Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim cz. 1

Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Raport Fundacji Rozwoju Powiatu Łęczyńskiego

Sfinansowano przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018 – 2030

Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Raport Fundacji Rozwoju Powiatu Łęczyńskiego

autor dr Radosław Dąbrowski redaktor prowadzący dr Jarosław Piekarz

Copyright© Fundacja Rozwoju Powiatu Łęczyńskiego, 2022

fotografie

J. Piekarz, R. Dąbrowski, J. Bąk, A. Gajos, archiwa; Gminna ewidencja zabytków gminy Cyców, Urzędu Gminy Ludwin, internet-domena publiczna

herby powiatu i gmin domena publiczna, Wikipedia projekt okładki, fotoedycja Michał P. Wójcik skład i DTP logos@typolino.pl t 57890 22 77

WYDAWCA

Jawidz–Łęczna 2022

Zapytani o „miejsce pamięci” wskażemy zapewne pomnik, grób, cmentarz wojenny, tablicę pamiątkową, zagajnik, pole, kamienicę, czy poprawnie? Odpowiedź będzie twierdząca. Takie rozumienie tego pojęcia względnie terminu „miejsce pamięci narodowej” stosowane jest bardzo powszechnie, zwłaszcza w odniesieniu do pomników upamiętniających walkę i męczeństwo Narodu Polskiego, jednakże do dzisiaj brak jest legalnej definicji tego pojęcia „znanego przecież wszystkim”.

Próbę zdefiniowania podjęli autorzy projektu ustawy o miejscach pamięci narodowej którzy w artykule 2 dokumentu zawarli definicję według której: Miejscem pamięci narodowej w rozumieniu ustawy jest: 1) obiekt budowlany wraz z gruntem, na którym jest położony, lub grunt, upamiętniający postaci lub wydarzenia znaczące dla dziedzictwa państwa i narodu polskiego lub innego narodu, a w szczególności pomnik, krzyż, kapliczka i kopiec; 2) inny przedmiot upamiętniający postaci lub wydarzenia znaczące dla dziedzictwa państwa i narodu polskiego lub innego narodu; 3) grób lub cmentarz wojenny1 .

Nieco inaczej jest z grobami które są zdefiniowane i objęte ochroną prawną. W myśl ustawy o grobach i cmentarzach wojennych są to groby i miejsca spoczynku:

1. poległych w walkach o niepodległość i zjednoczenie Państwa Polskiego;

2. osób wojskowych, poległych lub zmarłych z powodu działań wojennych, bez względu na narodowość;

3. sióstr miłosierdzia i wszystkich osób, które, wykonując zlecone im czynności przy jakiejkolwiek formacji wojskowej, poległy lub zmarły z powodu działań wojennych;

4. jeńców wojennych i osób internowanych;

5. uchodźców z 1915 r.;

6. osób wojskowych i cywilnych, bez względu na ich narodowość, które straciły życie wskutek represji okupanta niemieckiego albo sowieckiego od dnia 1 września 1939 r.;

7. ofiar niemieckich i sowieckich obozów, w tym cmentarzyska ich prochów;

8. osób, które straciły życie wskutek walki z narzuconym systemem totalitarnym lub wskutek represji totalitarnych lub czystek etnicznych od dnia 8 listopada 1917 r. do dnia 31 lipca 1990 r.,

9. natomiast cmentarzami w rozumieniu ustawy są cmentarze, przeznaczone do chowania zwłok w/w osób, a groby ich winne być zlokalizowane na cmentarzach wojennych.2

Mówimy więc o: mogiłach, tablicach pamiątkowych, nekropoliach z krzyżami i nagrobkami bądź też o ich pozostałościach, upamiętniających postaci lub wydarzenia znaczące dla danej społeczności lokalnej, czy też mamy na myśli pomniki, obeliski, krzyże przydrożne, kapliczki, kopce, głazy naturalne jak również obiekty różnej proweniencji a nawet przedmioty związane z wydarzeniami lub postaciami z zamierzchłych dziejów jak i tych nie tak odległych.

1 Projekt ustawy o miejscach pamięci narodowej (druk nr 745 z 13.12.2007 r.); http://orka2.sejm.gov.pl

2 Ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (DzU z 2018 poz. 2337)

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Twórcą pojęcia miejsc pamięci (lieux de mémoire) jest francuski historyk Pierre Nora3 Według jego definicji miejsca pamięci mogą być rozumiane szeroko i obejmować m.in. archiwa, pomniki, muzea, obiekty historyczne, miejsca wydarzeń, postaci historyczne lub tylko symboliczne. Tym niemniej na podstawie tej definicji można stwierdzić, że miejsce pamięci to byt, który funkcjonuje we wspólnej pamięci społeczności o jej historii.4

Problematyka miejsc pamięci, jest aktualnie pojęciem tak skomplikowanym że trudno precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie czym tak naprawdę jest.

Miejsca pamięci z pewnością są odzwierciedleniem dziedzictwa kulturowego, trudnej historii i stosunków społecznych, współistnienia wielu kultur, mozaiki narodowości i religii, a pod tym względem powiat łęczyński jest niezwykle bogaty a jego historia niezwykle frapująca.

Z miejscami pamięci współistnieje ochrona dziedzictwa kulturowego, która zgodnie z art. 5 i 6 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, jest jednym z podstawowych obowiązków państwa. Dziedzictwo kulturowe to dorobek materialny i duchowy poprzednich pokoleń. Pomimo, iż najczęściej utożsamiane jest ono z architekturą i sztuką, to jego elementy stanowią także formy gospodarowania (np. sposoby uprawy roli) i wiele innych przejawów życia i rozwoju społeczności. Zabytki są integralną częścią narodowego dziedzictwa kulturowego i są dobrem wspólnym, o które troskę każdemu obywatelowi nakazuje art. 82 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.5

Szczegółowo problematyka ochrony zabytków w Polsce została uregulowana w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Do ochrony odnoszą się wszelkie czynności władcze podejmowane w tym zakresie przez organy administracji publicznej, natomiast zadania należące do właścicieli i użytkowników zabytków, polegające na ich utrzymaniu we właściwym stanie technicznym to – opieka nad zabytkami.6

W ustawie zdefiniowano pojęcie zabytku jako nieruchomości lub rzeczy ruchomej, ich części lub zespołu, będącego dziełem człowieka lub związanego z jego działalnością i stanowiącego świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Ważną rolę w zakresie miejsc pamięci pełni Instytut Pamięci Narodowej, za zadania związane z upamiętnianiem walk i męczeństwa odpowiada powołane 1 sierpnia 2016 r. Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa, w następującym zakresie:

1. zajmowanie stanowisk, wydawanie opinii z wnioskami w sprawach opieki nad miejscami walk i męczeństwa oraz trwałego upamiętniania związanych z tymi miejscami faktów i wydarzeń;

2. sprawowanie opieki nad miejscami walk i męczeństwa Narodu Polskiego za granicą, zwłaszcza polskimi cmentarzami wojennymi;

3. poszukiwania i upamiętniania miejsc męczeństwa Polaków oraz miejsc ich pochówku poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej;

3 Pierre Nora – ur. 17 listopada 1931 r. w Paryżu) – francuski historyk pochodzenia żydowskiego, zajmujący się problematyką związaną z tożsamością i pamięcią.

4 B. Szmygin, Miejsce pamięci – definiowanie pojęcia dla ochrony zabytków [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego. Miejsca pamięci –definiowanie, interpretacja, ochrona, nr 5 z 2018, Warszawa 2018, s. 172.

5 Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (DzU z 1997 r., nr 78, poz. 483 ze zm.).

6 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. DzU z 2022 poz. 840).

4. ekshumację i przeniesienie szczątków Polaków poległych lub pomordowanych za granicą na cmentarze w Polsce;

5. popieranie tworzenia lokalnych izb pamięci i muzeów walk o niepodległość;

6. finansowanie i przeprowadzanie prac mających na celu trwałe upamiętnianie faktów, wydarzeń i postaci związanych z miejscami walk i męczeństwa.

W oparciu o zapisy ustawy z dnia 22 listopada 2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu realizuje zadania związane między innymi z:

1. prowadzeniem ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski;

2. podejmowaniem działań dotyczących opieki nad grobami weteranów walk o wolność i niepodległość Polski, w szczególności poprzez dofinansowanie zadań związanych z opieką nad tymi grobami;

3. udzielaniem dotacji celowych oraz przyznawaniem świadczeń pieniężnych na pokrycie kosztów sprawowanej opieki nad grobami weteranów walk o wolność i niepodległość Polski.7

Miejsc tych jest niezwykle dużo a ich pielęgnacja i konserwacja wymaga znacznych nakładów finansowych. Dzieje się to niekiedy przy pomocy władz lokalnych bądź za ich zgodą, miejscowej ludności, regionalistów, lokalnych stowarzyszeń, nauczycieli, młodzieży szkolnej.

Raport niniejszy dotyczy tych miejsc, które są powszechnie rozpoznawalne wśród mieszkańców Powiatu i rzeszy turystów przybywających corocznie na ziemię łęczyńską – odrestaurowanych, poddanych rewitalizacji jak również tych zapomnianych, zaniedbanych, zlokalizowanych gdzieś na skraju danej miejscowości, lasu. Żyjących w pamięci już niemłodych mieszkańców, bądź zapisanych na pożółkłych kartach ewidencyjnych zabytku zdeponowanego gdzieś w przepastnych archiwach. Miejsca pamięci to w niniejszym raporcie miejsca ujęte w gminnych ewidencjach, o których wiedzą wszyscy lub prawie wszyscy (ale obcym niechętnie się o tym mówi), pamięta z okazji rocznic. Na ogół się o nich opowiada a przynajmniej robi to znaczna część społeczności lokalnej. Jednakże w wielu przypadkach stają się miejscami zanikającymi w pamięci zbiorowej małych ojczyzn.

Niech ten Raport stanie się swego rodzaju uaktualnionym katalogiem zabytków, ewidencją, przydatnymi wszystkim tym, którzy chcą pamiętać. Niech będzie jednym z przykładów na obcowanie z reliktami historii i zachowanie ich w pamięci, która jak wszyscy wiemy jest ulotna.

7 Ustawa z dnia 22 listopada 2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski (DzU z 2018 poz. 2529).

Powiat Łęczyński8

W piątek 7 sierpnia 1998 r. Rady Ministrów zatwierdziła „powiatową mapę kraju”, na której wśród 308 powiatów ziemskich znalazł się powiat łęczyński ze stolicą w Łęcznej, o którego powstanie zabiegano od 1993 roku. Powiat utworzono z ziem należących dotąd do powiatów chełmskiego, lubartowskiego i lubelskiego. W dniu 23 listopada 1998 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, pierwszemu staroście powiatu wręczony został akt poświadczający, iż Rzeczpospolita Polska przekazała, począwszy od dnia 1 stycznia 1999 r., wspólnocie samorządowej i władzom powiatu łęczyńskiego odpowiedzialność za sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym w zakresie należącym dotąd do administracji rządowej9. Pierwszym starostą został Henryk Cholewa, następnie Henryk Gański10, a na siedzibę starostwa wyznaczono lokale w budynku „Zajazdu Mustang”, który niespodziewanie spłonął w nocy z 12 na 13 czerwca 1999 roku.11

8 Herb Powiatu na polu czerwonym gryf wspięty srebrny (biały) z żółtym dziobem i takimiż szponami; nad pasem falowanym błękitnym w podstawie Uchwała Rady Powiatu Łęczyńskiego nr XXX/172/2001 z dnia 19 grudnia 2001 roku w sprawie ustanowienia herbu, flagi, sztandaru oraz pieczęci Powiatu Łęczyńskiego.

