Eindreflectie G.Spetter stage 3AB

GERRIT SPETTER

Courtine 27

5301 DG Zaltbommel, Netherlands

TEL: +31 (0) 633513882

EMAIL: gerritspetter@hotmail.com

WAAROM HAD IK VOOR RHAW GEKOZEN?

ABOUT:

RHAW | ambitie | verwachtingen | motivatie

Ik was opzoek naar een professionele werkomgeving waar ik de vrijheid zou krijgen om mijn eigen bouwkundige kennis en passies toe te passen op waardevolle opdrachten uit de praktijk. Ik wilde niet alleen leren bij het bureau maar ook bijdragen aan het werkproces. Ik had de voorkeur voor een bureau met een unieke benadering van architectuur en wat zich sterk maakt voor het naleven van zijn visie. Dit was voor mijn gevoel nodig om concrete en waardevolle kennis op te doen van daadwerkelijk duurzaam ontwerpen en natuurlijk het vak als architect. RHAW was opgevallen omdat het een kleinschaliger bureau was, een bureau met een heldere visie en kernwaarden. Daarnaast bestaat RHAW uit een divers team met een grote dosis ervaring en kennis. Het was voor mij belangrijk om in een omgeving te werken waar er vanuit verschillende perspectieven naar een opdracht gekeken wordt.

Na de sollicitatie was ik nog meer gecharmeerd van het bedrijf. Ik begreep na de sollicitatie goed wat er van mij verwacht werd als stagiair. Het werd duidelijk gemaakt dat voor het werken bij RHAW ik een alleskunner hoor te zijn. Dat vond ik spannend omdat veel van de kennis en ervaring voor deze verwachting nog nieuw en soms zelfs nog onbekend was. Ondanks dat heeft het mij juist enthousiast gemaakt, omdat met de verwachtingen van het bureau er een duidelijke aansluiting was met mijn wensen voor het werken bij een stagebedrijf. Ik voel mij nog steeds vereerd dat ik mijn stage bij RHAW heb mogen doorlopen. Ik ben tijdens mijn stage extra gemotiveerd door de eerste HTS student te zijn die het bureau heeft aangenomen.

VISIE RHAW:

“Ontwerpen voor gebouwen en hun interieurs gaan vooral over de mensen en hun leefomgeving. Ze reageren van binnen en van buiten op het dagelijks leven, de sfeer van de plek en het verstrijken van de tijd.

Van daaruit maken we duurzame gebouwen die van blijvende betekenis zijn voor de omgeving. Met aangename interieurs die veranderlijke wensen goed kunnen opnemen. En altijd met zorg gebouwd van natuurlijke en onderhoudsvrije materialen die mooi verouderen.

De gebouwen en hun interieurs die we samen met u ontwikkelen vanuit onze studio in Utrecht zijn daarmee vanzelfsprekend in gebruik, onderscheidend duurzaam en winnen aan kracht en schoonheid met de jaren.”

WELKEN DOELEN WAREN GESTELD?

ABOUT:

Aan de start van het stagetraject was het duidelijk aan welke 5 competenties gewerkt gaat worden. Maar wat waren nu eigenlijk de leerdoelen voor mijn beroep specifieke stage? Wat was voor mij de intrinsieke motivatie voor de stage bij RHAW?

CONCEPT VORMING

Op de eerste plaats wil ik beter worden in het ontwikkelen van het ontwerp in de start fase van een project. Mijn expertise als jong bouwkundig professional bevind zich voornamelijk in de technische uitwerking van bouwkundige stukken. Er is bij de opleiding nog relatief weinig aandacht geweest voor het artistieke proces. Wat daarbij vooral ontbreekt in mijn vermogen is de verantwoording die bij dat proces hoort. Ik wil bij RHAW leren zelfstandig architectonisch verantwoorde concepten ontwerpen, en begrijpen welke technieken of stappen daarbij benodigd zijn/helpen.

VERBREDEN BOUWKUNDIGE KENNIS

Ook wens ik mijn huidige kennis onbevangen te verbreden en toe te passen in de praktijk. Door te verdiepen in de verschillende taken van een architect hoop ik mijn bekwaamheid als bouwkundige te verhogen en zo meer verantwoordelijkheden kan dragen in het werkvlak.

VERANTWOORDELIJKHEID

Verder wil ik leren meer verantwoordelijkheid te nemen. Door duidelijk te communiceren, goed te luisteren en afspraken na te komen hoop ik meer verantwoordelijkheden te krijgen. Ik zie verantwoordelijkheid bij RHAW als een kans om persoonlijk te groeien in zakelijke vaardigheden als communicatie, maar ook om een meer bevoegde bouwkundige te worden.

PROFESSIONEEL WERKEN IN EEN TEAM

Daarnaast ben ik van plan te leren hoe efficiënt te functioneren in een team. Hierbij herken ik het team als bedrijf en het projectteam. Voor zowel het bedrijfsteam en het projectteam wil ik leren verantwoordelijkheid nemen om een actieve bijdrage te leveren waar ik let op het nakomen van afspraken, het plannen van taken, het ondersteunen en ontzorgen van mijn team waar mogelijk. Voor deze situaties herken ik ook de ambitie voor het onderhouden van een positieve houding en het waarborgen van de kwaliteiten van het bureau(tegenover collega’s en externe partijen).

WERKEN VOOR OPDRACHTGEVERS

Ten slotte wil ik voor een praktijkopgave met een opdrachtgever samenwerken. Ik wil hierbij leren hoe er met de opdrachtgever gecommuniceerd wordt. Ik ben benieuwd om te begrijpen hoe de verhoudingen tussen architect en opdrachtgever kunnen bijdragen aan de kwaliteit van een project.

ABOUT:

Op welke wijze heb je gewerkt aan je beroepsproducten?

Zijn mijn doelen behaald? Als ik terug kijk naar mijn professionele en persoonlijke leerdoelen die ik heb opgesteld voor mijn stage bij RHAW, zie ik dat er aan iedere doelstelling is gewerkt en de meeste overtuigend zijn behaald. Bij RHAW is het gelukt om tijdens de stage zowel bestaande kennis te verfijnen als compleet nieuwe ervaringen op te doen. Voor iedere nieuwe opdracht heb ik een originele benadering leren gebruiken. Echter is het niet gelukt om voor elke doelstelling even veel tijd te besteden. Zo heb ik voor het ontwerpen en opstellen van architectonisch verantwoorde concepten in verschillende schalen, voor meer dan een project, varianten opgesteld. Toch had ik gehoopt op een ontwerp opdracht van een grotere schaal waar ik wat dieper en uitgebreider op de materie in kon gaan. Het was natuurlijk niet te voorspellen of een opdracht als deze tijdens de stage zou voorkomen.

