Pioneering Jubileumboek 10 jarig bestaan

10 JAAR

10 JAAR

Titel

Pioneering jubileumboek

Ondertitel 10 jaar samenwerken, innoveren en kennis delen Uitgever Pioneering

2

Teksten

Fiona de Heus

Eindredactie

Carmen Oude Wesselink

Fotografie

Roy Ensink, archief Pioneering

Concept & vormgeving Geen Blad voor de Mond B.V. COPYRIGHT Š 2018 - Pioneering, Enschede. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a database or retrieval system, or published, in any form or in any way, electronically, mechanically, by print, photoprint, microfilm or any other means, without prior written permission of the publisher.

www.pioneering.nl

Innovatie is oneindig

VOORWOORD Tien jaar Pioneering. Een mijlpaal die we willen

van veel naar minder werkplaatsen gegaan en

werkwijzen en investeringen in kennis delen

vieren. Immers, vanuit de blijvende behoefte

hebben gesneden in de kosten. De spelregels

en ontwikkelen over boord te gooien in tijden

van de bouw- en infrasector aan vernieuwend

scherpten we aan: van deelnemers vragen we

van grote drukte. Maar als de bouwsector in

ondernemerschap om de concurrentiepositie te

een actieve bijdrage en ‘freeridersgedrag’ wordt

de huidige hectiek blijft doen wat hij ook in

verstevigen, is een enorme ‘schwung’ ontstaan.

niet beloond. Voor projecten is een businessplan

2007 en 2008 deed, dan voorspel ik dat we

We groeiden de laatste jaren van een kleine

vereist en de lopende projecten waarbij we dit

over een aantal jaar weer een crisis hebben.

honderd naar meer dan tweehonderd leden en

niet voor elkaar krijgen, ronden we af.

Toekomstbestendigheid vraagt van de bouw

samen bereiken we veel. Wat we niet alleen kunnen, doen we samen.

en infra een andere mindset. Wij zien in deze Vanuit die stevige basis kunnen we verder

hoogconjunctuur met toenemende krapte op

bouwen. Lag onze focus tien jaar geleden alleen

de arbeidsmarkt niet alleen een risico maar ook

We zijn er in geslaagd om werkvormen te vinden

op de Twentse bouw- en infrasector, inmiddels

een kans, zowel voor de infra-, als de utiliteits-

waarin kennis delen en kennis ontwikkelen de

kijken we breder dan alleen naar deze regio.

en woningbouwkant. Deze uitdagingen die

overhand hebben. De structuur van Pioneering

Zowel Overijssel als Gelderland hebben onze

je niet alleen kunt aangaan moet je echt met

is veranderd, maar we zijn nog steeds een niet-

aandacht. De ambitie is om gezamenlijk van

elkaar doen en Pioneering is een bewezen

commerciële netwerkclub die enorm gedragen

pionieren naar opschaling te groeien. Dat vraagt

vehikel met wie je dat samen kunt doen.

wordt door de ‘pioneers’. Kritiek die we in het

om een goed verdienmodel en interessante

Pioneering is er voor en door de Pioneers!

verleden kregen, dat we te weinig praktijk

randvoorwaarden voor investeerders.

gerelateerd acteerden en te veel praatten,

In dit jubileumboek vatten we hoogtepunten uit

hebben we ons aangetrokken. Dat leidde tot

Tegelijkertijd zit een enorme uitdaging

dit decennium nog eens samen: het resultaat

een aantal wijzigingen die de overgang naar

in activeren en blijven aanjagen. Het is

van tien jaar samen kennis delen, vernieuwen en

deze volwassenheidsfase inluidden. We zijn

gemakkelijk om terug te vallen in traditionele

een inspiratie voor de toekomst.

Rutger Vrielink Directeur Stichting Pioneering

3

PIONEERING HEEFT EEN KLOPPEND HART 6 HANS KLOOSTERMAN | ‘WE HEBBEN INNOVATIE OP DE BOUWAGENDA GEKREGEN’

8

SYSTEMS ENGINEERING IN NIJVERDAL 10 RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN IN ONDERHOUD IS NOG LANG NIET KLAAR

12

4

INHOUDSOPGAVE

EERSTE COMPLEX IN SYSTEMS ENGINEERING 14 PRAKTISCHE HULPMIDDELEN VANUIT DE WERKPLAATS SYSTEMS ENGINEERING

15

BAS VAN DER VEEN | ‘IK HAD NIET VOORZIEN DAT HET ZO GROOT ZOU WORDEN’

16

GREEN TRANSFORMABLE BUILDING LAB WAS TIJD VER VOORUIT

18

STUDENTENPROJECT CONVERSIE & HERGEBRUIK 19 VERNIEUWEND ONDERNEMEN IS ÓÓK VERNIEUWEND OPDRACHT­GEVERSCHAP

20

STUDENTEN VAN NU, ZIJN DE KRACHT VAN MORGEN

22

LEAN LEVERT MEER WAARDE EN MINDER VERSPILLING OP

24

ANDRÉ DORÉE | ‘PIONEERING HEEFT DE 4 O’S MEER BIJ ELKAAR GEBRACHT’

26

INN2GWW STROOMLIJNT BINNEN­ STEDELIJKE RIOLERINGSPROJECTEN 28 GROENE WAND NEEMT CO2 OP EEN GEEFT O2 AF 30 JURIDISCHE DENKTANK EN VRAAGBAAK OM BELEMMERINGEN WEG TE NEMEN

31

VIRTUELE BOUWPLAATS OM ASFALTWEGENBOUW TE PROFESSIONALISEREN

32

ANTJE DE GROOT-SCHUTTERT | ‘MEER ZELFBEWUSTZIJN DOOR PIONEERING’

34

BEDRIJVENPLATFORM VERSNELT VERDUURZAMING 36 SAMEN BOUWEN AAN EEN ENERGIENEUTRAAL OVERIJSSEL

37

EXPERIMENTEREN MET CO2-NEUTRAAL IN MDO-LABS 38 PIONEERING JAAREVENTS 40

PIONEERING IN DE MEDIA 42 JAN BRON | ‘PIONEERING MOET BLIJVEN VERNIEUWEN’ 44 GO DUURZAAM STREEFT NAAR DUURZAME WARMTEVOORZIENING

46

MASTERCLASS STIMULEERT CIRCULAIR BOUWEN BIJ OPDRACHTGEVERS EN -NEMERS

48

PIONEERING ACADEMY 50 JAN BRETELER | ‘HET LEF IS TERUG’ 52 PUIN IN ASFALT 54 SOCIALE INNOVATIE IS ÓÓK NODIG IN DE BOUW

56

KLIMAATNEUTRAAL RENOVEREN OM EEN SPRONG TE MAKEN

58

CARMEN OUDE WESSELINK | ‘DE DATABANK VOOR IEDEREEN’ 60 DE KRACHT VAN SAMENWERKEN 62 BOUWTEAM ALS DUURZAME VORM VAN SAMENWERKING

64

LANDSCHAPLODGE IS VOLLEDIG ZELFVOORZIENEND 66 WIM STURRIS | ‘IN DEZE TIEN JAAR TIJD HEBBEN WE DUURZAAM­HEID NAAR DE VOLGENDE DIMENSIE GEBRACHT’

68

PIONEERING VERBINDT BEDRIJVEN DIE SAMEN DE IMPACT WILLEN CREËREN

70

SAMEN WERKEN AAN NIEUWE PRODUCTEN 72 COMPOSIET ALS DUURZAAM ALTERNATIEF VOOR DAMWAND EN STUW

74

SAMEN INZETTEN OP HET BESTE RESULTAAT 76 GERARD HOITING | ‘OM VERNIEUWING AAN TE JAGEN HEB JE EEN GROEP NODIG’

78

PROJECT RENDABEL WATER VERBINDT OVERSCHOT EN VRAAG

80

DE VOORDELEN VAN EEN HELLEND GROEN DAK

82

HET NETWERK VAN ÉN VOOR KOPLOPERS 84

5

6

KENNIS DELEN IS DE RODE DRAAD

Onze organisatie

PIONEERING HEEFT EEN KLOPPEND HART

Vanaf de start voerde Pioneering de diverse

waardering zeer

innovatieprogramma’s en activiteiten

hoog en zijn veel

uit in ‘werkplaatsen’. In deze praktische

concrete resultaten geboekt.

werkvorm kunnen deelnemers van de vier O’s – ondernemers, overheid, onderzoek en

Van dertien naar vier Na de eerste fase van vijf

onderwijs – samen werken aan onderzoeken,

jaar, waarin Pioneering is opgestart, draaiden

de noodzakelijke condities voor innovatie

in totaal dertien werkplaatsen waarbinnen

bepalen en innovatieprojecten uitvoeren.

aan de diverse thema’s en projecten werd gewerkt. Toen Pioneering daarna een doorstart

De formule en de resultaten van werken in de

maakte met gelden uit de onderbesteding

werkplaatsen bleken zeer succesvol. Met name

van de eerste vijf jaar en het besteedbaar

bij de bedrijven en de kennisinstellingen is de

budget omlaag ging, moest dit aantal worden

afgebouwd. Door slimme clustering van de

het netwerk voor de werkplaatsen en

Bestuur Het Pioneeringbestuur denkt mee

bestaande werkplaatsen ontstonden de vier

de deelnemende bedrijven. Dit gebeurt

in de thema’s die opgepakt gaan worden,

huidige thema’s waar Pioneering nu mee

bijvoorbeeld door bijeenkomsten, workshops,

voert een controlerende taak uit en heeft een

werkt: Duurzaamheid, Innovatieve Processen,

politieke debatten en symposia voor

ambassadeursrol richting de vier O’s. Zowel

INN2GWW en High Tech Systemen en

deelnemers en andere geïnteresseerden

binnen oostelijke regio’s als ook in geheel

Materialen. Onderling hebben zij veel raakvlak

te organiseren. Daarnaast faciliteert het

Nederland.

waardoor samenwerking binnen thema’s

programmabureau de overleggen voor de chefs

veelvuldig voorkomt. Zij hanteren vaak dezelfde

van de werkplaatsen, bestuursvergaderingen

werkwijze als de werkplaatsen: een chef werkt

en overleggen tussen bestuur en

samen met de deelnemers aan kennisdeling,

werkplaatsen om zo tot goede afstemming

projecten en innovatie binnen een thema.

met elkaar te komen. Vragen, initiatieven en projectvoorstellen pakt het programmabureau

Programmabureau Het programmabureau

op en zet deze door naar de juiste persoon.

ondersteunt de werkplaatsen op het gebied

Daarmee is het bureau het kloppend hart

van structuur, processen en organisatorische

van Pioneering en de verbinding tussen de

aspecten. Tevens coördineert het bureau

kennisvergaring en de kennisdeling.

7

‘INNOVATIEVE KRACHTEN MOETEN HET WINNEN VAN TRADITIONELE’

8

INTERVIEW HANS KLOOSTERMAN

‘WE HEBBEN INNOVATIE OP DE BOUWAGENDA GEKREGEN’ “Waar wij vooral op gefocust waren was

de bouwers Leo Hegeman van Hegeman Bouw

niet veranderen krijgen we de dingen niet meer

zorgen dat de bouw op de strategische agenda

& Infra, Han Hannink van Van Merksteyn Bouw/

gebouwd. De enige manier om dit op te lossen

zou komen van het Innovatieplatform Twente

Fundeon, Gerard Hospers van Raab Karcher,

is nadenken over hoe het anders moet, door

(IPT).” Aan het woord is Hans Kloosterman, de

Ben Kuipers van Loohuis Installatietechniek

bijvoorbeeld minder arbeid op de bouwplaats

eerste clustertrekker. Hoewel de sector sterk

en Hans Kloosterman via zijn toenmalige

en meer industriëler bouwen, prefabricatie en

was – met een vertegenwoordiging van bijna

werkgever Plegt-Vos. “Over veel zaken hadden

automatisering.” Vanaf de start van Pioneering

10 procent van het bruto regionaal product

we nog niet goed nagedacht, dus het was ook

richt de werkplaats Individueel Duurzaam &

tegenover landelijk 5 procent – dreigde die

trial & error.” Een kwestie was bijvoorbeeld

Flexibel bouwen zich hier al op.

toch buiten de boot te vallen bij het IPT en

het eigendomsrecht. “Als je vijf mensen van

daardoor geld voor ontwikkeling en innovatie

verschillende bedrijven bij elkaar zet om iets

Impact In 2010 nam Bas van der Veen, die het

mis te lopen. Dankzij veel lobbyen vanuit de

te bedenken, van wie is het idee dan?” In de

lectoraat bekleedde, de rol van clustertrekker

sector is het toch gelukt om het ‘cluster bouw’

ene werkplaats was dit een groter issue, en

over van Kloosterman. Kloosterman: “Mijn

toe te voegen: Pioneering.

daarmee een meer belemmerende factor, dan

drijfveer was innovatie op de agenda van

in andere. “Misschien waren we te idealistisch”,

bouwbedrijven krijgen en dat is zeker bereikt

Trial & error “Het plan lag er, dat moest

denkt Kloosterman nu. “De bouw is de enige

met Pioneering. Je wil dat de héle sector

geoperationaliseerd worden”, schetst

sector die de klantprocessen veelal buiten de

verandert, dat zie ik nog niet maar er zijn wel

Kloosterman zijn taak als clustertrekker.

deur organiseert, bijvoorbeeld via makelaars.

mooie dingen ontstaan, we konden impact

Het was tijdens oprichtingsbijeenkomsten

Daardoor is er weinig vernieuwingsimpuls,

maken. Ik hoop dat de ontwikkelingen die we in

gevormd door de mensen van het eerste

terwijl je ziet dat er veel winst te behalen is.”

gang hebben gezet doorgaan; dat innovatieve

uur. Behalve initiators als André Dorée en

Goede voorbeelden genoeg. “We maken nú mee

krachten het winnen van traditionele. Je

Bas van der Veen waren dat de toenmalige

wat we tien jaar geleden hebben voorspeld:

kunt niet zonder innovatie en daarvoor blijft

bestuursvoorzitter van Saxion Cor Boom, Fons

25 procent van de beroepsbevolking stroomt

een bewustmaker, katalysator, verbinder als

Catau van woningcorporatie De Woonplaats en

uit en daar is te weinig vervanging voor. Als we

Pioneering altijd nodig.”

Hans Kloosterman Eerste clustertrekker 2008-2010

9

Combiplan

SYSTEMS ENGINEERING IN NIJVERDAL

De rijksweg N35 zorgde voor veel overlast

de theorie van Systems Engineering, de

in Nijverdal: de drukke weg liep dwars door

verwachtingen van de opdrachtgever en de

het dorp. Rijkswaterstaat gaf daarom de

eisen het contract. Daarbij keek hij kritisch naar

aannemerscombinatie Leo ten Brinke opdracht

de spanning tussen de eisen en de keuringen

om de weg te verleggen en deze te bundelen

uit het kwaliteitsmanagementsysteem

met het spoor tussen Almelo en Zwolle. De

van de aannemerscombinatie. De student

weg en het spoor komen nu samen in een

deed literatuuronderzoek, hield interviews

anderhalve kilometer lange combitunnel.

met betrokkenen en bestudeerde (contract)

Daardoor kan het verkeer beter doorstromen,

documenten. Zijn conclusie was dat de

neemt de overlast in het dorp af, verbetert de

gehanteerde werkwijze een praktische

veiligheid en neemt de betrouwbaarheid van

oplossing is die kan rekenen op voldoende

de treinverbindingen toe. Voor de ontwerp- en

draagvlak. De bevindingen tonen aan dat

realisatiefase van dit grote infrastructurele

Systems Engineering aansluit bij bestaande

project ‘Combiplan’ maakte de combinatie

kwaliteitsmanagementsystemen die de

gebruik van Systems Engineering, een methode

bedrijven al jarenlang gebruiken, mits enkele

om gestructureerd te werk te gaan.

aanpassingen in acht worden genomen. Naar aanleiding van de resultaten van het onderzoek

10 Verificatiemanagement De Combinatie Leo

zijn de keuringsprocessen aangepast.

ten Brinke, die in dit project verantwoordelijk was voor zowel het ontwerp als de uitvoering,

Aantoonbaar Ruim een jaar later had de

bestond uit de aannemers Van Hattum

Combinatie Leo ten Brinke nogmaals de

en Blankevoort, Hegeman Beton- en

behoefte om de werkwijze tegen het licht te

Industriebouw, KWS en VolkerInfra Systems.

houden. Dit onderzoek heeft de werkplaats

Namens de combinatie deed een afstudeerder

uitgevoerd. De centrale vraag daarin was of de

van de Universiteit Twente, onder begeleiding

verificatiestrategie die door de Combinatie Leo

van de werkplaats Systems Engineering,

ten Brinke was opgesteld, geschikt was om de

onderzoek naar de praktische toepassing van

opdrachtgever te overtuigen dat de gerealiseerde

Systems Engineering in de realisatiefase van

oplossingen voldoen aan de eisen uit het contract.

dit combiplan. Het verificatiemanagement

Ook hieruit kwam naar voren dat er nog een paar

stond hierin centraal. Dit omvat alle

punten verbeterd kunnen worden, maar dat de

activiteiten die nodig zijn voor het aantonen

verificatiestrategie voldoet om de opdrachtgever

van contracteisen. De student onderzocht

inzicht te geven in het aantoonbaar en navolgbaar

in hoeverre de werkwijze overeenkomt met

verifiëren van de eisen.

