Pierwsze Warsztaty Etnograficzne

WARSZTATY ETNOGRAFICZNE

“Ocalić od zapomienia - ginące zawody przystankiem dla przyszłości”

Turośl 2010 1

„Puco, ty zielono fajnoś i we złocie, Będziem cie niłować i w takej kapocie.

Strojnoś jek ta panna w korale z burśtynu I nojblizso sercu, boś nasa jedyno”.

Leszek Czyż

Region Kurpiowskiej Puszczy Zielonej uznany jest za jeden z najciekawszych, najbogatszych i najbardziej interesujących pod względem etnograficznym regionem Polski.

Do ostatnich dziesięcioleci zachowała się bogata, posiadająca w wielu dziedzinach własne, indywidualne oblicze kultura puszczańska.

Nazwa „Kurpie” pochodzi od chodaków (butów) plecionych z łyka („Kurpie”), które były noszone przez mieszkańców puszczy. Pojawiła się ona po raz pierwszy w XVIII wieku, gdy mazowieccy i podlascy osadnicy szlacheccy zaczęli nazywać ludzi z Puszczy „Kurp” („Kurpś”).

Kurpiowską Puszczę Zieloną wyznaczają z trzech stron rzeki. Od południa granicę puszczy nakreśla Narew mniej więcej od Nowogrodu poza Ostrołękę, od wschodu kręta rzeka Pisa z jej odpływami: Skrodą i Turoślanką, od zachodu rozlewiska dawniej rzeki Omulew. Przez środek puszczy płynęły jeszcze dwie mniejsze rzeki Szkwa i Rozoga.

Wszystkie te rzeki wpadające do Narwi jako jej prawe dopływy, mają swe źródła już poza terenem puszczy. Puszcza Zielona leży w powiecie: łomżyńskim, kolneńskim, ostrołęckim i przasnyskim. Tereny północno - wschodniego Mazowsza od początków naszej państwowości były własnością książąt mazowieckich, po wcieleniu Mazowsza do Korony w 1526 – królów polskich. Ziemie królewszczyzny charakteryzowały się mało urodzajną, głównie piaszczystą glebą, rozciągały się gęste bory głównie sosnowo - świerkowe, przez cały rok zielone i tereny bagienne z torfowiskami, trudne do przebycia szczególnie w czasie wiosenno – jesiennych wylewów rzek, dawniej bardziej zasobnych w wodę.

Początkowo puszczę tę wykorzystywano jako tereny łowieckie zastrzeżone jedynie dla dworów książęco – królewskich. W połowie XVI wieku tereny te były słabo zaludnione.

Najpierw ludzie zamieszkiwali sezonowo, a później na stałe osiedlali się w puszczy.

W drugiej połowie XVII wieku nastąpiło gwałtowne zaludnienie terenów puszczańskich ze względu na ogromne zniszczenia kraju po „potopie” szwedzkim. Również, przyczyną napływu ludności do puszczy były zarazy i duża umieralność ludności, upadek gospodarki folwarcznej i wzrastające obciążenia pańszczyźniane. Ludność uciekała na tereny nie 2

zaludnione, trudno dostępne jakimi była Puszcza Zielona. Zasiedlanie terenów trwało do końca XVIII w., wtedy nastąpiło przeludnienie wsi kurpiowskiej. Wiek XIX – ty przyniósł likwidację prawa bartnego i szybką wycinkę lasów przez władze zaborcze, a co zatem idzie upadek wielu zajęć leśnych. Niska jakość gleb, przeludnienie wsi i brak możliwości uzyskania pracy w regionie spowodowały masową emigrację z puszczy „za chlebem” .

Rolnictwo kurpiowskie ze względu na słabą jakość gleby, sposób uprawy i niski poziom narzędzi pracy, nie mogło stanowić źródła utrzymania dla licznej rodziny. Szukano więc innych dodatkowych źródeł dochodów, łącząc prace na roli z zajęciami o charakterze rzemieślniczym. Podstawowym źródłem utrzymania Kurpi była puszcza, toteż bardzo szanowali ją jak swoją „żywicielkę”.

