołu partnerów. Wskazują one na zachowania, które można nazwać grą czy blefowaniem. Istotne jest także dyskretne obserwowanie partnerów, skupianie się na gestach, także mimice, brzmieniu głosu, w celu ustalenia, jaka może być skala ustępstw w negocjacjach. Tak samo do procesu negocjacji podchodzą partnerzy. Stąd negocjatorzy powinni pamiętać o dyskrecji oraz kontrolowaniu swoich zachowań, aby nie zdradzać własnych celów oraz wartości. Dobrze wiadomo, że ludzie ze sobą rozmawiają również w czasie przerw, a także wieczorem, po zakończeniu pracy przy stole negocjacyjnym. W negocjacjach, które prowadzą zespoły, ważną umiejętnością jest zaufanie wewnętrzne, a także właściwa komunikacja między wszystkimi osobami. Wymienione, a także inne cechy, będą doskonalone w praktyce prowadzenia negocjacji. Zasadne zatem będzie włączenie młodych pracowników do zespołów negocjacyjnych, aby zdobywali własne doświadczenia. Z drugiej strony warte rozważenia będzie korzystanie z wiedzy i doświadczenia osób, które są w wieku emerytalnym. Mogą być one niezwykle użyteczne, wspierając prowadzone negocjacje. Wiedza ekspercka pozostaje po latach systematycznej pracy w zespole negocjacyjnym [Keller, 2013]. Upływ czasu ma w tym przypadku kluczowe znaczenie, aby zdobyta wiedza oraz doświadczenia przyczyniały się do zwiększania skuteczności negocjacji.

Negocjacje z silnymi partnerami Prowadzenie rozmów z partnerami, którzy mają podobny potencjał, jest łatwiejsze niż wtedy, kiedy strony różnią się siłą negocjacyjną. Można to zilustrować przypadkiem negocjacji Polski z Rosją w zakresie dostaw gazu. Potencjał Rosji jest bez porównania większy niż Polski, jako odbiorcy gazu. Jeżeli jednak Polska, jako członek Unii Europejskiej, zasiądzie do rozmów w sprawie dostaw gazu, wówczas potencjał negocjacyjny będzie podobny i można uzyskać rozwiązania typu wygrany – wygrany. Wspominaliśmy już, że łączenie się szpitali w sieci, tworzenie grup zakupowych to przykłady działania na rzecz wyrównywania potencjału negocjacyjnego. Niezależnie od tego zalecenia, warto także spojrzeć na inne możliwości w prowadzeniu negocjacji z silniejszymi partnerami. Jeszcze raz należy podkreślić konieczność dobrego przygotowania się do negocjacji. Może tak być, że strona silniejsza lekceważy negocjacje i zmieni swoje zachowanie pod wpływem przytoczonych argumentów. Najsilniejsze argumenty należy podawać na początku i na końcu. Warto zaczynać od uzgodnienia spraw najważniejszych, a następnie przechodzić do kwestii mniej ważnych. Zbyt długa lista argumentów może być pułapką, bowiem będą na niej także argumenty słabsze, a te mogą być łatwo podważone. Istotne jest postawienie własnego celu oraz określenie najlepszego, w danych warunkach, porozumienia. W procesie negocjacji jest to nazywane, w skrócie, BATNA, czyli najlepsza alternatywa dla negocjowanego porozumienia

84

Henryk Mruk

(Best alternative to a negotiated agreement). Nie każde negocjacje kończą się porozumieniem. Trudno akceptować warunki, których nie można przyjąć z różnych względów.

Takie jest znaczenie przygotowania własnej BATNA, aby wiedzieć, kiedy należy wycofać się z negocjacji, które nie mają szans, aby spełniały zasadę wygrany – wygrany.

Techniki negocjacyjne W procesie negocjacji można się spotkać z różnymi rodzajami zachowań oraz sposobami prowadzenia rozmów. Określa się je także technikami albo taktykami negocjacyjnymi. Skoro negocjacje są swego rodzaju grą, to jest zrozumiałe, że korzysta się z różnych sposobów, aby osiągnąć własne cele. Niczego złego nie ma w stosowaniu narzędzi, które skupiają się na wzajemnym poszanowaniu partnerów. I za takim podejściem się tutaj opowiadamy. Nie można natomiast akceptować podstępnych, nieetycznych technik negocjacyjnych. Są to zachowania, które niszczą zaufanie w biznesie i wpływają na pogorszenie się relacji między stronami w okresie długofalowym.

Bywa, że nieetyczne techniki są skuteczne na krótką metę, jednak nie służą budowaniu partnerstwa w wymiarze strategicznym. Tym bardziej nie powinny mieć one miejsca w sferze zdrowia, w której fundusze są wspólne i ograniczone, gdzie ważne jest dobro wspólne, zaufanie, poszanowanie zasad i ludzi.

W dotychczasowych rozważaniach wspominano już o znaczeniu słów i ich wpływie na przebieg negocjacji. Prowadzenie rozmów w dobrych warunkach sprzyja atmosferze porozumienia. Warunki, które są związane z wyglądem negocjatorów także wpływają na ostateczny kształt porozumienia. Osoby wysokie (reguła autorytetu) mają silniejszą pozycję negocjacyjną niż osoby niskie. Tytuły naukowe, nagrody, certyfikaty, medale to również elementy, które wpływają na wynik rozmów. Kiedy Olga Tokarczuk uzyskała w 2019 roku literacką Nagrodę Nobla, istotnie wzrosła sprzedaż książek jej autorstwa. Sprzęt, który otrzymał medal na targach, może uzyskać inne warunki w procesie negocjacji z placówkami zdrowia czy też ubezpieczycielami. Okazuje się, że uzasadnienie prośby zwiększa jej skuteczność. Użycie w ofercie słów: „bo”, „ponieważ”, powoduje wyższą skłonność do akceptacji propozycji partnera. Duża część opinii oraz decyzji ma charakter subiektywny. Obrazuje to technika kontrastu [Hogan, 2008]. Ta sama rzecz może być inaczej oceniana, jeżeli zostanie odniesiona do innej rzeczy. Partner chętnie zakupi dodatkowo produkt np. w cenie 490 zł, jeżeli wcześniej podpisze umowę na dostawę urządzenia dla szpitala w cenie np. 985 tys. zł. Ta technika jest powszechnie stosowana na stacjach benzynowych – po zatankowaniu samochodu pracownik proponuje jeszcze kawę albo przekąskę (9,50 zł w stosunku do 280 zł za paliwo). Ludzie mają także skłonność do naśladowania zachowań innych osób. Jeżeli producent podpisze umowę np. z 28 szpitalami na zakup danego urządzenia, wówczas kolejne szpitale chętniej je kupią (skoro inni, to ja też mogę to bezpiecznie nabyć). Wiadomo, że nabywanie produktów, podpisywanie umów wiąże się z ryzykiem. Z tego względu korzystanie z różnych technik negocjacyjnych ułatwia podpisywanie porozumień. Wszystko jest właściwe, jeżeli

Skuteczne negocjacje na rynku zdrowia

85

negocjacje kończą się na zasadzie wygrany – wygrany. Nie można natomiast akceptować stosowania technik, które są z założenia podstępne. Informując o własnej propozycji, należy unikać stosowania terminu „do negocjacji”. Może być on odbierany przez drugą stronę jako mało przekonujący. Może być to odebrane jako komunikat, że ktoś zamierza ustąpić w trakcie negocjacji, jednak na początku szuka naiwnych, którzy zaakceptują pierwszą propozycję. Należy składać konkretne propozycje – np. trzy miesiące jako termin realizacji. Błędem jest także podawanie propozycji w formie przedziału klasowego – np. oczekujemy rabatu w granicach od 3 do 5%. Jest zrozumiałe, że druga strona zaproponuje np. rabat w wysokości korzystnej dla siebie, czyli 3%.

A zatem należy złożyć konkretną propozycję – oczekujemy rabatu na poziomie 5%.

Obrona przed podstępnymi technikami negocjacyjnymi Na początek odwołamy się do sytuacji, która może mieć miejsce na plaży w Egipcie. Otóż sprzedawca pamiątek szuka na plaży osoby o jasnej karnacji. Wie, że jest to turysta niedoświadczony, który właśnie przyjechał na wakacje. Proponuje jakąś pamiątkę w „okazyjnej” cenie, np. 12 dolarów. Turysta ulega urokowi sprzedawcy i kupuje pamiątkę za proponowaną cenę. Wraca do hotelu i tam spostrzega, że w hotelowym sklepie ta sama rzecz kosztuje 2 dolary. Nastrój turysty jest nie najlepszy, bowiem uświadomił sobie, że został oszukany, zmanipulowany. A zatem warto mieć wiedzę, jak sobie radzić z tego typu technikami negocjacyjnymi. Dobre przygotowanie do negocjacji, wysoka pewność siebie, kwalifikacje merytoryczne oraz znajomość technik podstępnych to najważniejsze sposoby obrony przed nimi. W tym celu przedstawione będą różne techniki, aby reagować sprzeciwem, jeżeli będą przez kogoś stosowane. Bywa, że producent oferuje dane urządzenie, i kiedy szpital zamierza je kupić, twierdzi, że ostatnia sztuka właśnie została sprzedana. W to miejsce oferuje nowe, lepsze i droższe urządzenie. Nabywca czuje dysonans. Dostawca może też podkreślać kraj pochodzenia produktu – np. z Niemiec. Może być tak, że wszystkie elementy są z Azji, a prądnica została jedynie zmontowana w Niemczech. Trzeba także, na początku rozmów, upewnić się, że druga strona ma pełnomocnictwo do podpisania umowy. To mało przyjemna sytuacja, że ktoś negocjuje, a na końcu stwierdza, że trzeba jeszcze raz wszystko omówić z zarządem. Warto być wyczulonym na technikę „spotkajmy się w połowie drogi”. Taka propozycja z pozoru może brzmieć logicznie [Kisielewicz]. Jednak ktoś może istotnie zawyżyć cenę, a następnie proponować spotkanie w połowie drogi. Warunki rynkowe są ramą, do której należy odnosić porozumienie.

Powszechnie znana jest taktyka nazywana „dobry – zły policjant”. Jej istota sprowadza się do wyznaczenia nieprzyjemnego, twardego negocjatora, który następnie jest zmieniany przez osobę bardziej przyjazną. Około 1980 roku emitowano w telewizji serial pt. „Porucznik Colombo”. Opierał się on na wizerunku osoby niezadbanej, niechlujnej, nieuporządkowanej. Robił on fatalne pierwsze wrażenie. Był lekceważony przez innych. Natomiast miał wysokie kompetencje i logiczny system myślenia. Wygrywał, bowiem druga strona była zdekoncentrowana i popełniała błędy, będąc przekonana,

86

Henryk Mruk

że sobie łatwo poradzi z kimś tak niezorganizowanym. Pozory mogą mylić. Inna, podstępna technika to eskalacja żądań. Nosi ona też nazwę techniki „optyka z Brooklynu”. Ów pan proponował klientowi okulary w cenie 20 dolarów. Jeżeli klient nie protestował, mówił, że to za jedno szkło. Jeżeli nadal nie protestował, to dodawał 25 dolarów za oprawki, 15 za etui, 10 za ściereczkę itd. Jeżeli klient od razu kwestionował cenę, to mógł kupić komplet za 18 dolarów. Podstępem może być docieranie do zwierzchników, stosowanie ataków personalnych, wywoływanie napięć emocjonalnych, straszenie konsekwencjami braku porozumienia. Trzeba być także uważnym względem różnych propozycji nieetycznych. Korupcja finansowa bywa bardzo ryzykowna. Jednak może być też stosowana korupcja pozafinansowa. Z dystansem można podchodzić do prezentów oraz gościnności. Odwoływanie się do cenników, ofert ostatecznych, kwestii, których rzekomo nie można negocjować, to także mogą być techniki podstępne. Cennik, jako argument legislacyjny, może zniechęcać do kwestionowania oferty. Obietnice gruszek na wierzbie, czyli oferowanie rabatów, niższych cen w przyszłości, to także techniki podstępne. Dzielenie się informacjami poufnymi może osłabiać siłę drugiej strony. Może się zdarzyć, że ktoś proponuje dodatkową korzyść za szybkie podpisanie umowy. Jeżeli negocjacje trwają długo i strony są zmęczone, wówczas można ulec tej technice. Przedstawione techniki nie wyczerpują wszystkich możliwości działań nieetycznych. Osoby, które oszukują, są nastawione na obmyślanie nowych technik, aby osiągać własne cele kosztem innych.

Zakończenie Prowadzenie negocjacji w sferze zdrowia ma z reguły unikatowy charakter. Z tego względu ważne jest, aby korzystać z własnych doświadczeń i podnosić kwalifikacje pracowników, którzy prowadzą negocjacje. Nie mają oni wiedzy uniwersalnej, a zatem potrzebują wsparcia specjalistów. Kardiolog będzie pomocny w procesie negocjacji związanych z zakupem sprzętu dla takiego oddziału. Szpitale kliniczne, powiatowe, prywatne gabinety medyczne, to przykłady zróżnicowania podmiotowego w sferze zdrowia. Zasadne może być tworzenie sieci powiązań jednostek medycznych, organizowanie grup zakupowych, aby prowadzić negocjacje o wyrównanym potencjale.

W historii wprawdzie Dawid wygrał z Goliatem, jednak są to zdarzenia rzadkie. Należy dbać o własną siłę negocjacyjną, która pochodzi z doświadczenia oraz podnoszenia kwalifikacji. W ekonomii znany jest przypadek nazywany „dylematem pastwiska”.

Można go zilustrować następująco. Otóż czterech hodowców owiec użytkuje wspólne pastwisko. Każdy z nich ma 50 owiec. Razem jest zatem 200 owiec. To odpowiednia liczba. Trawa odrasta, owce jej nie zadepczą. Jednak jeden z hodowców, w tajemnicy, wpuszcza na pastwisko dodatkowo 10 owiec. Z początku inni tego nie zauważają.

Jednak po czasie także i oni dokładają po 10 owiec. Jest ich wówczas 240. A to skutkuje zadeptaniem trawy. Wszyscy bankrutują. Ten przykład wskazuje na konieczność ustalania wspólnie obowiązujących zasad oraz ich bezwzględnego przestrzegania. Ilustruje to również kierowanie się tymi zasadami w prowadzeniu negocjacji partnerskich.

Skuteczne negocjacje na rynku zdrowia

87

Prowadząc negocjacje z partnerami, warto też mieć na uwadze ich cele. Niekiedy placówka medyczna może być pomocna w ich realizowaniu. Przedstawiciel handlowy ma plany sprzedażowe, a ich wykonanie pozwala na otrzymanie premii. Zdarza się także, że ma on wiedzę o atrakcyjnych ofertach, kierowanych do placówek medycznych.

Można wówczas uzyskać o tym informację, która umożliwi skorzystanie ze szczególnych warunków handlowych. Wspomniany przykład nie jest sprzeczny z budowaniem swojego wizerunku jako twardego negocjatora [Karras, 1990]. Słowa, mowa ciała, wysoko postawiona poprzeczka partnerom, tworzą wizerunek osoby twardej, zdecydowanej. Im wyżej się zaczyna w negocjacjach, tym więcej się osiąga. Druga korzyść jest taka, że ustępstwa czynione przez negocjatora, mającego wizerunek twardego, są wyżej oceniane. I jeszcze dwie rady. Pierwsza dotyczy odwoływania się do przeszłości, do różnych zdarzeń. Przeszłości nie da się zmienić. Lepiej przejść nad nią do porządku. Można natomiast wpływać na przyszłość. To na niej warto się skupiać. Druga zasada to dbałość o prowadzenie rzeczowych rozmów. Formułowanie ocen, przywoływanie emocji, ograniczają możliwość osiągania porozumienia na zasadzie wygrany – wygrany. Trzeba opanowania, wiary w siebie, w sens wykonywanej pracy, aby zachować dystans do pojawiających się emocji. Bywa, że negocjacje toczą się na zasadach partnerskich, a słowo albo zachowanie, które uruchomi negatywne emocje, ograniczy możliwość kontynuowania rozmów.

Bibliografia 1. Bałutowski D., O co ci chodzi, Skillset, Kraków 2019 2. Cialdini R., Zasady wywierania wpływu na ludzi, Helion, Gliwice 2011 3. Damasio A., Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg, Rebis, Poznań 1999 4. Ekman P., Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie, PWN, Warszawa 2010 5. Fisher R., Ury W., Patton B., Dochodząc do tak. Negocjowanie bez poddawania się, PWE, Warszawa 2016 6. Gazzaniga M., Kto tu rządzi – ja czy mój mózg? Smak Słowa, Sopot 2013 7. Gesteland R., Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, PWN, Warszawa 2000 8. Haman W., Gut J., Handlowanie to gra, Helion, Gliwice 2004 9. Hogan K., Nauka perswazji czyli jak w 8 minut postawić na swoim, Rebis, Poznań 2008 10. Kahneman D., Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media Rodzina, Poznań 2012 11. Karras G., Dobić targu, Businessman, Sopot 1990 12. Keller G., Papasan J., Jedna rzecz, Wydawnictwo Galaktyki, Łódź 2013 13. Kendik M., Negocjacje międzynarodowe, Difin, Warszawa 2009 14. Kennedy G., Negocjacje. Jak osiągnąć nową przewagę negocjacyjną, Business Press, Warszawa 1999 15. Kisielewicz A., Logika i argumentacja, WN PWN, Warszawa 2017

88

Henryk Mruk

16. Ohme R., Emo sapiens. Harmonia emocji i rozumu, Bukowy Las, Wrocław 2017 17. Petitcollin C., Jak mniej myśleć. Dla analizujących bez końca i wysoko wrażliwych, Wydawnictwo IK, Łódź 2019 18. Pietkiewicz E., Etykieta menedżera, Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1998 19. Stolarczyk B., Naucz ich, jak mają cię traktować! Praktyczny podręcznik asertywności, Gliwice 2014 20. Thaler R., Zachowania niepoprawne. Tworzenie ekonomii behawioralnej, Media Rodzina, Poznań 2018 21. Ury W., Dochodząc do TAK ze sobą, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2015 22. Virapen J., Skutek uboczny śmierć, Wydawnictwo Publicat, Poznań 2011

v

v

v

Streszczenie Negocjacje są metodą dochodzenia do porozumienia partnerów, którzy mają na początku rozbieżne cele.

Prezentowanie swoich oczekiwań w debacie, wymianie argumentów, wzajemnych ustępstw, pozwala osiągnąć porozumienie, oparte na zadowoleniu obydwu stron. Warunkiem porozumienia nazywanego wygrany – wygrany, jest przygotowanie się do negocjacji, ustalenie listy argumentów, stosowanie technik przekonywania oraz poszanowania partnerów i stosowanie etycznych zasad prowadzenia rozmów.

Profesjonalizm negocjatorów obejmuje zdolność do skutecznego komunikowania się, w tym słuchania.

Negocjacje są związane z działalnością gospodarczą, a zatem każda ze stron dąży do osiągania swoich celów. Efektem negocjacji jest porozumienie, które następnie jest wdrażane w życie.

Słowa kluczowe: negocjacje, zasady negocjacji, negocjacje w sferze zdrowia.

Summary Negotiations are a method of reaching agreement between partners who have different goals at the beginning. Presenting one’s expectations in the debate, exchanging arguments, and mutual concessions, allow us to reach a satisfying agreement of both parties. The condition of the agreement called “win-win” is to prepare for negotiations, establish a list of arguments, apply persuasion techniques and respect partners and to apply ethical rules of conducting talks. The professionalism of negotiators includes the ability to communicate effectively, including listening. Negotiations are related to business activities, and therefore each party strives for achieving its goals. The result of the negotiations is an agreement, which is then implemented.

Keywords: negotiations, rules of negotiations, negotiations in the area of health.

M

E

D

Y

C

Y

N

A

–

S

T

U

D

I

A

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 89-95

Anita Kasprzycka

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Piotrków Trybunalski

Dokumentacja medyczna – komentarz do przepisów prawa Medical documentation – commentary on legal regulations Na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia można zaobserwować wzmożone prace nad uregulowaniem kwestii prawnych dotyczących dokumentacji medycznej prowadzonej przez lekarzy. Punktem wyjścia tych działań była ustawa z dnia 6 listopada 2008 roku o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta1, natomiast efektem był szereg aktów prawnych, uaktualnianych niemalże raz do roku, rozporządzeń ministra zdrowia w sprawie rodzajów i zakresu dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania: •• z dnia 21 grudnia 2010 r. („Dziennik Ustaw”, 2010, nr 252, poz. 1697); •• z dnia 17 maja 2012 r. („Dziennik Ustaw”, 2012, poz. 583) i z dnia 20 grudnia 2012 r. („Dziennik Ustaw”, 2012, poz. 1531); •• z dnia 6 czerwca 2013 r. („Dziennik Ustaw”, 2014, poz. 177); •• z dnia 14 lipca 2014 r. („Dziennik Ustaw”, 2014, poz. 968); •• z dnia 19 sierpnia 2015 r. („Dziennik Ustaw”, 2015, poz. 1261); •• z dnia 9 listopada 2015 r. („Dziennik Ustaw”, 2015, poz. 2069).

Ostatnie rozporządzenie obowiązywało od 23 grudnia 2015 r. aż do 15 kwietnia 2020 r., kiedy to weszło w życie nowe Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 kwietnia 2020 r. w sprawie rodzajów, zakresu i wzorów dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania2. Dla potrzeb niniejszego artykułu przyjęłam, iż jest to dla mnie podstawa prawna, do której będę odnosiła wszystkie informacje dotyczące usystematyzowania dokumentacji medycznej w pierwszej części artykułu. Natomiast w części drugiej chciałabym odnieść się do zasad postępowania z tą dokumentacją, tj. jej przechowywania, udostępniania oraz nadzoru nad nią.

1 „Dziennik Ustaw” (dalej: Dz.U.), 2009, nr 52, poz. 417 z późn. zm., aż do Dz.U., 2019, poz. 1127, 1128, 1590, 1655 i 1696.

2

Dz.U., 2020, poz. 666.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

90

Anita Kasprzycka

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 kwietnia 2020 r. w sprawie rodzajów, zakresu i wzorów dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania, „Dziennik Ustaw”, 2020, poz. 666, s. 1

Dokumentacja medyczna – komentarz do przepisów prawa

91

Za dokumentację medyczną można uznać zbiór materiałów zawierających dane i informacje medyczne dotyczące stanu zdrowia pacjentów oraz udzielanych im świadczeń zdrowotnych w czasie pobytu w szpitalu lub wizyt lekarskich w przychodniach, na wyodrębnionym nośniku zawierającym oznaczenie pacjenta umożliwiające jego identyfikację, oznaczenie lekarza oraz informacje dotyczące stanu zdrowia3. Definicja, którą przytoczyłam, znajduje się co prawda w uchylonym akcie prawnym, jest jednak najbardziej klarowna. Natomiast w obowiązujących przepisach nie znajduje się już podobne wyjaśnienie.

Dokumentację medyczną muszą prowadzić wszystkie zakłady opieki zdrowotnej. Składają się na nią: formularze, druki, wykazy, karty, skorowidze, raporty, ale także dokumentacja elektroniczna na odpowiednio zabezpieczonych nośnikach. Najnowsze Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie dokumentacji wprowadza obowiązek prowadzenia dokumentacji w postaci elektronicznej (§1, ust. 1), odpowiednio zabezpieczonej z zachowaniem szczególnej dbałości o procedury i aktualizację oprogramowania. Dopuszcza możliwość prowadzenia dokumentacji w formie papierowej, jeżeli warunki organizacyjno-techniczne uniemożliwiają prowadzenie dokumentacji w wersji elektronicznej. Jest to istotna zmiana, ponieważ zgodnie z §1 ust. 3 tego aktu, dokument nie może być prowadzony jednocześnie w obu formach. Jeżeli większość dokumentacji jest już prowadzona w systemach teleinformatycznych, ustawodawca nakazuje rezygnację z dublowania jej w formie papierowej. Dotychczas zakłady równolegle musiały prowadzić także dokumentację papierową, aby zapewnić bezpieczeństwo dostępu do informacji o pacjencie.

Podział dokumentacji medycznej utrzymano według podziału na: •• indywidualną – dotyczącą konkretnego pacjenta korzystającego z usług medycznych, •• zbiorczą – odnoszącą się do ogółu pacjentów lub grup pacjentów korzystających ze świadczeń zdrowotnych w placówce medycznej.

W obrębie obu tych grup zachowano również podział dokumentacji na kolejne dwie grupy: •• wewnętrzną – będącą wytworem zakładu udzielającego świadczenia i przeznaczoną na jego potrzeby, •• zewnętrzną – skierowaną do pacjenta, stanowiącą jego własność.

Podstawową jednostką wchodzącą w skład dokumentacji indywidualnej wewnętrznej jest historia choroby, zawierająca standardowy zakres informacji o pacjencie – data przyjęcia do szpitala, przebieg hospitalizacji i wypis ze szpitala. Ponadto do historii choroby można zaliczyć: karty obserwacji, karty zleceń lekarskich, karty 3 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 1 października 2002 r. w sprawie dokumentacji medycznej w zakładach opieki zdrowotnej utworzonych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, Dz.U., 2002, nr 176, poz. 1450.

92

Anita Kasprzycka

indywidualnej opieki pielęgniarskiej bądź położniczej, wyniki badań diagnostycznych i konsultacji (jeżeli były wykonywane), kartę gorączkową, kartę przebiegu znieczulenia oraz kartę zabiegów fizjoterapeutycznych. W zależności od przypadku, w historii choroby mogą znaleźć się dodatkowo karta medycznych czynności ratunkowych, karta transportu medycznego, protokół operacyjny lub okołooperacyjna karta kontrolna.

Wśród dokumentacji indywidualnej wewnętrznej wymienić można jeszcze: kartę noworodka, kartę wizyty patronażowej, kartę wywiadu środowiskowo-rodzinnego czy kartę uodpornienia. Zmiany w 2020 roku rozszerzają zakres tej dokumentacji również o: kartę indywidualnej opieki fizjoterapeutycznej, kartę zlecenia wyjazdu lub wylotu zespołu ratownictwa medycznego, kartę medycznych czynności ratunkowych i kartę transportu medycznego.

