ANDERS LUNDBERG
B ERGEN, N ATURLEGVIS!
dreyers forlag oslo 2024
Fløyen, Ulriken og Vidden – jeg følede Freden, blev glad i min Aand… 19
Byfjellene blir mindre – om hundre år er nok Vidden gøymt 22
Korleis plantene har tilpassa seg bergensk gråvêr 43
Elaiosom – korleis plantene får dyr til å jobbe for seg 46
Soppens funksjon i skogen – den eldste og største bergensaren er ein sopp
Sandviken – mellom hestekastanjar, valnøttre og misteltein
Kvardagsnatur og sjeldsyn langs Svartediket –
i hagen – svermande nattsommarfuglar
Hisdalen naturreservat – så nær urskog 151
Kalandsvika naturreservat – mangfald av planter og fuglar 153
Reppadalen naturreservat – karbonfangst i myra 155
Kråmyrane naturreservat – arkiv for Bergens klimahistorie 155
Nesvika naturreservat, Haukelandsvatnet –våtmarksnatur i særklasse 158
Seløyskjera naturreservat – liten fristad for sjøfuglane 158
Rambjøra landskapsvernområde – edellauvskog ved Paradis 160
Fjøsanger landskapsvernområde – ved Løvstakkens fot 163
Fjøsanger naturminne – det eldste Bergen 164
Naturfredingar i naturvernets barndom med ny aktualitet 165
Bergens fjellstrekninger og dyrelivsfredning -
Bergens første områdefreding 166
naturminne
Rieber-Mohns
RAUDLISTA ARTAR – NATUR ME HAR FORTRENGT
FRAMANDE ARTAR – TRUGSMÅL MOT BERGENSNATUREN 173
BERGENSNATUREN – VÅR RESSURS OG VÅR FRAMTID 177
BYFJELLENE ME BRUKAR OG ELSKAR
Tidleg morgon med soloppgang på Byfjellene.
Om våren er det fantastiske konsertar på Byfjellene då orrfuglen spelar. Spelet går føre seg tidleg på morgonen, av og til også på andre tider av døgnet. Han spelar på dei fleste fjelltoppane i kommunen. Han likar seg i ope lende, ikkje i tette plantefelt som no kryp oppover fjellsidene. I bakgrunnen skimtar me byen.
Dette gir vegetasjon av ein heilt annan type enn det me finn i høgareliggjande fjellområde. Byfjellene i Bergen har sin eigen karakter.
Fløyen, Ulriken og Vidden – jeg følede Freden, blev glad i min Aand … Fløyen, Ulriken og Vidden er av dei mest brukte turområda i Bergen. Her går ofte søndagsturen, og det går ikkje ein einaste dag utan folk på tur. Her er det mange interessante ting, både vidt utsyn over landets vakraste by og spennande detaljar.
Eit av Noregs høgaste tre er ei sitkagran planta ved Tippetue omkring 1900. For nokre år sia blei det målt til 53,2 m. Litt av ein rugg, med andre ord. Etter at høgda på treet ved Tippetue blei målt og gjort kjent som høgast i landet, var det nokre oppkomlingar i Sogn som meinte at der var det eit tre som var ennå høgare. Mon det… Store delar av Vidden har eit høgdenivå på om lag 600 moh. Det er ikkje høgt til fjell å vere, men typisk såkalla kystfjell. Det er ikkje berre høgda over havet som definerer kva som blir rekna som fjell, men også klima, planteliv og dyreliv.
Vidden er kledd av planter, det er berre ein forsvinnande liten del som ikkje er dekt av planter av noko slag. Plantene er gode klima- og miljøindikatorar, og fortel mykje om tilhøva som rår der dei veks. Det meste av vegetasjonen på Vidden er ein mosaikk av heier og myr, i veksling med lav- og mosekledde berg. Heiene er av to hovudtypar; grasheier og kystlynghei. I grasheiene dominerer gras og grasliknande vokstrar, som storbjørneskjegg, sølvbunke og finnskjegg. Heiene er dominerte av dvergbuskar som røsslyng og krekling, samt lusegras og mjuk og
«Lyden av fjellet» var det ein kamerat som sa om heiloen, og det er særs treffande. Det er ein typisk høgfjellsfugl, men som også finst på Vidden. For ein lyd! Når du høyrer den, veit du at du er akkurat der du ønskjer å vere, i naturen, med berre naturen sine lydar, men likevel tett på byen.