Przynależność kulturowa oraz silne przywiązanie do kultury ojców spowodowała utrzymanie się w tym regionie tradycyjnej formy kultury ludowej. Ludność kurpiowska żyjąca w lasach puszczy, była odcięta od „reszty świata” i na skutek odmiennego życia wytworzyła się odrębna kultura leśna, zachowując wiele staropolskich tradycji. Obdarowana przywilejami przez książęta i królów polskich, mogła się swobodnie rozwijać w oparciu o naturalne bogactwa puszczy. Tworzyła się z tych materiałów z jakich w danym momencie znajdowały się w ich zasięgu.

3

Gminny Ośrodek Kultury zlokalizowany jest w miejscowości gminnej Turośl w obszarze Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. Gmina Turośl położona jest w zachodniej części województwa podlaskiego w powiecie kolneńskim.

Gminny Ośrodek Kultury w Turośli przykłada ogromną wagę do pielęgnowania spuścizny swoich przodków. Zgodnie z przyjętą dewizą „Przyszłość budować, a z przeszłości brać siły” działania ośrodka kultury nakierowane są na popularyzację wśród dzieci, młodzieży i dorosłych tradycji Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. Słowa wypowiedziane przez wybitnego znawcę kultury kurpiowskiej Adama Chętnika doskonale odzwierciedlają pracę w Gminnym Ośrodku Kultury na rzecz ochrony i rozwoju tego co stanowi o tożsamości kulturowej tego regionu. Gminny Ośrodek Kultury w Turośli już od ponad dziesięciu lat prowadzi warsztaty z zakresu kurpiowskiej sztuki ludowej.

Najważniejszym celem Gminnego Ośrodka Kultury w Turośli jest objęcie tymi warsztatami jak najszerszego grona dzieci, młodzieży i dorosłych oraz popularyzacja tradycji ludowej.

We wspólnej Europie, musimy pamiętać i znać własną kulturę, a w szczególności powinny ją poznać dzieci i młodzież, by nie utracić swojej tożsamości narodowej. Warto stworzyć warunki do przekazu szczególnie młodemu pokoleniu tradycyjnej techniki wyrobu rękodzieła ludowego przez najzdolniejszych, doświadczonych i pamiętających lokalną tradycję twórców ludowych. Orkan Mapa województwa podlaskiego.

w publikacji M. Piotrowska – Pająk, Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego regionu w pracy z dziećmi w młodszym wieku szkolnym mówił: (…) „bo nawet najżywotniejszej wartości sztuki ludowej skazane są z biegiem lat na zaginięcie, jeśli nie zostaną objęte troskliwą opieką i nie będą ukazywane młodemu pokoleniu już od najmłodszych lat”.

4

„Trudno być patriotą swojego kraju, nie znając i nie kochając swojej małej ojczyzny – najważniejszego własnego miejsca na Ziemi”.

Maria Jakubowska

Po raz pierwszy 23 czerwca w Turośli, Gminny Ośrodek Kultury w Turośli (powiat kolneński) zorganizował Warsztaty Etnograficzne „Ocalić od zapomnienia – ginące zawody przystankiem dla przyszłości”.

Na nowo oddanym do użytku terenie w Centrum Rekreacyjno – Wypoczynkowym w Turośli można było uczestniczyć w pokazach kurpiowskiej sztuki ludowej, prezentowanej przez twórców ludowych. W warsztatach uczestniczyło 527 osób a zajęcia były z następujących dziedzin: haft i koronka, wykonywanie lalek kurpiowskich, plecionkarstwo, bursztyniarstwo, garncarstwo, wycinankarstwo, zabawki drewniane, rzeźbiarstwo, plastyka obrzędowa, pieczywo obrzędowe, kowalstwo, wyroby z wosku. Osoby biorące udział w tym przesięwzięciu miały możliwość poznania kunsztu wykonywania kurpiowskiego rękodzieła ludowego. Jednocześnie mogli spróbować swoich sił pod okiem twórcy ludowego wykonując elementy sztuki ludowej. Warsztaty przeprowadzili najlepsi twórcy ludowi, którzy mają doświadczenie w prowadzeniu takich zajęć, są uznani i cenieni za kultywowanie kultury kurpiowskiej. Dzięki dofinansowaniu ze środków z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 – 13, Osi 4 Leader można było podziwiać i uczestniczyć w tworzeniu wytworów sztuki ludowej oraz poznać genezę najstarszych zawodów rzemieślniczych na naszym terenie.