Jedną z podstawowych jednostek dokumentacji indywidualnej zewnętrznej jest karta informacyjna z leczenia szpitalnego pacjenta. Lekarz sporządza kartę informacyjną po zakończeniu hospitalizacji danego pacjenta na podstawie jego historii choroby. Oryginał wydaje się pacjentowi, natomiast kopię umieszcza się w historii choroby. Do tej grupy zalicza się również: książeczki zdrowia dziecka, karty przebiegu ciąży, skierowania do szpitala bądź na badania diagnostyczne, konsultacje lub leczenie, jak również książeczki szczepień, zaświadczenia, orzeczenia i opinie lekarskie.

Zmianą, którą wprowadza nowe rozporządzenie (§12, ust. 1, pkt. 3), jest nowa nomenklatura w zakresie dokumentacji zbiorczej, zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Dotychczasowe księgi: główna przyjęć i wypisów; odmów przyjęć i porad ambulatoryjnych; chorych oddziału; raportów lekarskich i pielęgniarskich; zabiegów; bloku operacyjnego; bloku porodowego; noworodków; pracowni diagnostycznych, zostały zastąpione analogicznie wykazami. Zasadniczo, zgodnie z zapisami prawnymi, wykaz główny przyjęć i wypisów zawiera najważniejsze informacje umieszczane do tej pory w polach w księdze głównej tj.: numer kolejny pacjenta, data przyjęcia pacjenta – ze wskazaniem roku, miesiąca, dnia oraz godziny i minuty w systemie 24-godzinnym, dane identyfikujące pacjenta (imię i nazwisko, PESEL), rozpoznanie wstępne i przy wypisie, datę wypisu lub w przypadku zgonu – datę zgonu.

Zaniechano już jednak umieszczania szczegółowych danych z określaniem rodzaju leczenia, w tym istotnych badań diagnostycznych i zabiegów operacyjnych.

Ustawodawca zwalnia podmioty z prowadzenia dokumentacji zbiorczej wewnętrznej (wykazów), jeżeli prowadzana jest w postaci elektronicznej dokumentacja indywidualna wewnętrzna (historia choroby lub karta noworodka) oraz karty informacyjne z leczenia szpitalnego4.

Nie ulega wątpliwości, że dokumentacja, czy to w formie elektronicznej czy papierowej, musi być prowadzona w sposób czytelny. Wpisy do niej powinny być 4 Dz.U., 2020, poz. 666, Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 kwietnia 2020 r. w sprawie rodzajów, zakresu i wzorów dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania, §12, ust. 2.

Dokumentacja medyczna – komentarz do przepisów prawa

93

sporządzane w porządku chronologicznym. Pod każdym z nich musi być podpis osoby sporządzającej jakiekolwiek adnotacje w dokumentacji dotyczącej pacjenta. Nie mogą one być usunięte, a jeżeli został popełniony błąd, należy go skreślić i opatrzyć datą skreślenia i podpisem osoby dokonującej korekty wpisu. W dokumentacji muszą być zarówno dane pacjenta, jak i lekarza udzielającego świadczeń zdrowotnych oraz kierującego na nie. Jeżeli dokument jest elektroniczny powinien być opatrzony kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym albo z wykorzystaniem sposobu potwierdzania pochodzenia oraz integralności danych dostępnego w systemie teleinformatycznym udostępnionym bezpłatnie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

W dokumentacji wewnętrznej dopuszcza się możliwość podpisów zapewnianych przez wewnętrzne systemy teleinformatyczne.

Przechodząc do drugiej części artykułu, chciałam zaznaczyć, iż dokumentacja wewnętrzna (indywidualna czy zbiorcza) stanowi własność zakładu opieki zdrowotnej prowadzącego tę dokumentację. Zgodnie z ustawą z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach („Dziennik Ustaw”, 2011, nr 123, poz. 689, z późn. zm.) podmiotami zobowiązanymi do opracowania i wdrożenia instrukcji kancelaryjnej i archiwalnej są państwowe jednostki organizacyjne, samorządowe jednostki organizacyjne oraz państwowo-samorządowe jednostki organizacyjne. Samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej (SP ZOZ) mieszczą się w kategoriach podmiotów wskazanych w art. 6 ww. ustawy o narodowym zasobie archiwalnym, tworzone są zazwyczaj przez województwa samorządowe, powiaty, gminy bądź też przez centralne organy państwa, ministerstwa. W związku z powyższym bezapelacyjnie podlegają ustawie o przepisach kancelaryjnych i archiwalnych. Kierownicy ZOZ-ów powinni w porozumieniu z Naczelnym Dyrektorem Archiwów Państwowych określić: •• instrukcję kancelaryjną określającą szczegółowe zasady i tryb wykonywania czynności kancelaryjnych; •• sposób klasyfikowania i kwalifikowania dokumentacji w formie jednolitego rzeczowego wykazu akt; •• instrukcję w sprawie organizacji i zakresu działania archiwum zakładowego lub składnicy akt.

Za prowadzenie, zabezpieczenie, a także dostęp do dokumentacji medycznej odpowiada kierownik szpitala lub przychodni. Musi ona być także przez określony czas przetrzymywana przez placówkę. Zgodnie z Ustawą o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, art. 29, ust. 1, okres przechowywania dokumentacji medycznej to 20 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym dokonano ostatniego wpisu. Dokumentacja indywidualna wewnętrzna pacjenta, w razie jego zgonu na skutek uszkodzenia ciała lub zatrucia, jest przechowywana przez 30 lat, dokumentacja dotycząca dzieci do 2. roku życia jest przechowywana przez 22 lata, a zdjęcia rentgenowskie, skierowania na badania – odpowiednio przez 10 lat i od 2 do 5 lat.

94

Anita Kasprzycka

Akta przechowywane są zazwyczaj w archiwum szpitala bądź składnicy akt.

Po upływie określonego czasu przechowywania dokumentacja niearchiwalna (czasowa) powinna zostać poddana specjalistycznej ocenie, a następnie przekazana do zniszczenia. Ze względu na bezpieczeństwo i ochronę pacjenta, zniszczenie musi uniemożliwić identyfikację jego danych osobowych. Przedtem jednak powinien zostać o tym poinformowany pacjent lub osoby upoważnione przez niego do dostępu do dokumentacji. Placówka, w której chory się leczył, nie może odmówić mu dostępu do jego dokumentacji medycznej. Szpital ma 30 dni od złożenia wniosku przez pacjenta na udostępnienie zainteresowanemu dokumentacji. Zgodę na to wydaje kierownik zakładu opieki zdrowotnej, w praktyce najczęściej jest to lekarz sprawujący opiekę nad chorym. Dokumentację indywidualną udostępnia się na miejscu z zachowaniem jej integralności, poufności i autentyczności, poprzez sporządzenie wyciągów, odpisów lub jej kopii. Dokumentację elektroniczną udostępnia się poprzez przekazanie informatycznego nośnika danych z zapisaną kopią lub dokonując elektronicznej transmisji dokumentacji.

Podsumowując, można dojść do oczywistego wniosku, że dokumentacja elektroniczna wypiera dokumentację papierową i może okazać się przyszłością również dla dokumentacji medycznej. Prace nad różnymi systemami i programami służącymi obsłudze pacjenta od dawna są wdrażane w większych i mniejszych placówkach medycznych. Innowacyjność wprowadzana jest na prawie każdym etapie leczenia od elektronicznych skierowań, przez elektroniczne prowadzenie historii choroby, po kartę informacyjną pacjenta czy e-recepty. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 kwietnia 2020 r. w sprawie rodzajów, zakresu i wzorów dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania nie pozostawia złudzeń – przebieg naszego leczenia również uległ całkowitej cyfryzacji. Zwiększyła się możliwość monitorowania naszego życia, tym razem w aspekcie medycznym. Pytanie, czy szpitale, a przede wszystkim pracujący w nich personel jest przygotowany na połączenie etatu medycznego z administracyjnym? Musimy mieć świadomość, że dokumentacja medyczna to tylko „produkt poboczny” działalności szpitali. Mają one inne, ważniejsze zadania. A zgodnie z rozporządzeniem ministra za prowadzenie dokumentacji indywidualnej odpowiada lekarz i pielęgniarka. Podmioty mogą prowadzić dokumentację na zasadach określonych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015 r. w sprawie rodzajów, zakresu i wzorów dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz.U. poz. 2069) jeszcze do dnia 31 grudnia 2020 r. Być może placówkom uda się znaleźć rozwiązanie w kwestii podziału nowych zakresów obowiązków lub określenia nowego rodzaju stanowiska w służbie zdrowia, które łączyłoby znajomość aspektów medycznych z administracyjnymi i informatycznymi.

Czas pokaże, czy zmiany ułatwią, czy też utrudnią zadanie osobom pracującym w zawodach medycznych.

Dokumentacja medyczna – komentarz do przepisów prawa

95

Bibliografia 1. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 1 października 2002 r. w sprawie dokumentacji medycznej w zakładach opieki zdrowotnej utworzonych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, „Dziennik Ustaw”, 2002, nr 176, poz. 1450 2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 kwietnia 2020 r. w sprawie rodzajów, zakresu i wzorów dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania, „Dziennik Ustaw”, 2020, poz. 666 3. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, „Dziennik Ustaw”, 2009, nr 52 poz. 417 z późniejszymi zmianami

v

v

v

Streszczenie Na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia można zaobserwować wzmożone prace nad uregulowaniem kwestii prawnych dotyczących dokumentacji medycznej prowadzonej przez lekarzy. Punktem wyjścia tych działań była ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, natomiast efektem był szereg aktów prawnych, uaktualnianych niemalże raz do roku, rozporządzeń ministra zdrowia w sprawie rodzajów i zakresu dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania.

Ostatnie rozporządzenie obowiązywało od 23 grudnia 2015 r. aż do 15 kwietnia 2020 r., kiedy to weszło w życie nowe Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 kwietnia 2020 r. w sprawie rodzajów, zakresu i wzorów dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania.

Słowa kluczowe: dokumentacja medyczna, przepisy prawa, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, „Dziennik Ustaw RP”.

Summary Over the past decade, there has been intensified work on regulating legal issues regarding medical records kept by doctors. The starting point for these activities was the Act of 6 November 2008 on patient rights and the Patient Ombudsman, while the result was a series of legal acts, updated almost once a year, ordinances of the Minister of Health on the types and scope of medical documentation and how to process it. The last regulation was in force from December 23, 2015 until April 15, 2020, when the new Regulation of the Minister of Health of April 6, 2020 on the types, scope and models of medical documentation and how to process it came into force.

Keywords: medical documentation, legal regulations, Ministry of Health, Ministry of Internal Affairs, “The Journal of Laws of Poland”.

M E D Y C Y N A – P rz e glądpiśmi e nnict wa

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 97-109

Koronawirusy człowieka. Co warto o nich wiedzieć?

Human coronaviruses. What is worth knowing about them?

Koronawirusy przez lata znajdowały się na uboczu głównego nurtu badań w wirusologii i medycynie, ponieważ panowało przekonanie, że wywołują łagodne przeziębienie, które bez żadnej interwencji ustępuje w ciągu kilku dni. Brak metod diagnostycznych oraz skutecznej terapii dodatkowo pogłębiał pogląd, że patogeny te mogą być interesujące badawczo, jednak nie stanowią problemu medycznego. Pojawienie się nowych, wysoce patogennych gatunków koronawirusów oraz zrozumienie, że wirusy te u dzieci, osób starszych oraz osób z niedoborami odporności mogą prowadzić do rozwoju poważnej, zagrażającej życiu choroby, spowodowały wzrost zainteresowania tymi patogenami [1].

Zoonotyczne koronawirusy Przeprowadzone badania retrospektywne 335 epidemii w okresie 64 lat (1940– –2004) wyraźnie podkreśliły rolę zwierząt wolno żyjących jako źródła czynników zakaźnych atakujących człowieka. W ostatnim czasie szeroko dyskutuje się nad zoonozami stanowiącymi zagrożenie dla zdrowia publicznego. Około 60% niebezpiecznych dla człowieka patogenów to czynniki zoonotyczne, a ponad 70% spośród nich ma swoje źródło w populacji zwierząt wolno żyjących. Pojawienie się w środowisku i populacji ludzkiej takiej choroby może być skutkiem ewolucji znanego czynnika chorobotwórczego albo rozprzestrzenienia się nowego, nieznanego dotychczas patogenu. Populacja zwierząt wolno żyjących stanowi duży i często niezbadany rezerwuar czynników zakaźnych, odgrywających istotną rolę w pojawianiu się nieznanych dotąd patogenów. Pojawienie się nowych zoonoz można przypisać czynnikom predysponującym, do których zalicza się globalizację w handlu i transporcie, intensywny rozwój rolnictwa, wylesienia, urbanizację. Przemiany te tworzą tzw. most epidemiologiczny ułatwiający kontakt pomiędzy czynnikiem zakaźnym a populacjami, które nie miały do tej pory kontaktu z danym czynnikiem zakaźnym [2].

Nietoperze należą do grupy najmniej poznanych zwierząt spośród wszystkich ssaków, a zarazem są najbardziej rozpowszechnionymi ssakami na świecie, ustępując liczbą gatunków tylko gryzoniom. Spośród ponad 4600 znanych gatunków ssaków

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

98

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

1116 (około 20%) stanowią nietoperze. Nietoperze zasiedlają wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy, obszarów polarnych i kilku wysp oceanicznych [2].

Publikacje ostatnich lat wskazują na wzrastające znaczenie tej grupy zwierząt jako ważnego rezerwuaru wirusów, które mogą przekraczać bariery gatunkowe i zakażać ludzi oraz zwierzęta (ssaki) wolno żyjące i domowe. Pierwsze doniesienia dotyczące izolacji paramyksowirusów od nietoperzy pochodzą z 1966 r., kiedy to wyizolowano w Indiach wirus parainfluenzy 2 od owocożernego nietoperza [2].

Pierwsze koronawirusy u człowieka Pierwsze wzmianki o ludzkich koronawirusach pochodzą z lat 60., kiedy to udało się wyizolować i opisać dwa patogeny – HCoV-229E oraz HCoV-OC43 – powodujące u ludzi schorzenia układu oddechowego. Przez wiele lat pozostawały one jedynymi przedstawicielami rodzaju, zdolnymi zakażać ludzi. Pierwszy koronawirus B814 został wyizolowany w 1962 roku od dziecka z objawami przeziębienia, kiedy zastosowano hodowlę narządową pochodzącą z tchawicy [1].

Obraz infekcji ludzkimi koronawirusami został nakreślony dzięki badaniom przeprowadzonym z udziałem zdrowych ochotników. Po zakażeniu koronawirusami 229E oraz OC43 u zdrowych osób wystąpiły typowe objawy przeziębienia, głównie nieżyt błony śluzowej nosa, a w pojedynczych przypadkach kaszel. Objawy utrzymywały się przez okres do tygodnia, po czym samoistnie ustępowały. Dalsze doświadczenia kliniczne potwierdziły, że wirusy te powodują stosunkowo łagodną, często subkliniczną infekcję u dorosłych. Jednakże w przypadku dzieci, osób starszych oraz osób o osłabionej odporności patogeny te mogą powodować ciężką chorobę o ostrym przebiegu (m.in. zapalenie oskrzeli, podgłośniowe zapalenie krtani, zapalenie płuc) [1].

Pochodzenie wirusów SARS i MERS Zarówno SARS-HCoV, jak i MERS-HCoV są zoonotycznymi wirusami, powodującymi zakażenia człowieka oraz zwierząt. Uważa się, że naturalnym rezerwuarem tych wirusów są nietoperze. Aby doszło do zakażenia człowieka wirusami SARS i MERS, musiało najpierw dojść do przełamania bariery gatunkowej pomiędzy nietoperzami oraz innymi ssakami. Następnie konieczne było utrwalenie przekazywania zakażenia tymi wirusami wśród tych zwierząt, które w ten sposób stały się ogniwem pośrednim. Dopiero od nich zakażenie zostało przeniesione na ludzi. Tak więc konieczne było co najmniej dwukrotne przełamanie bariery międzygatunkowej, aby wirusy MERS i SARS stały się patogenne dla człowieka [3].

W łańcuchu transmisji zakażenia wirusem SARS istotną rolę odegrał łaskun palmowy (cyweta palmowa), niewielkie łaszowate zwierzę, które stanowi przysmak kuchni chińskiej. Uważa się, że pierwotnym miejscem zakażania się ludzi od cywety

Koronawirusy człowieka. Co warto o nich wiedzieć?

99

palmowej były targowiska [3]. Jednakże, zarówno stosunkowo niewielka zmienność genetyczna wirusa zwierzęcego, jak i stosunkowo rzadkie jego występowanie u tych zwierząt wskazywały, że prawdziwego rezerwuaru wirusa należy szukać gdzie indziej.

Dalsze badania wykazały, że najbardziej prawdopodobnym naturalnym gospodarzem wirusa SARS-CoV były nietoperze. U zwierząt tych zidentyfikowano wirusy prawie identyczne pod względem genetycznym do wirusa ludzkiego. Dostępne dane wskazują, że wirus SARS-CoV pojawił się w populacji ludzkiej na skutek transmisji od nietoperzy, przy czym pośrednimi gospodarzami mogły być również inne zwierzęta, takie jak łaskuny czy jenoty azjatyckie [1]. Do zakażenia najprawdopodobniej dochodzi na drodze kropelkowej. Dość szybko utrwaliła się zdolność transmisji zakażenia wirusem SARS na drodze człowiek – człowiek (rycina 1.) [3].

W przypadku koronawirusa MERS pośrednim gospodarzem są wielbłądy. Badania seroepidemiczne wykazały, że wirus podobny do MERS-HCoV od lat powoduje zakażenia i zachorowania wielbłądów, szczególnie na Półwyspie Arabskim i w Afryce.

W badaniach prowadzonych w latach 2014–2015 w Arabii Saudyjskiej wykazano jednoczesną cyrkulację co najmniej 3 różnych koronawirusów wśród wielbłądów.

Niektóre badania sugerują, że tzw. „przeskok wirusa” pomiędzy nietoperzami a wielbłądami nastąpił ok. 20 lat temu. Ponieważ w wyniku zakażenia wytwarzana jest trwała odporność, to chorują głównie młode zwierzęta. RNA wirusa stwierdzono także w niepasteryzowanych produktach, takich jak sery, mleko wielbłądzie itp., co sugeruje możliwość wystąpienia zakażenia na drodze pokarmowej. W procesie pasteryzacji produktów mlecznych dochodzi do całkowitej inaktywacji wirusa. Do zakażenia człowieka może także dojść w wyniku kontaktu z wydalinami zakażonego wielbłąda (z dróg oddechowych, mocz, kał itp.), a także podczas obróbki mięsa i wyrobów z wielbłąda (rycina 1.) [3].

Rycina 1. Schemat transmisji zakażenia koronawirusem SARS i MERS – porównanie [3]

100

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Ze względu na wysoką odporność koronawirusów na warunki środowiska i zdolność do zachowywania zakaźności w postaci aerozolu, uważa się, że istotną drogą szerzenia się zakażeń między ludźmi jest także droga powietrzna. W analizie ryzyka należy więc uwzględniać procesy powodujące powstanie skażonego wirusami aerozolu nawet takie jak kaszel, oddawanie moczu, dojenie wielbłądów itp. [3].

Epidemia SARS-CoV Obraz ludzkich koronawirusów jako stosunkowo niegroźnych patogenów zmienił się wraz z pojawieniem się w listopadzie 2002 roku w chińskiej prowincji Guangdong nowego gatunku ludzkiego koronawirusa – wirusa SARS-CoV. Pierwszą osobą, u której stwierdzono zakażenie, był 45-letni mężczyzna, u którego 16 listopada 2002 roku pojawiły się gorączka i objawy ze strony układu oddechowego. Transmisja wirusa pomiędzy pacjentami następowała w szybkim tempie, a w niektórych przypadkach dochodziło do masowych zakażeń. Przykładem takiego zakażenia może być przypadek 44-letniego hospitalizowanego mężczyzny w styczniu 2003 roku. W czasie choroby zakaził on 19 krewnych oraz ponad 50 osób należących do personelu medycznego.

Dalsza transmisja i przekroczenie granic kraju stały się tylko kwestią czasu, i tak jeden z zakażonych lekarzy w czasie swojej podróży do Hongkongu zakaził kolejne 17 osób, co umożliwiło transmisję wirusa poza granice Chin. W ciągu jednego sezonu wirus rozprzestrzenił się do 37 krajów, stwierdzono 8273 przypadki zakażenia, a dla 775 osób choroba zakończyła się zgonem. Niespełna 8 miesięcy od pierwszego stwierdzonego przypadku zakażenia, WHO ogłosiła eradykację wirusa SARS-CoV. Nagłe zniknięcie wirusa można tłumaczyć dwojako. Po pierwsze, zakażenia ludzkimi koronawirusami mają charakter sezonowy, z częstością najwyższą w zimie i wczesną wiosną. Można więc założyć, że zakończenie epidemii na początku lipca nie było przypadkowe. Po drugie, objawy zakażenia są stosunkowo wyraźne i pojawiają się, zanim pacjent wejdzie w najbardziej zakaźną fazę choroby (ilość wirusa w wydzielinach wzrasta stopniowo w czasie choroby, osiągając maksimum po pierwszym tygodniu). Umożliwiło to zastosowanie skutecznych środków zapobiegających transmisji wirusa oraz izolację chorych [1].

Chociaż od ponad 10 lat nie stwierdzono przypadków zakażenia SARS-CoV u ludzi, nieustannie pozostaje obawa, że w przyszłości wirus może pojawić się ponownie. Analiza retrospektywna archiwizowanych próbek surowic pobranych od osób zamieszkujących zagrożone tereny wykazała, że u części z nich przeciwciała specyficzne względem wirusa SARS-CoV pojawiły się na długo przed epidemią. Wynika z tego, że wirus SARS-CoV nie pierwszy raz przeniósł się na ludzi w 2002 roku. Częściowej przynajmniej odpowiedzi na pytanie, dlaczego wcześniej nie doszło do epidemii, dostarczyło pojawienie się czterech nowych przypadków zakażenia wirusem SARS-CoV rok po pierwszej epidemii. U wszystkich zakażonych osób przebieg choroby był diametralnie różny, niż obserwowano rok wcześniej, i nie nastąpiło dalsze jej

Koronawirusy człowieka. Co warto o nich wiedzieć?

101

rozprzestrzenienie. Badania molekularne wykazały, że wirus, który spowodował chorobę, był inny niż ten występujący w czasie epidemii. Porównanie wirusów ludzkich i zwierzęcych ujawniło, że „nowy” wirus był znacznie gorzej przystosowany do replikacji w komórkach ludzkich, a jego pojawienie się było efektem ponownej transmisji odzwierzęcej. Można zatem wnioskować, że do transmisji wirusa zwierzęcego dochodziło również na przestrzeni poprzednich lat, jednak w 2002 roku doszło do adaptacji wirusa do komórek ludzkich, co sprawiło, że szczep stał się bardzo wirulentny [1].

Epidemia zachorowań SARS występowała ogółem w 29 krajach / terytoriach (w tym w 2 autonomicznych obszarach Hongkongu i Macao) w latach 2002–2003.

W okresie od 1 listopada 2002 r. do 31 lipca 2003 r. zgłoszono do WHO ogółem 8096 przypadków. Liczba ta nie odzwierciedla w pełni wielkości epidemii SARS. Jedną z przyczyn jest brak dostępu do informacji na temat zachorowań w pierwszym okresie epidemii, które występowały w Chinach na początku 2002 roku [3].

Mimo że zachorowania SARS wykryto na terenie 29 krajów/terytoriach, to większość spośród zgłoszonych do WHO obserwowana była w Chinach – 87,7% (w tym w Hongkongu 21,7%). W innych krajach zachorowania zgłoszone były w znacznie niższej liczbie: Tajwan – 346 przypadków (4,3%), Kanada – 251 (3%), Singapur – 238 (3%), Wietnam – 63 (0,8%), i USA – 27 (0,3%). W Europie zgłoszono ogółem 34 zachorowania SARS w tym: w Niemczech (9), Francji (7), Szwecji (5), Włoszech (4), Wielkiej Brytanii (4) oraz po jednym przypadku w Hiszpanii, Irlandii, Rumunii, Rosji i Szwajcarii. Na podstawie analiz szerzenia się zakażeń wraz z podróżującymi osobami po całym świecie uznano, że ryzyko zawleczenia i rozprzestrzeniania zakażeń SARS jest wysokie. Przykładem może być Kanada, w której wystąpiło, najliczniejsze poza Azją, ognisko SARS – zachorowanie potwierdzono łącznie u 251 osób, w tym tylko 5 stanowiły przypadki importowane. W kraju tym 43 osoby zmarły w wyniku zakażenia SARS-CoV. Jedną z przyczyn wystąpienia tego ogniska SARS było zlekceważenie przez pacjenta zaleceń kwarantanny i konieczności zgłoszenia się do lekarza [3].

Nowe gatunki koronawirusów Krótko po identyfikacji czynnika etiologicznego SARS opisano kolejny ludzki koronawirus, HCoV-NL63 (alfa-koronawirus), a rok później HCoV-HKU1 (beta-koronawirus). Oba te wirusy pod względem klinicznym powodują chorobę o podobnym przebiegu jak dobrze znane koronawirusy 229E oraz OC43. Pierwszy raz ludzkiego koronawirusa NL63 wyizolowano od 7-miesięcznego dziecka z zapaleniem oskrzeli o nieustalonej etiologii. Nowy patogen został nazwany HCoV-NL63 [1].

