reografem, więc teraz trzeba znów zatańczyć. To żadne kryteria. Taniec jest ogromnie ważny. Tylko że ja patrzę raczej na rzeczy niż na taniec. […] Pracuję nad tym, co dotyczy tego czasu5.
Po etapie poszukiwania źródła kulturowych gestów Bausch poszła dalej i stwierdziła, że „trzeba ludzi na scenie rozpoznać jako osoby, nie jako tancerkę i tancerza. To zepsułoby sztuki. Chciałabym, żeby oni zostali zobaczeni jako ludzie, którzy tańczą”6. Myśl Bausch przeszła etapy niepewności i rozkwitła. Zespół zaczął więc podróżować i budować spektakle „miejscowe”, inspirowane „obcą” przestrzenią kulturową: Rzymem, Palermo, Turcją… Spojrzenie antropologa rozszerzyło się tym samym o wnioski wysnute z kontaktu z odmiennością kulturową, społeczną, polityczną, warunkującą inne zachowania ciała.
Tysiące pytań „o” Pytania „wymykały się” tancerzom albo samej Bausch w trakcie wywiadów, spotkań czy wystąpień przed kamerą przy okazji kręcenia filmów dokumentalnych o pracy Tanztheater. Znamy kilka, może kilkanaście poruszanych przez nie tematów. Nie zostały dogłębnie omówione, zanalizowane, bo i omówić ich nie sposób. Były one niezwykle istotne dla przekazów płynących ze spektakli. Pytań było tak wiele, że to najprawdopodobniej nie przez niechęć do opowieści o nich członkowie zespołu i Bausch niekiedy sprawiali wrażenie, jakby nie mogli sobie ich przypomnieć. Na próbach padało pytanie za pytaniem – jak zresztą stwierdziła sama choreografka w jednym z nielicznych wywiadów. Te, o których wiemy cokolwiek, zdają się tylko pozornie proste. „Pina była malarką obrazów. Czasem mówiła tylko jedno słowo, na przykład: księżyc. I ja robiłem wszystko, żeby ona ten księżyc zobaczyła”7. Zagadnienia otwarte były na wielorakie interpretacje, zależne za każdym razem od indywidualnej ekspresji. Padały pytania o pierwszą miłość, o to, z czego tancerze są dumni, jak 5 Wywiad Taniec to jedyny prawdziwy język z Norbertem Servosem, 16 lutego 1990 r. [w:] N. Servos, Wuppertaler.... 6 Wywiad Trzeba być dość czujnym, wrażliwym i uczuciowym z Norbertem Servosem, 30 września 1995 r., [w:] N. Servos, Wuppertaler.... 7 Wypowiedź zaczerpnięta z filmu Wima Wendersa, Pina, premiera światowa: 13.02.2011, premiera polska: 22.07.2011.
się poruszają, gdy są czuli. Pytania o „pierwszy matczyny klaps w pupę”, o to, jak mogłoby wyglądać samobójstwo z uśmiechem, „zawsze” o Święta Bożego Narodzenia, o świąteczne menu, i to, czy ktoś choć raz narobił ze strachu w spodnie; o moment, kiedy po raz pierwszy poczuło się, że jest się mężczyzną lub kobietą. Powstało ponad czterdzieści spektakli, w każdym z nich brało udział kilkunastu bądź kilkudziesięciu tancerzy. Pytanie o to, ile padło pytań, byłoby głupim pytaniem.
Pytanie o miłość „Jakie macie skojarzenia, kiedy słyszycie słowo miłość?” – jedno z pytań, będące punktem wyjścia dla pracy nad Cafe Müller, przywołane zostało w filmie Chantal Akermann Pewnego razu Pina zapytała. No, jakie? Odpowiedzi, które padły z ust tancerzy, brzmiały: „Miłość przychodzi i odchodzi, teraz właśnie odchodzi.” „Miłość przeważnie skazana jest na porażkę, ale ja wciąż próbuję, na szczęście na miłości życie się nie kończy.”„Jeśli mnie kochasz to wspaniale.” „Miłość, miłość, wciąż ta miłość, a czymże jest miłość?”„Miłość to bajki, czy nie mogłabyś zapytać o coś innego?”„Miłość przychodzi, odchodzi, a potem znów wraca, na szczęście.” „Po japońsku miłość znaczy «I».”„Miłość odmieniła moje życie raz jeszcze. Takie jest życie – to jest piękne, sprawia, że jesteś pełny i jednocześnie kompletnie pusty”8. Wystarczającym komentarzem dla odpowiedzi, które padły przy okazji tego pytania, jest ich synteza w postaci samego przedstawienia. I co widzimy? Kobietę w białej halce, podążającą za wyciągniętymi do przodu rękami, z zamkniętymi oczami, wchodzącą do pomieszczenia (kawiarni) zastawionego krzesłami, pałętającą się „na ślepo”. Mężczyznę, który biegowym krokiem usuwa krzesła z jej drogi – tak, aby w żadne z nich nie wpadła. Tę samą kobietę co kilka chwil ściągającą halkę, siadającą na krześle i z rozłożonymi rękami, kładącą klatkę piersiową na okrągłym stole. Kobietę, której ręce narzucane są na ramiona partnera przez innego mężczyznę. Partnera „niepodejmującego tematu”, nietrzymającego siłą swoich mięśni 8 Pewnego razu Pina zapytała, reż. Chantal Akerman, Francja/Belgia 1983.
17