Dit activiteitenoverzicht Duurzaam Boer Blijven is een uitgave van LTO Noord,
Editie nr. 5, maart 2015
provincie Zuid-Holland, IODS en de gemeente Midden-Delfland.
Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland
Activiteitenoverzicht
Visie wethouder op het landschap
Stadsranden zijn kansen voor boer
Kringloopboeren De voordelen van leren in studieclub onderwaterdrainage
Het agrarische, groene land-
Biologisch melkveehouder
Al 30 melkveehouders in
Najaar 2014 lieten vijf melk
schap van Midden-Delfland
Arie van den Berg van Hoeve
Midden-Delfland draaien
veehouders in Midden-Delfland
heeft een belangrijke functie
Ackerdijk ziet op het snijvlak
mee in een studieclub voor
onderwaterdrainage aanleggen.
voor de inwoners van de
van stad en platteland veel
kringlooplandbouw. Samen
Dit moet koeien langer in de
metropoolregio Rotterdam
kansen voor nieuwe en
leren ze over de balans
wei houden, de grasopbrengst
Den Haag. Wethouder
duurzame agrarische
tussen voer, dier, mest en
verbeteren en bodemdaling
Govert van Oord vertelt.
inkomstenbronnen.
bodem op hun eigen bedrijf.
afremmen.
pagina 3
pagina 5
pagina 6 –7
pagina 9
www.boerinmiddendelfland.nl
Midden-Delfland leeft! onder melkveehouders in Nederland. Dat is zeker niet het geval. Als het om kringlooplandbouw gaat, tegenwoordig spreken we over circulaire economie, behoren de Midden-Delflandse boeren zeker tot de koplopers. Goede ideeën De zorg voor het gebied wordt daarnaast geïllustreerd door het project Erfafspoeling waaraan deze winter ruim veertig melkveebedrijven deelnamen. Het doel van dit project is de afspoeling van voedings- en mestresten van het erf naar het oppervlaktewater terug te dringen. Bovendien wordt ook naar het aanzien van het boerenerf gekeken. Vijf boeren lieten afgelopen najaar onder waterdrainage aanleggen op enkele proefpercelen. De beoogde effecten hiervan, zoals langer beweiden en minder grond waterdaling, moeten komend seizoen zichtbaar worden. Er zijn nog veel meer initiatieven en resultaten te noemen binnen het programma Duurzaam Boer Blijven. Denk aan een studiegroep voor biologische landbouw, een andere manier van baggeren, de ontwikkeling van een zuivellokaal voor de productie van streekeigen producten en de afzet daarvan in de stad. Wat hebben we allemaal gedaan? In deze krant leest u wat er binnen de gemeente Midden-Delfland voor, met en door boeren wordt gedaan. Ook leest u Peter van Arkel, coördinator van het programma Duurzaam Boer Blijven
welke visie de gemeente, het hoogheemraadschap en de boeren zelf hebben op de ontwikkeling van het Midden-Delflandse
Elke periode die voorbijgaat, vraagt om een terugblik. Dat geldt ook voor het programma Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland. Kringlooplandbouw, de basis, werd nog steviger verankerd. Ook op andere terreinen is veel bereikt. Een terugblik.
groen. Goede ideeën genoeg om met elkaar Midden-Delfland nog sterker op de kaart te zetten. Ik bedank iedereen die zich het afgelopen jaar heeft ingezet om het programma Duurzaam Boer Blijven tot een succes te maken. In het bijzonder Hiske Ridder waarvan ik in de loop van 2014 het stokje overnam. De lijn die zij heeft ingezet zal ik voortzetten. Ik sluit af met een mooi kijktip. De kringloopboeren en andere beheerders van ons unieke Midden-Delflandse
2
Wanneer je naar de boeren in Midden-
gebied een heel ander uiterlijk gekregen.
landschap zijn prachtig in beeld gebracht in
Delfland kijkt, dan valt op met welke
Minder groen en waarschijnlijk meer stenen.
de TV-serie Landgezichten.
betrokkenheid zij met hun bedrijf én hun
Het project Kringloopboeren is een mooi
Nog niet gezien? Bekijk de uitzendingen
omgeving bezig zijn. Want het agrarisch
voorbeeld van die betrokkenheid.
via www.middendelfland.nl!
landschap van Midden-Delfland leeft!
Niet minder dan zestig procent van onze
Zeker ook bij de melkveehouders.
boeren is hierin inmiddels actief, vaak al
Peter van Arkel,
Daar mogen we blij mee zijn, want zonder
jaren achter elkaar. Daarmee lijkt het alsof
programmacoördinator
hen, zonder gezond boerenstand, had het
het kringloopprogramma gemeengoed is
Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
Als je genoeg geproduceerd hebt, ben je nog niet klaar. Er blijven nieuwe innovaties nodig voor de melkveehouderij en die mogelijkheden zijn er ook. Zie maar wat bij het Veenweiden Innovatiecentrum in Zegveld ontwikkeld wordt.’ Wat valt er van de gemeente te verwachten? ‘Dit jaar gaan we onze Gebiedsvisie voorzien van het uitvoeringsprogramma 2015–2025. Dat is nodig om aan te kunnen blijven sluiten bij nieuwe ontwikkelingen in de omgeving zoals andere bestuurs- en financierings-
Als portefeuillehouder Ruimtelijke Ordening voor het landelijk gebied is Govert van Oord namens gemeente Midden-Delfland bestuurlijk betrokken bij Duurzaam Boer Blijven. Van Oord is sinds 1974 politiek actief in Midden-Delfland en was oprichter van ondernemerscollectief Groen Goud. Hij werd in 2014 wethouder.
vormen. Denk hierbij bijvoorbeeld ook aan nieuwe ideeën over stadslandbouw, korte voedselketens, opgaven in waterbeheer en klimaatverandering. Een actualisering dus, die aansluit bij allerlei maatschappelijke en economische ontwikkelingen.’ Kunt u terugkijkend op 2014 zaken noemen die zijn bereikt voor de gebiedskracht van Midden-Delfland? ‘De basis van het programma Duurzaam Boer Blijven staat op de rails, er zijn vol-
Govert van Oord (l), wethouder gemeente Midden-Delfland
‘We moeten het met de steden rooien’
er is dynamiek. De projecten Erfscans en Onderwaterdrainage zijn gestart, er ligt een weidevogelpact en aan een studiegroep Biologische Landbouw wordt gewerkt. Dit jaar verwachten we de eerste streekeigen zuivel van de coöperatie Delflandshof.’ En een vooruitblik?