9 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (tj. DzU z 2020 r. poz. 920 z późn. zm.); rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów (DzU z 1998 r. nr 103, poz. 652)

10 Uchwałą nr II/5/98 Rady Powiatu w Łęcznej z dnia 12 listopada 1998 roku, na Starostę Powiatu Łęczyńskiego wybrany został Pan Henryk Cholewa, Uchwałą nr V/17/98 Rady Powiatu w Łęcznej z dnia 30 grudnia 1998 roku, na Starostę Powiatu Łęczyńskiego wybrany został Pan Henryk Gański. Starostowie łęczyńscy kolejnych kadencji Krzysztof Niewiadomski (2018–); Roman Cholewa (2014–2018); Adam Niwiński (2010–2014); Adam Niwiński (2006–2010); Piotr Winiarski (2002–2006); Henryk Gański (1998–2002). https://powiatleczynski.pl/wladze/zarzad-powiatu/

11 E. Misiewicz, Fotoreportaż. Łuny nad Łęczną, „Merkuriusz Łęczyński” 1999 r., nr 12, s. 26–31.

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Powiat łęczyński położony jest w centralnej części województwa lubelskiego. Stanowi część Lubelskiego Obszaru Metropolitalnego. Stolicą powiatu jest miasto Łęczna, położone w odległości ok. 25 km od stolicy województwa – Lublina, 55 km od wschodniej granicy państwa i ok. 15 km od Świdnika, gdzie znajduje się Port Lotniczy Lublin. Graniczy z następującymi powiatami: lubelskim, lubartowskim, parczewskim, włodawskim, chełmskim i świdnickim. Powierzchnia powiatu łęczyńskiego to 63 664 ha (637 km2). Według stanu na dzień 31.12.2021 r. powiat zamieszkiwało 57 053 osób, a gęstość zaludnienia kształtowała się na poziomie 90 osób na km2, co jest wartością nieco większą niż średnia wojewódzka (85 osób na km2). Blisko 33% ludności (19 tys.) mieszka w Łęcznej, stolicy powiatu i jedynym mieście na jego obszarze. W skład powiatu wchodzi 6 jednostek szczebla gminnego. Północną część powiatu zajmuje gmina Spiczyn oraz gmina Ludwin. Na południe od gminy Ludwin leży gmina Puchaczów. Dalej na południe leży gmina Milejów, najdalej wysuniętą na wschód jest gmina Cyców12.

Przez powiat łęczyński przebiega kilka dróg tranzytowych. Jedną z nich jest wojewódzka trasa nr 82 z Lublina do Włodawy przez Łęczną i Cyców. Z wymienionej drogi wojewódzkiej odgałęzia się droga wiodąca na południe w stronę Milejowa oraz na północ w stronę Ludwina i później przez Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie. Ważną rolę pełni droga nr 829 pomiędzy Łęczną a Lubartowem – biegnie ona równolegle do Wieprza. Uzupełnieniem sieci ważniejszych dróg jest trakt nr 813 z Łęcznej do Ostrowa Lubelskiego.13 Część południowa powiatu obejmująca gminę Milejów znajduje się w Obniżeniu Dorohuskim. Jest to teren bagienno-torfowiskowy z licznymi rozlewiskami i podmokłymi łąkami. Wschodnia część powiatu leży w obrębie Pagórków Chełmskich. Tu położone są częściowo gmina Puchaczów i Cyców. W kierunku północnym znajdują się tereny równinne i bagienne Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Na tym terenie leży część gminy Ludwin, zachodnią część powiatu obejmuje Równina Łuszczowska, w której położone są częściowo gminy: Spiczyn i Łęczna.

Główną atrakcją przyrodniczą i rekreacyjną powiatu jest Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie, stanowiące część objętego patronatem UNESCO Transgranicznego Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”. Na tym terenie utworzono Nadwieprzański Park Krajobrazowy oraz Park Krajobrazowy „Pojezierze Łęczyńskie”, a w bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się Poleski Park Narodowy. Znajdziemy tu także wiele zabytków, miejsc pamięci i stanowisk archeologicznych.

I. Miasto i gmina Łęczna

Ogólna charakterystyka

Łęczna14 położona jest w centrum województwa lubelskiego w odległości około 25 km od jego stolicy – Lublina. Historyczna część miasta usytuowana jest na wysokiej skarpie, w widłach rzek Wieprza i Świnki na wysokości 170 m n.p.m. Łęczna jest gminą o charakterze miejsko-wiejskim. Graniczy z gminami: Puchaczów, Spiczyn, Ludwin, Wólka, Milejów i Mełgiew. Zlokalizowane na pograniczu dwu odrębnych regionów geograficznych: na południowo-zachodnim krańcu Polesia Lubelskiego oraz na północno-wschodniej krawędzi Wyżyny Lubelskiej, w części noszącej nazwę Płaskowyżu Łuszczowskiego, stanowiące bramę wjazdową na Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie. Teren gminy wyróżnia się wysokimi walorami krajobrazowymi i przyrodniczymi. Znaczne jej obszary objęte są ochroną; 20 proc. znajduje się w strefie Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego (NPK), a dalsze 30 proc. stanowi otulina Parku. W granicach gminy znajduje się tzw. łęczyński przełom Wieprza, najbardziej malowniczy odcinek NPK, uznawany za jeden z najpiękniejszych zakątków krajobrazowych Lubelszczyzny. Łęczna jest siedzibą powiatu łęczyńskiego, zajmuje powierzchnię 75,14 km2 i podzielona jest na jednostki pomocnicze gminy jakimi są sołectwa i osiedla. Sołectwami są następujące wsie: Ciechanki Krzesimowskie, Ciechanki Łęczyńskie, Karolin, Leopoldów, Łuszczów-Kolonia, Nowogród, Piotrówek Drugi, Podzamcze, Rossosz, Stara Wieś, Stara Wieś-Kolonia, Stara Wieś-Stasin, Trębaczów, Witaniów, Zakrzów, Zofiówka. W skład osiedli wchodzą: Osiedle Bobrowniki, Osiedle Kolonia Trębaczów, Osiedle Niepodległości, Osiedle Samsonowicza, Osiedle Stare Miasto, Osiedle Słoneczne. Gminę zamieszkuje 22 998 mieszkańców, z tego w mieście mieszka 18 519 (81%), a na terenach wiejskich 4 479 osób (19%).15

Dziedzictwo kulturowe

Na terenie gminy i miasta Łęczna znajdują się następujące zabytki wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego:16

1. zespół urbanistyczny miasta Łęczna z trzema rynkami, siecią ulic, skalą zabudowy miejskiej, pozostałościami zamku, ogólną sylwetą miasta z dominantą kościoła i bożnicy (nr rejestru A/637);

2. obszar dawnego zespołu dworskiego Podzamcze (nr rej. A/637);

3. dolina rzeki Wieprz na odcinku „Przełomu” od Ciechanek do Witaniowa, wraz ze skarpami i zboczami okalającymi oraz fragmentem płaskowyżu wsi Trębaczów (nr rej. A/864);

14 Nazwę miasta należy według S. Warchoła wiązać z wyrazem łąka, co oznaczało pierwotnie nizina najczęściej nad skrętem rzecznym, a Łęczna istotnie leży na obszarze nizinnym, w dodatku nad rzeką Wieprzem, zob.: S. Warchoł, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964, s. 75.

15 Baza Danych Lokalnych GUS (dane wg. 30 VI 2021 r.)

16 Obwieszczenie nr 1/2022 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie z dnia 28 lutego 2022 r. w sprawie wykazu zabytków wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa lubelskiego i do rejestru zabytków archeologicznych województwa lubelskiego (Dz. Urz. Woj. Lub. z 2 marca 2022 r. poz. 1049).

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

4. dawna bożnica z wystrojem architektonicznym (w tym bima i szafa na rodały), otaczający budynek niezabudowany teren (nr rej. A/444, ul. Bożnicza 17);

5. część północna cmentarza parafialnego rzymskokatolickiego, wraz z jego ogrodzeniem oraz 41 nagrobkami (nr rej. A/944, ul. Jana Pawła II);

6. budynek dawnego ratusza (nr rej. A/406, Plac Kościuszki 28);

7. kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny z wyposażeniem w zabytki ruchome, dzwonnica, ogrodzenie, drzewostan w gran. cmentarza kościelnego, dawna plebania z klombem, pompą żeliwną, pozostałością ogrodzenia od strony placu kościelnego i drzewostanem przed budynkiem, dawna mansjonaria, w granicach murów zewnętrznych (A/97, ul. Świętoduska 2,3);

Zabytki nieruchome ujęte w wojewódzkiej ewidencji – nie wpisane do rejestru zabytków woj. lubelskiego wskazane do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków17:

1. Łęczna, ul. Litewska 14 – dwór w zespole dworsko-parkowym;

2. Łęczna, ul. Litewska 14a – oficyna w zespole dworsko-parkowym;

3. Łęczna, ul. Podzamcze 2 – spichlerz w zespole folwarcznym na Podzamczu; 4. Łęczna, ul. Świętoduska – kapliczka przykościelna Matki Boskiej Apokaliptycznej; 5. Łęczna, ul. Świętoduska – kapliczka przykościelna Chrystusa Zmartwychwstałego; 6. Łęczna, ul. Świętoduska – cmentarz przykościelny;

7. Łęczna, ul. Bożnicza 21 – szkoła żydowska;

8. Łęczna, ul. Jagiełki 4 – młyn elektryczny (dawny wodny);

9. Łęczna, ul. Krasnystawska 4–6 – dom (podcieniowy);

10. Łęczna, ul. Litewska 4 – dom;

11. Łęczna, ul. 3 Maja 24 – spichlerz;

12. Łęczna, ul. 3 Maja 26 – dom (d. zajazd);

13. Łęczna, ul. 3 Maja 31 – dom;

14. Łęczna, ul. 3 Maja 37 – dom;

15. Łęczna, Pl. Kanałowy 16 – dom;

16. Łęczna, Pl. Kanałowy 18 – dom;

17. Łęczna, Pl. Kanałowy 26 – dom (dawny zajazd);

18. Łęczna, Rynek II/2 – kamienica;

19. Łęczna, ul. Pasternik – cmentarz żydowski;

20. Stara Wieś – zespół gorzelni folwarcznej (budynek gorzelni, budynek magazynu spirytusu, schody kręte żeliwne w aparatowni gorzelni, silnik i pompa parowa w aparatowni gorzelni).

17 Wykaz zabytków nieruchomych ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków, https://wkz.lublin.pl/wykazy

II. Gmina Cyców

Ogólna charakterystyka

Gmina Cyców zajmuje powierzchnię 14 791 ha. Od północy sąsiaduje z gminą Urszulin, od wschodu z gminą Wierzbica, od południa z gminą Siedliszcze, od zachodu z gminą Puchaczów.

Gęstość zaludnienia na terenie Gminy Cyców wynosi 51 os/km². W jej skład wchodzą następujące miejscowości: Adamów, Barki, Bekiesza, Biesiadki, Cyców, Cyców-Kolonia Druga, Garbatówka, Garbatówka-Kolonia, Głębokie, Janowica, Kopina, Ludwinów, Malinówka, Małków, Nowy Stręczyn, Ostrówek Podyski, Podgłębokie, Sewerynów, Stary Stręczyn, Stawek, Stefanów, Szczupak, Świerszczów, Świerszczów-Kolonia, Wólka Cycowska, Wólka Nadrybska, Zagórze, Zaróbka, Zosin.