De eerste helft van mijn stage heb ik voornamelijk gewerkt aan een project waar het hoofdontwerp en VO-uitwerking al was vormgegeven. Voor dit project heb ik een enorme groei ervaren in mijn begrip en competentie van technische uitwerking. Ik heb overigens voor dit project mogen ontwerpen maar dan wel op detail niveau. In de tweede periode heb ik wel geleerd om een ontwerp vanaf het begin te ontwikkelen. Hier ging het om een aanbouw en nieuw bijgebouw. Het is hierbij gelukt om in samenwerking van het projectteam de visie van het bureau te vertalen naar een ontwerp waar de opdrachtgever tevreden mee was.

Desalniettemin ben ik absoluut tevreden met de kennismaking die ik heb gemaakt met de artistieke verantwoording van een architect. Ik heb een goed idee mee gekregen over de bekwaamheid die nodig is voor het geven van handen en voeten aan een ontwerp. En Het heeft mij gemotiveerd om te nog meer te leren over het ontwikkelen van architectonische concepten. Ik heb mijn bestaande kennis en bouwkundige gereedschapskist ruim verbreedt. Ik heb mijn eigen kennis toegepast, maar ook mijzelf onbevangen en leerbaar opgesteld.

Wat mij tijdens de hele stage enthousiast heeft gemaakt voor iedere opdracht, en wat ik ook belangrijk vond om scherp te houden, was het toepassen van de kernwaarden van het bureau. Ik heb gesolliciteerd bij RHAW omdat de werkwijze en benadering van architectuur mij zeer aanspraken. Door de werkwijze die op het bureau wordt gehanteerd heb ik vanaf het begin van de stage zelfstandig mogen werken aan waardevolle opdrachten De bouwkundige beroepsproducten die door mij zijn geleverd tijdens het stage proces voldoen aan de professionele standaard van het bureau. De producten vinden een wisselwerking tussen bouwkunde en duurzaamheid die wordt bereikt door materiaalgebruik en onderhoudsvrije oplossingen.

Ik heb bij RHAW voor het eerst in direct contact voor een opdrachtgever mogen werken. Een belangrijk en leerzaam moment in mijn bouwkundige carrière. In opdracht van verschillende en diverse opdrachtgevers heb ik een waardige bijdrage geleverd aan ontwerpen en het ontwikkelen van de verschillende fases als het VO en DO tot aan de technische werktekeningen.

Bij Projecten heb ik met het behandelen van werkbesprekingen, deadlines en plannen gestructureerd leren werken op een professioneel niveau. In een team werken met collega’s en opdrachtgevers heeft mij gestimuleerd om met een hoog bewustzijn van verantwoordelijkheid te werken aan mijn taken. Tijdens sessies en bouwvergaderingen met opdrachtgevers heb ik geleerd op vakkundige manier ontwerpen duidelijk te presenteren. Hier ben ik gegroeid in het zakelijk communiceren van architectonische en bouwkundig-technische kwesties naar een particulier.

Het is goed gelukt om in teamverband een bijdrage te leveren aan de voortgang van het proces. Waarbij de essentie van het werken bij RHAW niet verloren is gegaan. Door de werkwijze van het bureau wordt je automatisch uitgedaagd om mee te denken en initiatief te tonen. Het hoeft niet allemaal gestrest en onder druk te verlopen. Er wordt graag met rust gewerkt aan de projecten, omdat er dan aandacht is voor de essentie van de opdracht. Ik heb bij RHAW geleerd dat als je die kwaliteit van rust wil waarborgen er goed gecommuniceerd moet worden naar collega’s en partijen. Tactisch handelen in de handhaving van opdrachten hoort daar ook bij. Je wordt aangespoord om slim te schakelen bij tegenslagen of wisselende zaken waardoor ik ben ontwikkeld tot een veerkrachtiger individu.

Uit eerdere ervaringen had ik het beeld dat bij een architecten bureau weinig flexibiliteit was en dat er een traditionele hiërarchie heerste tussen de leidinggevende en zijn “onderste”. Niets was minder waar. RHAW heeft mij een fris perspectief geboden en een positieve indruk achter gelaten. Het bureau heeft mij geleerd dat het ook anders kan bij een architectenbureau. Ik heb in tegenstelling tot mijn verwachtingen een zeer open houding ervaren. Ik ben mijzelf met deze houding snel thuis gaan voelen tussen het RHAW personeel.

Wat beter kon tijdens de stage, waar ik mij vooral aan het begin schuldig aan maakte, was het te diep ingaan op een taak. Ik was geneigd om alles tot in de puntjes perfect uit te werken omdat ik met opdrachten aan het werken was waar ik zelf een sterke meerwaarde in zag. Hierdoor is mijn tijdsbewaking niet altijd optimaal geweest. Voor het behalen van de planning moesten mijn collega’s af en toe een korte bespreking met mij uitvoeren om voor mij de essentie van de opdracht weer op tafel te krijgen.

Ook moet ik nog een beter gevoel krijgen voor de consequenties van ontwerpkeuzes. Het is voor mij nog nodig om af en toe meer vanuit helikopter-perspectief te werken zodat ik de restricties van een project niet uit het oog verlies, en het niveau van uitwerking daar op aan pas.

Eindverslag | STARR Leerdoelen | Stage 3AB 22-23

STARR LEERDOELEN

STARR 01:

(C2.2) Je leert een VO ontwerp verder te ontwikkelen door het maken van varianten, vlekkenplannen, en stemt deze af met opdrachtgevers, collega’s, of andere externe partijen(aannemers, etc,)

(C3.1) Je gaat op vakkundig niveau, minstens dat van het bureau, in samen werking met interne en externe partijen varianten ontwikkelen van een compleet (of onderdeel van een) ont werp op DO -TO niveau voor de vervaardiging van e en definitief ontwerp. Je werkt het technische ontwerp uit tot een volledig en afgerond product

SITUATIE

De eerste helft van de stage heb ik merendeels gewerkt aan de Alexander-Numankade. Ik ben aan de aftrap van de stage voor deze particuliere opdrachtgever aan het werk gezet. Voor deze opdrachtgever wordt een monumentale woning verbouwd. De opdrachtgevers hebben besloten RHAW na het starten van de uitvoering te betrekken bij het project. Dit maakt het een extra uniek project omdat de uitvoering en ontwerpfase gelijktijdig plaatsvinden.

