Activiteitenoverzicht

Dit activiteitenoverzicht Duurzaam Boer Blijven is een uitgave van LTO Noord,

Editie nr. 5, maart 2015

provincie Zuid-Holland, IODS en de gemeente Midden-Delfland.

Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland

Activiteitenoverzicht

Visie wethouder op het landschap

Stadsranden zijn kansen voor boer

Kringloopboeren De voordelen van leren in studieclub onderwaterdrainage

Het agrarische, groene land-

Biologisch melkveehouder

Al 30 melkveehouders in

Najaar 2014 lieten vijf melk­

schap van Midden-Delfland

Arie van den Berg van Hoeve

Midden-Delfland draaien

veehouders in Midden-Delfland

heeft een belangrijke functie

Ackerdijk ziet op het snijvlak

mee in een studieclub voor

onderwaterdrainage aanleggen.

voor de inwoners van de

van stad en platteland veel

kringlooplandbouw. Samen

Dit moet koeien langer in de

metropoolregio Rotterdam

kansen voor nieuwe en

leren ze over de balans

wei houden, de grasopbrengst

Den Haag. Wethouder

duurzame agrarische

tussen voer, dier, mest en

verbeteren en bodemdaling

Govert van Oord vertelt.

inkomstenbronnen.

bodem op hun eigen bedrijf.

afremmen.

pagina 3

pagina 5

pagina 6 –7

pagina 9

www.boerinmiddendelfland.nl

Midden-Delfland leeft! onder melkveehouders in Nederland. Dat is zeker niet het geval. Als het om kringlooplandbouw gaat, tegenwoordig spreken we over circulaire economie, behoren de Midden-Delflandse boeren zeker tot de koplopers.

Goede ideeën De zorg voor het gebied wordt daarnaast geïllustreerd door het project Erfafspoeling waaraan deze winter ruim veertig melkveebedrijven deelnamen. Het doel van dit project is de afspoeling van voedings- en mestresten van het erf naar het oppervlaktewater terug te dringen. Bovendien wordt ook naar het aanzien van het boerenerf gekeken.

Vijf boeren lieten afgelopen najaar onder­ waterdrainage aanleggen op enkele proefpercelen. De beoogde effecten hiervan, zoals langer beweiden en minder grond­ waterdaling, moeten komend seizoen zichtbaar worden.

Er zijn nog veel meer initiatieven en resultaten te noemen binnen het programma Duurzaam Boer Blijven. Denk aan een studiegroep voor biologische landbouw, een andere manier van baggeren, de ontwikkeling van een zuivellokaal voor de productie van streekeigen producten en de afzet daarvan in de stad.

Wat hebben we allemaal gedaan?

In deze krant leest u wat er binnen de gemeente Midden-Delfland voor, met en door boeren wordt gedaan. Ook leest u Peter van Arkel, coördinator van het programma Duurzaam Boer Blijven

welke visie de gemeente, het hoogheemraadschap en de boeren zelf hebben op de ontwikkeling van het Midden-Delflandse

Elke periode die voorbijgaat, vraagt om een terugblik. Dat geldt ook voor het programma Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland. Kringlooplandbouw, de basis, werd nog steviger verankerd.

Ook op andere terreinen is veel bereikt.

Een terugblik.

groen. Goede ideeën genoeg om met elkaar Midden-Delfland nog sterker op de kaart te zetten.

Ik bedank iedereen die zich het afgelopen jaar heeft ingezet om het programma Duurzaam Boer Blijven tot een succes te maken. In het bijzonder Hiske Ridder waarvan ik in de loop van 2014 het stokje overnam. De lijn die zij heeft ingezet zal ik voortzetten. Ik sluit af met een mooi kijktip.

De kringloopboeren en andere beheerders van ons unieke Midden-Delflandse

2

Wanneer je naar de boeren in Midden-

gebied een heel ander uiterlijk gekregen.

landschap zijn prachtig in beeld gebracht in

Delfland kijkt, dan valt op met welke

Minder groen en waarschijnlijk meer stenen.

de TV-serie Landgezichten.

betrokkenheid zij met hun bedrijf én hun

Het project Kringloopboeren is een mooi

Nog niet gezien? Bekijk de uitzendingen

omgeving bezig zijn. Want het agrarisch

voorbeeld van die betrokkenheid.

via www.middendelfland.nl!

landschap van Midden-Delfland leeft!

Niet minder dan zestig procent van onze

Zeker ook bij de melkveehouders.

boeren is hierin inmiddels actief, vaak al

Peter van Arkel,

Daar mogen we blij mee zijn, want zonder

jaren achter elkaar. Daarmee lijkt het alsof

programmacoördinator

hen, zonder gezond boerenstand, had het

het kringloopprogramma gemeengoed is

Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

Als je genoeg geproduceerd hebt, ben je nog niet klaar. Er blijven nieuwe innovaties nodig voor de melkveehouderij en die mogelijkheden zijn er ook. Zie maar wat bij het Veenweiden Innovatiecentrum in Zegveld ontwikkeld wordt.’

Wat valt er van de gemeente te verwachten?

‘Dit jaar gaan we onze Gebiedsvisie voorzien van het uitvoeringsprogramma 2015–2025.

Dat is nodig om aan te kunnen blijven sluiten bij nieuwe ontwikkelingen in de omgeving zoals andere bestuurs- en financierings-

Als portefeuillehouder Ruimtelijke Ordening voor het landelijk gebied is Govert van Oord namens gemeente Midden-Delfland bestuurlijk betrokken bij Duurzaam Boer Blijven. Van Oord is sinds 1974 politiek actief in Midden-Delfland en was oprichter van ondernemerscollectief Groen Goud. Hij werd in 2014 wethouder.

vormen. Denk hierbij bijvoorbeeld ook aan nieuwe ideeën over stadslandbouw, korte voedselketens, opgaven in waterbeheer en klimaatverandering. Een actualisering dus, die aansluit bij allerlei maatschappelijke en economische ontwikkelingen.’

Kunt u terugkijkend op 2014 zaken noemen die zijn bereikt voor de gebiedskracht van Midden-Delfland?

‘De basis van het programma Duurzaam Boer Blijven staat op de rails, er zijn vol-

Govert van Oord (l), wethouder gemeente Midden-Delfland

‘We moeten het met de steden rooien’

er is dynamiek. De projecten Erfscans en Onderwaterdrainage zijn gestart, er ligt een weidevogelpact en aan een studiegroep Biologische Landbouw wordt gewerkt. Dit jaar verwachten we de eerste streekeigen zuivel van de coöperatie Delflandshof.’