Wat is uw missie als wethouder, ten
economische concurrentiepositie en het
‘De komende tijd willen we weer een grote
aanzien van Duurzaam Boer Blijven?
vestigingsklimaat te verbeteren. Maar het
stap vooruit zetten. Natuurlijk houden we
‘Het Delflandse groen heeft prioriteit in ons
moet er ook prettig wonen blijven met
daarbij rekening met de ontwikkelingen in
bestaan als kleine gemeente, omdat wij
ruimte voor recreatie en natuurbeleving.
de landbouw. Dit jaar gaat het melkquotum
groene kwaliteiten hebben in een verder
Voor die leefbaarheid is ons groen belang-
er af en de melkveewet legt grondgebonden-
zeer stedelijke regio. Daarom is onze missie:
rijk. Dat schept verwachtingen. Vroeger was
heid vast. Boeren staan nadrukkelijk voor
Midden-Delfland, groen en open. Met z’n
het voldoende dat de stedeling een rondje
de keuze: snelle schaalvergroting of juist
allen proberen we het gebied mooi en
kon fietsen door ons agrarische landschap.
meer de niches zoeken; de wereldmarkt of
levend te houden. Echt werkend groen, met
Nu moet het hele gebied meedoen met de
korte ketens. Als gemeente willen we onze
de kwaliteit van een park. Ik ben overtuigd
vraag: wat betekenen wij voor de metro-
voorkeur voor grondgebondenheid meer
dat je goed ondernemerschap nodig hebt
poolregio? We bestaan als groen gebied bij
benadrukken, we zoeken de dialoog daar-
om dit gebied in de benen te houden.’
de gratie van die grote steden en moeten
over op. Mogelijk zijn er ook nieuwe
het met hen samen in stand houden.’
bedrijfsmodellen in de afzet te vinden.
Kunt u de kracht van landelijk
3
doende deelnemende melkveehouders en
Verder is het van belang dat de zaken waar
Midden-Delfland omschrijven?
Hoe belangrijk is het dat melkvee-
we publiek geld in investeren, ook publiek
‘De kracht van Midden-Delfland is dat het
houders hier duurzaam kunnen
rendement opleveren. Duurzaam Boer
een open gebied is gebleven. Het oprukken
ontwikkelen?
Blijven is daar een heel goed voorbeeld van.’
van de steden Rotterdam en Den Haag tot
‘Boeren werken in de eerste plaats voor de
aan de gemeentegrens toonde aan dat
wereldmarkt. Daarnaast vragen we ze hier
wettelijke bescherming nodig was. Vanuit
om ook landschappelijke kwaliteit te bieden.
‘Laat de burgers en bestuurders van de stad meebeleven wat de boeren hier doen.’
het stedelijk gebied ben je nu heel snel in
Om dat goed te combineren zijn bedrijfs-
een agrarisch open landschap. Dat is een
modellen nodig die een rendabel productie-
grote kwaliteit in de dichtbevolkte zuidelijke
proces mogelijk maken én bijdragen aan
Randstad.’
een mooi landschap. Kringlooplandbouw
Welke inspanningen doet u om
en andere Duurzaam Boer Blijven-projecten
Duurzaam Boer Blijven te stimuleren?
Wat verandert er door de
spelen daarop in. Hiermee geven boeren
‘We stellen financiering en menskracht
metropoolregio?
op diverse manieren een visitekaartje af
beschikbaar en proberen het programma ook
‘We worden in toenemende mate uitge-
richting de steden.
op langere termijn in de benen te houden.
daagd, nu we onderdeel zijn van de metro-
Ik zie duurzaam boeren en kringloopland-
We hebben daarom de wens het programma
poolregio Rotterdam Den Haag [sinds
bouw als een dynamisch proces. De kring-
Duurzaam Boer Blijven voort te zetten met
december 2014, red]. Die heeft als doel de
loop moet als een opgaande spiraal werken.
een periode van nog tien jaar.’
Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
Schoner erf voor schoner water Een schoon erf oogt fraaier, maar is ook beter voor het milieu. Want afstroming van mest en sappen uit het voer is slecht voor de waterkwaliteit. Via een erfscan bekijken tientallen melkveehouders in Midden-Delfland deze winter of hun erf aanpassing nodig heeft.
Dat komt door de hoge concentratie voederstoffen. Dat leidt tot verslechtering van de lokale waterkwaliteit, het waterleven en de begroeiing in en langs de sloten. Voordat Feenstra zijn rondje over het erf maakt, heeft hij aan de keukentafel met de veehouder al een vragenlijst doorgenomen om de bestaande situatie in kaart te brengen. Hij wil bijvoorbeeld weten hoe de boer voer inkuilt, hoe groot de voer opslagen zijn en wat de samenstelling ervan is. Alle informatie wordt getoetst aan de regelgeving. Ook vraagt de adviseur naar de uitbreidingsplannen. Tijdens het rondje over het erf kijkt de
Op een kille januaridag trekt Dirk-Johan
vervolgens rechtstreeks op het oppervlakte-
adviseur naar de scheiding tussen natte en
Feenstra van adviesbureau Brooswater,
water geloosd wordt.
droge werkgedeelten, logische werk- en
gewapend met zijn tablet, over het erf van
Het project helpt de boeren schoner wer-
looplijnen en de inrichting van de voer- en
een melkveehouder die zich heeft aange-
ken, wat goed is voor de waterkwaliteit en
mestopslag.
meld voor een erfscan. Feenstra maakt
het boerenimago. Daarnaast krijgen boeren
foto’s van mestputten en sleufsilo’s en
advies en aanbevelingen hoe zij het erf
Eenvoudige ingrepen
brengt in kaart hoe deze liggen ten opzichte
schoon en opgeruimd kunnen houden.
Enkele weken na het bedrijfsbezoek ontvangt de boer een inventarisatierapport
van sloten en vaarten. Ook maakt hij een plattegrond van elk erf.
Perssappen
met de bevindingen en aanbevelingen voor
Brooswater voert deze check-up uit voor
Bij het terugdringen van erfafspoeling
verbeterpunten. Voor de meest effectieve
het project Erfafspoeling Midden-Delfland.
vraagt de voeropslag de meeste aandacht.
maatregelen is subsidie beschikbaar.
