Refleksje, nr 3, wiosna-lato 2011

refleksje pismo naukowe studentów i doktorantów wnpid uam

nr 3, wiosna-lato 2011

Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań

refleksje pismo naukowe studentów i doktorantów wnpid uam

Rada Programowa | Advisory Comitee prof. dr hab. Tadeusz Wallas – Przewodniczący | Chairman prof. dr hab. Jerzy Babiak, prof. dr hab. Robert Kmieciak prof. zw. dr hab. Bogdan Koszel, prof. dr hab. Andrzej Stelmach dr Bartosz Hordecki, dr Piotr Lissewski, dr Magdalena Lorenc

Zespół redakcyjny | Editorial Board

mgr Paweł Antkowiak – Redaktor naczelny | Editor-In-Chief mgr Filip Biały – Sekretarz redakcji | Managing Editor Redaktorzy | Editors Michał Baluch, Krzysztof Czarnecki, mgr Łukasz Dulęba, mgr Jakub Jakubowski Joanna Kałużna, mgr Jan Piosik, mgr Łukasz Scheffs, mgr Marcin Skobrtal Margareta Wysocka Korekta | Proofreading mgr Łukasz Scheffs, mgr Krystyna Kraczyńska Projekt graficzny, skład | Graphic Design, DTP mgr Filip Biały

Recenzent tomu | Reviewer dr Szymon Ossowski

Wydawca | Publisher

Kontakt | Contact

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Umultowska 89a, 61-614 Poznań

http://refleksje.edu.pl e-mail: refleksje@refleksje.edu.pl tel. +48 61 829 6508, fax +48 61 829 6626

Spis treści Spis treści

Redakcja Refleksje o wojnie 7

Przestrzeń konfliktu Jacek Mazurczak Wojna polsko-polska a kryzys postindustrialny 11 Jakub Jakubowski Wpływ paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce 27 Michał Niebylski Korelacje pomiędzy ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu w polskim życiu politycznym 43 Marcin Skobrtal RzeczPiSpolita POlska. Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej oraz Prawa i Sprawiedliwości w latach 2005-2010 61

Język debaty Paulina Piątek Publicysta w sporach dzienników opinii w Polsce.

Analiza felietonów Rafała Ziemkiewicza w „Rzeczpospolitej” 83 Paweł Jędrzejczak Opozycyjnie o polskich mediach publicznych. Analiza publicystyki Jacka Żakowskiego (2005-2010) 99 Damian Grzesiński Język wypowiedzi publicznych Donalda Tuska w latach 2005-2007 113

nr 3, wiosna-lato 2011

[3]

Agnieszka Jakubowska Język wypowiedzi publicznych Jarosława Kaczyńskiego w latach 2007-2010 127 Urszula Panicz Kreowanie dyskursu publicznego w Polsce – rola mediów krytycznych wobec Prawa i Sprawiedliwości 141 Paulina Jęczmionka „Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2007 r. w sprawie ustawy lustracyjnej (analiza porównawcza) 157

Fronty wojny Agnieszka Misiewicz Patrioci krytyczni kontra mitomani. Walka o politykę historyczną w obliczu Grossa 187 Michał Baluch Etyczny bunt w reżimie demokratycznym 199 Seweryn Krzyżewski Rozliczać? Tak, ale… 215 Łukasz Dulęba Polityka niepamięci 227 Filip Biały „Tygodnik Powszechny” według Romana Graczyka 233 Jarosław Wojtas Bezdroża populizmu w perspektywie politologicznej 239 Bartłomiej Kapica O artykule Joanny Kałużnej słów kilka 245 Joanna Kałużna O wielość narracji, za pluralizm relacji 251 Dla autorów 257

[4]

refleksje

Contents Contents

From the Editors Reflections on War 7

The Perimeters of Conflict Jacek Mazurczak Polish – Polish War versus Post-industrial Crisis 11 Jakub Jakubowski The Influence of Political Paranoia on Public Discourse in Poland 27 Michał Niebylski The Relation Between the Ideology of the Third Way and the Redefinition of the Conflict in a Polish Political Life 43 Marcin Skobrtal The Electoral Geography of PO and PiS from 2005 to 2010

61

The Language of Debate Paulina Piątek A Commentator on Current Affairs in the Dispute of Daily Newspapers in Poland (the analysis of Rafał Ziemkiewicz’s Feature Articles in “Rzeczpospolita”) 83 Paweł Jędrzejczak In the Opposition to Polish Public Media – The analysis of Jacek Żakowski’s Sociopolitical Journalism 99 Damian Grzesiński The Language of Donald Tusk’s Public Utterances from 2005 to 2007 113

nr 3, wiosna-lato 2011

[5]

Agnieszka Jakubowska The Language of Jarosław Kaczyński’s Public Utterances from 2007 to 2010 127 Urszula Panicz Creating Public Discourse in Poland – the Role of the Media Critical of PiS (Law and Justice Party) 141 Paulina Jęczmionka “Gazeta Wyborcza” and “Rzeczpospolita” Towards the Sentence of the Constitutional Tribunal of May 11, 2007 on the Lustration Bill (Comparative Analysis). 157

The Fronts of War Agnieszka Misiewicz Critical Patriots versus Mythomaniacs.

The Struggle of Historical Policy in the Light of Gross’ Publications 187 Michał Baluch An Ethical Riot in the Democratic Regime 199 Seweryn Krzyżewski To Account for the Past or Not? Yes, but... 215 Łukasz Dulęba The Policy of Oblivion 227 Filip Biały „Tygodnik Powszechny” according to Roman Graczyk 233 Jarosław Wojtas Wilderness of Populism from the Political Science Perspective 239 Bartłomiej Kapica A Few Words on the Joanna Kłużna’s Article 245 Joanna Kałużna For the Multiplicity of Narrations, to the Plurality of Accounts 251 For Authors 257

[6]

refleksje

Refleksje o w Refleksje o wojnie

P

czy nauka ma zmieniać, czy tylko opisywać i wyjaśniać świat, było wielokrotnie podnoszone. W kontekście tego pytania szczególna rola przypada naukom politycznym i samym politologom, którzy niekiedy aspirują, by być równocześnie „twórcą i tworzywem” politycznego ładu. Nie istnieje w pełni niezaangażowany sposób relacjonowania zjawisk i procesów politycznych. Nawet beznamiętna deskrypcja może być przecież także uznana za stronniczą, bo w pewien sposób legitymizuje status quo.

Powyższe rozważania wiążą się z tematyką trzeciego numeru „Refleksji”, którą uczyniliśmy „wojnę polsko-polską”. Użycie tego, publicystycznego przecież określenia, może budzić sprzeciw: właśnie w tym sensie, że (zwłaszcza, gdy wygłaszają je politolodzy) utrwala upowszechniony i nieprawdziwy obraz polskiej polityki. Niewątpliwie, obraz ten jest przynajmniej wykrzywiony, nie mamy bowiem w końcu do czynienia z wojną domową. Coś jednak sprawia, że określenie „wojna polsko-polska” przyjmowane jest tak przez strony sporu politycznego, jak i jego komentatorów. Mimo pewnej egzaltacji, sformułowanie to uchodzi zatem za prawidłowy opis istniejącego porządku. Dlaczego tak się dzieje?

Konotacje, jakie niesie z sobą słowo „wojna”, otwierają szeroki wachlarz schematów eksplanacyjnych, które z łatwością odnieść można do polskiej rzeczywistości politycznej. Wojna to stan pełnej mobilizacji, stan binarnego podziału na „swoich” i „obcych” (przy czym pertraktacje z „obcymi” bardzo łatwo uznane mogą zostać za zdradę). Polityka jest zresztą, jak pisał Carl Schmitt, odwracając słynną sentencję Clausewitza, przedłużeniem wojny, żołnierz bowiem walczy od czasu do czasu, polityk natomiast ściera się każdego dnia. Na wojnie wreszcie robi się najlepsze interesy – także polityczne. To wszystko nie napawa optymizmem. Można jednak poszukiwać pewnej nadziei w tym, że stan wojny oznacza konieczność sięgnięcia po nadzwyczajne środki zażegnania sporu. Być może zatem określenie istniejącego konfliktu politycznego mianem wojny stwarza szansę na przedsięwzięcie planu pokojowego? ytanie

nr 3, wiosna-lato 2011

[7]

Refleksje o wojnie

Politolog, w przeciwieństwie do polityka, może snuć te i inne bezkonkluzywne rozważania ze swego recenzenckiego fotela. Pytanie brzmi, czy polityka jest w stanie uporać się z problemami, które sama generuje? I dalej: czy konflikt, nazywany wojną polsko-polską, jest dla polityki takim problemem? Wiele wskazuje na to, że nie – jest ze wszech miar pożądanym stanem rzeczy. Czy recenzent powinien zatem podnieść się z fotela, czy może nadal chować za cienkim parawanem obiektywizmu? Fotel jest miękki i wygodny, a gra cieni na parawanie, niczym w chińskim teatrze, budzi z pewnością u niejednych zachwyt.

My możemy schować się za tytuł naszego pisma i przedstawić refleksje na temat wojny polsko-polskiej. Zapraszamy zatem do lektury: bez wielkiej nadziei na zmianę polityki, z nieco większą – na zmianę świadomości.

Redakcja

[8]

refleksje

Przestrzeń konfliktu

PRZESTRZEN

KONFLIKTU

Wojna polsk Jacek Mazurczak Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Uniwersytet Warszawski

Wojna polsko-polska a kryzys postindustrialny

P

ojęcie wojny polsko-polskiej,

kojarzone przede wszystkim z wypowiedzią Andrzeja Wajdy w związku z katastrofą smoleńską, pojawiło się w polskim dyskursie politycznym już wcześniej i zostało użyte chociażby w artykule Wojna polsko-polska autorstwa Pawła Reszki i Michała Majewskiego, który ukazał się w gazecie „Dziennik Polska-Europa-Świat”1. Szczególnej popularności nabrało ono jednak, co charakterystyczne, gdy Jarosław Kaczyński zapowiedział jej koniec na wiecu wyborczym w maju 2010 r. Od tego momentu kluczowa była nie tyle sama wojna, co chęć jej zakończenia. Mimo deklaracji pokojowych okazała się ona być jedynie w fazie zawieszenia broni, które to zawieszenie zakończyło się jeszcze w trakcie trwania wieczoru wyborczego. Nie zakończyło to jednak funkcjonowania tego terminu w polskim życiu publicznym, o czym może świadczyć np. użycie go przez Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego w grudniu 2010 r.2 Jak widać pojęcie to za każdym razem było używane w kontekście politycznym i dotyczyło różnic ideologicznych między Platformą Obywatelską a Prawem i Sprawiedliwością. Rodzi się jednak kilka kluczowych pytań. Po pierwsze, czy owa wojna polsko-polska istnieje naprawdę, czy może jest tylko zgrabną figurą retoryczną, szczególnie przydatną podczas kampanii wyborczych? Po drugie, jakie są przyczyny wojny polsko-polskiej i co jest jej istotą? Po trzecie, dlaczego ujawniła się właśnie teraz? Wreszcie po czwarte, czy jest to zjawisko charakterystyczne jedynie dla Polski, czy może jest to jeden ze znaków czasu, w którym żyjemy, czy jest elementem czegoś większego? Trudno także nie zadać sobie pytania charakterystycznego dla wszystkich wojen – kto ją wygra oraz jak długo będzie ona trwała? Poszukiwanie 1 M. Majewski, P. Reszka, Wojna polsko-polska, „Dziennik Polska-Europa-Świat” z dnia 18 lipca 2008, s. 1.

2 Nie zmieniam oceny Jaruzelskiego, Wiadomości, http://www.tvn24.pl/-1,1685998,0,1,komorowski-nie-zmieniam-oceny-jaruzelskiego,wiadomosc.htm, 13.03.2011 r.

[11]

Jacek Mazurczak

odpowiedzi na tak sformułowane pytania stało się przedmiotem rozważań w niniejszym opracowaniu.

Wojna polsko-polska wydaje się być zjawiskiem prawdziwym, a jej przyczyn należy upatrywać w wielkim cywilizacyjnym kryzysie, który towarzyszy przejściu z epoki industrialnej do postindustrialnej. Kryzys ten trwa nie tylko w Polsce, ale w całej zachodniej cywilizacji, natomiast jego skutki promieniują na cały współczesny świat.

Czym jest sam kryzys postindustrialny? Określenie „kryzys” oznacza punkt zwrotny, przełom i wiąże się z terminem zmiany społecznej. Kojarzyć je zatem należy z socjologią dynamiczną, czyli orientacją traktująca społeczeństwo jako twór dynamiczny podlegający zmianom w skutek zachodzących z nim procesów3.

O ile najwybitniejsi filozofowie, socjolodzy i antropolodzy nie mają wątpliwości, że kryzys dotyczy współczesnych społeczeństw, to często posługują się innym aparatem pojęciowym i zwracają uwagę na inne jego aspekty. Różnice ujawniają się już przy nazywaniu epok i co za tym idzie kryzysu, który towarzyszy przejściu z drugiej do trzeciej epoki. Alvin Toffler mówi o drugiej i trzeciej fali, natomiast Anthony Giddens mówi o nowoczesności i ponowoczesności podobnie jak Zygmunt Bauman, jednakże różnią się oni m.in. co do diagnozy momentu, w którym obecnie się znajdujemy. Kolejne określenie, szczególnie popularne wśród polskich autorów, bierze się od pioniera teorii społeczeństwa postindustrialnego Daniela Bella, który wyróżnia odpowiednio industrializm oraz postindustrializm. Z kolei cechy wspólne to kompleksowe podejście do kryzysu, czyli pogląd, iż kryzys dotyka wszystkich wymiarów ładu społecznego oraz zgoda co do powszechności kryzysu – dotyczy ona zarówno wielkich struktur społecznych, jak i poszczególnych jednostek. Różnice natomiast, rzecz jasna, nie sprowadzają się tylko do różnych nazw.

Przejdźmy zatem do szczegółów – A. Toffler szczególną uwagę przywiązuje do ładu gospodarczego oraz zmian technologicznych.

Przyczyn poszczególnych kryzysów, jak i cezur kolejnych epok upatruje on więc przede wszystkim w kwestiach ekonomicznych. Wyróżnia trzy przewroty społeczne, które towarzyszyły zmianom epok. Pierwszą falą była epoka rolnicza, drugą falą epoka przemysłowa, natomiast trzecią falą jest epoka, w którą wkraczamy4. Pierwsza fala rozpocząć się miała wraz z osiadłym trybem życia człowieka w wyniku rozwoju rolnictwa, 3 K. Wielecki, Podmiotowość w dobie kryzysu postindustrializmu, Warszawa 2003, s. 109.