En een vooruitblik?

Wat is uw missie als wethouder, ten

economische concurrentiepositie en het

‘De komende tijd willen we weer een grote

aanzien van Duurzaam Boer Blijven?

vestigingsklimaat te verbeteren. Maar het

stap vooruit zetten. Natuurlijk houden we

‘Het Delflandse groen heeft prioriteit in ons

moet er ook prettig wonen blijven met

daarbij rekening met de ontwikkelingen in

bestaan als kleine gemeente, omdat wij

ruimte voor recreatie en natuurbeleving.

de landbouw. Dit jaar gaat het melkquotum

groene kwaliteiten hebben in een verder

Voor die leefbaarheid is ons groen belang-

er af en de melkveewet legt grondgebonden-

zeer stedelijke regio. Daarom is onze missie:

rijk. Dat schept verwachtingen. Vroeger was

heid vast. Boeren staan nadrukkelijk voor

Midden-Delfland, groen en open. Met z’n

het voldoende dat de stedeling een rondje

de keuze: snelle schaalvergroting of juist

allen proberen we het gebied mooi en

kon fietsen door ons agrarische landschap.

meer de niches zoeken; de wereldmarkt of

levend te houden. Echt werkend groen, met

Nu moet het hele gebied meedoen met de

korte ketens. Als gemeente willen we onze

de kwaliteit van een park. Ik ben overtuigd

vraag: wat betekenen wij voor de metro-

voorkeur voor grondgebondenheid meer

dat je goed ondernemerschap nodig hebt

poolregio? We bestaan als groen gebied bij

benadrukken, we zoeken de dialoog daar-

om dit gebied in de benen te houden.’

de gratie van die grote steden en moeten

over op. Mogelijk zijn er ook nieuwe

het met hen samen in stand houden.’

bedrijfsmodellen in de afzet te vinden.

Kunt u de kracht van landelijk

3

doende deelnemende melkveehouders en

Verder is het van belang dat de zaken waar

Midden-Delfland omschrijven?

Hoe belangrijk is het dat melkvee-

we publiek geld in investeren, ook publiek

‘De kracht van Midden-Delfland is dat het

houders hier duurzaam kunnen

rendement opleveren. Duurzaam Boer

een open gebied is gebleven. Het oprukken

ontwikkelen?

Blijven is daar een heel goed voorbeeld van.’

van de steden Rotterdam en Den Haag tot

‘Boeren werken in de eerste plaats voor de

aan de gemeentegrens toonde aan dat

wereldmarkt. Daarnaast vragen we ze hier

wettelijke bescherming nodig was. Vanuit

om ook landschappelijke kwaliteit te bieden.

‘Laat de burgers en bestuurders van de stad meebeleven wat de boeren hier doen.’

het stedelijk gebied ben je nu heel snel in

Om dat goed te combineren zijn bedrijfs-

een agrarisch open landschap. Dat is een

modellen nodig die een rendabel productie-

grote kwaliteit in de dichtbevolkte zuidelijke

proces mogelijk maken én bijdragen aan

Randstad.’

een mooi landschap. Kringlooplandbouw

Welke inspanningen doet u om

en andere Duurzaam Boer Blijven-projecten

Duurzaam Boer Blijven te stimuleren?

Wat verandert er door de

spelen daarop in. Hiermee geven boeren

‘We stellen financiering en menskracht

metropoolregio?

op diverse manieren een visitekaartje af

beschikbaar en proberen het programma ook

‘We worden in toenemende mate uitge-

richting de steden.

op langere termijn in de benen te houden.

daagd, nu we onderdeel zijn van de metro-

Ik zie duurzaam boeren en kringloopland-

We hebben daarom de wens het programma

poolregio Rotterdam Den Haag [sinds

bouw als een dynamisch proces. De kring-

Duurzaam Boer Blijven voort te zetten met

december 2014, red]. Die heeft als doel de

loop moet als een opgaande spiraal werken.

een periode van nog tien jaar.’

Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

Schoner erf voor schoner water Een schoon erf oogt fraaier, maar is ook beter voor het milieu. Want afstroming van mest en sappen uit het voer is slecht voor de waterkwaliteit. Via een erfscan bekijken tientallen melkveehouders in Midden-Delfland deze winter of hun erf aan­passing nodig heeft.

Dat komt door de hoge concentratie voederstoffen. Dat leidt tot verslechtering van de lokale waterkwaliteit, het waterleven en de begroeiing in en langs de sloten.

Voordat Feenstra zijn rondje over het erf maakt, heeft hij aan de keukentafel met de veehouder al een vragenlijst doorgenomen om de bestaande situatie in kaart te brengen. Hij wil bijvoorbeeld weten hoe de boer voer inkuilt, hoe groot de voer­ opslagen zijn en wat de samenstelling ervan is. Alle informatie wordt getoetst aan de regelgeving. Ook vraagt de adviseur naar de uitbreidingsplannen.

Tijdens het rondje over het erf kijkt de

Op een kille januaridag trekt Dirk-Johan

vervolgens rechtstreeks op het oppervlakte-

adviseur naar de scheiding tussen natte en

Feenstra van adviesbureau Brooswater,

water geloosd wordt.

droge werkgedeelten, logische werk- en

gewapend met zijn tablet, over het erf van

Het project helpt de boeren schoner wer-

looplijnen en de inrichting van de voer- en

een melkveehouder die zich heeft aange-

ken, wat goed is voor de waterkwaliteit en

mestopslag.

meld voor een erfscan. Feenstra maakt

het boerenimago. Daarnaast krijgen boeren

foto’s van mestputten en sleufsilo’s en

advies en aanbevelingen hoe zij het erf

Eenvoudige ingrepen

brengt in kaart hoe deze liggen ten opzichte

schoon en opgeruimd kunnen houden.

Enkele weken na het bedrijfsbezoek ontvangt de boer een inventarisatierapport

van sloten en vaarten. Ook maakt hij een plattegrond van elk erf.

Perssappen

met de bevindingen en aanbevelingen voor

Brooswater voert deze check-up uit voor

Bij het terugdringen van erfafspoeling

verbeterpunten. Voor de meest effectieve

het project Erfafspoeling Midden-Delfland.

vraagt de voeropslag de meeste aandacht.

maatregelen is subsidie beschikbaar.