Dit is een initiatief van LTO Noord Delflands
Vooral tijdens het inkuilen en voer opladen
Veelal helpen vrij eenvoudige ingrepen de
Groen, de gemeente en het hoogheemraad-
ligt de kuil tijdelijk open en komen er
erfafspoeling al fors te verminderen. Het gaat
schap van Delfland en valt onder de vlag
perssappen vrij. Als dit in contact komt
dan om het verleggen van een hemelwater-
van het IODS programma Duurzaam Boer
met hemelwater ontstaat er een sterk
afvoer, de aanleg van een opvangput voor
Blijven.
geconcentreerde vloeistof.
de sleufsilo’s of het verleggen van een pad
Van erfafspoeling is sprake als regenwater
Wanneer dit water met perssappen
waarover het vee van de stal naar het land
op het verharde boerenerf in contact komt
wegstroomt naar sloten dan neemt het
loopt.
met voer, mest(resten) en perssappen en
zuurstofgehalte in het oppervlaktewater af.
Schoner werken is goed voor de waterkwaliteit en het boerenimago ‘Het is aan de boeren zelf om te kiezen voor zulke maatregelen. De erfscans zijn vrijblijvend’, stelt Feenstra. ‘Ik raad boeren met plannen voor nieuwbouw of aanpassing van het bedrijf aan hun kans te grijpen. Maatregelen tegen erfafspoeling zijn op dat moment makkelijk uitvoerbaar.’ De adviseurs van Brooswater geven in zulke gevallen advies over de aanpak, de planning en de aanbevolen bouwmaterialen. Wat goed is voor het milieu, is vaak ook goed voor de bedrijfsvoering, volgens Feenstra. ‘Tegen afspoeling van perssappen uit de kuilopslag werkt een absorberende onderlaag van bijvoorbeeld stro heel goed. Het vocht trekt daarin, waardoor er meer voedingswaarde voor de kuil behouden blijft.’ Het project Erafspoeling in Midden-Delfland Tientallen boeren laten deze winter een erfscan maken
4
Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
wordt in de loop van 2015 afgerond.
Waardecreatie op snijvlak van stad en platteland
Voorbij het boerenerf liggen ook kansen Hoe kun je als agrariër nabij de stad je kansen pakken in een steeds veranderende wereld? Biologisch melkveehouder Arie van den Berg is voortdurend bezig met die vraag. Waardecreatie is zijn antwoord.
en die laat begrazen door onze koeien, dan
Van den Berg. ‘Daar begint het mee. In de
zijn er voordelen voor meerdere partijen.
beginfase moet je bereid zijn belangeloos
De bloeiende klavers leveren honing aan
tijd en geld te investeren. Het draait dan
de bijen en eiwit aan het rantsoen van het
vooral om enthousiasme.’
vee.’ Door het complete beheer op zich te
Ook is goed communiceren met mensen
nemen, ontzorgt de boer bovendien de
van buiten de agrarische sector een
exploitant van het gebied. ‘Als je cross-over
voorwaarde. ‘Er zijn altijd meerdere partijen
denkt dan liggen er overal kansen.’ Hij ziet
betrokken. Dat vraagt om vertrouwen.
in Midden-Delfland meer mogelijkheden,
Als boer moet je vaak eerst over wantrouwen
zeker in het beheer van recreatieterreinen
heen stappen.’ De melkveehouder heeft
en groenstroken. ‘Op veel locaties wordt
zich met vijf collegaboeren uit stedelijke
bezuinigd op het maaien. Maar als je dit
groengebieden verenigd in De Stadsboeren.
overlaat aan agrariërs en van onderaf
Ze willen het landschap benutten als
Volgens Van den Berg is waardecreatie bij
organiseert, kan het vaak goedkoper en
duurzame inkomstenbron, in de breedste
uitstek een manier om als boer in Midden-
efficiënter en levert het ook nog grondstof
zin van het woord. ‘We delen ervaringen
Delfland een voordeel te halen uit het
op.’
en ideeën en leren van elkaar. Met ondersteuning van het bureau
nabije stedelijk gebied. ‘Kijk over de grens van je bedrijf en zoek de samenwerking.’
Het draait om enthousiasme
Praedium werken we van ideeën tot
De melkveehouder en waterschapsbestuur-
Bij waardecreatie is er altijd een mentale
concrete formules.’
der legt graag nieuwe verbindingen tussen
omslag nodig zonder het ondernemers
zijn Hoeve Ackerdijk en de nabijgelegen stad
belang uit het oog te verliezen, vindt
Delft. Hij ontving daarvoor in november de OndernemersAward Cittaslow MiddenDelfland. Zijn biologische melkveebedrijf biedt zorgvragers een plek voor dagbesteding, ontvangt schoolklassen en beheert
‘We willen de beheerketen omdraaien, kijken wat de stedeling wil’
twintig hectare natuur van Natuur
‘Multifunctionele bedrijven leunen allemaal tegen de stad aan en zeggen: laten wij alle
monumenten.
natuur- en recreatiegebieden om ons heen benaderen als verlengstuk van ons bedrijf. Want ook daar kun je ondernemen. Door koeien te weiden, natuurbeheer, educatie,
5
Volop mogelijkheden
houtwinning, noem maar op.’ Dat zegt Job Wittens, projectmanager van Praedium en
Aan een nieuw onderkomen voor agrarische
vaste begeleider van De Stadsboeren.
kinderopvang wordt momenteel druk
Tussen droom en daad zijn er nog wel hobbels te nemen, stelt hij. ‘Een knelpunt is de
gebouwd. Met die bedrijfstak haakt hij in
versnippering in beheer, vooral in deze stadsrandgebieden. Veel verschillende beheerders,
op de behoefte van tweeverdieners die op
allen met hun eigen werkwijze en daarbij behorende regels en budgetten.’
en rond de Technische Universiteit hun
Om verder te komen met waardecreatie is omkeren van denken nodig, vindt Wittens.
brood verdienen.
‘Denk niet vanuit een star beheerplan, maar ga kijken wat de stad wil, waar vraag naar is.
Intussen kijkt Van den Berg alweer vooruit.