4 A. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1997, s. 35-36.

[12]

refleksje

Wojna polsko-polska a kryzys postindustrialny

co zdarzyło się około 10 tysięcy lat temu. Początkiem drugiej fali była rewolucja przemysłowa (1650-1750 r.), natomiast początkiem trzeciej fali jest rewolucja superprzemysłowa, utożsamiana z rewolucją w obszarze przepływu informacji i elektroniki (dla Stanów Zjednoczonych – 1955 r.)5. A. Toffler zwraca uwagę na znaczne przyspieszenie zachodzących zmian – cywilizacja pierwszej fali przetrwała tysiące lat, drugiej fali już tylko 300 lat. Możemy się więc spodziewać, że kolejna fala powinna nastąpić już za kilkadziesiąt lat6. Wśród kluczowych obszarów przemian związanych z nadejściem trzeciej fali wymienia on rozpad rodziny, zachwianie gospodarki, paraliż systemów politycznych, nowy styl życia oparty na zróżnicowanych, odnawialnych źródłach energii i nowych metodach produkcji. Cywilizacja trzeciej fali obali biurokrację, ograniczy znaczenie państwa narodowego. Wszystko to wymusi nowe, skromniejsze i efektywniejsze formy rządzenia. Szczególnie podkreślone zostało wyeliminowanie dystansu pomiędzy producentami a konsumentami i wynikające z tego stworzenie gospodarki prosumentów, co według A. Tofflera ma ogromne znaczenie, z uwagi na zakładany przez niego determinizm technologiczno-ekonomiczny7.

Ponadto, trzecia fala związana jest m.in. z szerokim zastosowaniem komputerów, powszechnością lotów pasażerskich czy popularnością pigułki antykoncepcyjnej8.

Zmiany zachodzące w związku z przypływem fali mają mieć charakter kumulatywny, czyli dotykają wszystkich sfer naszego życia. Zakłada on także, że zmiany te nie są chaotyczne oraz cechują się gwałtownością9. Sposób modelowania przyjęty w Trzeciej fali opiera się o analizę frontalną, zgodnie z którą każdej fali należy przyjrzeć się pod kątem krawędzi natarcia. Na tej podstawie możemy określić, gdzie dana fala poniesie określoną cywilizację10.

Według A. Tofflera pierwsza fala, czyli ta związana z rewolucją agrarną i rozpoczęciem osiadłego trybu życia praktycznie już nie występuje, wyjąwszy niewielkie społeczności plemienne żyjące np. w PaIbidem, s. 43-44.

Ibidem, s. 44.

7 Ibidem, s. 44-45.

8 Ibidem, s. 50. Nie bez znaczenia jest fakt, że na jedną z najpopularniejszych bitew wojny polsko-polskiej, zwolennicy trzeciej fali zorganizowali się za pośrednictwem portali społecznościowych. „Akcja krzyż”: cyrk udał się. Sześć osób trzeźwieje, http://www.tvn24.pl/-1,1668615,0,1,akcja-krzyz-pod-palacem-cyrk-udal-sie,wiadomo sc.html, 30.03.2011 r.

9 A. Toffler, Trzecia…, op. cit., s. 47.

10 Ibidem, s. 48.

5

6

nr 3, wiosna-lato 2011

[13]

Jacek Mazurczak

pui-Nowej Gwinei. Druga fala, która przyszła wraz z rewolucją przemysłową rozprzestrzenia się jeszcze po świecie i występuje w państwach, które dopiero zaczynają budować wielkie zakłady przemysłowe. Proces związany z przybyciem trzeciej fali dopiero się rozpoczął. Fale, mimo że możemy wskazać epoki, w których dominują bądź dominowały, nachodzą się na siebie i zderzają powodując w ten sposób olbrzymie napięcia społeczne i polityczne, które są istotą „Superwalki”. Za związany z przypływem trzeciej fali objaw „Superwalki” A. Toffler wskazuje rok 1955 w Stanach Zjednoczonych, gdy pracownicy umysłowi i usługowi, czyli tzw. „białe kołnierzyki”, osiągnęli przewagę nad pracownikami fizycznymi – „niebieskimi kołnierzykami”11. Dla porównania w Polsce ostatnim rokiem równowagi zatrudnienia białych i niebieskich kołnierzyków był rok 1989, kiedy to w rolnictwie pracowało 28,6% natomiast w przemyśle i usługach po 35,7%. W roku 1991 w rolnictwie pracowało 26,8%, w przemyśle 35%, zaś w usługach już 38,2%12.

Wprowadzone przez A. Tofflera pojęcie „Superwalki” znacząco ułatwi nam analizę wojny polsko-polskiej, która wydaje się być kolejną odsłoną tego, co zdarzyło się w latach pięćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych.

Gdy jednak dojdzie już do „Superwalki”, można dosyć łatwo określić kierunek przemian – kolejna fala zawsze odnosi zwycięstwo.

Przykładem może być nadejście drugiej fali i pewność nadchodzącego rozwoju technologicznego, gwałtownego rozwoju miast, szybszego transportu i masowej oświaty. Wraz z tymi zmianami przyszły gwałtowne przemiany procesów politycznych, na co przygotowywały się rozmaite ruchy polityczne. Ruchy związane z przedprzemysłowym rolnictwem sprzeciwiały się „wdzierającemu się industrializmowi” oraz upadkowi moralnemu istniejącemu według nich w miastach. Robotnicy natomiast rozpoczęli walkę o wpływy oraz zgłaszali chęć udziału w kreowaniu nowego porządku opartego na przemyśle13. Trudności w modelowaniu mogą się jednak pojawić, gdy wystąpi klincz, czyli wyrównana walka pomiędzy drugą a trzecią falą. Znacznie trudniej jest wtedy określić kierunek przemian, dochodzi do nietypowych aliansów, napięć społecznych i konfliktów idących w poprzek tradycyjnym podziałom, takim jak podziały warstwowo-klasowe, rasowe, polityczIbidem, s. 47-48.

B. Puzio-Wacławik, Przeobrażenia trójsektorowej struktury zatrudnienia w Polsce, na tle doświadczeń krajów Unii Europejskiej, [w:] Wykorzystanie zasobów pracy we współczesnej gospodarce, red. D. Kopycińskiej, Szczecin 2007, s. 72.

13 A. Toffler, Trzecia…, op. cit., s. 35-36, s. 51.

11

12

[14]

refleksje

Wojna polsko-polska a kryzys postindustrialny

ne czy religijne. Dezaktualizują się wszelkie koalicje i wojny. A. Toffler przywołuje tu przypadek wzajemnej niechęci Murzynów i Żydów w USA, którzy wcześniej szli ramię w ramię przeciw dyskryminacji, czy nietypowy alians związkowców z ruchami ochrony środowiska naturalnego. Ruchy robotnicze, wcześniej uchodzące za postępowe, odchodzą od haseł równouprawnienia kobiet, zmian w funkcjonowaniu rodziny, otwartości na imigrantów, polityki celnej czy decentralizacji. Lewica trzeciej fali to często zwolennicy centralizacji państwa, przeciwnicy ochrony środowiska i nacjonaliści. Na poparcie tej tezy A. Toffler przywołuje przykład Jimmiego Cartera i jego konserwatywny stosunek do gospodarki oraz liberalny do praw kobiet czy ochrony środowiska. Ten pozorny brak logiki w życiu publicznym owocuje dezintegracją osobowości i poczuciem zagubienia wśród obywateli14. Spośród polskich przykładów można wymienić kryzys lewicy, a w szczególności medialną koalicję Sojuszu Lewicy Demokratycznej z Prawem i Sprawiedliwością czy powstanie ruchów społecznych takich jak Koliber (Konserwatywni Liberałowie). Skutki tego klinczu mogą dotyczyć nie tylko zmian w całych ruchach społecznych, ale także decyzji pojedynczych uczestników życia publicznego np. zadeklarowanie sympatii do Prawa i Sprawiedliwości przez Jadwigę Staniszkis. „Superwalka” jest zatem świetnym wytłumaczeniem pozornie nielogicznych sporów i napięć pomiędzy partiami politycznymi, które próbują, często nie znając przyczyn tego zjawiska, jak najwięcej z tych przemian przekuć na polityczny kapitał. A. Toffler zauważa jednak, że w „Superwalce” nie jest istotne, kto będzie odgrywał decydującą rolę w ustępującej drugiej fali, ale kto będzie kształtował cywilizację trzeciej fali15.

W związku z tym, że wojna polsko-polska ma przede wszystkim wymiar polityczny, zasadne wydaje się wykazanie różnic w poglądach politycznych poszczególnych fal i zastanowienie się nad ich przełożeniem na poszczególne strony tego konfliktu. W dalszej części artykułu starano się dowieść, że wojna polsko-polska toczącą się pomiędzy Platformą Obywatelską a Prawem i Sprawiedliwością jest w dużej mierze „Superwalką”, gdzie drugą falę reprezentują środowiska związane z PiS, zaś trzecią falę PO, a raczej ruchy społeczne „antyPiS”. Na potrzeby niniejszego artykułu w przypadku drugiej fali skupiono się przede wszystkim na największych graczach poszczególnych fal, czyli 14 15

Ibidem, s. 51-53.

Ibidem, s. 54.

nr 3, wiosna-lato 2011

[15]

Jacek Mazurczak

PiS i PO. Warto jednak podkreślić, że w ramach drugiej fali występuje wiele innych ruchów społecznych jak chociażby środowiska skupione wokół „Naszego Dziennika” czy „Gazety Polskiej”. W przypadku trzeciej fali niektóre z tych innych środowisk z uwagi na specyfikę postindustrializmu niechętnie się organizują, ale występują w dyskursie publicznym, często w ramach jednorazowych akcji, np. organizatorzy zgromadzenia Akcja Krzyż pod pałacem prezydenckim w Warszawie.

Druga fala wyrosła wokół powstania nowych instytucji społecznych: rodziny nuklearnej, masowej edukacji oraz publicznych i prywatnych korporacji. Zmiany w rodzinach wiązały się ze zmianą roli rodziny w gospodarce – rodzina nie była już jednostką gospodarczą wskutek odejścia od pracy w rolnictwie na rzecz pracy w przemyśle.

Osłabieniu uległa rola ojca, zmienił się stosunek dzieci do rodziców, a z czasem pojawiły się nowe obyczaje. W związku z koniecznością oddania całego czasu fabryce, powstały instytucje, które przejęły różne funkcje rodziny. Wychowaniem zajęła się szkoła czy opieką nad starszymi – domy spokojnej starości. Rodziny musiały być także mobilne – gotowe do przeprowadzek z miejsca na miejsce, wszak dające pracę zakłady przemysłowe znajdowały się głównie w dużych miastach.

Wszystko to spowodowało odejście od modelu dużych, wielopokoleniowych rodzin na rzecz rodzin nuklearnych składających się z rodziców i kilkorga dzieci16.

Szkoła, zdaniem A. Tofflera, miała nie tylko odciążyć zapracowanych rodziców, ale także przygotować ich do pracy w fabrykach. Pod płaszczykiem zdobywania umiejętności, takich jak liczenie, czytanie czy pisanie miała ona wpajać takie cechy jak punktualność, posłuszeństwo i umiejętność wykonywania rutynowej pracy17.

Trzecią instytucją społeczną drugiej fali były korporacje, zarówno prywatne, jak i publiczne. Powstanie korporacji wynikało z pojawienia się produkcji masowej. Założenie fabryki znacznie przerastało możliwości pojedynczych osób. Stąd powstała potrzeba nowych formuł prawnych dla działalności gospodarczej industrialnego człowieka.

Korporacja była właśnie taką formuła, która z jednej strony umożliwiała kumulację kapitału niespotykanej wcześnie liczby osób oraz ograniczenie ryzyka do wysokości zainwestowanych w przedsięwzięcie pieniędzy. Firmy przestały być już kojarzone z konkretnymi właścicielami, których nota bene często przeżywały, natomiast inwestorzy 16 17

Ibidem, s. 68-69.

Ibidem, s. 70.

[16]

refleksje

Wojna polsko-polska a kryzys postindustrialny

zaczęli być bardziej skłonni do dużych i ryzykownych przedsięwzięć, co w konsekwencji prowadziło do ograniczenia odpowiedzialności do włożonego kapitału18.

Wymienione trzy instytucje – rodzina nuklearna, masowa edukacja i korporacje, organizowały życie społeczne od urodzin, aż do śmierci i decydowały o ustroju całych społeczeństw. Możemy to zaobserwować w znaczeniu, jakie Prawo i Sprawiedliwość przykłada w deklarowanych wartościach do rodziny czy cech promowanych przez industrialną edukację takich jak posłuszeństwo czy troska o ludzi wykonujących rutynową pracę. Tłumaczy to wodzowski charakter partii, posłuszeństwo wobec państwa (prawo w nazwie, czy hasło kampanii prezydenckiej z 2010 r. – „Polska jest najważniejsza”) oraz adresowanie programu do osób pracujących w zawodach polegających na wykonywaniu rutynowej pracy. Objawia się to także przywiązaniem do dużych zakładów przemysłowych takich jak stocznie czy instytucji wyrosłych przy korporacjach takich jak związki zawodowe.

Przychylność do związków zawodowych ma także swoje korzenie, poza wymienioną już tendencją do przyjmowania postaw nacjonalistycznych przez ruchy robotnicze, dla których w oczywisty sposób wspólnym mianownikiem jest „Solidarność”, we wzroście znaczenia rynku jako takiego w życiu społecznym, a co za tym idzie, także w życiu publicznym. Hasła o charakterze ekonomicznym zaczęły dominować dyskurs publiczny, co wcześniej nie miało miejsca, przynajmniej na taką skalę. Naturalnym aktorem politycznym wysuwającym takie żądania są właśnie związki zawodowe19.

Na wymienione główne instytucje społeczne każdej fali nakłada się charakterystyczny dla niej zbiór reguł i zasad, który A. Toffler nazywa „utajonym szyfrem” i wskazuje, że „Superwalka”, odbywa się poprzez instynktowne popieranie wartości przez zwolenników ustępującej fali i kwestionowanie ich przez zwolenników nadchodzącej fali20. Zrozumienie szyfrów staje się zatem kluczem do zrozumienia „Superwalki”, a co za tym idzie, także jej polskiej odsłony, czyli wojny polsko-polskiej. Szyfr ten, w przypadku drugiej fali to standaryzacja, specjalizacja, synchronizacja, koncentracja, maksymalizacja i centralizacja21.