Dit is een initiatief van LTO Noord Delflands

Vooral tijdens het inkuilen en voer opladen

Veelal helpen vrij eenvoudige ingrepen de

Groen, de gemeente en het hoogheemraad-

ligt de kuil tijdelijk open en komen er

erfafspoeling al fors te verminderen. Het gaat

schap van Delfland en valt onder de vlag

perssappen vrij. Als dit in contact komt

dan om het verleggen van een hemelwater-

van het IODS programma Duurzaam Boer

met hemelwater ontstaat er een sterk

afvoer, de aanleg van een opvangput voor

Blijven.

geconcentreerde vloeistof.

de sleufsilo’s of het verleggen van een pad

Van erfafspoeling is sprake als regenwater

Wanneer dit water met perssappen

waarover het vee van de stal naar het land

op het verharde boerenerf in contact komt

wegstroomt naar sloten dan neemt het

loopt.

met voer, mest(resten) en perssappen en

zuurstofgehalte in het oppervlaktewater af.

Schoner werken is goed voor de waterkwaliteit en het boerenimago ‘Het is aan de boeren zelf om te kiezen voor zulke maatregelen. De erfscans zijn vrijblijvend’, stelt Feenstra. ‘Ik raad boeren met plannen voor nieuwbouw of aanpassing van het bedrijf aan hun kans te grijpen.

Maatregelen tegen erfafspoeling zijn op dat moment makkelijk uitvoerbaar.’ De adviseurs van Brooswater geven in zulke gevallen advies over de aanpak, de planning en de aanbevolen bouwmaterialen.

Wat goed is voor het milieu, is vaak ook goed voor de bedrijfsvoering, volgens Feenstra. ‘Tegen afspoeling van perssappen uit de kuilopslag werkt een absorberende onderlaag van bijvoorbeeld stro heel goed.

Het vocht trekt daarin, waardoor er meer voedingswaarde voor de kuil behouden blijft.’

Het project Erafspoeling in Midden-Delfland Tientallen boeren laten deze winter een erfscan maken

4

Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

wordt in de loop van 2015 afgerond.

Waardecreatie op snijvlak van stad en platteland

Voorbij het boerenerf liggen ook kansen Hoe kun je als agrariër nabij de stad je kansen pakken in een steeds veranderende wereld?

Biologisch melkveehouder Arie van den Berg is voortdurend bezig met die vraag. Waardecreatie is zijn antwoord.

en die laat begrazen door onze koeien, dan

Van den Berg. ‘Daar begint het mee. In de

zijn er voordelen voor meerdere partijen.

beginfase moet je bereid zijn belangeloos

De bloeiende klavers leveren honing aan

tijd en geld te investeren. Het draait dan

de bijen en eiwit aan het rantsoen van het

vooral om enthousiasme.’

vee.’ Door het complete beheer op zich te

Ook is goed communiceren met mensen

nemen, ontzorgt de boer bovendien de

van buiten de agrarische sector een

exploitant van het gebied. ‘Als je cross-over

voorwaarde. ‘Er zijn altijd meerdere partijen

denkt dan liggen er overal kansen.’ Hij ziet

betrokken. Dat vraagt om vertrouwen.

in Midden-Delfland meer mogelijkheden,

Als boer moet je vaak eerst over wantrouwen

zeker in het beheer van recreatie­terreinen

heen stappen.’ De melkveehouder heeft

en groenstroken. ‘Op veel locaties wordt

zich met vijf collegaboeren uit stedelijke

bezuinigd op het maaien. Maar als je dit

groengebieden verenigd in De Stadsboeren.

overlaat aan agrariërs en van onderaf

Ze willen het landschap benutten als

Volgens Van den Berg is waardecreatie bij

organiseert, kan het vaak goedkoper en

duurzame inkomstenbron, in de breedste

uitstek een manier om als boer in Midden-

efficiënter en levert het ook nog grondstof

zin van het woord. ‘We delen ervaringen

Delfland een voordeel te halen uit het

op.’

en ideeën en leren van elkaar.

Met ondersteuning van het bureau

nabije stedelijk gebied. ‘Kijk over de grens van je bedrijf en zoek de samenwerking.’

Het draait om enthousiasme

Praedium werken we van ideeën tot

De melkveehouder en waterschapsbestuur-

Bij waardecreatie is er altijd een mentale

concrete formules.’

der legt graag nieuwe verbindingen tussen

omslag nodig zonder het ondernemers­

zijn Hoeve Ackerdijk en de nabijgelegen stad

belang uit het oog te verliezen, vindt

Delft. Hij ontving daarvoor in november de OndernemersAward Cittaslow MiddenDelfland. Zijn biologische melkveebedrijf biedt zorgvragers een plek voor dagbesteding, ontvangt schoolklassen en beheert

‘We willen de beheerketen omdraaien, kijken wat de stedeling wil’

twintig hectare natuur van Natuur­

‘Multifunctionele bedrijven leunen allemaal tegen de stad aan en zeggen: laten wij alle

monumenten.

natuur- en recreatiegebieden om ons heen benaderen als verlengstuk van ons bedrijf.

Want ook daar kun je ondernemen. Door koeien te weiden, natuurbeheer, educatie,

5

Volop mogelijkheden

houtwinning, noem maar op.’ Dat zegt Job Wittens, projectmanager van Praedium en

Aan een nieuw onderkomen voor agrarische

vaste begeleider van De Stadsboeren.

kinderopvang wordt momenteel druk

Tussen droom en daad zijn er nog wel hobbels te nemen, stelt hij. ‘Een knelpunt is de

gebouwd. Met die bedrijfstak haakt hij in

versnippering in beheer, vooral in deze stadsrandgebieden. Veel verschillende beheerders,

op de behoefte van tweeverdieners die op

allen met hun eigen werkwijze en daarbij behorende regels en budgetten.’

en rond de Technische Universiteit hun

Om verder te komen met waardecreatie is omkeren van denken nodig, vindt Wittens.

brood verdienen.

‘Denk niet vanuit een star beheerplan, maar ga kijken wat de stad wil, waar vraag naar is.

Intussen kijkt Van den Berg alweer vooruit.