Na Kurpiowszczyźnie jednym z najważniejszych zajęć było bartnictwo czyli pszczelarstwo. W puszczy hodowano od wieków na wysokich sosnach tzw. barciach, w których na kilkumetrowej wysokości dłubano odpowiednie otwory, gdzie osadzano roje pszczół. Pozyskany miód i wosk zużywano 5

w gospodarstwie domowym. Ponadto wosk znajdował zastosowanie w garbarstwie, stolarstwie i garncarstwie. Na warsztatach wykonywano wytwory sztuki ludowej z wosku.

Przykładem samowystarczalności gospodarki puszczańskiej jest plecionkarstwo. Dziedzina ta była szeroko rozpowszechniona na terenie całej Kurpiowszczyzny. Duży wpływ na rozwój tego rękodzieła miały dogodne warunki fizjograficzne. Ogromne bory dostarczały

korzenia a duża liczba rzek i rzeczek oraz podmokłe łąki i bagna przynosiły bogactwo wikliny. Wspomniana wiklina, korzeń jałowca i sosny, słoma, łyko lipowe to podstawowe surowce w plecionkrstwie. Wyroby plecionkarskie miały bardzo szerokie zastosowanie w gospodarstwie domowym.

Wyroby z korzenia i słomy służyły jako naczynia, talerze, miski, opałki, naczynia zasobowe, dzbanki, koszyki, miarki, siedziska krzeseł.

Osoby biorące udział w warsztatach wykonywali kosze techniką żeberkowo – krzyżową.

Jest to najbardziej rozpowszechniona technika i najczęściej stosowana przy wyrobach z wikliny, korzeni i młodych pędów drzew. Polega na wykonaniu sztywnego szkieletu (osnowy) z prętów (zwanych żeberkami), które następnie oplata się giętkimi witkami – zwykle prostopadle ułożonymi w stosunku do żeberek. Witki mogą być pojedyncze, podwójne, obłe lub płaskie.

Istotne miejsce w twórczości artystycznej Puszczy Zielonej zajmuje plastyka obrzędowa związana z dorocznymi

6

świętami kalendarzowymi. Występujący w każdym domu „święty kąt”, był swego rodzaju kolebką dzieł sztuki i dał początek plastyce obrzędowej. Pojawiły się wycinanki, kierc z grochu, kwiaty i bukiety z bibuły. Uczestnicy zajęć zdobywali umiejętności wykonywania kwiatów z bibuły na łodydze i kierca z grochu. W zależności od zamierzonej wielkości i kształtu, uczestnicy warsztatów wykonywali kwiaty z jednego paska bibuły odpowiednio modelując brzeg bibuły. Tworzyli kwiaty z wielu elementów, łącząc pojedyncze płatki w jeden kielich.

Wykonywano, również piękne pisanki za pomocą techniki skrobania i malowania woskiem jaj.

Najwcześniejsze pisanki występujące na Kurpiach były barwione wyłącznie na kolorowo, bez stosowania na nich rysunków tzw. kraszanki. Do barwienia wykorzystywano barwniki naturalne: kora jabłoni, źdźbła wschodzącego żyta, wywar z łusek cebuli, kora dębowa, olchowa, suszone liście malin. Drugi typ pisanki wykonywano na jajku rysunki rozpuszczonym woskiem pszczelim, następnie zanurzało się w barwniku, a po wyschnięciu ścierało się wosk, ukazując różne motywy: paski, listki, gałązki, kwiatki.

Następna technika wykonywana na Kurpiach polegała na tym iż z ubarwionego jajka wyskrobywało się ostrym narzędziem delikatne wzory.

Pisanki robiły najczęściej kobiety dla swoich dzieci, wnuków i chrześniaków jako prezenty czy podziękowania za życzenia świąteczne. Młode dziewczęta dla swych chłopaków i kawalerów wręczały jako wykup w „lany poniedziałek” w drugi dzień Świąt Wielkanocnych. Na zajęciach warsztatowych zdobiono jajka techniką batikową. Na jajko nakładano rozgrzany wosk szpilką osadzoną w drewienku, tworząc różnej grubości przecinki.