Ludzki koronawirus HKU1 odkryty został w próbce pobranej w 2004 roku od osoby w podeszłym wieku z chroniczną obturacyjną chorobą płuc. Pacjent był hospitalizowany z uwagi na gorączkę i kaszel. Publikowane wyniki kolejnych badań wskazują, że zakażenia oboma patogenami są szeroko rozpowszechnione. Częstość występowania poszczególnych gatunków koronawirusów jest jednak zależna

102

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

od terytorium oraz czasu izolacji i waha się dla poszczególnych gatunków. Wynika to bezpośrednio z sezonowości występowania koronawirusów, które w klimacie umiarkowanym najczęściej występują zimą i wczesną wiosną. Analiza serologiczna wykazała, że praktycznie wszystkie osoby w wieku >10 lat przeszły zakażenie HCoV-NL63.

W przypadku wirusa HKU1 dane są nieco odmienne. U dzieci <10 lat nie wykryto specyficznych przeciwciał, natomiast najwyższy odsetek osób seropozytywnych (21,6%) dotyczy grupy wiekowej 31–40 lat [1].

Identyfikacja wirusów w próbkach archiwalnych oraz datowanie prawdopodobnego przeniesienia tych patogenów na ludzi wskazuje, że oba te wirusy były obecne w populacji od wielu lat. Analizując dane epidemiologiczne, zaskakujące jest, że nie wykryto ich wcześniej. Jednak żaden z dostępnych przed 2003 rokiem testów diagnostycznych ze względu na dużą zmienność genetyczną i serologiczną w obrębie rodziny nie był w stanie wykryć wirusów HCoV-NL63 ani HCoV-HKU1 [1].

Wykazano, że zakażenie HCoV-HKU1 u dorosłych bez innych chorób obciążających nie wymaga hospitalizacji. Jednak obraz kliniczny u dzieci, osób starszych lub pacjentów z obniżonym poziomem odporności może być diametralnie inny [1].

W przypadku wirusa HCoV-NL63 zakażenie może prowadzić do choroby układu oddechowego lub przebiegać asymptomatycznie. Podobnie jak w przypadku koronawirusa HKU1, u dzieci, osób starszych i pacjentów z obniżonym poziomem odporności obserwowano zakażenia górnych i dolnych dróg oddechowych, włączając w to zapalenie płuc [1].

MERS-CoV Liczne prace z ostatnich lat pokazały, że istnieje olbrzymia grupa wirusów zwierzęcych, które potencjalnie mogą przekroczyć barierę gatunkową. Nie było w związku z tym zaskoczeniem pojawienie się w 2012 roku kolejnego odzwierzęcego koronawirusa zakażającego ludzi. Wirus MERS-CoV (ang. Middle Easet Respiratory Syndrome Coronavirus) został pierwszy raz rozpoznany u pacjenta z Arabii Saudyjskiej. Analiza danych od pacjentów zakażonych wykazała, że nowy wirus powoduje ciężką chorobę, która w około 35% przypadków jest śmiertelna. Do listopada 2014 roku, zgodnie z danymi Światowej Organizacji Zdrowia, zanotowano 897 przypadków zakażenia, z których 325 zakończyło się zgonem. Przeprowadzone badania ujawniły, że wirus MERS-CoV, podobnie jak SARS-CoV jest wirusem odzwierzęcym. Ze względu na podobieństwo na poziomie genetycznym i funkcjonalnym (m.in. wykorzystanie tego samego receptora komórkowego) do wirusów występujących u nietoperzy uznano, że naturalnym gospodarzem i rezerwuarem wirusa są właśnie nietoperze. Pozostaje jednak pytanie dotyczące transmisji wirusa na ludzi. Wydaje się, że w tym przypadku ogniwem pośrednim mogą być wielbłądy jednogarbne, u których stwierdzono wysokie miana przeciwciał neutralizujących specyficznych względem wirusa ludzkiego oraz wirusowe RNA [1].

Koronawirusy człowieka. Co warto o nich wiedzieć?

103

Niezależnie od tego głównym źródłem zakażenia u ludzi wydaje się bezpośredni kontakt ze zwierzętami. Transmisja wirusa MERS-CoV pomiędzy ludźmi jest możliwa, jednak w przeciwieństwie do wirusa SARS-CoV jest stosunkowo mało wydajna i wymaga długotrwałego, bezpośredniego kontaktu z osobą zakażoną. Na Półwyspie Arabskim notuje się liczne dowody na występowanie koronawirusa MERS u zwierząt, i to właśnie w tym rejonie występuje większość przypadków zakażenia u ludzi.

Natomiast w regionach, w których transmisja odzwierzęca nie jest możliwa, częstość występowania wirusa jest znacznie mniejsza i zakażenia ograniczone są do osób powracających z miejsc występowania wirusa oraz pojedynczych przykładów transmisji między ludźmi [1].

Obraz kliniczny zakażenia wirusem MERS-CoV może być bardzo różny, począwszy od infekcji asymptomatycznej do ostrej, ciężkiej choroby układu oddechowego, która kończy się śmiercią pacjenta. Początkowe objawy zakażenia są niespecyficzne i obejmują m.in. gorączkę, dreszcze, ból głowy, kaszel, duszności i bóle mięśni.

Dodatkowo mogą pojawić się: ból gardła, nudności, wymioty, zawroty głowy, biegunka i ból brzucha. W kolejnej fazie choroby dochodzi do rozwoju zapalenia płuc, które może skutkować zgonem. U pacjentów często obserwowano również upośledzenie czynności nerek. Obecność wirusa stwierdzano w wydzielinach układu oddechowego, kale, surowicy i w moczu [1].

Pierwsze zakażenia koronawirusem MERS wykryto we wrześniu 2012 roku u 9 pacjentów pochodzących z Arabii Saudyjskiej, Kataru i Jordanii, u których stwierdzono ciężkie zapalenie dolnych dróg oddechowych. Retrospektywne badania zachowanych próbek materiału klinicznego wykazały, że pierwsze takie zakażenia wystąpiły w marcu 2012 roku [3].

Epidemiologia MERS W okresie 5 lat (od III 2012 r. do III 2017 r.) zidentyfikowano zakażenia wirusem MERS u 1956 osób, z tego 748 zmarło (38,2%). Zachorowania obserwowane są w 27 krajach na całym świecie, ale w ponad 80% występują na Bliskim Wschodzie, szczególnie w Arabii Saudyjskiej, Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Jordanii, Katarze, Omanie. Drugie duże ognisko MERS wystąpiło w maju 2015 r. w Korei Południowej i spowodowane było zawleczeniem zakażenia z Bliskiego Wschodu.

W wyniku pojedynczego zawleczenia MERS do Korei Południowej zachorowało 185 osób i było to największe do tej pory opisane szpitalne ognisko MERS. W Europie zakażenia wirusem MERS wykryto w Wielkiej Brytanii (4, importowane i lokalne), Niemczech (3 import.), Holandii (2 import.), Francji (2, import. i lokalne), we Włoszech (1 import.) oraz w Grecji (1 import.). Ogółem do tej pory w Europie zgłoszono 13 przypadków MERS i ryzyko zawleczenia tego zakażenia na nasz kontynent określane jest jako niskie. Poza Europą i Bliskim Wschodem zakażenia koronawirusem MERS zostały zawleczone do USA (2), Turcji (1), Tunezji (3, import. i lokalne), Tajlandii (3), Filipin (3) oraz Algierii, Egiptu, Chin i Malezji (po 1 importowanym przypadku) [3].

104

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Do chwili obecnej epidemia MERS objęła 2030 osób w 27 krajach, w tym 748 osób zmarło. Liczba nowych przypadków MERS pozostaje obecnie na stałym, niewielkim poziomie. Wydaje się, że jest to odpowiedni moment na podsumowanie i porównanie zarówno właściwości obu pandemicznych koronawirusów, jak i wywoływanych przez nie zachorowań [3].

Zachorowania wywołane przez koronawirusy SARS i MERS Okres inkubacji zakażenia tymi pandemicznymi koronawirusami jest podobny, choć nieco dłuższy w przypadku HCoV-MERS i wynosi 2–15 dni, najczęściej 5,2 dnia. Natomiast okres inkubacji SARS mieści się w zakresie 2–14 dni, najczęściej 4,6 dnia. Objawy zachorowania wywołanego przez wirusy SARS i MERS są zbliżone i są to najczęściej: gorączka powyżej 38°C, nieproduktywny kaszel, ból gardła, dreszcze, krótki oddech, ból mięśni, duszność, niekiedy także palpitacje, biegunka, wymioty. Mimo że kaszel jest częstym objawem w zakażeniu zarówno SARS-HCoV, jak i MERS-HCoV, to krwioplucie znacznie częściej obserwowane jest u chorych zakażonych wirusem MERS. Ponadto u około połowy pacjentów z ciężkim przebiegiem MERS dochodzi do uszkodzenia nerek. Należy jednak zwrócić uwagę, że u ok. połowy pacjentów z SARS stwierdzano podwyższone wartości kreatyniny, co może wskazywać na toczące się procesy chorobowe. Nie można także wykluczyć, że uszkodzenia nerek w przebiegu MERS związane są z innymi obciążeniami chorego. W zakażeniu SARS obserwuje się zapalenie płuc prowadzące do niewydolności oddechowej (Acute Respiratory Distress Syndrom, ARDS) o typowym dla zakażeń wirusowych – dwufazowym przebiegu. U ok. 20% pacjentów konieczne jest zastosowanie sztucznej wentylacji. Nie obserwowano bezobjawowych zakażeń wirusem SARS, natomiast zakażenia wirusem MERS mogą przebiegać w różny sposób: od bezobjawowego, poprzez zakażenie dolnych dróg oddechowych o łagodnym przebiegu, aż do ARDS. Stwierdzono znacznie częściej konieczność dodatkowego wentylowania chorych zakażonych MERS-HCoV z objawami zajęcia dolnych dróg oddechowych niż w wyniku zakażenia SARS-HCoV. Śmiertelność w przebiegu zakażenia wirusem SARS jest niższa niż w zakażeniu wirusem MERS (9,6% vs. 38%). Może to być związane z częściej obserwowanymi zakażeniami MERS niż SARS u osób z innymi obciążeniami, np. z chorobami serca, w podeszłym wieku, z chorobami metabolicznymi itp. Okres, jaki upływał od wystąpienia pierwszych objawów do śmierci chorego, także jest znacznie krótszy w zakażeniach MERS niż SARS (12 dni vs. 21 dni), co może być związane z dodatkowymi obciążeniami chorego, ale także z odmiennym mechanizmem patogenności. Czynnikami ryzyka są w obu przypadkach: wiek powyżej 65. r.ż., choroby metaboliczne (cukrzyca i in.), choroby serca i płuc, immunosupresja. Analiza przypadków zakażeń koronawirusem MERS wykazała także, że częściej obserwowano zgon u osób, u których okres inkubacji choroby wynosił <5 dni (tabela 1.) [3].

Koronawirusy człowieka. Co warto o nich wiedzieć?

105

Tabela 1. Porównanie epidemiologii oraz objawów w zakażeniach koronawirusami SARS i MERS [3] Cecha

SARS

MERS

Po raz pierwszy opisany

XI 2002

IX 2012

Występowanie zachorowań Wiek pacjentów (lata) Płeć chorych M:K Okres inkubacji Umieralność ogółem Czas od objawów do zgonu – mediana (dni) Czas od objawów do hospitalizacji (dni)

>80% Chiny; ogółem 29 krajów >80% Płw. Arabski, głównie na całym świecie Arabia Saudyjska; ogółem 27 krajów 93% dorośli 98% dorośli zakres 1–91, mediana = 40 zakres 1–99; mediana = 48 43:57

64,5: 35,5

zakres 2–14 dni; śr. 4,6 dnia

zakres 2–15 dni; śr. 5,2 dnia

9,6%

39%

21,0–23,7

12,0

2–8

0–16

Częstość zakażeń chorych z innymi obciążeniami

10–30%

60–80%

Częstość zakażeń wtórnych wśród pracowników opieki medycznej

21%

13%

Objawy (%) – odsetek osób zakażonych zgłaszających objawy Gorączka >38°C

55–100

98

Dreszcze

15–73

55–87

Kaszel nieproduktywny

62–100

63–83 0–17

Krwioplucie

0–1

Ból głowy

2–56

0–11

Ból mięśni

5–61

14–32

Krótki oddech

1–40

48–74

Ból gardła

3–30

14–17

Katar

2–24

0–10 2–26

Biegunka

12–50

Wymioty

1–35

0–21

Mdłości

20–35

0–21

Uszkodzenie nerek ARDS Leczenie respiratorem Średni czas do wentylacji (dni) Przebieg Towarzyszące obciążenia (%)

brak danych

55

u ok. 20%

u ok. 80%

14–30%

80%

11

7

typowy dwufazowy

od asymptomatycznych do ARDS

ogółem u ok. 10–30%

ogółem u ok. 60–75%

Cukrzyca

24

10

Choroby nerek

2–6

13

Choroby serca

10

7,5

Nowotwór

3

2

Nadciśnienie

19

34

brak danych

17

Otyłość Nikotyzm

17

23

Wirusowe zapalenie wątroby

27

brak danych

106

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Charakterystyka zakażeń koronawirusowych Koronawirusy wywołujące zakażenia układu oddechowego u ludzi rozprzestrzeniają się głównie drogą kropelkową, ale również przez kontakt bezpośredni z wydalinami pochodzącymi od osób chorych (mocz, kał, wyciek z nosa). Stwierdzono zdolność wirusów do zachowania zakaźności na powierzchniach ceramicznych, szklanych oraz wykonanych z PVC, teflonu itp. nawet przez 4–5 dni, co sugeruje istotny udział szerzenia się zakażeń poprzez dotyk skażonych powierzchni [4].

Zakażenia koronawirusami występują bez względu na płeć, wiek czy położenie geograficzne (tabela 2.). Do pierwszych zakażeń człowieka dochodzi głównie we wczesnym dzieciństwie, a reinfekcje mogą występować w ciągu całego życia. Koronawirusy powodują zachorowania we wszystkich grupach wiekowych. Zaobserwowano jednak, iż HCoV-229E oraz HCoV-HKU1 wywołują głównie zachorowania u dorosłych, natomiast HCoV-OC43 i HCoV-NL63 u dzieci, szczególnie poniżej 2. r.ż. [4].

Na świecie zakażenia koronawirusami obserwowane są przez cały rok, ale największą częstość tych zakażeń notuje się w miesiącach jesienno-zimowych lub podczas pory deszczowej. Jednak w Chinach koronawirusy wykrywane są najrzadziej podczas miesięcy jesiennych, a w Hongkongu szczyt zachorowań HCoV-NL63 przypada na okres wiosenno-letni [4].

Koronawirusy mogą występować w zakażeniach mieszanych, co potwierdzają badania wielu zespołów i wskazują, że mogą być one jednym z najczęstszych czynników wywołujących współzakażenia z innymi wirusami. Szacuje się, że ok. 45–60% zakażeń wywołanych przez te wirusy dotyczy właśnie koinfekcji. W przeprowadzonych badaniach wykazano, że w przypadku współzakażenia liczba cząstek HCoV-NL-63 jest zwykle niższa niż w przebiegu zakażenia pojedynczym wirusem. Współwystępujące zakażenia wirusowe stwierdzano przede wszystkim u osób hospitalizowanych, natomiast niewiele wiadomo o ewentualnych współzakażeniach wirusowych niewymagających hospitalizacji. Najczęściej wykrywano mieszane zakażenia wywołane przez koronawirusy w połączeniu z zakażeniem RSV, HMPV, wirusami grypy lub enterowirusami, czego powodem może być współwystępowanie tych wirusów w środowisku (tabela 2.) [4].

Tabela 2. Wybrane badania dotyczące częstości koronawirusów [4] Wiek Liczba Rozpochorych badaznanie (lata) nych kliniczne

Ogółem Częstość zakażenie HCoV wirusowe (%) (%)

Lata badań

Kraj / region

Inne poszukiwane patogeny

2001–02

Chiny/ Hongkong

0–18

587

ARI

36,3

4,4

RSV, HMPV, HPIV, Flu, HAdV

2003

Australia

0–18

1247

ARI

52,9

4,3

RSV, HRV, EV, HMPV, HPIV, Flu, HAdV, HBoV

Koronawirusy człowieka. Co warto o nich wiedzieć?

Lata badań

Kraj / region

Wiek Liczba Rozpochorych badaznanie (lata) nych kliniczne

Ogółem Częstość zakażenie HCoV wirusowe (%) (%)

107

Inne poszukiwane patogeny

2004

Australia

0–60

888

ARI

31,6

8,3

RSV, HRV, HMPV, HPIV, Flu, HAdV

2004–05

Francja

0–16

1002

ARI

bd

9,8

Ujemne w badaniu rutynowym: RSV, HRV/EV, HPIV, Flu, HAdV

2004–05

Włochy

18+

510

LRTI

42,2

3,3

RSV, HRV, HMPV, HPIV, Flu, HAdV

2003–06

Szwajcaria*

18+

299

ARI

17,4

5,6**

RSV, HRV, HMPV, HPIV, Flu, HBoV

2005–07

Chiny/ Beijing

14+

5808

ARI

34,6

1,1

RSV, HRV, EV, HMPV, HPIV, Flu, HAdV

2007–08

Korea

0–5

296

ARI

50

5,5

RSV, HRV, HMPV, HPIV, Flu, HAdV, HBoV

2007–08

Słowenia

0–6

592

ARI

70,6

6

RSV, HPIV, Flu, HAdV

2006–09

Szkocja

0–80

7382

ARI

28,4

2,3

RSV, HPIV, Flu, HAdV

2008–09

Europa (INFLUENCE65 surv)

65+

556

ILI

57,6

10

RSV, HRV/ EV, HMPV, HPIV, Flu, HAdV, SARS

2010–11

Madagaskar

0–5

295

ARI

74,6

12,5

RSV, HRV, HMPV, HPIV

2010–12

Brazylia

19–80

134

URTI

32,1

0,75

RSV, HRV/EV, HMPV, HPIV, Flu, HAdV, HBoV

2011–12

Szwajcaria

0–18 0–18 18–65 18–65 65+ 65+

645 138 904 270 920 119

URTI LRTI URTI LRTI URTI LRTI

78,6 40,6 44,6 20,4 46 23,5

5 0 9 16 13 11

RSV, HRV/EV, HMPV, HPIV, Flu, HAdV

2011–12

Polska (armia)

18+

399

ILI

40

36

RSV, HRV/EV, HMPV, HPIV, Flu, HAdV, HBoV

2011–13

Hiszpania

0–14

204

LRTI

91,7

2,5

RSV, HRV, HMPV, HPIV, HAdV, HBoV

2013–14

Polska (badania własne)

0–16

370

ARI

51,4

25

RSV

* 80% badanych pacjentów było w immunosupresji ** wśród próbek dodatnich częstość wykrywania koronawirusów wynosiła 32% Objaśnienia skrótów: RSV – Respiratory syncytial virus; HMPV – Human metapneumovirus, metapneumowirus człowieka; HPIV – Human parain-fluenza viruses, wirus paragrypy człowieka; Flu – Influenza virus, wirus grypy; HAdV – human adenowirus, adenowirus człowieka, EV – enterovirus, enterowirus; HRV – Human rhinoviruse, rinowirus człowieka, HBoV – Human bocavirus, bokawirus człowieka; Bd – brak danych, L/URTI – infekcje dolnych /górnych dróg oddechowych, ARI – ostre zakażenie dróg oddechowych, ILI – choroba grypopodobna.

108

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Leczenie i profilaktyka W momencie pojawienia się wirusa SARS-CoV nie były dostępne praktycznie żadne leki o specyficznym działaniu przeciwwirusowym ani protokoły stosowania leków o szerokim spektrum działania. Zachorowania o ciężkim, a nawet śmiertelnym przebiegu sprawiły, że prace nad lekami i szczepionkami nabrały rozpędu. Jednakże początkowy entuzjazm osłabł po stwierdzeniu, że zakażenia koronawirusem SARS ograniczone były do jednego sezonu i po dekadzie badań można stwierdzić, że nie opracowano żadnych nowych form terapii [1].

Nie ma specyficznych leków stosowanych w leczeniu zakażeń MERS. Do hamowania replikacji MERSCoV rekomendowane są: interferon α, interferon β, lopinawir/ rytonawir, rybawiryna, cyklosporyna oraz blokery receptorów komórkowych wirusa (DPP4, zwany również CD26). Prace nad powstaniem szczepionki w dalszym ciągu znajdują się na etapie eksperymentalnym [5].

Działania prewencyjne należą do podstawowych form walki z zakażeniem MERSCoV. Należą do nich: mycie rąk wodą z mydłem lub odkażanie środkami dezynfekcyjnymi, zakrywanie ust i nosa chusteczką jednorazową podczas kaszlu lub kichania, unikanie kontaktu z osobami mającymi objawy zakażenia układu oddechowego, unikanie kontaktu ze zwierzętami (zwłaszcza z wielbłądami) oraz ich wydalinami i wydzielinami, przestrzeganie zasad higienicznego przyrządzania i spożywania posiłków (mycie i obieranie warzyw oraz owoców, unikanie konsumpcji niepasteryzowanych produktów mlecznych oraz niepoddanego właściwej obróbce termicznej mięsa). W przypadku wystąpienia objawów zakażenia układu oddechowego podczas pobytu w krajach, w których stwierdzono przypadki zachorowań na MERS (głównie kraje Bliskiego Wschodu), należy się zgłosić do placówki medycznej w celu skontrolowania stanu zdrowia. Jeżeli w ciągu 14 dni po powrocie ze wspomnianych regionów wystąpią stany gorączkowe >38°C oraz kaszel, płytki oddech i duszność, należy się zgłosić na badania oraz poinformować o swoim pobycie w rejonach występowania zakażeń MERSCoV. Ministerstwo Zdrowia Arabii Saudyjskiej wydało rekomendacje dla udających się na pielgrzymkę do Mekki, w których informuje, że osoby powyżej 65. r.ż., osoby obciążone chorobami przewlekłymi (niewydolność układu krążenia, choroby układu oddechowego, niewydolność nerek, cukrzyca, nabyte lub wrodzone zaburzenia odporności, choroby nowotworowe), kobiety w ciąży oraz dzieci poniżej 12. r.ż. powinny rozważyć rezygnację z wyjazdu. Rekomendacje i wskazówki dla podróżnych udających się do krajów Bliskiego Wschodu są regularnie uaktualniane i znajdują się na stronach WHO i CDC. WHO nie zaleca wprowadzenia żadnych ograniczeń w ruchu pasażerskim, jakkolwiek osoby wybierające się w podróż na Półwysep Arabski powinny zachować środki ostrożności [5].

Podsumowanie Koronawirusy, jako czynniki etiologiczne głównie łagodnych, samoustępujących zakażeń układu oddechowego, nie były wcześniej wiodącym tematem badań z punktu

Koronawirusy człowieka. Co warto o nich wiedzieć?

109

widzenia zdrowia publicznego. Dopiero wybuch epidemii SARS-CoV, w 2003 roku, skłonił badaczy do coraz głębszego pochylenia się nad biologią tych wirusów oraz możliwościami ewentualnego leczenia zakażeń przez nie wywołanych. Wzrost zainteresowania koronawirusami doprowadził do odkrycia 4 nowych gatunków wirusów, które, jak się okazało, od dawna krążą w środowisku człowieka, powodując rokrocznie ok. 20–30% zakażeń dróg oddechowych, a w 3–15% przypadków zakażeń chorzy wymagają hospitalizacji. Mimo iż zakażenia wywołane przez koronawirusy mają głównie łagodny przebieg, występują również koronawirusy (np. HCoV-SARS) powodujące ciężkie infekcje, niekiedy kończące się śmiercią. Koronawirusy są chorobotwórcze zarówno dla ludzi, jak i zwierząt. Wraz z rozwojem badań wykazano, że koronawirusy, które uważano za patogeny zwierząt, mogą wywoływać choroby u ludzi. Biorąc pod uwagę możliwość przekraczania granicy zwierzę – człowiek oraz szybką replikację wirusów, konieczne są dalsze badania nad biologią, patogenezą oraz transmisją koronawirusów. Co więcej, istnieje potrzeba wyjaśnienia związku między koronawirusami a chorobami układu nerwowego (np. stwardnienie rozsiane) czy układu pokarmowego. Dotychczas nie opracowano skutecznej metody leczenia oraz zapobiegania zachorowaniom (szczepionki przeciwko koronawirusom), ale badania są intensywnie prowadzone. Wydaje się, że najlepszą ochroną przed infekcją koronawirusów jest właściwa higiena. Koronawirusy są wrażliwe na większość powszechnie stosowanych środków dezynfekcyjnych [4].

Bibliografia 1. Pyrć K.: Ludzkie koronawirusy. Post. Nauk Med. 2015; 28(48): 48–54 2. Smreczak M., Żmudziński J.F.: Nietoperze jako rezerwuar wirusów groźnych dla człowieka i zwierząt. Med. Wet. 2016; 72(5): 284–290 3. Pancer K. W.: Pandemiczne koronawirusy człowieka – charakterystyka oraz porównanie wybranych właściwości HCOV-SARS – HCOV-MERS. Post. Mikrobiol. 2018; 57(1): 22–32 4. Abramczuk E., Pancer K., Gut W., Litwińska B.: Niepandemiczne koronawirusy człowieka – charakterystyka i diagnostyka. Post. Mikrobiol. 2017; 56(2): 205-213 5. Korzeniewski K., Chciałowski A.: Bliskowschodni zespół niewydolności oddechowej (MERS) – nowe zagrożenie na epidemiologicznej mapie świata. Lekarz Wojskowy 2015; (4): 330–334

opracował Dział Centrum Informacji Medycznej Głównej Biblioteki Lekarskiej

Centralny Katalog Dawnej Książki Medycznej jest częścią realizowanego w Głównej Bibliotece Lekarskiej projektu Medycznej Biblioteki Cyfrowej.

Katalog obejmuje wszystkie druki medyczne, wydane w latach 1801–1945, znajdujące się w magazynach GBL.

Wszystkie druki dawne znajdują się w magazynie Działu Starej Książki Medycznej, mieszczącym się przy ulicy Jazdów 1A w Warszawie. Książki i czasopisma udostępniane są w Czytelni Działu Starej Książki Medycznej od poniedziałku do piątku w godzinach 900–1500.