11

ONDERZOEK NAAR DE WERKWIJZE IN RELATIE TOT DE THEORIE VAN SYSTEMS ENGINEERING

Doorlopend proces

RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN IN ONDERHOUD IS NOG LANG NIET KLAAR

12

In plaats van afspraken te maken over

Pioneering begin 2008 de werkplaats RGVO

capaciteit of over prestaties, vindt er een

(Resultaatgericht Vastgoed Onderhoud). Zowel

verschuiving plaats naar afspraken maken

vanuit opdrachtgevers- als opdrachtnemerszijde

over resultaten. Zowel opdrachtgevers als

was veel belangstelling voor deze werkplaats,

opdrachtnemers willen onderhoud voor

met als resultaat goed bezochte bijeenkomsten

de lange termijn op een andere manier

en succesvolle pilotprojecten. Hierover

benaderen. Opdrachtgevers kunnen zich door

publiceerde Pioneering de uitgave De Twentse

deze resultaatgerichte aanpak meer op de

Aanpak. Voor bedrijven die aan de slag willen

ontwikkeling en het strategisch beheer van

met RGVO verschenen de Praktijkhandleiding

vastgoed richten en opdrachtnemers kunnen

RGVO en een internetapplicatie, RGVO+.

hun expertise inzetten voor de uitvoering van onderhoud op de lange termijn. Daarmee

Toename De inspanningen van de deelnemers

‘ontzorgen’ ze de opdrachtgever. De basis voor

aan deze werkplaats leidden tot een groeiende

de samenwerking is vertrouwen tussen beide

groep koplopers in Oost-Nederland die met deze

partijen.

systematiek opdrachtgevers met een afgesproken kwaliteitsniveau voor een marktconforme

Succes Deze nieuwe benadering ten aanzien van

prijs willen ‘ontzorgen’. Het aantal gebouwen dat

onderhoud van woningen en gebouwen heeft als

door opdrachtgevers via deze systematiek wordt

doel de kosten over de gehele levenscyclus van

uitgevraagd neemt nog ieder jaar toe.

een object te verlagen, van nieuwbouw, AANBIEDING BOEK DE TWENTSE AANPAK, JULI 2011

instandhouding, onderhoud en sloop.

RGSiO Pioneering heeft, voortbordurend op

Om te kunnen experimenteren

deze belangstelling en de opgedane kennis

met deze manier van werken en

binnen de werkplaats, ook een leergang RGVO

methodes te ontwikkelen zodat de

ontwikkeld. Na een aantal succesvolle jaren,

Twentse bouw de ‘best practice’ van

is deze leergang opgewaardeerd en de naam

Nederland wordt op dit gebied, startte

aangepast aan de huidige gangbare naam

RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN IN ONDERHOUD IS NOG LANG NIET KLAAR

Resultaatgericht Samenwerken in Onderhoud (RGSiO). De werkplaats RGVO is opgegaan in de werkplaats Duurzaamheid en RGSiO maakt daar nu als werkgroep nog steeds onderdeel van uit.

Resultaatgericht samenwerken in onderhoud is namelijk nog lang niet klaar.

Next step De visie is dat resultaatgericht samenwerken een organisatievraagstuk is, waarbij moderne technologieën, de eerste RGSiO-next step, als Internet of Things en sensortechnologie optimaal kunnen worden gebruikt om resultaatsafspraken te realiseren tegen zo laag mogelijke kosten. De tweede is gericht op individuele organisatorische RGSiO-ontwikkeling opdrachtgevers en –nemers. Voorbeelden van bijbehorende innovaties zijn ‘van mono- naar interdisciplinair gebouwenonderhoud’ (inclusief verduurzamen), de koppeling van relevante ICT-systemen van opdrachtgever en –nemer en de ontwikkeling van instrumenten om het vaak besproken vertrouwen meetbaar en tastbaar te maken. Beide lijnen worden door Pioneering ondersteund waarbij er ook uitdrukkelijk naar kansen buiten de sector wordt gekeken.

13

ONTHULLING BOUWBORD MET STAKEHOLDERS, MAART 2010

14

Launching customer

EERSTE COMPLEX IN SYSTEMS ENGINEERING

Woningstichting Beter Wonen uit Almelo heeft

Door Systems Engi-

als eerste woningcorporatie in Nederland

neering in stappen

Systems Engineering toegepast. Dit eerste

toe te voegen aan de

project betrof de ontwikkeling van een

interne vastgoedontwikkelprocedure van Beter

seniorenappartementencomplex aan de

Wonen is deze geoptimaliseerd. Dat leidde ertoe

Rombout Verhulstlaan in Almelo.

dat het ontwerpproces soepel verliep en het plan breed werd gedragen.

Zij werd hierbij ondersteund door de werkplaats Systems Engineering van Pioneering. Het nut

Goede combinatie Uit de evaluatie na de

van Systems Engineering bleek onder andere

oplevering begin 2012 bleek dat het project

in het planproces dat in minder dan twee jaar

binnen budget, tijd en met goede kwaliteit is

werd afgerond. Er zijn een programma van eisen

opgeleverd. Dit komt omdat er vanaf het prille

en een definitief ontwerp opgesteld volgens de

begin van het project sprake was van een goede

principes van deze methode. De werkplaats hielp

combinatie van Systems Engineeringprincipes,

bij het opstellen van het programma en advi-

projectmanagement, werken in een bouwteam

seerde over de te nemen stappen in het proces.

en de omgeving activeren.

Basisboek Systems Engineering in de bouw

PRAKTISCHE HULPMIDDELEN VANUIT DE WERKPLAATS SYSTEMS ENGINEERING Een van de doelstellingen van de werkplaats

werkplaats, heeft het ‘Basisboek Systems

toolkit is het resultaat van de ervaringen die de

Systems Engineering (SE) is om de opgedane

Engineering in de bouw’ geschreven. Dit boek, dat

werkplaats heeft opgedaan in diverse projecten.

kennis uit de pilotprojecten over te dragen op

in 2013 verscheen, laat de lezer op een praktische

Pioneering wil een platform bieden voor de

een brede doelgroep zoals opdrachtgevers,

manier kennismaken met een bouwproces

uitwisseling van kennis en expertise. Door de

opdrachtnemers en onderwijs- en

uitgevoerd met Systems Engineering. Het

toolkit op de website beschikbaar te stellen is

onderzoeksinstellingen. Daarom zijn er naast

legt in een aantal concrete stappen uit hoe de

deze voor iedereen toegankelijk en wordt er

een boekje met resultaten vanuit de projecten

methodiek is toe te passen. Het boek is doorspekt

nog steeds regelmatig gebruik van gemaakt.

van de werkplaats ook een studieboek en een

met voorbeelden uit de werkplaats.

Bijkomend voordeel is dat nieuwe ervaringen en

toolkit beschikbaar.

inzichten, formulieren, templates en voorbeelden Toolkit Op de website van Pioneering staat een

van programma’s van eisen die met Systems

Basisboek Robin de Graaf, docent aan de

stappenplan om Systems Engineering toe te

Engineering zijn opgezet snel en gemakkelijk aan

Universiteit Twente en destijds chef van de

passen in de woning- en de utiliteitsbouw. Deze

de toolkit kunnen worden toegevoegd.

DE RECONSTRUCTIE VAN DE N34 BIJ HARDENBERG IS UITGEVOERD MET SYSTEMS ENGINEERING

15

‘GEMEENTEN, CORPORATIES, PROVINCIES, WATERSCHAPPEN ZETTEN ALS LAUNCHING CUSTOMER DE TOON IN DE SECTOR’

16

INTERVIEW BAS VAN DER VEEN

‘IK HAD NIET VOORZIEN DAT HET ZO GROOT ZOU WORDEN’ “Er moest een sterkere lijn komen tussen

opdrachtgeversforum, voor opdrachtgevers

Vanzelfsprekendheid Van der Veen kijkt

ondernemers en onderwijs in de belichaming

die enthousiast waren om dingen op andere

‘met veel plezier en voldoening’ naar

van een lectoraat, en het hbo is daarbij de

manieren te doen: gemeenten, corporaties,

Pioneering: “Het is zonder meer de moeite

logische schakel tussen mbo en wo”, vertelt

provincies, waterschappen. Samen zetten zij de

waard. We hebben hier een unieke mix, van

Bas van der Veen. Hij werd bij de start van

toon in de sector.”

een netwerkeconomie met de universiteit,

Pioneering aangesteld als lector bij Saxion en

hogeschool en ROC dicht bij elkaar met de

vervulde ook de rol van programmadirecteur.

Pole position “We hebben genoeg projecten

focus op vernieuwing. Pioneering moet geen

“Ik had toen niet voorzien dat het zo groot zou

gehad waar we resultaten van konden laten zien.

doel op zich zijn, maar het feit dat het er

worden.”

Sommige dingen haalden het niet of werden

nog steeds is en dat er nog steeds nieuwe

ingehaald, andere kwamen tot bloei en zijn groot

aanwas komt, heeft het bestaansrecht

Launching customer Het nut ervan stond

geworden.” Het creëren van een community was

aangetoond. De manier van samenwerking

buiten kijf: “De bedrijfstak was onvoldoende

ook Van der Veens inbreng. Hij introduceerde

– die vanzelfsprekendheid was er tien jaar

aantrekkelijk om in te investeren en in te

‘Meet & Greets’ waarin naast een inhoudelijk

geleden nog niet. Daar hebben we samen

werken, terwijl veel mensen ervan afhankelijk

deel ook ontmoeting werd gestimuleerd.

voor gezorgd.”

zijn. De vernieuwing die nodig was, moesten

Maar de meeste ideeën kwamen vooral van

we zelf realiseren, onszelf aan de haren eruit

de deelnemers zelf, zoals Klimaatneutraal

Human capital Het volgende thema dat in de

trekken met de hele keten; bedrijfsleven en de

Renoveren (KNR). “De werkplaats KNR bestaat

bouwsector en dus ook bij Pioneering volop

kenniswereld moesten samen met elkaar om

al tien jaar en het is nu niet meer de vraag óf,

aandacht verdient is volgens Van der Veen

tafel.” Gaandeweg werd duidelijk dat er meer

maar hoe en in welk tempo we klimaatneutraal

de ‘human capital’-uitdaging. “We hebben

nodig was: “Een launching customer: als je

moeten renoveren. We kijken niet meer

methoden en technieken nodig waarmee

ondernemers wil laten investeren in onderzoek

alleen naar de woningen, maar ook naar de

we meer kunnen doen met minder arbeid en

en innovatie, moet je ze ook perspectief laten

energievoorziening en vanuit de gebruiker.

waarmee het werk leuker en aantrekkelijker

zien in de vorm van betaalde opdrachten.

Pioneering staat hier echt op de ‘pole position’

maken. Dit samenspel wordt de komende tijd

Daarom zijn we later begonnen met het

om kennis over de aanpak te delen.”

heel interessant.”

Bas van der Veen Directeur Pioneering 2008-2012

17

HET INTEGREREN VAN ZONNE-ENERGIE, WATER, FLEXIBELE EN INDUSTRIËLE BOUWMETHODEN, HERGEBRUIK, ONDERHOUD EN AANPASBAARHEID

18

Integrale aanpak

GREEN TRANS­ FORMABLE BUILDING LAB WAS TIJD VER VOORUIT

In het Green Transformable Building Lab

een flexibele benadering van bouwen. Hierbij

(GTBL) wilde Pioneering toekomstige trends

spelen de toepassing van nieuwe materialen,

van bouwen in de 21e eeuw onderzoeken.

hergebruik, Systems Engineering en regelgeving

De bedoeling was om zonne-energie, water,

in de bouw een grote rol. Innovatie in de bouw

flexibele en industriële bouwmethoden,

moet daarom gestimuleerd worden door de

hergebruik, onderhoud en aanpasbaarheid

samenwerking in de bouwkolom. In het GTBL

te integreren. Het lab werd ontwikkeld op

zou naar al deze aspecten onderzoek worden

de Universiteit Twente als onderdeel van de

gedaan. Er waren al een structuurplan, een

Master Industrieel Ontwerp.

samenwerkingsovereenkomst en een integraal concept. Hoewel Pioneering graag vooruit

De deelnemers aan GTBL zien de kern van de

loopt op de ontwikkelingen, was dit project de

toekomstige ontwikkelingen in de bouw bij

tijd wel erg ver vooruit. Daardoor is het (nog)

de integrale aanpak van milieu, integratie van

niet gelukt het Green Transformable Building

industrialisatie, transformatie, gezondheid

Lab daadwerkelijk te realiseren. Een aantal

en comfortaspecten. Er is meer samenhang

deelnemers is vervolgens aangehaakt bij andere

nodig tussen duurzame energieconcepten en

Pioneeringtrajecten.

Plannen maken voor herbestemming

STUDENTENPROJECT CONVERSIE & HERGEBRUIK Conversie & Hergebruik is gericht op gebouwen

prijs uitgereikt aan de studenten met het beste

behoeden voor leegstand en sloop en ze in

conversieproject. Nadat Pioneering dit proces

plaats daarvan een tweede leven geven. Dit

een aantal jaren had begeleid, was de basis

onderwerp zou deel moeten uitmaken van

dusdanig stevig dat het onderwijs dit zelfstandig

het reguliere onderwijsprogramma in diverse

voort kon zetten.

opleidingen zoals op Planologie, Vastgoed en Makelaardij, en op zowel mbo- als hbo-niveau.

Pioneering koppelde daarom gedurende een aantal jaren studenten aan conversieprojecten.

Ze werden uitgedaagd plannen te maken om een herbestemming te vinden voor zo’n gebouw en het om te turnen tot het meest duurzame

19

gerenoveerde gebouw van Nederland.

Studenten zoeken beste herbestemming Van 2009 en 2013 hebben tientallen studenten in groepjes in dit verband onderzoek gedaan naar onder andere het voormalige Arkegebouw, klooster Dolphia, de Coberco Melkhal, de bibliotheek en The Corridor in Enschede en het badhuis in Hengelo. Veelal waren dit studenten van de opleidingen Planologie en Vastgoed en Makelaardij op Saxion, ondersteund door roc-leerlingen van de bouwkundeopleiding.

Hun uitgewerkte ideeĂŤn mochten zij aan een gespecialiseerd publiek presenteren, namelijk op de nieuwjaarsbijeenkomst van de Stichting Vastgoedrapportage Twente en de werkplaats Conversie & Hergebruik. Daar werd ook een

STUDENTEN MAKEN VROEGTIJDIG KENNIS MET HERBESTEMMING

Leren van elkaar

VERNIEUWEND ONDERNEMEN IS ÓÓK VERNIEUWEND OPDRACHT­ GEVERSCHAP

‘Vernieuwend ondernemen’ is

naar vernieuwing als middel om tot

onlosmakelijk verbonden met ‘Vernieuwend

kwaliteitsverbetering te komen, vonden elkaar

opdrachtgeverschap’. Om daaraan een impuls

in dit open platform. Het stelde zich ten doel

te geven heeft Pioneering al in 2011 het

naast het feitelijk in de praktijk brengen van

initiatief genomen met vijftien opdrachtgevers,

nieuwe vormen van samenwerking binnen

opleiders en onderzoekers uit Oost-Nederland

de bouwprojecten, nieuwe kennis te generen

de gemeente Manchester, de universiteit

en deze te verspreiden, door ervaringen uit te

van Salford en het Center for Construction

wisselen en vooral te leren van elkaar. Om dit

Innovation (een initiatief vergelijkbaar met

alles kracht bij te zetten is door de deelnemers

Pioneering) in Manchester te bezoeken.

van de Opdrachtgeversreis een convenant opgesteld en ondertekend. Op 12 april 2012

Deze opdrachtgeversreis verschafte inzichten

hebben tijdens het Congres ‘Vernieuwend

in andere manieren van aanbesteden en

opdrachtgeverschap’, zijn hier nog weer nieuwe

contracteren, (duurzame) productontwikkeling

deelnemers aan toegevoegd.

en de wijze waarop partijen - inclusief de

20

nationale overheid - nauw samenwerken om

Opdrachtnemers Kort daarna werd ook het

continuïteit en structuur in ontwikkelingen

Twents Opdrachtnemersforum opgetuigd. De

te brengen. Op basis van deze ervaringen

leden van beide fora zochten elkaar op om

ondertekenden de partijen een convenant,

met elkaar van gedachten te wisselen over

waarmee zij zich verbonden aan een andere

de samenwerking tussen opdrachtgever en

wijze van samenwerken. Samenwerking in

opdrachtnemer in de bouw. Je hebt elkaar

de keten is een noodzakelijke en gewenste

namelijk nodig om de opgaven van de toekomst

voorwaarde, zowel bij opdrachtgevers als

in termen van betaalbaarheid, duurzaamheid en

opdrachtnemers. Creativiteit ontstaat door

leefbaarheid te kunnen volbrengen.

gedachtenuitwisseling, het open staan voor elkaar met respect voor een ieders

Innovatieve Processen Beide fora zijn na

verantwoordelijkheid, taken en kennis.

2013 opgegaan in de werkplaats Innovatieve Processen die onder andere projecten op het

Twents OpdrachtgeversForum Vanuit die

gebied van sociale innovatie initieert, waarvan

gedachte is in 2012, na de Opdrachtgeversreis,

zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers

bij Pioneering het Twents OpdrachtgeversForum

kunnen leren. Hierin kunnen zij ervaring opdoen,

ontstaan. Woningbouwcorporaties,

elkaar beter leren kennen, samenwerken en

kennisinstellingen, overheden en overige

meer waarde creëren voor de innovatieve

private vastgoedbeheerders, die zoeken

bouwsector in Twente.