Een onderdeel van de verbouwing is het realiseren van een nieuwe uitbouw aan de achterzijde van het pand. De uitbouw sluit aan op alle vier verdiepingen van het monumentale pand. De belasting van de uitbouw wordt opgevangen met een houten constructie. Op de begane grond worden de houten kolommen van de uitbouw afgedragen op neuten.

De eerste opdracht die mij is toevertrouwd is het uitwerken van de detaillering ter plaatse van de neuten. Het detail heeft de esthetische voorwaarde van de opdrachtgever dat de neuten het verlengde van de houten kolommen voorstellen, deze wens is er voor zowel de binnen- als de buitenzijde. Daarnaast is het belangrijk voor RHAW om zo elementair mogelijk te ontwerpen.

TAAK

Varianten van een bouwkundige oplossing voor een bouwknoop ontwerpen. Een bouwknoop in detail uitwerken op schaalniveau 1:5. Ik verwachte een bouwkundig compleet technische uitwerking van het detail te tekenen. Ik wou een aantal varianten van de technische uitwerking maken waar de esthetische en bouwkundige voorwaarden werden nageleefd. Ook was het mijn ambitie om een zeer onderhoudsvrij ontwerp te realiseren.

ACTIE

Ik ben meteen zelfstandig begonnen met het ontwerpen van het detail. Ik hield mij hierbij aan de structuur en werkwijze van het bureau. Ik heb het detail getekend op basis van DO-plattegronden, aanzichten en doorsnedes. Eerst is er aandachtig gekeken naar de gestelde eisen en welke maten werden gehanteerd. Vervolgens ben ik in het kader van de bouwknoop de invulling gaan schetsen. Om aan de voorwaarden te voldoen was het belangrijk dat er tussen het hout en de opvangende constructie geen direct contact was. Als een schets voltooid was werd deze besproken met mijn collega’s Gian en Rolf. Na een paar aanpassingen kon ik starten met het uittekenen van de schetsontwerpen in ACAD. Op deze wijze zijn er 5 varianten uitgewerkt. Deze varianten zijn vervolgens op A3 uitgeprint en in een vergadering op het bureau voorgelegd aan de aannemer. Ik vond het fijn hoe de samenwerking op het bureau was verlopen. Door meteen zelfstandig aan het werk te mogen gaan heeft mij een goed gevoel van vertrouwen en verantwoordelijkheid gegeven. Het was in het begin wennen aan de werkwijze van het bureau. Waar vind ik alle informatie van een project, hoe worden bestanden opgeslagen, hoe werkt het tekenprogramma precies, etc. Met de geduldige begeleiding van Dylan, Gian en Rolf heb ik de werkwijze snel mijn eigen gemaakt. Ik kan zeggen dat ik bij RHAW op geen enkel moment het idee heb gehad dat ik niet snel genoeg werkte of dat ik onder druk zat om een opdracht af te maken, zelfs niet bij een project met spoed.

RESULTAAT

Ik heb zelfstandig bouwknopen ontwikkeld en gedetailleerd met behulp van een varianten onderzoek. Door de instructies van collega’s en de aannemer op te nemen in het werk is er een definitief detail getekend in Acad. Dit detail is gebruikt voor de uitvoering van de uitbouw.

In mijn eerste varianten had ik details getekend waar de houten constructie bedekt werd met beplating. De aannemer zag liever een detail waar het hout volledig in het zicht zou blijven, zodat het hout niet onopgemerkt kon gaan rotten. Ik baalde dat ik hier zelf niet aan gedacht had. Het idee van de aannemer was een voor de hand liggende oplossing

“De opdrachtgevers waren zeer resoluut over het esthetische eindresultaat van dit detail. Het was dus de uitdaging om een detail te ontwerpen die voldoet aan de bouwkundige eisen (geen koudebruggen, wind- en waterdicht, etc.) en zowel de visie gehoorzaamd. Ook heb ik mij ingespannen om een duurzaam detail te maken door een zo onderhoudsarm mogelijk ontwerp.”

Achteraf gezien is de esthetische waarde behaald. Echter door de aannemer veel vrijheid te geven in de realisatie van de neut, wat in deze situatie wel het verloop van het proces heeft bevorderd, is er een minder duurzaam detail uitgevoerd. Dat vind ik erg jammer. Omdat het detail net even anders was gemaakt dan hoe het getekend was, zit er nu een kleine koudebrug in de bouwknoop. Er zit ook een kier in de gemaakte oplossing die in de tekening niet zichtbaar zou zijn. De koudebrug is besproken en wij hebben samen bij het bureau nog een voorstel gemaakt naar de aannemer voor het oplossen van deze koudebrug. Dit voorstel is bedachtzaam geformuleerd om te vermijden dat de aannemer het idee zou krijgen dat wij hem direct de schuld geven. Ik heb ook met Gian en Dylan besproken hoe het bij een vergelijkbare situatie in de toekomst beter kan. De conclusie was om in het vervolg al vanaf het begin elementair te ontwerpen en vlak voor de uitvoering duidelijk de nuances van het detail vast te leggen met de partij die het gaat maken.

REFLECTIE

Ik had zelf eerst details gemaakt die tot de schroef waren uitgetekend waardoor t.b.v. de uitvoering weinig speling was voor de aannemer om te bepalen hoe die het kon maken. Na de feedback van mijn begeleiding ben ik de detaillering gaan vereenvoudigen. Dat was even wennen omdat het tegen de principes in gaat van mijn bouwtechnische achtergrond. Het resultaat is een detail waar een samenspel is van minimale bouwtechnische, beeldbepalende en bouwkundige verantwoorde informatie. Ik was tevreden over hoe het ontwerp van het detail zich ontwikkelde. Wat ik heb geleerd bij de opdracht is dat het niet altijd werkt om het eindproduct tot het fijnste detail uit te werken. In deze specifieke situatie is er besloten om niet elk detail tot microniveau uit te werken om zo de aannemer ruimte te geven voor zijn eigen inbreng en expertise. Maar tot mijn frustratie heeft dit uiteindelijk niet tot het beste resultaat voor de opdrachtgever geleid. In het vervolg zal ik eerder beginnen met elementair ontwerpen on tijd te besparen die ik later kan inzetten om de cruciale “details” van het detail vast te stellen. Ik heb bij het ontwerpen van een detail nooit een drempel ervaren om af te wijken van de standaard die voor een bepaalde bouwknoop bekend zijn (zoals SBR). Ik vind het juist belangrijk om het ontwerp te waarborgen. Als daarvoor een creatieve oplossing nodig is in de detaillering ga ik daar graag aan puzzelen. Het moet natuurlijk wel maakbaar zijn. Bij RHAW heb ik bij de technische uitwerking geleerd om rekening te houden met de consequenties van mijn ontwerpkeuzes bij detaillering. Daarnaast heb ik meer ervaring opgedaan met het maken van technische detaillering in een zakelijke omgeving en is mijn deskundigheid op dit gebied ook gegroeid.