Przyczyn pojawienia się standaryzacji również należy upatrywać w wielkiej rewolucji przemysłowej i rozwoju produkcji masowej.

Ibidem, s. 72.

Ibidem, s. 85.

20 Ibidem, s. 93.

21 Ibidem, s. 113.

18 19

nr 3, wiosna-lato 2011

[17]

Jacek Mazurczak

A. Toffler wskazuje, iż standaryzacja, która najpierw przejawiała się ujednoliceniem organizacji pracy, była równie popularna u kapitalistów jak i komunistów. Wspólnym mianownikiem była myśl Frederica Winslowa Taylora, który był inicjatorem standaryzacji czynności pracy i naukowego podejścia do mierzenia jej efektywności22. Standaryzacja następnie objęła kolejne obszary działalności gospodarczej, takie jak nabór pracowników, sposób wynagradzania za pracę, przerwy obiadowe czy procedura rozpoznawania skarg i wniosków. Wreszcie standaryzacja opuściła obszar aktywności ekonomicznej i pojawiła się także w procedurze przyjmowania uczniów do szkół, weryfikacji ich wiedzy poprzez egzaminy testowe czy promowanie absolwentów, po to by wreszcie zaistnieć w ludzkich umysłach. Ludzie zaczęli się upodabniać do siebie, chociażby w wyniku czytania tych samych gazet23. Konsekwencją tego rozpowszechniania się standaryzacji okazała się być niechęć dla odmiennego stylu myślenia i zachowania. To między innymi stąd bierze się w PiS niechęć do mniejszości, w tym środowisk homoseksualnych.

Kolejną zasadą obowiązującą w społeczeństwach drugiej fali jest specjalizacja. Specjalizacja pojawiła się wraz ze standaryzacją. Odtąd pracownik miał wykonywać mniej czynności, ale znacznie efektywniej24. Wraz ze specjalizacją pojawiła się także profesjonalizacja. Pojawiały się nowe zawody, powstałe w skutek zmonopolizowania przez dane grupy zawodowe swojej wiedzy, profesjonalizacji zawodu polityka25. Podręcznikowym wręcz przykładem jest zakwestionowanie przez Jarosława Kaczyńskiego prawa do udziału w debacie publicznej o katastrofie smoleńskiej Adamowi Małyszowi26.

Postępująca standaryzacja i specjalizacja wymusiła synchronizację, która zmieniła podejście do czasu całego społeczeństwa. Przy tak dużym podziale pracy najmniejsze spóźnienie hamowało pracę w całym zakładzie i właśnie dlatego w szkołach wpajana była punktualność27. Synchronizacja nie ograniczała się tylko do koordynacji prac, ale także zaczęła przenikać do organizacji czasu wolnego28. Przekonanie o standardowych dniach wolnych od pracy, czyli micie założycielIbidem, s. 94-95.

Ibidem, s. 95-96.

24 Ibidem, s. 97.

25 Ibidem, s. 99.

26 Prezes PiS (nie) odpowiedział Małyszowi, http://www.tvn24.pl/1,1696658,druk. html, 30.03.2011 r.

27 A. Toffler, Trzecia…, op. cit., s. 100-101.

28 Ibidem, s. 102.

22 23

[18]

refleksje

Wojna polsko-polska a kryzys postindustrialny

skim świąt państwowych i religijnych, możemy także odnaleźć w ruchach związanych z Prawem i Sprawiedliwością. Wydaje się, że jest to jedna z przyczyn, obok przywiązania do katolicyzmu, dla których to właśnie te ruchy zainicjowały debatę o ustanowieniu Święta Trzech Króli dniem wolnym od pracy. O specjalizacji i standaryzacji pisze także Z. Bauman. Jej symbolami ma być fordowska fabryka, która sprowadza działanie człowieka do prostych powtarzalnych czynności oraz biurokracja przypominający model weberowski, w której urzędnicy porzucają tożsamość i wykonują zadania ściśle zgodnie z procedurami29.

W związku z rozwojem instytucji korporacji, które powstały wskutek konieczności kumulacji kapitału dla powstania dużych ośrodków przemysłowych zrodziła się zasada koncentracji. Koncentracja przejawiała się także w migracjach siły roboczej ze wsi do miast oraz skupienie się na energii pochodzącej z paliw kopalnych. Zmieniło się także podejście do ubogich, dla których zaczęto organizować przytułki, obłąkanych, którzy przeszli z garnuszka rodziny do domów dla psychicznie chorych, czy wreszcie do więźniów, których wcześniej karano chłostą, natomiast w społeczeństwach industrialnych zaczęto umieszczać ich na masową skalę w więzieniach30. Zasada koncentracji pozwala nam zatem wytłumaczyć przychylny stosunek Prawa i Sprawiedliwości do górników oraz opierania gospodarki na węglu, ale także wzmożoną chęć do penalizacji czynów zabronionych oraz aktywną politykę rządu w zakresie, nie tyle zmniejszania przestępczości, co walki z przestępczością (zmniejszanie przestępczości nie służy instytucji więzienia, natomiast walka z nią już tak). Doskonale widać to na przykładzie utworzenia Centralnego Biura Antykorupcyjnego, bazującego o wiele bardziej na prowokacjach i szeroko rozumianej działalności operacyjnej, a minimalizującego rolę prewencji i badań nad przyczynami korupcji. Z Centralnym Biurem Antykorupcyjnym związane są jeszcze dwa symbole industrializmu, o których wspomina Z. Bauman – Panopticon z wieżami strażniczymi i pensjonariuszami oraz Wielki Brat, który szybko i sprawnie wynagradza i karze31. Należy zwrócić uwagę, że aby można było sprawnie i szybko karać i nagradzać, niezbędna jest rezygnacja z demokratycznych procedur sądowniczych. Przejawiało się to w przypadku Prawa i Sprawiedliwości wydawaniem wyroków Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006, s. 41.

A. Toffler, Trzecia…, op. cit., s. 105-106.

31 Z. Bauman, Płynna…,op. cit., s. 41.

29

30

nr 3, wiosna-lato 2011

[19]

Jacek Mazurczak

na konferencjach prasowych, jak działo się to w sprawie Mirosława Garlickiego.

Następną zasadą obowiązująca w cywilizacji drugiej fali jest maksymalizacja i upodobanie do rzeczy wielkich. Przykładem funkcjonowania tej zasady w polityce Prawa i Sprawiedliwości, może być zebranie niemal miliona siedmiuset tysięcy podpisów pod zgłoszeniem kandydata Jarosława Kaczyńskiego na Prezydenta RP, czyli prawie siedemnaście razy więcej niż wynika to z ustawy z dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej32. Oczywiście przyczyn tego zjawiska można upatrywać także w dużym zaangażowaniu elektoratu Prawa i Sprawiedliwości oraz większym utożsamianiu się jego sympatyków z partią niż działo się to w przypadku innych kandydatów.

Ostatnią już zasadą, szczególnie istotną z punktu widzenia procesów i zjawisk o charakterze politycznym, jest centralizacja. Patrząc przez pryzmat wcześniejszych zasad wydaje się być wręcz ich częścią.

A. Toffler przywołuje przykład menadżerów kolejowych, którzy najpierw musieli zestandaryzować technikę przewozu – od taryf po rozkłady jazdy – następnie zsynchronizować przewozy ze sobą, powołać nowe specjalistyczne zawody, skoncentrować kapitał, energię i ludzi oraz zmaksymalizować zasięg linii kolejowych. Aby móc to wszystko osiągnąć musieli zcentralizować swoją organizację oraz ją zhierarchizować, podzielić pracowników na kadrę kierowniczą i szeregowych pracowników33.

A. Toffler zaprezentował także parę przykładów centralizacji w działalności politycznej industrialnego człowieka. Wymienia on konstytucję Stanów Zjednoczonych, która zastąpiła Artykuły Konfederacji, centralizację władzy publicznej czy instytucję banku centralnego34. Świetnym przykładem urzeczywistnienia zasady centralizacji w programie PiS jest projekt Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z którym Prezes Rady Ministrów dysponuje pełnią władzy wykonawczej, natomiast Prezydent nie ma być częścią władzy wykonawczej, ale stać ponad trójpodziałem władzy35.

Dz. U. 1990 Nr 67, poz. 398 z późn. zm.

Ibidem, s. 108-109.

34 Ibidem, s. 110-112.

35 Zob. Projekt Prawa i Sprawiedliwości. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, http://www.pis.org.pl/download.php?g=mmedia&f=konstytucja_2010.pdf, 28.03.2011 r., s. 7.

32 33

[20]

refleksje

Wojna polsko-polska a kryzys postindustrialny

A. Toffler zwraca także uwagę na problem techników władzy.

W społeczeństwie drugiej fali nie można krótko odpowiedzieć na pytanie „Kto rządzi?”, ponieważ władzę sprawowali anonimowi „oni”36.

Pojawiły się nowe elity kierownicze, które niekoniecznie posiadały środki produkcji w rozumienia Karola Marksa, natomiast sprawowały realną władzę i pełniły funkcję integracyjną jednostki, którą kierowały, a była ona przecież rozdrabniana chociażby przez daleko idący podział pracy37. Sprawowanie władzy przez anonimową grupę osób, bardzo mocno przeniknęło do polityki uprawianej przez PiS. Przywołać można chociażby takie określenia jak „układ”38, „wykształciuchy” („znaczna część warstwy wykształconej, która posiada pewną profesjonalną kompetencję, ale straciła kontakt z resztą Polski”)39, „łże-elity”40, które stały się polską wersją sformułowania używanego przez A. Tofflera – „oni”.

Przystępując do opisywania trzeciej fali warto zaznaczyć, że druga fala jest znacznie łatwiejsza do opisania, z uwagi na to, że organizowała już społeczeństwo przez kilkaset lat, natomiast trzecia fala dopiero nadchodzi. Znajduje to także odzwierciedlenie w książce A. Tofflera, gdzie opis cywilizacji trzeciej fali nie jest już tak dokładny jak to się działo w przypadku drugiej fali, co nie pozostało bez znaczenia dla proporcji niniejszej pracy. Należy także wskazać, że zgodnie z wieloma poglądami socjologów i futurologów nie jesteśmy jeszcze w postindustrializmie, ale w późnej nowoczesności, która teraz jest w fazie radykalizacji, jednak stoimy już u progu ponowoczesności, jak twierdzi A. Giddens, bądź w płynnej nowoczesności, jak twierdzi Z. Bauman.

Pogląd Z. Baumana wymaga jednak rozwinięcia. Początkowo w jego pracach dominowało pojęcie ponowoczesności, które z czasem zostało zastąpione płynną nowoczesnością. Jest ona nową fazą nowoczesności, a określenie płynna należy interpretować przez pryzmat jej lekkości i nieważkości, która warunkuje zmienność czasów płynnej nowoczesności41.

A. Toffler, Trzecia…, op. cit., s. 115.

Ibidem, 115-116.

38 Zob. Treść 2. posiedzenia Sejmu (Obrady w dniu 10 listopada 2005 r.), Sejm Rzeczypospolitej Polskiej kadencja V, Warszawa 2005, s. 6.

39 J. Lichocka, Dorn: krytykuje nas rojowisko histeryków, „Dziennik Polska-Europa-Świat” z dnia 26-27 sierpnia 2006, s. 24.

40 Zob. Sprawozdanie Stenograficzne z 10 posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 17 lutego 2006 r. (trzeci dzień obrad), Sejm Rzeczypospolitej Polskiej kadencja V, Warszawa 2006, s. 267.

41 Z. Bauman, Płynna…, op. cit., s. 7.

36

37

nr 3, wiosna-lato 2011

[21]

Jacek Mazurczak

Należy zatem zauważyć, że „Superwalka” w dzisiejszych czasach będzie oznaczała nie tyle walkę drugiej fali z trzecią falą, ale walkę drugiej fali z harcownikami postindustrializmu, którzy przede wszystkim wątpią w poglądy zbudowane na podstawie industrializmu, ale jeszcze nie są w stanie tworzyć własnych w oparciu o postindustrializm istniejących jako typ idealny. Stąd drugą stronę wojny polsko-polskiej należy interpretować przez pryzmat drugiej fali, starając się jednak szukać pewnych zapowiedzi trzeciej fali.

Jak dla drugiej fali mitem założycielskim była produkcja masowa, tak dla trzeciej fali punktem wyjścia jest odmasowienie produkcji, a w konsekwencji całego społeczeństwa. Coraz mniejszą część produktu narodowego stanowi przemysł, zwiększa się natomiast udział usług, wymuszających dopasowanie do klienta. W konsekwencji trzecia fala rezygnuje ze standaryzacji na rzecz krótkich serii produktów przygotowywanych na częściowo albo całkowicie na zamówienie42. Per analogia do opisanych przykładów dla drugiej fali, odejście od standaryzacji nie pozostanie bez wpływu na ludzkie umysły, które będą bardziej przychylne różnorodności43. Stąd w Platformie Obywatelskiej pojawia się większa tolerancja dla środowisk homoseksualnych.

Zerwaniu ze standaryzacją sprzyja także włączenie klienta w produkcję, czyli zmiana roli z konsumenta w prosumenta. Przykładami działalności gospodarczej wykorzystującymi prosumpcję mogą być przywołane przez A. Tofflera testy ciążowe44, czy znane nam meble przeznaczone do samodzielnego złożenia w domu. W wymiarze politycznym prosumpcją może być włączanie w proces decyzyjny ludzi spoza systemu instytucjonalnego, czego przykładem mogło być spotkanie przedstawicieli Rady Ministrów z przedstawicielami środowisk związanych z Internetem w sprawie tzw. ustawy hazardowej.

Wraz z odchodzeniem od masowej produkcji zmienia się także poczucie czasu. Maszyny nie dyktują już rytmu pracy, maleje więc rola synchronizacji oraz co za tym idzie punktualności45. Coraz większą popularnością cieszą się portale internetowe udostępniające wybrane przez nas audycje – możemy je obejrzeć kiedy chcemy, niezależnie od programu telewizyjnego. Powinno to także oznaczać większą popularność takich portali wśród potencjalnych wyborców Platformy Obywatelskiej.

A. Toffler, Trzecia…, op. cit., s. 283.

Ibidem, s. 391.