Nu wordt bij natuurbeheer vaak geredeneerd vanuit beheerdoelen en het bijhorende

Naar de volgende kans: de honingtuinen

budget. Dat kun je ook omdraaien, zonder je beheerdoelen uit het oog te verliezen.’

van het Melarium die zijn gepland in het

Door die ondernemende aanpak is in deze gebieden veel te winnen, denkt hij. ‘Het wordt

recreatiegebied naast zijn boerderij. Het plan

goedkoper, levert soms producten en geeft meer betrokkenheid van lokale stadsbewoners

om naast het Ackerdijkse bos drie honing-

en bedrijven. Want groen inspireert en zorgt voor meer concentratie. Denk aan al die

tuinen aan te leggen is vergevorderd.

mensen op de Technische Universiteit Delft, om de hoek van Hoeve Ackerdijk.

‘Als je daar velden met grasklavers inzaait

Zij kunnen ook profiteren van deze natuur en hier energie vinden voor hun denkwerk.’

Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

Studieclubs kringlooplandbouw

Blijven leren, verbeteren en finetunen

Studieclub op excursie. Links: Arnold van Adrichem, daarnaast begeleider Nick van Eekeren.

Dankzij kringlooplandbouw boert Midden-Delfland steeds bewuster. Met respect voor dier, bodem, omgeving en bedrijfsrendement. Dit seizoen draaien er al dertig boeren mee in een studieclub voor kringlooplandbouw.

Wat is kringlooplandbouw?

Van Adrichem pioniert op zijn eigen bedrijf al ruim tien jaar met kringlooplandbouw.

Hij stapte zelfs over op het ras Montbeliarde, een sober Frans melkras, dat goed bij de werkwijze past. ‘Maar elke boer kan zijn accenten leggen, passend bij zijn gestelde doelen en bij zijn bedrijf’, benadrukt hij.

‘Er is geen protocol voor hoe je de kringloop

‘De bodem is de basis van je bedrijf’,

Economie. De studieclubs komen zo’n

sluit. Elke boer is anders, elk bedrijf ook.’

Arnold van Adrichem kan het niet luid

zeven keer per seizoen bij elkaar.

Wat betekent kringlooplandbouw

genoeg zeggen. ‘Zorg dat je bodem goed is

Boeren die starten met kringlooplandbouw

precies? Bij kringlooplandbouw draait het

en genoeg organische stof bevat. Dat voedt

leggen eerst hun kerncijfers op tafel.

om een betere afstemming van de kringloop

het bodemleven, geeft meer vruchtbaarheid

Deze worden uitgebreid besproken met de

tussen voer, koe, mest en bodem. Minder

en betere opbrengsten van je land. Zo heb

begeleiders. Daarna maakt elke boer zijn

kunstmest en krachtvoer moet de kostprijs

je minder input nodig van krachtvoer en

eigen keuzes, gericht op anders voeren en

van een melkveehouder omlaag brengen.

kunstmest’, aldus de melkveehouder uit

bemesten. Naast cijfers en resultaten

Door het verlagen van de inputs moet de

Schipluiden. De voorzitter van LTO Noord

bespreken, houden de boeren geregeld

boer vervolgens toe naar een betere benut-

Delflands Groen is één van de voortrekkers

veldproeven en excursies.

ting van zijn eigen natuurlijke waarden, via

van kringlooplandbouw in Midden-Delfland.

‘Kringlooplandbouw is de sleutel naar een

dieren en bodem. Uiteindelijk gaan voer,

Met deze aanpak wordt de ecologische en

circulaire economie in dit gebied’, stelt

koe, mest en bodem beter voor elkaar

economische kracht van de agrarische

Van Adrichem. ‘We zijn als sector gaan

werken. Dat kan doordat structuurrijker,

bedrijven versterkt, zodat zij hun rol van

inzien dat alsmaar meer niet per se beter

eiwitrijker voer de mestkwaliteit verandert.

landschapbeheerder in deze overvolle regio

is. Kunstmest en krachtvoer worden steeds

De mest is gezonder en stimuleert het

duurzaam kunnen waarmaken.

duurder. Minder input van buitenaf maakt

bodemleven. Dat zorgt weer voor structuur-

de bedrijven in Midden-Delfland sterker en

rijker gras, waardoor een boer minder

Meer is niet altijd beter

minder afhankelijk. Meer bedrijfskracht

krachtvoer nodig heeft.

Sinds 2010 is het aantal deelnemers

zorgt ook voor meer gebiedskracht.’

gegroeid tot dertig in het seizoen

Door de boeren voor te houden dat kring-

Gezonder vee

2014 / 2015. Afgelopen seizoen draaiden

looplandbouw niet zweverig is maar draait

Het betere voer zorgt ook voor gezonder

er drie groepen van tien deelnemers mee,

om bedrijfsrendement, is er steeds genoeg

vee, dat langer melk geeft en minder

verspreid over de thema’s Vitale Bodem,

animo voor de studieclubs, merkt hij.

medicijnen nodig heeft. ‘We leren met

Diergezondheid en Ondernemerschap &

6

Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

elkaar nog steeds bij’, merkt Van Adrichem.

‘Er zijn ook zoveel zaken om aan te sleute-

worden het effect op de luchtkwaliteit,

len, zoals de koegezondheid en de kwaliteit

waterkwaliteit, ecologische voetafdruk en

van het eigen ruwvoer.

klimaat voor elk bedrijf uitgedrukt per kilo

Het tijdstip van maaien en inkuilen zijn van

melk of per hectare.

grote invloed op de voerkwaliteit, maar hoe

‘Door te laten zien wat ons bezielt, krijgt

doe je het goed? Ook blijkt herfstgras zeer

de omgeving begrip voor de boeren in

eiwitrijk, dus nuttig voor het rantsoen.’

Midden-Delfland. Dat geeft ons ook een positie om mee te praten over andere

Wat levert het op?

zaken’, stelt Van Adrichem.

De studieclubdeelnemers van het eerste

Want Duurzaam Boer Blijven draait om

uur hebben inmiddels hun kringloopcertifi-

meer dan melkproductie. ‘We hebben ook

caten binnen. Daarop is in cijfers af te lezen

een beheerfunctie. Die rol willen we verder

wat hun inspanningen tot verduurzaming

uitbreiden. Daarvoor zijn andere manieren

hebben opgeleverd. Op het certificaat

nodig om duurzame prestaties te leveren.’