Dziedzictwo kulturowe

Na terenie gminy Cyców znajdują się następujące zabytki wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego18:

1. dawna cerkiew parafialna greckokatolicka, obecnie kościół rzymskokatolicki. pw. Opieki św. Józefa Oblubieńca NMP z wyposażeniem wnętrza, dzwonnica – w granicach cmentarza kościelnego, figura Matki Boskiej (Cyców, nr rej. A/639);

2. dawny dom modlitwy, następnie kościół ewangelicki (Cyców, nr rej. A/1681);

3. zespół dworsko-parkowy: park, dawne ogrody, pozostałości sadu, układ wodny (Garbatówka Kolonia, nr rej. A/697)

Zabytki nieruchome ujęte w wojewódzkiej ewidencji – nie wpisane do rejestru zabytków woj. lubelskiego wskazane do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków:19

1. Barki – cmentarz wojenny z I wojny światowej;

2. Bekiesza – cmentarz ewangelicki;

3. Cyców – cmentarz parafialny;

4. Cyców – cmentarz (dawny ewangelicki); 5. Cyców – cmentarz (żydowski); 6. Cyców – cmentarz wojenny z I wojny światowej; 7. Cyców – cmentarz prawosławny; 8. Cyców – kościół ewangelicki, ob. Dom; 9. Cyców, ul. Kościelna 13 – dom mieszkalny; 10. Cyców – dom mieszkalny (pastora); 11. Garbatówka – szkoła; 12. Garbatówka – szkoła; 13. Janowica – cmentarz ewangelicki; 14. Ludwinów – cmentarz ewangelicki; 15. Malinówka – cmentarz ewangelicki;

18 Obwieszczenie nr 1/2022 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie, dz. cyt.

19 Wykaz zabytków nieruchomych ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków, https://wkz.lublin.pl/wykazy

16. Malinówka 63 – cmentarz ewangelicki;

17. Stefanów – cmentarz ewangelicki;

18. Świerszczów – cmentarz parafialny;

19. Świerszczów – cmentarz wojenny z I wojny światowej;

20. Zaróbka – cmentarz ewangelicki.

Gmina Cyców położona jest w regionie o wyjątkowych wartościach przyrodniczych z torfowiskami, trzęsawiskami, jeziorami, rozległymi, zielonymi łąkami oraz harmonijnie wpisanymi w krajobraz wioskami z kościołami, cerkwiami, przydrożnymi krzyżami. Ogólnie na obszarze gminy Cyców pod opieką konserwatorską znajduje się 315 domów, 26 stodół, 29 obór, 1 chlew, 8 spichlerzy, 2 budynki gospodarcze. Ponadto zidentyfikowano tu 766 stanowisk archeologicznych, w których odnaleziono przedmioty pochodzące z epok od paleolitu do żelaza. Przez teren gminy przebiegają szlaki tematyczne: przenikania kultur, pamiątek kultury żydowskiej, historyczny, przyrodniczy, architektury sakralnej.

III. Gmina Ludwin

Ogólna charakterystyka

Gmina położna jest w północno-wschodniej części województwa lubelskiego, na północ od Łęcznej. Gmina obejmuje obszar 12 206 ha, który zamieszkuje 569120 osób w 21 sołectwach: Czarny Las, Dąbrowa, Dratów, Dratów Kolonia, Grądy, Jagodno, Kaniwola, Kobyłki, Kocia Góra, Krzczeń, Ludwin, Ludwin Kolonia, Piaseczno, Rogoźno, Rozpłucie Pierwsze, Rozpłucie Drugie, Radzic Stary, Uciekajka, Zezulin Drugi, Zezulin Niższy, Zezulin Pierwszy.

Obszar gminy w większości rozpościera się w obrębie Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, dominują tereny podmokłe, torfowiska, jeziora i niewielkie kompleksy leśne; jedynie zachodni skraj gminy, należący do Równiny Łuszczowskiej, stanowią lekko pofałdowane tereny rolnicze. Przez środek gminy, w kierunku północ-południe, przebiega kanał Wieprz-Krzna.

Walory przyrodniczo-krajobrazowe gminy Ludwin powodują, że aż 67% jej obszaru objęto różnymi formami ochrony. Rejon miejscowości Jagodno wchodzi w skład Poleskiego Parku Narodowego, natomiast północna część gminy leży w granicach Parku Krajobrazowego Pojezierze Łęczyńskie i jego otuliny. Teren gminy jest równinny z duża ilością bagien, torfowisk, jezior jak również lasów, na których można zetknąć się z bardzo bogatą fauną jak i florą.

Dziedzictwo kulturowe

Na terenie gminy Ludwin znajdują się następujące zabytki wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego21:

1. cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja, z otaczającym drzewostanem i aleją dojazdową (Dratów, nr rej. A/986);

2. cmentarz prawosławny (Dratów, nr rej. A/1642);

3. zespół dworsko-parkowy: dwór, dwa budynki gospodarcze (spichlerz i obora), park (Kaniwola, nr rej. A/987).

Zabytki nieruchome ujęte w wojewódzkiej ewidencji – nie wpisane do rejestru zabytków woj. lubelskiego wskazane do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków:22

1. Dratów – dawna „popówka”;

2. Dratów – cmentarz prawosławny „stary”;

3. Dratów – cmentarz prawosławny „nowy”;

4. Dratów – cmentarz wojenny z I wojny światowej;

5. Dratów – obelisk upamiętniający poległych członków Polskiej Organizacji Wojskowej;

6. Jagodno – cmentarz wojenny z I wojny światowej;

7. Kobyłki – cmentarz wojenny z I wojny światowej;

20 Raport o stanie gminy Ludwin za 2021 r., s. 11.

21 Obwieszczenie nr 1/2022 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie, dz. cyt

22 Wykaz zabytków nieruchomych ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków, https://wkz.lublin.pl/wykazy

8. Ludwin – zespół dworski; 9. Ludwin nr 4 i 5 – dwór, obecnie budynek mieszkalny

10. Ludwin – budynek urzędu gminy; 11. Rogoźno – cmentarz parafialny;

12. Rozpłucie – cmentarz kolonistów niemieckich;

13. Rozpłucie I, nr 18 – budynek mieszkalny, obecnie mieszkalny;

14. Zezulin – cmentarz kolonistów niemieckich;

15. Zezulin – cmentarz wojenny z I wojny światowej (nieistniejący).

IV. Gmina Milejów

Ogólna charakterystyka

Gmina Milejów położona jest w centralnej części województwa, w niedalekiej odległości około 35 km od centrum stolicy województwa lubelskiego – miasta Lublina i 12 km od miasta powiatowego – Łęczna. Przez teren Gminy przebiega droga wojewódzka nr 829 (o relacji Łucka–Łęczna–Biskupice). W pobliżu Gminy przebiegają drogi krajowe Nr 82, S12 i S17. Przez obszar gminy (od miejscowości Łysołaje-Kolonia do miejscowości Starościce) przebiega linia kolejowa Lublin–Chełm. Druga linia kolejowa biegnąca od Jaszczowa do kopalni węgla kamiennego w Bogdance przeznaczona jest do ruchu towarowego. W miejscowości Jaszczów umiejscowiona jest węzłowa stacja kolejowa dla ruchu pasażerskiego i towarowego. Terytorium gminy obejmuje obszar 115,7 km2, co stanowi 0,46% powierzchni woj. lubelskiego oraz 18,16% powierzchni powiatu łęczyńskiego. Jednostkami pomocniczymi Gminy są sołectwa: Antoniów, Antoniów-Kolonia, Białka, Białka-Kolonia, Cyganka, Dabrowa, Górne, Jaszczów, Jaszczów-Kolonia, Kajetanówka, Klarów, Łańcuchów, Łysołaje, Łysołaje-Kolonia, Maryniów, Milejów, Milejów-Osada, Ostrówek-Kolonia, Popławy, Starościce Wólka Bielecka, Wólka Łańcuchowska, Zalesie, Zgniła Struga. Zgodnie z danymi Ewidencji Ludności w Urzędzie Gminy Milejów na dzień 31-12-2021r. zameldowanych było 8 791 osób.

Dziedzictwo kulturowe

Na terenie gminy Milejów znajdują się następujące zabytki wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego:23

1. zespół kościelny: kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela wraz z polichromią wnętrza i zabytkami ruchomymi, ogrodzenie cmentarza kościelnego z bramką, dwie dzwonnice, drzewostan w obrębie cmentarza kościelnego (Łańcuchów, nr rej. A/593);

2. cmentarz z I wojny świat. wraz z zabytkowym drzewostanem (Łańcuchów, nr rej. A/1087);

3. zespół dworski: dwór, dawna kuchnia dworska, kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena, park, w gran. ogrodzonego terenu przylegającego do koryta rzeki Wieprz (Łańcuchów, nr rej. A/594);

4. zespół pałacowo-parkowy: pałac, kaplica, brama wjazdowa, kordegarda, park z układem wodnym i drzewostanem (Łysołaje Kolonia A/730).

Zabytki nieruchome ujęte w wojewódzkiej ewidencji – nie wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego wskazane do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków:24

1. Białka – mogiła (partyzantów) 1945 r.;

2. Łańcuchów – cmentarz przykościelny;

3. Łańcuchów – cmentarz parafialny;

23 Obwieszczenie nr 1/2022 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie, dz. cyt.

24 Wykaz zabytków nieruchomych ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków, https://wkz.lublin.pl/wykazy

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie

4. Jaszczów – kapliczka przydrożna; 5. Jaszczów – zespół poariański architektoniczno-krajobrazowym; 6. Jaszczów – zbór ariański w zespole poariańskim architektonicznym-krajobrazowym; 7. Jaszczów (Popławy) – budynek dworca kolejowego stacji; 8. Łysołaje – murowana figura w kształcie kolumny z poł. XVIII w.; 9. Łysołaje – zespół folwarczny; 10. Łysołaje – gorzelnia w zespole folwarcznym; 11. Łysołaje – cmentarz wojenny z I wojny światowej; 12. Maryniów – cmentarz wojenny z I wojny światowej; 13. Milejów – cmentarz parafialny; 14. Milejów – gorzelnia w dawnym zespole dworsko-parkowym; 15. Milejów – magazyn gorzelni w dawnym zespole dworsko-parkowym; 16. Milejów – pozostałości zespołu dworsko-parkowego; 17. Zalesie – cmentarz wojenny z I wojny światowej.

V. Gmina Puchaczów

Ogólna charakterystyka

Gmina Puchaczów położona jest w centralnej części powiatu łęczyńskiego, w obrębie dwóch jednostek fizjograficznych: Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego i Równiny Dorohuskiej. Liczy obecnie 4942 mieszkańców i zajmuje powierzchnię 91,7 km². Gminę stanowi 17 sołectw: Albertów, Bogdanka, Brzeziny, Ciechanki, Kol. Ciechanki, Nadrybie Wieś, Nadrybie Dwór, Nadrybie Ukaz, Jasieniec, Ostrówek, Puchaczów, Szpica, Stara Wieś, Kol. Turowola, Turowola, Wesołówka i Zawadów.

Dziedzictwo kulturowe

Na terenie gminy Puchaczów znajdują się następujące zabytki wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego25

1. zespół dworsko-parkowy: dwór, park ze stawem i drzewostanem (Ciechanki, nr rej. A/732);

2. kościół paraf. pw. Wniebowzięcia NMP z wystrojem architektoniczno – rzeźbiarskim i wyposażeniem w zabytki ruchome, ogrodzenie cmentarza kościelnego z 4 kapliczkami i bramką (z metalowymi kratami), dzwonnica, drzewostan w obrębie cmentarza kościelnego, aleja prowadząca z Rynku na cmentarz kościelny, stara plebania Puchaczów, ul. Rynek 19, nr rej. A/609);

Zabytki nieruchome ujęte w wojewódzkiej ewidencji – nie wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego wskazane do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków:26

1. Ciechanki Łańcuchowskie – dawna stodoła (obecnie magazyn) w zespole dworskim;

2. Ciechanki Łańcuchowskie – dawna stodoła (obecnie magazyn) w zespole dworskim;

3. Ciechanki Łańcuchowskie – dawny magazyn zbożowy (ob. budynek przemysłowy) w zespole dworskim;

4. Ciechanki Łańcuchowskie – mogiła z I wojny światowej;

5. Jasieniec Kolonia – cmentarz wojenny z I wojny światowej;

6. Nadrybie Wieś – cmentarz kolonistów niemieckich;

7. Puchaczów – cmentarz parafialny;

8. Puchaczów – cmentarz przykościelny; 9. Puchaczów (rynek) – figura w kształcie słupa (XVIII w.);

10. Puchaczów – figura Jana Nepomucena.

25 Obwieszczenie nr 1/2022 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie…, dz. cyt. 26 Wykaz zabytków nieruchomych ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków, https://wkz.lublin.pl/wykazy

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

VI. Gmina Spiczyn

Ogólna charakterystyka

Gmina Spiczyn leży w zachodniej części Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, przy ujściu Bystrzycy do Wieprza. Część jej obszaru wchodzi w skład Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego, usytuowanego w malowniczej dolinie meandrującego Wieprza. Obszary chronione, czyli Park i otulina Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego stanowią 32% obszaru gminy. Powierzchnia gminy zajmuje 83 km², zamieszkuje ją 5260 osób w 13 wsiach: Charlęż, Januszówka, Jawidz, Kijany, Ludwików, Radzic Nowy, Spiczyn, Stawek, Stoczek, Wólka Nowa, Zawieprzyce, Zawieprzyce Kol. oraz Ziółków.