Heiloen er ein karakterfugl for fjellet.
i hekkeperioden. Dei finn mat i dei små vatna på Vidden. Min favoritt er likevel heilo. Det er ein høgfjellsfugl som hekkar på Hardangervidda og andre høgfjells område, men om sommar en finst den også fåtalig på Vidden. For ein lyd han lagar, såre fine fløytelydar! For ei gåve å ha slike skapningar rett utanfor sentrum.
Gaukesyre er ein vanleg plante på Byfjellene og andre stader i Bergen. Ho likar seg i skugge, og blir kalla skogens barometer. Blada reagerer på endringar i lys, temperatur og væte i lufta; om kvelden faldar dei seg saman, og det gjer dei også om det går mot torevêr. Blomstrane lukkar seg mot kvelden, og det same skjer i regnvêr og i kjøleg vêr. Namnet kjem av at arten blomstrar omtrent på den tida då gauken kjem om våren. Sisteleddet -syre kjem av den syrlege smaken.
Vidden er også framleis open utan skog, men ikkje utan tre. Frå Hardbakkedalen kryp skogen oppover mot Borgaskaret, og på andre sida skjer det same. Om skogsutviklinga held fram som no, er det eit spørsmål om tid før Borgaskaret blir dekt av skog. Vidden blir angripen av skog frå alle kantar. Me ser no nærare på det som skjer, og me skal hente fram både naturmangfald og turkvalitetar i dette flotte området.
Alle som går på Byfjellene, har lagt merke til at skogen kryp oppover. Det skjer ikkje berre i Bergen, det skjer nær sagt over alt, i Noreg, i Alpane og i Ural. Klimaendring, tenker du kanskje. For ein som har forska skogutvikling og klima
gjennom ein mannsalder, vil eg seie: stopp opp litt no.
Om du ser Knud Knudsen og andre sine bilde frå Fløyen og andre stader omkring Bergen frå før og etter 1900, er det påfallande at det ikkje er skog å sjå. Byfjellene var dominerte av kystlynghei og myr, skog fanst ikkje. Det står i skarp kontrast til situasjonen i dag. Bergens Treog Skogplantingsselskap har sett sine spor.
I Bergen er det fleire klimastasjonar som har målt temperatur og/eller nedbør, og stasjonen på Fredriksberg har temperaturdata frå 1904 til 1985. Ved å kombinere ein tidsserie for temperatur frå Fredriksberg med tilsvarande data frå Florida, fekk eg fram ei god oversikt over korleis temperaturen i Bergen har endra seg frå 1904 til i dag. Tre og skog blir spesielt påverka av sommartemperaturen, jo høgare temperatur, dess større vekst, er hovudregelen. Gjennom heile den perioden me har temperaturdata frå, har det vore gode vekstvilkår for skog i Bergen. Likevel var det ikkje skog her
omkring 1900, og det hadde ikkje vore det på mange hundre år. Korleis kan ein forklare slikt?
Pollenanalytiske undersøkingar har vist at det var skog i Bergen til langt opp i mellomalderen, men det er fleire grunnar til at den forsvann. Ein grunn er dei mange bybrannane som raserte store delar av trebyen Bergen. Behovet for trevirke var stort, og etter at oppgangssagene kom i bruk frå 1500-talet, var uttaket av skog større enn tilveksten. Resultatet var avskoging, først i og nær Bergen, seinare i nabokommunane, etter kvart også i Hardanger og Ryfylke. Vestlandet blei avskoga. På Fedje begynte avskoginga for 5000 år sia, på andre delar av Strilalandet for 3000-1000 år sia. I fjordane skjedde det mykje seinare, spesielt frå 1500-talet. Avskoginga i Hardanger og Bergens nærare omland skuldast ikkje berre eksport via Skottehandelen, men hadde òg samanheng med at trebyen Bergen hadde stort behov for tømmer.