Obecnie katalog obejmuje tylko pozycje książkowe. Katalog czasopism dostępny jest w postaci kartkowej w Dziale Starej Książki Medycznej GBL. Dostępna jest także informacja telefoniczna pod numerem: 22 622 50 05 – Czytelnia oraz w siedzibie GBL przy ulicy Chocimskiej 22 22 849 78 51 w. 136 – Dział Budowy Księgozbioru

M E D Y C Y N A – P rz e glądpiśmi e nnict wa

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 111-129

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia The human coronaviruses – epidemiology 1. MERS, SARS, COVID-19 – pod mikroskopem Ryc. 1. Cząstki MERS-CoV widoczne w mikroskopie elektronowym z barwieniem ujemnym [1] MERS-CoV particles as seen by negative stain electron microscopy [1]

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

112

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Ryc. 2. Mikroskopowy obraz elektronowy cienkiego odcinka SARS-CoV w cytoplazmie zainfekowanej komórki [2] An electron microscopic image of a thin section of SARS-CoV within the cytoplasm of an infected cell [2]

Ryc. 3. Morfologia ultrastrukturalna koronawirusów [3] Ultrastructural morphology exhibited by coronaviruses [3]

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia

2. MERS, SARS, COVID-19 – porównanie Ryc. 4. Rozkład przestrzenny (A) MERS, (B) SARS i (C) COVID-19 [4] Spatial distribution of (A) MERS, (B) SARS and (C) COVID-19 [4]

113

114

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Ryc. 5. Infograficzne porównanie trzech głównych koronawirusów beta, 10 lutego 2020 r. [4] Infographic comparison of the three major beta coronaviruses, 10 February 2020 [4]

Ryc. 6. Porównanie między koronawirusami ogólnie i według kraju, 15 lutego 2020 roku. Kraj pochodzenia: MERS, Arabia Saudyjska; SARS, Hongkong (Chiny); i COVID-19, Chiny [4] Examining relationships between coronaviruses overall and by country, 15 February 2020.

Source country: MERS, Saudi Arabia; SARS, Hong Kong (China); and COVID-19, China [4]

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia

115

3. SARS Ryc. 7. Łańcuch transmisji między gośćmi w hotelu M – Hongkong, 2003 [5] Chain of transmission among guests at Hotel M – Hong Kong, 2003 [5]

Ryc. 8. Przypadki zespołu ciężkiej ostrej niewydolności oddechowej, Hongkong, marzec–czerwiec 2003 r. [6] Severe acute respiratory syndrome cases, Hong Kong, March–June 2003 [6]

116

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Ryc. 9. Prawdopodobne przypadki SARS według daty wystąpienia lub zgłoszenia – na całym świecie, w Chinach, Hongkongu, Wietnamie, Singapurze, Kanadzie i na Tajwanie [7] Probable cases of SARS by date of onset or reporting – Worldwide, China, Hong Kong, Vietnam, Singapore, Canada and Taiwan [7]

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia

Ryc. 10. Statystyka SARS dla Hongkongu. Wskaźnik rozpowszechnienia zależny od wieku i płci [7] SARS Statistics for Hong Kong. Age and gender specific prevalence rate [7]

117

118

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

4. MERS Ryc. 11. Przenoszenie MERS-CoV i objawy zakażonego człowieka.

Rysunek pokazuje ścieżkę, którą wirus jest przenoszony z zakażonego wielbłąda na człowieka i wielbłąda na różne zwierzęta; ponadto wirus ten jest przenoszony na inną populację ludzką poprzez transmisje między ludźmi [8] Transmission of MERS-CoV and symptoms possessed by infected human.

The figure shows the path by which the virus is transmitted from the infected camel to the human and camel to various animals; further, this virus is transmitted to other human population via human to human transmissions [8]

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia

119

Ryc. 12. Miesięczne wykrycia MERS-CoV (niebieskie słupki) i przypadki śmierci (czerwone słupki) a niektóre wydarzenia w latach 2012 – 4 września 2015 r. [9] Monthly detections of MERS-CoV (blue bars) and of cases who died (red bars) with some dates of interest marked for 2012 to 4th September 2015 [9]

120

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Ryc. 13. Charakterystyka epidemiologiczna MERS 2014–2019 [10] Epidemiological characteristics of MERS 2014–2019 [10]

Ryc. 14. Charakterystyka przypadków MERS – Królestwo Arabii Saudyjskiej 2012–2019 [10] Characteristics of MERS cases – Kingdom of Saudi Arabia 2012–2019 [10]

Ryc. 15. Przypadki MERS we wschodnim regionie Morza Śródziemnego 2012–2019 [10] Cases of MERS in Eastern Mediterranean Region 2012–2019 [10]

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia

121

Ryc. 16. Przypadki MERS w Królestwie Arabii Saudyjskiej 2012–2019 [10] Cases of MERS in Kingdom of Saudi Arabia 2012–2019 [10]

Ryc. 17. Rozkład wieku i śmiertelności pierwotnych i wtórnych przypadków MERS zgłoszonych z Arabii Saudyjskiej, 2012–2019 [10] Age and fatality distribution of Primary and Secondary cases of MERS reported from Saudi Arabia, 2012–2019 [10]

122

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Ryc. 18. Przypadki pozaszpitalne MERS i nabyte w szpitalach we wschodnim regionie Morza Śródziemnego 2014–2019 [10] Community versus hospital acquired (symptomatic) MERS cases in Eastern Mediterranean Region 2014–2019 [10]

Ryc. 19. Przypadki MERS wśród pracowników służby zdrowia zgłoszone z Arabii Saudyjskiej 2013–2019 [10] Cases of MERS in healthcare workers reported from Saudi Arabia 2013–2019 [10]

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia

123

5. COVID-19 Ryc. 20. Pojawienie się SARS-CoV-2 i wybuch COVID-19. Rycina przedstawia hipotetyczne pochodzenie wirusa i uogólnioną drogę przenoszenia epidemicznego zoonotycznego koronawirusa [11] The emergence of SARS-CoV-2 and the outbreak of COVID-19. The figure depicts a hypothesized origin of the virus and a generalised route of transmission of the epidemic zoonotic coronavirus [11]

Ryc. 21. Oś czasu pokazująca kluczowe wydarzenia w związku z wybuchem COVID-19, 01.12.2019–15.02.2020 [12] Timeline showing key events in the COVID-19 outbreak, 01.12.2019–15.02.2020 [12]

124

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Ryc. 22. Liczba potwierdzonych przypadków COVID-19 (według regionu WHO) – 11 maja 2020 r. [13] Situation in numbers of confirmed COVID-19 cases (by WHO Region) – 11 May 2020 [13]

Ryc. 23. Liczba potwierdzonych przypadków COVID-19, według daty zgłoszenia i regionu WHO, od 30 grudnia 2019 r. do 11 maja 2020 r. [13] Number of confirmed COVID-19 cases, by date of report and WHO region, 30 December 2019 through 11 May 2020 [13]

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia

Ryc. 24. Mapa zarażeń koronawirusem (SARS-CoV-2) w Polsce (aktualne na: 18.05.2020 godz. 10:00) [14]

125

126

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Tab. 1. Zarażenia koronawirusem (SARS-CoV-2) w Polsce (aktualne na: 18.05.2020 godz. 10:00) [14]

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia

127

Ryc. 25. Dzienna liczba przypadków COVID-19, według daty wystąpienia objawów, wśród personelu opieki zdrowotnej i personelu niebędącego personelem opieki zdrowotnej (N = 43 986)*, † – Stany Zjednoczone, 12 lutego – 9 kwietnia 2020 r. [15] Daily number of COVID-19 cases, by date of symptom onset, among health care personnel and non-health care personnel (N = 43,986)*, † – United States, February 12 – April 9, 2020 [15]

128

Medycyna – przegląd piśmiennictwa

Tab. 2. Hospitalizacje, * przyjęcia na oddział intensywnej terapii (OIOM), † i zgony, § według grup wiekowych wśród personelu medycznego z COVID-19 – Stany Zjednoczone, 12 lutego – 9 kwietnia 2020 r. [15] Hospitalizations, * intensive care unit (ICU) admissions, † and deaths, § by age group among health care personnel with COVID-19 – United States, February 12 – April 9, 2020 [15]

Bibliografia 1. Centers for Disease Control and Prevention. Middle East Respiratory Syndrome (MERS). Źródło internetowe: https://www.cdc.gov/coronavirus/mers/photos.html [dostęp: 20 V 2020 r.]

2. Centers for Disease Control and Prevention. Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS). Źródło internetowe: https://www.cdc.gov/sars/lab/images.html [dostęp: 20 V 2020 r.]

3. Centers for Disease Control and Prevention. Image Library. Źródło internetowe: https://www.cdc. gov/media/subtopic/images.htm [dostęp: 20 V 2020 r.]

4. Peeri N.C., Shrestha N., Rahman M.S., Zaki R., Tan Z., Bibi S., Baghbanzadeh M., Aghamohammadi N., Zhang W., Haque U.: The SARS, MERS and novel coronavirus (COVID-19) epidemics, the newest and biggest global health threats: what lessons have we learned? International Journal of Epidemiology, 2020; s: 1-10. DOI: 10.1093/ije/dyaa033 5. Centers for Disease Control and Prevention: Update: Outbreak of Severe Acute Respiratory Syndrome–Worldwide, 2003. MMWR 2003, 52(12):241-248. Źródło internetowe: https://www.cdc. gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5212a1.htm#fig1 [dostęp: 18 V 2020 r.]

6. Hung L.S.: The SARS Epidemic in Hong Kong: What Lessons Have We Learned? Journal of the Royal Society of Medicine 2003, 96 (8): 374–378

Koronawirusy ludzkie – epidemiologia

129

7. Chan‐Yeung M., Xu R.H.: SARS: epidemiology. Respirology 2003, 8: 9–14 8. Skariyachan S., Challapilli S.B., Packirisamy S., Kumargowda S.T., Sridhar V.S.: Recent Aspects on the Pathogenesis Mechanism, Animal Models and Novel Therapeutic Interventions for Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus Infections. Frontiers in Microbiology 2019, 10: 569. DOI: 10.3389/fmicb.2019.00569 9. Mackay I.M., Arden K.E.: MERS coronavirus: diagnostics, epidemiology and transmission.

Virology Journal 2015, 12: 222. DOI 10.1186/s12985-015-0439-5 10. WHO: MERS situation update November 2019. Źródło internetowe: https://applications.emro.who. int/docs/EMRPUB-CSR-241-2019-EN.pdf?ua=1&ua=1&ua=1 [dostęp: 14 V 2020 r.]

11. El Zowalaty M.E., Järhult J.D.: From SARS to COVID-19: A previously unknown SARS – related coronavirus (SARS-CoV-2) of pandemic potential infecting humans – Call for a One Health approach. One Health 2020;9:100124. DOI: 10.1016/j.onehlt.2020.100124 12. Rasmussen S.A., Smulian J.C., Lednicky J.A., Wen T.S., Jamieson D.J.: Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) and pregnancy: what obstetricians need to know. American Journal of Obstetrics and Gynecology. 2020 May;222(5):415-426. DOI: 10.1016/j.ajog.2020.02.017 13. WHO. Coronavirus disease (COVID-19). Situation Report – 112. Źródło internetowe: https:// www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200511-covid-19-sitrep-112. pdf?sfvrsn=813f2669_2 [dostęp: 12 V 2020 r.]

14. Serwis Rzeczypospolitej Polskiej: Koronawirus: informacje i zalecenia. Mapa zarażeń koronawirusem (SARS-CoV-2). Źródło internetowe: https://www.gov.pl/web/koronawirus/wykaz-zarazen -koronawirusem-sars-cov-2 [dostęp: 18 V 2020 r.]

15. Characteristics of Health Care Personnel with COVID-19 – United States, February 12–April 9, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2020;69:477–481. DOI: http://dx.doi.org/10.15585/mmwr. mm6915e6

opracował Dział Centrum Informacji Medycznej Głównej Biblioteki Lekarskiej

K ATALOGI

ON - LINE

Obok tradycyjnych katalogów kartkowych użytkownicy biblioteki mają do dyspozycji katalogi w wersji on-line:

Katalog Główny OPAC ‒ zawiera publikacje gromadzone od 1997 roku i jest systematycznie uzupełniany wcześniej wydanymi pozycjami

Centralny Katalog Czasopism Zagranicznych ‒ notujący zasoby 53 bibliotek (m.in. uczelni i instytutów medycznych oraz GBL i jej 14 oddziałów terenowych)

Centralny Katalog Dawnej Książki Medycznej ‒ zawiera książki wydane w latach 1801‒1945, znajdujące się w zbiorach GBL

Katalog Kartkowy Książek i Dysertacji GBL 1972‒1999 ‒ zdigitalizowany katalog kartkowy

N

onomnismoriar

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 131-132

Katarzyna Śniadowska – w naszej pamięci Katarzyna Śniadowska – in our memory 8 stycznia 2020 roku odeszła nagle nasza Koleżanka Katarzyna Śniadowska, wieloletni pracownik Głównej Biblioteki Lekarskiej. Pracę w Bibliotece rozpoczęła 21 stycznia 1991 roku, początkowo jako referent w Dziale Zbiorów Nieopracowanych na Ujazdowie. Następnie przez osiemnaście lat pracowała w Dziale Opracowania Zbiorów, w głównej siedzibie GBL przy ul. Chocimskiej 22. W 2009 roku, jako starszy bibliotekarz, podjęła pracę w Dziale Gromadzenia Zbiorów.

W 2014 roku oba działy połączyły się w Dział Budowy Księgozbioru, w którym pozostała do końca.

Podczas prawie 30 lat spędzonych w GBL zdobyła wiedzę i doświadczenie, które wraz z dobrym przygotowaniem merytorycznym stawiało Ją w gronie pracowników wyróżniających się profesjonalizmem i samodzielnością. Odznaczała się wyjątkową pracowitością, odpowiedzialnością i cierpliwością w wykonywaniu powierzonych Jej zadań. Zawsze punktualna, dobrze zorganizowana, gotowa do pomocy, zarówno na gruncie zawodowym, jak i prywatnym.

W Głównej Bibliotece Lekarskiej spędziła prawie całe swoje życie zawodowe.

Zajmowała się głównie zakupem książek medycznych oraz ich formalnym opracowaniem. Do Jej obowiązków należało również przyjmowanie do zbiorów doktoratów i habilitacji z polskich i zagranicznych uczelni medycznych oraz darów od instytucji i osób prywatnych. Wykazywała szczególną dbałość o systematyczne uzupełnianie księgozbioru. Reagowała natychmiast, gdy Czytelnicy zgłaszali prośbę o zakup brakujących w zbiorach tytułów.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

132

„Non Omnis Moriar…”

Zawsze miła i uśmiechnięta, odznaczała się wysoką kulturą osobistą. Miała wiele zainteresowań m.in.: teatr, film, zwłaszcza polski sprzed 1939 roku. Była wiernym kibicem rozgrywek piłki nożnej i siatkowej. Jej pasją były podróże oraz pielgrzymki do miejsc świętych. Była otwarta na nowe doświadczenia, przez cały czas poszerzała swoją wiedzę i zainteresowania.

Za lata współpracy, przyjaźni i wspólnie spędzonych chwil zachowamy Cię, Kasiu, we wdzięcznej pamięci!

Koleżanki i Koledzy

N

onomnismoriar

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 133-144

Urszula Drogoń

Główna Biblioteka Lekarska, Oddział Rzeszów

Leopold Lis-Kula – najmłodszy pułkownik Piłsudskiego.

W stulecie śmierci Leopold Lis-Kula – the youngest colonel of Piłsudski.

On the centenary of death „Gdy ruszył na wojenkę, miał siedemnaście lat, A serce gorejące, a lica miał, jak kwiat.

Chłopięcą jeszcze duszę i wątłe ramię miał, Gdy w krwawej zawierusze szedł szukać mąk i chwał. […]”

Właśnie tymi słowami rozpoczyna się „Rapsod o Pułkowniku Lisie-Kuli” autorstwa Adama Kowalskiego opiewający postać młodego bohatera, uznanego za jednego z najzdolniejszych i najodważniejszych oficerów legionowych, który swoje życie poświęcił Polsce. Dzięki swej odpowiedzialnej postawie oraz umiejętnościom organizacyjnym i przywódczym zyskał sobie ogromną sympatię i zaufanie Marszałka Józefa Piłsudskiego, a po śmierci stawiany był za wzór do naśladowania dla dorastającego pokolenia lat 20. i 30. XX wieku.

Leopold Kula przyszedł na świat dnia 11 listopada 1896 roku we wsi Kosina powiatu łańcuckiego jako czwarte z ośmiorga dzieci państwa Kulów. Jego ojciec Tomasz był właścicielem ziemi koło Sieniawy oraz pełnił funkcję urzędnika kolejowego, a matka Elżbieta z domu Czajkowskich, wnuczka działacza niepodległościowego, pisarza i poety Michała Czajkowskiego – słynnego Sadyka Paszy – prowadziła dom i wychowywała dzieci. Głównie za jej sprawą Leopold już od najmłodszych lat wychowywany był w duchu patriotyzmu i umiłowaniu polskości. Edukację rozpoczął w wieku sześciu lat, jeszcze w szkole w Kosinie, a następnie kontynuował ją w Rzeszowie, dokąd jego rodzice postanowili się przenieść, aby zapewnić dzieciom lepsze wykształcenie. W roku 1907 po zdaniu egzaminu wstępnego został przyjęty do II Gimnazjum rządowego w Rzeszowie (obecnie II Liceum Ogólnokształcące noszące jego imię). Był uczniem pojętnym i pilnym. Bardzo dużo czytał, a w szczególności interesował się historią, geografią i matematyką.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

134

„Non Omnis Moriar…”

Por. Leopold Lis-Kula w mundurze Legionów Polskich, 1915 r.

Instytut Pamięci Narodowej (Warszawa)

„Non Omnis Moriar…”

135

Leopold Kula w murach szkolnych wyrastał w atmosferze lojalizmu wobec Państwa Polskiego. Już w czasie nauki poświęcił się swojej pierwszej pracy konspiracyjnej. W roku 1911 stał się aktywnym działaczem ruchu skautingowego, a wiosną 1912 roku, będąc w piątej klasie gimnazjum, wraz z kolegami zawiązał tajne stowarzyszenie wojskowe mające na celu przygotowanie się do przyszłej, zbrojnej walki o wolność.

Statut organizacji oparty był na regulaminie harcerskim, ale o charakterze tajnym, zamkniętym. Jednak po pewnym czasie program wojskowych ćwiczeń i zajęć wyczerpał się, a brak doświadczonego instruktora spowodował, że tajny związek przestał istnieć.

W tym samym czasie w Rzeszowie zaczęły tworzyć się struktury strzeleckie, do których z miesiąca na miesiąc dołączała coraz większa liczba patriotycznie nastawionej młodzieży. Dlatego jesienią tego samego roku Kula, mając niespełna 16 lat, wstąpił do Związku Strzeleckiego, przyjmując pseudonim „Lis”, który legionową tradycją stał się wkrótce częścią jego nazwiska. Na spotkaniu z ojcem polskiego skautingu Andrzejem Małkowskim, zapytany przez niego o nazwisko, Leopold miał bowiem tak odpowiedzieć: „– Kula, ale chłopaki wołają na mnie Lis! Bo mówią, że jestem bystry i chytry jak lis!”

Już wtedy młody Kula wyróżniał się wybitnymi zdolnościami wojskowymi.

Dojrzałe poczucie patriotyzmu zakorzenione w skautingu, zapał do walki oraz wysoko rozwinięte umiejętności taktycznego kierowania zespołem zostały zauważone przez dowódców i instruktorów na czele z Józefem Piłsudskim, ówczesnym komendantem konspiracyjnego Związku Strzeleckiego, podczas wizytacji na tajnych manewrach w Jaśle. To sprawiło, że latem 1913 roku Leopold Kula został oddelegowany na elitarny kurs do Oficerskiej Szkoły Strzeleckiej w Stróży koło Limanowej na Podhalu. Tam po raz pierwszy zetknął się bezpośrednio z tymi, którzy w polskim ruchu niepodległościowym i wojskowym odgrywali wówczas ważną rolę, byli to m.in.: Kazimierz Sosnkowski – „Szef”, Edward Rydz – „Śmigły”, Mieczysław Trojanowski – „Ryś”, Tadeusz Furgalski – „Wyrwa”, czy Albin Fleszar – „Satyr”. Czas spędzony wspólnie z entuzjastami i idealistami walki o wolność wywarł na młodym Leopoldzie niezatarty ślad. Kula ukończył kurs z wyróżnieniem, otrzymując specjalną Odznakę Oficerską Związków Strzeleckich tzw. „Parasol” – symbol przynależności do elitarnej grupy piłsudczyków; wyróżnienie to otrzymało jedynie 73 absolwentów! Kula wrócił do Rzeszowa, gdzie objął funkcję dowódcy plutonu, a następnie zastępcy komendanta III Okręgu Rzeszowskiego Związku Strzeleckiego. Pełnił tę funkcję aż do wybuchu I wojny światowej. „[…] Lecz śmiał się śmierci w oczy, a z trudów wszystkich kpił, Parł naprzód, jak huragan, i bił, i bił, i bił.

A chłopcy z nim na boje szli z pieśnią, jak na bal, Bo z dzielnym Komendantem i na śmierć iść nie żal.

136

„Non Omnis Moriar…”

Nie trwożył się moskiewskich bagnetów, lanc, ni dział, Docierał zawsze z wiarą tam, dokąd dotrzeć chciał.

Gdy szedł zaś w bój ostatni, miał lat dwadzieścia dwa, A sławę bohatera, a moc i dumę lwa. […]”

Wybuch Wielkiej Wojny w 1914 roku zastał Leopolda Lisa-Kulę w Rzeszowie.

Tam w dniu 3 sierpnia otrzymał rozkaz mobilizacyjny strzelców w swoim okręgu.

Mobilizacja odbyła się bardzo sprawnie i już 5 sierpnia „Lis” na czele liczącej blisko 250 strzelców kompanii wyruszył ku krakowskim Oleandrom. Na miejscu otrzymał dowództwo nad 4. kompanią w oddziale Mieczysława Trojanowskiego „Rysia” i wyruszył na Kielce. Tak rozpoczął się szlak bojowy najmłodszego polskiego oficera.

16 sierpnia 1914 r. wraz z powołaniem Legionów Polskich i przystąpieniem do nich oddziałów strzeleckich, Lis-Kula został mianowany dowódcą kompanii w 1. pułku piechoty Legionów, a 9 października awansował już na stopień podporucznika. Szybko zyskał sobie opinię świetnego żołnierza. Już w czasie swoich pierwszych bojów legionowych wsławił się w walkach z Rosjanami w bitwie pod Krzywopłotami i Łowczówkiem, gdzie udało mu się przełamać pozycje wroga, utracone wcześniej przez wojska austro-węgierskie. W styczniu 1915 roku Kula awansował na stopień porucznika. Korzystając z urlopu jeszcze w tym samym miesiącu uzupełnił braki w swoim wykształceniu, zdając eksternistycznie egzamin maturalny w gimnazjum w Wadowicach. Wiosną 1915 roku wziął udział w kolejnych walkach pod Włostowem i Ożarowem. Swoim talentem taktycznym wykazał się pod Jabłonną, Kuklami i Kamieniuchą, a w szczególności pod Kostiuchnówką, gdzie w lipcu 1916 roku Legiony stoczyły niezwykle krwawe walki. O roli „Lisa” w tej ostatniej bitwie pisał w raportach jego ówczesny dowódca kpt. Marian Kukiel: „nadzwyczajnym męstwem i świetną inicjatywą bojową przyczynił się we wszystkie trzy dni bitwy do ocalenia batalionu i nawet całego 7 pułku od zagłady”.

3 listopada 1916 roku po samobójczej śmierci mjr. Albina Fleszara, Lis-Kula objął po nim dowództwo VI baonu w 1. pułku piechoty Legionów, po czym został awansowany do stopnia kapitana piechoty. Przez Józefa Piłsudskiego został skierowany do prac w tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej oraz wykładał taktykę ogólną i specjalną taktykę szturmową na kursie oficerskim POW, odbywającym się na przełomie 1916 i 1917 roku.

W 1917 roku, realizując rozkazy Piłsudskiego, stał się jednym z organizatorów akcji odmowy złożenia przysięgi na wierność cesarzom Niemiec i Austro-Węgier – nastąpił tzw. „kryzys przysięgowy”, w wyniku którego został internowany, a następnie wcielony do służby w CK armii. Dowództwo austriackie pozwoliło mu ukończyć kurs w szkole oficerów w Basowicy pod Triestem, a następnie wyznaczyło na dowódcę plutonu szturmowego w 100. kompanii 12. Dywizji Piechoty. W czasie walk na froncie włoskim Lis-Kula został poważnie ranny w nogę podczas brawurowego ataku na redutę Cordelazzo, w wyniku czego został wysłany na tyły frontu i umieszczony w szpitalu.

Jak pisał Karol Koźmiński w słynnych „Kamieniach na szaniec”:

„Non Omnis Moriar…”

137

Por. Leopold Lis-Kula (stoi trzeci z lewej – oznaczony „x” na hełmie) na froncie włoskim w jednostce szturmowej 12. Dywizji Piechoty CK Armii, 1917 r.

Centralne Archiwum Wojskowe (Warszawa)

„W biały dzień, brodząc po pas w wodzie, na czele plutonu, przebiega Lis rzekę Piave. W ogniu, w świście kul, pędzi jak zawsze pierwszy na przedzie, niepomny, że jego austriaccy żołnierze ze «sturmbatalionu» ledwie nadążyć mu mogą. Jeszcze jeden skok. Wpada sam do okopu nieprzyjacielskiego. Oko w oko z oficerem włoskim. Wymierzony w pierś Lisa pistolet. Sekunda, Lis rzuca pod nogi Włocha granat. Wybuch. Wróg pada martwy, ale wali się też z nóg jedenaście razy ranny Lis-Kula, kapitan Legionów, feldfebel – dowódca austriackiego plutonu. To nic. Reduta Cordelazzo jest zdobyta. Złoty medal na pierś jedenaście razy rannego komendanta szturmowego plutonu. […]”.