Nu wordt bij natuurbeheer vaak geredeneerd vanuit beheerdoelen en het bijhorende
Naar de volgende kans: de honingtuinen
budget. Dat kun je ook omdraaien, zonder je beheerdoelen uit het oog te verliezen.’
van het Melarium die zijn gepland in het
Door die ondernemende aanpak is in deze gebieden veel te winnen, denkt hij. ‘Het wordt
recreatiegebied naast zijn boerderij. Het plan
goedkoper, levert soms producten en geeft meer betrokkenheid van lokale stadsbewoners
om naast het Ackerdijkse bos drie honing-
en bedrijven. Want groen inspireert en zorgt voor meer concentratie. Denk aan al die
tuinen aan te leggen is vergevorderd.
mensen op de Technische Universiteit Delft, om de hoek van Hoeve Ackerdijk.
‘Als je daar velden met grasklavers inzaait
Zij kunnen ook profiteren van deze natuur en hier energie vinden voor hun denkwerk.’
Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
Studieclubs kringlooplandbouw
Blijven leren, verbeteren en finetunen
Studieclub op excursie. Links: Arnold van Adrichem, daarnaast begeleider Nick van Eekeren.
Dankzij kringlooplandbouw boert Midden-Delfland steeds bewuster. Met respect voor dier, bodem, omgeving en bedrijfsrendement. Dit seizoen draaien er al dertig boeren mee in een studieclub voor kringlooplandbouw.
Wat is kringlooplandbouw? Van Adrichem pioniert op zijn eigen bedrijf al ruim tien jaar met kringlooplandbouw. Hij stapte zelfs over op het ras Montbeliarde, een sober Frans melkras, dat goed bij de werkwijze past. ‘Maar elke boer kan zijn accenten leggen, passend bij zijn gestelde doelen en bij zijn bedrijf’, benadrukt hij. ‘Er is geen protocol voor hoe je de kringloop
‘De bodem is de basis van je bedrijf’,
Economie. De studieclubs komen zo’n
sluit. Elke boer is anders, elk bedrijf ook.’
Arnold van Adrichem kan het niet luid
zeven keer per seizoen bij elkaar.
Wat betekent kringlooplandbouw
genoeg zeggen. ‘Zorg dat je bodem goed is
Boeren die starten met kringlooplandbouw
precies? Bij kringlooplandbouw draait het
en genoeg organische stof bevat. Dat voedt
leggen eerst hun kerncijfers op tafel.
om een betere afstemming van de kringloop
het bodemleven, geeft meer vruchtbaarheid
Deze worden uitgebreid besproken met de
tussen voer, koe, mest en bodem. Minder
en betere opbrengsten van je land. Zo heb
begeleiders. Daarna maakt elke boer zijn
kunstmest en krachtvoer moet de kostprijs
je minder input nodig van krachtvoer en
eigen keuzes, gericht op anders voeren en
van een melkveehouder omlaag brengen.
kunstmest’, aldus de melkveehouder uit
bemesten. Naast cijfers en resultaten
Door het verlagen van de inputs moet de
Schipluiden. De voorzitter van LTO Noord
bespreken, houden de boeren geregeld
boer vervolgens toe naar een betere benut-
Delflands Groen is één van de voortrekkers
veldproeven en excursies.
ting van zijn eigen natuurlijke waarden, via
van kringlooplandbouw in Midden-Delfland.
‘Kringlooplandbouw is de sleutel naar een
dieren en bodem. Uiteindelijk gaan voer,
Met deze aanpak wordt de ecologische en
circulaire economie in dit gebied’, stelt
koe, mest en bodem beter voor elkaar
economische kracht van de agrarische
Van Adrichem. ‘We zijn als sector gaan
werken. Dat kan doordat structuurrijker,
bedrijven versterkt, zodat zij hun rol van
inzien dat alsmaar meer niet per se beter
eiwitrijker voer de mestkwaliteit verandert.
landschapbeheerder in deze overvolle regio
is. Kunstmest en krachtvoer worden steeds
De mest is gezonder en stimuleert het
duurzaam kunnen waarmaken.
duurder. Minder input van buitenaf maakt
bodemleven. Dat zorgt weer voor structuur-
de bedrijven in Midden-Delfland sterker en
rijker gras, waardoor een boer minder
Meer is niet altijd beter
minder afhankelijk. Meer bedrijfskracht
krachtvoer nodig heeft.
Sinds 2010 is het aantal deelnemers
zorgt ook voor meer gebiedskracht.’
gegroeid tot dertig in het seizoen
Door de boeren voor te houden dat kring-
Gezonder vee
2014 / 2015. Afgelopen seizoen draaiden
looplandbouw niet zweverig is maar draait
Het betere voer zorgt ook voor gezonder
er drie groepen van tien deelnemers mee,
om bedrijfsrendement, is er steeds genoeg
vee, dat langer melk geeft en minder
verspreid over de thema’s Vitale Bodem,
animo voor de studieclubs, merkt hij.
medicijnen nodig heeft. ‘We leren met
Diergezondheid en Ondernemerschap &
6
Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
elkaar nog steeds bij’, merkt Van Adrichem.
‘Er zijn ook zoveel zaken om aan te sleute-
worden het effect op de luchtkwaliteit,
len, zoals de koegezondheid en de kwaliteit
waterkwaliteit, ecologische voetafdruk en
van het eigen ruwvoer.
klimaat voor elk bedrijf uitgedrukt per kilo
Het tijdstip van maaien en inkuilen zijn van
melk of per hectare.
grote invloed op de voerkwaliteit, maar hoe
‘Door te laten zien wat ons bezielt, krijgt
doe je het goed? Ook blijkt herfstgras zeer
de omgeving begrip voor de boeren in
eiwitrijk, dus nuttig voor het rantsoen.’
Midden-Delfland. Dat geeft ons ook een positie om mee te praten over andere
Wat levert het op?
zaken’, stelt Van Adrichem.
De studieclubdeelnemers van het eerste
Want Duurzaam Boer Blijven draait om
uur hebben inmiddels hun kringloopcertifi-
meer dan melkproductie. ‘We hebben ook
caten binnen. Daarop is in cijfers af te lezen
een beheerfunctie. Die rol willen we verder
wat hun inspanningen tot verduurzaming
uitbreiden. Daarvoor zijn andere manieren
hebben opgeleverd. Op het certificaat
nodig om duurzame prestaties te leveren.’