Ik heb geleerd om met randvoorwaarden een ontwerp uit te werken op technisch niveau. Ik begrijp nu ook dat het niet altijd werkt om voor de uitvoerende partij de technische tekeningen tot het fijnste detail uit te werken. Hoewel ik inzicht heb gekregen dat het belangrijk is om te vertrouwen op de expertise van externe partijen, is het belangrijk om scherp te stellen wat de voorwaarden zijn van een ontwerp.

Horizontale doorsnede van het definitieve

STARR 02:

(C3.1) Je gaat op vakkundig niveau, minstens dat van het bureau, in samenwerking met interne en externe partijen varianten ontwikkelen van een compleet (of onderdeel van een) ontwerp op DO -TO niveau voor de vervaardiging van een definitief ontwerp. Je werkt het technische ontwerp uit tot een volledig en afgerond product.

SITUATIE

Tijdens het uitwerken van het detail heb ik een aanvullende opdracht gekregen voor de Alexander-Numankade. De Autocad werktekeningen van het monumentale pand waren op het moment dat ik de aanvullende opdracht kreeg al grotendeels uitgewerkt maar omdat de opdrachtgever regelmatig het ontwerp wou aanpassen na het opleveren van het ontwerp, was het nodig om na iedere wijziging de werktekeningen aan te passen. Het project zat al in de uitvoeringsfase. Daarom was het essentieel voor de aannemer om de meest recente versie van het ontwerp zo snel mogelijk te ontvangen.

TAAK

De opdrachtgever wou graag voor de constructie van de uitbouw een rankere uitstraling en minder gelaagdheid in de opbouw van de gevels. Voor de uitbouw betekende dit kleinere kolommen en minder boei-delen In de vorige versie van het model hadden wij een traps-lopende boeiopbouw waarmee een poging gedaan werd om het monumentale beeld van het bestaande pand in de nieuwe aanbouw voort te zetten. De wijzigingen van de opdrachtgever hadden invloed op de plattegrond van 4 verschillende verdiepingen, aanzichten doorsnede en details, en 3d modellen. Het bijwerken van de werktekeningen van de uitbouw aan de hand van wensen opdrachtgever. O.a. Het aanpassen van de kolommen, dorpels, kozijnen, schaduwen, lijndiktes, ramen, balken, boeiboorden.

Mijn doel was om zo efficiënt mogelijk iedere wijziging in de werktekeningen te volbrengen en mijn Autocad vaardigheid te verbeteren.

ACTIE

Eerst was het mijn taak om met de constructeur de nieuwe dimensies van de constructie vast te stellen. Vervolgens ben ik in de werktekeningen de wijzigingen gaan aanpassen in de plattegronden, aanzichten en doorsnedes. De uitbouw was uitwerking met een houten kolommaat van 210x100. Voordat ik ben begonnen met het verwerken van de aanpassingen in de digitale tekeningen heb ik eerst goed de tekeningen bestudeerd. Omdat deze werktekeningen direct aan de opdrachtgever worden gepresenteerd, en door de aannemer gebruikt bij de uitvoering, voelde ik meteen een hoge mate van verantwoordelijkheid.

RESULTAAT

Ik heb driemaal alle werktekeningen (de plattegronden, aanzichten en doorsneden) mogen aanpassen omdat er steeds een andere uitstraling gewenst werd. Ik moet zeggen dat ik, ondanks het monnikenwerk, veel plezier heb gehad in de opdracht, het was voor mij een kans om bekent te raken met de werkwijze en de software die gehanteerd werd. Ik kan mij zeker voorstellen dat constant aanpassen van tekeningen het geduld kan testen. Bij het aanpassen van de tekeningen heb ik ook 9 principe details uitgewerkt.

REFLECTIE

Met deze taak was ik voor het eerst bij dit bureau met meerdere projecten tegelijk aan het werk. Dit vroeg om een nieuwe aanpak dan die ik tot nu toe gewend was te gebruiken bij het detailleren. Daarom ben ik met het projectteam gaan afstemmen wanneer ik ging werken aan de werktekeningen en wanneer aan de detaillering. Het voerde de druk natuurlijk wel wat op. Ik heb Gian, mijn teamlid voor dit project, kunnen ontzorgen door de verantwoordelijkheid voor deze wijzigingen op mij te nemen.

Het was interessant om te ervaren hoe een kleine aanpassing vanuit de opdrachtgever veel werk met zich mee bracht. Omdat de opdrachtgever constant wijzigingen wou doorvoeren is mijn geduld goed getest. Het aanpassen van de werktekeningen was monnikenwerk, echter vond ik het leuk om te doen.

Maar na drie keer de tekeningen te moeten aanpassen begon ik mij af te vragen wanneer de opdrachtgever eindelijk een keer tevreden zou zijn. Humor heeft enorm geholpen bij deze opdracht. Het werd grappig hoe vaak de opdrachtgever het ontwerp wilde wijzigen. Daar hebben wij bij het bureau een paar keer goed om kunnen lachen.

Bovendien heb ik gedurende het ontwerpproces geleerd te communiceren met de opdrachtgever en een gevoel proberen te krijgen voor de richting die zij op wil.

STARR 03:

(C2.1) Je leert aan de hand van de referenties, wensen en eisen van een opdrachtgever in samenwerking met collega’s op vakkundig niveau een ontwerp concept op te stellen. Je werkt het ontwerp tot minimaal VO-niveau uit.