På den tida Knud Knudsen og andre tidlege fotografar tok sine første bilde som viser Byfjellene, var det mange aktive gardsbruk i og ved byen. Bergen var ein stor marknad for jordbruksprodukt som korn, poteter, grønsaker, mjølk og kjøt. Innmarkene låg nær byen, og Byfjellene var utmarksbeite. Det gjekk husdyr på alle Byfjellene, på Lyderhorn, Damsgårdsfjellet, Løvstakken, Ulriken og Vidden. Skogen hadde nok stått tett oppover fjellsidene, men uttaket av tømmer hadde ført til avskoging. I staden for skog, blei det no kystlynghei. Det representerte ein stor ressurs for bøndene omkring byen, og dei brukte Byfjellene som beiteland.
Jamvel om det var klima for framvekst av skog, hadde ikkje spirande tre ein
er Skomakarvatnet. Litt til venstre for midten av bildet ser me Harbakkevatnet og elva derifrå ned mot Svartediket.
Ved hjelp av flybilde er det mogeleg å kartlegge skogen si utbreiing nedanfor Vidden i 1970. På same måten er det mogeleg å kartlegge situasjonen i dag. Karta s. 24 viser resultatet av ei slik samanstilling. Me ser at skogen har ekspandert kraftig sia 1970. Det er skildnad på skog og tre. Der det er einskilde tre, er det ikkje skog, men trea viser kor skogen er på veg. Den høgre delen av kartet viser situasjonen i 2019, men det er ingen ting som tyder på at skogen sin ekspansjon vil stoppe med dette. I overskodeleg framtid vil store delar av Vidden bli dekt av skog. Me ser at store delar av kartet er markert med lilla farge. Det er variantar av naturtypen baklihei og kystlynghei. Røsslyng er ikkje like dominant her som i kystlyngheiene på Sotra og andre område i vest, men dei er kystlyngheier slik dei ofte framstår i Bergen. Vegetasjonen her er like mykje dominert av grasliknande planter, som bjørneskjegg, blåtopp og, lokalt, storfrytle. I tillegg finst artar som røsslyng, krekling, skrubbær, rome, einer og molte. Det finst litt fjellplanter også, som fjellmarikåpe og rypebær.
I den nedre delen av bildet, den som vender mot vest, dominerer grøne fargar.
Det er skog i ulike variantar, helst bjørkeskog, ofte med innslag av rogn. I undervegetasjonen finst blåbær, tytebær, skogstjerne, gaukesyre, skogburkne, bjørnekam og smørtelg. Her og der er det litt rikare tilhøve med kjeldevatn og innslag av meir kalkkrevjande planter, som ask, strutseveng og myskegras. Det finst også mindre parti med hassel, selje og osp.
Plantefelta er mar kerte med brun farge. Som me ser, har bjørkeskogen
(grøn farge) ekspandert og dekkjer no det meste av Harbakkedalen. Den går høgt opp i dei bratte liene opp mot Vidden, og har ikkje langt igjen før den når kanten.
Naturtypekartet fortel korleis vegetasjonen fordelte seg i og omkring Vidden i 2021. Det viser kor skoggrensa gjekk då, og som me ser, gjekk den høgt opp mot kanten av Vidden. Det store spørsmålet er likevel om vil me få skog på Vidden også i nær framtid. Den skoggrensa me har i dag opp mot Byfjellene, er ein del av ein prosess. Om me legg dagens klima til grunn; temperaturar i vekstsesongen og nedbørsmengd, viser det seg at skogen ennå ikkje har inntatt sitt potensial på Byfjellene. Det vil gå ei tid med dagens klima til skogen har etablert seg. I figuren s.26 er det vist at om lag halve Vidden vil bli skog gitt dagens klima. Me er vane med at Vidden er open og utan tre og skog, men dette er heilt klårt i ferd med
å endre seg. Det er ikkje eit spørsmål om dette vil skje, men når det vil skje, for det vil skje.
Kartet som viser potensialet for gjengroing, dvs. ekspansjon av skog, er eit konservativt estimat. Premissen som ligg til grunn, er at klimaet vil bli som i 2021. Det tar ikkje høgde for at konsentrasjonen av karbondioksid og nitrogen i atmosfæren kan auke, og dermed også temperaturen. Det vil auke både farten på skogen sin ekspansjon, og arealet skogen vil overta. Utsiktene for at Vidden skal vere open i framtida, er små.