Na początku 1918 roku podczas swojej rekonwalescencji i związanego z tym urlopu, Lis-Kula wrócił do Polski i ponownie włączył się do działań w Polskiej Organizacji Wojskowej. Objął komendę rzeszowskiego Okręgu POW, a końcem lutego został wysłany pod pseudonimem „Leopold Jeleński” na Ukrainę, z zadaniem zorganizowania POW w Odessie.

Przez Edwarda Śmigłego-Rydza został wyznaczony do kolejnej misji, której celem było niedopuszczenie do kapitulacji I Korpusu Polskiego dowodzonego przez gen.

Józefa Dowbora-Muśnickiego. Działając pod pseudonimami „Malewski” i „Kortyna”, przedostał się do Bobrujska na Białorusi, gdzie w korpusie, który tam stacjonował, został instruktorem na zajęciach z taktyki szturmowej. Jednocześnie prowadząc szereg nieformalnych działań, podjął próbę zbuntowania polskich żołnierzy wobec faktu demobilizacji. Niestety, plan obrany przez Kulę zakończył się niepowodzeniem – I Korpus ostatecznie uległ rozwiązaniu.

138

„Non Omnis Moriar…”

Leopold Lis-Kula na karcie pocztowej, 1935 r.

Archiwum Rafała E. Stolarskiego (Warszawa)

„Non Omnis Moriar…”

139

Wobec zaistniałej sytuacji Lis-Kula dostał się w maju 1918 roku do Kijowa i w strukturach POW prowadził bardzo aktywną działalność na rzecz zabezpieczenia bytu oraz rozlokowania zdemobilizowanych żołnierzy z jednostek polskich na wschodzie. 16 lipca 1918 roku objął po Bogusławie Miedzińskim „Świtku” dowództwo nad Komendą Naczelną POW nr III (tereny Rosji, Białorusi i Ukrainy), której praca opierała się m.in. na agitacji i sabotażu, wywiadzie wojskowym i politycznym oraz na wszelkich działaniach bojowych wymierzonych przeciwko Niemcom. Okres działalności Lisa-Kuli na Ukrainie był bardzo wysoko oceniany przez jego współpracowników i ówczesnych konspiracyjnych towarzyszy, do których należał m.in. Melchior Wańkowicz, późniejszy wybitny pisarz, który wspominał: ,,W osobie Lisa-Kuli otrzymaliśmy dowódcę, którego nie waham się nazwać genialnym, w ścisłym tego słowa znaczeniu. Lis miał najwyższy przymiot dowódcy, że podbijał osobiście każdego, a przy tym robił wszystko radośnie”.

Na początku listopada 1918 roku, kiedy wybuchły walki z Ukraińcami o Lwów i Przemyśl, Lis-Kula ogłosił mobilizację POW na Ukrainie, której celem było podjęcie działań wspomagających walkę Polaków o Kresy. 11 listopada 1918 roku, w dniu, w którym Leopold obchodził 22. urodziny, Polska odzyskała niepodległość. Dzień później – 12 listopada w Brodach został aresztowany. Na szczęście władze ukraińskie nie rozpoznały prawdziwej tożsamości Kuli działającego wówczas pod pseudonimem „Czajkowski”; zwolniony z aresztu przedostał się do Lublina, gdzie rozpoczął służbę w Wojsku Polskim. Tam otrzymał awans na majora, a następnie objął dowództwo nowo powstałego II batalionu 23. pułku piechoty. Pod koniec grudnia 1918 roku wraz ze swym oddziałem sprawnie stłumił zamieszki komunistyczne w Zamościu, a już 2 stycznia 1919 roku wyruszył na front ukraiński, gdzie bronił linii kolejowej Rawa–Ruska–Bełżec i wziął udział w batalii o Lwów.

Gdy batalion „Lisa” powrócił do Lublina, Leopold udał się na zasłużony urlop i odwiedził rodzinę w Rzeszowie. Najprawdopodobniej w tym czasie oświadczył się Helenie Irankównie, siostrze swojego przyjaciela i towarzysza walk legionowych Kazimierza Iranka-Osmeckiego (późniejszego szefa wywiadu Armii Krajowej).

Po powrocie do Warszawy zameldował się u Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, który mianował go swoim adiutantem. 10 lutego 1919 roku towarzyszył Marszałkowi w ceremonii otwarcia pierwszego posiedzenia Sejmu Ustawodawczego niepodległej Rzeczypospolitej. Piłsudski zaproponował mu wtedy objęcie dowództwa nad 1. pułkiem piechoty Legionów w Jabłonnie – Kula odmówił i na własną prośbę został wysłany na front wołyński. „[…] Świsnęła mała kulka i grób wyryła mu, Bohaterowi łoże posłanie wieczne lwu.

Rycerski pędził żywot, rycerski znalazł zgon, Armaty mu dzwoniły a nie żałobny dzwon.

140

„Non Omnis Moriar…”

Mogiła płk. Leopolda Lisa-Kuli na Cmentarzu Pobitno w Rzeszowie, lata 20. XX wieku Narodowe Archiwum Cyfrowe (Warszawa)

„Non Omnis Moriar…”

141

Chorągwie się skłoniły nad grobem, na czci znak A stara brać żołnierska jak dzieci, łkała tak Sam nawet Wódz Naczelny łzy w dobrych oczach miał Ukochanemu chłopcu na trumnę order dał. […]”

Nocą z 1 na 2 marca 1919 roku oddział majora Lisa odniósł spektakularne zwycięstwo, zdobywając miejscowość Poryck. Kilka dni później poprowadził wojska polskie w kierunku Torczyna, gdzie z 6 na 7 marca zaatakował dwa ukraińskie ugrupowania zajmujące miasto. Podczas akcji, która ostatecznie zakończyła się sukcesem, Lis-Kula został bardzo ciężko ranny w pachwinę. W wyniku znacznego upływu krwi zmarł w szpitalu polowym o świcie 7 marca 1919 roku w wieku 22 lat. Pośmiertnie awansowany został do stopnia podpułkownika, a następnie zweryfikowany jako pułkownik piechoty (ze starszeństwem z dniem 1 kwietnia 1920 roku).

Trumnę ze zwłokami Leopolda Lisa-Kuli przewieziono z Torczyna do Warszawy. 13 marca 1919 roku w kościele garnizonowym odbyła się uroczysta Msza święta w intencji młodego bohatera. Główne uroczystości pogrzebowe Pomnik płk. Leopolda Lisa-Kuli, projektu na placu Saskim były wielką manife- Edwarda Wittiga, odsłonięty w Rzeszowie w 1932 r., karta pocztowa z lat 30. XX wieku stacją patriotyczną z udziałem wojska.

Archiwum Rafała E. Stolarskiego (Warszawa) Szczególną uwagę zwrócił złożony przez Naczelnika Państwa wieniec ze wstęgą, na której widniał napis „Mojemu dzielnemu chłopcu – Józef Piłsudski”.

W Rzeszowie ceremonia pochówku odbyła się 16 marca 1919 roku, gdzie najmłodszy pułkownik II Rzeczpospolitej został pochowany na Cmentarzu Pobitno, na którym podczas I wojny światowej pochowano około 2500 żołnierzy różnych narodowości.

Pułkownik Leopold Lis-Kula za waleczność i wzorowe dowodzenie był wielokrotnie wyróżniany i odznaczany, a pośmiertnie został uhonorowany Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego „Virtuti Militari” oraz Krzyżem Niepodległości z Mieczami.

18 września 1932 roku na placu Farnym w Rzeszowie został odsłonięty jego pomnik (autorstwa Edwarda Wittiga). Wówczas gen. Edward Śmigły-Rydz powiedział:

142

„Non Omnis Moriar…” „Oto został wybrany jeden z nas, jako łącznik między nami a przyszłymi pokoleniami, kiedy nas już nie będzie. Został wybrany jeden z wielu. […] Wierność aż do śmierci Polsce i umiłowanie zawodu żołnierskiego – to cechy charakteru ducha ś.p. płk. Lisa-Kuli. Daleki od egoizmu, zawsze skromny, przekonany, że jeszcze za mało dał z siebie dla sprawy, z pogodą w sercu i z uśmiechem na ustach, radośnie szedł naprzód. Żołnierze o takich duszach to filary naszej armii i naszych cnót: męstwa i honoru”.

W Polsce międzywojennej układano o pułkowniku Lisie-Kuli wiersze i poematy, nazywano jego imieniem ulice i szkoły, a nawet pociąg pancerny (nr 3). Sprawował także Szefostwo Honorowe 23. pułku piechoty im. płk. Leopolda Lisa-Kuli stacjonującego garnizonem we Włodzimierzu Wołyńskim. Aż do 1939 roku uroczyście obchodzono kolejne rocznice jego śmierci.

Największy bohater II Rzeczpospolitej, dzięki swym dokonaniom militarnym oraz wyjątkowym zdolnościom stał się dla młodego pokolenia wzorem bohaterskich cnót.

Szczególną sympatię zaskarbił sobie wśród młodzieży zrzeszonej w Związku Harcerstwa Polskiego oraz w Związku Strzeleckim „Strzelec”, któremu patronuje. Obecnie co roku w Rzeszowie obchodzone są uroczystości patriotyczno-religijne upamiętniające postać tego bohaterskiego legionisty i obrońcy odradzającej się Polski. Rok 2019 – w 100. rocznicę śmierci – Sejmik Województwa Podkarpackiego ogłosił „Rokiem Pułkownika Leopolda Lisa-Kuli”. W stosownej uchwale czytamy: „Sejmik Województwa Podkarpackiego oddaje hołd wybitnemu patriocie i żołnierzowi Rzeczypospolitej, który porzucając świat młodzieńczych marzeń ruszył do śmiertelnego boju o wolność Ojczyzny, stając się przykładem dla rówieśników i całego społeczeństwa. Jako wzór cnót obywatelskich i wojskowych jest bezcennym dziedzictwem regionu i Polski, a etos Lisa-Kuli nieustannie wzbogaca proces patriotycznego wychowania kolejnych pokoleń młodzieży.

Niech ustanowienie roku 2019 Rokiem Pułkownika Leopolda Lisa-Kuli będzie okazją do popularyzacji tego niezwykłego bohatera, a zarazem zobowiązaniem nas wszystkich do ciągłego wzmacniania wspólnoty obywatelskiej oraz krzewienia wśród mieszkańców Podkarpacia tożsamości regionalnej w oparciu o najszlachetniejsze ideały i wartości narodu polskiego. Ich wiernym sługą i wojownikiem był Leopold Lis-Kula. […]

Radni Województwa Podkarpackiego doceniając zasługi i ofiarną służbę jednego z najzdolniejszych polskich dowódców, a zarazem najmłodszego pułkownika Wojska Polskiego, ustanawiają rok 2019 na Podkarpaciu Rokiem Pułkownika Leopolda Lisa-Kuli. Niech wspomnienie 100. rocznicy śmierci wielkiego patrioty, skauta, Strzelca, wybitnego legionisty i żołnierza Polskiej Organizacji Wojskowej, będzie dodatkową motywacją do krzewienia wartości, dla których walczył i umierał”. „[…] A wiecie wy żołnierze, kto miał tak piękny zgon Kto tak Ojczyźnie służył czy wiecie, kto był On? Otwórzcie złotą księgę, gdzie bohaterów spis Na czele w niej widnieje: pułkownik Kula-Lis”.

„Non Omnis Moriar…”

143

Grafika upamiętniająca „Rok Pułkownika Leopolda Lisa-Kuli” na Podkarpaciu Sejmik Województwa Podkarpackiego (Rzeszów)

Bibliografia 1. Bełcikowska A., Polska Organizacja Wojskowa : zarys dziejów, Warszawa 1939 2. Buszczyński S., Znaczenie dziejów Polski i walk o niepodległość, Kraków 1894 3. Cygan W.K., Oficerowie Legionów Polskich 1914–1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2006 4. Demel F., Lipiński W., Pułkownik Lis-Kula, Warszawa 1932 5. Garlicki A., Geneza Legionów. Zarys dziejów Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, Warszawa 1964 6. Iranek-Osmecki K., Wyprawa na Poryck i Torczyn, Warszawa 1930 7. Klimecki M., Pod rozkazami Piłsudskiego. Bitwa pod Kostiuchnówką 4–6 lipca 1916, Warszawa 1990 8. Koźmiński K., Kamienie na szaniec, Lwów 1937 9. Lipiński W., Walka zbrojna o niepodległość 1905–1918, Warszawa 1933 10. Magdoń J., Leopold Lis-Kula, Warszawa 2019

144

„Non Omnis Moriar…”

11. Majka J., Strzelcy. Z dziejów Związku Strzeleckiego w Rzeszowie, Rzeszów 2006 12. Nałęcz T., Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Wrocław 1984 13. Piątek A., Leopold Lis-Kula. Powiew legendy, Rzeszów 2004 14. Piłsudski J., W walce o niepodległość : wybór pism, Warszawa 1938 15. Rezler M., Polska niepodległość 1918, Poznań 2018 16. Wiśniewska M., Związek Strzelecki 1910–1939, Warszawa 2010 17. Wywiał P., Związek Strzelecki w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego Polski, Łódź 2009

V

aria

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 145 -154

Iwona Fryzowska-Chrobot, Wojciech Giermaziak Główna Biblioteka Lekarska, Warszawa

Motyw człowieka dotkniętego kalectwem w malarstwie The motif of a person with disabilities in art Patrząc na dzieła sztuki, zazwyczaj szukamy w nich piękna i doznań estetycznych, rzadziej zwracamy uwagę na to, że mogą one przedstawiać także inne elementy rzeczywistości – choroby, ból, cierpienie, uzależnienia. Wiele występujących na świecie chorób znalazło swoje odzwierciedlenie w sztuce, w tym również w malarstwie.

W swoich poprzednich szkicach autorzy przywoływali obrazy znanych malarzy, na których przedstawieni zostali ludzie dotknięci różnymi chorobami, m.in. dżumą, gruźlicą, depresją, alkoholizmem1. Kolejny szkic, poświęcony człowiekowi dotkniętemu kalectwem, ukazuje wybrane obrazy malarzy, takich jak Bruegel Starszy, Velázquez, Millais, Manet, Frida Kahlo czy polski malarz Andrzej Wróblewski, którzy na swoich płótnach podejmowali tę tematykę.

Motyw człowieka dotkniętego kalectwem, który pojawia się w malarstwie, zazwyczaj nie stanowi głównego tematu dzieła, pełni funkcję uzupełniającą lub staje się symbolem. Za pomocą symboli malarze starali się wyrazić przesłanie moralne, ośmieszali wady i słabości ludzkie. Zamierzone umieszczenie na obrazie elementów kalectwa, choroby czy śmierci miało na celu wywołanie określonych wrażeń estetycznych u odbiorcy. W ten sposób artyści próbowali uświadomić odbiorom, że są to również elementy tego świata, istniejące obok rzeczy pięknych i zachwycających. Kalectwo, ułomność czy niepełnosprawność mogą być symbolem walki z przeciwnościami losu, pokonywania własnych słabości, dążenia do wyznaczonego celu i realizacji planów, mimo życiowych trudności. Ludzie dotknięci kalectwem pojawiają się na obrazach wielu malarzy od najdawniejszych czasów. W sztuce współczesnej przedstawienie świata pełnosprawnych i niepełnosprawnych może być wyrazem dążenia do integracji społecznej, próbą ukazania ich wzajemnych relacji, różnic i cech wspólnych.

1 Iwona Fryzowska-Chrobot, Wojciech Giermaziak. Motyw choroby i człowieka chorego w malarstwie. Forum Bibliotek Medycznych 2016; R. 9, nr 2 (18): 326–342; Iwona Fryzowska-Chrobot, Wojciech Giermaziak. Motyw alkoholu w malarstwie. Forum Bibliotek Medycznych 2017; R. 10, nr 2 (20): 138–164.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

Å&#x161;lepcy, mal. Pieter Bruegel Starszy, 1568 r.

Kalecy, mal. Pieter Bruegel Starszy, 1568 r.

Motyw człowieka dotkniętego kalectwem w malarstwie

147

Obraz Ślepcy (1568) niderlandzkiego malarza Pietera Bruegla Starszego (1525/1530–1569) przedstawia kilku niewidomych mężczyzn podążających jeden za drugim za swoim przewodnikiem, który również jest ślepcem. Prowadzący mężczyzna upada i pociąga za sobą wszystkich pozostałych. Ufający mu niewidomi narażają swoje bezpieczeństwo, a nawet życie. Przedstawiona przez malarza sytuacja ma znaczenie symboliczne. Dzieło to interpretowane jest jako przestroga przed nieodpowiednimi przewodnikami, obnaża też duchową ślepotę tych, którzy za nimi podążają.

Obraz dotyczy prawdopodobnie konfliktu między Kościołem katolickim a protestanckim, trwającego w tym czasie w ojczyźnie Bruegla2. Na obrazie przeważają barwy zimne, dominują różne odcienie szarości i zgniłej zieleni, które potęgują dodatkowo nastrój smutku. Ślepcy ukazani są na tle jesiennego krajobrazu, w oddali widoczny jest wiejski kościół i kilka domostw otulonych zamglonym niebem.

Inny obraz Bruegla Kalecy (1568) przedstawia pięciu kalekich mężczyzn, poruszających się o kulach i żebrzących na ulicy. Są oni najwyraźniej czymś poruszeni, niektórzy z nich mają otwarte usta, wołają o jałmużnę i domagają się pozostawienia im datków. Na głowie każdego z mężczyzn widać inne nakrycie, co może wskazywać na ich różne pochodzenie i zajmowaną pozycję społeczną. Futrzana czapa symbolizuje mieszczanina, mitra księdza, czepek wieśniaka, hełm żołnierza, korona arystokratę. Różne nakrycia głowy mężczyzn i ich kalectwo mają na celu ukazanie zepsucia moralnego, które przenika wszystkie warstwy społeczne. Obraz może odnosić się również do niderlandzkiego przysłowia – Kłamstwo podąża jak kaleka na kulach. Według Feliksa Timmermansa, autora biografii Bruegla, malarz przez pewien okres swojego życia przebywał w środowisku żebraków, gdzie miał okazję poznać ich obyczaje i sposoby wyłudzania jałmużny i datków. Obrazy Bruegla mają przesłanie moralne wyrażone poprzez symbole, wyszydzają ludzkie słabości – naiwność, głupotę, chciwość, hipokryzję, skłonność do występku i pychę. Kompozycja obrazów składa się z kilku dużych postaci ukazanych na tle realistycznego pejzażu.

Hiszpański malarz Diego Velázquez (1599–1660) często malował osoby cierpiące na karłowatość przysadkową. Wyróżniały się one niskim wzrostem, zaburzonymi proporcjami ciała, starczym wyglądem twarzy i otyłością. W XVII wieku karły były atrakcją wielu arystokratycznych domów. Ich defekty i deformacje miały podkreślać urodę i bogactwo tych, którym się w życiu poszczęściło. Malarz spotykał karłów na dworze króla Hiszpanii, gdzie pełniły różnorakie funkcje3. Portretuje ich z maestrią, „nie naznacza ich fizycznych deformacji, stara się raczej uchwycić poprzez spojrzenie, wyraz twarzy i postawę to, co głęboko skrywane w duszy”4.

2

https://niezlasztuka.net/o-sztuce/pieter-bruegel-starszy-malarz-pospolstwa/ [dostęp: 22 IV 2020 r.].

3

Wielcy Malarze – ich życie, inspiracje i dzieło. Nr 66, Diego Velázquez. Siechnice: Eaglemoss Polska, 1999, s. 20.

4

Rosa Giorgi. Velázquez. Warszawa: Edipresse Polska, 2016 (Wielcy Malarze; t. 9) s. 74.

148

Iwona Fryzowska-Chrobot, Wojciech Giermaziak

Książę Baltazar Karol z karlicą, mal. Diego Velázquez, lata 1631–1634

Don Sebastian de Morra, mal. Diego Velázquez, ok. 1643–1644

5

Książę Baltazar Karol z karlicą (1631– –1634) to portret małego księcia, syna Filipa IV i Elżbiety Burbon. Velázquez ukazuje go w królewskiej pozie, w wieku prawdopodobnie około szesnastu miesięcy. W rękach książę trzyma symbole władzy, berło w prawej i szpadę w lewej. Ukazana jest tylko rękojeść szpady, jej ostrze zakrywa węzeł przytrzymujący szeroką, czerwoną wstęgę, układającą się na bogatej, wyszywanej złotem szacie. Obok na poduszce leży przyozdobiony białymi piórami kapelusz, stanowiący dopełnienie insygniów królewskich. Poniżej przedstawiona została karlica, w naturalnej i swobodnej pozie, właściwej dla dzieci. Kontrastuje ona z postawą małego monarchy. Karlica trzyma w ręku grzechotkę i jabłko, symbol zmysłowości, a także braku poczucia obowiązku. Zamiast wstęgi ma wyszywaną kamieniami tasiemkę. Karlica znajduje się jakby przed obrazem, a nie w towarzystwie księcia5.

Don Sebastian de Morra (ok. 1643–1644) to nadworny karzeł i błazen infanta Baltazara Karola. Na obrazie został przedstawiony w pozycji siedzącej, z wyciągniętymi krótkimi nogami, jego ręce są oparte o uda, a głowa lekko pochylona do przodu. Ręce mężczyzny zaciśnięte w pięści sprawiają wrażenie kikutów, co jeszcze bardziej podkreśla kaleki charakter postaci. Jego ciemne, duże oczy spoglądają przed siebie ze smutkiem i przenikliwością. O jego uprzywilejowanej pozycji świadczy czerwona szata z kołnierzem i mankietami ozdobionymi flamandzką koronką. Postać ukazana jest na neutralnym tle, a uwagę widza przykuwa głównie twarz6.

Rosa Giorgi. Velázquez. Warszawa: Edipresse Polska, 2016 (Wielcy Malarze; t. 9) s. 56.

6 Wielcy Malarze – ich życie, inspiracje i dzieło. Nr 66, Diego Velázquez. Siechnice: Eaglemoss Polska, 1999, s. 20.

Motyw człowieka dotkniętego kalectwem w malarstwie

149

Do najbardziej znanych dzieł Velázqueza namalowanych dla rodziny królewskiej należy obraz Panny dworskie (1656). Malarz zastosował tu zabieg „obrazu w obrazie”. Przedstawiona została scena, gdy infantka Małgorzata wbiega do pracowni malarza w otoczeniu dwórek i karłów, kiedy królewska para, Filip IV i Marianna, pozuje do obrazu. Król i królowa na obrazie odbijającym się w lustrze nie są jedynymi bohaterami płótna, jest nim również malarz przy pracy (autoportret Velázqueza), infantka Małgorzata, jak również dwórki i karły. Postać karła wydaje się niedokończona, jakby rozmazana, z powodu zbyt małej odległości od widza7.

Panny dworskie, mal. Diego Velázquez, 1656 r.

7

Rosa Giorgi. Velázquez. Warszawa: Edipresse Polska, 2016 (Wielcy Malarze; t. 9) s. 86.

150

Iwona Fryzowska-Chrobot, Wojciech Giermaziak

Ślepa dziewczynka Johna Everetta Millaisa (1829–1896) to jedno z najbardziej udanych płócien tego malarza, powstałe pomiędzy 1854 a 1856 rokiem. Główną postacią obrazu jest niewidoma dziewczyna – muzykantka, siedząca na trawie. Na jej kolanach leży akordeon.

Z prawej strony przytula się do niej młodsze dziecko, które jest prawdopodobnie jej przewodnikiem.

Dla podkreślenia nieszczęścia, Millais umieścił niewidomą dziewczynkę na tle wspaniałej wiejskiej scenerii. Obraz, zadziwiający czystością i intensywnością kolorów, przenosi widza w świat baśni. Ten sentymentalny, wzruszający obraz świadczy o wrażliwości artysty i jego wyczuleniu na problemy swoich czasów. Jednym z nich był problem bezdomnych i kalekich dzieci w ówczesnej Anglii8. W dziewiętŚlepa dziewczynka, mal. John Everett Millais, nastowiecznej Europie najbardziej lata 1854–1856 charakterystycznymi procesami były industrializacja i urbanizacja. Sprzyjały one rozwojowi gospodarczemu i cywilizacyjnemu, ale jednocześnie determinowały przemiany społeczne i obyczajowe, niosąc ze sobą oprócz wielu pozytywnych konsekwencji również wzrost ubóstwa, nierówności oraz patologii społecznych9. Częstym zjawiskiem w wielu krajach było wówczas wykorzystywanie przez panów kobiet niżej urodzonych, własnych pracownic, służących, chłopek czy praczek. Na tego typu nadużycia panowało w społeczeństwie ciche przyzwolenie. Nie akceptowano jednak pozamałżeńskich dzieci, z tego też powodu wiele kobiet stanu wolnego decydowało się na porzucenie dziecka zaraz po porodzie.

Wydawało się to najprostszym sposobem na pozbycie się skandalu i problemu. Dlatego też bezdomne dzieci, tułające się po drogach i ulicach, stały się plagą tamtych czasów.

8 Wielcy Malarze – ich życie, inspiracje i dzieło. Nr 28, Prerafaelici. Siechnice: Eaglemoss Polska, 1999, s. 21.

9 Aneta Bołdyrew. Społeczno-obyczajowe uwarunkowania porzucania dzieci i dzieciobójstwa w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku [dostęp: 6 IV 2020 r.].

Motyw człowieka dotkniętego kalectwem w malarstwie

151

Kobieta z portretu Maneta (1832–1883) to Jeanne Duval, kochanka Baudelaire’a, z którym łączyła malarza pełna szacunku przyjaźń. Baudelaire nazywał ją Czarną Wenus, podkreślając jej egzotyczne rysy związane z kreolskim pochodzeniem. Kilka lat wcześniej Jeanne Duval doznała paraliżu nogi. Manet sportretował ją w sposób bardzo realistyczny, odmienioną i postarzałą na skutek choroby, spod szerokiej białej sukni kobiety widać jej zdeformowaną nogę. Ówcześni krytycy napisali, że Jeanne Duval była przeciwieństwem kobiet, które lubił malować Manet10.