44 Ibidem, s. 405-407.

45 Ibidem, s. 377.

42 43

[22]

refleksje

Wojna polsko-polska a kryzys postindustrialny

Miejsca trzeciej fali ustępuje także maksymalizacja46. Zmiany w tym zakresie możemy przedstawić na przykładzie ewolucji w podejściu do sił zbrojnych RP. Zgodnie z industrialnym podejściem o ich sile powinna decydować liczebność – im wyższa liczba żołnierzy tym silniejsze jest wojsko. Przeprowadzona przez Platformę Obywatelską reforma, zakłada odejście od poboru na rzecz żołnierzy kontraktowych – per saldo zmniejszy się jednak liczba żołnierzy.

Coraz częściej krytyce poddawani są specjaliści. Dominują hasła związane z prowadzeniem konsultacji społecznych oraz dopuszczaniem laików do podejmowania decyzji, które do niedawna były zarezerwowane dla wąskiej grupy specjalistów47. Przykładem może być sposób podjęcia decyzji przez Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy o umiejscowieniu pomnika upamiętniającego katastrofę smoleńską poprzez sondaż na dużej próbie, zamiast zasięgnięcia opinii historyków sztuki, konserwatorów zabytków czy architektów.

Cywilizacja trzeciej fali to także zanegowanie przejawiającej się we wszystkich sferach życia koncentracji48. Objawia się ona zarówno w odpływie mieszkańców z centrów miast na jego obrzeża oraz coraz chętniejszemu dzieleniu się władzą w partii. Krótka analiza statutów PO i PiS, jasno wskazuje na zdecydowanie większą koncentrację władzy tej drugiej. Odejście od automatycznej centralizacji wszystkich struktur jest już tylko skutkiem zakwestionowania zasady standaryzacji, synchronizacji, koncentracji, maksymalizacji i specjalizacji49.

Trzecia fala nie jest jednak prostym zaprzeczeniem zasady centralizacji. Zakłada ona raczej jej elastyczne stosowanie, niczym drużyna futbolowa, która na dźwięk gwizdka potrafi przejść z jednej formacji do drugiej50. Ten styl myślenia będzie zatem popierać decentralizację i zasadę subsydiarności w działaniu samorządu terytorialnego.

Wyżej opisane procesy spowodowały także kryzys instytucji społecznych drugiej fali. Przeformułowaniu uległa przede wszystkim rodzina. Z jednej strony jest ona wspierana przez stopniowo przenoszenie pracy do domu, z drugiej strony zmienia się jej skład. Coraz popularniejszym stylem życia jest pozostanie singlem. Możliwe są także rodziny złożone z dziecka i tylko jednego z rodziców, związki homosek-

Ibidem, s. 402.

Ibidem.

48 Ibidem.

49 Ibidem, s. 394.

50 Ibidem, s. 403-404.

46 47

nr 3, wiosna-lato 2011

[23]

Jacek Mazurczak

sualne czy rodzina atomowa powiększona o członków spoza rodziny51.

Poważny kryzys dotknął także instytucję korporacji. Są one dzisiaj powszechnie krytykowane, co szczególnie charakterystyczne, nie ze względu na cel, którym do tej pory była maksymalizacja zysku, ale ze względu na inne aspekty jej działalności. Tak więc społeczeństwa trzeciej fali wymagają od korporacji także dbałości o ochronę środowiska, rezygnacji z narzucanego pracownikom wyniszczającego trybu pracy czy ze współpracy z władcami państw o reżimie niedemokratycznym52.

Ostrożny stosunek do dużych korporacji połączony ze wspieraniem małej i średniej przedsiębiorczości byłby zatem najlepszą rekomendacją dla partii politycznych, które chcą być kojarzone z trzecią falą.

Z. Bauman o postindustrializmie pisze także, że jest to koniec wiary w osiągnięcie stanu doskonałości. Niemożliwe zatem będą wszystkie projekty polityczne, które zapowiadają dojście do utopii53. A. Toffler wprowadza pojęcie praktopii, czyli stanu lepszego od obecnego, nie będącego jednocześnie ani utopią ani antyutopią54. Tłumaczy to większe zainteresowanie PiS projektem IV Rzeczypospolitej niż dzieje się to w przypadku Platformy Obywatelskiej.

Możemy stwierdzić, że wojna polsko-polska, jest zjawiskiem realnym, którego przyczyny leżą po stronie wielkiego cywilizacyjnego kryzysu, w którym się znajdujemy. Istotą wojny polsko-polskiej jest opisana przez A. Tofflera „Superwalka”, z tym jednak zastrzeżeniem, że trzecia fala znajduje się jeszcze w fazie płynnej nowoczesności. „Superwalka” będzie się zaostrzała wraz z przejmowaniem przez przeciwników drugiej fali kolejnych cech trzeciej fali. Należy także zwrócić uwagę, iż w związku z przyspieszeniem nadchodzenia kolejnych fal, możemy także być jeszcze świadkami nadejścia czwartej fali.

Summary The author presents the Polish – Polish war issue by using the postindustrial crisis theory. He concentrates on the A. Toffler’s theory of the Second and Third Wave and on the term of Superfight. According to the author, the two sides of Polish – Polish war are the supporters of both the Second Wave and the Liquid Modernity. Polish – Polish war Ibidem, s. 331.

Ibidem, s. 359-360.

53 Z. Bauman, Płynna…, op. cit., s. 46.

54 A. Toffler, Trzecia…, op. cit., s. 537.

51

52

[24]

refleksje

Wojna polsko-polska a kryzys postindustrialny

will be increasing while supporters of the Liquid Modernity accept the ideas accurate for the Third Wave.

Nota o autorze Jacek Mazurczak [jacek.mazurczak@gmail.com] – absolwent politologii na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM oraz student europeistyki w Centrum Europejskim Uniwersytetu Warszawskiego. Jego zainteresowania badawcze oscylują wokół zagadnień związanych z kryzysem postindustrialnym, organizacjami pozarządowymi w stosunkach międzynarodowych, prawami człowieka drugiej generacji oraz polityką Unii Europejskiej wobec krajów rozwijających się.

nr 3, wiosna-lato 2011

[25]

Wpływ para

Jakub Jakubowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wpływ paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

R

Wstęp

na polskiej scenie politycznej po 1989 r. zawsze charakteryzowały się dwubiegunowością. Początkowo miała ona charakter podziałów socjopolitycznych na obóz solidarnościowy i „postpeerelowski”1. Po przełomowym dla systemu partyjnego 2005 r.2, punkt ciężkości dualistycznego podziału został przeniesiony na konflikt pomiędzy środowiskiem konserwatywnym i liberalnym. Nie sposób jednak traktować owego podziału jedynie w kategoriach walki partyjnej pomiędzy największymi obozami polskiej sceny politycznej, przemiennie pełniącymi funkcję rządzenia oraz rolę największej z parlamentarnych grup opozycyjnych. Szerszy kontekst tego zjawiska odzwierciedlają bowiem podziały w samym społeczeństwie. Tym bardziej, że można wymienić wiele przykładów, które wskazują na powyższy stan rzeczy. Po pierwsze, sytuacja ta przejawia się w ustabilizowaniu systemu partyjnego poprzez rozkład głosów na dwa główne obozy, które uzyskały razem 2007 r. 73,62% głosów3.

Co więcej, regularnie przeprowadzane sondaże opinii publicznej nie wskazują, aby w najbliższym czasie stan ten mógł ulec zmianie. Po drugie, odzwierciedlenie owych podziałów można zauważyć w geograficznych i demograficznych danych dotyczących preferencji wyborczych elacje poszczególnych środowisk

1 M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji: podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa 2001, s. 215.

2 W opinii dwóch głównych partii politycznych, które w wyborach parlamentarnych w 2005 roku zagospodarowały największa liczbę głosów – PiS i PO owa przełomowość polegała na konieczności zmiany systemowej, a w zasadzie palącej potrzebie przebudowy ustroju państwa. Zob. W. Ziętara, Wybory parlamentarne i prezydenckie w Polsce w 2005 roku w świetle współczesnych doktryn politycznych. Wybrane problemy i perspektywy, [w:] Partie i system partyjny RP. Stan i perspektywy, red. K. Kowalczyk, Ł. Tomczak, Toruń 2007, s. 230-233 3 Wyniki wyborów do Sejmu RP z dnia 21.10.2007 r., http://wybory2007.pkw.gov. pl/SJM/PL/WYN/W/ index.htm, 01.03.2011 r.

nr 3, wiosna-lato 2011

[27]

Jakub Jakubowski

Polaków, gdzie wyraźnie zarysowuje się granica między wschodem a zachodem kraju, między wsią, małymi miastami i aglomeracjami, między gorzej i lepiej wykształconymi. Jeszcze inne odzwierciedlenie dualizmu życia społeczno-politycznego stanowią podziały w Kościele katolickim, który w polskiej tradycji odgrywał i odgrywa szczególną rolę4.

Niewątpliwie przejawy dychotomii życia społeczno-politycznego można by mnożyć, lecz nie stanowi to głównego wątku artykułu.

Kwestią istotną z punktu widzenia podjętego tu tematu są natomiast przyczyny owej „scementowanej dwubiegunowości”. Dualizm utrwala bowiem nasilenie tendencji konfliktogennych w aktualnym dyskursie politycznym – sprzyja jego pogłębieniu i obejmowaniu nowych obszarów tematycznych.

Celem tego artykułu – o czym była już mowa – jest określenie wpływu paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce. Na wstępie jednak, dążąc do wyjaśnienia istoty pojęcia paranoi, należy przeanalizować kategorię spisku – jedną z najbardziej znamiennych dla osobowości paranoicznej, bowiem funkcjonalną w wyjaśnianiu wielu zdarzeń politycznych zarówno przez pryzmat złych intencji, jak i ich inicjatorów. Stanowi ona determinantę tego, co określa się mianem „spiskowych teorii dziejów”, którą określić można z kolei jako heurystykę wydawania sądów. W skali makro – działalność głównych aktorów – przy uwzględnieniu kategorii spisku – jest sprowadzana do tajemniczych, zakulisowych transakcji, niejasnych kontaktów z grupami interesów z kraju i spoza jego granic, z każdorazowym przedkładaniem interesów „grupy trzymającej władzę” nad dobrem ogólnonarodowym. W skali mikro natomiast – tej dotyczącej osobowości paranoicznej aktorów politycznej gry – charakterystyczna jest permanentna podejrzliwość w stosunku do oponenta. Wyraźnie zarysowana wtedy dychotomia na osi przekonań światopoglądowych i gospodarczych wydaje się sprzyjać atmosferze spisków, oskarżeń, poszukiwania obszarów gry politycznej stanowiących słabe punkty przeciwnika.

Zasadne wydaje się więc postawienie pytania: jaki wpływ na polską demokrację i dyskurs publiczny mają tendencje paranoiczne? Czy skłonności do paranoi politycznej niektórych środowisk oraz samych 4 A. Szostkiewicz, Kościół upolityczniony, kościół walczący. Linia Michalika, „Polityka”, http://www.polityka. pl/kraj/analizy/1508276,1,kosciol-upolityczniony-kosciolwalczacy.read, 01.03.2011 r.

[28]

refleksje

Wpływ paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

aktorów politycznych wpływają na pogłębienie konfliktu w tak zwanej „wojnie polsko-polskiej”?

W odniesieniu do rozwoju dyskursu politycznego na przestrzeni dwudziestu lat budowania demokracji w Polsce, można zaobserwować pewną wewnętrzną sprzeczność. W demokracji panuje system otwarty, charakteryzujący się swoistą klarownością zasad, które rządzą systemem politycznym. Owa jasność na poziomie norm powinna sprzyjać więc stabilizacji, również w rozumieniu rozwijania merytorycznej dyskusji między podmiotami rynku politycznego. Dysfunkcjonalnych zachowań dla systemu w postaci tworzenia teorii spiskowych powinno więc być mniej w miarę rozwoju i ugruntowywania się rytuałów demokratycznych. Tymczasem wiele badań wskazuje na tendencję wprost przeciwną.

W miarę upływu czasu trend „spiskowej teorii dziejów” jako wyjaśnienia wielu wydarzeń politycznych rozwija się5. Trudno w sposób jednoznaczny wskazać tego przyczynę. Po pierwsze, źródłem tego zjawiska może być rozwój rynku wolnych mediów oraz ich zróżnicowanie, co implikuje powstawianie środowisk dziennikarzy skłonnych do zbieżnego punktu widzenia określonych problemów. Część owych środowisk – w szczególności tych, które w sposób bezpośredni angażują się po jednej ze stron głównej linii podziałów politycznych – przejawia tendencje do postrzegania świata przez pryzmat paranoidalnych urojeń. Po drugie, specyficzne działania, które wynikają z doświadczeń funkcjonowania systemu demokratycznego w praktyce – zakulisowe spotkania, negocjacje na szczytach władzy, tworzenie koalicji, funkcjonowanie dyplomacji czy istnienie służb specjalnych – mogą sprawiać wrażenie, iż rządy są sprawowane przez wyalienowane elity w sposób niejawny. Co więcej, wrażenie to może być spotęgowane skomplikowaniem samych procedur demokratycznych z długim i zawiłym procesem decyzyjnym.

Wydaje się, iż niektóre z elementów owych stanów paranoicznych szczególnie mocno uwidoczniły się w trakcie zaostrzenia dyskursu na linii konserwatyzm – liberalizm, do czego w 2010 roku przyczyniły się także tragiczne wydarzenia wywołujące zarówno wśród polityków jak i w społeczeństwie stany emocjonalne sprzyjające „myśleniu magicznemu”, dysonansowi poznawczemu, postrzeganiu świata w kategoriach czarno-białych, błędom atrybucji. Zanim jednak przeanalizowane zo5 K. Korzeniowski, Polska paranoja polityczna. Źródła, mechanizmy i konsekwencje spiskowego myślenia o polityce, Warszawa 2010, s. 14-15.

nr 3, wiosna-lato 2011

[29]

Jakub Jakubowski

stanie zjawisko paranoi politycznej, warto przyjrzeć się samem pojęciu oraz jego elementom składowym. Pozwoli to bowiem umiejscowić ową problematykę w polskiej rzeczywistości społeczno-politycznej.