At skogen ekspanderer, er eit uttrykk for at klimaendringar går føre seg, med aukande frekvens av ekstremvêr, med meir nedbør som kan føre til ras og flaum. Skogens ekspansjon på Byfjellene fører med seg at naturtypar og artar forsvinn. Opne fjellheier med sitt naturmangfald vil bli erstatta av skog. Det fører til tap av habitat og tap av stadeigne artar tilpassa
Skogstjerne er ein vanleg art i skogen opp mot Vidden.
Gullfjellsmassivet er majesteten blant fjella i Bergen, ruvande og mektig, flott til alle årstider. Gullfjellstoppen ligg 987 moh., og er det høgaste punktet i kommunen.
Oppgangane er mange, frå Osavatn, Hausdalen, Bontveit eller Gullbotn. Det store og mektige Gullfjellet er eit populært turområde.
Natur og fjellplanter på Gullfjellet
Plantelivet endrar seg med høgda. I dei nedre delane av Gullfjellsmassivet dominerer låglandsplanter og vegetasjonstypar som er vidt utbreidde i låglandet. På toppane dominerer fjellplantene. Talet på artar avtek med høgda, på dei høgaste toppane er det berre dei tøffaste fjellplantene som klarer seg. Berggrunnen på Gullfjellet er variert, med harde og sure bergartar som saussurittgabbro, men òg mjukare, kalkrike bergartar. Delar av Gullfjellet høyrer til eit sjeldsynt geologisk fenomen kalla ofiolittkompleks, bygd opp av bergartar danna djupt nede i jordskorpa, under eit urhav som blir kalla Iapetushavet. Det låg omtrent der Atlanterhavet ligg i dag. Topografien er også variert, med gras dominer te heier, kystlyngheier, elvegjel, rasmarker, rabbar og snøleier. Nokre stader finst artsrike
Under: Gullfjellet innbyr til flotte skiturar om vinteren.
Over: Den første snøen på Vossavardane over Tjørndalen.
Over: Redningshytten er eit populært turmål på Gullfjellet, sommar som vinter.
Under: Hausdalshorgi er ein markert og flott rygg i utkanten av Gullfjellsmassivet.
kan det vere frodig vekst med mange artar. Nokre av dei er kalkindikatorar, som raudsildre, gulsildre, svarttopp, fjellarve, hårstorr og dvergjamne. Andre som likar seg i elvegjela på Gullfjellet er fjellsyre,
fjellmarikåpe, blåklokke, junkerbregne, kattefot, skjørlok, setermjølke, musøyre, rosenrot og fjelltistel. Snøsildre er ein sjeldsynt art som berre er kjent frå to elvegjel i Bergen, begge på Gullfjellet.
Over: Gulsildre vil ha friskt, rennande vatn, og det finn den i elvegjel på Gullfjellet.
Under: Den sjeldsynte arten snøsildre veks i elvegjel på Gullfjellet, som er den einaste kjende veksestaden i kommunen.
Rabbesiv er særs godt tilpassa vind, isskuring og tørke, og ofte er den aleine på desse ekstreme veksestadene.
Dette er frå ein fin sommardag, men rabbesivet står her når iskrystallane piskar om vinteren også.
rabbane , og her veks det planter som toler det. Mange av dei har tjukke blad som motverkar uttørking, som krekling, rypebær og greplyng, andre har smale blad, som også er ei tilpassing til tørke, som stivstorr og rabbesiv.
Snøleiene er også ekstreme veksemiljø, men på ein heilt annan måte enn på rabbane. Snøen ligg lenger utover våren, og vekstsesongen blir dermed kortare. Her er det godt med væte, ikkje tørt som på rabbane, og plantene som veks i snøleiene, likar det. Her kan du treffe på rypestorr, moselyng, brearve, dvergmjølke, dverggråurt, trefingerurt, snøull og tvillingsev. Den sjeldsynte og raudlista arten jøkulstorr finst fleire stader omkring Gullfjelltjørnane. Saman med den veks matter av den flotte og sjeldsynte mosen klomose, mørk, raudbrun på farge. I dei ekstreme snøleiene, der snøen ligg ekstra lenge og vekstsesongen er svært kort, er det få og ingen karplanter som klarer seg.