Nakładanie woskowych wzorów na jajku wymaga wcześniej opracowania, zaplanowania wzoru, gdyż pisanie musi odbywać się sprawnie ponieważ wosk szybko krzepnie.

Na święto Nowego Roku panował zwyczaj wykonywania wypieków 7

z ciasta zwane „nowe latko”. Z ciasta lepiono formę koła, na którym umieszczano ptactwo, a pośrodku miedzy nimi sytuowano pastuszka. Natomiast „byśki” przedstawiały zwierzęta domowe: krowy, byki, konie, kozy, jak również zwierzynę leśną: jelenie, sarny, zające. Zwyczaj ten miał przynosić szczęście gospodarzowi domu w nadchodzącym roku, gwarantować dobry chów zwierząt, zabezpieczać przed chorobami, wpłynąć na wzrost pogłowia.

Uczestnicy warsztatów uczyli się też wycinać wycinanki ludowe w ich podstawowych formach tj. leluja, gwiazda, kogutki, Twórczyni pokazywała jak można

wykonywać przeróżne wzory wycinanek zachowując ogólnie klasyczną formę kompozycji symetrycznej, pionowej, dwuczłonowej.

Warsztaty ze sztuki wycinankarstwa były ciekawą formą dla uczestników, lecz nie należącą do najłatwiejszych.

Wykonanie drobnych powtarzających się nacięć w wycinance, wymaga od uczestnika dużej precyzji, koncentracji, cierpliwości i wytrwałości. Każdy uczestnik warsztatów mógł wykazać się pomysłowością wycinania elementów zdobiących wycinankę, jak również nadać jej indywidualne cechy, nie zapominając o podstawowych kanonach wycinanki kurpiowskiej.

8

Hafciarstwo to dziedzina sztuki ludowej, która w naszej gminie całkowicie już nie istniała. Tradycyjne wzory kurpiowskie można było obejrzeć tylko w strojach zespołów kurpiowskich działających przy ośrodku kultury.

Należało jak

najszybciej podjąć przedsięwzięcie promowania, jakże pięknych tradycyjnych wzorów naszego regionu, które dawniej były przekazywane z pokolenia na pokolenie. Osoby biorące udział w tych zajęciach poznawały kurpiowski haft półkrzyżykowy i krzyżykowy.

Uczestnicy warsztatów uczyli się wykonywać tradycyjne koronki. Za pomocą odpowiedniego haczyka – szydełka i nici bawełnianych powstawały przez wiązanie różnych splotów łańcuszki, półsłupki, słupki i pikotki. Jak przekonali się wszyscy uczestnicy, jest to bardzo trudna do wykonania dziedzina sztuki ludowej, a szczególnie dla dzieci szkół podstawowych. Osoby biorące udział w warsztatach mogły obejrzeć przepiękne wyroby koronkarskie: serwetki, obrusy, wstawki do pościeli, fartuchy kurpiowskie.

Uczestnicy warsztatów uczyli się jak wyrabiać naczynia gliniane modelując kształty wyrobów garncarskich pod okiem twórcy ludowego. Formowanie naczyń odbywało się na kole bezsponowym, wprawianym w ruch mechanicznie.

9

Inną ważną dziedziną rzemiosła było rzeźbiarstwo – snycerstwo. Rzeźbiarze tworzyli przede wszystkim rzeźby religijne, najczęściej Pana Jezusa Frasobliwego oraz Świętego Jana Nepomucena. Mniejsze figurki umieszczane były w domach jak pasyje, wyobrażenia Chrystusa na krzyżu czy figury świętych ustawiane na domowym ołtarzyku. Natomiast większe rzeźby we wsiach przy rozstaju dróg, w pobliżu rzek, na skraju lasów. Wiejscy snycerze rzeźbili meble, laski, fajki i inne drobne przedmioty oraz dziecięce zabawki, przeważnie zwierząt, ptaków i drzewek. Na warsztatach powstała rzeźba wybitnej postaci docenta dr Adama Chętnika, który w dużym stopniu zasłużył się dla kultury kurpiowskiej. Urodził się w Nowogrodzie na terenie Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. Żył w latach 1885 – 1967 roku.

