Erfgoed

ERFGOED De Betekomse schans, een veilig toevluchtsoord in onzekere tijden

Gelukkig is oorlog voor de meesten een begrip dat je alleen maar van televisie, boeken of ‘van horen zeggen’ kent. Het is ondertussen dan ook al 77 jaar geleden dat in ons land nog een oorlog werd uitgevochten. Voor zover bekend, is dat de langste vredesperiode ooit! In het verleden ging het er echter niet altijd zo peisvol aan toe. Vanaf de middeleeuwen werden vele kleine en grote conflicten uitgevochten in ons land. Tussen de tweede helft van de zestiende en de eerste helft van de achttiende eeuw was de oorlogsdreiging nooit ver weg en werd deze streek bijna continu door rondtrekkende soldaten geteisterd. De vrijwilligers van het GA&DC nemen je graag mee naar de periode van de Betekomse schans.

Betekom verdedigt zich tegen het oorlogsgeweld

Rondtrekkende troepen richtten in die tijden veel schade aan bij de bevolking. Vaak werden de soldaten niet of veel te laat betaald en dienden ze hun kostje zelf bij mekaar te schrapen door plundering en afpersing van de bevolking. Huisraad, vee, geld en voorraden werden gestolen, zelfs de vruchten op het veld waren niet veilig. Vaak werden boerderijen en soms zelfs hele dorpen in brand gestoken. Van hogerhand moest de bevolking niet op steun rekenen. Om lijf en goed te behouden, waren ze volledig op zichzelf aangewezen.

Uit een document uit 1597 blijkt dat bij oorlogsdreiging in Betekom de stormklok in de kerktoren werd geluid, waarop de inwoners zich gewapend terugtrokken in de pastorie, de kerk en het kasteel van Bruggenhof. De pastorie en het Bruggenhof waren omringd door een brede gracht en konden dus redelijk gemakkelijk verdedigd worden tegen een kleine troepenmacht. De kerk bood dan weer het voordeel dat het een stevig, stenen gebouw was, waarin in tijd van nood heel wat goederen konden opgeslagen worden. Ook de toren kon gemakkelijk omgevormd worden tot een stevig bolwerk. Het kerkhof had daarenboven een stenen weermuur met schietgaten, waardoor het de ideale plaats was om zich te verschansen in oorlogstijd. Kerk en kerkhofmuur werden door landmeter De Bersaques in 1596 mooi weergegeven in een aquarel. De schietgaten in de kerkhofmuur zijn er duidelijk op te zien. Een schansreglement uit 1626

In de eerste helft van de zeventiende eeuw waren er in onze streek bijna voortdurend schermutselingen tussen Spaanse en Hollandse troepen. Het Betekomse kerkhof was daarom uitgebouwd tot een echte versterking of schans. Binnen de muren van kerk en kerkhof brachten de inwoners in die troebele tijden niet alleen zichzelf, maar ook hun meubelen en vee in veiligheid. Om wat orde in die chaos te scheppen, werd in 1626 een reglement opgesteld. Dit document bleef bewaard in het oud gemeentearchief van Betekom en geeft een goed beeld van hoe deze versterking of schans was gestructureerd.

De verdediging van de schans werd waargenomen door alle aanwezige mannen die ouder waren dan 18 jaar en bekwaam waren om wapens te dragen. Mannen die drie koeien bezaten, moesten binnen de veertien dagen beschikken over een vuurwapen. Zij die twee koeien hadden, moesten gewapend zijn met een piek. Ze stonden onder het bevel van een aantal korporaals en waren verplicht op gestelde tijden de wacht te houden. De algemene leiding was in handen van een kapitein.

Binnen de schans, dus op het kerkhof, waren door de inwoners hutten gebouwd die bij dreiging als noodwoning dienst deden. Wegens brandgevaar mocht alleen maar op bepaalde plaatsen vuur gemaakt worden. Er moest steeds een strook grond aan de borstwering vrij gelaten worden om de verdedigers niet te hinderen. Zo was het uitdrukkelijk aan jong en oud verboden om de grote boodschap te doen op de rondgang aan de borstwering en de wegen op het kerkhof. Het was ook verboden om mesthopen of ander vuil op het kerkhof te laten liggen.

Dat de Betekomse verdedigers meer dan hun mannetje konden staan, blijkt uit het feit dat verschillende maatregelen moesten genomen worden om hun geestdrift enigszins te temperen. Zo was het uitdrukkelijk verboden om buitensporig geweld te gebruiken tegen de soldaten tijdens een achtervolging en mochten ze deze niet zonder toelating met geweren beschieten. Ze mochten ook geen kleren, geweer of bagage van soldaten afnemen en moesten passerende soldaten, die niemand iets misdeden, gewoon met rust laten.

Het reglement van de Betekomse schans bleef minstens tot in 1632 in voege. Of de schans daarna nog veel gebruikt werd, is niet bekend.

Enkele nieuwe schansen

In de loop van de zeventiende en achttiende eeuw neemt het aantal schansen in de dorpen van de streek sterk toe. Meestal werden ze niet meer rond de kerk, maar op een onbebouwde plaats in de buurt van een woonkern aangelegd. In de Zuiderkempen worden ze meestal ‘schrans’ in plaats van schans genoemd. Ook in Betekom en Begijnendijk vind je verschillende schransen terug die mogelijk uit die tijd dateren. In Begijnendijk lag er eentje in het Gasthuisbos in de buurt van de Plankenbrug en in Betekom lag er een grote schrans langs de Beemdenstraat in het gehucht Hulst. De bekendste schrans lag echter aan de rand van het huidige Corneel Vissenaekensplein. Dit was een groot rechthoekig terrein, omgeven door een brede gracht. Deze schrans groeide later uit tot een lusthof. Op het einde van de negentiende eeuw werd hier de bekende brouwerij De Schrans opgericht. Over het ontstaan van die drie laatste schansen en hun eventuele defensieve betekenis is voorlopig niet veel bekend. Hopelijk kan verder historisch onderzoek hier meer klaarheid in brengen. Het Gemeentelijk Archief en Documentatiecentrum (GA&DC) bestaat uit een kleine groep van enthousiaste vrijwilligers met een passie voor het verleden van de gemeente. Hun interesse in de geschiedenis van Begijnendijk en Betekom varieert van documenten, foto- en ander beeldmateriaal tot objecten en geluidsfragmenten. Alles wat toelaat om de rijke historie van de gemeente te belichten en te reconstrueren, boeit hun.

In de loop van de jaren werd een behoorlijke brok aan informatie, beeldmateriaal en objecten verkregen. Je kan dat materiaal op vaste dagen of na afspraak in het centrum raadplegen. Het spreekt voor zich dat de leden ook zelf aan de slag willen met deze verzameling. Zij trachten het rijke verleden van de gemeente weer tot leven te brengen via specifieke activiteiten, zoals het geven van lezingen, het organiseren van filmavonden en een stambomendag, het fotograferen en filmen van gebeurtenissen en de deelname aan activiteiten van andere verenigingen. Sommige projecten resulteren in een artikel, brochure of boek.

Ben je geïnteresseerd in de geschiedenis van de gemeente en wil je actief mee de handen uit de mouwen steken? Dan ben je meer dan welkom bij het GA&DC.

www.gadc.be gadc@begijnendijk.be