Dziedzictwo kulturowe

Na terenie gminy Spiczyn znajdują się następujące zabytki wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego27

1. pałac i park (Kijany, nr rej. A/759);

2. kościół parafialny pw. św. Anny wraz z dekoracją i wyposażeniem w zabytki ruchome, ogrodzenie cmentarza kościelnego, dzwonnica, drzewostan w obrębie cmentarza kościelnego (Kijany, nr rej. A/581);

3. cmentarz rzymskokatolicki (Kijany, nr rej. A/581);

4. zespół pałacowo-parkowy: ruiny pałacu wraz z murem oporowym, lamus, kaplica pw. św. Antoniego, z polichromiami wnętrza, wystrojem i wyposażeniem, oficyna dworska, stajnie, oranżeria, brama wjazdowa, krzyż z kopcem, park i zieleń w obrębie skarpy wzgórza (Zawieprzyce, nr rej. A/458).

Zabytki nieruchome ujęte w wojewódzkiej ewidencji – nie wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego wskazane do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków:28 1. Charlęż – Cmentarz wojenny z I wojny światowej;

Jawidz – kapliczka;

Jawidz – kapliczka;

Jawidz 8 – gorzelnia w dawnym zespole folwarcznym;

Jawidz 8 – magazyn spirytusu w dawnym zespole folwarcznym; 6. Kijany – cmentarz przykościelny;

Kijany – mogiła poległych w I wojnie światowej;

Spiczyn – kapliczka;

Spiczyn – kapliczka; 10. Spiczyn – budynek urzędu gminy; 11. Zawieprzyce – cmentarz wojenny z I wojny światowej.

27 Obwieszczenie nr 1/2022 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie…, dz. cyt.

28 Wykaz zabytków nieruchomych ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków, https://wkz.lublin.pl/wykazy

Łęczna29

29 Herbem miasta jest czarny dzik ze srebrnymi kłami w polu czerwonym nawiązujący do XVI w. pieczęci wyobrażającej dzika idącego w lewo, bez tarczy i z napisem w otoku Sigillum Consulum Leczniensi M. Gumowski, Pieczęcie i herby miejscowości województwa lubelskiego, Lublin 1959, s. 60; Uchwała nr XXIII/181/96 Rady Miejskiej w Łęcznej z dnia 28 lutego 1996 r. w sprawie znaków miasta.

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Miejsca pamięci na terenie miasta i gminy Łęczna

Mogiła powstańców styczniowych

Fot. J. Piekarz, Łęczna cmentarz parafialny ul. Jana Pawła II

napis: Powstańcy Styczniowi 1863-1864/ Dowódca oddziału/ ppłk Bogusław Eitmanowicz/30 lat 38/, poległ 6.01.1864 r. w bitwie pod Jedlanką/ Wincenty Buliński lat 22/ Józef Kurek lat 21/ Paweł Łaniuk lat 19/ Iwaszkiewicz lat 22/ Karol Janisz lat 20/ Aleksander Płodowski lat 18/ Marceli Farsztaj lat 45/ Bernard Iwaszkiewicz lat 23/ Adam Blejszmit lat 20/ Andrzej Wójcik lat 30/ Oraz siedmiu nieznanych/ Oddali Życie za Wolną i Niepodległą Polskę/

Grób wojenny z okresu I wojny światowej

Fot. J. Piekarz, Łęczna cmentarz parafialny ul. Jana Pawła II

inskrypcja: Nieznani/ Żołnierze Polscy/ Polegli na Polu Chwały/ w 1918 r./ Cześć ich pamięci/

30 Bogusław Montwiłł Ejtminowicz, Litwin z pochodzenia (ur. w  1830 roku – zm. 6 stycznia 1864 roku pod Uścimowem) – służący w rosyjskim wojsku w randze kapitana, naczelnik wojenny powiatu sokólskiego, dowódca partii w  powstaniu styczniowym Zaskoczony pod Uścimowem (pod laskiem Jedlanka) nagłym atakiem rosyjskich dragonów, osobiście osłaniał odwrót swojej piechoty. Zginął, według jednej z wersji – rażony pałaszem, wedle innej – sam odebrał sobie życie. Po śmierci został pochowany w Łęcznej Jego ciało przewiózł i osobiście zlecił pochówek w Łęcznej mjr Buchner dowódca carski. Miejsce śmierci podpułkownika Ejtminowicza został odnalezione w 2008 roku przez redaktora Adama Sikorskiego z programu „Było, nie minęło” Dnia 3 października 2009 r. odsłonięto pomnik z napisami w języku polskim i litewskim. Zob. E. Leśniewska, Ciekawostki historyczne, „Merkuriusz Łęczyński” 1988, nr 4, s. 27; P. Winiarski, Od Bogdanowicza do Ejtminowicza. Z dziejów powstania styczniowego w Łęcznej i okolicy [w:] Studia Łęczyńskie t. 2–3, Łęczna 2010–2011, s. 109–164.

Miejsca pamięci na terenie miasta i gminy Łęczna

Grób wojenny z okresu II wojny światowej

Fot. J. Piekarz, Łęczna cmentarz parafialny ul. Jana Pawła II

napis: Eugeniusz/ Kowalski/ z Warszawy/ 21 IX 1939/ nieznany żołnierz polski 21-IX 1939/ Cześć ich pamięci/ Na/ polu chwały/ 1939/1945/1939/ Eugeniusz/ Żabicki/ Kpt. D-ca 1PP/ 21 /X 1939/ Nieznany żołnierz polski/ 28-IX-1939/ Cześć ich pamięci/31

Grób wojenny z okresu II wojny światowej

https://leczna.grobonet.com Łęczna cmentarz parafialny ul. Jana Pawła II

napis: Zginęli za Polskę/ w latach 1940–1945/ Iwanicki Jerzy/ Sczyżewski Aleksander/ Rewudzki Józef/ Konopko Ryszard/ Zakrzewski Jan/ Denis Roman/ Pokój Ich Duszom32

Pomnik bł. ks. Jerzego Popiełuszki

Fot. J. Piekarz, Łęczna Aleja Matki Boskiej Fatimskiej

Pomnik upamiętnia najważniejsze daty i związane z nimi wydarzenia z historii Polski: 966/ 1966/ Konfederacja Barska 1768–1772/ Powstanie Kościuszkowskie 1794/ Powstanie Listopadowe 1830–1831/ Powstanie Styczniowe 1863–1864/ Odzyskanie Niepodległości 1918/ Cud nad Wisłą 1920/ Kampania Wrześniowa 1939/ Mord Katyński 1940/ Powstanie Warszawskie 1944/ Wystąpienia Robotników w Poznaniu 1956/ Wydarzenia Robotników na Wybrzeżu 1970/ Protesty w Radomiu i Ursusie/ Lubelski Lipiec 1980/ Powstanie „Solidarności”/ Stan Wojenny 1981/ Upadek Ko-

31 Stefan Żabicki, kapitan WP (ur. 20 sierpnia 1895 r. w Augustowie), s. Józefa i Elżbiety z Malickich, dowodził 100 osobowym oddziałem i grupa mieszkańców w bitwie o most na rzece Wieprz w Łęcznej 20 września 1939 r. został ciężko ranny i przewieziony do szpitala polowego w kamienicy Dylewskich przy ulicy Lubelskiej 8, gdzie w nocy zmarł. Pochowany w zbiorowej mogile, obok ppor. Eugeniusza Zabłockiego i trzech innych żołnierzy na łęczyńskim cmentarzu parafialnym, zob. M. Bogusz, Kpt. Stefan Józef Żabicki – „oficer bez zarzutu”, „Merkuriusz Łęczyński” 2019, nr 32, s. 22–24.

32 Jerzy Iwanicki (ur. w Łęcznej 26 marca 1922 zm. w Oświęcimiu 18 marca 1942 r. ) s. Jana, pierwszy drużynowy powstałej w 1933 r. drużyny harcerskiej im. Zawiszy Czarnego, podczas II WŚ członek Szarych Szeregów, aresztowany w 1941 r., 30 lipca trafił do KL Auschwitz (nr obozowy 19457); Ryszard Konopka (1923–1945) s. Bronisława, należał od 1942 r. do NSZ, w sierpniu 1944 r. został zmobilizowany i służył w I Armii LWP, poległ 9 II 1945 r. w walkach o Wał Pomorski; E. Misiewicz, P. Brodzisz, Łęcznianie, Łęczna 2009, s. 109–113.

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

munizmu 1989/ 1978/ 2005. W dolnej części monumentu umieszczono medalion z popiersiem ks. Jerzego Popiełuszki zdanie JP II, wypowiedziane 5 listopada 1984 r.: „Modlę się, aby z tej śmierci wyrosło dobro, tak jak z krzyża zmartwychwstanie”. Na lewym skrzydle cokołu wypisano: „Najważniejsze postulaty z 17 sierpnia 1980 r. 1. Akceptacja niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych… 2. Zagwarantowanie prawa do strajku oraz bezpieczeństwa strajkującym i osobom wspomagającym… 3. Przestrzegać zagwarantowanej w konstytucji PRL wolności słowa, druku, publikacji, a tym samym nie represjonować niezależnych wydawnictw… 21. Wprowadzić wszystkie wolne soboty od pracy…, zaś prawym dedykację: „W 25. rocznicę solidarnościowego zrywu narodu polskiego ku wolności na wieczną pamięć tamtych wydarzeń mieszkańcom Łęcznej pomnik ten ofiarowuje Komisja Międzyzakładowa NSZZ Solidarność Lubelski Węgiel Bogdanka S.A. Sierpień 2005/. 33

Tablica upamiętniający bitwę o most na rzece Wieprz

Fot. R. Dąbrowski, Łęczna ul. Braci Wójcickich34

napis: Łęcznianom – którzy zginęli lub cierpieli kaźnie za/ udział i pomoc żołnierzom polskim w bitwie/ o most na rz. Wieprz 20 IX 1939 r./ Konstanty Burlik/ Roman Denis/ Władysław Domaciuk/ Bronisław Konopka/ Jan Miksuła/ Wacław Niechaj/ Konstanty Pasecki/ Aleksander Strzyżewski/ Franciszek Wronowski/ Tadeusz Niedzielski/ Tadeusz Chorąży/ Ludwik Kot/ Zdzisław Więczkowski/ Stanisław Plechawski/ Marcin Sachar/ Piotr Trus/ Leon Wasilewicz/ Zygmunt Więczkowski/ Henryk Wróbel/ Oraz Innym Nieznanym/ Łęczna A.D. 2009/ Burmistrz i mieszkańcy Łęcznej/35

33 Pomnik usytuowany przy kościele św. Józefa Opiekuna Rodzin, wykonano z czarnego i brązowego marmuru w kształcie krzyża z przewieszoną stułą – wzorowany na krzyżu z papieskiej Mszy św. w 1979 r. na Placu Zwycięstwa w Warszawie, projektu Irminy Lisieckiej, a konsultantem historycznym był prof. Jan Skarbek z KUL-u, zob.: G. J. Pelica, Życie oddane w słusznej sprawie rodzi dobro, www.niedziela.pl

34 Bogdan Wójcicki ps. „Wójt”, w wieku 22 lat zginął na „rogatkach” Lublina w lutym 1944 r., Mirosław Wójcicki ps. „Blask” w wieku 21 lat zginął w lipcu 1944 r. pod Bychawą i Zbigniew Wójcicki ps. „Kula” zamordowany w wieku 18 lat przez UB i NKWD w Majdanie Siostrzytowskim, zob. E. Misiewicz, A. Kotliński, Z dziejów Łęczyńskich rodzin. Bracia Wójciccy, „Markuriusz Łęczyński” 1994, nr 7, s. 16–17.