Jego działalność podporządkowana była dwóm pasjom. Jedną z nich była praca naukowa ukierunkowana na odkrywaniu miejsca Kurpiów w społeczności narodowej, a ich kultury w kulturze narodu.

Druga pasja skierowana była na zapewnienie Kurpiom miejsca w codziennym życiu kraju, pokazaniu potrzeb tej grupy ludności.

Natomiast wśród samych Kurpiów utrzymanie silnego poczucia ich tożsamości regionalnej i narodowej. Przez cały okres swojego życia podejmował działania na rzecz ocalenia od zapomnienia w szybko zmieniającym się świecie tego co najpiękniejsze, najwartościowsze w kurpiowskiej kulturze ludowej. Jego życie i działalność zyskała uznanie poprzez co stał się on niekwestionowanym ambasadorem kultury kurpiowskiej. Jego rzeźba na pamiątkę będzie stała na terenie Centrum Rekreacyjno – Wypoczynkowego w Turośli koło Gminnego Ośrodka Kultury w Turośli.

Ciekawą dziedziną pokazywaną na warsztatach było zabawkarstwo. Można było zobaczyć wytwory sztuki ludowej wykonane z drewna m.in. fujarki, gwizdki, piszczałki, aniołki, osiołki, lalki itd. Dawniej zabawki były wykonywane na potrzeby własnej rodziny.

10

Skupiska bursztynu na Kurpiach od XVIII i do początku XX wieku pozwalały ludności zajmować się zbieraniem i pozyskiwaniem tego kruszca z różnych miejsc. Mieszkańcy tych terenów silnie związali się z tym zajęciem, co znalazło swoje stałe miejsce w kulturze materialnej regionu. Uczestnicy warsztatów uczyli się jak w tradycyjny sposób obrabiać bursztyn ręcznie, przy pomocy tradycyjnego kołowrotka tzw. kółka, bez użycia nowoczesnych metod i narzędzi.

Kolejną dziedziną wykonywaną na warsztatach było kowalstwo. Podstawowym surowcem do wyrobów tego rzemiosła jest żelazo. Ze względu na przeznaczenie i formę wyrobów można wyróżnić: kowalstwo użytkowe – kucie koni, okucia, zapadki itp. ; oraz kowalstwo artystyczne – wyrób krzyży, bram, zamków, wiatraczków. Jest to ekscytujące zajęcie, pokazuje jak z kawałka żelaza można zrobić przepiękny wytwór sztuki ludowej.

11

Folder wydano w ramach projektu „Ocalić od zapomnienia – ginące zawody przystankiem dla przyszłości” współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 – LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013.

Kierownik projektu: Iwona Potaś dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury w Turośli

Twórcy ludowi prowadzący warsztaty etnograficzne: Romuald Grużewski – Zbójna Teresa Niedźwiecka – Olszewo Borki Zdzisław Bziukiewicz – Wach Stefania Dawid – Jeglijowiec Kazimierz Siemienowicz – Ostrołęka Genowefa Staśkiewicz – Strzałki Celina Bałdyga – Ksebki Czesława Lewandowska – Ostrołęka

Redakcja: Iwona Potaś Tekst: Iwona Potaś Zdjęcia: Gminny Ośrodek Kultury w Turośli

Wydawca: Gminny Ośrodek Kultury w Turośli ul. Akacjowa 2 18- 525 Turośl tel./faks (86) 278 61 32 www.turosl.pl e-mail:gok@turosl.pl Skład i druk: Drukarnia „Libra-Print” 18 – 400 Łomża, al. Legionów 114 b Tel./faks 86 4737784, 86 2182459 12

Teresa Kłos – Turośl – Jesionki Czesława Kaczyńska – Dylewo Stanisław Bacławski – Czarnia Andrzej Staśkiewicz – Kadzidło Halina Pajka – Kadzidło Zofia Trzcińska – Parzych – Nowa Ruda Stanisław Ropiak – Myszyniec Apolonia Nowak – Kadzidło