SITUATIE

In week 10 van de stage zijn wij bij het bureau voor een nieuwe opdrachtgever aan een VO-opdracht begonnen. De opdrachtgever had een vooroorlogse dubbelwoning in Driebergen-Rijsenburg gekocht en wilde een duurzaam ontwerp voor de verbouwing en renovatie. De opdrachtgever had de ambitie om zo snel mogelijk en vergunningsvrij te bouwen. Naast de verbouwing en renovatie wilde de opdrachtgever een nieuw vrijstaand bijgebouw bij de dubbelwoning realiseren. Het was voor de opdrachtgever belangrijk om bij het hoofdgebouw het oude karakter te respecteren. Voor de aanbouw en het vrijstaande bijgebouw was er de wens om een contrast te creëren met het hoofdgebouw door deze uit te voeren in een Scandinavische stijl. Deze opdracht was mijn eerste mogelijkheid bij RHAW om een project vanaf het begin van het ontwerpproces te ervaren. Ik ben voor dit project in een bouwteam gaan samenwerken met Dylan en Rolf. De voortgang van het ontwerp werd besproken in Sessies, dit zijn vergaderingen met de opdrachtgever waar de meest recente ontwerpen worden besproken. Er waren voor dit project vier sessies gepland. Na de laatste sessie was het de bedoeling dat het ontwerp gereed zou zijn voor de overgang naar het DO. Om het VO te kunnen presenteren waren er digitale plattegronden, aanzichten doorsnedes en 3D-modellen nodig.

TAAK

Het uitwerken van een VO voor de opdrachtgevers van de Diederichslaan. Ik wilde primair een actieve rol in het tot stand komen van het ontwerpconcept. Daarnaast zag ik een kans om een ontwerp vanaf het begin te ontwikkelen tot de DO fase. Tijdens de sessies was het de bedoeling dat ik de voortgang van stukken zou toelichten.

ACTIE

Voor de eerste sessie hebben wij de bestaande situatie opgesteld. Ik ben eerst met Dylan naar het archief gegaan om de oude bouwtekeningen te documenteren. De archieftekeningen hebben inzicht gegeven van de structuur van de woning. De oude bouwtekeningen zijn een richtlijn geweest voor het maken van de digitale tekeningen en het 3D-model van de bestaande situatie. Ik heb de archieftekeningen bewerkt in fotoshop zodat deze ook presentabel aan de opdrachtgevers meegegeven kon worden. Om actuele en nauwkeurige tekeningen te maken hebben wij de woning ook ingemeten. Aan de hand van de archiefbeelden en de meetresultaten heb ik de bestaande situatie uitgetekend in Autocad.

Na de eerste sessie, waar wij met het ontwerpteam de bestaande situatie voor de opdrachtgever hebben toegelicht, is er aan de opdrachtgever gevraagd referenties op te zoeken voor de verbouwing en het vrijstaande bijgebouw. Met deze referentiebeelden is het ontwerpteam samen gaan schetsen aan 3 varianten voor een nieuwe situatie. Ik heb mij voor de conceptvorming voornamelijk beziggehouden met het ontwerp van de aanbouw en het bijgebouw.

Hierbij heb ik volgens de gestructureerde werkwijze van het bureau gewerkt. Ik heb tijdens het ontwerpen vooral gekeken hoe ik in het ontwerp een sterke wisselwerking kon realiseren tussen de wensen van de opdrachtgever en de kernwaarde van het bureau. Er zijn eerst drie varianten voor het VO uitgewerkt en deze zijn tijdens de tweede sessie door het team aan de opdrachtgever gepresenteerd. Van de drie varianten is een variant voornamelijk door mij gevormd. Na 3 sessies is het VO geëvolueerd tot een ontwerp waar de opdrachtgever tevreden mee was. Na het verwerken van kleine aanpassingen zijn wij begonnen met het uitwerken van het definitieve VO.

RESULTAAT

De opdrachtgever was enthousiast en tevreden over het uiteindelijke VO. De opdrachtgever heeft aangegeven dat het goed gelukt is om zijn wensen te vertalen en uit te kristalliseren naar een ontwerp.

Het was mij gelukt om gestructureerd een verantwoord concept te ontwerpen in samenwerking van een team. Mijn collega’s vonden het ontwerp een interessante oplossing waar zij zelf nog niet aan gedacht hadden. Met dit ontwerp ontstond er ook meer variatie van vormgeving tussen de drie varianten. Uiteindelijk is er niet voor “mijn” variant gekozen omdat een ander ontwerp betere aansluiting had met de ambities van de opdrachtgever. Ik heb tijdens iedere sessie geprobeerd het ontwerp en de voortgang van zaken duidelijk toe te lichten aan de opdrachtgever. Dit heeft mijn zakelijk communiceren verbeterd. Ik heb mijn collega’s ondersteund met het overbrengen van informatie naar de opdrachtgever.

REFLECTIE

Door dit project te doorlopen begrijp ik beter wat er nodig is om met een ontwerpteam in directe samenwerking met een opdrachtgever een concept te vormen en architectonisch te verantwoorden aan de hand van wensen en eisen. Ik heb een helder inzicht gekregen in de ontwikkelingen die afspelen en benodigd zijn tijdens het VO.

Tijdens de besprekingen met de opdrachtgever had ik zeker in het begin een te gereserveerde houding. Ik wist nog niet zo goed wat ik beter wel of niet kon zeggen in het bijzijn van de opdrachtgever. Als opdrachtgever wil je ontzorgd worden en niet mooi gemaakt met onhaalbare ideeën. Ik ben stapsgewijs meer gaan inmengen met de besprekingen door een beter gevoel te krijgen welke informatie het proces naar de volgende fase helpt en welke informatie juist niet. Ik vond het natuurlijk jammer dat er niet voor mijn ontwerpvariant gekozen is, maar ik begrijp goed waarom dat ontwerp niet gebruikt is. Dit scenario heeft mij geleerd om altijd de essentie van de opdracht scherp te houden. De opdracht gaat om de opdrachtgever, de eisen, een fijne samenwerking en de kernwaarden van het bureau. Ik heb naast het verantwoorden van een ontwerp ook nieuwe kennis opgedaan met nieuwe onderwerpen en taken van een ontwerpproces t.b.v. de stukken. Zoals het werken met datasets en het analyseren van archieftekeningen.

STARR 04

(C3.2) Je analyseert aan de hand van bouwvoorschriften, regelgeving en het bestemminsplan de wensen van een opdrachtgever. Je doet dit voor een bestaande situatie en/of het nieuwe ontwerp (of een deel daarvan) om te bepalen welke keuzes moeten worden gemaakt om te voldoen aan de gestelde eisen. Uit jouw analyse volgen conclusies zo dat een gedetailleerde uit werking ten behoeve van de bouwvergunning mogelijk is.