35 Bitwa rozpoczęła się 20 września 1939 r. około godz. 1100, kiedy to stuosobowy oddział armii polskiej pod dowództwem kpt. Stefana Żabickiego przy udziale około 20 Łęcznian zatrzymał niemiecki atak 14 dywizji Wehrmachtu na most. Zginęło wówczas 11 żołnierzy niemieckich, wielu było rannych, a ponad 60 trafiło do niewoli. Poległo również pięciu żołnierzy polskich razem z dowódcą: ppor. Eugeniusz Zabłocki, oraz trzech szeregowców. Pięciu obrońców Niemcy rozstrzelali na Rurach Jezuickich (K. Burlik, R. Denis, K. Pasecki, A. Strzyżewski, F. Wronowski), W. Niechaja rozstrzelano 3.07.1940 r., T. Niedzielski przeżył obóz w Oświęcimiu, B. Konopka, W. Domaciuk i J. Mikula zmarli w więzieniu na Zamku Lubelskim, pozostałym udało się przeżyć, zob. E. Misiewicz, Rondo Łęczyńskich Bohaterów Września, „Merkuriusz Łęczyński” 2011, nr 24, s. 21–22; Tenże, W 80 rocznicę wybuchu wojny. Wrzesień 1939 roku w Łęcznej, „Merkuriusz Łęczyński” 2019, nr 33, s. 25–30

Miejsca pamięci na terenie miasta i gminy Łęczna

Tablica poświęcona Wacławowi Jawoszkowi

Fot. J. Piekarz, Łęczna ul. Krasnystawska

napis: por. Armii Krajowej/ Wacław/ Jawoszek/ ps. Łempo/36 1902–1980/ Nauczyciel Szkoły Powszechnej/ Komendant Placu w Okresie „Burzy”/ Sybirak/ Odznaczony Srebrnym/ Krzyżem Zasługi z Mieczami/ W hołdzie wychowankowie żołnierze AK i WiN/ społeczeństwo m. Łęczna/ 2002

Pomnik Tadeusza Kościuszki

Fot. R. Dąbrowski, Łęczna ul. Kościuszki

inskrypcja: Tadeuszowi/ Kościuszce/ Rodacy/ 1918 Decyzja o uczczeniu Tadeusza Kościuszki w Łęcznej zapadła 5 sierpnia 1917 r. Wtedy to z inicjatywy ówczesnego burmistrza Jankowskiego przemianowano plac, zwany Rynek I na plac Tadeusza Kościuszki i postanowiono postawić Naczelnikowi pomnik. Stanął on, wykonany z piaskowca, w 1918 r. przy nowo nazwanym Placu Kościuszki, przy dawnej szkole podstawowej, obecnie gmachu Urzędu Miasta.

36 Wacław Jawoszek – ur. 7.10.1902 r. – zm. 8.07.1980 r., pochowany w kwaterze wojskowej na Cmentarzu Wojennym w Warszawie, syn Jakuba (Jakóba) i Antoniny z d. Mateńko. Zob.: E. Misiewicz, Patroni naszych ulic. Wacław Jawoszek – pedagog, wychowawca młodzieży i patriota, „Merkuriusz Łęczyński” 2014, nr 27, s. 59–60.

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Pomnik Zdzisława Brońskiego ps. „Uskok”37

https://podziemiezbrojne.ipn.gov.pl/dokumenty/zalaczniki/222/222-392703_g.jpg

napis: kpt. Zdzisław Broński/ ps. „Uskok” lat 37/ Tu zginął śmiercią bohaterską 21.05.1949 r./ w bunkrze sztabu dowodzenia oddziałów/ partyzanckich Okręgu Lubelskiego Organizacji/ Wolność i Niezawisłość/ 1946–1949/ zbudowanym w gospodarstwie Lisowskich/ Zarząd Obszaru Wschodniego/

37 Zdzisław Broński ps. „Uskok” urodził się 24 grudnia 1912 r. w Radzicu Starym, w powiecie lubartowskim, jako syn rolników – Franciszka i Apolonii z Warchulskich. Po ukończeniu szkoły powszechnej oraz kilku klas gimnazjum w Lublinie, został powołany do służby wojskowej w 50 pp. we Włodzimierzu Wołyńskim, gdzie ukończył szkołę podoficerską. We wrześniu 1939 r. walczył jako dowódca plutonu ckm w 50 pułku piechoty 27. dywizji pancernej. W połowie września dostał się do niewoli niemieckiej, z której udało mu się uciec w październiku 1940 r. Po powrocie w rodzinne strony wstąpił do Polskiej Organizacji Zbrojnej „Racławice”, a następnie przeszedł do ZWZ. W czerwcu 1944 r. jego grupa została przydzielona do 27. Wołyńskiej Dywizji pancernej AK, a następnie w ramach akcji „Burza” weszła w skład 3 kompanii IV batalionu AK. „Uskokowi” powierzono komendanturę nad I Rejonem Obwodu AK Lubartów. Po wejściu Sowietów, powstaniu PKWN i utworzeniu Polski Ludowej Broński stanął na czele oddziału AK wchodzącego w skład Inspektoratu „Lublin”. Działał głównie w lasach parczewskich, zawieprzyckich i kozłowieckich.. W ostatnim okresie swojej działalności Zdzisław Broński ukrywał się w bunkrze w miejscowości Dąbrówka. Wydał go były podkomendny Franciszek Kasperek ps. Hardy, 21 maja 1949 r. grupa operacyjna MO, KBW i UB otoczyła kryjówkę Brońskiego, który popełnił samobójstwo wysadzając się granatem. Jego zwłoki załadowano na ciężarówkę i wywieziono do lubelskiego prosektorium na ul. Spokojnej. Miejsce pochówku kpt. Zdzisława Brońskiego do dziś pozostaje nieznane. W 57. rocznicę śmierci, w miejscu dawnego bunkra, ustawiono symboliczny krzyż wraz z płytą informacyjną, a w 1991 r. na cmentarzu w Kijanach wystawiono symboliczny pomnik bohatera. Zob. A. Piekarz, Zdzisław Broński „Zdzich”, „Kryza”, „Uskok” 1912–1949, Lublin 2019.

Cyców38

38 Herb: w czerwonym polu tarczy umieszczono dwie skrzyżowane ze sobą szable o srebrnych głowniach i złotych rękojeściach symbolizujące bitwę pod Cycowem z 16 sierpnia 1920 r. Pomiędzy sztychami, w głównej części tarczy umieszczono srebrne czółenko tkackie; Uchwała Rady Gminy Cyców nr IX/73/15 z dnia 30 grudnia 2015 roku w ustanowienia herbu, flagi, banneru, sztandaru, tablicy urzędowej z herbem gminy i pieczęci oraz zasad ich używania.

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Miejsca pamięci na terenie gminy Cyców

Cmentarz wojenny z I wojny światowej

Fot. R. Dąbrowski, Barki

Cmentarz zlokalizowany jest w niewielkim lesie około 200 m od drogi wojewódzkiej nr 838 Głębokie–Dorohucza–Trawniki–Fajsławice. Usytuowany na planie kwadratu ogrodzony żelazną siatką i otoczony zanikającym wałem. Na cmentarzu pochowano poległych w sierpniu 1915 r.: żołnierzy armii niemieckiej, między innymi z 45, 63, 145 i 146 pułku piechoty; 201, 203, 204, 205, 207, 208 rezerwowego pułku piechoty oraz 29 nieznanych żołnierzy armii rosyjskiej. W tylnej części cmentarza znajduje się powalony drewniany krzyż. Według Wykazu cmentarzy wojennych województwa lubelskiego 1924-1925 pochowani byli w 47 mogiłach ziemnych.39

39 Lista poległych: Ers.Res Fridrich Hütting J.R.146/4k.2.8.1915/ Ers.Res. Hermann Poock J.R.45/6k. 2.8.1915/ Musketier Oskar Knoblauch J.R.146/4k. 2.8.1915/ Musketier Wilhelm Martin J.R.145/4k.2.8.1915/ Hier Ruht 1 Deutsch. Held Vom J.R.146/4k. 1915/ 1 Deutsch Held 1915/ 1 Deutsch Held 1915/ 2 Deutsche Helden 1915/ Schütze Wilhelm Metzner M.G.K/J.R45 3.8.1915/ Wehrm. Bernhard Latermann J.R.45/7k. 1.8.1915/ Wehrm. Ludwig Petschulat J.R.45/3k.. 1.8.1915/ Wehrm. Otto Häusler J.R.45/4k. 1.8.1915/ Wehrm. Wilhelm Schareina J.R.146/4k. 1.8.1915/ Wehrm. Ewald Jochum J.R.45/6k. 2.8.1915/ Füsilier Max Graf G.Z.Z..1/12k.3.8.1915/ Ldstrm. Otto Lehmann R.J.R. 208/12k. 2.8.1915/ Ldstrm. Richard Lohr R.J.R. 208/12k. 2.8.1915/ Ldstrm. Paul Behrendt R.J.R. 208/12k.2.8.1915/ Ldstrm. Richard Rademacher R.J.R. 208/12k. 2.8.1915/ Reservist Paul Ziesler R.J.R. 208/8k. 2.8.1915/ Musketier Hermann Arndt J.R.145/1k. 1.8.1915/ Musketier Karl Poremba J.R.146/1k. 1.8.1915/ Musketier Heinrich Höhlein R.J.R.204/5k. 2.8.1915/ Untoffz. Emil Ast R.J.R. 205/7k. 2.8.1915/ Untoffz. Stanisl. Rutkowsky R.J.R.208/2k. 2.8.1915/ Untoffz. Jacob Krammel R.J.R.203/2k. 2.8.1915/ Untoffz. Werner Lemke R.J.R.207/11k. 4.8.1915/ Untoffz. Fritz Schierloh R.J.R. 207/12k. 2.8.1915/ Untoffz. Paul Stilla J.R.146/4k. 2.8.1915/ Untoffz. Emil Lubian J.R.45/8k.2.8.1915/ Grenadier Max Jäger R.J.R. 203/2k. 2.8.1915/ Grenadier Johann Niesar R.J.R. 203/7k. 2.8.1915/ Grenadier Josef Reinhard R.J.R. 205/2k. 2.8.1915/ Gefreiter Rudolf Moll R.A.R. 201/5 1.8.1915/ Musketier Alex Barowski J.R.45/11.8.1915/ Ldstrm. Karl Drafz J.R.45/1 2.8.1915/ Musketier Johann Wilhelm J.R.45/1 2.8.1915/ Ldstrm. ...Hard Heinrich ...Nft.Rgt.45/11 2.8.1915/ Ldstrm. Felix Behrend J.R.45/6 2.8.1915/ Ers.Res. Paul Garske J.R.45/7 2.8.1915/ Ldstrm. Fritz Moese J.R.45/8 2.8.1915/ Ldstrm. Josef Langkau Inft.Rgt.63/8 2.8.1915/ Zwei Russ. Krieger 1915/ Zwei Russ. Krieger 1915/ Zwei Russ. Krieger 1915/ Zwei Russ. Krieger 1915/ Drei Russ. Krieger 1915/ Drei Russ. Krieger 1915/ Drei Russ. Krieger 1915/ Drei Russ. Krieger 1915/ Drei Russ. Krieger 1915/ Drei Russ. Krieger 1915/ Drei Russ. Krieger 1915/ https://www.eksploratorzy.com.pl/viewtopic.php?p=142450 (dostęp: 05.11.2022 r.) APL, UWL, Wydz. Kom.-Bud, Wykaz cmentarzy wojennych województwa lubelskiego 1924–1925, sygn. 3202.

