Urk postaal

door G. Rebel.

Op het meerdan duizend-jarige Urk zag het bestelhuis in 1859 het levenslicht. Alle post voor het eiland kwam met de post¬ boot van Kampen naar Urk v.v. Deze voer reeds rond 1840, doch aanvankelijk slechts een keer per week. Uit een officieel stuk van het burgerlijk leven op Urk staat vermeld hoe slecht het postverkeer met Urk in 1834 is. Een brief op 10 april in Hindelopen geschreven ging eerst naar Sneek, vandaar op 15 april naar Amsterdam en toen naar Enkhuizen. De 12e mei kwam hij op Urk aan. Noch op de boot, noch bij het bestelhuis was een stempel aanwezig. Pas na de omzetting van het bestelhuis in een hulpkantoor op 15 juni 1867 werd een langstempel uitgereikt en wel op 19 juni 1867. De brievengaarder uit die tijd was bijzonder spaarzaam met het stempel. Bij het doorzoeken van het gemeente-archief, hetgeen vanaf 1814 nog kompleet aan¬ wezig is, trof de schrijver dezes slechts drie keer het stempel aan; voor de eerste maal op een brief uit Den Helder via Kampen, gedateerd 25 oktober 1869. De afdrukken waren steeds in het groen. Een tweede langstempel werd uitgereikt op 4 oktober 1884, praktisch gelijk met het kleinrondstempel van 16 oktober 1884. Een afdruk van dit laatste stempel werd door de schrijver in het gemeentearchief nimmer als aankomststempel gevonden. Op 2 januari 1898 werd het zgn. grootrondstempel uitgereikt, waarvan de oudste de auteur bekende afdruk van 9 mei 1898 dateert op een briefkaart naar Bovenkarspel. Als eerste aan¬ komststempel werd aangetroffen 27 juni 1898. Het zou tot januari 1906 duren alvorens de stukken trouw bij aankomst werden gestempeld. De laatste afdruk van dit grootrondstempel werd door de schrijver aangetroffen op een stuk gedateerd 11 november 1908.

129

Reeds in oktober 1908 is het zgn. Typenraderstempel afgeleverd. Dit stempel heeft geen volgnummer, wel een lange balk, Romeinse maandcijfers en uur-indeling met voor- en namiddag (V en N). De eerste afdruk van dit stempel werd gevonden op een stuk van 15 januari 1909 en de laatste afdruk op een stuk van 15 januari 1916. Het eerste Typenraderstempel is daarna vervangen door een stempel met korte balk en volgnummer, nl. 2, waarbij tevens aan Urk (N.H.) is toegevoegd. Dit stempel werd zowel als vertrek- als aankomststempel gebruikt en het zou tot 1942 duren voor Urk (N.H.) 1 werd uitgereikt. Een afdruk hiervan heeft de schrijver dezes slechts eenmaal gezien. Het eiland werd in de Eerste Wereldoorlog uitgekozen om een interneringsdepot te huisvesten. Hiertoe werd het gebied der gemeente Urk bij Koninklijk Besluit van 19 januari 1915 (Staatsblad nr. 18) onder Staat van Beleg gesteld en tot commandant benoemd luitenant kolonel Vredenburg. Oorspronkelijk bedoeld als verblijf voor officieren, welke weigerden hun woord van eer te geven om niet te vluchten, later kwamen er ook officieren met een onberispelijk gedrag bij. Deze Belgische, Franse en Engelse officieren werden aanvankelijk gelegerd in een gehuurd huis, op den duur in een officiersbarak, die op 8 maart 1915 naar Urk werd overgebracht. Talrijke pogingen tot ontvluchting werden ondernomen; de meeste mislukten echter. De mogelijkheid om in vrijheid gesteld te worden onder belofte op erewoord, door de Engelse en Belgische regeringen toegelaten, was de oorzaak, dat praktisch alle Engelse officie¬ ren in januari 1916 en bijna alle Belgische officieren in juli 1916 van Urk vertrokken. De vier Franse officieren wisten in juli en September te ontvluchten, zodat slechts drie Engelse officieren overbleven.