Portret Jeanne Duval, mal. Manet, 1862 r.

Meksykańska malarka Frida Kahlo (1907–1954) już jako dziecko musiała walczyć z chorobą, która naznaczyła całe jej życie. Przyszła na świat z rozszczepem kręgosłupa, miała problemy z poruszaniem się, jej prawa noga była krótsza i cieńsza niż lewa. Ból i cierpienie towarzyszyły jej nieustannie. W 1925 r. została ciężko ranna w wypadku autobusowym. Miała złamany kręgosłup, miednicę, jedenaście złamań

10

Simona Bartolena. Manet. Warszawa: Edipresse Polska, 2016 (Wielcy Malarze; t. 29) s. 32.

152

Iwona Fryzowska-Chrobot, Wojciech Giermaziak

Strzaskana kolumna, mal. Frida Kahlo, 1944 r.

Autoportret z cierniowym naszyjnikiem i kolibrem, mal. Frida Kahlo, 1940 r.

11 12

w prawej nodze, głęboką ranę brzucha i zapalenie otrzewnej. Lekarze nie dawali jej szans na przeżycie, jednak pragnienie życia okazało się silniejsze. Długotrwałe leczenie skazało ją na spędzanie długich dni w łóżku i noszenie gipsowych gorsetów, właśnie wtedy Frida zaczęła malować obrazy. W czasie swojego życia malarka przeszła szereg niekończących się operacji, w 1952 r. amputowano jej nogę. Ból fizyczny, cierpienie, kalectwo, a także wielokrotne poronienia i konieczność pogodzenia się z rozpaczliwą myślą, że nie będzie mogła mieć dzieci, wywarły znaczący wpływ na jej twórczość.

Frida Kahlo malowała swoją własną rzeczywistość: „Maluję samą siebie, bo to ja znam siebie najbardziej”11. Jej sztuka nawiązuje do kultury meksykańskiej i indiańskiej, dlatego określana jest mianem sztuki naiwnej (prymitywizm), bądź folkowej. Eksperymentując, Frida łączyła w swoich pracach elementy tradycji, religii i kultury meksykańskiej z akcentami surrealistycznymi, przez to jej sztuka określana jest także jako surrealistyczna. Tworząc pełne symboli obrazy, używała wyrazistych i mocnych barw12.

Jeden z symbolicznych portretów Fridy Kahlo Strzaskana kolumna (1944) ukazuje malarkę po kolejnej operacji kręgosłupa, stojącą półnago w stalowym gorsecie ortopedycznym, który musiała nosić, aby utrzymać ciężar ciała. Jej twarz pozbawiona jest emocji, nad oczami widnieją charakterystyczne gęste, zrośnięte ze sobą brwi. Ostre gwoździe wbite w jej ciało symbolizują ból i cierpienie. Odsłonięty metalowy kręgosłup

Maria Hesse. Frida Kahlo – biografia. Katowice: Wydawnictwo Sonia Draga, 2018, s. 12.

https://kultura.gazetaprawna.pl/artykuly/1074209,frida-kahlo-mistrzyni-symbolicznych-autoportretow.html [dostęp: 17 IV 2020 r.].

Motyw człowieka dotkniętego kalectwem w malarstwie

153

utrzymuje w wyprostowanej pozie jej sylwetkę. „Na pierwotnym obrazie Frida pojawiła się całkiem nago, ale ostatecznie zakryła łono, żeby nie odwracać uwagi od bólu, stanowiącego główne przesłanie dzieła”13.

Okaleczone ciało, będące źródłem cierpień Fridy Kahlo, ukazuje również Autoportret z cierniowym naszyjnikiem i kolibrem (1940). Cierniowy naszyjnik rani jej szyję, a zwisający z niego ptak – symbol radości życia – jest martwy. Malarka często umieszczała siebie w centrum obrazu, a wokół widniały różnorodne rośliny i zwierzęta14.

Wśród prac Andrzeja Wróblewskiego (1927– –1957), wybitnego polskiego artysty tworzącego w czasach powojennych, znajdują się obrazy ukazujące społeczną rzeczywistość lat pięćdziesiątych. Przedstawiają sceny z życia codziennego, trud i tragizm ludzkiej egzystencji15. Obraz Garbuska (1955) ukazuje ułomną kobietę o zdeformowanych kształtach. Skromny ubiór wskazuje na jej pochodzenie, jest to zapewne robotnica żyjąca w ubóstwie. Uwagę przyciągają jej spracowane, zniszczone ręce i udręczona twarz. Z obrazu przebija smutek egzystencjalny, potęgowany przez zastosowaną przez malarza kolorystykę.

Pochodzące z różnych epok obrazy, ukazujące ludzkie kalectwo i ułomności, zachwycają bogatą symboliką, wyrazistością przedstawionych postaci, a ich tematyka związana z cierGarbuska, pieniem nie przesłania kunsztu dzieł, skłania mal. Andrzej Wróblewski, 1955 r. odbiorcę do refleksji i uwrażliwia go na problemy ludzkiej egzystencji.

Bibliografia 1. Bartolena Simona. Manet. Warszawa: Edipresse Polska, 2016 (Wielcy Malarze; t. 29) 2. Bołdyrew Aneta. Społeczno-obyczajowe uwarunkowania porzucania dzieci i dzieciobójstwa w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku [dostęp: 6 IV 2020 r.]

3. Giorgi Rosa. Velázquez. Warszawa: Edipresse Polska, 2016 (Wielcy Malarze; t. 9) 13

Maria Hesse. Frida Kahlo: biografia. Katowice: Wydawnictwo Sonia Draga, 2018, s. 144.

14

https://kultura.gazetaprawna.pl/artykuly/1074209,frida-kahlo-mistrzyni-symbolicznych-autoportretow.html [dostęp: 22 IV 2020 r.].

15

https://culture.pl/pl/tworca/andrzej-wroblewski [dostęp: 23 IV 2020 r.].

154

Iwona Fryzowska-Chrobot, Wojciech Giermaziak

4. Hesse Maria. Frida Kahlo : biografia. Katowice: Wydawnictwo Sonia Draga, 2018 5. Salvadori, Roberto. Frida Kahlo W: Zeszyty Literackie. R. 32, nr 3 (2014), s. 184–188 6. Wielcy Malarze – ich życie, inspiracje i dzieło. Nr 5, Édouard Manet. Siechnice: Eaglemoss Polska, 1998 7. Wielcy Malarze – ich życie, inspiracje i dzieło. Nr 28, Prerafaelici. Siechnice: Eaglemoss Polska, 1999 8. Wielcy Malarze – ich życie, inspiracje i dzieło. Nr 56, Bruegel Starszy. Siechnice: Eaglemoss Polska, 1999 9. Wielcy Malarze – ich życie, inspiracje i dzieło. Nr 66, Diego Velázquez. Siechnice: Eaglemoss Polska, 1999 10. Wielcy Malarze – ich życie, inspiracje i dzieło. Nr 108, Andrzej Wróblewski. Wrocław: Eaglemoss Polska, 2000 11. https://niezlasztuka.net/o-sztuce/pieter-bruegel-starszy-malarz-pospolstwa/ [dostęp: 22 IV 2020 r.]

12. https://kultura.gazetaprawna.pl/artykuly/1074209,frida-kahlo-mistrzyni-symbolicznych-autoportretow.html [dostęp: 22 IV 2020 r.]

13. https://culture.pl/pl/tworca/andrzej-wroblewski [dostęp: 23 IV 2020 r.]

v

v

v

Streszczenie Motyw człowieka dotkniętego kalectwem, który pojawia się w malarstwie, zazwyczaj nie stanowi głównego tematu dzieła. Pełni funkcję uzupełniającą i często staje się symbolem, dzięki któremu malarz może przekazać odbiorcy zamierzone treści. Ludzi z fizycznymi ułomnościami ukazują na swoich płótnach artyści różnych epok. W artykule przedstawiono kilka najciekawszych obrazów poświęconych tej tematyce – Bruegla Starszego, Velázqueza, Millaisa, Maneta, Fridy Kahlo i Wróblewskiego.

Słowa kluczowe: kalectwo, niepełnosprawność, malarstwo.

Summary The motif of a person with disabilities which appears in art usually is not the main topic of the painting.

It plays the additional role and is often a symbol that helps the painter to show what he wants. People with disabilities are present on canvas from different eras. In the article some of the most interesting paintings of Bruegel the Elder, Velázquez, Millais, Manet, Frida Kahlo and Wróblewski regarding this topic were introduced.

Keywords: lameness, disabilities, painting.

V

aria

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 155 -162

Anna Padzik

Główna Biblioteka Lekarska, Warszawa

E-booki w medycynie E-books in medicine Wstęp Książka towarzyszyła ludzkości od momentu powstania pisma. Początkowo były to rysunki skalne, które wiernie odtwarzały sceny z życia ludzi paleolitycznych.

Z czasem rysunki te zaczęły pełnić funkcje komunikacyjne, zmieniając się w pismo obrazkowe (piktograficzne1), które stopniowo przekształciło się w ideograficzne, pozwalające dokładniej wyrażać myśli ludzkie. Następnym przełomowym etapem w ewolucji pisma było pojawienie się pism fonetycznych 2, które pozwalały na zmniejszenie ilości znaków pisarskich poprzez istnienie wyrazów jednobrzmiących o różnych znaczeniach, tzw. homonimów. To pozwoliło na dalsze uproszczenie pisma z wyrazowego (logograficznego3) w sylabiczne, które w następstwie dalszej ewolucji rozwinęło się w pismo alfabetyczne, funkcjonujące do naszych czasów.

Książka przyjmowała różne formy, w starożytności najpopularniejszy był zwój papirusowy, wyparty następnie przez kodeks pergaminowy w IV wieku n.e. W średniowieczu początkowo książki były przepisywane ręcznie, co czyniło je towarem luksusowym. Wraz z wynalezieniem druku zaczęto je powielać w większej ilości egzemplarzy, jednakże dopiero wykorzystanie przez Jana Gutenberga w 1455 r. metalowej czcionki ruchomej, matrycy i prasy drukarskiej, pozwoliło na masową produkcję książek. Książka stała się łatwiej dostępna, co przyczyniło się do szybszej wymiany myśli i wpłynęło na rozwój nauki i literatury [1].

Rozwój technologiczny XX w. doprowadził do powstania nowej formy książki kodeksowej – książki elektronicznej (e-książka, e-book, publikacja elektroniczna)

1

Łac. pictus – malowany + gr. grapho – piszę.

2

Gr. phone – dźwięk, głos.

3

Gr. logos – słowo.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

156

Anna Padzik

przeniesionej w środowisko elektroniczne i odczytywanej za pomocą odpowiedniego oprogramowania zainstalowanego na urządzeniu komputerowym lub czytniku.

Historia e-booków Powstanie e-booków wiąże się z rozpoczętym przez Michaela Harta w 1971 roku w USA Projektem Gutenberg. Projekt miał na celu zarchiwizowanie w formie elektronicznej książek, dla których wygasło prawo autorskie. Michael Hart przepisał na komputerze i rozesłał elektroniczną wersję Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych, tworząc tym samym pierwszego e-booka, dlatego też uważany jest za wynalazcę książki elektronicznej oraz twórcę pierwszej internetowej biblioteki [2, 3].

Początkowo Projekt Gutenberg posiadał w swoim księgozbiorze jedynie 10 pozycji, z czasem zasób powiększył się i w 1999 r. liczył już 1000 pozycji, obecnie oferuje w wolnym dostępie ponad 59 000 książek elektronicznych w kilkudziesięciu językach.

Projekt Gutenberg jest inicjatywą polegającą na tworzeniu wersji elektronicznych dzieł osadzonych w domenie publicznej, a istniejących dotychczas tylko w formie drukowanej. Początkowo pliki były zapisywane w formacie .txt, obecnie w formacie .ePub, .mobi, .html, .zip. Oprócz książek z każdej dziedziny wiedzy, oferuje również audiobooki czytane przez komputer, lektora, a także zapisy nutowe [4].

Rys. 1. Internetowa strona domowa Projektu Gutenberg Internet

E-booki w medycynie

157

Cechą charakterystyczną e-booków jest łatwość kopiowania, przekształcania do innych formatów i możliwość ich odtwarzania na różnorodnych urządzeniach.

Początkowo odtwarzano je na komputerach PC i laptopach czy palmtopach. W urządzeniach tych najczęściej stosowano formaty: .txt, .pdf, .htm, .html, .pdp (eReader), .lit (Microsoft LIT), .pcr, .mobi (Mobipocket). Rozwój technologii spowodował, że na początku XXI w. zaczęły pojawiać się urządzenia do odczytywania e-booków, m.in.: Sony Reader, Onyx Book, Amazon Kindle, Kobo, PocketBook, inkBook, Barnes&Noble Nook, Tolino, Booken Cybook, a w ostatnim czasie e-booki można odczytywać również na telefonach komórkowych i tabletach [2, 3, 5].

Przełomem w rozwoju czytników było wyprodukowanie przez firmę Josepha Jacobsona E Ink Corporation w 1997 roku papieru elektronicznego. W 2004 roku po raz pierwszy firma Sony zastosowała nowego rodzaju wyświetlacz z wykorzystaniem e-papieru, który nie emitował światła, lecz je odbijał, podobnie jak zwykła kartka papieru, co powodowało mniejsze zmęczenie oczu przy czytaniu książek elektronicznych [2, 3].

Obecnie na polskim rynku dostępnych jest kilkanaście modeli czytników.

Decydując się na kupno czytnika, powinno się wziąć pod uwagę klasyfikacje modeli: •• bez oświetlenia, •• z oświetleniem i ekranem 212 ppi, •• z oświetleniem i ekranem 300 ppi, •• z większym ekranem, •• wodoodporne.

Dodatkowo należy zwrócić uwagę na: •• producenta czytników, •• dostępność na polskim rynku, •• menu w języku polskim, •• obsługę urządzenia: klawiszowa lub dotykowa, •• dostęp do słowników i wikipedii, •• dostępne formaty odczytu książek elektronicznych, •• tryb odczytu .pdf, •• obrót ekranu, •• księgarnię producenta, •• aplikacje, •• Legimi, •• obsługę chmur i wysyłki na czytnik, •• organizację e-booków, •• gniazdo karty microSD, •• przeglądarkę internetową [5].

158

Anna Padzik

Rys. 2. Czytnik PocketBook Fot. Anna Padzik (Warszawa)

E-booki w medycynie

159

Pojawienie się Internetu jako szybkiego sposobu komunikowania się było dużym wydarzeniem również dla rynku wydawniczego. Wydawcy nagle musieli dostosować się do szybko zachodzących zmian, polegających na zainteresowaniu czytelników książek tradycyjnych – publikacjami elektronicznymi. Rynek wydawniczy w sposób naturalny i szybki zareagował na nową sytuację, tworząc księgarnie internetowe.

Początkowo księgarnie te za pomocą internetu umożliwiały zakup książek w formie tradycyjnej, ale z czasem zaczęto udostępniać również książki elektroniczne. Monopolistą w tej branży jest amerykański Amazon. Obecnie klientom oferowane są e-booki w multiformacie: .ePub, .mobi, .pdf i w zależności od posiadanego czytnika pobiera się publikację w odpowiednim formacie [2, 3].

W Polsce rynek e-booków zapoczątkowany w 2010 r. przez wydawnictwo Świat Książki rozwija się bardzo intensywnie. Obecnie książki sprzedawane są m.in. przez sklepy internetowe: Empik, Gandalf, Virtualo, Allegro, Amazon, Legimi, Publio.pl, Woblink.com, Nexto.pl, Ebookpoint.pl, Ravelo.pl. Dodatkowo można skorzystać z porównywarki cenowej e-booków na upolujebooka.pl.

E-booki w bibliotekach Dynamiczny rozwój technologii komunikacyjnych i systemu World Wide Web (WWW) przyczynił się do zmian w bibliotekach, zwłaszcza naukowych. Komputery, internet i strony „www” stworzyły nowe możliwości gromadzenia, udostępniania i zarządzania informacją. Katalog komputerowy w bibliotece stał się dostępny przez 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu, zamówienie lub rezerwacja książki mogą być złożone z dowolnego miejsca i o dowolnej porze. Obecnie w bibliotekach obok zbiorów tradycyjnych znajdują się również dokumenty elektroniczne, bazy danych, zasoby sieciowe, e-booki. Taki model biblioteki określany jest mianem biblioteki hybrydowej, jako przejściowy od biblioteki tradycyjnej do cyfrowej, poszerzającej systematycznie dostęp do sieciowych zasobów elektronicznych i zwiększającej ilość własnych zbiorów poprzez digitalizację. Wiele bibliotek korzysta również z baz książek elektronicznych dostępnych na platformach wydawców [6].

Platformy wydawnicze udostępniające e-booki •• IBUK Libra jest serwisem założonym w 2007 r. przez Wydawnictwo Naukowe PWN. Platforma ta udostępnia publikacje specjalistyczne, naukowe, popularnonaukowe, beletrystyczne w wersji elektronicznej. W serwisie tym można skorzystać z szybkiego dostępu do pozycji, stworzyć własną półkę z książkami po rejestracji i zalogowaniu się na swoje konto osobiste myIbuk, korzystać ze słowników i encyklopedii PWN, dodawać zakładki, robić własne notatki bezpośrednio w tekście, wyszukiwać frazy i słowa oraz tagować interesujące

160

Anna Padzik

fragmenty i zaznaczać je kolorami. Z zasobów IBUK Libra można korzystać na komputerach, tabletach czy smartfonach przy użyciu przeglądarek internetowych Google Chrome, Safari albo Mozilla Firefox, bez potrzeby instalowania specjalnego oprogramowania.

•• EbscoHost oferuje wiele kolekcji książek elektronicznych, m.in. kolekcje zawierające publikacje związane z medycyną i naukami pokrewnymi: –– eBook Academic Collection to pakiet zawierający ok. 180 tys. multidyscyplinarnych e-booków wydawców akademickich takich jak: Oxford University Press, Cambridge University Press, Harvard University Press, Elsevier, Taylor & Francis, John Wiley & Sons. Książki, głównie w języku angielskim, obejmują zakres tematyczny z dziedziny medycyny, sztuki, biznesu i ekonomii, edukacji, nauk humanistycznych i ścisłych przyrodniczych.

–– eBook Psychology Collection – kolekcja obejmująca ponad 500 pozycji z dziedziny psychoanalizy, psychoterapii, poradnictwa psychologicznego, psychologii społecznej, psychologii rozwojowej.

–– eBook Nursing Collection – kolekcja przeznaczona do korzystania w szpitalach, placówkach medycznych oraz w instytucjach akademickich z programami pielęgniarskimi lub pokrewnymi. Zawiera ponad 600 pozycji m.in. takich wydawnictw jak: Thieme Medical Publishing Inc., Oxford University Press, HCPro, Open International Publishing Limited, Sigma Theta Tau International, Springer Publishing Company.

–– eBook Clinical Collection – kolekcja przeznaczona do korzystania w warunkach klinicznych, w bibliotekach medycznych i akademickich instytucjach medycznych. Zawiera ponad 3800 pozycji dotyczących specjalności medycznych, pielęgniarskich i opieki zdrowotnej. Kluczowi wydawcy to John Wiley & Sons, Clinical Publishing Oxford, Springer Publishing, Demos Medical Publishing, Thieme Medical Publishing Inc., American Medical Association oraz World Scientific Publishing.

•• Wiley Online Library, Elsevier, Springer to bazy udostępniane w ramach krajowej licencji akademickiej koordynowanej przez ICM. Bazy dostępne są na platformach wydawców i archiwizowane są na platformie Infona w ICM, z prawem bezterminowego dostępu dla wszystkich instytucji zgłoszonych do licencji.

•• Wiley Online Library – zawiera ponad 21 000 książek naukowych, profesjonalnych podręczników, słowników podzielonych na 9 obszarów tematycznych, w tym dotyczących zdrowia i nauk medycznych. Kolekcja ta zawiera ponad 1600 tytułów m.in. z endokrynologii, patologii, immunologii, chirurgii, chorób wewnętrznych czy dermatologii.

E-booki w medycynie

161

•• Elsevier – książki online dostępne są na serwerze wydawcy Science Direct.

Licencja krajowa wykupiona przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego składa się z pakietu książek zawierającego: 1712 monografii z lat 2013–2014, 803 pozycje serii książkowych lub serii poradnikowych (tzw. handbooks) z lat 2011–2015. Instytucje, które zostały zgłoszone do licencji krajowej, uzyskują pełny dostęp do kolekcji książek i czasopism. Pozycje te archiwizowane są na serwerze Infona w ICM. •• Springer – w ramach licencji krajowej e-booki dostępne są na zasadzie licencji wieczystych lub testowych. Zostały zakupione archiwa 26 serii książkowych, które zawierają ponad 10 000 woluminów do rocznika 2008, ponad 16 000 książek anglojęzycznych wydanych w latach 2004–2005 oraz 2009–2011. W 2017 roku zakupiono ponad 9000 e-booków, w 2018 ponad 10 000 i około 10 000 w 2019 roku.

Książki te są archiwizowane na platformie Infona w ICM.

Zakończenie Rozwój technologii cyfrowych w znaczny sposób wpłynął na rozpowszechnienie nowej formy książki papierowej, czyli e-booka. Forma ta ma swoich zwolenników i przeciwników, i tak jak książka tradycyjna, ma swoje wady i zalety.

Ze względu na małą wielkość czytników, tabletów i smartfonów, książki elektroniczne są bardzo wygodne, ponieważ zawsze można mieć je przy sobie. Czytnik może pomieścić wiele tytułów. W łatwy sposób można dotrzeć do interesującego e-booka, kupując go i pobierając na swój czytnik. Książki w formie elektronicznej można również przechowywać na komputerze lub na stronie wydawcy na swoim koncie. Czytniki posiadają możliwość szybkiego odnalezienia fraz lub słów, zaznaczania zakładki z możliwością wydrukowania interesujących fragmentów. Czytnik daje możliwość dostosowania wielkości tekstu do potrzeb czytelnika poprzez zwiększenie czcionki i zmianę jej kroju, przez co czytanie staje się dużo wygodniejsze. Przed zakupieniem e-booka można zapoznać się z jego wersją demo i ocenić, czy daną pozycję warto nabyć. Niektóre e-booki można otrzymać bezpłatnie, w przypadku wygaśnięcia praw autorskich dla danej książki. Ponadto książka elektroniczna jest bardziej ekologiczna, ponieważ do jej produkcji nie jest wykorzystywany papier. Jednakże e-booki mają też wady, które przemawiają na korzyść książki tradycyjnej – czytnik to urządzenie działające na baterię, która może się rozładować. Książka tradycyjna ma własny urok, zapach, teksturę, czego e-book niestety nie posiada.

Mimo ciągłego rozwoju technologicznego, nie można przewidzieć, czy książka tradycyjna całkowicie zostanie wyparta przez e-booki, ponieważ jest to uzależnione od preferencji czytelniczych osób sięgających po książki [3, 7].

162

Anna Padzik Bibliografia

1. Bieńkowska B., Chamerska H.: Zarys dziejów książki. Warszawa 1987 2. Klukowski B.: E-booki w kraju i na świecie. Warszawa 2012 3. Nizianty M., Piechota A.: E-book – śmierć książki czy jej nowe życie? Historia, technologia, poezja, rynek. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia de Cultura, 2016, 8 (2): 100–116, https://studiadecultura.up.krakow.pl/issue/view/247 [dostęp: 25 V 2020 r.]

4. https://www.gutenberg.org/wiki/Main_Page [dostęp: 25 V 2020 r.]

5. https://swiatczytnikow.pl/czym-roznia-sie-od-siebie-czytniki-kindle-kobo-pocketbook-oraz-inkbook/?side [dostęp: 25 V 2020 r.]

6. Fryzowska-Chrobot I.: Usługi zdalne świadczone przez biblioteki naukowe na przykładzie Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie. [w:] Wojciechowska M., Cyrklaff-Gorczyca M. (red.): Mobilnie, interaktywnie, kompetentnie. Usługi, media i technologie informacyjno-komunikacyjne w nowoczesnej bibliotece. Warszawa 2019 7. https://www.gandalf.com.pl/blog/pojedynek-ksiazka-vs-e-book/ [dostęp: 25 V 2020 r.]

v

v

v

Streszczenie Rozwój technologii cyfrowych w znaczny sposób wpłynął na rozpowszechnienie nowej formy książki papierowej, czyli e-booka. W artykule przedstawiono historię rozwoju książki elektronicznej, formy publikowania oraz polskie i zagraniczne platformy wydawnicze udostępniające e-booki.

Słowa kluczowe: książki, książka elektroniczna, e-book, czytnik, platforma wydawnicza, kolekcje, bazy danych.

Summary The development of digital technologies has significantly influenced the spread of the new form of the paper book, which is e-book. The article presents the history of electronic book development, publishing forms and Polish and foreign publishing platforms providing e-books.

Keywords: books, electronic book, e-book, reader, publishing platform, collections as topic, databases as topic.

Z Ż YC I A B ibliot e ki

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

K

R

O

N

I

K

A

w

yda

R

Z

EŃ

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 165 -172

Wydarzyło się…

Biała Podlaska, 13 lutego 2020 r.

II Spotkanie miłośników muzyki POP z lat 60. XX wieku Zespół The Shadows 13 lutego 2020 roku w Oddziale Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki w Białej Podlaskiej odbyło się II spotkanie wspomnieniowe związane ze starą płytą gramofonową. Z odkurzonych płyt gramofonowych słuchaliśmy utworów zespołu The Shadows i charakterystycznego brzmienia gitary Hanka Marvina. Ciekawe komentarze prowadzącego spotkanie Mirosława Radeckiego wzbogacone prezentacją budziły żywą reakcję słuchaczy.