OPDRACHTNEMERSFORUM HAAKT AAN BIJ DE OPDRACHTGEVERS, APRIL 2013

21

EERSTE GROEP OPDRACHTGEVERS BEZOEKEN MANCHESTER, OKTOBER 2011

samenwerking met onderwijs

CONGRES LEAN ALS LEGO, SAXION EN UNIVERSITEIT TWENTE 22

STUDENTEN VAN NU, ZIJN DE KRACHT VAN MORGEN Binnen Pioneering werken bedrijven, overheden en onderwijs samen aan een optimale kennisdeling. Dit gebeurt in projecten, opdrachten en onderzoeken op verschillende thema’s, van basisonderwijs tot en met wetenschappelijk onderwijs.

CONVERSIE & HERGEBRUIK PROJECTEN SAXION

BIM CASE WEEK, SAXION EN UNIVERSITEIT TWENTE

INSPECTIEWEEK BRUGGEN, ROC VAN TWENTE, SAXION EN UNIVERSITEIT TWENTE

STUDIEDAG DOCENTEN ROC VAN TWENTE, PROJECTBEZOEK FLORADOMIJN

HUIZENMAKERSMAAND, BASISSCHOLEN 23

CONVERSIE & HERGEBRUIK CROSSMEDIADESIGN, ARTEZ

BOUWEN AAN DE TOEKOMST, ONDERWIJSVERNIEUWING ROC VAN TWENTE

GEMEENSCHAPPELIJKE TAAL ONTWIKKELEN EN VAN ELKAAR TE LEREN

CONGRES ‘LEAN ALS LEGO’, APRIL 2016

24

Maximale waarde creëren

LEAN LEVERT MEER WAARDE EN MINDER VERSPILLING OP

Om maximale waarde te creëren voor de

deze filosofie te

klant met zo min mogelijk verspillingen

leren hanteren, is

in het gehele bouwproces biedt LEAN de

in de zomer van

oplossing. Deze managementmethodiek

2016 ‘Twente bouwt LEAN’ gestart en biedt

uit de automobielbranche is de doping

Pioneering een leergang LEAN aan. In deze

voor projectmanagers, -leiders en

trajecten ervaren de deelnemers de voordelen

werkvoorbereiders in de bouw.

van LEAN werken. Als de hele organisatie LEAN werkt, ervaren alle partijen, (contractpartijen,

Verbeteren van projectresultaten is niet

stakeholders, medewerkers) de toegevoegde

gemakkelijk, vooral niet nu de bouw weer

waarde. Daarnaast heeft de werkplaats in april

aantrekt. Door de huidige drukte neemt

2017 het Congres ‘LEAN als Lego’ georganiseerd

de kans op verspillingen toe, waardoor de

in samenwerking met de Nederlandse afdeling

opbrengst op projecten achterblijft. LEAN

van LCN (LEAN Construction network).

helpt met de realisatie van meer kwaliteit en rendement, gericht op klanttevredenheid

Twente bouwt LEAN In een cyclus van drie

en procesverbetering. Om de bouwsector

bijeenkomsten onder de naam Twente bouwt

LEAN zijn projecten gedeeld om kennis te maken, een gemeenschappelijke taal te ontwikkelen en van elkaar te leren rondom LEAN bouwen. De casussen waren gebouw E van Enexis in Zwolle door de bouwcombinatie Trebbe-Van Wijnen, Grip op het tenderproces in de Tunnelalliantie door Hegeman+ en de ontwikkeling van Blok 6 en 7 in het Landsherenkwartier te Deventer door Woonbedrijf Ieder1.

Leergang LEAN In 2017 is de leergang LEAN gestart. Daarin leren deelnemers zich alle praktische vaardigheden eigen te maken om vanuit zijn of haar eigen expertise de principes van LEAN toe

COMMUNITY OF PRACTICE ‘TWENTE BOUWT LEAN’

te passen. Zij gaan in koppels (zoals opdracht­ gever-installateur, aannemer-toeleverancier) aan de slag met een project. Onderwerpen die aan de

25

orde worden gesteld zijn de planning bewaken, de uitgaven in de hand houden, van onderaannemers geschikte ketenpartners maken en een projectteam gefocust en gemotiveerd houden.

Aan het eind van de leergang presenteren de deelnemers hun resultaten aan de opdrachtgever van dit project. Na een succesvolle eerste leergang in Enschede wordt deze herhaald en uitgebreid naar andere regio’s.

LEERGANG LEAN, APRIL 2018

‘WE HADDEN DE ENE HOEPEL NOG NIET GEHAD OF WE MOESTEN ALWEER DOOR EEN ANDERE SPRINGEN...’

26

INTERVIEW ANDRÉ DORÉE

‘PIONEERING HEEFT DE 4 O’S MEER BIJ ELKAAR GEBRACHT’ Vernieuwing volgt vaak op frustratie; zo ook

en Bas van der Veen werd als lector en directeur

ademhalen, volhouden, aanduwen. Het succes

Pioneering. In de nasleep van de parlementaire

aangesteld.

van Pioneering is de betrokkenheid van alle sta-

enquête bouwfraude zag prof. André Dorée

keholders en het 4 O’s-model. Zonder onderne-

onderzoeksgeld steeds gaan naar ‘hightech’:

Versterking “Als de tijden veranderen, moet

mers kun je overheden de economische impact

“De bouw werd overgeslagen, die zou geen

je mee, anders raak je achter”, waarschuwt

niet uitleggen. Zonder overheden kun je de

‘hightech’ zijn.” Dat was ergerlijk, want de

Dorée. De doelstellingen voor Pioneering

ondernemers er niet houden. Onderzoek brengt

‘ambachtelijke Twentse bouwers’ konden een

waren daarom duidelijk: “De Twentse Bouw

nieuwe elementen in, en met onderwijs komen

stimulans om te vernieuwen goed gebruiken.

wakker schudden, clusterwerking versterken

jonge geesten binnen en worden vernieuwingen

Dus besloot Dorée tot actie.

en komen tot nieuwe werkwijzen, producten en

vertaald naar vaardigheden en opleidingen.”

vaardigheden.” Hij vervolgt: “Dat was nodig. De Met Henk Ligtenberg van OOST NV mobiliseerde

sector werd kwetsbaar. Nieuwe geïntegreerde

Nek uitsteken De tien jaar Pioneering heeft

hij het Lighthouse departement Overijssel. Een

contracten vroegen andere rollen, vaardigheden

geleid tot veel succesvolle initiatieven en projec-

UT- afstudeerder bracht het aandeel Bouw in

en meer innovatie. Grootbedrijven namen

ten binnen de werkplaatsen. Dorée noemt zijn

de Twentse economie in kaart, met hulp van

Twentse bouwers over en filiaalbedrijven hebben

favorieten: “Resultaatgericht vastgoedonder-

gedeputeerde Carry Abbenhues verzamelden

minder aandacht voor innovatie.” Door samen -

houd, individueel duurzaam en flexibel bouwen,

zij een coalitie van bedrijven, kennisinstellingen

ondernemers, overheid, onderwijs en onderzoek

Inn2GWW, bouwteams, en natuurlijk de door-

en overheden en Dorée schreef samen met

- de schouders eronder te zetten zou de sector

lopende leerlijnen mbo/hbo/wo voor Systems

Marjan Weekhout (Saxion) het projectvoorstel

vernieuwd en versterkt kunnen worden.

Engineering, BIM en GIS”. “Het is bijzonder dat

‘vernieuwend ondernemen in de bouw’. Na

in de Twentse Bouw de innovatie nog steeds

een succesvolle pitch bij het Innovatieplatform

Hoepels “Het ging zeker niet zo snel als ik had

doorgaat. Hulde voor het Innovatieplatform

Twente (IPT) werd het projectplan goedgekeurd

gehoopt.” Eerst is langdurig gediscussieerd over

Twente, provincie en regio die hun nek durfden

en Pioneering opgericht voor de uitvoering

IPT-financiering, staatssteun en btw. “We had-

uit te steken voor deze sector. Reken maar dat

daarvan. Met Henk Ligtenberg, Dick Tuitert en

den de ene hoepel nog niet gehad of we moes-

vanuit het land gevolgd wordt wat we hier doen.

later Hans Kloosterman, kreeg Pioneering vorm,

ten alweer door de volgende springen. Dat was

Daar kunnen we best trots op zijn.”

André Dorée Adviseur van het bestuur 2008- heden

27

TOOLS ONDERSTEUNEN DE COÖRDINATIE EN MAKEN GESTRUCTUREERD WERKEN MOGELIJK

28

processen afstemmen

INN2GWW STROOMLIJNT BINNEN­ STEDELIJKE RIOLERINGS­ PROJECTEN

Rioleringsprojecten en andere binnenstedelijke

Ontwrichtend Het ontwrichtende karakter van

infrastructuurvernieuwing geven vaak ergernis

dit type projecten was de reden voor werkplaats

bij omwonenden. Het werk in de ondergrond

INN2GWW om het onderzoeksprogramma

leidt tot tijdelijke afsluiting van voorzieningen,

‘stroomlijning binnenstedelijke riolerings­

veroorzaakt geluidsoverlast, trillingen en

projecten’ op te zetten. Het doel van dit project

beperkt vaak de bereikbaarheid. Omdat de

was om te inventariseren en analyseren welke

overheden, netbeheerders en aannemers

technologische hulpmiddelen gebruikt kunnen

deze werken aan het riool, kabels en leidingen

worden om projecten sneller en beter uit te

vaak gezamenlijk uitvoeren, moeten zij een

voeren.

ingewikkelde coördinatie-puzzel oplossen om uitvoeringsprocessen af te stemmen.

Eén veelbelovend hulpmiddel dat voor de sector steeds gemakkelijker en bereikbaarder wordt,

Géén van deze partijen heeft de formele leiding

is de 3D/4D bouwprocesvisualisatie. Op basis

over de werkzaamheden, maar alle partijen zijn

van een aantal interviews en observaties van

gezamenlijk verantwoordelijk om deelontwerpen

bestaande projecten in Twente is een methode

en -planningen met elkaar af te stemmen.

ontwikkeld waarmee deze tools gebruikt kunnen

worden ter ondersteuning van coördinatie. Deze

risico’s die optreden tijdens de aanleg van

nutsprojecten, uitvoering-coördinatie en

methode werd toegepast op projecten in Hof

ondergrondse netten.

graafschadepreventie. Dit werk laat zien dat

van Twente (Sportlaan), Hengelo (Anninksweg)

verscheidene tools partijen in de bouw kunnen Promotieonderzoek Léon olde Scholtehuis

helpen om meer gestructureerd te werken,

van de vakgroep Bouw-Infra aan de

potentiele procesverstoringen en risico’s

De resultaten zijn tijdens vakdagen zoals

Universiteit Twente en nu chef werkplaats van

te identificeren en om raakvlakken tussen

de CROW-infradagen (speciale sessie) en

INN2GWW, promoveerde op zijn onderzoek

verschillende plannen in kaart te brengen.

internationale conferenties te Moskou

naar hoe de virtuele tools de coördinatie van

Het opgebouwde netwerk, met daarin onder

en München gepresenteerd. Ook kreeg

binnenstedelijke infrastructuurprojecten

andere organisaties als KPN, BAM, Allinq,

het podium tijdens de lancering van het

ondersteunen. Léon houdt zich in navolging

MapXact, GasUnie, het Kadaster en Agentschap

nationale 3TU. Bouw Centre of Excellence.

van het bovenstaande onderzoek onder

Telecom zal in de komende jaren onderzoek

Tijdens het promotieonderzoek hebben

andere bezig met 3D visualisatie van kabels

en ontwikkeling voortzetten om uiteindelijk

meerdere afstudeerders verder gekeken naar

en leidingen, gebruik van geografische

binnenstedelijke infrastructuurprojecten

toepasbaarheid van 3D/4D visualisaties en

informatiesystemen voor planning van

betrouwbaar en veilig te realiseren.

en Enschede (Koningsplein en Toekomststraat).

29

3D/4D BOUW­ PROCESVISUALISATIE IS EEN VEELBELOVEND HULPMIDDEL

EEN INNOVATIEVE EN GROENE PLANTENWAND

30

Gezond klimaat

GROENE WAND NEEMT CO2 OP EEN GEEFT O2 AF

In 2014 was MOOOZ een van de deelnemers

bij de opleiding Business, Building and

aan het IPC-traject ‘Groen, duurzame en

Technology van Saxion. Binnen de Saxion

flexibele bouwprojecten’ dat Pioneering

Hogescholen is de academie via Pioneering

heeft begeleid. Dit heeft geresulteerd in

een samenwerking met MOOOZ aangegaan

een innovatieve en wandvullende groene

om deze groene wand als experiment een

plantenwand, waarbij de bevochtiging van de

aantal jaren op deze plek te laten staan.

planten geautomatiseerd is.

In 2017 hebben zowel bouwkunde- als bouwtechnische bedrijfskundestudenten

Met name in schoolgebouwen is dit product een

metingen en bouwfysische, technische en

goede toevoeging: de planten nemen CO2 op en

marktonderzoeken uitgevoerd. Het bleek dat

geven O2 af. Omdat schoolgebouwen juist vaak

de CO2-concentratie afneemt, maar dat de

kampen met een te hoog CO2- en te laag O2-ge-

resultaten van de verschillende plantensoorten

halte, kunnen ze helpen de balans te verbeteren.

moeilijker meetbaar zijn. Eveneens bleek dat de CO2-opname afhankelijk is van het aantal

Experiment In november 2016 is deze

planten en de grootte van de testcabine. Saxion

groene plantenwand geplaatst in de hal

gaat in 2018 verder met testen.

Gericht onderzoek

JURIDISCHE DENKTANK EN VRAAGBAAK OM BELEMMERINGEN WEG TE NEMEN Bouwen betekent nieuwe zaken tot stand

Is het mogelijk om procedures vlotter te laten

denktank en vraagbaak voor juridische

brengen. Op tijdrovende procedures en

verlopen? Kun je regelgeving ook strategisch

kwesties die zich kunnen voordoen bij

ingewikkelde regelgeving zit niemand te

gebruiken? Welke mogelijkheden biedt de

innovatie in de bouw, waarbij de focus ligt

wachten. Toch kun je er niet omheen. Bezwaren

bestaande regelgeving voor traditionele en

op gericht onderzoek en het opzetten van

kun je beter serieus nemen en regels zijn er niet

nieuwe manieren van bouwen?

een kennisnetwerk. De werkplaats is slechts

voor niets. Maar hoe kunnen belemmeringen

een paar jaar actief geweest, de overige

worden opgeheven of beter nog, worden

Regelgeving en versnelling De werkplaats

werkplaatsen hebben, waar nodig, dit thema in

voorkomen.

Regelgeving en versnelling is opgezet als

projecten zelf opgepakt.

31

OP INGEWIKKELDE REGELGEVING ZIT NIEMAND TE WACHTEN

ASPARi

VIRTUELE BOUWPLAATS OM ASFALTWEGENBOUW TE PROFESSIONALISEREN Het netwerk ASPARi (ASphalt PAving, Research

Metingen In 2011 zijn de wegenbouwbedrijven

& Innovation) werkt samen met de werkplaats

in ASPARi getraind om deze metingen met

INN2GWW (Innovatieve toepassingen in

GPS, een laserscanner en infraroodcamera’s

de GWW) aan professionalisering van de

zelf te kunnen uitvoeren en te analyseren.

asfaltwegenbouwsector.

Zij monitorden meer dan twintig projecten.

Het meet-framework is verbeterd door

32

Onderzoekers aan de Universiteit Twente

de metingen verder te automatiseren, de

werken nauw samen met regionale en nationale

verwerkingstijd van de data te verkorten om

wegenbouwers om meer inzicht in het

sneller feedback aan asfaltploegen te kunnen

wegenbouwproces te krijgen en naar verbetering

geven en door real time informatie te kunnen

van het wegenbouwproces en de kwaliteit van

geven aan de asfaltploeg tijdens de uitvoering.

de asfaltverharding te streven.

In 2011 zijn drie BSc-afstudeeropdrachten op het gebied van ASPARi uitgevoerd. Op

SMART-TECHNOLOGIEËN BIEDEN MEER INZICHT IN HET ASFALTWEGEN­ BOUWPROCES

SMART Een belangrijke onderzoekslijn

basis van het ASPARi-werk is een driejarige

binnen dit onderzoeksnetwerk is het

opdracht verkregen om het onderwijs op het

implementeren van SMART-technologieën

gebied van de uitvoering van wegenbouw te

(Self Monitoring Adjusting and Reporting

(her-)ontwikkelen voor mbo, hbo en wo (als

Technologies) om meer inzicht in het

doorlopende leerlijn). Ook zijn in 2011 stappen

asfaltwegenbouwproces te krijgen.

gezet om walsstrategieën in het laboratorium

Bijvoorbeeld de implementatie van

te simuleren om de effecten daarvan op de

GPS om bewegingen van het materieel

kwaliteit van het asfalt te kunnen bepalen. Op

(asfaltspreidmachine, walsen, asfalttrucks)

deze manier kunnen ideale walsstrategieën

in beeld te brengen en te analyseren en de

en bijsturingsmogelijkheden bij eventuele

implementatie van infraroodcamera’s om de

afwijkingen worden ontworpen. Uitgangspunt

temperatuur van het asfaltmengsel tijdens

waren de walsstrategieën gemeten tijdens de

het proces te monitoren.

praktijkprojecten.

Self healing asfalt In 2013 is in Enschede een pilot gedaan met ‘self healing’ asfalt, waarbij staalwol in het asfalt wordt gemengd.

Na een aantal jaren kunnen die staalvezels met een inductiebron van binnenuit worden opgewarmd. Het elektrische veld van de bron laat de staalvezels gloeien. Door met een inductieapparaat over het wegdek te rijden kan dan de verouderde asfaltdeklaag worden

33

verjongd. De haarscheurtjes vloeien weer dicht en eventuele onthechtingen met het mineraal in het asfalt worden hersteld. De normale levensduur van een ZOAB-laag is circa zes jaar, bij een laag self healing asfalt wordt naar verwachting de levensduur tussen de 50 en 100 procent verlengd. Het asfalt moet dan tussentijds drie keer worden behandeld.