(C7) Je doet binnen je stagebedrijf onderzoek naar een praktijkopgave zodanig dat je aan kunt tonen dat jouw onderzoek heeft bijgedragen aan een technische en maatschappelijk verantwoorde oplossing voor één of verschillende gestelde problemen.

SITUATIE

Voor de initiatie van de DO-fase van de Diederichslaan heb ik van week 9 tot 10 gewerkt aan het samenstellen van een adviesrapport. De opdrachtgevers van de Diederichslaan hadden de wens om vergunningsvrij een Dubbelwoning te verbouwen en te renoveren. Zij wilden zo snel mogelijk beginnen met de verbouwing en daarom was er de wens om vergunningsvrij te bouwen. Het adviesrapport was nodig om de definitieve vergunningsstukken aan te leveren waar het project vergunningsvrij mee kon worden uitgevoerd.

Ik wilde met deze opdracht bekend raken met de juridische verantwoording van het ontwerpproces omdat ik hier nog geen enkele ervaring in had. Inmiddels had ik geleerd hoe het mogelijk is een ontwerp conceptmatig te verantwoorden, maar omdat ik geen kennis had over hoe een ontwerp vervolgens vergunning technisch wordt gejustificeerd, heb ik projecten vaak als een spek-en-bonen proces ervaren. Mijn doel was om te leren waar en hoe de juiste wettige regelgeving gevonden word om ontwerptechnische beslissingen te verantwoorden.

TAAK

Ik moest de wensen en eisen van de opdrachtgever vertalen naar het ontwerp en vervolgens kijken of deze in strijd was met de regelgeving van het bestemmingplan, bouwregelgeving vergunningsvrij bouwen en de bouwvoorschriften. Het ging voornamelijk om het isoleren van de buitengevel van het hoofdgebouw, het bouwen van een nieuw vrijstaand bijgebouw, en het vervangen van een bestaande aanbouw voor een nieuwe aanbouw.

Mijn doel was om uit de informatieve documenten de juiste informatie te vinden die nodig was om advies te geven aan de opdrachtgever voor een vergunningsvrij bouwtraject.

De opdrachtgever had natuurlijk een aantal wensen en eisen. Het was mijn verwachting dat, voor het behalen van een vergunningsvrij traject, binnen de regelgeving niet iedere wens mogelijk zou zijn. Ik kon mij goed voorstellen dat het voor de opdrachtgever niet aangenaam zou zijn om te horen dat een wens niet mogelijk is. Tijdens de bespreking van het adviesrapport met de opdrachtgever werd er door het team ingezet om subtiel en eerlijk te adviseren zonder het geven van valse hoop.

Mijn plan was om de zeer informatieve tekst te filteren op relevante onderwerpen en vervolgens deze stukken uit te printen. De geprinte tekst wilde ik vervolgens organiseren en plaatsen bij iedere individuele wens of eis. Op deze manier hoopte ik gestructureerd grote stukken zeer informatieve tekst overzichtelijk te maken.

ACTIE

Ik ben begonnen met een voorbereidende opdracht. Er was toevallig een opdracht ontvangen om voor een klant te onderzoeken of een dakopbouw mogelijk was voor een hoekwoning in de Zoete Viburnumstraat. Door deze voorbereidende opdracht wist ik waar ik de documenten kon vinden en hoe ik kon bepalen welk document relevant is voor een project.

Kort na de voorbereidende opdracht zijn wij met het team begonnen aan het adviesrapport voor de Diederichslaan.

Dylan heeft mij eerst zelfstandig aan het werk gezet voordat hij zelf ook aan het adviesrapport ging werken. Ik vond dat een leuk initiatief. Het gaf mij de ambitie om zo ver mogelijk vooruit te werken. Ik heb de opdracht opgepakt door eerst nog eens de wensen van de opdrachtgever scherp te stellen en te rangschikken op prioriteit, met als belangrijkste zaken vergunningsvrij kunnen bouwen en de buitengevel van het hoofdgebouw isoleren. Vervolgens heb ik de essentie le documenten verzameld en gedeeld met het team voordat ik deze ging analyseren.

Ik ben systematisch de voorschriften gaan koppelen aan de wensen. Daarna heb ik een overzichtelijke opsomming gemaakt van de regels waaruit opgemaakt kon worden wat de gevolgen waren per wens van de opdrachtgever (in essentie het advies rapport). Voor de regels die een wens belemmerde heb ik een kleine SWOT-analyse opgesteld en besproken met het team. Hiermee wilde ik voorkomen dat de opdrachtgever niet alleen maar een simpele “nee” zou krijgen en wij meteen ideeën hadden voor een alternatieve aanpak.

Ik heb het als zeer taai ervaren om van tekenopdrachten naar zeer analytisch werk te schakelen. Voor de tekenopdrachten kon ik met veel energie blijven werken, bij het lezen van zeer informatieve juridische teksten was ik snel uitgeput. Op het moment dat ik merkte dat ik helemaal gaar begon te worden kon ik steun krijgen van mijn collega’s.

RESULTAAT

Bij het presenteren van het adviesrapport hebben wij de opdrachtgever kunnen informeren over de mogelijkheden en de limieten van het ontwerp voor een vergunningsvrij traject. Het adviesrapport heeft een belangrijke rol gespeeld in het vorm geven van het ontwerp binnen de kaders van de regelgeving. Voor het aanleveren van de stukken bij de gemeente zijn met het adviesrapport de kansen en risico’s voor vergunningsvrij bouwen duidelijk in kaart gebracht. Ik heb gemerkt dat er op een moment best wat spanning ontstond bij de opdrachtgever omdat de wens voor een dakkapel op het bijgebouw niet was toegestaan, en het isoleren van de buitengevels vergunning plichtig was. Ik heb de opdrachtgever duidelijk uitgelegd waarom het idee niet mogelijk was. Wij hebben duidelijk laten merken dat wij het natuurlijk ook jammer vonden. Maar wij hebben de opdrachtgever kunnen ontzorgen door samen te kijken naar een mogelijke aanpak waar het isoleren van de buitengevel toch mogelijk was. Dit heeft de opdrachtgever duidelijk opgelucht. Daarnaast zijn wij meteen gaan kijken naar een alternatief voor de dakkapel. Het was in deze situatie belangrijk om begrip te tonen en niet lang te blijven hangen aan het negatieve effect van de situatie, zo blijft het een luchtig gesprek.