Spotkania z płytą gramofonową („Spotkania przy winylu”) mające charakter słowno-muzyczny cieszyły się zainteresowaniem fanów muzyki POP z lat 60. XX wieku i zapewne stanowić będą stały cykl spotkań.

Anna Daniewicz

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

166

Kronika wydarzeń

Goście spotkania, Ryszard Kotowski gra na gitarze oraz Mirosław Radecki – prowadzący spotkanie Archiwum Głównej Biblioteki Lekarskiej (Biała Podlaska)

Kronika wydarzeń

167

Zamość, 20 lutego–10 marca 2020 r.

Wystawa „Leopold Skulski. Farmaceuta i mąż stanu” w Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał w Zamościu 20 lutego 2020 r. w Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał w Zamościu – filii Muzeum Zamojskiego, odbyło się otwarcie wystawy „Leopold Skulski. Farmaceuta i mąż stanu”.

Twórcą wystawy jest Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki.

Leopold Skulski urodził się 15 listopada 1877 r. w Zamościu. Był farmaceutą, inżynierem chemikiem, działaczem politycznym.

W Sejmie Ustawodawczym 1919–1922 przewodniczył Komisji Robót Publicznych, był prezesem Narodowego Zjednoczenia Ludowego.

Powierzoną funkcję premiera sprawował od grudnia 1919 r. do czerwca 1920 r. Był ministrem spraw wewnętrznych od lipca 1920 r. do czerwca 1921 roku.

Organizatorami wystawy w Zamościu byli: dr n. przyr. Wojciech Giermaziak – dyrektor Głównej Biblioteki Lekarskiej, Andrzej Urbański – dyrektor Muzeum Zamojskiego w Zamościu, oraz dr Łukasz Kot – biograf Leopolda Skulskiego.

Podczas otwarcia wystawy dr Łukasz Kot otrzymał tytuł i medal Ambasadora Farmacji za popularyzację historii i tradycji polskiego aptekarstwa oraz farmacji.

Ekspozycja była dostępna do 10 marca 2020 roku.

Jolanta Lasocka

Wystawa „Leopold Skulski. Farmaceuta i mąż stanu” Archiwum Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał w Zamościu

168

Kronika wydarzeń

Dr Łukasz Kot przedstawia zgromadzonym gościom sylwetkę Leopolda Skulskiego Archiwum Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał w Zamościu

Przemawia dr Łukasz Kot, z lewej Anna Cichosz – wicedyrektor Muzeum Zamojskiego, i Wiktor Szukiel – redaktor naczelny „Czasopisma Aptekarskiego” Archiwum Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał w Zamościu

Kronika wydarzeń

169

Biała Podlaska, 28 lutego 2020 r.

Wystawa „Oddziały «Łupaszki»” W dniu 1 marca 2020 roku po raz dziesiąty obchodzony był w Polsce Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”, który został ustanowiony przez Sejm RP w 2011 roku z inicjatywy śp. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego.

Upamiętniając to święto, Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej w Białej Podlaskiej 28 lutego 2020 r. przygotował wydarzenie, podczas którego nastąpiło otwarcie wystawy „Oddziały «Łupaszki»” przygotowanej przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Warszawie przy współpracy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz wysłuchano prelekcji Pawła Skroka (IPN Lublin). Spotkanie cieszyło się ogromnym zainteresowaniem szkół bialskich, których przedstawiciele licznie uczestniczyli w prelekcji. Wystawa przedstawia na 22 wielkoformatowych panelach szlak bojowy 5. i 6. Wileńskiej Brygady Armii Krajowej oraz sylwetki płk. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” i jego podkomendnych.

Zygmunt Szendzielarz należał do pokolenia wolnej Polski, ukształtowanego w duchu patriotycznym, przywiązanego do tradycji niepodległościowych. Oficer kawalerii, uczestnik kampanii wrześniowej 1939 roku, szybko włączył się w organizację oddziałów partyzanckich Armii Krajowej na rodzinnej Wileńszczyźnie, zostając wkrótce jednym z najsłynniejszych jej dowódców. Ścigany przez Niemców, tropiony zawzięcie przez litewskich kolaborantów, polskich komunistów, sowieckich partyzantów…

Chronił przed represjami kresową społeczność polską, również z powodzeniem walczył z okupacyjnymi siłami niemieckimi, kolaboracyjnymi jednostkami litewskimi oraz sowiecką partyzantką. „Łupaszka”, aresztowany latem 1948 r., po ponad dwuletnim, niezwykle ciężkim śledztwie, został skazany za walkę o niepodległość Polski na 18-krotną karę śmierci. Zamordowano go trzy miesiące później.

Zygmunt Szendzielarz swoją partyzancką epopeję zaczynał w bardzo dramatycznych okolicznościach. Pierwszy oddział partyzancki Okręgu Wileńskiego AK ppor. Antoniego Burzyńskiego „Kmicica”, nad którym miał objąć dowództwo 26 sierpnia 1943 r., został podstępnie rozbity nad jeziorem Narocz przez partyzantkę sowiecką, a większość jego oficerów i żołnierzy wymordowano. Źródło: https://ipn.gov.pl/pl/aktualnosci/35880,Prezentacja-wystawy-Oddzialy-Lupaszki-Warszawa131-sierpnia-2016.html [dostęp: 25 V 2020 r.].

Anna Daniewicz

Goście spotkania Archiwum Głównej Biblioteki Lekarskiej (Biała Podlaska)

170

Kronika wydarzeń

Sławomir Potocki – kierownik Oddziału GBL w Białej Podlaskiej, i Paweł Skrok – prelegent z IPN w Lublinie, witają przybyłych Gości Archiwum Głównej Biblioteki Lekarskiej (Biała Podlaska)

Kronika wydarzeń

171

Józefów, 2 marca 2020 r.

Wystawa „Grota” w Szkole Podstawowej nr 3 im. Łączniczek Armii Krajowej w Józefowie W marcu 2020 r. w Szkole Podstawowej nr 3 im. Łączniczek Armii Krajowej w Józefowie była prezentowana wystawa „Stefan «Grot» Rowecki”.

Wystawa została przygotowana przez Główną Bibliotekę Lekarską im. Stanisława Konopki we współpracy z Archiwum Akt Nowych.

Generał był w okresie II wojny światowej ściśle związany z Józefowem. Willa „Jeżewo” została zakupiona przez Stefana Roweckiego w 1941 r. i mieszkał w niej do 1943 r. Zachowała się do dziś i znajduje się niedaleko Świdra. Obecnymi właścicielami domu są pp. Kinga i Arkadiusz Głogowscy. Organizują oni co roku w końcu czerwca uroczystości ku czci Generała, tzw. Wieczornice.

Uczniowie podczas zwiedzania wystawy z dużym zainteresowaniem zapoznali się z życiorysem generała, odbyła się też lekcja w otoczeniu 25 tablic ze zdjęciami, na których ukazano wiele ciekawych dokumentów przybliżających realia II wojny światowej. Taka lekcja historii wniosła bardzo dużo ważnych informacji o polskim bohaterze narodowym.

Stefan Paweł Rowecki (ur. 25 grudnia 1895 w Piotrkowie Trybunalskim, zm. między 2 a 7 sierpnia 1944 w obozie Sachsenhausen), polski wojskowy, generał dywizji Wojska Polskiego, Komendant Główny Związku Walki Zbrojnej od czerwca 1940 roku do lutego 1942 roku, dowódca Armii Krajowej od 14 lutego 1942 do 30 czerwca 1943 roku, teoretyk wojskowości. W konspiracji używał pseudonimów „Jan”, „Grabica”, „Tur”, „Inżynier”, „Rakoń”, „Kalina”, „Dulęba” i „Grot”.

Jolanta Lasocka

Uczniowie oglądają wystawę „Stefan «Grot» Rowecki” Archiwum Szkoły Podstawowej nr 3 im. Łączniczek Armii Krajowej w Józefowie

172

Kronika wydarzeń

Warszawa, marzec–maj 2020 r.

COVID-19 W związku z epidemią koronawirusa COVID-19, od 11 marca 2020 r. Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki została zamknięta dla Czytelników. 13 marca, decyzją Dyrektora GBL, Biblioteka zawiesiła swoją działalność do odwołania.

4 maja 2020 r. GBL wznowiła swoją działalność, bez stacjonarnej obsługi Czytelników.

Do momentu wdrożenia rozwiązań zapewniających bezpieczeństwo czytelników i pracowników Biblioteka realizowała zamówienia internetowe na tematyczne zestawienia literatury, kopie z materiałów bibliotecznych oraz potwierdzenia udziału w publikacjach naukowych. Wypożyczone przez Czytelników książki były prolongowane w systemie bibliotecznym automatycznie.

Iwona Fryzowska-Chrobot

nabibliot e czn e jpółc e

B I U L G Ł B I B L L EK 2020, nr 374, s. 173-192

Przedstawiamy wybór z nowości wydawniczych pierwszej połowy roku 2020 – z księgozbioru Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki.

150 przypadków EKG / John Hampton, David Adlam, Joanna Hampton ; red. nauk. oraz tł. z jęz. ang. Jacek Smereka. - 3 wyd. pol. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020.

Angielski medyczny / [aut. materiału leksykalnego Olga Rochowska-Siwiec, Anna Lipińska ; aut. ćwiczeń Anna Lipińska]. - Warszawa : Wydawnictwo Edgard, 2019.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

174

Na bibliotecznej półce Antybiotykoterapia w zakażeniach układu oddechowego / Tadeusz Płusa. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020.

Atlas endokrynologii u kobiet / Luis Raul Lepori ; [tł. i konsult. med. Andrzej Bieganowski]. - Warszawa : Wydawnictwo ARW DK MEDIA, cop. 2020.

Ból / pod red. Jana Dobrogowskiego, Jerzego Wordliczka, Magdaleny Kocot-Kępskiej. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020.

Na bibliotecznej półce

175

Choroba Parkinsona : od mechanizmów do leczenia / red. nauk. Andrzej Friedman ; [aut. Piotr Alster et al.]. Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2019.

Ciąża prawidłowa i wysokiego ryzyka : dobrostan psychiczny i jego wyznaczniki / Michalina Ilska. Warszawa : Difin, 2020.

CUSPE EEG Cyfrowy Ujednolicony System Prezentowania EEG : monografia = SCORE EEG Standardized Computer-based Organized Reporting of EEG / Magdalena Bosak [et al.]. - Warszawa : Medical Education Grupa Wydawnicza, 2019.

176

Na bibliotecznej półce Dermatologia dla kosmetologów / red. nauk. Zygmunt Adamski, Andrzej Kaszuba ; [aut. Wojciech Adamski et al.]. Wyd. 3. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2019.

Endokrynologia ginekologiczna : praca zbiorowa. Cz. 1, Zespół policystycznych jajników / pod red. Roberta Jacha, Artura Jakimiuka i Magdaleny Krzyczkowskiej-Sendrakowskiej ; [aut. Edyta Dutkiewicz et al.]. - Gdynia : Wydawnictwo Echokompendium, 2020.

Farmakoterapia chorób serca w podstawowej opiece zdrowotnej / pod red. Rafała Dąbrowskiego i Hanny Szwed ; [aut. rozdz. Marcin Barylski et al.]. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020.

Na bibliotecznej półce

177

Fizjoterapia w chorobach neurologicznych / red. Sheila Lennon, Gita Ramdharry, Geert Verheyden ; red. wyd. pol. Małgorzata Domagalska-Szopa ; [tł. z jęz. ang. Rafał Śmietana ; aut. Clare Bassile et al.]. - Wyd. 2. - Wrocław : Edra Urban & Partner, 2020.

Funkcjonowanie osób w starszym wieku / Marlena Kilian. Warszawa : Difin, 2020.

Interpretacja EKG : kurs podstawowy : zeszyt ćwiczeń / Małgorzata Kurpesa, Bartosz Szafran. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020.

178

Na bibliotecznej półce Masaż i inne techniki manualne stosowane u dzieci w zaburzeniach sensorycznych / Ewa Bartelmus. - Katowice : Elamed Media Group, 2019.

Neurologia. T. 1 / pod red. Adama Stępnia ; [aut. Dariusz Adamek et al.]. - Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2019.

Onkologia : podręcznik dla studentów medycyny : pomoc dydaktyczna dla lekarzy specjalizujących się w onkologii / pod red. Rafała Steca, Andrzeja Deptały, Marty Smoter ; [aut.

Magdalena Chmielowiec et al.]. - Gdańsk : Wydawnictwo AsteriaMed, 2019.

Na bibliotecznej półce

179

Padaczka u osób starszych / red. nauk. Joanna Jędrzejczak, Beata Majkowska-Zwolińska ; [aut. Joanna Jędrzejczak et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020.

Podologia : podręcznik dla studentów medycyny, podologii i kosmetologii / red. Damian Ziaja, Mariola Sznapka, Wacław Kuczmik ; red. meryt. Krzysztof Ziaja. - Gdańsk : Via Medica, 2020.

Poradnik pediatry 2020 / [oprac. red. Teresa Demitrescu ; aut. Teresa Demitrescu et al.]. - Wyd. 16. - Kraków ; Libertów : Wydawnictwo „Help-Med.”, cop. 2020.

180

Na bibliotecznej półce Praktyczna okulistyka dziecięca / Anna Gotz-Więckowska, Marta Pawlak. - Wrocław : Górnicki Wydawnictwo Medyczne, 2020.

Prawo farmaceutyczne / Magdalena Krekora, Marek Świerczyński, Elżbieta Traple. - 3 wyd., stan prawny na 23 października 2019 r. - Warszawa : Wolters Kluwer, 2020.

Procedury medyczne w ginekologii : praktyka położnej.

T. 1 / red. nauk. Maria Rabiej, Barbara Mazurkiewicz, Agnieszka Nowacka ; [aut. t. 1 Bożena Kulesza-Brończyk, Krystyna Piekut, Maria Rabiej]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020.

Na bibliotecznej półce

181

Przerzuty nowotworowe do wątroby / red. nauk. Marek Krawczyk, Paweł Nyckowski ; [aut. Andrzej Cieszanowski et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020.

Pulmonologia. Cz. 1 / pod red. Adama Antczaka ; [aut.

Adam Antczak et al.]. - Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020.

Rehabilitacja / pod red. Beaty Tarnackiej ; [aut. Beata Tarnacka et al.]. - Gdańsk : Wydawnictwo AsteriaMed, 2019.

182

Na bibliotecznej półce Rekomendacje diagnostyki i leczenia POChP / Adam Antczak, Damian Tworek. - Poznań : Termedia, 2019.

Reumoortopedia / Stefan Sell, Stefan Rehart ; red. nauk. wyd. pol. Jacek Kowalczewski ; przekł. Piotr Dudek, Dariusz Grzelecki ; [współaut. Heinrich Boehm et al.]. Otwock : MediSfera, cop. 2020.

Rezonans magnetyczny układu mięśniowo-szkieletowego : diagnostyka różnicowa / Gary M. Hollenberg, Eric P. Weinberg, Steven P. Meyers ; tł. z jęz. ang. Michał Wolańczyk. - Wyd. 1. pol. / red. nauk. Marek Sąsiadek. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020.

Na bibliotecznej półce

183

RODO w praktyce : 30 najczęstszych pytań i odpowiedzi dla podmiotów leczniczych / [aut. Piotr Glen et al. ; red.

Anna Śmigulska-Wojciechowska] - Wyd. 2. - Warszawa : Wydawnictwo Wiedza i Praktyka, cop. 2019.

Skóra lustrem ciała : zmiany skórne w chorobach narządów wewnętrznych / Joanna Maj ; (współaut. rozdz. 2) Magdalena Żychowska. - Warszawa : ITEM Publishing, cop. 2020.

Stany nagłe : hematologia i onkologia / red. nauk. Grzegorz Charliński ; [aut. Przemysław Adamczyk et al.]. Warszawa : Medical Tribune Polska, 2019.

184

Na bibliotecznej półce Stany nagłe : neurologia / pod red. Haliny Sienkiewicz-Jarosz ; [aut. Halina Sienkiewicz-Jarosz et al.]. - Wyd. 2. Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020.

Stwardnienie rozsiane / red. nauk. Jacek Losy ; [aut.

Monika Adamczyk-Sowa et al.]. - Wyd. 2. - Lublin : Wydawnictwo Czelej, cop. 2019.

Transplantologia praktyczna. T. 10, Transplantologia – medycyna przypadków czy przypadek medycyny? : X Kurs Transplantologii Praktycznej, Warszawa 8–9 marca 2019 = Transplantology – medicine of cases or case of medicine? : 10th Training Course of Practical Transplantology / red. nauk. Leszek Pączek, Bartosz Foroncewicz, Krzysztof Mucha ; aut. Bożena K. Budziszewska et al.] ; Klinika Immunologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych. Instytut Transplantologii im. prof. T. Orłowskiego. Warszawski Uniwersytet Medyczny. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, cop. 2019.

Na bibliotecznej półce

185

Udar mózgu / Peter Kraft (red.) ; współpr. Peter Kraft [et al. ; tł. z jęz. niem. Małgorzata Góral]. - Wyd. 1. pol. / red. nauk. Sławomir Budrewicz. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020.

Ultrasonografia w ginekologii i położnictwie / Marek Pietryga. - Poznań : Wydawnictwo Exemplum, 2020.

Wybrane problemy zdrowotne małego dziecka oraz zaburzenia karmienia u niemowląt i dzieci : ujęcie interdyscyplinarne / red. nauk. Wioletta Pawlukowska, Iwona Rotter ; [aut. Elżbieta Baryła-Pankiewicz et al.]. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, 2019.

186

Na bibliotecznej półce

●● 30 lat Dolnośląskiej Izby Lekarskiej w obiektywie : 1989-2019 / [red. Magdalena Janiszewska]. Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2019. ●● 100-lecie służb sanitarnych w Polsce / Jarosław Pinkas. Antologia plakatu prozdrowotnego ze zbiorów Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki : wydanie jubileuszowe / Wojciech Giermaziak ; Główny Inspektorat Sanitarny, Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki. Warszawa : Główna Biblioteka Lekarska, 2019. ●● 150 przypadków EKG / John Hampton, David Adlam, Joanna Hampton ; red. nauk. oraz tł. z jęz. ang.

Jacek Smereka. - 3 wyd. pol. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● 365 dni bez cukru : niepodlegający modom kodeks zdrowego żywienia i odnowy biologicznej wraz z książką kucharską / Sarah Wilson ; [tł. Maciej Wacław i Katarzyna Bieńkowska]. - Bielsko-Biała : Wydawnictwo Pascal, 2019. ●● XLIX Ogólnopolska Konferencja Studentów Uczelni Medycznych w Szczecinie : książka abstraktów = IV International Medical Student’s [!] Conference in Szczecin : the book of abstracts : 15-17.03.2019 / [red. Sylwia Morawska, Igor Feszak, Agata Salabura]. - Wyd. 1., dodr. 1. - Szczecin : Studenckie Towarzystwo Naukowe STN PUM : Zapol Sobczyk, cop. 2019. ●● Angielski medyczny / [aut. materiału leksykalnego Olga Rochowska-Siwiec, Anna Lipińska ; aut. ćwiczeń Anna Lipińska]. - Warszawa : Wydawnictwo Edgard, 2019. ●● Antybiotykoterapia w zakażeniach układu oddechowego / Tadeusz Płusa. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020. ●● Atlas endokrynologii u kobiet / Luis Raul Lepori ; [tł. i konsult. med. Andrzej Bieganowski]. Warszawa : Wydawnictwo ARW DK MEDIA, cop. 2020. ●● Atlas niedokrwistości z niedoboru żelaza / Luis Raul Lepori ; [tł. i konsult. med. Andrzej Bieganowski]. - Warszawa : Wydawnictwo ARW DK Media Poland, cop. 2020. ●● Atlas zespołu metabolicznego / Luis Raul Lepori ; [tł. i konsult. med. Ewa Kiszczak-Bochyńska]. Warszawa : Wydawnictwo DK Media Poland, cop. 2019. ●● Bibliografia dorobku pracowników Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego : 1912-2018 / [oprac., układ i red. Jan Bienias ; współpr. Maja Brzozowska, Mariusz Pasznik] ; Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN. - Warszawa : Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN, 2019. ●● Biochemistry laboratory : for students of School of Medicine in English Jagiellonian University Medical College / ed. by Piotr Laidler, Barbara Piekarska, Maria Wróbel ; auth. Joanna Dulińska-Litewka [et al.] ; transl. to Eng. Anna Bentke [et al.]. - 2nd ed. corrected and supplemented. - Krakow : Jagiellonian University Press, 2019. ●● Ból / pod red. Jana Dobrogowskiego, Jerzego Wordliczka, Magdaleny Kocot-Kępskiej. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020. ●● Być lekarzem świadkiem uzdrawiającej miłości Boga : wybrane wypowiedzi do lekarzy Katolickiego Stowarzyszenia Lekarzy Polskich Oddziału Mazowieckiego bł. dr Ewy Noiszewskiej oraz do Środowiska Medycznego Świętej Rodziny / Stanisław Warzeszak ; oprac. Grażyna Rybak ; [oprac. tekstu poświęconego prof. Lejeune’owi Alicja Moszczyńska-Kowalska]. - Warszawa : Wydawnictwo Sióstr Loretanek, 2019. ●● Chemia analityczna : podejście praktyczne / E. Hywel Evans, Mike E. Foulkes ; red. nauk. Bogusław Buszewski ; [zespół tł. Bogusław Buszewski et al.]. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020. ●● Choroba Parkinsona : od mechanizmów do leczenia / red. nauk. Andrzej Friedman ; [aut. Piotr Alster et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2019.

Na bibliotecznej półce

187

●● Choroby nerek : kompendium / red. nauk. Andrzej Więcek, Teresa Nieszporek ; [aut. Marcin Adamczak et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Choroby zakaźne według Mandella, Douglasa i Benetta / [red.] John E. Bennett, Raphael Dolin, Martin J. Blaser ; red. nauk. wyd. pol. Brygida Knysz ; przekł. Maja Copik ; [aut. Frederick M. Abrahamian et al.]. - Warszawa : Medipage, cop. 2020. ●● Ciąża prawidłowa i wysokiego ryzyka : dobrostan psychiczny i jego wyznaczniki / Michalina Ilska. Warszawa : Difin, 2020. ●● Cukrzyca w Polsce : musi być lepiej : „palące” postulaty lekarzy i pacjentów kierowane do państwowych i społecznych organizatorów i menedżerów opieki diabetologicznej. Diabetologia publiczna : zwiększa jakość wyników leczenia i życia osób z cukrzycą / Jan Tatoń [et al.]. - [Działdowo : Polskie Stowarzyszenie Diabetyków, Koło Miejsko-Powiatowe, 2019]. ●● CUSPE EEG Cyfrowy Ujednolicony System Prezentowania EEG : monografia = SCORE EEG Standardized Computer-based Organized Reporting of EEG / Magdalena Bosak [et al.]. - Warszawa : Medical Education Grupa Wydawnicza, 2019. ●● Dermatologia dla kosmetologów / red. nauk. Zygmunt Adamski, Andrzej Kaszuba ; [aut. Wojciech Adamski et al.]. - Wyd. 3. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2019. ●● Dieta seniora / Ewa Jarosz ; opieka meryt. Anna Kołłajtis-Dołowy. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2019. ●● Doping w sporcie / [red. nauk.] Andrzej Pokrywka, Magdalena Bujalska-Zadrożny, Artur Mamcarz ; [aut. Dariusz Błachnio et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Endokrynologia ginekologiczna : praca zbiorowa. Cz. 1, Zespół policystycznych jajników / pod red. Roberta Jacha, Artura Jakimiuka i Magdaleny Krzyczkowskiej-Sendrakowskiej ; [aut. Edyta Dutkiewicz et al.]. - Gdynia : Wydawnictwo Echokompendium, 2020. ●● Endoskopia przewodu pokarmowego : podręczne kompendium / Andrzej Budzyński [et al.] ; red. nauk. Jacek Sobocki. - Lublin : Wydawnictwo Makmed, 2019. ●● English for medical professions / Monika Nowicka. - Poznań : Centrum Rozwoju Edukacji Edicon, [2019]. ●● Fizjoterapia w chorobach neurologicznych / red. Sheila Lennon, Gita Ramdharry, Geert Verheyden ; red. wyd. pol. Małgorzata Domagalska-Szopa ; [tł. z jęz. ang. Rafał Śmietana ; aut. Clare Bassile et al.]. - Wyd. 2. - Wrocław : Edra Urban & Partner, 2020. ●● Farmakoterapia chorób serca w podstawowej opiece zdrowotnej / pod red. Rafała Dąbrowskiego i Hanny Szwed ; [aut. rozdz. Marcin Barylski et al.]. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2020. ●● Funkcjonowanie osób w starszym wieku / Marlena Kilian. - Warszawa : Difin, 2020. ●● Gabinet stomatologiczny : zmiany prawne od 1 stycznia 2020 roku : e-dokumentacja, e-recepty, e-skierowania / [aut. Maciej Lipka et al.]. - Warszawa : Wiedza i Praktyka, [2019]. ●● Gastroenterologia. Cz. 1 / pod red. Andrzeja Dąbrowskiego ; [aut. Agnieszka Bakuła et al.]. Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2019. ●● Gastroenterologia. Cz. 2 / pod red. Andrzeja Dąbrowskiego ; [aut. Dorota Baczewska-Mazurkiewicz et al.]. - Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2019. ●● „Gdy tylko spojrzy niebieskie oko...” : o profesorze okuliście, jego błogosławionej córce lekarce i rodzinie Noiszewskich / Alicja Moszczyńska-Kowalska. - Szymanów ; Warszawa : Wydawnictwo Sióstr Loretanek, cop. 2019. ●● Gender w świetle faktów medycznych / Krzysztof L. Krzystyniak, Hanna M. Kalota. - Warszawa : Wydawnictwo Medyk, cop. 2019.