Jan van der Kooij,

‘Ik heb er gezondere koeien door gekregen.

heeft inmiddels alle aandacht bij Van der

melkveehouder in Abtswoude

‘We bekijken regelmatig hoe het bodemleven zich ontwikkelt’

Daardoor heb ik ook de dierenarts minder

Kooij die dit seizoen meedraait in de thema-

nodig.’ Hij heeft geleerd hoe de pens van een

groep Vitale Bodem. Eerder zat hij in de

koe zich aanpast aan een ander rantsoen.

groep Ondernemerschap en Economie.

‘Met meer structuurrijk voer moet de pens

‘We kijken met onze begeleider regelmatig

beter werken, het voer wordt efficiënter

onder de graszode, om het bodemleven

‘Als je het netjes doet, houd je er geld aan

benut. Dat het werkt, zie je aan de mest,

te bestuderen.’ Met plezier geeft hij een

over’, zegt studiegroepdeelnemer van het

die wordt dikker.’

demonstratie hoe je een goed gat graaft en

‘Een studieclub, daar word je alleen maar wijzer van’ eerste uur Jan van der Kooij over kringloop-

gaat op zoek naar wormen. Op deze natte

boeren.

Gezonde bodem

dag in januari laten die zich moeilijk vangen,

‘Je leert aan allerlei kraantjes te draaien,

Enthousiast vertelt hij over de lessen die

aangezien ze een droog onderkomen

zoals minderen met krachtvoer en kunst-

de studiegroep kreeg van voerdeskundige

hebben gezocht dieper in de grond.

mest. Als vervolgens het melkresultaat goed

Frank Verhoeven. Die noemt koeien voeren

‘Kijk hoe diep de graszode geworteld is.

blijft, is dat heel motiverend’, vertelt de

de kerntaak van de veehouder en wijst op

Dat duidt op een gezonde bodem. En die

melkveehouder uit Abtswoude. Hij melkt

het belang van goed ruwvoer winnen, een

kleine wormpjes natuurlijk ook’, laat hij

aan de rand van Delft vijftig koeien van het

hogere voerbenutting en een optimale

zien. ‘Door hun graafgaatjes raakt de

roodbonte MRIJ-ras.

bodem. Dat laatste, de gezonde bodem,

bodem beter belucht en de mest beter verspreid. Zo groeit het gras ook beter.’

Het studieclubgevoel Leren in studieclubverband vindt Van der Kooij heel logisch, maar in de melkveehouderij is het nog vrij nieuw. Hij werkte jaren in het transport en de glastuinbouw voordat hij de boerderij van zijn vader overnam.

‘Ik kende de studieclubaanpak uit de tuinbouw en ik dacht: daar word je alleen maar wijzer van, dus waarom doen wij dit niet?

Door in een kleine regio als buurboeren ervaringen en filosofieën te delen, gaat heel veel vanzelf. Dankzij de lessen in de studieclub lukt het ook beter om naar je eigen ideeën te werken en dichter bij de natuur te boeren.’

Voor veel boeren was het wennen, maar het groepsgevoel is wel gegroeid, merkt hij.

‘De openheid neemt nog steeds toe, al verschilt dit per persoon.’

Zeker in de themagroep Ondernemerschap en Economie waren deelnemers huiverig om bedrijfscijfers op tafel te gooien. ‘Niet nodig, het zijn je bankgegevens niet. Maar alle kanten laten zien, vond men spannend.

Het gaat er om dat je naar de hele cyclus kijkt, ook naar de kosten achter de productie.

Dat moesten we best wel leren.’

Jan van der Kooij: ‘Het groepsgevoel in de studieclub is gegroeid’ 7

Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

Zes vragen aan…

Ingrid ter Woorst, hoogheemraad bij Hoogheemraadschap Delfland U bent verbonden aan Water Natuurlijk.

Wat zijn uw drijfveren?

‘Water Natuurlijk is eigenlijk een a-politieke waterschapspartij. De leden zijn vooral gedreven door de inhoud. Wij zien water als een kans om de leefomgeving te verbeteren. Dat is meer dan zorgen voor droge voeten. Je mist kansen als je bij waterbeheer niet ook kijkt naar de inrichting en tegelijkertijd investeert in het landschap. Denk aan natuurvriendelijke oevers bij waterberging.

Schoon water waarvan je kunt genieten is goed voor mens, bedrijf, plant en dier.

Als je investeert in water kun je ook andere kansen meepakken, waarmee het vestigingsklimaat in je regio verbetert. Een ander voorbeeld is de gerealiseerde aansluiting van Westlandse glastuinbouwbedrijven op het riool en innovatieve handhaving daarbij.

‘Waterbeheer biedt kansen voor het landschap’

Daardoor verbetert de waterkwaliteit, waaronder ook het drinkwater voor het vee

Hoogheemraad Ingrid ter Woorst: ’Denk vooruit’

in Midden-Delfland.

Persoonlijk is mijn interesse voor water gewekt nadat ik als boerendochter biologie studeerde aan de lerarenopleiding en stage liep bij Rijkswaterstaat.’

te vertellen over Duurzaam Boer Blijven en

landbouw. Een boer kan dit beheer als een

wat het oplevert.’

betaalde groenblauwe dienst uitvoeren,

Wat is uw motto ten aanzien van de

grondstoffen winnen door het hergebruik

landbouw in Midden-Delfland?

Wat kunnen boeren in Midden-Delfland

‘Denk vooruit en denk daarbij niet alleen

nog meer doen?

verhogen bij de lokale bevolking. Voor

aan het nu en aan je eigen kansen en

‘Boeren zijn als grondeigenaren mede-

Delfland zit de winst (hopelijk) in een betere

belangen. Stel jezelf als sector de vraag hoe

verantwoordelijk voor de kwaliteit van het

kwaliteit van de oevers.’

je het gebied belangrijk kunt maken voor

landschap en ervaren dat ook bewust.

de omgeving. Zorg dat je onmisbaar bent

Maar je moet ook morele eigenaren

Wat wilt u de boeren nog meegeven?

en blijft voor het nabije stedelijk gebied.

kweken. Burgers, die bij bedreigingen van

‘De manier waarop het Hoogheemraadschap

Denk aan je rol bij het beschermen van

het landelijk gebied opstaan en zeggen:

van Delfland boeren benadert is een uit-

natuurwaarden, het landschap, weidevogels

“Hands off van ons boerenland!”.

zondering in Nederland, het is veel positiever

en cultureel erfgoed. Zo houd je draagvlak

Het is goed dat de agrarische belangen

dan elders. Waarschijnlijk omdat er in dit

voor je rol als gebiedsbeheerder.’

via LTO en de agrarische natuurvereniging

drukke gebied zo weinig open landschap

collectief georganiseerd zijn. Daarbij is

over is gebleven. Zorg er dus voor dat je als

Wat is uw visie op de

het van belang om vooruit en vooral van

boer ook in de toekomst gewaardeerd blijft.

kringlooplandbouw?

buiten naar binnen te denken.’