Miejsca pamięci na terenie gminy Cyców

Kapliczka

Fot. J. Bąk, Bekiesza

Napis: Tablica pamiątkowa/ Dnia 16 sierpnia 1920 roku/ przemaszerował przez Bekieszę/ Drugi Szwadron/ 7. Pułku Ułanów Lubelskich/ wykonując manewr oskrzydlający/ w kierunku na Wólkę Cycowską/ w zwycięskiej bitwie/ pod Cycowem/.

16 sierpnia, w czasie gdy pod Cycowem trwały poranne walki, z Rejowca wyruszyły tam na koncentrację 3. i 7. Pułki Ułanów z 4. Brygady Jazdy pod ogólnym dowództwem mjr. Cypriana Bystrama. Miały one dołączyć do 1. i 3. DP Legionów i wziąć udział w kontrofensywie znad Wieprza. Ułani dotarli w pobliże wsi Kulik nieopodal Cycowa, skąd wysłano na zwiad podjazd, który wziął do niewoli kilkunastu bolszewików. Dotarł również jeden z podoficerów z meldunkiem o trudnym położeniu dywizjonu. Z zeznań jeńców wynikało, że pod Cycowem stoi 172. brygada strzelców złożona z około dwóch tysięcy bagnetów i czterystu szabel. Polskie pułki kawalerii mogły skierować do walki niewiele ponad sześciuset ludzi, więc mjr Bystram postanowił […] uderzyć głównymi siłami (3-ci p. ułanów, dwa baony piechoty, wsparte artylerią) od południa wzdłuż szosy Trawniki–Cyców i wykonać pomocniczą akcję oskrzydlającą (7-my p. ułanów) wzdłuż rzeki Świnki z kierunku m. Bekiesza.40

Cmentarz wojenny z lat 1915–1920

Fot. R. Dąbrowski, Cyców ul. Lubelska

Inskrypcje:

1. W hołdzie/ poległym/ w zwycięskiej bitwie/ pod Cycowem 15–16 sierpnia 1920 r./

2. Pamięci żołnierzy/ 7 Pułku Ułanów Lubelskich/ 3 Pułku Ułanów Śląskich/ 2 Dywizjonu Artylerii Konnej/ i Łódzkiego Batalionu Etapowego/ V Lwowskiego/ Batalionu Etapowego/ poległych i zmarłych z ran/ w obronie niepodległości/ przed bolszewicka agresją/ spoczywających na cmentarzu/ wojennym w Cycowie/ i innych miejscach/ społeczeństwo gminy Cyców/ 16 VIII 2021 r.

3. Chwała/ Bohaterom/ wojny 1920 r.

40 Felieton Grzegorza Makusa. Bitwa pod Cycowem 16 sierpnia 1920 roku https://naszahistoria.pl/ (dostęp 13.11.2022 r.); https:// rok1920.muzeumwlodawa.pl/bitwa-pod-cycowem-1920-Bitwa pod Cycowem/ 1920 Z. Szpetko, Rozkaz brzmiał: Na godz. 16.30 naznaczam ofensywę na Cyców: 1 szw. 3-go Pułku wzdłuż rzeki Świnka, na skrajnym lewym skrzydle. Ze Stręczyna, wprost na Cyców 2 szwadrony 3. Puł. Uł. w konnym i pieszym szyku. 7 Puł. Uł. ze strony Kulik i wzdłuż rzeczki prawym skrzydłem, posuwając jeden szwadron dla głębokiego obejścia na Cyców ze strony wsi Bekiesza. Ja się znajduję na szosie na Trawniki, na południe od Głębokiego.

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Fot. J. Bąk

4. Ś.P./ rot. Aleksander/ Bieliński/ rot. Tadeusz/ Jakubski/ por. Marian/ Olechnowicz/ por. Michał/ Pochowski/ pchor. Henryk/ Suchodolski/ 8 Nieznanych/ Ułanów/ Polegli Na Polu Chwały/ w 1920 r. 41

Fot. J. Bąk

5. Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Cycowie powstał w sierpniu 1915 roku. Do czasów obecnych zachowała się kamienna stela, krzyże w kształcie pięciokąta z wyrastającym małym krzyżykiem, krzyże owalne z ramionami w kształcie jaskółczego ogona. Kolejnych pochówków na jego terenie dokonano po bitwie w wojnie polsko-bolszewickiej 42

Fot. R. Dąbrowski

41 Wśród 8 nieznanych ułanów czterech udało się ustalić, polegli: st. ułan Tomasz Charuk, st. ułan (ppor.?) Kazimierz Małynicz, kpr. Stefan Niepokojczycki i st. ułan Franciszek Konopka. https://www.eksploratorzy.com.pl/viewtopic.php?f=170&t=11565 (dostęp 8.11.2022 r.)

42 Lista poległych: Leutnant Friedrich Fieberg 3.Garde-Reg.Zu Fuss 10.Komp 4.8.1915/Ers.Res. Dietrich Sohn R.J.R.63/7k. 15.8.1915/Musketier Karl Strehlau J.R.../3k. 16.8.1915/Füsilier Wilhelm Burckhardt 3.G.R.Z.F.11k.. 6.8.1915/Grenadier August Minners 2.G.R.Z.F.3k. 16.8.1915/Ers.Res. Otto Oefner R.J.R.113/9k. 13.8.1915/

Miejsca pamięci na terenie gminy Cyców

Grób wojenny żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych z oddziału partyzanckiego „Boruty”43

Fot. J. Bąk, Cyców cmentarz parafialny ul. Chełmska

1. ppor. Stefan Brzuszek/ ps. „Boruta”/ d-ca oddz. part. NSZ/ 1917–1946/ plut. Władysław Waryszak ps. „Wujo” 1920–1946/ odznaczeni Krzyżami Narodowego/ Czynu Zbrojnego i Partyzanckim/ polegli w walce z UB 17.VIII.1946 r./ Cześć Ich Pamięci/ 2. Żołnierze/ Narodowych Sił Zbrojnych/ z oddziału partyzanckiego Boruty/ polegli w walce z NKWD i UB/ pomordowani w więzieniach i zmarli/ Henryk Bobrzyk „Kostek” 1923–1946/ Józef Bedlinski „Matros” 1928–1946/ Wacław Lis „Biały” 1918–1946/ Jan „Wolny” 1924–1946/ Stanisław „Korzeń” 1927–1953/ Stanisław Kuchcewicz „Wiktor” 1922–1953/ Nn „Ryś” 1946/ Nn „Lucyna” 1946/ Nn „Skała” 1946/ Klemens Stachal „Filip” 1921–1946/ Nn „Miesiąc” 1946/ Nn „Iskra” 1946/ Nn „Księżyc” 1946/ Władysław Walica „Barteń” 1928–1948/ Tadeusz Zienicki „Julek” 1925–1992/ Wanda Wolanin „Morwa” 1919–1987/ Eugeniusz Podstawka „Strumyk” 1927–1995/ Cześć Ich Pamięci/ Grób Antoniego Grygielskiego44

Fot. J. Bąk, Cyców cmentarz parafialny ul. Chełmska

napis: Ś.P./ Antoni Grygielski/ kapr. pol. Polskiej/ żył lat 26/ zm. śm. trag. 21.x.1943 r./ Cześć Jego Pamięci/

43 Stefan Brzuszek ps. „Boruta” ur. 31.08.1917 r. s. Antoniego i Bronisławy z domu Sawickiej. ukończył Centralną Szkołę Podoficerów Korpusu Ochrony Pogranicza w Osowcu. W ramach Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”, w oddziale KOP-u wziął udział w bitwie pod Kijanami. Po zakończeniu kampanii wrześniowej przedostał się do Lublina gdzie zaangażował się w działalność konspiracyjną. Od 1943 r. pracował w niemieckim szpitalu wojskowym., w 1944 r., otrzymał wezwanie do ludowego Wojska Polskiego jednak wstąpił do oddziału partyzanckiego NSZ, dowodzonego przez E. Walewskiego ps. „Zemsta”. Od stycznia do lutego 1946 r. kilkunastoosobowa grupa pod dowództwem „Boruty” przeprowadziła kilkanaście akcji rekwizycyjnych w obiektach spółdzielczych oraz przeciwko szerzącemu się na tym terenie bandytyzmowi. W lipcu 1946 r. rozpoczął on współpracę z oddziałem WiN, dowodzonym przez Leona Taraszkiewicza ps. „Jastrząb”. Zginął 17 sierpnia we wsi Chojeniec w gminie Siedliszcze pow. chełmski, zob. R. Wnuk, Lubelski Okręg AK DSZ i WiN 1944–1947, Warszawa 2000, s. 405.

44 Antoni Grygielski polski policjant który za niesienie pomocy ludności cywilnej podczas okupacji został rozstrzelany.

Mogiła Jana Sawicza

Fot. R. Dąbrowski, cmentarz prawosławny ul. Nowa

napis: Ś.P. Jan Sawicz/ 1833–1933/ uczestnik Powstania Styczniowego/ w 1863 r./ Pokój Jego Duszy/ Grób wzniesiony w 1933 r. na cmentarzu prawosławnym w Cycowie.

Stanisław Zieliński tak pisał o potyczce „Pod Cycowem Moskale otoczyli piechotę Ejtminowiczów z dwóch stron, lecz napadnięci z tyłu przez jazdę Wróblewskiego pierzchneli ze stratą 5 ludzi, których powstańcy pochowali, po stronie polskiej nie było strat”45

Fot. R. Dąbrowski, Cyców

Pomnik w kształcie kapliczki zwieńczonej krzyżem poświęcony bohaterom poległym w zwycięskiej bitwie polsko-bolszewickiej na polach Cycowa znajduje się przy ul. Kościelnej naprzeciw budynku urzędu gminy, przy którym mieści się szkoła nosząca imię 7 pułku piechoty ułanów

Inskrypcje:

1. Chwała/ bohaterom wojny/ polsko-bolszewickiej/ poległym/ w zwycięskiej bitwie/ na polach/ gminy Cyców/ 15−16 IX 1920 r./;

2. „Idą czasy/ których/ znamieniem/ jest wyścig/ pracy/ jak przedtem/ był wyścig/ krwi i żelaza”/ J. Piłsudski/

3. 1920–2020/ miejsce pamięci bitwy warszawskiej 1920 roku/ w czasie narodowych obchodów setnej rocznicy odzyskania niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej/ oraz/ w stulecie wielkiego triumfu naszego narodu/ w wojnie polsko-bolszewickiej/ z wdzięcznością upamiętniamy zasługi wszystkich rodaków/ którzy obronili wówczas/ wolność i suwerenność naszej ojczyzny/ w roku obchodów stulecia bitwy warszawskiej/ tablicę przekazał prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda/ Bitwa rozegrała się w dniach 15–16 sierpnia 1920 r., a decydującą rolę podczas jej przebiegu odegrała szarża 3. i 7. pułku ułanów pod dowództwem mjr Zygmunta Piaseckiego. Polacy zostali zaatakowani przez oddziały 58 brygady strzelców z Grupy Mozyrskiej pod dowództwem Dotola. Po ciężkich walkach w dniach 15 i 16 sierpnia w okolicach Garbatówki, Świerszczowa, Cycowa, Wólki Cycowskiej, Głębokiego siły bolszewickie zostały odparte dzięki kontrnatarciu pułków ułanów. Straty polskie to 4

45 S. Zieliński, Bitwy i potyczki 1863–1864, Rapperswill 1913, s. 114.

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Pomnik bitwy pod Cycowem

Miejsca pamięci na terenie gminy Cyców

oficerów, 13 ułanów, 8 żołnierzy; rannych – 4 oficerów, 28 ułanów i 25 żołnierzy oraz 61 ranne i zabite konie.