Was Urk als een ,,Nieuw Elba” gekozen om ontvluchtingen te voorkomen? Men zou zeggen, dat het juist averechts had gewerkt en ontvluchtingspogingen in de hand werkte. Om voor dit drietal een afzonderlijk depot te handhaven, scheen onverantwoord, zodat bij ministeriele beschikking van 9 november 1916 aan hun een verblijf werd toegewezen in de legerplaats bij Zeist. Door de ijsgang in de Zuiderzee heeft het echter nog

130

Interneringspost.

Begin februari 1916 werd aan elke geihterneerde toegestaan twee brieven of briefkaarten per maand te verzenden. Ter controle werden plakzegels vervaardigd, waarna no. 1 tegen 1 cent per twee stuks verkrijgbaar werd gesteld. Na korte tijd werd het zegel afgeschaft. Het bruine zegel is nimmer officieel uitgegeven.

1 Zonder waarde-aangifte, groen.

2 Zonder waarde-aangifte, bruin.

tot 17 maart 1917 geduurd voor zij inderdaad werden overgebracht. De depot-commandant werd op 1 mei 1917 op pensioen gesteld en de Staat van Beleg opgeheven.

Op 31 december 1915 bedroeg het aantal geinterneerden 49 man, nl. 30 Belgische, 7 Engelse, 2 Franse officieren plus 10 Belgische minderen. Aangezien in januari 1916 zeker 4 Engelse officieren vertrokken waren, waren bij de uitreiking van het Interneringszegel in februari 1916 hooguit 45 man aanwezig, zodat maximaal negentig exemplaren van het groene zegel op Urk kunnen zijn verkocht (a een cent per stuk).

Urk heeft philatelistisch tussen de Eerste- en Tweede Wereldoorlog nog iets vermeldenswaardigs, nl. de zgn. ijspostvluchten. Tijdens de strenge vorstperioden van 1929, 1938 en 1940 kon de postboot niet varen en werd Urk evenals Ameland, Terschelling en Schiermonnikoog door de lucht besteld. De meeste vluchten werden door de K.L.M. uitgevoerd, doch ook enige malen door de V.O.S. (Vrijwillige Organisatie Sportvliegers).

Het posttarief was gelijk aan het normale tarief, zodat geen extra luchtrecht verschuldigd was en ook geen enveloppen met het blauwe „par avion”-vignet behoefden te worden gebruikt.

Voor intern gebruik kreeg het kantoor Urk op 6 mei 1929 een dubbelnaamstempel Urk (Dit werd per 1 juli 1964, toen het hulppostkantoor Kampen Urk onder hetressort Emmeloord kwam, vervangen

Emmeloord). Vervolgens werd op 15 oktober 1935 een nieuw langstempel met groteske letters ingevoerd. Heden wordt het nog wel gebruikt, o.a. ter vemietiging van niet afgestempelde binnengekomen stukken. In 1950 werd het voormalig eiland Urk in plaats van bij Noord-Holland (voorlopig) bij de provincie Overijssel ingedeeld. Op 21 januari 1950 werd het stempel URK (OV) nr. 2,

132

op 22 april 1952 URK (OV) nr. 1 uitgereikt. Beide stempels zijn op 12 februari 1971 vemietigd. De thans in gebruik zijnde stempels URK 1 en 2 missen de toevoeging (OV) en zijn 23 juli 1969 uitgereikt en ingevoerd; deze stempels zijn van Duitse makelij.

Zoals U uit het voorafgaande begrepen zult hebben, zijn er nog vele vraagtekens over de postale geschiedenis van Urk. Dit overzicht is slechts een poging geweest U iets van dit oude eiland te vertellen.

KANTOOR: ^4/ ^

Briefkaart van geihterneerde Belgische officier.

134