Dat doe je door mensen te laten zien dat

‘Een hele goede ontwikkeling. In deze

8

van afgevoerde nutriënten en het draagvlak

dankzij jouw werk en inzet de natuur- en

manier van werken door melkveehouders

Welke kansen liggen er nog voor

landschapswaarden in Midden-Delfland in

zit veel winst. Je hebt minder grondstoffen

de boeren op watergebied?

stand blijven en zelfs versterkt worden.’

nodig, hoeft minder van buiten aan te

‘Er loopt sinds kort een pilot voor het

kopen en daarmee zorgt de werkwijze voor

beheren van natuurvriendelijke oevers door

minder vervuiling van het water, doordat er

boeren. Dit wordt gecoördineerd door

minder nutriënten verspild worden. Wel

agrarische natuurvereniging Vockestaert en

kunnen de boeren dit verhaal nog veel

door het Hoogheemraadschap van Delfland

meer uitventen, bijvoorbeeld door anderen

gefinancierd. Dit is ook een kans voor de

Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

Onderwaterdrainage houdt koe langer in de wei Koeien langer in de wei, minder bodemdaling en een betere gras- en mineralenbenutting. In een notendop zijn dat de voordelen van onderwaterdrainage in veenweiden. Sinds september loopt er alleen in Midden-Delfland een praktijkproef met deze techniek.

Onderwaterdrainage heeft op diverse locaties

een week langer op het land bleven’, vertelt

in het Groene Hart al goede ervaringen

projectbegeleider Nick van Eekeren van het

opgeleverd. Daarom heeft ook de melkvee-

Louis Bolk Instituut. Zo profiteert een boer

peil bij voorkeur zo hoog mogelijk, maar

houderij in Midden-Delfland gekozen voor

langer van zijn eigen graslandopbrengst en

voor melkveehouders is dat lastig werken.

een proef met dit systeem. Bij vijf melkvee-

hoeft hij minder voer van buitenaf aan te

Onderwaterdrainage helpt eveneens tegen

houders zijn op een totale oppervlakte van

kopen. Zijn mineralenbenutting verbetert.

bodemdaling, doordat het waterpeil in het

15 hectare de drainagebuizen de grond

Dit effect past uitstekend binnen de strategie

midden van de percelen zomers hoger

ingegaan in de Duifpolder, Dorppolder,

van de kringlooplandbouw, onderstreept

blijft. Dit is aangetoond in onderzoek van

Zouteveensepolder en Abtswoudse polder.

Van Eekeren. De proef moet de komende

instituut Alterra van de Universiteit van

Anders dan bij gewone drainage liggen

jaren ervaringen opleveren met onderwater-

Wageningen. Dankzij de nattere bodem

deze drainagebuizen lager dan het water-

drainage in de omstandigheden van

oxideert het veen minder, waardoor de

peil. In de natte winterperiode voeren de

Midden-Delfland. De bodem bestaat hier

maaivelddaling minimaal halveert.

buizen het overtollige water sneller af rich-

voornamelijk uit veen en klei op veen.

Alterra onderzocht ook het effect van

ting de sloot. In een droge zomerperiode

Vooral op de laagst gelegen weilanden

onderwaterdrainage op de waterkwaliteit.

trekken de buizen het waterpeil onder het

verwachten de initiatiefnemers een

In de meeste gevallen zal toepassing van

weiland juist omhoog. Over het hele seizoen

duidelijk effect.

onderwaterdrains in veenweiden leiden tot

gerekend zorgt onderwaterdrainage voor

Van Eekeren: ‘Dat de drainage nu in de

een verlaging van de nutriëntenbelasting van

een gelijkmatiger waterpeil.

grond ligt, is alvast het eerste resultaat.

het oppervlaktewater, luidt de conclusie.

Bij de start van het komende weideseizoen Resultaat

zien we wat het eerste effect op de

De aanleg van onderwaterdrainage is

‘Door het afvoeren in de winter verbetert

percelen is.’

gefinancierd vanuit het programma

de draagkracht op natte percelen, waardoor

Duurzaam Boer Blijven en gebeurde in

de koeien eerder de wei in kunnen. Uit

Inklinking

samenwerking met het Hoogheemraad­

ander onderzoek is gebleken dat melkvee-

Een probleem van veenbodems is bodem-

schap van Delfland. Als het goed bevalt,

houders in het voorjaar een week eerder

daling door inklinking. Om dit proces af te

wordt het project uitgebreid naar meer

konden beweiden en in de herfst de koeien

remmen houden waterschappen het water-

boeren.

Internationale erkenning Het project Duurzaam Boer Blijven werd op 21 juni 2014 bekroond met de internationale Cittaslow award, categorie Local Economy. Gert-Jan Hooijmans en Arnold van Adrichem namen de prijs in ontvangst namens alle kringloopboeren van Midden-Delfland.

Cittaslow is een internationaal keurmerk voor gemeenten die zich sterk maken voor de kwaliteit van leven en leefomgeving, door hun lokale identiteit te bewaken en te versterken. Midden-Delfland werd in 2008 uitgeroepen tot de eerste Cittaslow van Nederland.

9

Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

Opruimen glas en grondinstrument versterken gebiedskracht

Van minder glas naar meer gras Dankzij het open, agrarisch karakter is Midden-Delfland een kostbare buffer tussen de omliggende grote steden.

De melkveehouderij is de drager van dit landschap.

De gemeente werkt voortdurend aan verbetering van de landbouwstructuur, wat ook de landschappelijke kwaliteit ten goede komt.

ruilcoördinator in de arm genomen om zulke processen te begeleiden.’

Koekkoek onderzoekt hoe deze voormalige glaskavels zijn in te brengen in concrete kavelruilplannen en werkt dit verder uit met de betrokken boeren.