Na tablicach Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie, wśród wielu pól bitewnych, jakie pięknie zapisały się w dziejach oręża polskiego, widnieje nazwa miejscowości Cyców położonej na wschód od Lublina nad rzeką Świnką, dopływem Wieprza, gdzie polscy piechurzy i ułani stoczyli tutaj bitwę, która w okresie międzywojennym była pokazywana jako przykład zwycięstwa słabszych, ale ożywionych duchem walki i poświęcenia oddziałów polskich nad przeważającym nieprzyjacielem.46

Pomnik poświęcony mieszkańcom gminy Cyców

Fot. R. Dąbrowski, Cyców

napis: W hołdzie pomordowanym w latach 1939–1944/ na terenie gminy Cyców/ przez hitlerowskich oprawców/ niniejszą tablicę umieszcza się dla pamięci pokoleń/ Cyców dn. 1 IX 1973 r./

Obelisk upamiętniający mieszkańców wsi Głębokie

Fot. R. Dąbrowski, Głębokie plac przy szkole podstawowej

Inskrypcja: W hołdzie mieszkańcom/ wsi Głębokie/ pomordowanym przez/ niemieckich oprawców/ w dniu 19 sierpnia 1942 roku/ 1. Czesław Jamiński 19 lat/ 2. Ignacy Jarosz 30 lat/ 3. Weronika Jarosz 30 lat/ 4. Jarosz imię NN niemowlę/ 5. Józef Mendel 20 lat/ 6. Eugeniusz Wałecki 32 lata/ 7. Mikołaj Wołoszyn 50 lat/ 8. Anna Wołoszyn 30 lat/ 9. Czesława Wójcik 19 lat/ 10. Janina Wójcik 19 lat/ 11. NN pochodzenia żydowskiego/ W 71. rocznicę wydarzenia/ tablicę ufundowali/ Społeczność Lokalna Rodziny/ i Samorząd Gminy Cyców/ Głębokie, sierpień 2013/

46 J. Odziemkowski, Bitwa pod Cycowem 16 sierpnia 1920 roku, „Merkuriusz Łęczyński” z 2020, nr 32, s. 19–23.

Pomnik powstańców styczniowych

Fot. J. Bąk, Kopina

W hołdzie/ powstańcom/ poległym/ w bitwach powstania/ styczniowego/ na terenie gminy/ Cyców i w okolicach/ społeczność gminy Cyców 2011

Fot. J. Bąk, Małków

napis: Miejsce zbrodni hitlerowskiej/ w dniu 26.05.1942 roku funkcjonariusze SS i żołnierze Wehrmachtu/ podczas pacyfikacji wsi Widły rozstrzelali: 1. Jan Cygan lat 30/ 2. Wacław Gałgański lat 52/ 3. Jan Kijowski lat 36/ 4. Wiktor Marczuk lat 23/ 5. Iwan Niedźwiedź lat 51/ 6. Adam Stadnik lat 52/ 7. Klemens Stadnik lat 17/ 8. Stefan Stadnik lat 20/ 9. Andrzej Stasikowski lat 52/ 10. Paweł Wawer lat 56/ 11. Jan Wójcik lat 36/ 12. Jan Wójcik lat 65/ 13. Stanisław Witek lat 41/ 14. i inni n.n./ Cześć Ich Pamięci/ Pacyfikacja miejscowości była wynikiem akcji odwetowej za straty poniesione przez Niemców w walce z partyzantami w związku z prowadzoną od maja 1942 r. przez połączone siły Wehrmachtu, SS i nacjonalistów ukraińskich akcją likwidacji tworzących się na w lasach parczewskich, sobiborskich i włodawskich oddziałów Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich i partyzancki radzieckiej. W dniu 26 maja w lesie Świerszczowskim wytworzyła się walka między partyzantami Jaszy z Krasnodarskiego Kraju, Ukraińca Miszy oraz NN Tatara i Niemcami. W odwecie za zabicie okupantów, jak i za udzielenie pomocy partyzantom, oficerom i żołnierzom, którzy brali udział w boju Polaków z żołnierzami radzieckimi w 1939 r. w Wytycznie, oraz wszystkim prześladowanym, funkcjonariusze SS i żołnierze Wehrmachtu przeprowadzili pacyfikację wsi Widły. Spalili 11 zabudowań, rozstrzelali 14 Polaków i kilku jeńców sowieckich.47

Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie

Obelisk upamiętniający rozstrzelanych w Kolonii Widły

47 J. Niemiec, Pacyfikacja Wsi Widły, „Merkuriusz Łęczyński” 2004, nr 17, s. 22–23.

Cmentarz wojenny z I wojny światowej

Fot. Joanna Bąk, Nowy Stręczyn

Cmentarz zlokalizowany na zakrzewionej działce w rejonie wsi Nowy Stręczyn przy drodze Cyców–Majdan Zahorodyński, układ mogił nieczytelny48.

Fot.

1. Romana/ Bartosz l. 38/ Czesio Bartosz l. 7/ 3. Andrzej Kołodziej l. 49/ 4. Zbigniew Kędzierski l. 20/ i inni/ tu zginęli śmiercią/ męczeńską dnia 12 XI 1945 r./ pomordowani przez UB/ Stawek 1993 /

48 https://zabytek.pl Karta ewidencyjna miejsca pamięci Nowy Stręczyn; Karta ewidencyjna zabytku Gminna ewidencja zabytków gminy Cyców.

Miejsca pamięci na terenie gminy Cyców

Pomnik pomordowanych przez Urząd Bezpieczeństwa

Joanna Bąk, Stawek

Cmentarz wojenny z I wojny

światowej

Fot. J. Bąk, Świerszczów

Na cmentarzu pochowanych jest 22 niemieckich żołnierzy z 2 i 4 Pułku Piechoty Gwardii oraz 82 Pułku Piechoty i 4 rosyjskich. Na mogiłach żołnierzy niemieckich ustawiono żeliwne krzyże łacińskie z tabliczkami imiennymi, zaś na mogiłach żołnierzy rosyjskich podobne krzyże, ale prawosławne, z napisem „Ein Russ Krüger”. Część pochówków zostało oznaczonych niewielkimi nagrobkami z tabliczkami.49

Gminna ewidencja zabytków gminy Cyców, Wólka Cycowska

Treść inskrypcji: W tym miejscu/ i w okolicach/ Niemcy dokonali/ masowej zbrodni/ zabijając 163 obywateli/ polskich w tym 160 Żydów/ Społeczeństwo/ gminy Cyców/ 26 V 1984/

W dniu 27 maja 1942 r. w Wólce Cycowskiej na strzelnicy Niemcy zgromadzili ponad 160 osób, po kilku godzinach wykonali egzekucję, rozstrzeliwując 163 obywateli Polskich, w tym 160 Żydów

49 Łącznie w kwaterze wojennej zachowało się 22 upamiętnień poległych, znanych z imienia i nazwiska: Leutnant Eduard Köhler 2.G.R.Z.F.12k. 1/ Vizefeldw. Ernst Filter 4.G.R.Z.F.11k. 4.8.1915/ Grenadier Johann Kühlke 2.G.R.Z.F.7k./ Grenadier Emil Baar 2.G.R.Z.F.7k./ Grenadier Matthias Loewen 2.G.R.Z.F.5k./ Grenadier Josef Dammann 2.G.R.Z.F.7k./ Musketier Richard Pabst J.R.82/6k./ Musketier Heinrich Kirchhof J.R.82/6k./ Gefreiter Josef Weber 4.G.R.Z.F.9k./ Gefreiter Heinrich Schwitters 2.G.R.Z.F.M.G.K./ Gefreiter Gerhard Jhle 4.G.R.Z.F.10k./ Gefraiter Willy Neumann 4.G.R.Z.F.8k./ Gefreiter Karl Weller 2.G.R.Z.F.7k./ Gefreiter Hermann Heindorf Leib G.H.R.3k./ Füsilier Oskar Michelsen 4.G.R.Z.F.10k./ Füsilier Adolf Rechter 4.G.R.Z.F.10k./ Hier Ruth 1 Deutsch Held 2.G.R.Z.Fuss/ Ldstm. Theodor Dederichs 4.Gde.R.Z.F. 11.Komp./ Füsilier Richard Schiepe 4.G.R.Z.F.11k./ Kriegsfrw. Paul Rach 4.G.R.Z.F.11k./ Gefreiter Joh. Mackowiak 4.G.R.Z.F.11k./ Untoffz Karl Kunz 2.Gder.Zf. 7.Komp oraz 4 upamiętnienia żołnierzy armii rosyjskiej nieznanych z imienia i nazwiska określonych jako „Ein Russ. Krieger”, https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid0chtd2WwVnWNUPg5cyq2JNCMF3mkE4NX2gJRqMjRqtVaghQenbkPWw895ccczCBApl&id=109996943727176

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie

Pomnik poświęcony ofiarom II wojny światowej

50 Koncepcja treści herbu Gminy Ludwin nawiązuje do turystycznego charakteru Gminy, wynikającego z walorów przyrodniczo-krajobrazowych jej obszaru. Godło herbu zbudowane jest z dwóch przedmiotów: łódki i słońca, symbolizujących obecność jezior i ich turystyczno-wypoczynkową rolę. Kolorystyka herbu utrzymywana jest w zakresie barw heraldycznych. łódka jest srebrna (biała), słońce złote (żółte), natomiast pole tarczy ma barwę błękitną. Uchwała nr XXVIII/142/2001 Rady Gminy w Ludwinie z dnia 29 grudnia 2001 r. w sprawie ustalenia herbu, flagi i pieczęci Gminy Ludwin. Koncepcja heraldyczna autorstwa dr Piotr Dymmel, projekt graficzny wykonał artysta grafik Dariusz Dessaur.

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Miejsca pamięci w gminie Ludwin

Obelisk – Miejsce Pamięci Narodowej51

Fot. R. Dąbrowski, Dratów

Inskrypcja: Ku czci/ poległym w obronie/ całości granic Rz-plitej/ Polskiej/ 18/II 1918 r./ w 10-letnią rocznicę/ niepodległości polskiej/ 11/XI 1928 r.

Obelisk upamiętnia śmierć 10 osób które zginęły 18 lutego 1918 r. podczas próby rozbrojenia posterunku wojska austriackiego przez miejscowa placówkę Polskiej Organizacji Wojskowej. Według relacji mieszkańców osoby te zginęły na skutek użycia broni przez wojska austriackie przeciwko ludności cywilnej protestującej przeciwko aresztowaniu wójta gminy, Ludwika Puszczyka przez urzędującą w Dratowie żandarmerię austriacką, zorganizowanej przez komendant P.O.W. Stanisława Lisa-Błońskiego wraz z Edwardem Nazarewiczem demonstracji w Dratowie podczas której dopominali się jego wypuszczenia.52

Głaz pamiątkowy

Fot. R. Dąbrowski, Kaniwola skrzyżowanie dróg do Ludwina, Nadrybia i Rozpłucia

Głaz z tablica o treści: Miejsce upamiętniające bitwę stoczoną/ przez powstańców styczniowych/ w dniu 23 lipca 1863 r.,/ którymi dowodził płk Michał Heidenreich-Kruk/ W skład zgrupowania wojsk polskich/ wchodziły oddziały partyzanckie pod dowództwem/ płka Tomasza Wierzbickiego/ mjra Władysława Ruckiego/ mjra Karola Krysińskiego/ Społeczność Gminy Ludwin/ Kaniwola 23 lipca 2013 r./

51 Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Konserwatora Zabytków w Lublinie, Karta Miejsca Pamięci Narodowej, sygn. 5, Obelisk upamiętniający poległych członków P.O.W. w Dratowie.