PILOTBEZOEK ‘SELFHEALING ASFALT’, SEPTEMBER 2013

‘DEELNEMERS KRIJGEN MEER ZELFBEWUSTZIJN, ZE ZIEN DAT ZE MEER ZIJN DAN EEN CAPACITEITSMACHINE’

34

INTERVIEW Antje de Groot-Schuttert

‘MEER ZELFBEWUSTZIJN DOOR PIONEERING’ “Er kan veel meer uit de bouw in Twente

Innovatieplatform Deze bagage nam ze mee

Je ziet dan ook bij de actieve Pioneeringleden

worden gehaald”, vindt Antje de Groot-

naar het bestuur, dat vooral ‘moest zorgen

mooie verbindingen ontstaan. Je haalt eruit

Schuttert, directeur van Trebbe Bouw. Ze is

dat de subsidie elk jaar werd veiliggesteld en

wat je zelf brengt”, is haar eigen ervaring.

daarom vanaf het begin van Pioneering lid en

dat Pioneering goed marcheert.’ Wethouders,

Het leidt daadwerkelijk tot vernieuwing in de

hoefde niet lang na te denken toen ze in 2009

burgemeesters en de provincie vroegen vaak

bouw. “Systems Engineering wordt nu breder

gevraagd werd tot het bestuur toe te treden.

naar een verantwoording in de vorm van het

toegepast, er is een hele discussie ontstaan

Tot april 2014 bleef ze vice-voorzitter. “Het is

aantal arbeidsplaatsen dat het programma

over vernieuwend opdrachtgeverschap…”somt

een mooi platform en voor onszelf zag ik het

oplevert, maar dat laat zich moeilijk meten. “Het

ze op. Actuele ontwikkelingen worden snel

ook als een stok achter de deur.”

is een innovatieplatform”, riposteert De Groot.

geagendeerd om de bouw verder te helpen.

“Daarvoor moet je opener met elkaar omgaan”,

‘Geen praatgroep’ Immers, het belang van

Bewondering Vanuit de locatie van Trebbe in

benadrukt De Groot. Ze ervaart dat dit

innoveren ziet iedereen wel, maar om het

Zwolle zit zij dicht bij de provincie en ook voor

gemakkelijker lukt wanneer het om kennis delen

vervolgens ook op te pakken in een drukke

uitbreiding van Pioneering naar andere delen van

gaat dan wanneer het een specifiek product

organisatie, die vooral wordt opgeslokt door

Oost-Nederland kan zij de verbinding leggen. “Ik

betreft. “Van de copyrightdiscussie heb je minder

de waan van de dag, is niet eenvoudig. Zeker

ben als vice-voorzitter zelfs in Noord-Holland

last wanneer het om een proces gaat dan om

in crisistijd moeten organisaties alle zeilen bij

geweest om over samenwerking te praten.

een product.” Een reden om het bijltje erbij

zetten en dan vraagt investeren in innovatie

Je merkt dat er met veel bewondering naar

neer te gooien is het hoe dan ook niet. “Stug

veel. Trebbe Bouw had daar wél oog voor en

Pioneering wordt gekeken. Je moet ook wel

volhouden”, adviseert ze. “Het bestuur moet

stapte meteen in als lid van de werkplaats

onder een steen gelegen hebben om te missen

daarom aanjagen en motiveren. Maar soms

Klimaatneutraal Renoveren. Wat De Groot

dat hier wat gebeurt. Pioneering heeft een

zijn we misschien ook wel te veel op de stoel

daarin vooral aansprak waren de combinatie

unieke formule die breed wordt gedragen. De

van de programmamanager gaan zitten. Het is

van opdrachtgevers en opdrachtnemers en de

deelnemers krijgen meer zelfbewustzijn, ze zien

belangrijk om één steady persoon te hebben als

praktische aanpak: “Het is geen praatgroep.”

dat zij meer zijn dan een capaciteitsmachine.

bewaker van onze ambitie.”

Antje de Groot-Schuttert Bestuurslid Pioneering 2009-2014

35

SAMENWERKING EN KENNISDELING TUSSEN BEDRIJVEN ONDERLING EN MET DE MARKT

Energieneutraal renoveren

36

BEDRIJVENPLATFORM VERSNELT VERDUURZAMING Het Bedrijvenplatform EnergieNeutraal

vraagstukken dichter bij de wensen van de

op in excursies. Daarin kunnen zij hun aanpak

Renoveren van Pioneering faciliteert de

bewoners of gebruikers.

voor energieneutraal renoveren toelichten en

samenwerking en kennisdeling tussen

direct feedback ontvangen van de bewoners.

Wensen en ambities De ‘Pioneers’ in deze

Zo ‘ontdekten’ de Pioneers dat zij verschillende

groep lopen voorop in bestaande, particuliere

redenen hebben om voor energieneutraal

Door de kennis rechtstreeks uit de markt te

woningen energieneutraal maken. Hun platform

renoveren te kiezen en dat zij graag op een

halen, komen oplossingen voor maatschappelijke

is gekoppeld aan de proeftuin EnergieNeutraal

bepaalde manier zelf de regie willen houden.

Renoveren van de provincie Overijssel en

Tevens worden financiële argumenten

centraal hierin staat kennisdeling. Niet alleen

besproken.

bedrijven onderling en ook met de markt.

de rol van techniek is een veel besproken onderwerp, ook de aansluiting op wensen en

Met deze bezoeken vergroten de

ambities van woningeigenaren is een belangrijk

deelnemende bedrijven de kennis die

punt van aandacht.

nodig is om verduurzaming te versnellen.

Het bedrijvenplatform is de basis van

Betere aansluiting Voor een betere aansluiting

het project Energieneutraal Renoveren in

hierop, zoeken de Pioneers de woningeigenaren

West-Overijssel.

Toekomst Overijssel Energieneutraal

SAMEN BOUWEN AAN EEN ENERGIENEUTRAAL OVERIJSSEL De provincie Overijssel heeft de ambitie

zo interessant moet zijn dat deze overgaat tot

provincie – het project Energieneutraal

een groot deel van de bestaande

de werkelijk uitvoering van energieneutrale

Verbouwen in West-Overijssel. Dit is een

particuliere woningen te moderniseren naar

maatregelen. Om kansrijke initiatieven van

samenwerking van Ommen, Dalfsen,

energieneutraal. Onder de noemer ‘Toekomst

burgers, gemeenten en bedrijven te kunnen

Hardenberg, Staphorst, Steenwijkerland,

Overijssel Energieneutraal’ (TOE) wil ze in 2020

versnellen en opschalen, heeft Pioneering een

Zwartewaterland en Pioneering.

duizend bestaande woningen van particulieren

vooronderzoek in geheel Overijssel uitgevoerd.

Woningeigenaren worden uitgenodigd

energieneutraal moderniseren en dit aantal

voor informatieavonden en excursies naar Samenwerking Een woning energieneutraal

energieneutraal verbouwde woningen.

maken vereist een ingrijpende en

Daarnaast krijgen zij ondersteuning van

Hiervoor is een lokaal en gezamenlijk aanbod

kostbare verbouwing. Om particulieren

energieneutraalcoaches bij hun zoektocht

voor particulieren vanuit bedrijven essentieel.

hierbij te begeleiden loopt – met

naar mogelijkheden om ineens of in stappen

Voor de woningeigenaar geldt dat het aanbod

financiële ondersteuning van VNG en de

hun woning te verduurzamen.

daarna opschalen.

ALLEEN MET EEN INTERESSANT AANBOD GAAT EEN PARTICULIER DAADWERKELIJK RENOVEREN

37

WONINGEN MET VERSCHILLENDE LABELS EN BOUWKUNDIGE KENMERKEN VERGEN VERSCHILLENDE AANPAKKEN

38

VOOR MEERDERE WONINGTYPES ZIJN ER VERSCHILLENDE LABS INGERICHT

Grote opgave

EXPERIMEN­ TEREN MET CO2-NEUTRAAL IN MDO-LABS

Welke slimme innovaties zijn nodig om de

een keer naar CO2-

gebouwde omgeving in 2050 CO2-neutraal

neutraal te gaan en

te hebben? De veertien Twentse corporaties

ook in opeenvolgende

hebben circa 80.000 sociale huurwoningen

stappen in de tijd.

die in de komende 33 jaar naar CO2-neutraal gebracht moeten gaan worden.

No-regret? Vanuit het project Nul op Meter (NoM)-renovaties van de Twentse corporaties

Zij zoeken naar oplossingen die financieel

en Pioneering werd nog eens duidelijk hoe

haalbaar zijn, die bijdragen aan hun missie

groot deze opgave is en dat, om verschillende

‘goede en betaalbare woningen voor onze

redenen, op dit moment niet alle woningen naar

klanten’ en die passen bij de afspraak uit het

NoM te brengen zijn. Vooral voor de woningen

Energieakkoord dat zij hun bezit in 2020 naar

met een groen label (C en hoger) is dit moeilijk

gemiddeld energielabel B moeten brengen.

maar regelmatig ook voor de woningen met

Corporaties, bedrijven en kennisinstellingen

een rood label (E en lager). De woningen waar

experimenteren met Meest Duurzame

relatief kortgeleden in is geïnvesteerd met een

Oplossingen (MDO) in de speciale MDO-labs van

‘labelsprong-renovatie’ zullen ook CO2-neutraal

Pioneering. Het doel kan worden bereikt door in

moeten worden. Dus de deelnemers aan de labs

kijken niet alleen van ‘rood naar CO2-neutraal maar ook van groen naar CO2-neutraal’ en hoe dit slim en verstandig (op basis van no-regret) voor 2050 kan worden gedaan.

Uitgangspunten Omdat woningen met verschillende labels en bouwkundige kenmerken een andere aanpak vergen, zijn er meerdere MDO-labs gestart: voor grondgebonden woningen uit de jaren vijftig en zestig, voor grondgebonden woningen uit de jaren zeventig, voor gestapelde bouw uit de jaren vijftig en zestig, NoM-renovatie en NoM-nieuwbouw.

Het doel is om in 2050 CO2-neutraal te zijn met betaalbare, comfortabele en gezonde woningen op basis van integrale oplossingen waarbij zicht is op sluitende business cases. De samenwerking

39

tussen corporaties, als launching customers, en bedrijven is een van de uitgangspunten van de MDO-labs, evenals de bedrijfskundige leercurve (prijsreductie en opschaling) en de principes van trias energetica en BENG: eerst de energievraag zoveel mogelijk reduceren, de resterende energievraag duurzaam produceren en tot slot voorkomen dat de huurder hoge netwerkkosten in de toekomst krijgen.

Kennisdeling De MDO-labs werken volgens het principe van open innovaties en leveren concepten op die toepasbaar zijn voor de deelnemende Twentse corporaties, de andere corporaties en worden ook open gedeeld in de markt: kennis delen en van elkaar leren staan centraal.

MDO-LABS WERKEN VOLGENS HET PRINCIPE VAN OPEN INNOVATIES

KICK-OFF 2008

Jaarlijks netwerkmoment

PIONEERING JAAREVENTS Eén keer per jaar pakken we wat

40

groter uit en nodigen we het gehele Pioneering netwerk en al onze relaties

JAAREVENT 2010

uit voor het jaarevent. Tijdens deze events bieden we naast inhoud en inspiratie de mogelijkheid om bij te praten met alle deelnemers.

JAAREVENT 2011

JAAREVENT 2012

LUSTRUMEVENT 2013

JAAREVENT 2014

JAAREVENT 2015

JAAREVENT 2009

41

JAAREVENT 2016

JAAREVENT 2017

publicaties

PIONEERING IN DE MEDIA Pioneering en haar deelnemers zijn met grote regelmaat te vinden in zowel regionale als landelijke nieuws- en vakbladen.

6

❝

In de grond wordt het steeds drukker met kabels en leidingen

ICT

❞

4D stroomlijnt uitvoering nutswerken Combinatie van 3D-tekeningen en planning van werkzaamheden kan graafschade voorkomen Jean Quist

Enschede - De coördinatie

Daarnaast wordt door het programmabureau een website onderhouden, nieuwsbrieven samengesteld en social mediakanalen ingezet voor kennisdeling over projecten, bijeenkomsten en innovaties.

42

In de grond wordt het steeds drukker met kabels en leidingen.

Virtueel bouwen en bouwinformatiesystemen kunnen een helpende hand bieden.

van werk aan de ondergrondse infrastructuur in binnensteden wordt steeds lastiger, constateert Léon olde Scholtenhuis. Donderdag hoopt hij aan de Universiteit Twente te promoveren op een vierdimensionale oplossing om planning en uitvoering van nutswerken te stroomlijnen.

Ruim 3,5 jaar onderzoek leerde olde Scholtenhuis dat een combinatie van 3D-tekeningen van kabels en leidingen in de bodem en een planning van de voorgenomen werkzaamheden, een rijker beeld geeft van de ondergrondse infra, waardoor de kans op graafschade afneemt.

De promovendus ontwikkelde de grondslagen voor zijn vierdimensionale aanpak bij Stadsingenieurs Ge-

meente Enschede, op bouwplaatsen in de regio en door gesprekken met netbeheerders en aannemers. De werkplaats Innovatieve Toepassingen in de grond-, weg- en waterbouw van Stichting Pioneering financierde de studie.

De nutswerken die beheerders en aannemers voornemen bestaan veelal uit verschillende samenhangende projecten, zegt Olde Scholtenhuis. “Voordat een riool verwijderd kan worden moeten bijvoorbeeld vaak kruisende kabels en leidingen worden verlegd.”

In de grond wordt het volgens hem steeds drukker met kabels en leidingen. Al deze ondergrondse objecten en netten hebben ook elk een eigen beheerder die een reeks van aannemers inschakelt. Gemeenten hebben een beperkte zeggenschap over het werk van nutsaannemers zodat projecten maar moeilijk op elkaar kunnen worden afgestemd. Het gevolg: oponthoud en soms ook schade.

Virtueel bouwen en bouwinformatiesystemen kunnen een helpende hand bieden. In vier proefprojecten testte olde Scholtenhuis de waarde ervan.

Voor rioolprojecten in Hengelo, Enschede en Delden maakte hij bouwprocesvisualisaties. Die geven het bouwproces weer als een soort animatievideo. Mede daardoor kunnen dreigende problemen tijdig worden onderkend en opgelost.

Interesse Het welslagen ervan hangt mede samen met de mate waarin de ondergrondse infrastructuur driedimensionaal in kaart is gebracht. Dat valt volgens olde Scholtenhuis nog tegen.

“De meeste projectteams ontwerpen en denken nog in 2D.” Waar platte tekeningen de norm zijn komt de driedimensionale verdieping lastig op gang omdat de resultaten (nog) niet worden gebruikt. Het laat volgens de promovendus onverlet dat virtueel bouwen meer ingang vindt in de ondergrondse infrastructuur. De techniek heeft inmiddels de interesse gewekt van gemeenten als Amsterdam en Rotterdam, het Kadaster, Schiphol, Enexis, het Gemeentelijk Platform Kabels en Leidingen en BAM Energie en Water.

43 8

de kracht van Twente

de Twentsche Courant Tubantia

ioneering is het onderdeel van het Innovatieplatform Twente dat zich op de bouw richt. Binnen Pioneering werken bedrijven, overheden, onderwijsen onderzoeksinstellingen nauw samen in de ontwikkeling van vernieuwend ondernemerschap in de voor de regio belangrijke sector.

H

Een kleine greep uit de lange lijst deelnemende partijen: Universiteit Twente, Saxion Hogescholen en het ROC van Twente, gemeente Enschede, Waterschap Regge en Dinkel, woningbouwvereniging de Woonplaats, bouwbedrijven De Groot Vroomshoop, Van Dijk Bouw, Hodes Bouwsystemen, Plegt-Vos en Kemmer GMBH.

Systems Engineering is een methode om complexe bouwopgaven in korte tijd beheersbaar uit te voeren. Een geïntegreerd pakket van methodieken moet er toe leiden dat het ontwerpen, bouwen en beheren van gebouwen zo efficient mogelijk gebeurt. De andere werkplaatsen zijn Productontwikkeling, Individueel en Industrieel Duurzaam en Flexibel Bouwen, Conversie en Hergebruik, Master Industrieel Ontwerpen, Innovatieve Toepassingen, Vernieuwend Ondernemen in de Bouw en Resultaatgericht Vastgoedonderhoud. www.pioneering.nl.

INNOVATIE

P

Pioneering kent momenteel tien zogeheten werkplaatsen, waarin diverse combinaties van partijen zich op een afgebakend thema richten. Zo is er de werkplaats Regelgeving en Versnelling, een denktank en vraagbaak voor juridische procedures en strategische stappen die van belang zijn voor een vlot verloop van bouwactiviteiten. Klimaatneutraal Renoveren richt zich op het enorme bestand aan oudere woningen in ons land, waarin nog veel energiebesparingen te halen zijn.

Van alle Nederlandse huizen is 70 procent vóór 1980 gebouwd.

Dit bestand zorgt voor 80 procent van het totale woninggasgebruik. Door de verviervoudiging van de gasprijs in de afgelopen 20 jaar kan in woningen met een huurprijs tot 400 euro het energieverbruik makkelijk tot de helft van de huurkosten oplopen.

9

Hydro Systems

Pioneering

Sneller, slimmer, flexibeler, gezonder, goedkoper, energiezuiniger en duurzamer bouwen. Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn, maar Twente is hard op weg om dé innovatieve bouwregio van Nederland te worden.