Bij deze kavelruilplannen vallen vaak meerdere doelen samen: een betere perceelsverdeling voor meerdere boeren, vermindering van het landbouwverkeer,

Gras voor glas, dat is de opdracht waarmee

Boks: ‘Wij worden eigenaar van de grond

versterking van het recreatienetwerk en/of

gemeente Midden-Delfland het eigen

en de opstallen, zoals de kassen en de

beperking van de maïsteelt voor ruwvoeder-

buitengebied onder de loep neemt voor de

schuren. Vervolgens slopen we alles en

winning. Vaak zijn er een handvol boeren

sanering van verspreid liggende glastuin-

blijft er een perceel weiland over.’ De uitge-

bij zo’n ruiling betrokken.

bouwbedrijven.

kochte tuinders vertrekken meestal naar

Zo logisch als de doelstellingen voor kavel-

Want in een karakteristiek veenweide-

een concentratiegebied of ze stoppen hun

ruilen klinken, zo weerbarstig is de praktijk

gebied met boerderijen en koeien in de

bedrijf.

op de grondmarkt. Relatief hoge grond-

wei, vallen kassen al snel uit de toon.

De nieuw verkregen weidepercelen krijgen

prijzen maken het leggen van de puzzel

Om de melkveehouderij duurzaam te

als bestemming veehouderij en worden ter

niet makkelijk.

versterken, werkt de gemeente al jaren aan

beschikking gesteld aan de melkveesector.

het opruimen van afzonderlijk gelegen,

‘Boeren kunnen het land kopen, maar voor

Kringloopboeren

verouderde kassen. Dit onderscheid tussen

het zover is verpachten we het.’ Voor de

Boks: ‘Uiteindelijk is het doel het verbeteren

verspreid liggend glas en glastuinbouw-

melkveehouderij heeft gras voor glas

van de vitaliteit van onze kringloopboeren.

concentratiegebieden sluit aan bij het

inmiddels 22 hectare nieuwe weidegrond

Wij stellen de nieuwe kavels vooral aan hen

landelijke beleid hiervoor. Midden-Delfland

opgeleverd. Vanuit het IODS-budget is er

ter beschikking. Het is niet de bedoeling

streeft hierbij naar optimale, ruimtelijke

nog steeds geld beschikbaar voor dit doel.

dat de kavelruilen de ruimte bieden aan

kwaliteit.

eenzijdige schaalvergroting.’

Grondinstrument

De gemeente is terughoudend met het

Koeien in de wei

Een tweede onderdeel dat hetzelfde doel

innemen van grondposities. Boks: ‘Soms

‘Sinds 2009 hebben we hierin al grote

dient – versterking van agrarische land-

besluiten we om heel doelgericht tijdelijk

stappen gezet’, vertelt Kees Boks, beleids-

schappelijke waarden – is het grondinstru-

grond aan te kopen. Maar het zijn vooral

medewerker landelijk gebied bij gemeente

ment. Dit is ook een onderdeel van het

de ondernemers die het moeten doen.’

Midden-Delfland. ‘Van de 30 hectare ver-

IODS-programma.

spreid glas in ons landelijk gebied is inmid-

Ook met dit instrument valt de landbouw-

dels 23 hectare ook daadwerkelijk opge-

structuur te versterken. ‘Soms lukt het om

ruimd. We verwachten er nog enkele te

met de nieuw verkregen weidepercelen de

saneren.’ Deze sanering richt zich met

verkaveling ter plaatse te verbeteren.

name op de Commandeurpolder, de

Bijvoorbeeld door samenvoeging van kavels,

Kralingerpolder en de Dijkpolder.

zodat een nabij gelegen melkveehouder

Als de mogelijkheid er is, koopt de gemeente

een grotere huiskavel krijgt’, legt Boks uit.

verspreid liggende glastuinders uit.

‘Recent hebben wij Ienze Koekkoek van

Dit gebeurt altijd op vrijwillige basis.

Stichting Kavelruil Zuid-Holland als kavel-

10 Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

Weidevogel heeft kerngebieden nodig Weidevogels staan onder druk in Nederland, ook in Midden-Delfland. Het weidevogelpact dat op 17 juni door een aantal regiopartners werd afgesloten, moet de bescherming verbeteren. De focus ligt op de kansrijke kerngebieden.

en vrijwilligers van natuurverenigingen, zodat het bestaande beheer verbetert.

Uit de inventarisatie van Sovon rolde een kansenkaart voor zeven potentiële kerngebieden in Midden-Delfland. De kerngebiedenaanpak sluit aan bij het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouwbeleid.

Een kerngebied heeft een specifieke, beperkte, drooglegging nodig en veel

Naast de koe in de wei, horen ook buite-

Weidevogelsymposium

lende kieviten en baltsende grutto’s bij een

Om het tij te keren bundelden betrokken

broed- en foerageergebied. Het landschap

oer-Hollands weidelandschap als Midden-

partijen in Midden-Delfland hun krachten.

moet voldoende open zijn zodat predatoren

Delfland.

Met als resultaat het Weidevogelpact,

weinig schuilruimte krijgen.

Weidevogels zijn indicatoren van een goed

afgesloten tijdens het Weidevogelsymposium

ecologisch evenwicht en voldoende bio-

in juni.

Zwaar agrarisch beheer

diversiteit in het landschap. ‘Vooral de grutto

Hiermee tekenden LTO Noord Delflands

Koster: ‘We moeten nog meer hectares

is een meetlat voor kwaliteit. Als het goed

Groen, Agrarische Natuurvereniging

voor ‘zwaar agrarisch beheer’ vinden, om

gaat met die vogel, gaat het ook goed met

Vockestaert, Natuurmonumenten,

de kerngebieden goed in te richten. Denk

het gebied’, vertelt Leen Koster, beleidsmede-

Weidevogelwacht Midden-Delfland en

daarbij aan maatregelen als uitgestelde

werker bij gemeente Midden-Delfland.

KNNV afdeling Delfland voor intensieve

maaidata, mozaïek maaien en hier en daar

Helaas staat de weidevogelstand onder

samenwerking. Met ondersteuning van

de aanleg van plas-drasnatuur.’

druk in het Nederlandse boerenland. Ook

provincie Zuid-Holland, IODS en gemeente

In het kader van IODS is er geld voor

in Midden-Delfland, de weidevogeloase van

Midden-Delfland.

250 hectare zwaar agrarisch beheer, als

de zuidelijke Randstad.