REFLECTIE

Ik merkte snel dat het analyseren van de informatie voor mij moeizaam ging. Ik ben hier heel open over geweest. Door hier heel open over te zijn werd het duidelijk dat mijn collega’s hier ook last van hadden. Zij waren ook bezig met vergunningsstukken waardoor ik mij goed in hun schoenen kon plaatsen. Door af en toe voor elkaar wat afleiding te creëren is er een aangename sfeer ontstaan tijdens het werken aan het adviesrapport.

Ook was het duidelijk dat ik af en toe de hulp van mijn collega nodig had om te verifiëren of mijn conclusie voor de relatie tussen ontwerp en regelgeving deugde.

Ik heb inzicht gekregen in de juridische verantwoording van een ontwerp van een bestande en nieuwe situatie. Mijn aanpak voor het analyseren van de voorschriften heeft goed gewerkt. De juiste informatie was snel en efficiënt gevonden. Omdat mijn collega’s meer ervaring hebben zagen zij wel veel sneller alternatieve mogelijkheden.

STARR 05

(C7) Je doet binnen je stagebedrijf onderzoek naar een praktijkopgave zodanig dat je aan kunt tonen dat jouw onderzoek heeft bijgedragen aan een technische en maatschappelijk verantwoorde oplossing voor één of verschillende gestelde problemen.

SITUATIE

Tijdens het opstellen van het VO van de Diederichslaan was ik de door Dylan en Gian aangeleerde werkwijze aan het toepassen om het VO te ontwikkelen. In deze stijl van het VO werd veel technische informatie verwerkt. De stijl had veel overeenkomsten met dat van het DO. Rolf vond dit niet efficiënt omdat wij veel tijd investeerden in het uitwerken van informatie waar de klant niet voor betaald. Ook beperkte de technische stijl de creatieve vrijheid, die juist belangrijk is aan het begin van een ontwerpproces. Daarnaast was de stijl esthetisch niet onderscheidend of aantrekkelijk.

TAAK

Rolf heeft mij de opdracht gegeven om een stijl te ontwikkelen die het bureau als standaard kan gebruiken voor het VO. Hij wilde een stijl die minder technische was en een artistiek karakter aan de klant liet zien. Het was voor mij een prettige afwisseling van de taken waar ik op dat moment mee bezig was. Ik kreeg de vrijheid om zelf de referenties te kiezen. Ik mocht gelijk de Diederichslaan gebruiken om de nieuwe stijl te testen. Rolf verwachte een unieke stijl die bij het bureau zou passen.

ACTIE

Ik ben eerst referenties gaan zoeken van minimalistische doorsnedes, plattegronden en aanzichten. Deze referenties heb ik gevonden in boeken, tijdschriften en op het internet. Ik was constant aan het afwegen of de referenties een positieve of negatieve reactie zouden ontvangen van mijn collega’s. Ik wilde de indruk maken dat ik een goed gevoel had voor de visie van het bureau.

Ik vond het belangrijk om een brede variatie aan referenties te testen. Voor een referentie was de feedback zeer positief. Het bureau was onder de indruk hoe ik de referentie had vertaald naar het VO van de Diederichslaan. De variant die ik met deze referentie had opgesteld is tijdens de loop van het project met kleine opmerkingen verder ontwikkeld en uitgewerkt tot een definitieve stijl.

Er zijn ook een aantal varianten bekritiseerd. Mijn collega’s konden duidelijk uitleggen waarom de variant en de referentie niet passend was bij de richting die het bureau op wilde gaan met het ontwerp.

De werkwijze van het bureau was duidelijk maar iedereen heeft zijn eigen aanpak. Een collega was niet meteen overtuigd van de meerwaarde van een vereenvoudigd VO. Hij beweerde dat een vereenvoudigd VO alleen functioneel was voor verbouwings- of herbestemmingsopdrachten. Ik heb geprobeerd om zijn argumenten te vertegenwoordigen in het ontwikkelen van het VO-standaard.

RESULTAAT

Deze theorie hebben wij meteen kunnen testen bij de Diederichslaan, omdat dit project zowel een nieuwbouw als verbouw renovatie/opgave was. Met het VO dat ik heb ontwikkeld hebben wij een product kunnen presenteren aan de opdrachtgever. De opdrachtgever had een positieve reactie op het VO-ontwerp.

Door de reactie van de opdrachtgever is het opgevallen hoe inzichtelijk de nieuwe stijl was. Door de minimalistische opmaak van de bouwelementen was het eenvoudig om een nieuwe invulling te geven binnen het ontwerp op het moment dat er een wijziging of toevoeging voor het ontwerp was ontstaan. Ik heb zelf niet lang genoeg bij RHAW gewerkt om een verschil tussen de verschillende VO-stijlen te merken. Mijn collega’s waren blij met het VO. Zij bevonden een verbeterde workflow en een meer efficiënte overgang van het VO naar de DO fase.

Eindverslag | STARR Leerdoelen | Stage 3AB 22-23

STARR Leerdoelen -Aanvullende werkzaamheden| Eindverslag | 3AB 22-23

REFLECTIE

Het was voor mij niet moeilijk om kritiek te verwerken omdat mij duidelijk werd gemaakt waarom mijn werk niet voldeed aan de verwachtingen. Deze kritiek heeft mij geholpen om een beter idee te krijgen van de manier waarop het bureau door klanten gezien wil worden. Voor de toekomst weet ik nu ook hoe ik kritischer kan zijn bij kiezen van referenties en het maken van beslissingen.

Ik ben door dit ontwerpend onderzoek meer gaan nadenken over hoe ik mijn werkwijze kan innoveren. Ook voor mijn taken bij RHAW ben ik vaker stil gaan staan om te achterhalen of er een efficiëntere manier mogelijk is voor het behalen van het beste resultaat.

AANVULLENDE WERKZAAMHEDEN

ABOUT:

(C2.2) Je leert een VO ontwerp verder te ontwikkelen door het maken van varianten, vlekkenplannen, en stemt deze af met opdrachtgevers, collega’s, of andere externe partijen (aannemers, etc.):

1. Vestibule ontwerpen: Voor de Alexander Numankade heb ik de opdracht gekregen voor het ontwerpen van een vestibule. De opdrachtgever wou een ruim aanbod aan varianten zien. Ik heb in totaal 18 varianten uitgetekend waar de opdrachtgever uit kon kiezen.