52 Pomnik mierzący około 5 m, składa się z: kamiennego obelisku z wizerunkiem orła na romboidalnej metalowej plakietce, tablicy umieszczonej na bloku i trójstopniowej podstawy. Pomnik otoczony jest ośmioma cementowymi słupkami tworzącymi wraz z masywnym łańcuchem ogrodzenie, obok czterech jesionów. Powstał w 1928 r., przy czym nie wiadomo, kto go ufundował, nieznany jest także autor projektu. „Ziemia Łęczyńska” 2020, nr 5, s. 7.

Miejsca pamięci na terenie gminy Ludwin

W okresie powstania styczniowego tereny te, ze względu na swą niedostępność i lesistość, były miejscem funkcjonowania oddziałów powstańczych. W połowie lipca doszło do koncentracji oddziałów operujących w danej chwili w obwodach: radzyńskim, łukowskim i lubelskim. Na miejsce koncentracji wybrano trudno dostępne ze względy na liczne bagna i torfowiska lasy Puchaczowsko-Łęczyńskie. W wyniku koncentracji w rejonie Skarbiny–Nadrybia–Kaniwoli 20 lipca zostały zebrane cztery silne oddziały powstańcze w sile 1500 ludzi pod dowództwem pułkownika Michała Jana Heidenreicha-Kruka, do którego dołączyły grupy pod dowództwem Władysława Ruckiego, Tadeusza Wierzbickiego i Karola Krysińskiego 23 lipca 1863 roku doszło do bitwy pod Kaniwolą a dokładniej między Lasem i Jeziorem Dratowskim, przy zbiegu dróg do Ludwina, Nadrybia i Rozpłucia, gdzie połączone siły powstańcze zostały pokonane przez przeważające wojska rosyjskie. Walka ta zakończyła się klęską Polaków, ponadto drewniane zabudowania dworskie zostały spalone, poległych partyzantów pochowano w Łęcznej.53

Pomnik Józefa Piłsudskiego

Fot. R. Dąbrowski, Ludwin

Treść napisu:

1. Józef/ Piłsudski/ 1867–1935/ Marszałek, Komendant/ Naczelnik/ państwa polskiego/

2. Pomnik jest odwzorowaniem monumentu, który mieszkańcy Ludwina ufundowali w latach międzywojennych./ W latach 50-tych pomnik usunięto/. Staraniem władz i społeczności Gminy Ludwin wrócił na swoje miejsce w 80-tą rocznicę śmierci Marszałka/ dla zachowania dziedzictwa narodowego w pamięci pokoleń./ Ludwin 2015/

3. Idą czasy/ których znamieniem/ będzie wyścig pracy/ jak przedtem/ był wyścig żelaza/ jak przedtem/ był wyścig krwi/ 4. Być zwyciężonym/ i nie ulec/ to zwycięstwo/ zwyciężyć i spoczywać na laurach/ to klęska/

Pomnik jest kopią monumentu, który został wybudowany w tym miejscu w latach 30. XX wieku. Obelisk powstał jako forma dziękczynienia lokalnych społeczności za odzyskanie niepodległości, która była kojarzona z Józefem Piłsudskim. Pomnik z medalionem Marszałka był symbolem gminy, stał na skrzyżowaniu dróg przy budynku urzędu gminy. Pomnik nie dotrwał do naszych czasów bowiem został wysadzony w powietrze – w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku przez ówczesne władze, prawdopodobnie było to w 1951 r.

53 Gminny Program Opieki nad Zabytkami w Gminie Ludwin na lata 2021–2025, s. 44.

Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Grób rodziny Marciniaków

Fot. R. Dąbrowski, Rogóźno cmentarz parafialny

Inskrypcja: Marciniakowie/ Feliks*1901/ Anna z Ostaszów*1907/ Jan*1910/ Józef*1912/ zamordowani przez niemieckich/ okupantów w lutym 1943/ za ratowanie prześladowanych/ Janina z Marciniaków Cyganowa*1904 +1943/ Klementyna*1906/ zamordowana 20.02.1943/ za ratowanie prześladowanych/ siostry odznaczone medalem/ „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”/ przez Instytut Yad Vashem/ w Jerozolimie/ Kto ratuje jedno życie, jakby świat cały ratował/54

Grób ks. Feliksa Kasprowicza i ks. Józefa Terebusa55

Fot. R. Dąbrowski, Rogóźno cmentarz parafialny Grób z inskrypcją: Ś.P./ Ks. Feliks Kasprowicz/ ur. 18.04.1888 r. zm. 09.07.1940 r./ zamordowany przez hitlerowców/ proboszcz parafii Rogóźno 1922–1940/ Ks. Józef Terebus/ ur. 22.01.1889 r. zm. 12.10.1955 r./ proboszcz parafii Rogóźno 1947–1955/ Czekają na zmartwychwstanie/

54 https://ipn.gov.pl/pl/aktualnosci/47677,Uroczystosci-upamietniajace-rodzine-Marciniakow-zamordowana-za-pomoc-Zydom-Rogoz.html dostęp (04.11.2022).

55 Feliks Kasprowicz w 1911 r. otrzymał święcenia kapłańskie, pracował jako wikariusz w parafiach: Częstoborowice, Piaski, Łańcuchów i Gołąb. W 1922 r. został administratorem parafii Rogóźno. Został zabity przez hitlerowców w dniu 9 lipca 1940 r. Mordu dokonano w lesie (gdzie stoi pamiątkowy krzyż). Niemcy wywieźli tam księdza zmusili do wykopania grobu, następnie zabili. W 1944 r. grób w lesie ekshumowano i ciało przeniesiono na cmentarz parafialny w Rogóźnie.

Miejsca pamięci na terenie gminy Ludwin

Grób zbiorowy żołnierzy „Uskoka”

Fot. R. Dąbrowski, Rogóźno cmentarz parafialny

Na zwieńczonej krzyżem cementowej tablicy wyryta jest inskrypcja: Wincenty Kot/ Szczepan NN ps. „Gałązka”/ NN ps. „Granat”/ NN ps. „Staszek”/ Żołnierze 27 Dywizji Wołyńskiej/ Więźniowie Zamku Lubelskiego/ uczestnicy walk o wolną Polskę/ w oddziale „Uskoka”/ Polegli w walce z NKWD i UB w dniu 25 III 1945 r./ Część ich pamięci.

Pochowano w nim członków oddziału Zdzisława Brońskiego „Uskoka”, połączonego z 27 Wołyńską Dywizją AK, a zarazem WIN-u i więźniów Zamku lubelskiego. Siedmiu żołnierzy poległo 25 marca 1945 r. w czasie walk z NKWD i UB we wsi Piaseczno, pięciu pogrzebano w pobliskiej Uciekajce, w kwietniu 1995 r. przeniesiono ich ciała do Rogóźna. Pomnik ufundowali byli żołnierze Armii Krajowej: Józef Gąsior z Ziółkowa i Stanisław Siegieda z Białki.56

Cmentarz kolonistów niemieckich

Cmentarz kolonistów niemieckich Rozpłucie Pierwsze Fot. Archiwum Urzędu Gminy Ludwin

Powstanie cmentarza datuje się na drugą połowę XIX w., znajduje się przy drodze do Starego Załucza.

Zachował się powstały w końcu XIX w., kamienny, pionowy pomnik nagrobny bez krzyża z napisem: HIR RUHT JOSEPH MAJEWSKI/ GEB d 16. AP. 1886/ GES. d 28. J. 1935. U góry pierwotnie umieszczone było zdjęcie w formie medalionu.

Obecnie teren jest nieogrodzony i zaniedbany.57

56 Gminny Program Opieki nad Zabytkami w Gminie Ludwin na lata 2021–2025, s. 46.

57 Gminny Program Opieki nad Zabytkami w Gminie Ludwin na lata 2021–2025, s. 44, 50.

Mogiła nieznanego żołnierza

Fot. Archiwum Urzędu Gminy Ludwin

Na działce o numerze ewidencyjnym 278/2 w Ludwinie, w lesie nieopodal cmentarza parafialnego znajduje się mogiła z metalowym krzyżem i tabliczką o treści Tu spoczywa Nieznany Żołnierz, który zginął w latach okupacji hitlerowskiej.

Fot. Kobyłki

Cmentarz ten datuje się na 1914 r., jest on oddalony o niecały 1 km od drogi łączącej Kaniwolę z Dratowem, na gruntach kolonii Szczecin. Miejsce jest porośnięte zaroślami brak widocznych nagrobków. Obszar ten ma charakter równinny, powierzchnia wynosi blisko 0, 20 ha. Spoczywają tu żołnierze armii austriackiej, podobno grzebano tu do 1975 r. mieszkańców Kobyłek.58

Fot. R. Dąbrowski, Kocia Góra

Ewangelicki cmentarz został założony w 2 poł. XIX w., jest położony przy szosie Zezulin–Rozkopaczew, w odległości 1 km od skrzyżowania o pow. 0,30 ha. Miejsce porośnięte zaroślami brak widocznych nagrobków. Znajdowała się tu sadzawka chrzcielna w której chrzczono baptystów. Mogiły wraz z sadzawka uległy najprawdopodobniej degradacji. W 1934 r. na Kocią Górę przeniesiono 20 ciał Niemców i Ro-

Radosław Dąbrowski : Raport o miejscach pamięci w powiecie łęczyńskim

Cmentarz wojenny z I wojny światowej

Cmentarz kolonistów niemieckich

58 https://zabytek.pl, Karta cmentarza Kobyłki nr 4928.

Teren cmentarza znajduje się przy cerkwi prawosławnej pw. św. Mikołaja w Dratowie. Przy świątyni przez krótki czas znajdował się szpital polowy. Zmarłych i poległych żołnierzy chowano za cerkwią, czego pozostałością jest cmentarz wojenny. Składał się z 63 mogił pojedynczych i zbiorowych, ułożonych symetrycznie w sześć rzędów. Obecnie mogiły zatarte. Stało na nich około 100 drewnianych nagrobków (słupki i krzyże). Do chwili obecnej zachowało się 19 słupków (z częściowo czytelnymi napisami) i 3 uszkodzone krzyże. Pierwotnie pochowano 99 żołnierzy niemieckich (z 46 i 58 pułku piechoty) oraz 28 rosyjskich, poległych i zmarłych w dniach 7–21 sierpnia 1915 r. W latach trzydziestych prawdopodobnie przeniesiono tu pochówki z cmentarza wojennego w Kijanach Dalszych (56 żołnierzy) oraz dwie mogiły zbiorowe z pół w okolicach wsi Piaseczno (13 żołnierzy) Łącznie więc może tu być 196 pochówków.60

Cmentarz wojenny z I wojny światowej

Fot. R. Dąbrowski, Jagodno

Na cmentarzu z 1915 r. o powierzchni 0,30 ha pochowani zostali żołnierze armii: austriacko-węgierskiej, niemieckiej i rosyjskiej. W ramach projektu „Śladami przeszłości. Odnowa i promocja dziedzictwa historyczno-kulturowego środkowo-wschodniej Lubelszczyzny”, finansowanego przez Unię Europejską w latach 2007–2013 postawiono tablicę informacyjną. Znajduje się tu 7 m, drewniany krzyż na cementowej podstawie. Zachowały się także ziemne mogiły oraz nieliczne fragmenty płyt nagrobnych. Na jednej widnieje inskrypcja: […] rrbats gegeben […] rhatsgenomen […] meds berrn […] geloben […] rubtin DEE […] runde Rode, na drugiej natomiast: Reinart [..] Brd […] g[e]bor 16 […].61

59 Gminny Program Opieki nad Zabytkami w Gminie Ludwin na lata 2021-2025, s. 41.

60 M. Dąbrowski, dz. cyt., s. 93; https://zabytek.pl Karta cmentarza Dratów nr 4920.

61 Gminny Program Opieki nad Zabytkami w Gminie Ludwin na lata 2021-2025, s. 43.

pamięci na terenie gminy Ludwin

sjan z Zezulina oraz odpowiednio 92 i 150 z dwóch cmentarzy w Wólce Starej, poległych w sierpniu 1915 roku.59

Cmentarz wojenny z I wojny światowej Kriegenfriedhof no I in Dratów

Fot. R. Dąbrowski, Dratów