Jan van der Kooij,
‘Ik heb er gezondere koeien door gekregen.
heeft inmiddels alle aandacht bij Van der
melkveehouder in Abtswoude
‘We bekijken regelmatig hoe het bodemleven zich ontwikkelt’
Daardoor heb ik ook de dierenarts minder
Kooij die dit seizoen meedraait in de thema-
nodig.’ Hij heeft geleerd hoe de pens van een
groep Vitale Bodem. Eerder zat hij in de
koe zich aanpast aan een ander rantsoen.
groep Ondernemerschap en Economie.
‘Met meer structuurrijk voer moet de pens
‘We kijken met onze begeleider regelmatig
beter werken, het voer wordt efficiënter
onder de graszode, om het bodemleven
‘Als je het netjes doet, houd je er geld aan
benut. Dat het werkt, zie je aan de mest,
te bestuderen.’ Met plezier geeft hij een
over’, zegt studiegroepdeelnemer van het
die wordt dikker.’
demonstratie hoe je een goed gat graaft en
‘Een studieclub, daar word je alleen maar wijzer van’ eerste uur Jan van der Kooij over kringloop-
gaat op zoek naar wormen. Op deze natte
boeren.
Gezonde bodem
dag in januari laten die zich moeilijk vangen,
‘Je leert aan allerlei kraantjes te draaien,
Enthousiast vertelt hij over de lessen die
aangezien ze een droog onderkomen
zoals minderen met krachtvoer en kunst-
de studiegroep kreeg van voerdeskundige
hebben gezocht dieper in de grond.
mest. Als vervolgens het melkresultaat goed
Frank Verhoeven. Die noemt koeien voeren
‘Kijk hoe diep de graszode geworteld is.
blijft, is dat heel motiverend’, vertelt de
de kerntaak van de veehouder en wijst op
Dat duidt op een gezonde bodem. En die
melkveehouder uit Abtswoude. Hij melkt
het belang van goed ruwvoer winnen, een
kleine wormpjes natuurlijk ook’, laat hij
aan de rand van Delft vijftig koeien van het
hogere voerbenutting en een optimale
zien. ‘Door hun graafgaatjes raakt de
roodbonte MRIJ-ras.
bodem. Dat laatste, de gezonde bodem,
bodem beter belucht en de mest beter verspreid. Zo groeit het gras ook beter.’ Het studieclubgevoel Leren in studieclubverband vindt Van der Kooij heel logisch, maar in de melkveehouderij is het nog vrij nieuw. Hij werkte jaren in het transport en de glastuinbouw voordat hij de boerderij van zijn vader overnam. ‘Ik kende de studieclubaanpak uit de tuinbouw en ik dacht: daar word je alleen maar wijzer van, dus waarom doen wij dit niet? Door in een kleine regio als buurboeren ervaringen en filosofieën te delen, gaat heel veel vanzelf. Dankzij de lessen in de studieclub lukt het ook beter om naar je eigen ideeën te werken en dichter bij de natuur te boeren.’ Voor veel boeren was het wennen, maar het groepsgevoel is wel gegroeid, merkt hij. ‘De openheid neemt nog steeds toe, al verschilt dit per persoon.’ Zeker in de themagroep Ondernemerschap en Economie waren deelnemers huiverig om bedrijfscijfers op tafel te gooien. ‘Niet nodig, het zijn je bankgegevens niet. Maar alle kanten laten zien, vond men spannend. Het gaat er om dat je naar de hele cyclus kijkt, ook naar de kosten achter de productie. Dat moesten we best wel leren.’
Jan van der Kooij: ‘Het groepsgevoel in de studieclub is gegroeid’ 7
Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
Zes vragen aan… Ingrid ter Woorst, hoogheemraad bij Hoogheemraadschap Delfland U bent verbonden aan Water Natuurlijk. Wat zijn uw drijfveren? ‘Water Natuurlijk is eigenlijk een a-politieke waterschapspartij. De leden zijn vooral gedreven door de inhoud. Wij zien water als een kans om de leefomgeving te verbeteren. Dat is meer dan zorgen voor droge voeten. Je mist kansen als je bij waterbeheer niet ook kijkt naar de inrichting en tegelijkertijd investeert in het landschap. Denk aan natuurvriendelijke oevers bij waterberging. Schoon water waarvan je kunt genieten is goed voor mens, bedrijf, plant en dier. Als je investeert in water kun je ook andere kansen meepakken, waarmee het vestigingsklimaat in je regio verbetert. Een ander voorbeeld is de gerealiseerde aansluiting van Westlandse glastuinbouwbedrijven op het riool en innovatieve handhaving daarbij.
‘Waterbeheer biedt kansen voor het landschap’
Daardoor verbetert de waterkwaliteit, waaronder ook het drinkwater voor het vee
Hoogheemraad Ingrid ter Woorst: ’Denk vooruit’
in Midden-Delfland. Persoonlijk is mijn interesse voor water gewekt nadat ik als boerendochter biologie studeerde aan de lerarenopleiding en stage liep bij Rijkswaterstaat.’
te vertellen over Duurzaam Boer Blijven en
landbouw. Een boer kan dit beheer als een
wat het oplevert.’
betaalde groenblauwe dienst uitvoeren,
Wat is uw motto ten aanzien van de
grondstoffen winnen door het hergebruik
landbouw in Midden-Delfland?
Wat kunnen boeren in Midden-Delfland
‘Denk vooruit en denk daarbij niet alleen
nog meer doen?
verhogen bij de lokale bevolking. Voor
aan het nu en aan je eigen kansen en
‘Boeren zijn als grondeigenaren mede-
Delfland zit de winst (hopelijk) in een betere
belangen. Stel jezelf als sector de vraag hoe
verantwoordelijk voor de kwaliteit van het
kwaliteit van de oevers.’
je het gebied belangrijk kunt maken voor
landschap en ervaren dat ook bewust.
de omgeving. Zorg dat je onmisbaar bent
Maar je moet ook morele eigenaren
Wat wilt u de boeren nog meegeven?
en blijft voor het nabije stedelijk gebied.
kweken. Burgers, die bij bedreigingen van
‘De manier waarop het Hoogheemraadschap
Denk aan je rol bij het beschermen van
het landelijk gebied opstaan en zeggen:
van Delfland boeren benadert is een uit-
natuurwaarden, het landschap, weidevogels
“Hands off van ons boerenland!”.
zondering in Nederland, het is veel positiever
en cultureel erfgoed. Zo houd je draagvlak
Het is goed dat de agrarische belangen
dan elders. Waarschijnlijk omdat er in dit
voor je rol als gebiedsbeheerder.’
via LTO en de agrarische natuurvereniging
drukke gebied zo weinig open landschap
collectief georganiseerd zijn. Daarbij is
over is gebleven. Zorg er dus voor dat je als
Wat is uw visie op de
het van belang om vooruit en vooral van
boer ook in de toekomst gewaardeerd blijft.
kringlooplandbouw?
buiten naar binnen te denken.’