Natura i przesłanki paranoi i paranoi politycznej Skomplikowana rzeczywistość społeczna częstokroć wymaga od aktora lub obserwatora sceny przyjęcia określonego sposobu analizowania rzeczywistości i wyjaśniania zdarzeń. W grze politycznej wszakże każde działanie ma swoją przyczynę i nic nie dzieje się bezcelowo. Klucz do przybliżenia istoty politycznej paranoi leży właśnie w dotarciu do mechanizmów wyjaśniania przyczynowości zdarzeń. W warunkach codziennego funkcjonowania w społeczeństwie, jednostka o osobowości paranoicznej, poszukująca czynnika sprawczego określonego zdarzenia, ma skłonność do wiązania ze sobą faktów, które w rzeczywistości stanowią dwie odrębności. Z pewnością wynika to ze skłonności nadawania przez istotę ludzką sensu wydarzeniom, także tym o przypadkowym charakterze. Przykładowo – jednostka, która dwa dni pod rząd znalazła się w kolejce sklepowej za tą samą, nieznajomą osobą, zaczyna wysnuwać domysły o braku przypadku w koincydencji tych zdarzeń. Zasadne dla takiej osoby wydają się być hipotezy dotyczące bycia obserwowanym, śledzenia, istnienia spisku. Pojawiają się wtedy skłonności do tzw. „myślenia magicznego”. Jednym z jego symptomów jest „łączenie nieracjonalnymi związkami pewnych wydarzeń”6. Zestawianie ze sobą faktów w sposób magiczny skutkuje zaburzeniem logiki kojarzenia zjawisk stanowiących przyczynę i skutek danego działania.

Ten swoisty błąd logiczny wyrażony także jako post hoc ergo propter hoc, stanowi fałszywy wniosek wysnuty ze zwykłego następstwa zdarzeń w czasie. Stąd niedaleko już do urojenia jako stanu będącego podstawą zaburzeń paranoicznych.

Przybliżenie ujęcia definicyjnego paranoi oraz powiązanej z nią, choć nie tożsamej, paranoi politycznej, zdaje się być w tym miejscu niezbędne. Wydawać by się mogło, że paranoja polityczna oznaczać będzie wszelkie zjawiska o charakterze paranoicznym, które dotyczą obszaru polityki. Kwestia ta nie jest jednak oczywista. Mnogość znaczeń samego pojęcia paranoi ujmowanej bądź to jako jednostka chorobowa, bądź szczególny rodzaj osobowości, zmusza do zasięgnięcia wiedzy słownikowej z obszaru psychologii oraz medycyny i przeniesienia jej na grunt polityki.

6

A. Grzywa, Magiczna wizja świata, Warszawa 2010, s. 47.

[30]

refleksje

Wpływ paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

Słownik psychologii Andrew M. Colmana definiuje pojęcie paranoi jako „zaburzenie urojeniowe, albo w znaczeniu bardziej ogólnym, każde zaburzenie psychiczne charakteryzujące się urojeniami, w tym: osobowość paranoiczna, schizofrenia paranoidalna czy zaburzenie psychotyczne indukowane”7. W podobny sposób zjawisko to charakteryzują w swoim Słowniku psychologii Arthur S. Reber i Emily S. Reber mnożąc jednak hasła jemu pokrewne: „paranoiczna osoba, paranoidalna osoba, paranoiczna osobowość, paranoidalna schizofrenia, paranoidalna skłonność, paranoidalne myślenie, paranoidalne stany, paranoidalne urojenia, paranoidalne zaburzenia, paranoidalny charakter czy paranoidalny stan”8. Wielość owych zaburzeń oraz ewidentny brak znaku równości między nimi, świadczą o złożoności i niejednoznaczności zjawiska. Wydaje się, iż to bogactwo jest wynikiem próby sklasyfikowania różnych stanów nasilenia zaburzeń, których katalog w większości przeanalizowanych publikacji wydaje się być stosunkowo zbieżny.

W dyskusji na temat paranoi nieocenionym wprost źródłem wiedzy pozostaje publikacja Roberta Robinsa i Jerrolda Posta9, która kompleksowo traktując o zjawisku politycznej paranoi, szczegółowo analizuje jej elementy. Już w pierwszym zdaniu przedmowy autorzy w/w słownika cytują Webster`s New Universal Unabrridged Dictionary definiujący paranoję jako „chorobę psychiczną, dla której typowe są usystematyzowane urojenia oraz projekcję osobistych konfliktów, przypisywanych rzekomej wrogości otoczenia; chroniczną psychozę funkcjonalną, rozwijającą się w podstępny sposób”10. W literaturze definiowany w ten sposób zespół chorobowy nosi miano: paranoi prawdziwej, zespołu paranoicznego, reakcji paranoicznej11.

Przenoszenie myślenia o paranoi na grunt polityki jedynie w kontekście zaburzeń zdrowotnych nie jest uzasadnione, choć pewne elementy tej definicji wydają się być trafne i przydatne w dalszych rozważaniach. Po pierwsze, niektóre fakty polityczne, poprzez błędną ich interpretacje mogą być mylnie interpretowane, wywołując urojenia.

Po drugie, pewne błędne sądy oraz fałszywe przekonania mogą stanowić podstawę do wyjaśnienia zjawisk politycznych, mimo jednoA. M. Colman, Słownik psychologii, Warszawa 2009, s. 504-505.

A. S. Reber, E. S. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2008, s. 511-512.

9 K. Korzeniowski, Polska..., op. cit., s. 56.

10 R. Robin, J. Post, Paranoja polityczna. Psychologia nienawiści, Warszawa 1999, s. 9.

11 K. Korzeniowski, Polska…, op. cit., s. 54-55.

7

8

nr 3, wiosna-lato 2011

[31]

Jakub Jakubowski

znacznych dowodów świadczących o ich nieprawdziwości, tudzież minimalnego prawdopodobieństwa ich zaistnienia. Po trzecie, istotnym elementem jest również wrogość otoczenia, u której źródeł upatrywany jest konflikt. Warto dodać, iż wrogość ta nie ma charakteru obiektywnego, stanowiąc status quo politycznej sceny.

Uwzględniwszy powyższe kwestie, należy stwierdzić, iż wątpliwe wydaje się istnienie takich pojęć jak: dobre intencje, dobra wola czy nawet prawniczego terminu bona fide. Często spotykanym zjawiskiem stanowiącym punkt wyjścia do wyjaśniania politycznych faktów jest poczucie pozostawania obiektem prześladowań. Odczucia tego typu przejawiają się częstokroć w formie podejrzeń bycia podsłuchiwanym, śledzonym przez politycznych oponentów, czy pozostawania przedmiotem uwagi instytucji zajmujących się zbieraniem informacji na temat osoby rzekomo prześladowanej12. Cytowani już R. Robins i J. Post wymieniają siedem elementów, które składają się na zespół paranoiczny. Należą do nich: podejrzliwość, ksobność, mania wielkości, wrogość, lęk przed utratą niezależności, projekcja i myślenie urojeniowe13.

Analizując istotę paranoi politycznej nie sposób nie wspomnieć o osobowości paranoicznej. Krzysztof Korzeniowski pisał o niej jako o „nie w pełni rozwiniętej paranoi”14. W istocie jest to zaburzenie osobowości, charakteryzujące się zespołem takich cech, jak: wrażliwość na niepowodzenia i krytykę, odrzucenie, wrogość, nadmierna podejrzliwość, przecenianie własnego znaczenia, chłód emocjonalny czy niezdolność do wybaczania urazy15. Paul Blaney jako cechy charakterystyczne osobowości paranoicznej wymieniał: podejrzliwość (suspicious), cynizm (cynical), zaangażowanie się w porównywanie z innymi członkami społeczeństwa (rivarlous), poczucie skrzywdzenia i zazdrości (wronged/jealous), złość (angry), powściągliwość i ostrożność (guarded), nieustępliwość (rigid), brak poczucia humoru (humorless), odczucie bycia obserwowanym (conspicuous), zadufanie (self-important), samouwielbienie (self-righteous), usprawiedliwianie samego siebie (self-justifying)16. Wydaje się, iż nie jest to zamknięty 12 W tym przypadku niezwykle popularny w polskiej dyskusji na tematy polityczne stał się rekwizyt teczki jako miejsca gromadzenia tajnych informacji, kolokwialnie nazywanych „hakami”, które mogą być wykorzystane przez oponenta (rywala politycznego) w momencie zaognienia sytuacji konfliktowej.

13 R. Robin, J. Post, Paranoja…, op. cit., s. 8 i nast.

14 K. Korzeniowski, Polska…, op. cit., s. 56.

15 A. Jakubik, Zaburzenia osobowości, Warszawa 2003, s. 83-84.

16 Zob. P. Blaneyii, Paranoid conditions, [w:] Oxford textbook of psychopathology, red. T. Millon, R. Blaney, P. Davis, Oxford 1999, s. 340.

[32]

refleksje

Wpływ paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

katalog cech charakterystycznych dla opisywanego typu osobowości.

Ponadto, wiele z nich można w sposób bezpośredni odnieść do rynku politycznego, aktorów politycznych i obserwatorów politycznej sceny.

Istotną i najczęściej wymienianą, w licznych publikacjach na temat stanów paranoicznych, cechą paranoi politycznej jest przede wszystkim nadmierna podejrzliwość w odniesieniu do działań przeciwnika politycznego; podejrzliwość rozumianą jako gra o sumie zerowej. Według tej logiki każde działanie mające wymiar pozytywny, zainicjowane przez przeciwnika, ma za zadanie zaszkodzić „nam” jako grupie obcej.

Wydaje się rzeczą jasną, iż realizacja tej zasady będzie miała skutek konfliktogenny i wprowadzi system w stan permanentnej dychotomii.

Wśród innych, istotnych czynników wpisujących się w katalog cech charakterystycznych dla politycznej odmiany stanów paranoicznych jest niezdolność do wybaczania urazy. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabierają środki masowego komunikowania. Oto bowiem liczne wypowiedzi w mediach, chęć zaistnienia za pomocą telewizji przez politycznych celebrities, możliwość natychmiastowego responsu, rejestracja opinii i sądów za pomocą sprzętu audio i video możliwych do odtworzenia w dowolnym momencie; sprawia, iż prawdopodobieństwo skonfrontowania wrogich wypowiedzi uwikłanych w konflikt stron wzrasta. I tu właśnie pojawia się miejsce dla nieustępliwości, która nie sprzyja bynajmniej generowaniu rozwiązań kompromisowych w bipolarnym układzie sceny politycznej prezentowanej przez środki masowego oddziaływania.

Pojęcie politycznej paranoi z pewnością bliższe jest terminowi osobowości paranoicznej niż zespołowi chorobowemu. Nie jest z nim jednak tożsame, a cechy, które ową osobowość charakteryzują nie pokrywają się ze zjawiskami obecnymi w polityce. Zasadnym wydaje się więc potraktowanie pojęcia paranoi politycznej jako osobnej konstrukcji definicyjnej nie zawierającej się w pozostałych, a czerpiącej z wielu ich elementów składowych. Wyostrzenie specyficznych cech osobowościowych danej jednostki i skonfrontowanie ich z przekonaniami na tematy polityczne oraz sposobem myślenia na określone sprawy dotyczące polityki może być zatem przyczyną stanu paranoi. Nie warto być może na aktualnym etapie badań psychologicznych, szczególnie w odniesieniu do obszaru polityki, tworzyć zwartej definicji tego zjawiska. Warto natomiast wskazać najbardziej istotne (choć nie jedyne) cechy, które towarzyszą paranoi politycznej. W opinii K. Korzeniowskiego są to: nadmierna podejrzli-

nr 3, wiosna-lato 2011

[33]

Jakub Jakubowski

wość i skłonność do myśli prześladowczych oraz myślenia urojeniowego.

Wydaje się, iż szczególnie ważną cechą paranoi politycznej, przede wszystkim w kontekście prowadzony tu rozważań, jest to co R. S. Robinson i J. M. Post określają jako obronę przed wrogością i utratą znaczenia. Paranoik obawia się bowiem własnej agresji i wrogości, i broni się przed tymi objawami, stawiając się w roli ofiary czy osoby prześladowanej. W takim przypadku podstawowym mechanizmem obronnym jest projekcja. Dzięki niej możliwe jest uzewnętrznienie agresji, ale tak, że zostaje ona przypisana innym. Dlatego, jak zauważają autorzy, paranoicy są podejrzliwi wobec innych albo nadwrażliwi”17. Stwierdzenie to przywodzi na myśl teorię dysonansu poznawczego Leona Festingera. Stan napięcia psychicznego, związanego ze sprzecznością między poczuciem zagrożenia czy spisku, a poczuciem nieracjonalności tych obaw, skłania jednostkę o paranoicznej osobowości do zracjonalizowania swojego działania, usprawiedliwienia go przed samym sobą18. Skrajne przykłady takich zachowań można często obserwować podczas konfliktów zbrojnych, gdy dehumanizacja wroga likwiduje dysonans jaki mógł powstać wskutek okrucieństwa. Mniej wyraziste i jednoznaczne, aczkolwiek widoczne działania tego typu, podejmowane są w obrębie współczesnej sceny politycznej. W warunkach zaognionego konfliktu światopoglądowego o wyraźnie dwubiegunowym charakterze19, często można dostrzec zachowania agresywne. Szczególnie intensywnie występują one w sferze języka polityki, gdzie ich głównym celem jest dyskredytacja przeciwnika w celu zracjonalizowania nieuzasadnionego, bezpodstawnego podejrzenia o spisek zawiązany przeciwko konkurentom politycznym czy wręcz całemu społeczeństwu.

Paranoja polityczna w polskiej debacie publicznej po 1989 roku Od przełomowego 1989 r. – momentu odzyskania suwerenności na drodze tranzycji – pluralizacja życia politycznego, rozwój niezależnych mediów oraz wolność wyrażania poglądów doprowadziły do rozwoju R. Robin, J. Post, Paranoja…, op. cit., s. 114.

A. Pratkanis, E. Aronson, Wiek propagandy: używanie i nadużywanie perswazji na co dzień, Warszawa 2005, s. 39-45.

19 W ten sposób można zdefiniować tzw. „wojnę polsko-polską”, która toczy się pomiędzy środowiskami politycznymi, medialnymi, społecznymi, skupionymi z jednej strony przy Donaldzie Tusku i Platformie Obywatelskiej, z drugiej przy Jarosławie Kaczyńskim i Prawie i Sprawiedliwości.