Onder de paraplu van Pioneering werken 80 bedrijven samen aan dit doel.

Een splinternieuw bouwlab op de universiteit wordt het kloppende hart voor vernieuwende bouwmethoden, terwijl de gebouwen van Saxion als proeftuin voor nieuwe vindingen fungeren.

DOOR MARTIN RUESINK

D

e Nederlandse bouwsector staat voor een enorme opgave. De branche krijgt door de vergrijzing de komende decennia met een structureel tekort aan goedopgeleide bouwvakkers te maken, terwijl de markt in rap tempo verandert. „Het volume aan nieuwbouw blijft afnemen, het meeste werk zal blijvend in renovatie en verbouw plaats hebben”, zegt Bas van der Veen, lector Vernieuwend Ondernemen in de Bouw op de Saxion Hogescholen.

Van der Veen is daarnaast programmadirecteur van Pioneering, de Twentse koepel voor innovaties in de bouw. Behalve Saxion, de universiteit en het ROC doen sinds eind 2008 tal van bouwers en marktpartijen zoals woningcorporaties mee aan Pioneering. Doel: de Twentse bouwsector koploper maken in industrieel flexibel en duurzaam bouwen. Van timmerman en loodgieter tot architect en gebruiker van een gebouw; allemaal moeten ze profiteren van het nieuwe bouwen.

Er zal voortaan met minder mensen moeten worden gebouwd; dus meer geprefabriceerd in goed verlichte en ver-

Bas van der Veen

Het volume aan nieuwbouw blijft afnemen warmde bedrijfshallen en minder op de bouwplaats. Tegelijk moet de sector panden opleveren die energiezuiniger en flexibeler zijn dan de huidige generatie.

Die flexibiliteit kan ook het forse gebruik van energie en grondstoffen door de bouwsector terugdringen. Voor een ton aan bouwmaterialen is momenteel vijf ton aan grondstoffen nodig.

De kleiwinning, het bakken en het transport van een simpele stapel bakstenen kost bovendien liters schaarse brandstof.

Wanneer sloop en nieuwbouw kunnen worden voorkomen, profiteren milieu en portemonnee. „Je ziet dat de technische levensduur van panden wel honderd jaar kan zijn, terwijl de financiële afschrijvingsduur dertig jaar loopt en de gebruiksduur soms maar tien jaar is”, zegt Van der Veen. „Organisaties, hun filosofie en de daaruit voortvloeiende werkwijzen veranderen zo vaak en snel dat gebouwen zeer snel niet meer bij hun functie passen. Het is maatschappelijk en economisch niet langer verantwoord en haalbaar om elke keer maar weer te slopen en een afvalstroom te scheppen om daarna weer schaarse en kostbare grondstoffen aan te spreken voor nieuwbouw.”

Flexibele modulaire ontwerpen zijn het antwoord. Wanneer de delen van een gebouw gemakkelijk uit elkaar te halen zijn en daarna een nieuwe combinatie van ruimten kunnen vormen, wordt enorm bespaard op ontwerp, bouwtijd, energie, trans-

Proeftuin voor de bouw port en grondstoffen. Pioneering heeft het afgelopen jaar al diverse goedlopende proefprojecten opgeleverd, de zogeheten werkplaatsen waarin wisselende clusters bedrijven en onderwijsinstellingen zich concentreren op bijvoorbeeld de verbetering van asfaltbouw, slimmere rioleringsrenovatie en resultaatgericht vastgoedonderhoud. „Op vastgoedonderhoud zijn in korte tijd al grote vorderingen gemaakt. De ongeveer tien deelnemende bedrijven uit de Twentse vastgoedsector hebben een nieuwe aanpak ontwikkeld waarmee opdrachtgevers tot 20 procent kosten kunnen besparen. Dat kan door gerichter en systematischer de verschillende soorten onderhoud te plannen en op elkaar af te stemmen”, zegt Van der Veen.

Met de komst van het Center for Transformable Green Buildings, een groen bouwlab op de UT-campus, ontstaat over niet al te lange tijd een Twentse kraamkamer voor nieuwe bouwtechnieken. Dit groene bouwlab is opgezet in nauwe samenwerking tussen Pioneering, UT en de bouwindustrie. De Groen bouwlab dient als een breed platform voor samenwerking

tussen industrie- en kennisinstellingen op terrein van Groen Industrieel duurzaam en flexibel bouwen. Hier kunnen de studenten van de jonge masterstudie industrieel ontwerp voor de bouw samen met de bedrijven bedrijven binnen Pioneering volop experimenteren. Het gaat om nieuwe toepassingen voor de totale levenscyclus van gebouwen en infrastructuur, van ontwerp tot en met demontage en hergebruik. Deze integrale studieaanpak binnen de Faculteit Construerende Technische Wetenschappen is uniek voor Nederland. „We hopen dat we nog deze zomer een bouwplan voor het groene lab kunnen indienen”, zegt Elma Durmisevic, projectleider van het groene bouwlab en universitair docent duurzaam bouwen aan de UT. Met een bouwbudget van zeven ton tot een miljoen euro voor het experimenteel bouwlab, lijken de ambities in eerste oogopslag bescheiden. „Maar de opzet van het lab is juist ook flexibel. Onze studenten krijgen een belangrijke verantwoordelijkheid om een aanpasbaar dynamisch gebouw te ontwerpen en om elk jaar een deel te veranderen en

toe te voegen aan het gebouw, zodat het mee kan groeien met de nieuwste technieken en inzichten.” Studenten van de UT hebben vorig jaar als vingeroefening al flexibele en aanpasbare paviljoens ontworpen voor horeca en boekwinkels in Istanboel.

De stad kan deze paviljoens makkelijk plaatsen, verplaatsen en opslaan, zodat er elke keer weinig materiaal en energie verloren gaan bij een optimale benutting van de beschikbare ruimte. Ook werken de studenten aan andere ontwikkelingen, zoals een flexibele badkamer.

Wordt het nieuwe lab bij de UT een echte kraamkamer, voor de onderwijsgebouwen van Saxion is een andere rol weggelegd. Zij dienen als proeftuin voor innovaties in bestaande gebouwen.

Van der Veen: „Een deel van onze gebouwen is al 40 jaar oud en leent zich uitstekend voor het inbouwen van slimme oplossingen, met name op het gebied van warmte, koeling, luchtcirculatie en isolatie. We kunnen hier experimenteren met warmtewisselaars, ventilatiesystemen, nieuwe soorten dakbedekking en andere innovaties. Op die manier kunnen we methoden ontwikkelen en testen waarmee

het enorme arsenaal aan bestaande gebouwen flexibel en zo groen mogelijk kunnen aanpassen aan nieuwe gebruikseisen.”

Uiteindelijk zullen veel van de Pioneering-toepassingen hun weg vinden naar de renovatiemarkt van particuliere woningen. De focus is daar vooralsnog niet op gericht. „Wil je innovaties interessant en rendabel maken, dan moet je kunnen standaardiseren en massa maken”, zegt Van der Veen. „Daarvoor heb je in eerste instantie grotere marktpartijen nodig, zoals woningcorporaties en gemeenten.

Zij kunnen met hun bestand aan gelijkvormige woningen grote besparingen realiseren, die voor aannemers ook interessant zijn om op te pakken.”

De sterke vergrijzing en de economisch crisis hebben volgens Van der Veen het nut en de noodzaak van industrieel en flexibel duurzaam bouwen alleen maar versterkt. „Twente is van oudsher een sterke bouwregio, waarvan de bedrijven overal in het land aan het werk zijn.

Die leidende positie kunnen we behouden en uitbreiden door gezamenlijk nog slimmer, flexibeler, schoner en beter te gaan bouwen en verbouwen.”

ydro Systems Holland heeft in november de eerste Pioneering Innovation Awards ontvangen. Het bedrijf uit Oldenzaal won de prijs voor de ontwikkeling van de Fiwihex, een innovatieve warmtewisselaar met geluidsarme ventilatoren. Met de Fiwihex kan bij de verwarming en koeling van bedrijfsruimtes 70 procent besparing op fossiele brandstoffen worden bereikt ten opzichte van conventionele systemen.

Ook de uitstoot van CO2 is 70 procent minder.

Het hart van de warmtewisselaar is een weefsel van fijn koperdraad dat de warmteoverdracht tussen water en lucht verzorgt. De warmtewisselaar die HSH-Fiwihex heeft ontwikkeld, gebruikt warmte uit het grondwater en warmte die voortkomt uit het eigen productieproces, om de andere bedrijfsruimten plus kantoren en magazijnen te verwarmen. Dat gebeurt via warmtewisselaars, in dit geval geweven matjes van honderden dunne koperdraadjes in de lengterichting en met dunne holle buisjes (capillairen) overdwars. Door deze holle buisjes stroomt het koude of warme water, het weefsel van koperen draadjes zorgt voor een goede geleiding van de energie.

Een ventilator blaast langs de koperdraden en brengt zo het overschot aan warmte over naar het koude water dat door deze buisjes stroomt. Warmte oogsten betekent in dit geval tegelijkertijd koelen. En ook omgekeerd geven de koperen draden de warmte van het water af aan de omgeving.

In de zomer kan men het proces omdraaien en wordt de HSH-Fiwihex, met water van 12 tot 14 graden (opgepompt uit eigen geslagen bron, watervoorziening) als airco gebruikt. De warmtewisselaar met de naam fine wire heat exchanger is een afgeleide van een techniek die in de glastuinbouw is bedacht.

In de zomer kunnen de kassen ermee gekoeld worden en wordt warm water ondergronds opgeslagen. In de winter gebruikt men ditzelfde water voor het verwarmen van de kassen.

De glastuinbouw is grootverbruiker van energie en neemt zo’n tien procent van ons aardgasverbruik voor z’n rekening.

Dat moet volgens nieuwe wetgeving fors omlaag.

Ondergrondse netwerken

Flexibel bouwen

Klimaatneutraal renoveren

Productontwikkeling bouw

Door gebruik te maken van technologie zoals GPS, GeoInformatieSystemen (GIS) en grondradar kunnen werkzaamheden aan rioleringen en wegen slimmer worden aangepakt. Dit betekent voor weggebruikers en omwonenden een kortere bouwtijd, minder hinder en een beter eindresultaat. De nieuwe techniek wordt op dit moment toegepast in het Project Westtangent in Hengelo (complexe aanleg van ca 2 km riool inclusief twee spoorkruisingen) en bij de reconstructie van het Twekkelerveld riool en de reconstructie Auke Vleerstraat in Enschede.

Niet alleen mensen, maar ook bedrijven worden steeds mobieler. Daardoor moeten gebouwen snel en goedkoop aangepast kunnen worden aan nieuwe gebruikers. Deze nieuwe filosofie heet Individueel Duurzaam Flexibel (IDF) Bouwen. In Twente zijn veel bouwbedrijven actief op dit terrein. Zorghuisvester Twinta wil als opdrachtgever een prefab badkamer gaan testen en inbouwen in het woon/zorgcomplex Backenhagen in Hengelo. Woningcorporatie De Woonplaats wil bij een uitbreidingsplan ook volgens de nieuwe filosofie te werk gaan.

In de woningbouw is de grootste energiebesparing te halen in de bestaande woningen. Om de uitstoot van broeikasgas te verminderen en de stijgende energiekosten te beperken is in Twente de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren opgericht.

Hier worden projecten uitgevoerd op het gebied van energiezuinige renovatie. In de werkplaats zijn corporaties, gemeentes, kennisinstellingen en marktpartijen vertegenwoordigd. De belangrijkste opdracht: CO2-reductie, minder gebruik van fossiele brandstoffen en voorkomen van stijgende energielasten.

De Twentse bouwsector kent vanoudsher een zeer klantgerichte benadering, maar de maatwerk-oplossingen worden zelden gebruikt voor productontwikkeling. Om een bijdrage te leveren aan maatschappelijke vraagstukken - bijvoorbeeld energieverbruik, betaalbaarheid van huisvesting of mobiliteit - moet de bouw nieuwe technologie ontwikkelen. In dit project worden onder meer warmtewisselaars en kozijnsystemen ontwikkeld en getest. Saxion heeft haar gebouwen ter beschikking gesteld om nieuwe producten levensecht te testen.

www.pioneering.nl

www.pioneering.nl

www.pioneering.nl

www.pioneering.nl

STICHTING PIONEERING

Voor vernieuwing van technologie, human capital en ondernemerschap

Pioneering bestaat dit jaar alweer tien jaar!

Met het innovatienetwerk van inmiddels 200 deelnemers wordt met veel enthousiasme hard gewerkt om de bouw succesvoller, betrouwbaarder, sneller en zinvoller te laten innoveren! Stichting Pioneering stimuleert vernieuwend ondernemerschap in de bouw door innovatie in proces, product, technologie en door markt te creëren.

Pioneering verbindt partijen en bevordert samenwerken en vernieuwen.

Meest Duurzame Oplossing Pioneering is hèt platform van kennis delen en ontwikkelen voor alle partijen in Overijssel en Gelderland, zodat nieuwe methodieken leiden tot een sterke marktpositie van de Oost-Nederlandse bouwsector. Kortom: Met Pioneers creëren we de meest innovatieve Bouwregio van Nederland”. Pioneering levert met haar deelnemers een bijdrage aan maatschappelijke vraagstukken door het uitvoeren van diverse innovatieprogramma’s en activiteiten.

KIJK OP OOST NEDERLAND | WWW.KIJKOPOOSTNEDERLAND.NL

Binnen de werkplaats Duurzaamheid wordt volop ingezet op de Meest Duurzame Oplossing voor renovatie van de bestaande bouw. In “Labs” wordt onder leiding van Pioneering nu een goed jaar samengewerkt en de eerste resultaten zijn inmiddels

41

‘WE STAAN VOOR BELANGRIJKE MAATSCHAPPELIJKE OPGAVEN, PIONEERING MOET OP HET SCHERPST VAN DE SNEDE BLIJVEN’

44

INTERVIEW JAN BRON

‘PIONEERING MOET BLIJVEN VERNIEUWEN’ “Er stond een goed fundament en daar moest

(Breteler, red.), de man van de consolidatie

dat Pioneering trendsettend is en dat moet ze

natuurlijk wel een mooi huis opkomen”, schetst

en Rutger (Vrielink, red.), de man die de

blijven doen.”

de Hengelose oud-wethouder Jan Bron de

toekomst bestormt. Immers, na consolideren

situatie waarin hij Pioneering aantrof toen

komt vernieuwen. Daar hebben we bewust

Waardevol Dat de deelnemers dit waardevol

hij voorzitter werd. Nadat hij twee keer een

voor gekozen.” Samen zorgden bestuur

vinden, ziet hij bevestigd in het feit dat

termijn van drie jaar had ingevuld nam hij in

en directeur voor een groei van het aantal

Pioneering, die in het begin vooral subsidie

2016, met pijn in het hart, afscheid.

leden. “Toen ik begon als voorzitter waren

gedreven was, steeds zelfstandiger

dat er honderd en nu zijn het er meer dan

wordt. “De basis daarvoor zit in het goede

“Ik vond het een mooie uitdagende klus, jammer

tweehonderd. Bedrijven vinden dat ze er bij

deelnemersbestand en de betrokkenheid

om te stoppen.” Het mooie huis was er inmiddels

moeten zijn.”

van de drie opleidingsinstituten, mbo, hbo

wel gekomen. “En om in de terminologie te

en wo.” De overheid speelt daarin ook een

blijven: nu kan Pioneering verder met innovatieve

Trendsettend Als bestuurder was Bron

grote rol, onder meer als opdrachtgever om

daken.” De successen die Pioneering met de

nauw betrokken bij de inhoud. “Belangrijk is

nieuwe ontwikkelingen een kans te geven: “De

deelnemers heeft bereikt, projecten die in de

dat Pioneering steeds blijft vernieuwen, die

Regio Twente heeft verduurzaming ook als

regio en daar buiten een vervolg gekregen,

voortgang moet erin blijven. Ze moet de weg

doelstelling. Innovatie kost geld en als je vooraan

het enthousiaste team mensen, het stijgende

blijven zoeken in verduurzaming van de bouw en

loopt hoeft een project niet altijd succesvol te

ledental – ze vervullen hem met trots.

infra.” Hij kan zo een reeks projecten opnoemen

zijn. We staan voor belangrijke maatschappelijke

die al het verschil maakten: “De leergangen

opgaven: hoe koppel je bijvoorbeeld woningen

“Pioneering had een stevig fundament dankzij

die we hebben geïntegreerd, de studenten die

en zorg aan elkaar, hoe houd je woningen

de subsidie van de provincie en de Regio

we inschakelen voor onderzoek en monitoring,

betaalbaar? Je gaat in de toekomst andere, meer

Twente. Daarmee is het goed neergezet. We

puin in asfalt, de composiet damwanden –

levensloopbestendige woningen krijgen. Voor

hebben ook drie stevige directeuren gehad:

die zie je terug in het land. BIM is ook breed

Pioneering belangrijk om ook de komende jaren

Bas (van der Veen, red.), de starter. Jan

opgepakt, Ecodaken begint nu. Daaraan merk je

op het scherpst van de snede te blijven.”

Jan Bron Directeur Pioneering 2012-2015

45

gebouwde omgeving verduurzamen

GO DUURZAAM STREEFT NAAR DUURZAME WARMTEVOORZIENING

46

Bio-energiecluster BEON en bouwinnovatie­

Overijssel, de gemeenten Hengelo en Enschede,

cluster Pioneering werken onder de naam ‘GO

de woningcorporaties Welbions, De Woonplaats,

Duurzaam’ samen om de warmtevoorziening in

Domijn en Ons Huis, de Universiteit Twente en

de gebouwde omgeving (GO) in Oost-Nederland

de marktpartijen Twence, Enexis, Ennatuurlijk,

te verduurzamen en de bedrijvigheid en

BEON en AllianderDGO. Pioneering is de

innovatiekracht van hun deelnemers verder te

verbinder om hierin een stroomversnelling aan

vergroten, vooral bij het mkb.

te brengen.