Dat doe je door mensen te laten zien dat
‘Een hele goede ontwikkeling. In deze
8
van afgevoerde nutriënten en het draagvlak
dankzij jouw werk en inzet de natuur- en
manier van werken door melkveehouders
Welke kansen liggen er nog voor
landschapswaarden in Midden-Delfland in
zit veel winst. Je hebt minder grondstoffen
de boeren op watergebied?
stand blijven en zelfs versterkt worden.’
nodig, hoeft minder van buiten aan te
‘Er loopt sinds kort een pilot voor het
kopen en daarmee zorgt de werkwijze voor
beheren van natuurvriendelijke oevers door
minder vervuiling van het water, doordat er
boeren. Dit wordt gecoördineerd door
minder nutriënten verspild worden. Wel
agrarische natuurvereniging Vockestaert en
kunnen de boeren dit verhaal nog veel
door het Hoogheemraadschap van Delfland
meer uitventen, bijvoorbeeld door anderen
gefinancierd. Dit is ook een kans voor de
Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
Onderwaterdrainage houdt koe langer in de wei Koeien langer in de wei, minder bodemdaling en een betere gras- en mineralenbenutting. In een notendop zijn dat de voordelen van onderwaterdrainage in veenweiden. Sinds september loopt er alleen in Midden-Delfland een praktijkproef met deze techniek. Onderwaterdrainage heeft op diverse locaties
een week langer op het land bleven’, vertelt
in het Groene Hart al goede ervaringen
projectbegeleider Nick van Eekeren van het
opgeleverd. Daarom heeft ook de melkvee-
Louis Bolk Instituut. Zo profiteert een boer
peil bij voorkeur zo hoog mogelijk, maar
houderij in Midden-Delfland gekozen voor
langer van zijn eigen graslandopbrengst en
voor melkveehouders is dat lastig werken.
een proef met dit systeem. Bij vijf melkvee-
hoeft hij minder voer van buitenaf aan te
Onderwaterdrainage helpt eveneens tegen
houders zijn op een totale oppervlakte van
kopen. Zijn mineralenbenutting verbetert.
bodemdaling, doordat het waterpeil in het
15 hectare de drainagebuizen de grond
Dit effect past uitstekend binnen de strategie
midden van de percelen zomers hoger
ingegaan in de Duifpolder, Dorppolder,
van de kringlooplandbouw, onderstreept
blijft. Dit is aangetoond in onderzoek van
Zouteveensepolder en Abtswoudse polder.
Van Eekeren. De proef moet de komende
instituut Alterra van de Universiteit van
Anders dan bij gewone drainage liggen
jaren ervaringen opleveren met onderwater-
Wageningen. Dankzij de nattere bodem
deze drainagebuizen lager dan het water-
drainage in de omstandigheden van
oxideert het veen minder, waardoor de
peil. In de natte winterperiode voeren de
Midden-Delfland. De bodem bestaat hier
maaivelddaling minimaal halveert.
buizen het overtollige water sneller af rich-
voornamelijk uit veen en klei op veen.
Alterra onderzocht ook het effect van
ting de sloot. In een droge zomerperiode
Vooral op de laagst gelegen weilanden
onderwaterdrainage op de waterkwaliteit.
trekken de buizen het waterpeil onder het
verwachten de initiatiefnemers een
In de meeste gevallen zal toepassing van
weiland juist omhoog. Over het hele seizoen
duidelijk effect.
onderwaterdrains in veenweiden leiden tot
gerekend zorgt onderwaterdrainage voor
Van Eekeren: ‘Dat de drainage nu in de
een verlaging van de nutriëntenbelasting van
een gelijkmatiger waterpeil.
grond ligt, is alvast het eerste resultaat.
het oppervlaktewater, luidt de conclusie.
Bij de start van het komende weideseizoen Resultaat
zien we wat het eerste effect op de
De aanleg van onderwaterdrainage is
‘Door het afvoeren in de winter verbetert
percelen is.’
gefinancierd vanuit het programma
de draagkracht op natte percelen, waardoor
Duurzaam Boer Blijven en gebeurde in
de koeien eerder de wei in kunnen. Uit
Inklinking
samenwerking met het Hoogheemraad
ander onderzoek is gebleken dat melkvee-
Een probleem van veenbodems is bodem-
schap van Delfland. Als het goed bevalt,
houders in het voorjaar een week eerder
daling door inklinking. Om dit proces af te
wordt het project uitgebreid naar meer
konden beweiden en in de herfst de koeien
remmen houden waterschappen het water-
boeren.
Internationale erkenning Het project Duurzaam Boer Blijven werd op 21 juni 2014 bekroond met de internationale Cittaslow award, categorie Local Economy. Gert-Jan Hooijmans en Arnold van Adrichem namen de prijs in ontvangst namens alle kringloopboeren van Midden-Delfland. Cittaslow is een internationaal keurmerk voor gemeenten die zich sterk maken voor de kwaliteit van leven en leefomgeving, door hun lokale identiteit te bewaken en te versterken. Midden-Delfland werd in 2008 uitgeroepen tot de eerste Cittaslow van Nederland.
9
Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
Opruimen glas en grondinstrument versterken gebiedskracht
Van minder glas naar meer gras Dankzij het open, agrarisch karakter is Midden-Delfland een kostbare buffer tussen de omliggende grote steden. De melkveehouderij is de drager van dit landschap. De gemeente werkt voortdurend aan verbetering van de landbouwstructuur, wat ook de landschappelijke kwaliteit ten goede komt.
ruilcoördinator in de arm genomen om zulke processen te begeleiden.’ Koekkoek onderzoekt hoe deze voormalige glaskavels zijn in te brengen in concrete kavelruilplannen en werkt dit verder uit met de betrokken boeren. Bij deze kavelruilplannen vallen vaak meerdere doelen samen: een betere perceelsverdeling voor meerdere boeren, vermindering van het landbouwverkeer,
Gras voor glas, dat is de opdracht waarmee
Boks: ‘Wij worden eigenaar van de grond
versterking van het recreatienetwerk en/of
gemeente Midden-Delfland het eigen
en de opstallen, zoals de kassen en de
beperking van de maïsteelt voor ruwvoeder-
buitengebied onder de loep neemt voor de
schuren. Vervolgens slopen we alles en
winning. Vaak zijn er een handvol boeren
sanering van verspreid liggende glastuin-
blijft er een perceel weiland over.’ De uitge-
bij zo’n ruiling betrokken.
bouwbedrijven.
kochte tuinders vertrekken meestal naar
Zo logisch als de doelstellingen voor kavel-
Want in een karakteristiek veenweide-
een concentratiegebied of ze stoppen hun
ruilen klinken, zo weerbarstig is de praktijk
gebied met boerderijen en koeien in de
bedrijf.
op de grondmarkt. Relatief hoge grond-
wei, vallen kassen al snel uit de toon.