‘De bescherming van weidevogels wordt

aanvulling op 100 hectare nieuwe weide-

Dat blijkt ook uit de inventarisatie die

daarmee verzekerd, maar ook anders aan-

vogelnatuur. Daarvan is pas 67 hectare

Sovon Vogelonderzoek voorjaar 2014 heeft

gepakt. Midden-Delfland gaat inzetten op

gerealiseerd. Met de inzet vanuit het pact

gemaakt. ‘De conclusie was dat de huidige

weidevogelkerngebieden waarin vooral de

en het benutten van het Groenfonds

vogelstand niet geweldig meer is, maar

grutto verwend wordt’, aldus Koster.

Midden-Delfland moet het lukken om de

dat sommige locaties in Midden-Delfland

Bovendien moet het pact kennisuitwisseling

ambities waar te maken, verwachten

kansen bieden’, blikt Koster terug.

opleveren tussen boeren, natuurbeheerders

de partners.

Plannen voor de toekomst Dit activiteitenoverzicht biedt een uitgebreide terugblik op de afgelopen periode. Wat brengt de toekomst voor het landelijk gebied en de boeren van Midden-Delfland?

kruidenrijke graslanden die dienen als

met vijfhonderd koeien.’

Anderzijds waarschuwt Van den Berg voor stilstand. ‘De melkveehouderij moet zich wel blijven ontwikkelen en niet de rug keren naar de toekomst. Anders bloedt het dood. Dat vraagt wel een luisterend oor van burgers in de wijde omtrek.’ Inspelen op

De basis van het programma Duurzaam

het hart, met de melkveehouderij voorop.

veranderingen en trends rekent hij ook tot

Boer Blijven als IODS-onderdeel staat goed

Daarom juich ik de kringlooplandbouw toe.

ontwikkeling.

op de rails. Met een flinke, groeiende groep

Die ontwikkelingen zijn nodig om de zaak

Op korte termijn verwacht Van den Berg,

kringloopboeren is het fundament op orde.

door te kunnen geven aan volgende

als waterschapsbestuurder, de nodige zicht-

Hieraan worden steeds nieuwe projecten

generaties.’

bare resultaten van het project Erfafspoeling.

geknoopt ter versterking van de lokale

Hooijmans: ‘Voor de activiteiten van de

‘Als alle scans klaar zijn, is het goed om

melkveehouderij. Melkveehouders Gert-Jan

studieclubs is continuïteit in het Duurzaam

alle eindrapporten naast elkaar te leggen

Hooijmans (bestuur LTO Noord Delflands

Boer Blijven-programma van belang. Dat

om te zien welke maatregelen het beste

Groen) en Jan van den Berg (bestuurslid

heb je nodig om de melkveehouderijen

zijn. Al denk ik dat veel boeren dat wel

Hoogheemraadschap van Delfland) blikken

sterk te houden. Alleen een gezond bedrijf

weten, maar net dat laatste duwtje nodig

op verzoek alvast vooruit.

kun je goed doorgeven aan de volgende

hebben.’

generatie.’

Het gaat daarbij niet alleen om schoner

Voor de volgende generatie

water en een beter milieu, maar ook om

‘Ik wil hier over twintig jaar ook nog boer

Behoud door ontwikkeling

uitstraling, vindt hij. ‘Als je zo dichtbij de

zijn. Dat is mijn toekomstbeeld voor

Deze manier van boeren is bovendien een

stad boert als in Midden-Delfland, moet je

Midden-Delfland‘, zegt Hooijmans. De kring-

goed alternatief voor de huidige, snelle

ook mensen kunnen ontvangen op je

looplandbouw bevalt hem goed: ‘Het levert

schaalvergroting in de melkveehouderij,

bedrijf. Dat vraagt een mooi opgeruimd erf,

rendement op en het is leuk om van elkaar

vindt hij. ‘Schaalvergroting is niet de juiste

zonder zaken als plastic balen gras. Op een

te leren. Daarin zijn hele stappen gemaakt.’

richting voor Midden-Delfland. Dit moet

bedrijf waar geboerd wordt, mag je dat ook

Van den Berg: ‘Dit gebied gaat me zeer aan

geen gebied worden van enkele boeren

zien. Maar het moet geen rommeltje zijn.’

11 Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

De jaarlijkse Midden-Delflanddag in juni is één van de manieren waarop de melkveehouderij het contact zoekt met de inwoners van de omliggende steden.

Kringlooplandbouw en IODS Het programma Duurzaam Boer Blijven in

Wat is IODS?

IODS is een samenwerkingsverband tussen

Midden-Delfland, met kringloopboeren als

IODS staat voor Integrale Ontwikkeling

het Rijk, provincie Zuid-Holland, gemeenten

fundament, wordt financieel mogelijk

tussen Delft en Schiedam. Het is een

Midden-Delfland, Schiedam, Vlaardingen

gemaakt vanuit het IODS kwaliteitsproject

gebiedsgericht programma verbonden

en Delft, Recreatieschap, LTO Noord,

Groen Ondernemen. De resultaten komen

aan de realisatie van de snelweg A4 Delft-

Natuurmonumenten en diverse maatschap-

tot stand met inzet en ondersteuning van

Schiedam. Tegelijk met de aanleg van dit

pelijke organisaties. Kijk voor meer

onder meer lokale melkveehouders,

tracé wordt vanuit IODS geïnvesteerd in de

informatie op www.iods.nl

gebiedsorganisaties, adviesbureau

landschappelijke kwaliteit van Midden-

Boerenverstand en het Louis Bolk Instituut.

Delfland en omgeving. Deze inspanningen

Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland,

Het programma wordt in samenspraak met

bestaan uit de versterking van een duurzame

blijf het volgen op onze website!

LTO Noord Delflands Groen en provincie

en economisch gezonde melkveehouderij,

Zuid-Holland door gemeente Midden-

extra natuur en recreatieve voorzieningen

Delfland gecoördineerd.

en sanering van verspreid liggende oudere kassen.

Activiteitenoverzicht Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland, editie nr. 5, maart 2015 Concept en redactie Gemeente Midden-Delfland (eindredactie) Koen van Wijk Fotografie Roel Dijkstra (p 6) Gerhard van Roon (cover, p 5, 11o, 12o) Henk Groenendaal (12b) Koen van Wijk (p 4, 7, 11rb) Hans de Lijser (p 3, p 9, p 10) Hoogheemraadschap van Delfland (p 8) Ontwerp Katja Hilberg Ontwerpers Deze uitgave is gedrukt op FSC papier

12 Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014

www.boerinmiddendelfland.nl