17

18

[34]

refleksje

Wpływ paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

publicznego dyskursu. Paradoksalnie, odejście wówczas od cenzury nie doprowadziło do pełnej racjonalizacji wypowiadanych sądów i podejmowanych działań. Wprost przeciwnie – teorie dotyczące działalności na scenie politycznej, tłumione w ustroju wykorzystującym autorytarne obostrzenia cenzorskie, uległy pomnożeniu w okresie budowania demokracji. Dwadzieścia lat wolności wyrażania opinii i postaw, przyczyniło się do wzmożenia spiskowych teorii, paranoicznych osobowości oraz znacznego wzrostu środowisk opiniotwórczych, które uzyskały istotny wpływ na kształt polskiej debaty publicznej.

Początkowo dyskurs ten kształtował sam fakt transformacji, która sprzyja tendencjom do „magicznego myślenia” i formowania teorii spiskowych. Nie ulega wszakże wątpliwości, iż momenty przełomu, a w polskiej historii rok 1989 jest tutaj datą znamienną, są chwilami, gdy społeczeństwem targają różnego rodzaju emocje i konflikty, leżące u źródeł politycznej paranoi. Sprzyja to zwiększeniu roli afektu, jako uczuć, emocji i ocen w kształtowaniu poglądów politycznych20. Sytuacja zmiany ustrojowej i wiążąca się z tym wymiana elit, skłoniła opinię publiczną do dyskusji na temat zawartych pomiędzy stronami głównego nurtu konfliktu umów, źródeł sukcesów nowych aktorów na politycznej scenie, roli służb specjalnych w przemianach itp. Jednym z pierwszych wydarzeń otwierających swoistą „puszkę Pandory spiskowych teorii” były wybory prezydenckie w 1990 roku. Na popularności zyskiwały wówczas teorie spiskowe zbiorowego wroga – między innymi narodu żydowskiego. Spisek semicki – jeden z najbardziej rozpowszechniony stereotypów – dał o sobie znać w postaci oskarżeń kandydatów na Prezydenta RP oraz członków rządu Tadeusza Mazowieckiego o niepolskie pochodzenie21.

Stereotyp zbiorowego wroga jest zresztą jedną z najczęstszych w polskim dyskursie politycznym teorii spiskowych o znamionach paranoicznych. Oprócz narodu żydowskiego, bardzo często pojawiają się Rosjanie, Niemcy czy Amerykanie, jako narody próbujące zdobyć władzę nad światem lub de facto rządzące nim za pomocą tajemniczych związków z władzą. Co więcej, zbiorowy wróg realizuje swoje zamierzenia przede wszystkim poprzez22 dążenie do władzy, zakulisowe działania, egoizm grupowy i solidarność grupową oraz istnienie subordynowanych wykonawców woli grupy (istniejący ośrodek decyzyjny)23.

K. Skarżyńska, Psychologia polityczna, Poznań 1999, s. 137.

G. Górny, Premier milczał, „Gazeta Wyborcza” z dnia 13 listopada 1990, s.10.

22 K. Korzeniowski, Polska…, op. cit., s. 49.

23 Inny przykład z okresu kampanii roku 1990 stanowi postać Stanisława Tymiń20 21

nr 3, wiosna-lato 2011

[35]

Jakub Jakubowski

Wobec powyższego zasadne wydaje się stwierdzenie, że już pierwsze w Polsce wybory prezydenckie utorowały drogę do pewnego rodzaju społecznego przyzwolenia dla paranoi; rozbudzenia paranoicznych skłonności szczególnie wśród tych członków polskiego społeczeństwa, którzy mają tendencję do myślenia urojeniowego. Ciekawe jest również i to, że i w późniejszym okresie te skłonności wielokrotnie były wykorzystywane w ferworze walki politycznej, co dodatkowo wiązało się z wyzwoleniem negatywnych emocji i pogłębieniem politycznego konfliktu, także tego na linii konserwatyzm – liberalizm.

W okresie 1989-2011 wymienić można liczne przykłady działań aktorów politycznych oraz reakcji społecznych, które przybierały znamiona politycznej paranoi. Doskonałą egzemplifikacją tego stanu rzeczy były/są listy osób będących tajnymi współpracownikami Służby Bezpieczeństwa w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (np. tzw. Lista Wildsteina). SB – instytucja, z natury swojej działająca w PRL w sposób tajny, mimo iż rozwiązana w okresie tranzycji, wywierała istotny wpływ na życie polityczne kraju pozostawiając po sobie liczne dokumenty opisujące działalność osób współpracujących skiego – kandydata na Prezydenta RP. Jego sztab celowo wprowadził opinię publiczną w błąd wykorzystując rekwizyt polityczny – tzw. „czarną teczkę”, zawierającą dowody dyskredytujące kontrkandydata S. Tymińskiego w wyborach – Lecha Wałęsę. W teczce, którą S. Tymiński nieustannie demonstrował publicznie na konferencjach prasowych, miały się znajdować materiały wskazujące, iż L. Wałęsa był tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa PRL. Wojciech Cwalina i Andrzej Falkowski opisywali to w następujący sposób: „Poruszał się on z nią [teczką – przyp. J. J.] od początku kampanii wyborczej, a nawet trzymał ją na swoim plakacie wyborczym. Mimo iż do dzisiaj nie wiadomo, co S. Tymiński miał w «czarnej teczce», stała się ona dla wielu wyborców argumentem dyskredytującym Wałęsę”. W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing polityczny.

Perspektywa psychologiczna, Gdańsk 2006, s. 479.

Trudno stwierdzić czy opisane wydarzenie polityczne było aktem wyrazu paranoi politycznej jego nadawcy, czy zaplanowaną manipulacją mającą przynieść korzyść w postaci przyrostu liczby głosów w zbliżającej się elekcji. Nie ulega jednak wątpliwości, iż „czarna teczka” przez jednych od początku uznawana za mistyfikację, u innych wzbudziła wzmożoną podejrzliwość wobec kontrkandydata. Rekwizyt ten jako komunikat mający wzbudzić negatywne odczucia do osoby Lecha Wałęsy stanowił w istocie impuls do wysnuwania teorii spiskowych na temat jego przeszłości. Podczas gdy w późniejszym okresie historii III Rzeczpospolitej pojawiły się dokumenty i opinie, które uczyniły dyskusję nad skomplikowanym życiorysem Lecha Wałęsy uzasadnioną, tak „czarna teczka”, będąca polityczną mistyfikacją, nie dawała racjonalnych przesłanek do takiej debaty.

Czarna teczka nie posiadając rozumowych podstaw, mająca u swoich źródeł nie popartą racjonalnymi faktami podejrzliwość, wzbudzająca teorię spiskową poprzez świadome wprowadzanie opinii publicznej w błąd, nieoczekiwanie (a może celowo) stała się synonimem, egzemplifikacją paranoi politycznej.

[36]

refleksje

Wpływ paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

ze Służbą. Wieloletnie uchylanie się od ujawnienia owej dokumentacji skutkowało (i do dziś skutkuje) potęgowaniem atmosfery podejrzliwości i spisku. Brak społecznego zaufania do osób podejmujących współpracę w okresie PRL ze Służbą Bezpieczeństwa wielokrotnie stawał się orężem w walce politycznej, szczególnie w dokonywanych, w oczach otoczenia, aktach dyskredytacji aktorów sceny politycznej. Przy czym warto zaznaczyć, iż nieistotny z punktu widzenia tej pracy wydaje się akt współpracy czy jego brak – skądinąd często niemożliwy do zanegowania lub udowodnienia. Sam jednak fakt zaistnienia tego tematu w dyskursie publicznym w odniesieniu do konkretnych osób sprzyjał znacznemu zwiększeniu podejrzliwości i pojawieniu się spiskowych teorii, np. na temat sposobów, za pomocą których dany aktor znalazł się na scenie politycznej.

Inny przykład stanowi stereotyp spiskowy zbiorowego wroga, który pojawił się już podczas wyborów w 1990 roku. Warto jednak dodać, iż Żydzi (główny, choć nie jedyny stereotyp) nie stanowią tu odosobnionego przykładu grupy, która chce zakulisowo lub bezpośrednio mieć wpływ na władzę lub pragnie na drodze spisku działać na niekorzyść państwa polskiego. Istotne są tu również silne obawy przed państwami Europy Zachodniej, które – według niektórych teorii – miały w drodze akcesji Polski do UE odebrać „nam” status suwerennego państwa czy wykupić ziemie. W szczególności obawy takie miały miejsce wśród środowisk skrajnie prawicowych24. Wato w tym kontekście dodać, iż według przeprowadzonych w Polsce badań paranoja często przybiera formę ekspresji szczególnego rodzaju mentalności czy orientacji, a mianowicie światopoglądu prawicowego o charakterze autorytarnym25.

Zaognienie konfliktu politycznego w roku 2005 i jego usankcjonowanie na dwóch biegunach – z jednej strony środowisk liberalnych z drugiej konserwatywnych doprowadziło do spopularyzowania skłonności do myślenia paranoicznego i to zarówno w społeczeństwie, jak i wśród elit politycznych. Wydaje się, iż główną przyczynę tego „przełomu” stanowi tu brak zaufania społecznego do polityki realizowanej przez Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Unię Pracy w latach 2001-2005. Był to bowiem okres obfitujący w afery, w które uwikłani byli prominentni działacze szeroko pojętych 24 W. Achmatowicz, P. Krzemień, Wyprzedaż polskiej ziemi – tragedia narodowa, http://www.naszawitryna.pl/ksiazki_19.html, 01.03.2011 r.

25 K. Korzeniowski, Polska…, op. cit., s. 149-150.

nr 3, wiosna-lato 2011

[37]

Jakub Jakubowski

środowisk lewicowych. W tym czasie na wzrost podejrzliwości i opisanego uprzednio myślenia magicznego ważki wpływy wywarły: 1. korupcja polityczna – niejasne powiązania władzy z biznesem oraz zależności rządzące tymi relacjami; 2. lobbing – kwestia wpływania na decyzje polityczne przez grupy interesów o niejasnych intencjach; 3. alienacja władzy politycznej – brak odpowiedniej platformy informacyjnej między politykami a ich wyborcami.

Dodatkowym predykatorem politycznej paranoi w analizowanym okresie było pojawienie się w dyskursie publicznym wypowiedzi mogących sugerować, iż ich nadawcy mają skłonności paranoiczne.

Trudno jednak dojść tu drogą naukową do jednoznacznych twierdzeń związanych z istnieniem rzeczywistej, realnej osobowości paranoicznych wśród znanych nam współcześnie aktorów życia publicznego.

Tym bardziej, iż nie dysponujemy badaniami psychologicznymi, które uwiarygodniały by taką tezę. Co więcej, sam fakt aktywnego uczestniczenia w polityce raczej uniemożliwia uzyskanie takiej diagnozy.

Niech więc przytoczony przykład stanowi jedynie przyczynek do dalszych badań tej tematyki, która nieustannie oscyluje wokół stwierdzenia, iż na polskiej scenie politycznej obecni są aktorzy wykazujący znamiona politycznej paranoi26.

Elementem charakterystycznym dla polskiego dyskursu politycznego ostatnich lat mającym znamiona urojeniowe są popełniane przez aktorów politycznych błędy atrybucyjne dotyczące nielogicznego formułowania relacji przyczynowo-skutkowych związanych ze swoim zachowaniem lub działaniami innych aktorów27. Otóż, zauważyć można prawidłowość, iż w sytuacji niekorzystnej dla aktora indywidualnego lub zbiorowego, za przyczynę stanu faktycznego uznawane są właściwości sytuacji lub inne czynniki zewnętrzne, 26 Przykładem braku zaufania i podejrzliwości wobec elit politycznych jest układ.

Termin ten to wyrażenie, które przeniknęło do dyskursu publicznego opisując powiązaną grupę usytuowaną na styku polityki, biznesu, mediów i świata przestępczego, która próbuje/próbowała wywrzeć wpływ na życie społeczno-polityczne w Polsce. Układ stanowiący jeden z głównych tematów dyskursu politycznego po 2005 roku, stanowi czynnik obniżania zaufania do władzy oraz podejrzliwości wobec aktorów, urzędów i instytucji państwowych. Owa tajemnicza struktura w omawianym okresie była częstą przyczyną zdarzeń politycznych. To właśnie układ miał na celu uprawomocnić podejmowane decyzje. W celu uzyskania legitymacji dla podejmowanych działań, modyfikacji w prawie czy zmian personalnych, powoływano się na istnienie układu. Argument ten i jemu podobne wydawały się wówczas niezwykle wręcz atrakcyjne.

27 P. Zimbardo, Psychologia i życie, Warszawa 2006, s. 234-235.

[38]

refleksje

Wpływ paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

podczas gdy sytuacje korzystne tłumaczone są cechami jego sprawcy.

W odniesieniu do przeciwnika prawidłowość wykazuje charakter odwrotny: w momencie niekorzystnym dla oponenta, za przyczynę zaistniałej sytuacji uznawane są cechy jego sprawcy, podczas gdy sukcesy polityczne przypisywane są właściwością sytuacji lub innym czynnikom zewnętrznym. Odpowiedzialny za to wydaje się być zamknięty, mało złożony system poznawczy jednostek uczestniczących w życiu politycznym. Co ważne, w polskim dyskursie prawidłowość błędów atrybucyjnych ujawnia się w szczególności w przypadku komentowania zjawisk gospodarczych28.

Wielkie wydarzenia historyczne, tragedie oraz kryzysy sprzyjają ujawnianiu się tendencji o charakterze paranoicznym. W tym kontekście, rok 2010 okazał się w historii Polski datą wyjątkową. Katastrofa smoleńska oraz związana z nią konieczność ponownego obsadzenia wielu stanowisk państwowych, w tym wybór Prezydenta RP, powódź oraz inne sytuacje nadzwyczajne sprawiły, iż pewna grupa aktorów politycznej sceny oraz część społeczeństwa uległa nastrojom społecznym sprzyjającym powstaniu stanów paranoicznych. Niepewność w odniesieniu do kształtu zdezorganizowanych organów państwowych, sytuacje stresowe i lękowe związane z samymi obrazami katastrofy, skomplikowane śledztwo – wszystko to sprawiło, iż po 10 kwietnia 2010 roku społeczeństwo polskie stanęło w obliczu konieczności nadania znaczenia wielu trudnym do jednoznacznego zdefiniowania i ocenienia faktom.