De nieuw verkregen weidepercelen krijgen
prijzen maken het leggen van de puzzel
Om de melkveehouderij duurzaam te
als bestemming veehouderij en worden ter
niet makkelijk.
versterken, werkt de gemeente al jaren aan
beschikking gesteld aan de melkveesector.
het opruimen van afzonderlijk gelegen,
‘Boeren kunnen het land kopen, maar voor
Kringloopboeren
verouderde kassen. Dit onderscheid tussen
het zover is verpachten we het.’ Voor de
Boks: ‘Uiteindelijk is het doel het verbeteren
verspreid liggend glas en glastuinbouw-
melkveehouderij heeft gras voor glas
van de vitaliteit van onze kringloopboeren.
concentratiegebieden sluit aan bij het
inmiddels 22 hectare nieuwe weidegrond
Wij stellen de nieuwe kavels vooral aan hen
landelijke beleid hiervoor. Midden-Delfland
opgeleverd. Vanuit het IODS-budget is er
ter beschikking. Het is niet de bedoeling
streeft hierbij naar optimale, ruimtelijke
nog steeds geld beschikbaar voor dit doel.
dat de kavelruilen de ruimte bieden aan
kwaliteit.
eenzijdige schaalvergroting.’ Grondinstrument
De gemeente is terughoudend met het
Koeien in de wei
Een tweede onderdeel dat hetzelfde doel
innemen van grondposities. Boks: ‘Soms
‘Sinds 2009 hebben we hierin al grote
dient – versterking van agrarische land-
besluiten we om heel doelgericht tijdelijk
stappen gezet’, vertelt Kees Boks, beleids-
schappelijke waarden – is het grondinstru-
grond aan te kopen. Maar het zijn vooral
medewerker landelijk gebied bij gemeente
ment. Dit is ook een onderdeel van het
de ondernemers die het moeten doen.’
Midden-Delfland. ‘Van de 30 hectare ver-
IODS-programma.
spreid glas in ons landelijk gebied is inmid-
Ook met dit instrument valt de landbouw-
dels 23 hectare ook daadwerkelijk opge-
structuur te versterken. ‘Soms lukt het om
ruimd. We verwachten er nog enkele te
met de nieuw verkregen weidepercelen de
saneren.’ Deze sanering richt zich met
verkaveling ter plaatse te verbeteren.
name op de Commandeurpolder, de
Bijvoorbeeld door samenvoeging van kavels,
Kralingerpolder en de Dijkpolder.
zodat een nabij gelegen melkveehouder
Als de mogelijkheid er is, koopt de gemeente
een grotere huiskavel krijgt’, legt Boks uit.
verspreid liggende glastuinders uit.
‘Recent hebben wij Ienze Koekkoek van
Dit gebeurt altijd op vrijwillige basis.
Stichting Kavelruil Zuid-Holland als kavel-
10 Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
Weidevogel heeft kerngebieden nodig Weidevogels staan onder druk in Nederland, ook in Midden-Delfland. Het weidevogelpact dat op 17 juni door een aantal regiopartners werd afgesloten, moet de bescherming verbeteren. De focus ligt op de kansrijke kerngebieden.
en vrijwilligers van natuurverenigingen, zodat het bestaande beheer verbetert. Uit de inventarisatie van Sovon rolde een kansenkaart voor zeven potentiële kerngebieden in Midden-Delfland. De kerngebiedenaanpak sluit aan bij het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. Een kerngebied heeft een specifieke, beperkte, drooglegging nodig en veel
Naast de koe in de wei, horen ook buite-
Weidevogelsymposium
lende kieviten en baltsende grutto’s bij een
Om het tij te keren bundelden betrokken
broed- en foerageergebied. Het landschap
oer-Hollands weidelandschap als Midden-
partijen in Midden-Delfland hun krachten.
moet voldoende open zijn zodat predatoren
Delfland.
Met als resultaat het Weidevogelpact,
weinig schuilruimte krijgen.
Weidevogels zijn indicatoren van een goed
afgesloten tijdens het Weidevogelsymposium
ecologisch evenwicht en voldoende bio-
in juni.
Zwaar agrarisch beheer
diversiteit in het landschap. ‘Vooral de grutto
Hiermee tekenden LTO Noord Delflands
Koster: ‘We moeten nog meer hectares
is een meetlat voor kwaliteit. Als het goed
Groen, Agrarische Natuurvereniging
voor ‘zwaar agrarisch beheer’ vinden, om
gaat met die vogel, gaat het ook goed met
Vockestaert, Natuurmonumenten,
de kerngebieden goed in te richten. Denk
het gebied’, vertelt Leen Koster, beleidsmede-
Weidevogelwacht Midden-Delfland en
daarbij aan maatregelen als uitgestelde
werker bij gemeente Midden-Delfland.
KNNV afdeling Delfland voor intensieve
maaidata, mozaïek maaien en hier en daar
Helaas staat de weidevogelstand onder
samenwerking. Met ondersteuning van
de aanleg van plas-drasnatuur.’
druk in het Nederlandse boerenland. Ook
provincie Zuid-Holland, IODS en gemeente
In het kader van IODS is er geld voor
in Midden-Delfland, de weidevogeloase van
Midden-Delfland.
250 hectare zwaar agrarisch beheer, als
de zuidelijke Randstad.
