16
« Reportazh
E enjte 23 maj 2013 •
Destinacioni Spaç
Atje ku u mbyt në gjak ëndrra jonë europiane Nga Spaçi, Nebil ÇIKA
S
paçi! Mos të çoftë Zoti për asnjë lloj arsye! Vend më të shëmtuar, më të egër, më të varfër e më të izoluar nuk besoj se gjendet! Sikur Ai e ka krijuar enkas për të qenë burg. Vetëm mendja kriminale e komunistëve shqiptarë mund të të mbyllte këtu në këtë ferr mbi tokë mijëra djem e burra vetëm se konsideroheshin si armiq të pushtetit të tyre diktatorial. Ky vend të kall datën edhe sot 22 vjet mbas mbylljes së burgut. Sa krime, sa jetë e vuajtje njerëzore ka marrë ky vend këtu mes maleve të Mirditës, që po nuk pate një kallauz e ke pothuaj të pamunduar ta gjesh! Teorikisht besoj se e njoh mirë Spaçin, burgun dhe ngjarjet e lidhura me të. Kam dëgjuar në familjen time nga im atë e miq të tij mijëra histori, sa të dhimbshme aq madhështore, për krime e tortura, por dhe qëndresë e dinjitet. Emra njerëzish e ngjarjesh përzihen e lidhen me Spaçin në kujtesën time që në fëmijëri. Në punën time si gazetar kam intervistuar me dhjetëra ish-të dënuar të Spaçit dhe historitë e personazhet nga ky vend i mallkuar kanë qenë shumë herë objekte të shkri-
meve në gazeta apo emisione televizive. Miti i krijuar për Spaçin ishte demoniak, por kurrsesi mendja nuk do të më kishte shkuar te ky realitet, që njeriu e sheh, kupton e beson vetëm po erdhi vetë këtu në Spaç. Sigurisht që të gjithë ata që më kanë treguar për Spaçin nuk kanë arritur të ma përshkruajnë dot të plotë egërsinë e terrenit dhe të natyrës, që edhe në këto ditë pranverore ka një pamje prej ferri. Ferri duket se është gjëja e parë që të vjen në mend kur shikon Spaçin. Mendoni si u është dukur atyre që kaluan vite të tëra të jetës së tyre të mbyllur në tela me gjemba mes torturash e punë skllevërish, por edhe larg nënave, grave, motrave dhe fëmijëve, që vinin këtu hera-herës për të parë dhe ndihmuar me ç’të mundnin të afërmit e tyre, që vuanin të zinjtë e ullirit. Prandaj shumë shkrimtarë dhe ish-të burgosur politikë e kanë përdorur kaq shumë fjalën “ferr” kur kanë shkruar për Spaçin dhe mynxyrën që ka ndodhur për dekada të tëra këtu. Destinacioni Spaç Turp është, por do ta them se kjo është vizita ime e parë në Spaç. Ky vend mund dhe duhet të vizitohet nga
kushdo, por gazetarët duhet ta kenë detyrim më shumë se profesional. E kisha planifikuar që në 40-vjetorin e revoltës së Spaçit do t’i bashkohesha pelegrinazhit që ish-të burgosurit dhe familjarë të tyre bëjnë çdo 21 maj në Spaç. Rrugën e mora me makinën e Agron Tufës, shkrimtar i njohur, drejtor i ISKPK-së, i cili i ka kushtuar Spaçit shumë radhë nga të tijat. Agroni ka një lidhje të veçantë e të dhimbshme me Spaçin. I ati i tij ka qenë një prej të burgosurve si armik i qeverisë komuniste dhe ai ka qenë në këtë vend qysh fëmijë. Nuk e di se çfarë ndien ai kur vjen këtu, por besoj se ky vend i mallkuar duhet të ketë lënë shenja të forta te një fëmijë që vjen nga larg për të takuar të atin e mbyllur në tela me gjemba. Ai nuk flet për këtë, por trishtimi i vihej re lehtë në sy që sa lamë pas Tiranën e morëm rrugën drejt Spaçit. Me ne në makinë udhëtojnë edhe dy persona të njohur në opinionin publik si ish-të burgosur politikë, e pikërisht Bedri Blloshmi, ish-i burgosur i Spaçit, dhe Gëzim Peshkëpia. Në ndryshim me mua dhe Gonin ata e njihnin Spaçin në ditën më të zezë të tij, atëherë kur shërbente si burg i tmerrshëm i komunizmit. Rrugës biseda rrotullohet
rreth Spaçit, revoltës dhe historive të tij. Dëgjon për qëndresë, por dhe për vuajtje e tortura, për hetues e policë kriminelë, djem e burra të burgosur që hanë hekurin me dhëmbë. Gëzimi dhe Bedriu tregojnë për ngjarje kaq tronditëse me një qetësi, madje edhe humor, gjë që edhe një dëgjues rastësor e ka të vështirë ta bëjë. Ato që kanë ndodhur duken të pabesueshme, por Goni dhe unë, të rritur me këto lloj historish, e dimë se kjo është vetëm një pjesë e atij realiteti të burgjeve dhe kampeve që funksionuan për 50 vjet si rrathë të ferrit komunist. Rrugës bashkohemi me një tjetër ish-të burgosur të Spaçit, me Gëzim Çelën, piktor e muzikant. “Armik i popullit”, gjithashtu. Dalëngadalë vargu i makinave dhe ato që janë për në Spaç dalin nga autostrada në Rreps, për të vazhduar rrugën drejt destinacionit Spaç. Ferri mbi tokë Shpëtimi, shoferi i Agronit, nget i qetë makinën, duke u përqendruar në timon, por dhe ndjek me vëmendje bisedën tonë rreth Spaçit dhe tmerreve të tij. Rrepsi, një grup banesash të stilit komunist dhe ndërtesash burgu, është vendbanimi i fundit dhe më i
afërt i Spaçit. Spaçi ndodhet ende larg, në gryka malesh, rreth një orë me makinë nga Rrepsi. Rruga me çakëll kalohet jo pa vështirësi nga makina 4 x 4 dhe ngjitja për në Spaç është një aventurë me vete. Nga larg duken ndërtesat me tulla silikate të tipit komunist, që përbënin burgun e Spaçit, apo më mirë atë që ka ngelur nga ai. “Këtu kam ardhur për herë të parë kur isha gjashtë vjeç, më thotë Tufa. - Më solli gjyshi. Fjetëm në një barakë bashkë me minjtë sa një mace. Një tmerr i vërtetë. Kam ardhur edhe herë të tjera, por nuk do ta harroj kurrë atë ditë.” Më tregon me detaje rrugën, vendin ku takoi të atin e burgosur, postblloqet, vendrojat e të tjera detaje, që nuk ishin më. Një fotografim i saktë në memorien e pashkruar të një fëmije 6-vjeçar. O Zot! Spaçi apo ai grup ndërtesash të ndërtuara enkas për burg ndodhet në një grykë të thellë mes malesh të zhveshura dhe një përrua që gurgullon ujë në një ngjyrë të verdhë, ndoshta nga përbërja gjeologjike. Edhe djalli nuk vjen vetë këtu po nuk e sollën të lidhur. “Po jetova të shkruaj për Spaçin, do të sfidoj Danten”, - i thoshte Astrit Delvina kushëririt të tij, studiuesit të njohur Sherifi. Ka pasur