Przykładem bardzo dobrze oddającym nastroje społeczne po 10 kwietnia jest film dokumentalny „Solidarni 2010”. Obraz ten został zrealizowany przez dokumentalistkę Ewę Stankiewicz oraz publicystę Jana Pospieszalskiego. Jest to zapis rozmów jakie E. Stankiewicz i J. Pospieszalski przeprowadzili z ludźmi zgromadzonymi w czasie żałoby narodowej przed Pałacem Prezydenckim w Warszawie oraz podczas uroczystości pogrzebowych pary prezydenckiej na Wawelu. Film wyemitowany został 26 kwietnia 2010 roku w Programie Pierwszym Telewizji Polskiej i obejrzało go 1,6 mln widzów. Obraz ten stanowi cenny rejestr społecznych nastrojów, jakie ujawniły się po katastrofie. Na jego podstawie możliwe jest stworzenie katalogu spi28 Podstawowy błąd atrybucyjny w polskim dyskursie publicznym opisać można na przykładzie przeciwdziałania kryzysowi finansowemu. Podczas gdy koalicja przypisywała odporność polskiej gospodarki na kryzys stworzonemu przez siebie pakietowi antykryzysowemu, opozycja natomiast tłumaczyła efekt tzw. „zielonej wyspy” czynnikami sytuacyjnymi – kształtem systemu nadzoru finansowego czy popytem wewnętrznym.

nr 3, wiosna-lato 2011

[39]

Jakub Jakubowski

skowych teorii, jakie towarzyszyły samej katastrofie, jej przyczynom i konsekwencjom. Warto w tym miejscu przytoczyć kilka wypowiedzi – cytatów, jakie padają w w/w filmie: 1. „Ten cały splot nie pozwala uwierzyć mi, że to mógł być przypadek (...) wszystko było zaplanowane, wszystko było przemyślane i wszystko było doprowadzone w 100% do efektu. Że KGB to naprawdę są poważni ludzie”.

2. „Władza która powinna należeć do suwerena jakim jest naród została oddana mafijnym układom medialno-biznesowym”.

3. „Żadnych teorii spiskowych – tak będą nam mówić, gdyż to jest w ich interesie”.

4. „Moim zdaniem zabito Prezydenta i całą górę. (...) Moim zdaniem był to zamach. Jestem o tym głęboko przekonany i tak jak rozmawiałem z innymi ludźmi – też są przekonani o tym”.

5. „Gdzieś to w Pałacu Prezydenckim leży – informacje o przeszłości agentów – gdzie są agenci w rządzie (...), przeszłość byłych działaczy SLD, którzy są teraz w PO (...), inni działacze komuny, którzy są rozmieszczeni w instytucjach rządowych – nigdy się nie dowiemy kto to był. Te akta są najprawdopodobniej zniszczone. Są pogłoski, że ludzie Bronisława Komorowskiego byli w IPN-ie dwie godziny po zamachu i czyścili półki.

Proszę się nie śmiać – to można znaleźć w Internecie”29.

Analizując powyższe wypowiedzi można zaobserwować kilka prawidłowości. Po pierwsze, zarejestrowana w filmie grupa osób reprezentuje pewien homogeniczny sposób wyjaśnienia zjawiska, które było przyczyną pojawienia się tłumu. Po drugie, daje o sobie znać stereotyp spiskowy zbiorowego wroga upatrywany w koalicyjnych działaniach niesprecyzowanych grup rządzących w Rosji oraz w Polsce. W wypowiedziach poszczególnych osób są to m.in. KGB, układ medialno-biznesowy, agenci w rządzie, ludzie Bronisława Komorowskiego. Działanie tych grup stanowi wyjaśnienie zjawiska skomplikowanego i wprowadzającego psychiczny dyskomfort. Próbując zredukować stan napięcia tworzona jest niesprecyzowana grupa biorąca udział w spisku, który stanowi praprzyczynę zdarzenia. Stan napięcia związanego ze sprzecznością między poczuciem spisku a wrażeniem nieracjonalności tych obaw – o czym była mowa już wcześniej – skłania jednostkę o paranoicznej osobowości do zracjonalizowania swojego działania. Więcej, ist29

Realiz. E. Stankiewicz, J. Pospieszalski, Solidarni 2010, 2010.

[40]

refleksje

Wpływ paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

nienie nieformalnej grupy sprawującej zakulisowo władzę racjonalizuje istnienie spisku, który stanowi z kolei czynnik sprawczy katastrofy.

Z kolei taki – w gruncie rzeczy –nieskomplikowany sposób wnioskowania wydaje się być łatwiejszy do zaakceptowania niż złożony zespół czynników stanowiący przedmiot wielomiesięcznych lub wieloletnich badań mających na celu wyjaśnienia przyczyn zdarzenia. U podstaw takiego rozumowania leży bowiem heurystyka poznawcza – procedura wydawania sądów o sprawach bądź ludziach bez dokładnej znajomości faktów. Dla osoby o skłonnościach do politycznej paranoi przynosi owe wnioskowanie racjonalną korzyść w postaci redukcji napięcia wywołanego niemożnością logicznego wyjaśnienia zjawiska. W myśl teorii Karla Mainnheima taki sposób wnioskowania wydaje się mieć znamiona racjonalności relacyjnej – mimo irracjonalności takiego sposobu wyjaśniania zdarzeń, jest to konkludowanie użyteczne w społecznym funkcjonowaniu. Racjonalność relacyjna stanowi tutaj właściwość przysługującą pewnym poglądom, która poprzez uproszczenie wnioskowania co do pewnych zjawisk, umożliwia jednostce odnalezienie się w skomplikowanej rzeczywistości społeczno-politycznej30.

Drugą istotną kwestią, która świadczy o paranoicznych skłonnościach towarzyszących momentom przełomu, jest mnogość teorii spiskowych powstających w wyniku zaistnienia zdarzenia. Teorię taką rozumie się tutaj jako stwierdzenie, wedle którego w sposób potajemny określona grupa działa na szkodę innych osób. Często działanie takie tłumaczone jest chęcią przejęcia realnej władzy czy dominacji o charakterze ekonomicznym lub politycznym. Warto zaznaczyć, iż prawidłowość ta nie jest tożsama jedynie dla przypadku polskiego. Podobne tendencje towarzyszyły okresom przełomowym w historii innych państw31. W omawianym przypadku mamy więc do czynienia ze spiskiem mającym na celu wyeliminowanie określonych aktorów sceny politycznej przez zawiązaną w tajemnicy grupę. Istotny wydaje się też fakt, że sami bohaterowie omawianego filmu definiują swoje teorie właśnie jako spiskowe, dając przez to – jak się wydaje – wyraz samoświadomości w odniesieniu do wątpliwej racjonalności stawianych tez.

30 K. Mannheim, Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy, Warszawa 1974, s. 76 i nast.

31 Wymienić w tym miejscu można chociażby zabójstwo trzydziestego piątego prezydenta Stanów Zjednoczonych Johna Fitzgeralda Kennedy`ego, lądowanie człowieka na księżycu czy zamachy na World Trade Center z 11 września 2001 r.

nr 3, wiosna-lato 2011

[41]

Jakub Jakubowski

Zakończenie Początek funkcjonowania nieskrępowanej debaty publicznej po przełomie roku 1989 wiązał się z jej liberalizacją i ubogaceniem o nowe tematy dyskursu publicznego. Skłonności paranoiczne wywołane emocjonalnością czasu przełomu i politycznej zmiany, miast racjonalności przyniosły jedynie rozwoju konfliktów, których apogeum stała się tzw. „wojna polsko-polska”. Szczególnie ważny pod tym względem okazał się rok 2010, wprost utożsamiany z katastrofą smoleńską, wprowadzający jednostkę/społeczeństwo w stan niepewności i napięcia oraz pogłębiający jedynie zjawiska politycznej paranoi i zaognionych konfliktów społecznych. To właśnie wtedy w sposób niespotykany nigdy dotąd ujawniły się istotne i wciąż żywe podziały polskiego establishmentu, ale przede wszystkim społeczeństwa. W tym też czasie z nienotowanym dotąd natężeniem uwidoczniona została również destabilizująca funkcja paranoi politycznej i jej zgubny wpływ dla funkcjonowania systemu demokratycznego. Wtedy także zrodziło się szczególnie silne zapotrzebowanie na merytoryczną i racjonalną debatę, której obecnie brakuje.

Summary The transition of the Polish political system has had a significant influence on the shape of public discourse. Undoubtedly, politicians’ and society members’ disposition to paranoid behaviour is the reason of public debate`s exacerbation and deep conflict between conservatives and liberals. The abundance of political changes, breakthrough circumstances and crisis situations in the last few years have fuelled this trend. In fact, the influence of political paranoia on Polish discourse seems to be destabilised and it provokes a question: how to make debate more substantive and rational?

Nota o autorze Jakub Jakubowski [jakub.jakubowski@amu.edu.pl] – doktorant na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu w Pracowni Marketingu Politycznego. Interesuje się nowoczesnymi narzędziami marketingowymi w polityce oraz komunikowaniem wizualnym.

[42]

refleksje

Korelacje po

Michał Niebylski Uniwersytet Opolski

Korelacje pomiędzy ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu w polskim życiu politycznym

I

„trzeciej drogi”, choć znacznie starsza od niedawno wysuwanych propozycji ideologicznych, które stały się wpływowe głównie dzięki ich konwersji na język praktyki politycznej (a nie intelektualnemu wyrafinowaniu) w Wielkiej Brytanii, Niemczech czy Stanach Zjednoczonych – by wymienić tylko niektóre z nich – dziś została zredukowana do kilku postulatów odnowy socjaldemokracji europejskiej, firmowanej uśmiechniętymi twarzami takich liderów politycznych jak Tony Blair czy Gerhard Schroeder. Tymczasem uważna obserwacja historii tej idei prowadzi do konstatacji, iż jest ona tak mocno zakorzeniona w europejskiej myśli politycznej oraz nie mniej wpływowa intelektualnie i politycznie niż sam rewolucyjny marksizm1. On bowiem stał się bodźcem do pojawienia się mniej radykalnego odłamu lewicowego, którego najbardziej prominentnym eksponentem był Edward Bernstein. Reformiści, na czele których stał E. Bernstein, krytykowali klasycznych marksistów za postawienie błędnej diagnozy w zakresie działania kapitalizmu, a zwłaszcza za niedostrzeganie w nim potencjału rozwojowego, który stawia przed lewicą zadania zgoła odmienne niż przeprowadzenie rewolucji czy urzeczywistnienie utopijnej wizji sprawiedliwości społecznej. Zasadniczy cel działalności lewicy reformistycznej, w ujęciu E. Bernsteina, miał nie ograniczać się li tylko do niwelowania kosztów społecznych wynikających z funkcjonowania systemu kapitalistycznego, ile sprowadzać się miał do jego stopniowego reformowania2.

Także postawa intelektualna reprezentowana przez neokonserwatystów amerykańskich (początkowo silnie związanych z Partią Demokratyczną) w latach 60. i 70. XX wieku – wyrażająca się w programowej nieortodoksyjności, pragmatycznym podejściu do rozmadea

1 2

E. Abrams, Is there a „Third Way”?, „Commentary” 1999, nr 4, s. 17.

A. Heywood, Ideologie polityczne, Warszawa 2007, s. 153.

nr 3, wiosna-lato 2011

[43]

Michał Niebylski

itych kwestii ze styku polityki, ekonomii i kultury oraz umiarkowanej akceptacji zasad gospodarki wolnorynkowej i próbie godzenia jej z działaniem welfare state – była, generalnie rzecz ujmując, zarówno „produktem ubocznym” rozkładu samej lewicy, jak też zastosowaniem zasad „trzeciej drogi” w strategii politycznej.

Obecność „trzeciej drogi” można stwierdzić nie tylko zresztą w dyskursie ideowym szeroko pojmowanej lewicy. Pojawiała się ona także w debatach programowych, a nawet więcej w filozofii rządzenia prawicowych partii politycznych, które na długo przed akceptacją wolnego rynku przez lewicowych konkurentów, pogodziły się z istnieniem państwa opiekuńczego oraz z interwencjonistycznymi praktykami w jego wydaniu3. Egzemplifikacją tej tezy na poziomie empirycznym było wdrożenie przez niemiecką CDU programu socjalliberalnego, kiedy brytyjska Partia Pracy forsując socjalizm na początku XX wieku, nie mogła pozbyć się tego spadku ideowego aż do lat 90. Niechętna zmianie wyrazistego kostiumu ideologicznego była także niemiecka SPD. Można więc powiedzieć, że próba zredefiniowania profilu ideologicznego współczesnej socjaldemokracji europejskiej, która przyjęła formę poszukiwania „trzeciej drogi” – odtwarzała scenariusz, jaki pojawiał się w sporach ideowych tak na lewej, jak i na prawej stronie spektrum politycznego dużo wcześniej. I w tym sensie nie jest to koncepcja rewolucyjna. Jest raczej, jeśli można tak rzec, „ideą bumerangiem” – wraca za każdym razem, gdy w dyskursie politycznym daje się zauważyć rosnącą dominację jednej narracji ideologicznej. Czy oznacza to więc, że ostatnia inicjatywa ideologiczna lewicy może zostać bez żadnej szkody umieszczona na osi kontinuum zaraz obok rewizjonizmu czy ambiwalentnej orientacji ideologicznej neokonserwatyzmu amerykańskiego? Czy może jest to na tyle wyjątkowa propozycja teoretyczna i polityczna, że nie można jej redukować w czynnościach eksplanacyjnych do wcześniejszych zwrotów ideowych w historii myśli i praktyki politycznej? W niniejszym artykule podjęta zostanie próba przedstawienia intelektualnych i politycznych aspektów debaty wokół konceptu „trzeciej drogi”, a także omówione zostaną konsekwencje jej wdrożenia przez lewicę postkomunistyczną w Polsce dla charakteru konfliktu w życiu politycznym.

3 Należy wszakże zauważyć, że ani nadmierny rozrost państwa opiekuńczego, ani tym bardziej, zbyt daleko idący interwencjonizm gospodarczy czy społeczny, nie wchodziły w grę dla większości partii prawicowych.

[44]

refleksje

Korelacje między ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu...