‘De bescherming van weidevogels wordt
aanvulling op 100 hectare nieuwe weide-
Dat blijkt ook uit de inventarisatie die
daarmee verzekerd, maar ook anders aan-
vogelnatuur. Daarvan is pas 67 hectare
Sovon Vogelonderzoek voorjaar 2014 heeft
gepakt. Midden-Delfland gaat inzetten op
gerealiseerd. Met de inzet vanuit het pact
gemaakt. ‘De conclusie was dat de huidige
weidevogelkerngebieden waarin vooral de
en het benutten van het Groenfonds
vogelstand niet geweldig meer is, maar
grutto verwend wordt’, aldus Koster.
Midden-Delfland moet het lukken om de
dat sommige locaties in Midden-Delfland
Bovendien moet het pact kennisuitwisseling
ambities waar te maken, verwachten
kansen bieden’, blikt Koster terug.
opleveren tussen boeren, natuurbeheerders
de partners.
Plannen voor de toekomst Dit activiteitenoverzicht biedt een uitgebreide terugblik op de afgelopen periode. Wat brengt de toekomst voor het landelijk gebied en de boeren van Midden-Delfland?
kruidenrijke graslanden die dienen als
met vijfhonderd koeien.’ Anderzijds waarschuwt Van den Berg voor stilstand. ‘De melkveehouderij moet zich wel blijven ontwikkelen en niet de rug keren naar de toekomst. Anders bloedt het dood. Dat vraagt wel een luisterend oor van burgers in de wijde omtrek.’ Inspelen op
De basis van het programma Duurzaam
het hart, met de melkveehouderij voorop.
veranderingen en trends rekent hij ook tot
Boer Blijven als IODS-onderdeel staat goed
Daarom juich ik de kringlooplandbouw toe.
ontwikkeling.
op de rails. Met een flinke, groeiende groep
Die ontwikkelingen zijn nodig om de zaak
Op korte termijn verwacht Van den Berg,
kringloopboeren is het fundament op orde.
door te kunnen geven aan volgende
als waterschapsbestuurder, de nodige zicht-
Hieraan worden steeds nieuwe projecten
generaties.’
bare resultaten van het project Erfafspoeling.
geknoopt ter versterking van de lokale
Hooijmans: ‘Voor de activiteiten van de
‘Als alle scans klaar zijn, is het goed om
melkveehouderij. Melkveehouders Gert-Jan
studieclubs is continuïteit in het Duurzaam
alle eindrapporten naast elkaar te leggen
Hooijmans (bestuur LTO Noord Delflands
Boer Blijven-programma van belang. Dat
om te zien welke maatregelen het beste
Groen) en Jan van den Berg (bestuurslid
heb je nodig om de melkveehouderijen
zijn. Al denk ik dat veel boeren dat wel
Hoogheemraadschap van Delfland) blikken
sterk te houden. Alleen een gezond bedrijf
weten, maar net dat laatste duwtje nodig
op verzoek alvast vooruit.
kun je goed doorgeven aan de volgende
hebben.’
generatie.’
Het gaat daarbij niet alleen om schoner
Voor de volgende generatie
water en een beter milieu, maar ook om
‘Ik wil hier over twintig jaar ook nog boer
Behoud door ontwikkeling
uitstraling, vindt hij. ‘Als je zo dichtbij de
zijn. Dat is mijn toekomstbeeld voor
Deze manier van boeren is bovendien een
stad boert als in Midden-Delfland, moet je
Midden-Delfland‘, zegt Hooijmans. De kring-
goed alternatief voor de huidige, snelle
ook mensen kunnen ontvangen op je
looplandbouw bevalt hem goed: ‘Het levert
schaalvergroting in de melkveehouderij,
bedrijf. Dat vraagt een mooi opgeruimd erf,
rendement op en het is leuk om van elkaar
vindt hij. ‘Schaalvergroting is niet de juiste
zonder zaken als plastic balen gras. Op een
te leren. Daarin zijn hele stappen gemaakt.’
richting voor Midden-Delfland. Dit moet
bedrijf waar geboerd wordt, mag je dat ook
Van den Berg: ‘Dit gebied gaat me zeer aan
geen gebied worden van enkele boeren
zien. Maar het moet geen rommeltje zijn.’
11 Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
De jaarlijkse Midden-Delflanddag in juni is één van de manieren waarop de melkveehouderij het contact zoekt met de inwoners van de omliggende steden.
Kringlooplandbouw en IODS Het programma Duurzaam Boer Blijven in
Wat is IODS?
IODS is een samenwerkingsverband tussen
Midden-Delfland, met kringloopboeren als
IODS staat voor Integrale Ontwikkeling
het Rijk, provincie Zuid-Holland, gemeenten
fundament, wordt financieel mogelijk
tussen Delft en Schiedam. Het is een
Midden-Delfland, Schiedam, Vlaardingen
gemaakt vanuit het IODS kwaliteitsproject
gebiedsgericht programma verbonden
en Delft, Recreatieschap, LTO Noord,
Groen Ondernemen. De resultaten komen
aan de realisatie van de snelweg A4 Delft-
Natuurmonumenten en diverse maatschap-
tot stand met inzet en ondersteuning van
Schiedam. Tegelijk met de aanleg van dit
pelijke organisaties. Kijk voor meer
onder meer lokale melkveehouders,
tracé wordt vanuit IODS geïnvesteerd in de
informatie op www.iods.nl
gebiedsorganisaties, adviesbureau
landschappelijke kwaliteit van Midden-
Boerenverstand en het Louis Bolk Instituut.
Delfland en omgeving. Deze inspanningen
Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland,
Het programma wordt in samenspraak met
bestaan uit de versterking van een duurzame
blijf het volgen op onze website!
LTO Noord Delflands Groen en provincie
en economisch gezonde melkveehouderij,
Zuid-Holland door gemeente Midden-
extra natuur en recreatieve voorzieningen
Delfland gecoördineerd.
en sanering van verspreid liggende oudere kassen.
Activiteitenoverzicht Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland, editie nr. 5, maart 2015 Concept en redactie Gemeente Midden-Delfland (eindredactie) Koen van Wijk Fotografie Roel Dijkstra (p 6) Gerhard van Roon (cover, p 5, 11o, 12o) Henk Groenendaal (12b) Koen van Wijk (p 4, 7, 11rb) Hans de Lijser (p 3, p 9, p 10) Hoogheemraadschap van Delfland (p 8) Ontwerp Katja Hilberg Ontwerpers Deze uitgave is gedrukt op FSC papier
12 Duurzaam Boer Blijven in Midden-Delfland Activiteitenoverzicht 2014
www.boerinmiddendelfland.nl