2. Badkamer ontwerpen: De opdrachtgever wilde een badkamer in een zeer kleine ruimte. In de badkamer moest een specifieke douche en badkuip komen. Ook moest er een was- en droogmachine staan.

3. Er werd aan mij gevraagd om een oplossing te ontwerpen voor de indeling, zodat de gewenste elementen in deze kleine badkamer een plek kregen. Ik heb bij deze opdracht mijn collega’s weer aangenaam kunnen verrassen door voor te stellen om de badkamer in een andere ruimte te plaatsen. Er werd al volledig ingezet om de badkamer te plaatsen op de plek van de huidige badkamer. Dat viel mij op, daarom ben ik met een andere blik naar de plattegrond gaan kijken waar nog meer mogelijkheden zaten. Ik heb een dynamisch vlekkenplan gemaakt door de twee mogelijke ruimtes voor de badkamer uit te printen en knipsels te maken van de elementen (wc, douche, badkuip, wastafel, radiator en wasmachine). Door deze elementen in de plattegrond rond te schuiven kon ik snel zien welke opzet de beste was. Op deze wijze zijn er 8 varianten uitgetekend waar werd geëxperimenteerd met verschillende indelingen.

4. Muziekschool sessies: in de eerste weken van de stage heb ik voor het Hof van Monaco meegeholpen met het ontwerp van een muziekschool. Iedereen bij het bureau werd gevraagd om referenties te zoeken voor interieurbeelden waar gebruik wordt gemaakt van elementaire vormen en hout het hoofdmateriaal was. Na het vinden van referenties zijn wij een ontwerpsessie begonnen. Dit was mijn eerste introductie van conceptmatig ontwerpen bij RHAW.

5. Acquisitie boekje: Gedurende de hele stage was Rolf bezig met het ontwikkelen van een acquisitie boekje. Wij zijn vaak gevraagd om naar de opmaak te kijken zodat wij feedback konden geven. De ontwikkeling van het boekje was voor mij een handige tool die inzicht gaf in de werkwijze van het bureau.

ABOUT:

(C3.1) Je gaat op vakkundig niveau, minstens dat van het bureau, in samenwerking met interne en externe partijen varianten ontwikkelen van een compleet (of onderdeel van een) ont werp op DO -TO niveau voor de vervaardiging van e en definitief ontwerp. Je werkt het technische ontwerp uit tot een volledig en afgerond product:

Schakel en verlichtingsplan Diederichslaan: een van de taken die ik had voor het uitwerken van het DO was het verlichtings- en schakelplan. Ik was behoorlijk geïntimideerd door deze opdracht omdat ik het nog nooit eerder had gedaan. Ik had mijzelf overtuigd dat het een zeer complexe opdracht was waar een brede installatietechnische kennis voor benodigd was. Ik ben er snel achter gekomen dat dit niet het geval was. Het was bij deze opdracht vooral belangrijk om systematisch te werken omdat ik in een tekening met veel informatie nog meer informatie aan het toevoegen was.

ABOUT:

(C8) Binnen je stagebedrijf en in de communicatie met externe partijen, je mede studenten en AVANS, communiceer je zowel mondeling als schriftelijk duidelijk, helder en proactief zodanig dat je samenwerking op een gestructureerde wijze verloopt & (C9) Je laat zien dat je jouw werkzaamheden zo danig weet te organiseren dat je op persoonlijk vlak bent gegroeid en dat jouw werkzaamheden op een constructieve wijze bijdragen aan innovatieve oplossingen.

1. Aannemers bellen: ik heb voor drie projecten (muziekschool, Diederichslaan, Van Bennekomweg) aannemers benaderd. Elk project had een unieke omvang en dus een andere aanpak. Ik kreeg de opdracht om nieuwe aannemers te regelen voor de aanbesteding van deze projecten. In totaal heb ik meer dan 40 aannemers uit de regio van de projecten opgebeld. Voor ik de aannemers ben gaan bellen heb ik kort besproken welke informatie van het project ik mocht delen. Ik heb eerst telefoongesprekken gevoerd met behulp van een kort script. Ik vond het spannend om een zakelijk en informatief gesprek te voeren met verschillende professionele bedrijven. Ik was bij de eerste gesprekken nog erg op zoek naar een persoonlijk ritme van informatie delen en krijgen. Door veel te bellen, ook op momenten dat ik er geen zin in had, heb ik steeds meer zelfvertrouwen gekregen in het voeren van zakelijke gespreken over de telefoon. Voor iedere aannemer die geïnteresseerd was heb ik een aanbestedingsbrief gemaakt. De Diederichslaan was geen aanbesteding. Bij dit project hadden wij te maken met een lakse aannemer. Deze aannemer zou aanvankelijk de opdracht krijgen maar liet momenteel weinig van zich horen en nam geen initiatief. Door een andere aannemer te betrekken probeerde wij de opdrachtgever te ontzorgen, en de eerdere aannemer aan te sporen om een actievere rol te spelen.

2. Begeleiden dag-stagiair: Op 3 november heb ik de verantwoordelijkheid gekregen voor het begeleiden van een dag stagiair. De student die stage kwam lopen was een middelbare scholier van het Gregorius college in Utrecht. Mijn doel voor deze student was om hem een duidelijk beeld te schetsen van het beroep. Ik heb de voorafgaande dag een programma samengesteld waar de student dit beeld mee zou behalen. Ik vond het vooral belangrijk dat de student een leuke dag zou ervaren zodat hij een positieve indruk zou hebben van een architectenbureau. Ik zag deze opdracht als een mooie kans om te testen of ik zelf goed heb geleerd een concept op te stellen. Het is de student goed gelukt om in een dag een ontwerpconcept te produceren en een algemeen begrip te vormen van de stappen in een ontwerpproces. Ook Rolf was onder de indruk van mijn begeleiding en hoe de student in een korte tijd een helder inzicht heeft gekregen in het werk van een architect.

Omvangrijke bijlagen met veel details zijn te vinden in bijlage 02, bijgeleverd als los document. Bijlagen 01 geeft een sfeerimpressie

Definitieve varianten voor de neut detaillering

Een aantal schetsen die de ontwikkeling van het detail laten zien

Een van de bouwvergaderingen van de Alexander-Numankade

Aantekeningen bij een variant voor de nieuwe VO-standaard, samen met de belangrijkste referentie

Bespreking van de vestibules met Gian Burgers