Zij willen dit bereiken door kennis en ervaring

Grote warmtevragers zoals zwembaden en

voor product- en procesinnovatie te ontwikkelen

procesindustrie blijven belangrijke targets voor

en te delen en samen nieuwe projecten uit te

de toepassing van bio-energie, bij deze projecten

voeren op het gebied van duurzame warmte. Dit

ligt de lead bij BEON. Voor gebruikers waar

doen ze door de reductie van de warmtevraag

andere duurzame energiebronnen dan biomassa

te combineren met de duurzame productie

voor de hand liggen, neemt Pioneering de lead

van de resterende warmtevraag. De voordelen

(bijvoorbeeld zon en bodem). Dit geldt ook voor

kunnen vooral worden behaald in de toepassing

energiebesparingsopties.

van diverse isolatiemogelijkheden en bio- en duurzame energie voor ruimteverwarming.

Pioneering treedt onder andere op als projectmanager van warmteplannen: een

OM CO2-NEUTRAAL IN 2050 TE REALISEREN, MOETEN WE NU BEGINNEN

Versnelling Om de doelstellingen op het gebied

gebiedsgerichte aanpak om van het aardgas af

van CO2-neutraal, aardgasvrij en verduurzaming

te gaan. Gekozen is om zowel in Hengelo als

van de bestaande bouw in 2050 te realiseren,

in Enschede een wijk als pilot aan te pakken.

moeten we nu beginnen. Veel partijen betrokken

Mogelijke opties zijn daarbij All-electric,

bij Hengelo en Enschede realiseren zich dat en

aansluiten op bestaande stadsverwarming,

zijn al enige tijd met elkaar in gesprek over de

anders benutten van de bestaande

beste aanpak. Betrokkenen zijn de provincie

gasinfrastructuur met bijvoorbeeld groen gas, of

KENNIS DELEN BINNEN TWEE NETWERKEN LEVERT NIEUWE INNOVATIEKRACHT

combinaties van deze oplossingen. Tegelijkertijd ligt bij alle eigenaren een opgave om woningen en bedrijven energiezuiniger te maken.

Bewustwording Om te kunnen leren van elkaar en een aanpak te kunnen kiezen voor toekomstige energietransities houdt GO Duurzaam bijeenkomsten, deelt de groep regelmatig berichten over activiteiten en

47

resultaten en denkt actief mee over het duurzame energiebeleid. Er is veel aandacht voor communicatie, zowel tussen de betrokken partijen als met en naar bewoners en bedrijven in de wijken, zowel huurders als eigenaren. Bewustwording van de noodzaak tot verandering gaat vooraf aan die verandering.

Betrokkenheid en commitment helpen daarbij.

SAMEN DUURZAME PRODUCT- EN PROCESINNOVATIES ONTWIKKELEN

Masterclass Circulair Bouwen

MASTERCLASS STIMULEERT CIRCULAIR BOUWEN BIJ OPDRACHTGEVERS EN -NEMERS In Nederland wordt veel gebouwd, gerenoveerd

nominatie voor sloop en op deze plek wil De

en gesloopt. Hiervoor zijn veel materialen

Woonplaats circulair nieuw bouwen.

nodig en dat leidt tot enorme afvalstromen: na de sloop van gebouwen zijn – in de huidige

Kennis delen Aan de hand van deze te

bouwpraktijk – de oorspronkelijke grondstoffen

ontwikkelen woningen hebben zestien

vaak niet meer of in minder mate herbruikbaar

deelnemers onder leiding van professionals

of zij gaan verloren door verbranding.

stappen doorlopen om gezamenlijk kennis op het gebied van circulair bouwen te ontwikkelen en

48

Daarnaast raken de fossiele brandstoffen op, en

te delen. Andere aspecten zoals de verschillende

daarmee de materialen die hieruit voortkomen.

woonconcepten en de juridische en financiële

De deelnemers aan de werkplaats HTSM (High

mogelijkheden kwamen eveneens aan bod.

Tech Systemen en Materialen) hebben daarom

Gezocht is naar zowel circulair materiaalgebruik

de werkgroep Circulair Bouwen geïnitieerd.

als circulaire financieringsmodellen en

Zij onderzoeken mogelijkheden voor de bouw

terugnamegaranties.

waarin grondstoffen hergebruikt kunnen blijven worden. Vanuit die werkgroep is de Masterclass

Uniek leerproces Dit unieke leerproces

Circulair Bouwen ontstaan.

is een eerste stap om zowel bedrijven als opdrachtgevers te motiveren anders te bouwen

DUURZAME OPLOSSINGEN BIEDEN ECONOMISCHE KANSEN

Launching customer Pioneering speelt met deze

en hiermee de circulaire economie aan te jagen.

masterclass in op de duurzame oplossingen

De opdrachtgever en de deelnemers hebben dit

die economische kansen bieden en tevens het

proces als heel positief ervaren. Pioneering gaat

binnenmilieu in gebouwen zullen verbeteren. In

dit traject dan ook op een later tijdstip nogmaals

de tweede helft van 2017 startte de werkgroep

aanbieden met een nieuwe casus. Door, steeds

met de Uitvraag en de Masterclass Circulair

opnieuw, het initiatief te nemen vanuit de

Bouwen. Daarvoor stelde woningcorporatie De

kennis en inzichten die opgedaan worden in de

Woonplaats, als launching customer, een blokje

masterclasses, creëert Pioneering een steeds

van zeven woningen in de wijk Stroinkslanden

bredere basis voor circulair bouwen en neemt

te Enschede beschikbaar. Het blok staat op de

het draagvlak hiervoor toe.

49

THEORIE EN PRAKTIJK VULLEN ELKAAR AAN BIJ DE MASTERCLASS

Kennis vermenigvuldigen

LEERGANG RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN IN ONDERHOUD

PIONEERING ACADEMY

Met de Pioneering Academy zorgen we dat de opgedane kennis binnen projecten en de praktijk middels praktische leergangen, workshops

50

en masterclasses wordt geborgd en verder verspreid wordt.

OPGEDANE KENNIS DELEN, VERGROTEN EN WEER DELEN

LEERGANG LEAN

MASTERCLASS CIRCULAIR BOUWEN

CIRCO WORKSHOP 51

COMMUNITY OF PRACTICE ‘TWENTE BOUWT LEAN’

‘INNOVEREN BLIJFT ALTIJD NODIG’

52

INTERVIEW JAN BRETELER

‘HET LEF IS TERUG’ Jan Breteler volgde Bas van der Veen op als

resultaatgericht vastgoedonderhoud. Maar

was gebleven. Wel zou de subsidie in de jaren

programmadirecteur. Pioneering bestond toen

het was ook crisis in de bouw. Bouwbedrijven

daarna afgebouwd worden en moest Pioneering

goed vier jaar en na een periode van vijf jaar

vónden wel dat ze bezig moesten met innoveren,

een zelfstandige organisatie worden. “Aan

zou de bestaande financiering afgelopen zijn.

maar ze hadden andere, grotere zorgen:

het einde van mijn periode ging de provincie

Breteler kreeg daarom de opdracht middelen te

nieuwbouwprojecten vielen stil, de portefeuilles

middelen vrij maken. Toen ik wegging was het tij

vinden zodat Pioneering kon voortbestaan.

werden leger en meer en meer bedrijven gingen

gekeerd: het geld ging er komen. De verhuizing

op de fles. Dat bemoeilijkte de spirit. De hele

van Saxion naar The Gallery heeft ook goed

Breteler had weliswaar geen bouwtechnische

sfeer was dat Pioneering moest blijven en er

gedaan. We moesten geld uit de markt halen en

kennis zoals zijn voorganger, maar wel

waren ook mensen die er steeds weer energie

nu wekten we niet meer het idee bij financiers

economische. Bovendien was hij goed ingevoerd

in staken. Vooral voor de veldtochten was veel

dat ze zaken zouden doen met Saxion.”

in de (bouw)regio; in zijn vorige functie was

belangstelling; je wordt ontvangen door een

hij projectmanager fysieke projecten bij de

collega en kijkt bij de buurman in de keuken.”

gemeente Enschede. “Aan kennis ontbrak het

Volhouden “Nu gaat het beter in de hele branche. Het lef is terug. Pioneering moet

Tij keert Toch was het lastig om voet aan de

volhouden, toch blijven presteren en innoveren.

grond te krijgen bij de provincie voor subsidie.

Kijk maar naar het personeelstekort: het besef

Imago Zijn periode bij Pioneering noemt hij een

Immers: de bouw was niet benoemd tot

was er al bij de leden dat dit in de toekomst

‘doorstartperiode’. “Het imago was over het

topsector – waar de meeste aandacht naartoe

een probleem zou zijn. Het was een nog groter

algemeen goed. De grootste gemene deler was

ging. Toch slaagde de club onder aanvoering

probleem geweest als we daar niet al op

de gedachte dat we zo’n instituut als Pioneering

van Breteler erin Pioneering op de agenda te

geanticipeerd hadden. Ook duurzaam bouwen

nodig hebben; innovatie in de bouw was toch

houden. “Eerst kregen we een financiering

en klimaatneutraal renoveren zitten nu in een

een ondergeschoven kindje. Bedrijven begonnen

voor twee jaar, daarna voor vijf jaar.” Voor die

enorme flow. De bouwsector in Twente is

zich te realiseren dat vernieuwen nodig was,

twee jaar kon Pioneering geld inzetten dat door

ontzettend sterk, met hoofdkantoren in de regio,

zoals klimaatneutraal bouwen, hergebruik,

onderbesteding in de eerste periode ongebruikt

maar innoveren blijft altijd nodig.”

wel, aan kennissen niet”, lacht hij.

Jan Breteler Directeur 2012-2014

53

DUURZAME ASFALTMENGSELS ZIJN OOK VOOR DE PUINRECYCLINGMARKT ZEER INTERESSANT

TESTEN MET DE ASFALTMENGSELS WORDEN UITGEVOERD OP PROEFSTROKEN

54

recyclen

PUIN IN ASFALT

Kan de steenfractie van het asfaltmengsel

Onderzocht wordt hoe bouwpuingranulaten

vervangen worden door een secundaire

het beste kunnen worden ingezet, aangezien

recyclingbouwstof bestaande uit

natuurlijke grondstoffen schaars zijn en naar

bouwpuingranulaten? Op deze vraag wil de

verwachting de hoeveelheid bouw- en sloopafval

werkplaats Inn2GWW antwoord geven in het

stijgt: in 2011 werd in Nederland ca. 19 miljoen

onderzoek naar Puin in asfalt.

ton puin verwerkt en dit aantal stijgt fors met de

jaren. Dit kan niet door de wegenbouw worden

Menggranulaat Snel werd duidelijk dat

ontwikkeld, zijn ook voor de puinrecyclingmarkt

opgevangen. Sterker nog, de afzet richting

het granulaat veel fijner en schoner moest

zeer interessant. Doordat gebruik wordt

wegenbouwprojecten zal afnemen.

worden. Daarom is contact gezocht met

gemaakt van lokaal en regionaal geproduceerde

fa. Van der Graaf, specialist op het gebied

grondstoffen ontstaan minder transportkosten

Zachte puinsoorten Het onderzoek Puin in asfalt

van zeef-, sorteer- en reinigingstechnieken

en komt minder CO2 vrij.

gaat met name richting lagetemperatuurasfalt

en het Asfalt Kennis Centrum (AKC) te

en zorgen dat de relatief zachte puinsoorten niet

Venlo dat asfaltmengsels, bestaande

te veel bitumen opzuigen. Dit laatste bleek in het

uit verschillende puingranulaat fracties

verleden eigenlijk het grootste struikelblok om

geproduceerd en getest heeft. De beste

zachte puinsoorten te verwerken in asfalt.

resultaten werden behaald met een menggranulaat met een hoog gehalte

Andere afzetkanalen Twee ‘R’ Recycling

betongranulaat. De normale stroom

Groep, een belangrijke speler in de

puingranulaat werd hiervoor nogmaals

puinrecycling in de regio, heeft in 2010

gesorteerd moeten worden in schone

besloten om zich voor de afzet van

betonpuin en metselwerkpuin. Deze schone

granulaten meer te gaan richten op andere

stromen zijn weer gereinigd, gebroken

(te ontwikkelen) kanalen, bijvoorbeeld de

en gezeefd in verschillende fracties om

asfaltindustrie. De kennis over hergebruik

er verschillende asfaltmengsels mee te

van puingranulaten in (warm)asfalt was

produceren. Deze mengsels zijn geschikt

echter zeer beperkt. Besloten is om contact

voor boven-, tussen- en onderlagen.

te zoeken met Pioneering om daar het probleem met de mogelijke oplossing

Proefvak Met medewerking van de gemeente

voor te leggen. Na goedkeuring van het

Hengelo kon TRM ook een proefvak van

projectplan dat ABS Infradvies heeft

ruim 5000 vierkante meter aanleggen om

opgesteld, is in 2011 het project Puin in

verschillende asfaltmengsels te testen en te

asfalt van start gegaan.

monitoren. De duurzame asfaltmengsels die zijn

HOE KUNNEN BOUWPUINGRANULATEN HET BESTE WORDEN INGEZET ALS NATUURLIJKE GRONDSTOFFEN SCHAARS ZIJN

55

OM ANDERS TE KUNNEN WERKEN EN DE BOUW TE VERANDEREN ZIJN, BEHALVE TECHNISCHE, SOCIALE INNOVATIES NODIG

56

Theorie U

SOCIALE INNOVATIE IS ÓÓK NODIG IN DE BOUW

Pioneering ziet dat er (in projecten) steeds

vraag A naar oplossing B, op basis van kennis

meer aandacht wordt gevraagd voor een beter

en ervaringen uit het verleden, is geen garantie

milieu, betrokken stakeholders én persoonlijke

op succes. Oplossingen vinden voor complexe

ontwikkeling. Om anders te kunnen werken en

vraagstukken vraagt om een andere manier van

de bouw te veranderen is, naast technische,

werken dan we gewend zijn. Theorie U biedt

sociale innovatie nodig.

opties voor die andere manier van werken: meer tijd nemen om zonder (voor)oordelen te kijken,

Ook daar heeft Pioneering oog voor. In het najaar

informatie te verzamelen, stakeholders te spre-

van 2016 gingen daarom twaalf ‘Pioneers’ aan

ken en zekerheden los te laten. Met de informa-

de slag met Theorie U. Dit is een werkwijze die

tie die dat oplevert, werken stakeholders met

handvatten biedt om aan de slag te gaan met die

elkaar aan prototypes die ze verder ontwikkelen

aandachtspunten. In totaal organiseerde Pionee-

tot definitieve processen of producten.

ring vier kennissessies over Theorie U. ‘Ga eens stilstaan’ In de sessies over Theorie Hier en nu Theorie U gaat er vanuit dat we ant-

U was veel ruimte voor praktijkvoorbeelden,

woorden op vraagstukken niet vinden in het ver-

filmpjes, eigen ervaring en de dialoog daarover.

leden, maar in het hier en nu. Rechtstreeks van

Besproken werd bijvoorbeeld hoe je traditioneel

leiderschap (‘management by accident’) kunt ombuigen naar authentiek leiderschap waarbij je leiding geeft vanuit de toekomst. Een tip om meer beweging te krijgen in een organisatie was onder andere om eens stil te gaan staan in plaats van alleen maar harder te gaan lopen, uit bijvoorbeeld angst in crisistijd. Er kunnen meer dingen ontstaan zodra je even loslaat.

Diepgang Met de opgedane kennis kunnen de deelnemers de werkwijze op hun eigen vraagstukken toepassen. Uit de reacties bleek dat zij de sessies als waardevol ervaren hebben. Door er met elkaar het gesprek over te kunnen voeren, ontstond meer diepgang.

57

MET EN VAN ELKAAR LEREN TIJDENS THEORIE U

Overwogen keuzes maken

KLIMAATNEUTRAAL RENOVEREN OM EEN SPRONG TE MAKEN

58

Vooruitlopend op de maatschappelijke opgave

hobbykamerwoningen van Domijn op Het

speciale radiatoren geplaatst en vloeren,

om ook de bestaande woningvoorraad te

Lang Noord verbeterd naar energielabel A.

gevels en daken geïsoleerd. Omdat Pioneering

verduurzamen, startte Pioneering diverse

Een kleiner deel is naar A+ label gegaan

ervaring had met eerdere monitoring vanuit

projecten binnen de toenmalige werkplaats

en 28 woningen naar A++ (passiefhuis).

de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren,

Klimaatneutraal Renoveren. Onderzocht werd

Om goede conclusies te kunnen trekken is

bracht Domijn dit project ook bij de werkplaats

hoe woningen een (grote) labelsprong konden

gemonitord en is het berekende energieverbruik

in. Naast de beoordeling van wooncomfort,

maken, naar A, A+ of zelfs A++.

vergeleken met het werkelijke verbruik. Ook

de bewonerstevredenheid en de werkelijke

keek de werkplaats naar eventuele zwakke

energieverbruiken, is het maken van

Technische oplossingen, financiële haalbaarheid

plekken in de thermische isolatie (‘lekken’), de

infraroodopnames tijdens de renovatie van

en bewonerstevredenheid wogen mee. Door

terugverdientijd en de bewonerstevredenheid.

de eerste woningen van grote toegevoegde

deze onderzoeken geeft Pioneering Twentse

De resultaten zijn interessant voor vergelijkbare

waarde geweest. Direct konden verbeteringen

bedrijven een voorsprong bij de aanpak en helpt

projecten in een grote regio: de onderzochte

worden doorgevoerd, bijvoorbeeld bij de

ze opdrachtgevers goed overwogen keuzes te

hobbykamerwoningen staan niet alleen veel in

aansluitingen van de achterdeur. De resultaten

maken bij renovatieplannen.