188

Na bibliotecznej półce

●● Ginekologia : algorytmy oparte na dowodach naukowych / Jyotsna Pundir, Arri Coomarasamy ; [red. nauk. pol. wyd. Artur Jakimiuk ; przekł. Tadeusz Issat]. - Warszawa : MediPage, cop. 2019. ●● Ginekologia estetyczna : techniki zabiegowe / red. Christine A. Hamori, Paul E. Banwell, Red Alinsod ; il. Brenda L. Bunch [et al. ; tł. z jęz. ang. Karolina Garnicka-Jasińska, Milena Sęp]. Wyd. 1. pol. / red. nauk. Tomasz Paszkowski. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2019. ●● Indeks leków 6/2019 : aktualne ceny 1 listopada 2019 / [red. prowadzący Bartłomiej Rogoż, Bernard Wirkijowski ; zespół red. Patrycja Brzukała et al.]. - Kraków : Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, cop. 2019. ●● Intensywna terapia, medycyna ratunkowa, krwiolecznictwo : Kraków 4–7 grudnia 2019 / pod red.

Janusza Andresa, Rafała Drwiły i Marcina Wąsowicza ; Ośrodek Regionalny CEEA w Krakowie. Kraków : Ośrodek Regionalny CEEA, 2019. ●● Interakcje leków w psychiatrii / Jarosław Woroń, Marcin Siwek, Anna Wasik. - Gdańsk : Wydawnictwo AsteriaMed, 2019. ●● Interpretacja EKG : kurs podstawowy : zeszyt ćwiczeń / Małgorzata Kurpesa, Bartosz Szafran. Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Jak wzmocnić serce : wskazówki i przepisy. - Kraków : M. Wydawnictwo, cop. 2019. ●● Jak zrozumieć łuszczycę : aspekty medyczne i medycyna uzupełniająca / pod red. Joanny Narbutt i Aleksandry Lesiak. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2019. ●● Jelita wiedzą lepiej : jak zrewolucjonizować sposób odżywiania i zmienić od wewnątrz swoje ciało / Michael Mosley ; tł. Aleksandra Żak. - Wyd. 1., dodr. - Kraków : Otwarte, 2019. ●● Kardiolog na ostrym dyżurze / [red.] Jarosław Drożdż, Waldemar Machała ; [zespół aut. Izabela Adamowicz et al.]. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2019. ●● Kolokacje medyczne do tłumaczeń wysokospecjalistycznych : polsko-angielskie, angielsko-polskie / Arkadiusz Badziński, Alicja Grzanka, Romuald Wojnicz. - Katowice : Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, cop. 2020. ●● Kompendium lekarza dentysty : podręczny skrypt praktyka / red. Marta Tanasiewicz. - Katowice : Elamed Media Group, 2019. ●● Kompetencje psychologiczne w pracy lekarza / red. nauk. Ewa Mojs i Grażyna Teusz ; Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. - Poznań : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, 2019. ●● Kontrole w placówce medycznej i gabinecie / [aut. Marta Bogusiak et al.]. - Warszawa : Wiedza i Praktyka, [2019]. ●● Kryzys psychiczny : odzyskiwanie zdrowia, wsparcie społeczne, praca socjalna / Paweł Bronowski, Hubert Kaszyński, Olga Maciejewska. - Warszawa : Difin, 2019. ●● Leczenie bólu neuropatycznego : stan wiedzy na rok 2019 / Agnieszka Sękowska, Małgorzata Malec-Milewska. - Wyd. 2., uzup. - Warszawa : Medical Education Wydawnictwo, 2019. ●● LEK na 200 : zbiór zadań zamkniętych wraz z odpowiedziami : dla lekarzy przygotowujących się do Lekarskiego Egzaminu Końcowego. T. 1 / Paweł Natora, Gabriela Koza-Natora. - Wyd. 11., edycja luty 2020. - [Włynkówko] : Medway, 2020. ●● LEK na 200 : zbiór zadań zamkniętych wraz z odpowiedziami : dla lekarzy przygotowujących się do Lekarskiego Egzaminu Końcowego. T. 2 / Paweł Natora, Gabriela Koza-Natora. - Wyd. 11., edycja luty 2020. - [Włynkówko] : Medway, 2020. ●● LEPoLEK 5. T. 1 / red. Damian Wesołowski ; zespół LEPoLEK-a Małgorzata Andrzejewska [et al.]. Szczecin : Lepobooks, cop. 2020.

Na bibliotecznej półce

189

●● LEPoLEK 5. T. 2 / red. Damian Wesołowski ; zespół LEPoLEK-a Małgorzata Andrzejewska [et al.]. Szczecin : Lepobooks, 2020. ●● Lit : niezwykły lek w psychiatrii / Janusz Rybakowski. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2019. ●● Masaż i inne techniki manualne stosowane u dzieci w zaburzeniach sensorycznych / Ewa Bartelmus. - Katowice : Elamed Media Group, 2019. ●● Miodolecznictwo [oprac. Marek Czekański, Sławomir Rusin]. - Wyd. 2. popr. - Kraków : Wydawnictwo M, cop. 2019. ●● Mniszek lekarski w walce z nowotworami / Zbigniew T. Nowak. - Kraków : Aromat Słowa, cop. 2019. ●● Neurologia. T. 1 / pod red. Adama Stępnia ; [aut. Dariusz Adamek et al.]. - Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2019. ●● Niepłodność 2 : najnowsze rekomendacje / red. nauk. Piotr Laudański ; [aut. Piotr Laudański et al.]. Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie , 2019. ●● Onkologia : podręcznik dla studentów medycyny : pomoc dydaktyczna dla lekarzy specjalizujących się w onkologii / pod red. Rafała Steca, Andrzeja Deptały, Marty Smoter ; [aut. Magdalena Chmielowiec et al.]. - Gdańsk : Wydawnictwo AsteriaMed, 2019. ●● Opiekun medyczny 532102 : kwalifikacja MED.03 : świadczenie usług pielęgnacyjno-opiekuńczych osobie chorej i niesamodzielnej / Tamara Dziermańska, Elżbieta Małek, Iwona Puciłowska ; [oprac. meryt. i red. Joanna Kania - red. prowadzący]. - Wyd. 3. - Warszawa : Wydawnictwo Edukacyjne ESAN, 2019. ●● Optymalne żywienie w sporcie : dieta dostosowana do dyscypliny sportu / Wolfgang Friedrich ; [tł.]

Agata Janiszewska. - Wyd. 1. pol. / red. nauk. Joanna Wyka. - Wrocław : MedPharm Polska, cop. 2020. ●● Padaczka u osób starszych / red. nauk. Joanna Jędrzejczak, Beata Majkowska-Zwolińska ; [aut.

Joanna Jędrzejczak et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Pharmindex Brevier : podręczny indeks leków 2020/1. - Warszawa : PHARMINDEX Poland, cop. 2019. ●● Pharmindex : kompendium leków / Pharmindex Poland. - Wyd. 25. - Warszawa : PHARMINDEX Poland, cop. 2019. ●● Pharmindex receptariusz : styczeń–luty 2020 : na podstawie Obwieszczenia Ministra Zdrowia z 20 grudnia 2019 r. - Warszawa : Pharmindex Poland, 2020. ●● Pięć modeli osteopatycznych : uzasadnienie, zastosowanie, integracja : od tradycji do innowacji w osteopatii ukierunkowanej na człowieka / Paolo Tozzi, Christian Lunghi, Giampiero Fusco ; red. wyd. pol. Marcin Szkolnicki ; [tł. Magdalena Klimaszewska, Dariusz Kowalski, Magdalena Kulczyńska]. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2019. ●● Pionowa i pozioma augmentacja wyrostka zębodołowego : nowe perspektywy / Istvan Urban ; red. nauk. wyd. pol. [i tł. z jęz. ang. Bartosz Suliborski]. - Warszawa : Quintessence Publishing Polska, cop. 2020. ●● Pod nóż : 28 niezwykłych operacji w historii chirurgii / Arnold van de Laar ; przeł. z jęz. niderl.

Małgorzata Diederen-Woźniak. - Kraków : Wydawnictwo Literackie, 2019. ●● Podologia / red. nauk. Maria Klamczyńska, Magdalena Ciupińska ; [aut. Michał Baryń et al.]. Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Podologia : podręcznik dla studentów medycyny, podologii i kosmetologii / red. Damian Ziaja, Mariola Sznapka, Wacław Kuczmik ; red. meryt. Krzysztof Ziaja. - Gdańsk : Via Medica, 2020. ●● Podstawy leczenia żywieniowego / Mikołaj Spodaryk. - Kraków : Krakowskie Wydawnictwo Scientifica, 2019.

190

Na bibliotecznej półce

●● Poradnik pediatry 2020 / [oprac. red. Teresa Demitrescu ; aut. Teresa Demitrescu et al.]. - Wyd. 16. Kraków ; Libertów : Wydawnictwo „Help-Med.”, cop. 2020. ●● Postawa ciała w ujęciu holistycznym : praktyczne porady, przykłady ćwiczeń / [aut.: Marta Florczuk et al. ; konsult. meryt. Edyta Łukasik]. - Warszawa : Wiedza i Praktyka, [2019]. ●● Potęga podświadomości / Joseph Murphy ; z ang. przeł. Ewa Westwalewicz-Mogilska. - Wyd. nowe uzup. - Warszawa : Wydawnictwo Świat Książki, 2019. ●● Poznawanie Kępińskiego : biografia psychiatry / Anna Mateja ; konsult. i opieka meryt. Jacek Bomba. - Kraków : Wydawnictwo Literackie, 2019. ●● Praktyczna okulistyka dziecięca / Anna Gotz-Więckowska, Marta Pawlak. - Wrocław : Górnicki Wydawnictwo Medyczne, 2020. ●● Praktyczny poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem / [Maria Magdalena Bujnowska-Fedak et al. ; red. nauk. Maria Magdalena Bujnowska-Fedak]. - Warszawa : ITEM Publishing, cop. 2019. ●● Prawo farmaceutyczne / Magdalena Krekora, Marek Świerczyński, Elżbieta Traple. - 3 wyd., stan prawny na 23 października 2019 r. - Warszawa : Wolters Kluwer, 2020. ●● Procedury medyczne w ginekologii : praktyka położnej. T. 1 / red. nauk. Maria Rabiej, Barbara Mazurkiewicz, Agnieszka Nowacka ; [aut. t. 1 Bożena Kulesza-Brończyk, Krystyna Piekut, Maria Rabiej]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Przerzuty nowotworowe do wątroby / red. nauk. Marek Krawczyk, Paweł Nyckowski ; [aut. Andrzej Cieszanowski et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Psychologia potrzeb osób starszych : potrzeby psychospołeczne po 65. roku życia / Joanna Kliszcz. Warszawa : Difin, 2019. ●● Pulmonologia. Cz. 1 / pod red. Adama Antczaka ; [aut. Adam Antczak et al.]. - Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020. ●● Recepta na adrenalinę : Napoleon Cybulski i krakowska szkoła fizjologów / Anna Mateja. Wołowiec : Wydawnictwo Czarne, 2019. ●● Rehabilitacja / pod red. Beaty Tarnackiej ; [aut. Beata Tarnacka et al.]. - Gdańsk : Wydawnictwo AsteriaMed, 2019. ●● Reklama apteki : czy naprawdę wszystko jest zabronione? : praktyczny przewodnik po możliwych formach aktywności / Mateusz Dończyk, Marcin Stupak. - Stan prawny na 19 listopada 2019 r. Warszawa : Wolters Kluwer, 2020. ●● Rekomendacje diagnostyki i leczenia POChP / Adam Antczak, Damian Tworek. - Poznań : Termedia, 2019. ●● Reumoortopedia / Stefan Sell, Stefan Rehart ; red. nauk. wyd. pol. Jacek Kowalczewski ; przekł.

Piotr Dudek, Dariusz Grzelecki ; [współaut. Heinrich Boehm et al.]. - Otwock : MediSfera, cop. 2020. ●● Rezonans magnetyczny układu mięśniowo-szkieletowego : diagnostyka różnicowa / Gary M. Hollenberg, Eric P. Weinberg, Steven P. Meyers ; tł. z jęz. ang. Michał Wolańczyk. - Wyd. 1. pol. / red. nauk. Marek Sąsiadek. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● RODO w gabinecie stomatologa / Ewa Mazur-Pawłowska. - Stan prawny: jesień 2019 r. - Warszawa : Wydawnictwo SPSmedia Piotr Szymański, 2019. ●● RODO w praktyce : 30 najczęstszych pytań i odpowiedzi dla podmiotów leczniczych / [aut. Piotr Glen et al. ; red. Anna Śmigulska-Wojciechowska] - Wyd. 2. - Warszawa : Wydawnictwo Wiedza i Praktyka, cop. 2019. ●● Rozliczanie czasu pracy w podmiotach leczniczych w 2020 roku : jak uniknąć błędów / Piotr Ciborski, Joanna Suchanowska. - Wyd. 4. - Warszawa : Wiedza i Praktyka, cop. 2019.

Na bibliotecznej półce

191

●● Ruch naturalny w praktyce / Erwan le Corre ; [przekł. Katarzyna Babicz et al.]. - Wyd. pol. - Łódź : Galatyka, cop. 2019. ●● Seks a zdrowie psychiczne : monografia naukowa / pod red. Marty Dębowskiej, Agaty Szulc, Piotra Gałeckiego ; [aut. Daniel Bąk et al.]. - Warszawa : Wydawnictwo Medyk, cop. 2019. ●● Siostra Ewa Noiszewska : niepokalanka (1885-1942) / Ewa Jabłońska-Deptuła. - Wyd. 2. przejrz. i popr. - Szymanów ; Warszawa : Wydawnictwo Sióstr Loretanek, cop. 2019. ●● Skóra lustrem ciała : zmiany skórne w chorobach narządów wewnętrznych / Joanna Maj ; (współaut. rozdz. 2) Magdalena Żychowska. - Warszawa : ITEM Publishing, cop. 2020. ●● Słownik pojęć medycznych : angielsko-polski, polsko-angielski : angiologia / pod red. Zbigniewa Krasińskiego. - Gdańsk : Wydawnictwo AsteriaMed, 2019. ●● Spirometria przez przypadki / Katarzyna Górska, Marta Maskey-Warzęchowska. - Warszawa : ITEM Publishing, cop. 2019. ●● Standardy żywienia dojelitowego i pozajelitowego / aut. Stanisław Kłęk [et al.] ; red. Polskie Towarzystwo Żywienia Pozajelitowego, Dojelitowego i Metabolizmu ; przy współpr. z Polskim Towarzystwem Dietetyki [et al.]. - Kraków : Krakowskie Wydawnictwo Scientifica, 2019. ●● Stany nagłe : hematologia i onkologia / red. nauk. Grzegorz Charliński ; [aut. Przemysław Adamczyk et al.]. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2019. ●● Stany nagłe : neurologia / pod red. Haliny Sienkiewicz-Jarosz ; [aut. Halina Sienkiewicz-Jarosz et al.]. - Wyd. 2. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2020. ●● Stulecie chirurgów : według zapisków mojego dziadka, chirurga H.St. Hartmanna / Jürgen Thorwald ; przeł. Karol Bunsch. - Wyd. 2. (5). - Kraków : Wydawnictwo Znak, 2019. ●● Stulecie trucicieli / Linda Stratmann ; [tł. Katarzyna Skawran]. - Wyd. 2. - Warszawa : Wydawnictwo RM, cop. 2019. ●● Stwardnienie rozsiane / red. nauk. Jacek Losy ; [aut. Monika Adamczyk-Sowa et al.]. - Wyd. 2. Lublin : Wydawnictwo Czelej, cop. 2019. ●● Stwardnienie rozsiane : od chemokin do przeciwciał monoklonalnych / red. nauk. Robert Bonek ; [aut. Ewa Betscher et al.]. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● System ochrony zdrowia w Polsce / Piotr Bromber [et al.]. - Wyd. 2. - Warszawa : CeDeWu, 2020. ●● Szpital Bersohnów i Baumanów w Warszawie / Hanna Węgrzynek, Konrad Zieliński. - Warszawa : Muzeum Getta Warszawskiego, 2019. ●● Sztuka stawiania baniek : podstawy, wykonanie, naturalne metody leczenia / Hedwig Piotrowski-Manz ; [tł. Joanna Kmiecik]. - Pelpin : Wydawnictwo Bernardinum, 2020. ●● Terapia płodu / red. nauk. Krzysztof Szaflik ; [aut. Janusz Bohosiewicz et al.]. - Warszawa : Medical Tribune Polska, 2019. ●● Terapie biologiczne i innowacyjne w reumatologii / red. nauk. Sławomir Jeka ; [aut. rozdz. Tacjana Barczyńska et al.]. - Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2019. ●● Transplantologia praktyczna. T. 10, Transplantologia - medycyna przypadków czy przypadek medycyny? : X Kurs Transplantologii Praktycznej, Warszawa 8–9 marca 2019 = Transplantology – medicine of cases or case of medicine? : 10th Training Course of Practical Transplantology / red. nauk. Leszek Pączek, Bartosz Foroncewicz, Krzysztof Mucha ; aut. Bożena K. Budziszewska et al.] ; Klinika Immunologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych. Instytut Transplantologii im. prof. T. Orłowskiego. Warszawski Uniwersytet Medyczny. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, cop. 2019.

192

Na bibliotecznej półce

●● Trychologia i kosmetologia w praktyce : wybrane aspekty / Weronika Patrycja Słupek ; [Katarzyna Bernacka - rozdział Praktyka kosmetologiczna]. - Warszawa : Well Concept s.c., 2019. ●● Udar mózgu / Peter Kraft (red.) ; współpr. Peter Kraft [et al. ; tł. z jęz. niem. Małgorzata Góral]. Wyd. 1. pol. / red. nauk. Sławomir Budrewicz. - Wrocław : Edra Urban & Partner, cop. 2020. ●● Ultrasonografia w ginekologii i położnictwie / Marek Pietryga. - Poznań : Wydawnictwo Exemplum, 2020. ●● W czepku urodzone : o niewidzialnych bohaterkach szpitalnych korytarzy / Weronika Nawara. Kraków : Wydawnictwo Otwarte, 2019. ●● Warsztaty intymności / Agnieszka Szeżyńska. - Kraków : Otwarte, 2020. ●● Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw / Beata Przygoda [et al.].

- Wyd. 7. zm., 1 dodr. - Warszawa : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020. ●● Weterynaria Dolnośląska w 100-leciu Polskiej Służby Weterynaryjnej : praca zbiorowa / pod red.

Jana Dorobka. - Wrocław : Dolnośląska Izba Lekarsko-Weterynaryjna, 2019. ●● Wspomnienia i zapisy archiwalne : kronika Szpitala Maltańskiego 1939–1940 / pod red. Wojciecha Giermaziaka ; Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki. - Warszawa : Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki, 2019. ●● Wybrane problemy zdrowotne małego dziecka oraz zaburzenia karmienia u niemowląt i dzieci : ujęcie interdyscyplinarne / red. nauk. Wioletta Pawlukowska, Iwona Rotter ; [aut. Elżbieta Baryła-Pankiewicz et al.]. - Szczecin : Wydawnictwo Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, 2019. ●● Wypadki przy pracy i choroby zawodowe : kompendium wiedzy : praca zbiorowa / aut. Jan M. Pióro [et al.]. - Stan prawny: styczeń 2019. - Warszawa : Wydawnictwo Wiedza i Praktyka, cop. 2019. ●● Zaburzony umysł : co nietypowe mózgi mówią o nas samych / Eric R. Kandel ; tł. Dariusz Rossowski. Kraków : Copernicus Center Press, 2020. ●● Zawroty głowy : podstawy diagnostyki i rehabilitacji : atlas ćwiczeń / pod red. Ewy Zamysłowskiej-Szmytke, Jacka Durmały ; [aut. Krzysztof Czernicki et al.]. - Wrocław : MedPharm, cop. 2020. ●● Zdrowa ciąża na diecie wegańskiej : holistyczne podejście do ciąży na diecie roślinnej / Reed Mangels ; [tł. Magdalena Ryżewska]. - Łódź : Studio Koloru, 2019.

opracował Dział Budowy Księgozbioru Głównej Biblioteki Lekarskiej

nas

I

a

u

torzy

374

Urszula Drogoń absolwentka Wydziału Medycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego na kierunku Fizjoterapia. Pracownik Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Rzeszowie.

Iwona Fryzowska-Chrobot z wykształcenia archiwista, filolog. Ukończyła podyplomowe studia w zakresie bibliotek naukowych na Uniwersytecie Warszawskim. Pracuje w Głównej Bibliotece Lekarskiej od 1991 r.

Początkowo w Zakładzie Naukowej Informacji Medycznej przy tworzeniu Polskiej Bibliografii Lekarskiej. Od 1996 r. kierownik Sekcji w Dziale Gromadzenia Zbiorów. Od 2006 r. kierownik Działu Opracowania Zbiorów. Obecnie kieruje Działem Budowy Księgozbioru, powstałym z połączenia działów Gromadzenia i Opracowania Zbiorów oraz pełni funkcję wicedyrektora ds. bibliotecznych. Brała aktywny udział w pracach przy wdrożeniu zintegrowanego systemu bibliotecznego Prolib w GBL. Odpowiedzialna za tworzenie głównego Katalogu OPAC, Centralnego Katalogu Czasopism Zagranicznych oraz za działalność Centrum Dokumentacji WHO w Głównej Bibliotece Lekarskiej.

Wojciech Giermaziak dr n. przyr., farmaceuta, dyrektor Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki. Założyciel i pierwszy dyrektor Muzeum Farmacji w Łodzi, przewodniczący Komisji Farmakopei przy Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, członek Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, Polskiego Towarzystwa Farmakoekonomicznego i Polskiego Towarzystwa Farmakologicznego. Autor licznych opracowań i artykułów (w czasopismach polskich i zagranicznych) z dziedziny historii farmacji i medycyny, farmakoekonomiki oraz farmakologii.

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

Anita Kasprzycka mgr historii ze specjalnością archiwistyka, absolwentka Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach – filia w Piotrkowie Trybunalskim; ukończone studia podyplomowe Prawo w ochronie zdrowia w Wyższej Szkole Planowania Strategicznego w Dąbrowie Górniczej. Obecnie kierownik Oddziału Głównej Biblioteki Lekarskiej w Piotrkowie Trybunalskim.

Henryk Mruk prof. zw. dr hab. Henryk Mruk jest profesorem zwyczajnym w Katedrze Zarządzania Międzynarodowego na Wydziale Gospodarki Międzynarodowej Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Zainteresowania badawcze koncentrują się na problematyce marketingu, zachowań konsumentów, komunikacji marketingowej oraz na przywództwie.

Opublikował ponad 900 pozycji zwartych i artykułowych.

Wypromował ponad 450 magistrów oraz 38 doktorów.

Jest cenionym wykładowcą na wszystkich poziomach studiów, szczególnie na studiach podyplomowych oraz programach MBA.

Anna Padzik mgr informacji naukowej, absolwentka Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Pracownik (kustosz) Centrum Informacji Medycznej Głównej Biblioteki Lekarskiej.

Beata Postołowicz absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego – magister informacji naukowej i bibliotekoznawstwa.

Od 2005 roku pracownik Głównej Biblioteki Lekarskiej – oddział w Ciechanowie.

Rafał E. Stolarski zajmuje się historią wojskowości XIX i XX wieku.

Autor, współautor bądź redaktor ponad 70 książek, 350 artykułów i kilkunastu wystaw. Od 1993 r. redaktor naczelny kwartalnika „Mars. Problematyka i Historia Wojskowości. Studia i Materiały” (Londyn–Warszawa), w latach 2010–2016 zastępca redaktora naczelnego półrocznika „Przeszłość i Pamięć. Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa” (Warszawa).

Właściciel warszawskiej Oficyny Wydawniczej „Adiutor”.

Mjr lek. dr Franciszek Waga, Służba Zdrowia w czasie wojny, nakładem „Lekarza Wojskowego”, Warszawa 1928, ss. 2 nlb. + 96 + 6 schematów + 2 nlb. – reprint wykonany w Głównej Bibliotece Lekarskiej z egzemplarza ze zbiorów własnych (sygn.: 185.189) oraz Centralnej Biblioteki Wojskowej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (sygn.: Arch. 346761); załącznik do artykułu: Wojciech Giermaziak, Rafał E. Stolarski, W stulecie zwycięstwa. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1921 – kalendarium, „Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej” (Warszawa), 2020, nr 374, s. 5–56. (załącznik dostępny tylko w wersji drukowanej)

POWRÓT DO SPISU TREŚCI

Informacje dla autorów „Biuletynu Głównej Biblioteki Lekarskiej”: –

tekst autorski powinien być napisany czcionką Times New Roman 12 pkt.,

–

przypisy – wyłącznie dolne, w numeracji ciągłej – winny być zapisane czcionką Times New Roman 10 pkt.,

–

następujących wytycznych: •

spis prac powinien być ułożony alfabetycznie według nazwisk autorów,

•

należy podawać pełne imiona autorów i redaktorów wykorzystanych prac,

•

w przypadku artykułów z czasopism i prac zbiorowych należy podawać zakres stron, na których znajduje się przywoływany artykuł,

•

należy podawać miejsce wydania czasopisma (po jego tytule);

–

cytaty ze źródeł oraz opracowań powinny być wzięte w cudzysłów, a dokonane w nich skróty zaznaczone: […],

–

teksty winny być zapisane w formacie .doc lub .docx,

–

w tekście należy zaznaczyć preferowane miejsca umieszczenia ilustracji,

–

ilustracje powinny mieć wyczerpujący podpis oraz zawierać dokładnie opisane źródło pochodzenia,

–

ilustracje powinny być zapisane w formacie .jpg lub .tif o rozdzielczości 300 ppi i dostarczone osobno,

–

tekst należy opatrzyć imieniem i nazwiskiem autora, adresem mailowym oraz numerem telefonu kontaktowego,

–

ze spacjami) wraz ze zdjęciem,

–

przyjęcie materiału do Teki Redakcyjnej nie oznacza, że zostanie on opublikowany, a materiałów nie zamówionych Redakcja nie zwraca,

–

Redakcja zastrzega sobie prawo zmiany tytułów oraz skracania i adiustacji tekstów.

ZAPRASZAMY DO WSPÓŁPRACY