Her er berre mosar, ein av dei flottaste er krypsnømose, med det staselege vitskaplege namnet Anthelia. Kjenn på det, Anthelia, det er så flott, like flott som mosen. Namnet kjem frå gresk, og kan bety å blomstre. Snøleiene er ein viktig del av mangfaldet i fjellet, men dei er i dag ein truga naturtype. Studiar har vist av 80 % av snøleiene kan bli negativt påverka i løpet av dei neste 50 åra.
Greplyng er ein barsking som veks på vindutsette og tørre stader, men toler både isskuring og tørke. I juni viser den seg frå si beste side, med små, men talrike rosa blomstrar. Den finst mange stader på Gullfjellet, på Ronamanen og andre toppar.
Rypebærblada er blitt raude og varslar om at hausten er i emning, her ved Midtrinden.
Like ved Gullfjellstoppen har det vakse fram ei lita rogn. Det er eit nytt innslag i floraen her, rogn pleier ikkje å gå så høgt i denne delen av landet. Dersom denne klarer seg i åra framover, er det nok eit teikn på eit klima i endring. Ser du at den veks i lag med fjellarten rabbesiv? Det gjer den ikkje i låglandet.
Plantene på Gullfjellstoppen
Gullfjellstoppen er ein vindfull stad, store delar er bart fjell, og berre her og der litt skrint jordsmonn. Det er ingen
samanhengande vegetasjon, helst berre spreidde, hardføre planter, som fjellkvein, fjellmarikåpe, fjellgulaks, stivstorr, rabbesiv, greplyng, fjell-lusegras, mjukrapp og fjelltjøreblom. Det er vel helst utsikta folk flest er opptatt av på Gullfjellstoppen, og den er flott, men legg merke til dei små grastustane neste gong du er der. Dei er hardhausar som heldt til her heile året, år etter år. Dei har ingen varm dusj og stove å kome heim til etter turen, dei står på same staden når det blir mørkt og kaldt, når det er stille og når stormen rasar og regnet piskar. Derfor bøyer eg meg i ærefrykt ned til dei når eg møter dei, og
tenker i mitt stille «du er ein tøffing, du, me treng slike som deg».
Fuglar og dyr
Gullfjellet har også eit interessant fugleliv. Like ved parkeringa ved Osavatn kan du treffe på fossekall i elva der. På åsane omkring spelar orrfuglen, og høgare oppe er det ein liten, men fast bestand av fjellrype. Populasjonen av fjellrype på Gullfjellet kan vere den vestlegaste i landet. I alle fall er den det ein kan kalle ein utkantpopulasjon, og dei er alltid sårbare. Jakt på slike burde vore forbode. Alle artar har eit hovudutbreiingsområde der dei er optimalt tilpassa livsvilkår og miljø, og mange artar har utkantpopulasjonar som er geografisk skilde frå hovudutbreiingsområdet. Genpoolen i utkantpopulasjonane er som satellittar
Over: Reinrose er karakterarten for kalkrike fjellheier. Om du finn den, finn du ofte også mange andre kalkkrevjande artar.
Bjørnebrodd er som ei lita lilje som ofte veks i lag med reinrose, gjerne der det er litt fuktig, kalkrik jord.
DENNE BOKA TAR
DEG MED PÅ EI OPPDAGINGSREISE GJENNOM DEN
FANTASTISKE NATUREN I BERGEN. Heile kommunen er med, frå ikoniske Fløyen, Ulriken og Vidden til dei andre Byfjellene, myrene, heiene, skogane, elvene, ferskvatn og åsar. Naturen finst også midt i byen, og er meir innhaldsrik enn me tenker over til dagleg.
Bergensnaturen er i endring. Skogen kryp oppover Ulriken – snart er toppen av Løvstakken skjult. Tilbakegangen av artar og natur, som vipene på Storetveitmarkene og kystlyngheiene på Fløyen, gir grunn til uro, og fuglar og planter som stare, gråsporv, ask og alm slit. Bildet er likevel ikkje heilsvart; vandrefalk lever midt i sentrum, noko som var utenkeleg før, hjorten er meir talrik enn nokon gong og på taket av Grieghallen blir det produsert honning!
Samtidig viser naturen i Bergen også stor grad av kontinuitet. Urteplantene som munkane dyrka i klosterhagane for tusen år sia, finst fortsatt her, og bak Domkirken står ein edellauvskog som er eldre enn den gamle kyrkja.