Enschede maar in heel (Oost-)Nederland.

van FloraDomijn vormden de input voor het gezamenlijke onderzoek van de werkgroep

‘Het Lang Noord’ In Enschede zijn

Flora Domijn In de Enschedese Bloemenbuurt

circa tweehonderd zogenaamde

zijn tussen 2011 en 2013 195 woningen uit

Energie van WoON (Twentse Woningcorporaties).

1928 gerenoveerd van label E of F naar een

Velve Lindenhof, Enschede In de wijk Velve

A-label. Naast de benodigde bouwkundige

Lindenhof zijn tien karaktervolle zogenaamde

maatregelen is ook de energieprestatie van

roodbouw en vijftien grijsbouw woningen van

de woning flink verbeterd. Het behoud van het

De Woonplaats grondig gerenoveerd. Deze

karakteristieke gevelbeeld van de woningen

renovatie was een bewuste keuze van de

was een van de redenen om te kiezen voor

bewoners. De werkplaats Klimaatneutraal

renovatie in plaats van nieuwbouw. Bij

Renoveren deed onder andere onderzoek naar

deze cascorenovatie moesten de bewoners

de financiële haalbaarheid met betrekking

tijdelijk verhuizen naar een wisselwoning.

tot de Total Cost of Ownership. Daarnaast is

Naast bouwkundige verbeteringen werden

een onderzoek naar de procesbeheersing van

ook een ventilatiesysteem aangebracht,

energetische renovaties opgeleverd.

FLORADOMIJN: RENOVATIE LABEL E OF F NAAR A-LABEL

RENOVATIE VIJFTIEN GRIJSBOUW WONINGEN ‘VELVE LINDENHOF’

59

TECHNISCHE OPLOSSINGEN, FINANCIËLE HAALBAARHEID EN BEWONERSTEVREDENHEID

HET AANBRENGEN VAN EEN NIEUWE BUITSCHIL OP ‘HET LANG NOORD’

‘ALS JE IETS LEUK VINDT, ZET JE JE ER GRAAG VOOR IN’

60

INTERVIEW Carmen Oude Wesselink

‘DE DATABANK VOOR IEDEREEN’ De spreekwoordelijke spin in het web. De

coördineer ik de uitvoering van onze projecten en

hun inkomen middels een ander economisch

organisatorische duizendpoot. De mater

pak ik af en toe ook zelf een project op. Natuurlijk

­model.” Nog een voorbeeld: “Een werkgroep-

noster. ‘Miss Pioneering’. Wie contact

altijd in combinatie met een inhoudelijk persoon,

je binnen de werkplaats HTSM nam circulair

heeft met Pioneering, heeft contact met

vaak de chef werkplaats. Daarnaast promoot

bouwen als speerpunt. De wijze waarop we daar

Carmen Oude Wesselink. Toen Pioneering

ik Pioneering om nieuwe deelnemers binnen

rondom, ­samen met een opdrachtgever die zijn

een goed jaar bestond, kwam zij het team

te halen. Ik vertel hun graag wat we kunnen

nek durft uit te steken, een project hebben opge-

versterken en sindsdien is ze een baken op

toevoegen als innovatief netwerk.”

zet, namelijk een masterclass gekoppeld aan de

het programmabureau. “De databank voor iedereen”, lacht ze.

uitvoering, is ook nog eens uniek in Nederland.”

Kennis delen “In het begin wilde nog niet iedereen kennis delen, maar dat is sterk veranderd.

Genieten “Als ik dan zie hoeveel energie er

Ze had destijds nauwelijks kennis van de

Daardoor ontstaat vertrouwen en kunnen projec-

binnen zo’n groep Pioneers vrijkomt kan ik

bouwsector – “Behalve dat ik drie een keer huis

ten daadwerkelijk met elkaar uitgevoerd worden.”

daar erg van genieten. Ik ben er trots op dat

had gekocht” – maar ze maakte enthousiast

En dat is juist waar Carmen haar energie uit haalt.

we dit met zijn allen voor elkaar boksen, zowel

de overstap van de Saxion bibliotheek naar

“Wat ik erg mooi vind, is dat bijvoorbeeld een

als organisatie maar zeker ook als netwerk.”

Pioneering. “Mij triggerde de combinatie van

studentenonderzoek kan leiden tot een geheel

Na bijna negen jaar voelt ze zich verweven

communicatie en de ondersteuning bij projecten

vernieuwend concept. Zoals de LandschapLodge.

met haar werk. Ze werkt 24 uur op het

in deze functie. Je maakt het hele proces van

Partijen vinden elkaar binnen het netwerk om

programmabureau, maar ze is eigenlijk wel

begin tot eind mee. Mijn takenpakket werd ook

zo’n idee van een student verder te brengen tot

24/7 bezig met Pioneering. “Als je iets leuk

steeds breder; ik werd verantwoordelijk voor

een concreet product. En dit is dan weer niet

vindt, zet je je er graag voor in.” Zelfs als ze

de organisatie van alle kennisdeling. Naast

­alleen business voor de bedrijven maar ook de

onderweg is, laat Pioneering haar niet los. Ziet

het websiteonderhoud ging ik ook boekjes,

toeristenindustrie in de regio wordt er beter van

ze een bus rijden van een bouwbedrijf: “Kijk...

folders en het innovatiemagazine samenstellen,

en boeren kunnen hiermee invulling geven aan

weer een deelnemer van ons!”

Carmen Oude Wesselink Projectcoördinator 2010-heden

61

Innovatiepartners

PITCH & MATCH COMPOSIETEN ISM PSP EN NOVELT

DE KRACHT VAN SAMEN­ WERKEN Pioneering werkt met regionale en landelijke partners samen aan innovatieve vraagstukken en

62

maatschappelijk opgaven.

JAAREVENT ISM DE REGIO TWENTE

JAAREVENT ISM DE BOUWCAMPUS

Ondernemershuis voor het Vechtdal

63

SAMENWERKINGSPROGRAMMA ’GO DUURZAAM’ MET BIO-ENERGIE CLUSTER OOST-NEDERLAND

‘BOUWTEAM DAARLERVEEN’:VERNIEUWDE COÖPERATIEVE SAMENWERKINGSVORM BIJ RIOLERINGSWERKZAAMHEDEN

Pilot Daarlerveen

64

BOUWTEAM ALS DUURZAME VORM VAN SAMENWERKING

Een werkgroep vanuit de werkplaats

geoptimaliseerd. Met deze en andere pilots

INN2GWW heeft zich tot doel gesteld

heeft Pioneering ook andere opdrachtgevers

te onderzoeken of de coöperatieve

gestimuleerd te kiezen voor een samenwerking

samenwerkingsvorm ‘bouwteam’ nieuw leven

in bouwteamverband.

ingeblazen kan worden. Door pilotprojecten in Twente te gebruiken om coöperatieve

Contract of vertrouwen? In 2013 studeerde

en competitieve aspecten te monitoren

een student voor zijn Master of Science in

worden meer kansen gegenereerd voor

Civil Engineering and Management aan de

partijen om duurzamere en efficiënte vormen

Universiteit Twente af op het onderwerp

van samenwerking in de GWW-sector te

bouwteam. Zijn onderzoek Contract of

stimuleren.

Vertrouwen? gaat over het spanningsveld tussen de prijsvorming en de samenwerking

Continue monitoring Een van die pilots

in een bouwteam. Het richt zich op de vraag

was het project ‘Bouwteam Daarlerveen’

hoe opdrachtgevers kunnen omgaan met

(2011) van de gemeente Hellendoorn,

de onzekerheid over de prijsvorming van de

voor een onderzoek naar een vernieuwde

uitvoeringsfase bij het aanbesteden van een

coöperatieve samenwerkingsvorm bij

bouwteam.

rioleringswerkzaamheden. In opdracht van

OVERHANDIGING ONDERZOEKSRAPPORT, APRIL 2013

Pioneering heeft de Universiteit Twente het

Coöperatieve samenwerking Hij keek daarbij

proces van begin tot oplevering gemonitord.

specifiek naar de geïntegreerde vorm van het

Dankzij de aandachtspunten uit het rapport

bouwteam waarbij de aanbesteding plaatsvindt

kon het samenwerkingsproces worden

voor de voltooiing van het definitief ontwerp.

Het bouwteam is een samenwerkingsverband tijdens de ontwerpfase van een bouwproces.

Kenmerkend is dat de opdrachtgever samen met de uitvoerende discipline (de opdrachtnemer) zitting heeft in het bouwteam. De samenwerking in de bouwteamfase heeft als doel te komen tot een ontwerp waarbij rekening is gehouden met de gevolgen ontwerpkeuzes voor de uitvoeringsfase. Dat vereist het ontstaan van een coöperatieve samenwerking tussen opdrachtgever en opdrachtnemer, waarin zij gezamenlijk problemen oplossen en rekening houden met elkaars belangen.

Sociale beheersing De onderzoeker concludeerde dat opdrachtgevers kritisch moeten zijn over het gebruik van formele beheersing (de vastlegging van prestaties en verplichtingen) in een geïntegreerd bouwteam. De kans bestaat immers dat daarmee het ontstaan van zo’n coöperatieve samenwerking wordt belemmerd. Dat beperkt de beoogde meerwaarde van het gebruik van een bouwteam als bouworganisatievorm. Het onderzoek laat daarnaast zien dat de nadruk op sociale beheersing (de ontwikkeling van vertrouwen), in combinatie met het gebruik van formele beheersing, kan leiden tot het effect van complementariteit. Daarbij versterken de twee vormen elkaar, waardoor ze bijdragen aan zowel het ontstaan van een coöperatieve samenwerking als de prijsvorming van de totale uitvoeringskosten.

65

Van idee tot innovatie

LANDSCHAPLODGE IS VOLLEDIG ZELFVOORZIENEND Een gebouw dat het jaar rond zelfvoorzienend

Pioneering, De Groot Vroomshoop, Loohuis

en zelfregulerend is, zonder aansluitingen op

Installatietechniaek en SchipperDouwes

nutsvoorzieningen. Dat is de Landschaplodge;

Architectuur is de LandschapLodge de eerste

een fraai vormgegeven en snel te plaatsen

toepassing. Door de gekozen vorm, vier

autarkisch concept, naar het idee van een

gekoppelde componenten die ruggelings

afstudeerder aan de Universiteit Twente.

worden geplaatst, ontstaat vanuit elke ruimte een optimale beleving van het landschap. Door

66

Haar idee was een tijdelijk gebouw te ontwerpen

dit 360 graden panorama over het landschap

dat uit verschillende segmenten bestaat en dat

ontstaat een eenheid tussen lodge en omgeving.

zelfregulerend is. De Landschaplodge is daaruit

Zowel in de gevel als de constructie zijn

voortgekomen.

duurzame en natuurlijke materialen toegepast, waardoor zij qua beleving ook aansluiten bij het

Autarkisch Het idee klinkt utopisch: een

landschap. Behalve de Landschaplodge met vier

woning die zonder aansluiting op de

gekoppelde componenten, kunnen ook andere

nutsvoorzieningen comfortabel blijft. Toch

uitvoeringen met meer of minder gekoppelde

lukt dat met de Landschaplodge. In deze ‘box’

componenten samengesteld worden.

blijft het binnenklimaat ’s zomers en ’s winters

HET ONTWERP VAN DE ‘SMARTCUBE’ VORMDE DE BASIS VOOR DE LANSCHAPLODGE

rond de twintig graden. Juist door de autarkie

Landschapskamer De eerste lodge is als

kan hij overal worden geplaatst. Dankzij de

landschapskamer op een prachtige plek

prefab productie, onder geconditioneerde

bij erve De Bölte in Nutter geplaatst. Deze

omstandigheden, staat hij in één dag. Afhankelijk

‘landschapskamer’ is speciaal voor de toepassing

van de omgeving zijn de componenten

als hotelkamer in het landschap ontwikkeld

verschillend ingedeeld en kunnen zij geschakeld

voor het nieuwe hotelconcept Landschaphotel.

en/of gestapeld worden. Bij ondiep water kan

Dit is helemaal gericht op beleving van en

de lodge op schroefpalen gezet worden en

ontmoetingen in en met het landschap. Dit

bij diep water op pontons. Op basis van het

concept levert een passend economisch model

nieuw ontwikkelde autarkisch en hoogwaardig

voor landschappen met hoge natuurwaarden en

concept van de student in samenwerking met

beleving.

AUTARKISCH WONEN IN DE NATUUR

67

DE EERSTE PLAATSING VAN DE LANSCHAPLODGE BIJ ERVE DE BÖLTE IN NUTTER

‘DE CIRCULAIRE ECONOMIE STAAT NU VOOR HET EERST ECHT OP DE AGENDA’

68

INTERVIEW WIM STURRIS

‘IN DEZE TIEN JAAR TIJD HEBBEN WE DUURZAAM­ HEID NAAR DE VOLGENDE DIMENSIE GEBRACHT’ “Dat de bouw ca. 40 procent van de afvalberg

in de groep en iedereen kan ermee aan de

geadopteerd. De circulaire economie staat nu

veroorzaakt en dat grondstoffen eindig zijn

slag binnen de eigen business: de eerste

voor het eerst echt op de agenda; vorig jaar

- dat stond tien jaar geleden nog niet op de

stap op weg naar vernieuwing in de bouw.

is het grondstoffenakkoord gesloten. Dan

agenda. Nu wel. De sloop van gebouwen kon

Sturris maakte via Pioneering kennis met de

ben je toch een echte pionier”, vindt Sturris,

zo niet doorgaan, maar hoe doe je dat dan

kennisinstellingen en kreeg er ‘meer begrip

doelend op de werkplaatsdeelnemers

wat is de oplossing; hergebruik, aanpasbaar

en fit mee’. “Innovaties, ideeën en oplossingen

die zich hier al jaren om bekommeren. Hij

bouwen?”

die over de bühne komen kun je in je eigen

constateert dat de crisis blijkbaar nodig

bouwconcepten kwijt. Het is goed dat daar

is geweest om dingen te veranderen en

Deze vraagstukken hielden Wim Sturris,

testomgevingen voor worden gecreëerd. Dat

mensen bewust te maken van de noodzaak

‘Pioneer’ van het eerste uur, al langer bezig

kan alleen maar als opdrachtgevers meedoen

daarvan. “Ik mag het natuurlijk niet hardop

en hij vermoedde dat ‘industrieel duurzaam

en nieuwe ideeën een kans geven”, vult hij

zeggen, maar de crisis had wat dat betreft

en flexibel bouwen’ een oplossing kon zijn.

direct zelf aan. “De opdrachtgever moet dat

wel iets langer mogen aanhouden. Inmiddels

Enthousiast sloot hij zich daarom, toen nog

soort nieuwe duurzaamheid uitvragen. Die

is de volgende dimensie van duurzaamheid

vanuit Van Dijk Bouw en inmiddels De Groot

verantwoordelijkheid ligt deels daar en deels bij

aangebroken.”

Vroomshoop, aan bij de werkplaats IDF van

de overheid. Als zij niet willen, blijft het zoals het

Pioneering. “Eerst als deelnemer, in het begin

altijd ging en waarvan we de negatieve impact

Voorop Wat Sturris betreft blijft Pioneering

vooral om kennis te halen, later ook vier jaar lang

nu ondervinden. Het is nodig dat mensen ánders

die tien jaar voorsprong houden. “Nu ligt

als voorzitter. Ik ben innovatief, nieuwsgierig en

gaan denken. Je kunt vanuit idealisme dingen

er de opgave om in 2030 de helft van alle

weet wetenschappelijke kennis te vertalen naar

veranderen die tevens financieel perspectief

grondstoffen te kunnen hergebruiken, in 2050

praktische oplossingen.”

bieden.”

alles. Kunnen wij dat niet al in 2020? Aan de hand van goede pilots kunnen we laten zien: zó

Opdrachtgevers moeten mee In de werkplaats

‘Echte pionier’ In tien jaar Pioneering werden

doe je dat. Ik denk echt dat het kan. Waarom

zag hij mogelijkheden om nieuwe ideeën te

steeds meer partijen zich daarvan bewust.

wachten tot 2050? Hier is al de structuur ervoor

verkennen. De opgedane kennis wordt gedeeld

“De ideeën worden op verschillende plekken

die andere regio’s niet hebben.”

Wim Sturris Voorzitter werkplaats IDF 2011-2015

69

IPC-trajecten

PIONEERING VERBINDT BEDRIJVEN DIE SAMEN DE IMPACT WILLEN CREËREN 70

Pioneering heeft de afgelopen jaren tweemaal

gebouwen vormen de basis voor nieuwe. Het

een subsidie aangevraagd in de vorm van

bedrijfsleven ontwikkelt onder begeleiding

een Innovatie Prestatie Contract (IPC) bij

van Pioneering en met behulp van de

het Agentschap NL (nu Rijksdienst voor

kennisinstellingen zowel bouwsystemen als

Ondernemend Nederland).

kennis. Deze ontwikkelingen hebben betrekking op de industrialisatie van het werkproces,

Hoewel van de zeventig ingediende initiatieven

het ontwikkelen van prefab producten en

uiteindelijk maar vijftien projecten gehonoreerd

individuele, duurzame en transformeerbare

konden worden bij de eerste aanvraag, werd

bouwconcepten.

dit voorstel ook geselecteerd. Daarmee konden veertien bedrijven gedurende twee jaar in

Verduurzaming van gebouwen en

twee-, drie- en viertallen werken aan zeven

energiesystemen ‘Waardecreatie door het

innovaties. Pioneering heeft deze bedrijven

meten van data van gebouwen, gebruikers

bij elkaar gebracht zodat zij elkaar kunnen

en installaties’ is de tweede IPC-aanvraag die

versterken en vooruithelpen. Pioneering

aan Pioneering is toegekend. Bij de uitwerking

begeleidt hen en legt verantwoording af aan de

van het voorstel is nauw samengewerkt met

subsidieverstrekker.

het lectoraat Sustainable Building Technology & Materials van Saxion. De deelnemende

Verminderen milieu-impact Aanleiding

bedrijven vinden het van maatschappelijk

voor het IPC-project Groen, duurzame en

belang om energiezuinigheid in gebouwen te

flexibele bouwprojecten is dat er oplossingen

stimuleren ter reductie van de emissie van

moeten worden gezocht om de milieu-

broeikasgassen met als doel de beperking

impact van de sector te verminderen. De

van klimaatverandering. Samen met deze

bouwindustrie is namelijk de grootste

innovatieve bedrijven wil Pioneering en Saxion

vervuiler en afvalproducent van de wereld

in deze IPC zorgen voor verduurzaming van

geworden. Elementen zoals aanpasbaarheid,

gebouwen en energiesystemen. Deze doelen

transformatie en hergebruik kunnen een

worden behaald door de waardecreatie

essentiële rol spelen. De tijd dat een gebouw

die ontstaat bij het gebruikmaken van

gebruikt wordt voor één bestemming (wonen,

meetdata. Pioneering is de verbinder van

werken, recreëren) wordt steeds korter. Ze

geïnteresseerde mkb-bedrijven die dit traject

moeten daarom eenvoudig transformeerbaar

gezamenlijk willen bewandelen. Voor deze

zijn naar verschillende functies zoals wijziging

innovatietrajecten konden zij financiële

van woningbouw naar utiliteit en andersom

ondersteuning krijgen tot een subsidie

zonder kapitaalvernietiging. Bestaande

van 25.000 euro.

71

BEDRIJVEN VERBINDEN OM INNOVATIEKRACHT TE BUNDELEN

productontwikkeling

SAMEN WERKEN AAN NIEUWE PRODUCTEN

72

LOGICA KOZIJN

Binnen de werkplaats Product­ontwikkeling van Pioneering werkten bedrijfsleven en studenten samen aan vele innovatieve oplossingen voor de bouw.

STELSTEUN

IDF BADKAMER 73

GELUIDSCHERM VAN SCHUIMBETON

ECODAK

innovatieve infra-toepassingen

COMPOSIET ALS DUURZAAM ALTERNATIEF VOOR DAMWAND EN STUW Composiet is een constructiemateriaal op

vertraging is aanleiding geweest voor

basis van harsen en glasvezel. De bijzondere

een verkenning in 2011 om de productie

eigenschappen en het productieproces maken

van de damwandprofielen zelf ter hand

het uitstekend geschikt voor de vervaardiging

te nemen en het huidige damwandprofiel

van damwanden en daarmee een goed

te optimaliseren. In 2010 zijn gegevens

alternatief is voor staal, hout of pvc.

verzameld en onderzocht. Het bleek dat met al deze gegevens een bevredigende

De levensduur is aanzienlijk langer omdat

damwandberekening kon worden gemaakt.

composiet niet gevoelig is voor invloeden van

74

COMPOSIET IS ALS DUURZAAM ALTERNATIEF VOOR STAAL, HOUT OF PVC GOED VERWERKBAAR

(zee-)water, UV en andere weersinvloeden.

Vervolgens liet Pioneering verwerkingsproeven

Het is vooral interessant op plekken waar

uitvoeren die leerden dat het materiaal, met

andere materialen minder toepasbaar zijn (denk

enkele aanpassingen, goed verwerkbaar is.

bijvoorbeeld aan corrosie in agressieve milieus

Vanwege het enthousiasme over het product

en aan zwerfstroom). Reden voor de werkplaats

van Rijkswaterstaat, de provincie Overijssel en

INN2GWW van Pioneering om onderzoek

beheerders van de grote vaarwegen in Overijssel

te doen naar de toepassing van duurzame

konden pilotprojecten worden uitgevoerd. De

composiet in grondkerende constructies.

resultaten hiervan zijn wisselend.

Composiet damwand In eerste instantie

Composiet stuw Behalve naar composiet

draaide het project Composiet damwand

voor damwanden onderzochten diverse

om de aanbrenging en evaluatie, met

ondernemingen uit de GWW-sector ook of

aansluitend een validatie om de acceptatie

composiet de stalen kleppen in stuwen kan

bij iedere opdrachtgever te vereenvoudigen.

vervangen. Hiervoor is in samenwerking

Omdat het materiaal maanden achter

met waterschap Regge & Dinkel een stuw

de douane in Rotterdam stond, kon het

drooggezet om te inspecteren hoe de

onderzoek echter pas later starten. Deze

draaipunten en aanslagen eruit zien. Daarna

PLAATSING COMPOSIET DAMWAND OP HET RUTBEKERVELD IN ENSCHEDE

is de engineering gestart om het ontwerp te vervolmaken en de 0-serie te produceren.

Omdat de verschillende technieken bij elkaar moesten worden gebracht was de samenwerking van de verschillende disciplines cruciaal in het proces. Een belangrijk leerpunt was dat de mensen van de uitvoering vanaf het begin betrokken zouden moeten worden bij het

75

ontwerp. Hierdoor hadden problemen op het gebied van detaillering en de lokale specifieke wijze van plaatsen kunnen worden voorkomen.

Na een ruime periode van ontwikkeling en testen is de klep in oktober 2013 succesvol geplaatst en functioneert hij naar tevredenheid. Om te kijken hoe de klep zich de komende jaren houdt wordt de stuw continu gemonitord.

AANBRENGEN, EVALUEREN, VALIDEREN EN ACCEPTEREN

organiseren

SAMEN INZETTEN OP HET BESTE RESULTAAT

76

In de afgelopen jaren hebben we met velen enthousiast gewerkt om het programmabureau, de werkplaatsen en de kennisdeling binnen Pioneering zo goed mogelijk uit te voeren. Hier een greep uit het archief van medewerkers die in de afgelopen 10 jaar werkzaam zijn geweest binnen de organisatie, en/of nog werkzaam zijn.

EEN GREEP UIT HET ARCHIEF VAN COLLEGA’S DIE WERKZAAM ZIJN OF ZIJN GEWEEST BIJ PIONEERING

77

‘WE MOETEN DIE DYNAMIEK IN DE CONTINUÏTEIT HOUDEN, WANT DE OPGAVE IS MEGA’

78

INTERVIEW GERARD HOITING

‘OM VERNIEUWING AAN TE JAGEN HEB JE EEN GROEP NODIG’ Gerard Hoiting hoefde niet lang na te denken of

vanuit Data From Sky. In dat geval worden met

waar een nieuw product in de praktijk werd

hij in het bestuur wilde stappen van Pioneering.

drones opnames gemaakt, die met software

uitgetest, onderzoek naar hergebruik van puin en

“Vernieuwing in de bouw en infra spreekt me

worden geanalyseerd. Dit leidt tot efficiëntere,

materialen in de GWW en bagger als bouwsteen.

aan en dat kun je niet alleen aanjagen - daar

betrouwbaardere en meer gegevens dan in

Ook BIM in de grond-, weg- en waterbouw en

heb je een groep voor nodig.” Hij vindt het een

een traditioneel onderzoek. In het bestuur

de toepassing van sensortechnologie zijn breed

eer dat hij daar bijdragen aan mag leveren. In

vertegenwoordigt Roelofs de infra. De andere

opgepakt.”

het dagelijks leven is Gerard Hoiting algemeen

leden hebben hierin zitting namens bouw,

directeur van Roelofs, een familiebedrijf in de

overheid, het publieke domein en onderwijs.

Mega opgave “Kennis delen brengt je

infrastructuur.

Door het aantal bestuursleden terug te brengen

verder. Ik ben ervan overtuigd dat het je wat

tot vijf is het bestuur slagvaardiger geworden.

brengt, maar dat ziet nog lang niet iedereen.

Maatschappelijke waarde “Ik ben nieuwsgierig

“We hebben verschillende achtergronden,

Pioneering moet daarom blijven aanjagen,

naar innovatieve werkvormen. We willen op

waardoor we snel goed geïnformeerd zijn

verbinden, initiëren en laten zien wat de

zoek gaan naar vernieuwing, het gaat ons juist

over wat er gebeurt in de wereld.” Hoiting ziet

uitkomsten zijn. We moeten die dynamiek in de

om alles wat meer is dan een buis aanleggen of

Pioneering als ‘de verbinder, de aanjager, de

continuïteit houden, want de opgave is mega”,

asfalteren. Omdat dat veel leuker is om te doen

stimulator’. “Zeker in de eerste vijf jaar zat het

erkent hij. Hij somt op: “De bouwagenda,

en omdat het maatschappelijke waarde heeft;

tempo er goed in”, blikt hij terug. “Pioneering is

de energietransitie, de innovatieagenda,

zo creëren we meerwaarde in het openbare

heel belangrijk, dat wordt misschien nog wel

human capital, sociale innovatie. Hierin zit

domein.”

eens onderschat.” Hij kan een reeks succesvolle

een hoeveelheid uitdaging voor Pioneering

vernieuwingsprojecten noemen. “Systems

om met de deelnemers koploper te zijn en

Aanjager en stimulator Roelofs is al geruime

Engineering in het kader van Combiplan Nijverdal

te concretiseren wat je met vernieuwing kan

tijd deelnemer aan diverse werkplaatsen,

voor beter beheersbare projecten en processen,

doen. Want Pioneering vernieuwt de bouw,

bezoekt graag de cafés en presentaties en

werken in bouwteam bij Daarlerveen in de

dat denk ik wel.” Eén kanttekening plaatst hij

is betrokken bij diverse innovatieprojecten

gemeente Hellendoorn voor betere resultaten

er wel bij: “Ik zie liever de slogan ‘Pioneering

zoals Infrakit, ASPARI en verkeersonderzoek

en minder faalkosten, composiet damwand

vernieuwt de bouw én infra’.”

Gerard Hoiting Bestuurslid 2017- heden

79

Minder wateroverlast

PROJECT RENDABEL WATER VERBINDT OVERSCHOT EN VRAAG

De gemeente Enschede, waterschap

elkaar kunnen worden ‘verbonden’. Bovendien

Vechtstromen, NTP Milieu en Pioneering zijn

kan door deze twee met elkaar te verbinden

samen de mogelijkheden aan het onderzoeken

voorkomen worden dat (productie)bedrijven

voor projecten waarbij wateroverschot

en instellingen met een (grote) waterbehoefte

wordt verplaatst naar die plaatsen waar een

schoon drinkwater gebruiken.

watertekort is. Dit onderzoek ‘Duurzaam Gebiedsgericht Grondwater Beheer’ heeft twee

Westerval Voor dit onderzoek is de Westerval

doelen: duurzaamheid en efficiënter gebruik

in Enschede als zoekgebied geselecteerd.

van water.

In Enschede is dit namelijk ook een bekend probleem. De laatste jaren neemt de overlast

Op verschillende plekken is sprake van

van stijgend grondwater toe, wat leidt tot onder

een wateroverschot terwijl op andere een

andere natte kelders. Aan de andere kant kent

watervraag is. Hoge grondwaterstanden kunnen

Enschede organisaties die juist behoefte hebben

leiden tot hinder en wateroverlast en zij kunnen

aan veel water. Zij kopen voor deze processen

zelfs gezondheidsschade tot gevolg hebben.

schoon drinkwater in, dat in de toekomst alleen

De vraag is dus of het tekort en de vraag met

maar schaarser zal worden. Een voorbeeld van hoe ‘rendabel water’ kan worden verkregen is

80

het Medisch Spectrum Twente. Met pompen wordt daar de grond droog gehouden. De wens is om dit water te kunnen gaan gebruiken in bijvoorbeeld het koelsysteem van het gebouw.

Drinkwater besparen Het onderzoeksproject behelst het viaduct aan de Westerval. Om dit droog te houden, wordt water onttrokken aan het gebied en naar een beek geleid. In dezelfde omgeving zitten (productie)bedrijven die nu nog schoon drinkwater verbruiken voor hun processen. Door deze te koppelen kan schoon

HOGE GRONDWATERSTANDEN KUNNEN LEIDEN TOT HINDER EN WATEROVERLAST

drinkwater worden bespaard. Een andere kant van dit duurzame en efficiënte waterbeheer is de overlast van heftige regenbuien beperken.

Dit wil Enschede onder andere tegen gaan met groene dakpannen.

PROJECTBEZOEK KRISTALBAD, MEI 2012

81

RENDABEL WATER VERBINDT HET TEKORT EN DE VRAAG MET ELKAAR

Ecodak

DE VOORDELEN VAN EEN HELLEND GROEN DAK

82

Een groen dak filtert 10 tot 20 procent

aan waterretentie voerde Pioneering

van fijnstof in de lucht, compenseert

samen met de gemeente Enschede,

CO2-uitstoot en vertraagt door de

Waterschap Vechtstromen en STOWA uit

waterberging van bijna 45 procent de

bij enkele woningen in Transburg Enschede.

piekafvoer tijdens hevige regenbuien.

Neerslag op traditionele daken wordt

Dankzij de isolerende werking wordt het

vrijwel direct afgevoerd naar het riool via de

in de zomer minder warm onder het dak.

hemelwaterafvoeren. Daardoor is de kans dat het riool overbelast wordt en overstroomt

Tot nu toe werden deze groendaken vrijwel

in de toekomst steeds groter. Het water

alleen op platte daken toegepast. In Enschede,

stroomt naar het laagste punt en dat is in

en ook elders, zijn juist veel hellende daken. De

Enschede dat het centrumgebied. In het

ecodakpan voor hellende daken van de firma

kader van KAS – Klimaat Actieve Stad, wordt

Ecopan biedt hiervoor een oplossing. De pannen

gezocht naar mogelijkheden om deze overlast

zijn getest op woningen in De Bothoven te

te verminderen. De groene daken kunnen

Enschede en Pioneering heeft het effect hiervan

bijdragen deze toekomstige problemen te

vastgesteld. Er is onderzoek gedaan zowel de

vermijden. Zij kunnen, in tegenstelling tot de

thermische werking als de vermindering van

harde daken, zorgdragen voor bufferen en

wateroverlast.

vasthouden van neerslag. Water zal door het substraat worden vastgehouden of verbruikt

De ecodakpannen voor hellende daken kunnen

worden door de planten. Het water dat niet

op de regels van het ‘oude’ dak worden

wordt gebruikt, verdampt en wordt afgegeven

gelegd. De pan bestaat uit een waterdicht

aan de atmosfeer.

kunststofelement waarin een substraatlaag zit met daarop een sedumbegroeiing. Uit de

Green Deal Groene Daken Vanwege de gunstige

metingen van Pioneering uit 2014 en 2015

effecten van groene daken op de leefbaarheid

bleek dat onder het dak met ecopannen

in de steden, moedigen de waterschappen de

tijdens warme dagen de temperatuur 6 tot 13

komst ervan aan. De gemeenten Enschede

graden lager is dan onder betonpannen. Bij

en Amsterdam ondertekenden samen met de

koeling hoeft bij daken met ecopannen minder

waterschappen Vechtstromen en Amstel, Gooi

gekoeld te worden dan bij daken met betonnen

en Vecht een Green Deal Groene Daken. Met die

dakpannen.

Green Deal Groene Daken willen zij bijdragen aan ‘klimaatactieve steden’: steden die goed

HET DAK WORDT OMGEZET VAN PANNEN NAAR GROENDAK

Wateroverlast? Het onderzoek naar de

voorbereid zijn op klimaatverandering en

mate waarin de ecodakpan kan bijdragen

waarbij de leefbaarheid voorop staat.

GROENDAKEN VERMINDEREN WATEROVERLAST EN BEVORDEREN DE LEEFBAARHEID VOOR BEWONERS

83

PROEFDAKEN MET DE ECOPAN IN DE ENSCHEDESE WIJK ‘DE BOTHOVEN’

De kracht van Pioneering

HET NETWERK VAN ÉN VOOR KOPLOPERS

Binnen Pioneering werken inmiddels ruim 200 bedrijven, kennisinstellingen en overheden samen aan innovatie. Door de grote diversiteit aan koplopers ontstaat er een mooie dynamiek en wordt co-creatie gestimuleerd.

Samenwerken, kennis delen, innoveren en opschalen zijn hierbij onze doelen.

84 WEGENBOUW

ClimaLevel T h e

U l t i m a t e

L e v e l

i n

C o m f o r t

ClimaLevel T h e

U l t i m a t e

L e v e l

i n

C o m f o r t

85

#HOUDBAREHUISVESTING

86

Sallandse Wegenbouw

Roosdom Tijhuis

Exo black Exo regular

I S O L AT I E LEAN BOUWEN

87

Nawoord

SAMEN KOM JE VERDER Tien jaar lang vernieuwden we samen

kennis vergaren en delen kan betekenen voor

de bouw en infra. Heel veel dank voor al

de bouwsector en daarmee de hele regio. Ben je

jullie medewerking, belangstelling en

nog geen deelnemer en heb je na het zien van al

aanwezigheid in alle jaren.

die prachtige projecten zin om je aan te sluiten?

Kijk dan op www.pioneering.nl/deelname.

Met dit boek hopen we een goed beeld te hebben geschetst van wat tien jaar samen

Samen komen we verder.

Team Pioneering

10 JAAR

90