Koncept „trzeciej drogi” Zacznijmy od ustalenia, jak definiuje „trzecią drogę” Anthony Giddens – jeden z najbardziej prominentnych teoretyków rewizji programu socjaldemokracji obok Bobo Hombacha. Otóż, według niego, „trzecią drogę” należy rozumieć jako projekt zorientowany na wyeliminowanie z przestrzeni dyskursu politycznego odwiecznego antagonizmu między rywalizującymi ze sobą systemami ideologicznymi. Głównym skutkiem ciągnącego się kilka wieków sporu była polaryzacja społeczeństw oraz alienacja niektórych typów tożsamości społecznej. Szansę na zakończenie tak skonstruowanej polityki A. Giddens upatrywał w szeroko rozumianej syntezie programu socjaldemokracji z fundamentalnymi ideami neoliberalizmu4. Połączenie pozornie sprzecznych elementów miało tworzyć nowy model postępowej polityki – ulokowanej ponad dychotomicznym podziałem sfery polityki przebiegającym między lewicą i prawicą5. Zanegował więc biegunowy model polityki, uznając go za anachroniczny w warunkach „refleksyjnej modernizacji”. To, co skłoniło A. Giddensa do opracowania „trzeciej drogi” wynikało z krytycznego stosunku tak do socjalizmu, jak i neoliberalizmu6.

Socjalizm, w jego ocenie, jest dziś nieprzystosowany do posttradycyjnej rzeczywistości społecznej. Model cybernetyczny posiada ograniczenia na tyle poważne, iż o jego funkcjonalności można mówić tylko w warunkach „prostej modernizacji”7. Także neoliberalizm nie jest wolny od wewnętrznych aberracji. Główna jego słabość polega na tym, że naiwnie łączy afirmację wolnego rynku z kultywowaniem tradycyjnych wartości, nie zważając na to, iż między tymi dwoma elementami składowymi zachodzą ciągłe i niemalejące napięcia.

Propozycje A. Giddensa wywołały ożywioną dyskusję w kręgach akademickich, lecz także poza nimi – skupiając uwagę elit politycznych, zwłaszcza o afiliacjach socjaldemokratycznych. W zależności od oceny współczesnej „trzeciej drogi” można wyabstrahować trzy stanowiska interpretacyjne. Pierwsze stanowisko – najbardziej krytyczne w stosunku do omawianego konstruktu – definiowało „trzecią drogę”

A. Giddens, Trzecia droga: odnowa socjaldemokracji, Warszawa 1999, s. 35.

Norberto Bobbio określa próby zniesienia podziału lewica-prawica poprzez łączenie tradycji socjalistycznej z tradycją neoliberalną w wykonaniu Giddensa mianem „syntezy wyższego rzędu” oraz „całości dialektycznej”. N. Bobbio, Prawica i lewica, Kraków 1996, s. 31.

6 A. Giddens, Trzecia droga…, op. cit., s. 49.

7 A. Giddens, Poza lewicą i prawicą, Poznań 2001, s. 77.

4 5

nr 3, wiosna-lato 2011

[45]

Michał Niebylski

jako propozycję niespójną, niejasną i pełną paradoksów8. Zradykalizowany pogląd w obrębie tego stanowiska głosił nawet, że jakakolwiek dyskusja o „trzeciej drodze” pozbawiona jest najmniejszego sensu, ponieważ model ten nie posiada substancjalności.

W perspektywie drugiego podejścia interpretacyjnego „trzecia droga” jest nie tyle wyjściem poza dotychczasowe spory lokowane w granicach antytetycznego podziału lewica-prawica, ile tektonicznym przesunięciem na pozycje prawicowe. Natomiast nowy rodzaj teoretyzowania społecznego lewicy to nic innego jak kontynuacja neoliberalizmu, a nie sposób na aktualizację demokracji społecznej. „Trzecia droga” w takim rozumieniu oznaczać musi koniec binarnego postrzegania polityki, ponieważ uznaje spór między socjalizmem a kapitalizmem za wyczerpany. Po wielokrotnych zwycięstwach Ronalda Regana, Margaret Thatcher i Helmuta Kohla, a wreszcie po upadku ZSRR oraz wytworzeniu się specyficznego klimatu intelektualnego na Zachodzie, którego bodaj najlepszym wyrazicielem był Francis Fukuyama, zachowanie wyrazistej tożsamości lewicowej stało się tak samo trudne, jak nieopłacalne wyborczo9. Toteż dlatego, jak uważa Chantal Mouffe, ugrupowania lewicowe wolały pogodzić się z hegemonicznym układem politycznym – poszukując z nim porozumienia na zasadzie selektywnej recepcji jego propozycji kosztem własnych rozwiązań programowych – niż narażać się na niekorzystny wynik wyborczy10.

Strategia zacierania różnic pomiędzy systemem dominującym a defensywnym nie była tylko podyktowana względami pragmatycznymi czy koniunkturalnymi, albowiem chodziło także o to, by model socjaldemokratyczny przeżywający wówczas kryzys mógł zatrzymać proces swojej agonii poprzez neutralizację stanowiska przeciwnego. Stąd też wzięła się – używając słownika Ch. Mouffe – sakralizacja konsensu11.

W ramach tego stanowiska można wyróżnić jeszcze jeden głos. Otóż, głos ten zupełnie deprecjonuje ideę „trzeciej drogi”, podobnie zresztą jak jej polityczną reprezentację i teoretyczną podbudowę, utrzymując, że za retoryką modernizacji nie kryje się nowa filozofia rządzenia ani przełomowa wizja polityczna, a jedynie odwzorowanie starej i niesłabA. Callinicos, Against the Third Way, Cambridge 2001, s. 3-4.

E. Abrams, Is there a „Third Way”?, op.cit., s. 17.

10 Ch. Mouffe, Paradoks demokracji, Wrocław 2005, s. 138.

11 Tym terminem Ch. Mouffe próbowała uchwycić dążenia partii lewicowych do lokowania się w centrum sceny politycznej, co – w jej ocenie – doprowadziło do zatarcia różnic programowych między wyrazicielami rywalizujących ze sobą systemów ideologicznych, które umownie przyjęło się określać mianem lewicowych i prawicowych.

8 9

[46]

refleksje

Korelacje między ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu...

nącej rywalizacji w łonie Partii Pracy między skrzydłem radykalnym a umiarkowanym12.

Wreszcie trzecie stanowisko zakłada, że współczesna „trzecia droga” egzemplifikuje zasadnicze tezy Daniela Bella wyartykułowane w głośnej książce Koniec wieku ideologii, która ukazała się w 1960 r., a więc jeszcze przed lewicową rewoltą w USA. Przewidywał on, iż myślenie ideologicznie zostanie przezwyciężone, a polityka wyrzeknie się abstrakcyjnych programów i skupi się na pragmatycznej stronie życia społecznego. Jego prognoza opierała się na dwóch obserwacjach.

Po pierwsze, rytmu wydarzeń na amerykańskiej scenie politycznej, tak samo jak w pozostałych zachodnich demokracjach, nie wyznacza już inspiracja ideologiczna, lecz tylko spór dotyczący tego, jak realizować cele, co do których panuje milcząca lub otwarcie wyrażana zgoda.

A jedyną różnicą między konserwatystami, liberałami czy socjalistami jest stopień sakralizacji tych celów13. Po drugie, konwergencja programowa między głównymi podmiotami nadającymi ton życiu politycznemu wpisała się na dobre w logikę funkcjonowania demokracji.

Spowodowało to, iż centrum sceny politycznej stało się tożsame z całym spektrum politycznym i nie ma już miejsca na radykalne postawy ideowe14.

Choć tezy postawione przez D. Bella dość prędko zostały podważone przez dynamiczną sytuację polityczną w Stanach Zjednoczonych i eksperymenty ideologiczne Nowej Lewicy, niemniej okazały się trafne w perspektywie długoterminowej i stopniowo uznano je za bezsporne i zasadniczo słuszne po rozpadzie Związku Radzieckiego i bankructwie ideologii komunistycznej. Rzecznicy takiego stanowiska opowiadają się za uznaniem „trzeciej drogi” jako racjonalnej odpowiedzi lewicowych partii politycznych na globalny kryzys ideologii. Model ten jest więc zsynchronizowany z wymogami bieżącej walki politycznej, pozbawionej inspiracji ideologicznej. Logiki tej rywalizacji nie sposób 12 Ch. Grover, The third way: a compromise of the Left? New Labour, the Independent Labour Party and making work pay, „The Policy Press” 2009, nr 37, s. 4.

13 Daniel Bell, niezobowiązująco traktując tradycyjne etykietki ideologiczne, bardziej uważając je za chwytliwy slogan aniżeli klarowną nazwę zdolną usystematyzować dyspersję poglądów i przekonań, stwierdził z przekąsem, że jest konserwatystą w sprawach kultury, liberałem w polityce, a w ekonomii przejawia wręcz skłonności socjalistyczne.

Chciał w ten sposób powiedzieć, że nie ma już miejsca w przestrzeni autoidentyfikacji ideologicznej dla holistycznych i hermetycznych systemów ideologicznych. D. Bell, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, Warszawa 1998, s. 15 14 D. Bell, The End of Ideology: On the Exhaustion of Political Ideas in the Fifties, New York 2000, s. 394.

nr 3, wiosna-lato 2011

[47]

Michał Niebylski

zrozumieć używając dotychczas znanych podziałów politycznych, albowiem ich walor deskryptywny i eksplikacyjny dawno już minął. Na określenie warunków, w jakich polityka odcina się od ideologicznych uwikłań, używa się czasem terminu „postpolityka”15.

Wielu badaczy, chcąc uchwycić w sposób skondensowany esencję „trzeciej drogi”, próbowało to robić za pomocą akronimów. ��������� I tak Julian Le Grand ukuł kod CORA (community, opportunity, responsibility, accountability)16. Z kolei według Ruth Lister clou trzeciej drogi zawiera się w zbiorze RIO (responsibility, inclusion, opportunity)17.

Ich propozycje odnosiły się do polityki prowadzonej przez partię laburzystowską po 1997 roku. Toteż postawione przez nich diagnozy mają ograniczony walor deskryptywny poza kontekstem brytyjskim i byłyby raczej mało użytecznym narzędziem w próbach zrozumienia istoty polskiej lewicy po 1989 roku.

Alternatywny skrót wobec poprzednich akronimów wprowadził Martin Powell i wiele wskazuje na to, iż dzięki niemu także w polskim warunkach można wydobyć na światło dzienne ukryte oblicze socjaldemokracji. Formuła PAP autorstwa M. Powella składa się z dwóch elementów: pragmatyzmu i populizmu (Pragmatism and Populism)18. Ten pierwszy element należy do cech dystynktywnych „trzeciej drogi”, ponieważ, zdaniem M. Powella, jej jedyną idee fixe jest brak idei wyznaczających kierunek działania (the big idea is that there is 15 Kategoria „postpolityki” właściwie nie występuje w politologii ani pod postacią przedmiotu badań, ani narzędzia pojęciowego. Jest to, póki co, termin pozbawiony naukowej konotacji, mimo, iż jego zdolność do opisu współczesnych zjawisk politycznych jest coraz większa, a możliwość poszerzenia pola do badań przed politologią budzi coraz mniej wątpliwości. Zaaplikowanie go w polski dyskurs publiczny, a następnie spopularyzowanie, jest zasługą środowisk intelektualnych skupionych wokół „Krytyki Politycznej” i „Tygodnika Idei Europa”, które na nieszczęście dla samej kategorii „postpolityki” pojmowały ją w skrajnie odmienny sposób. W perspektywie lewicowej postpolitykę definiuje brak idei mobilizujących procesy polityczne, zacieranie się różnic programowych między ugrupowaniami politycznymi, a nadto stan skostnienia i miałkości. O ile dla elit lewicowych postpolityka symbolizuje zarówno zmierzch polityki w tradycyjnym rozumieniu, jak też odrzucenie charakterystycznego dla niej dychotomicznego języka – opartego na podziale lewica-prawica, o tyle dla elit prawicowych jest ona raczej redefinicją polityki aniżeli jej negacją. Stanowi ona raczej parawan za którym politycy uprawiają politykę w dawnym stylu, albo inaczej, jest ona systemem zasłon, masek, sztuczek, które ukrywają prawdziwe, makiaweliczne oblicze polityki.

16 J. Le Grand, The Third Way Begins with CORA, „New Statesman” z dnia 6 marca 1998, s. 26-27.

17 Cyt. za: M. Powell, New Labour and the third way in the British welfare state: a new and distinctive approach?, „Critical Social Polity” 2000, nr 20, s. 53.

18 Ibidem.

[48]

refleksje

Korelacje między ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu...

no big idea) oraz to, że nie ma jednego wariantu tego modelu19. Nieprzypadkowo zarzucano T. Blairowi w Wielkiej Brytanii, że „jego rząd pracuje nad praktyką bez teorii”. Brak wyrazistości ideowej jego partii dał z kolei asumpt do wytykania jej bezbarwności i nijakości. Ross McKibbon jeszcze przed wyborami w 1997 roku, które odebrały Partii Konserwatywnej mandat do rządzenia i po których T. Blair sformułował laburzystowski rząd, argumentował, że jeśli Partia Pracy wygra te wybory, to stanie się tak z dwóch powodów: ponieważ nie jest Partią Konserwatywną oraz dlatego, że niewiele różni się od Partii Konserwatywnej20.

O populistycznym charakterze „trzeciej drogi” – przynajmniej w brytyjskim wydaniu – świadczył fakt, iż jej liderzy rozważając użycie przysługującej im władzy kierowali się nie tyle interesem publicznym, ile przede wszystkim aktualnymi ocenami pochodzącymi od mediów lub z sondaży opinii publicznej. Taki koniunkturalizm oddał pole do gry zjawiskom, które przyjęło się nazywać w publicystyce, lecz coraz częściej także w politologii, „mediokracją” oraz „sondażokracją”. Będę starał się zbadać, na ile formuła PAP opisuje działania polskiej socjaldemokracji. „Trzecia droga” w Polsce Jak zauważa A. Giddens „trzecia droga” to nie jeden model, lecz wiele wariantów, które zasadzają się na tradycjach politycznych kraju, w którym występują. Trudno polemizować z takim twierdzeniem zważywszy na fakt, iż pomiędzy brytyjskimi laburzystami, niemiecką socjaldemokracją, amerykańską Partią Demokratyczną, a innymi partiami lewicowymi np. z Danii, Włoch czy Hiszpanii, które również obrały taki kurs polityczny – zachodzą istotne różnice. Z drugiej jednak strony, „trzecia droga” jako najżywiej dyskutowany koncept polityczno-ideologiczny, wykraczający swoją popularnością poza ramy zachodniego świata, miał ogromną siłę oddziaływania na kierunek rozwoju lewicowych partii politycznych w krajach postkomunistycznych – w szczególności zaś w Polsce.

Można wręcz pokusić się o konstatację, iż wypracowane na Zachodzie koncepcje oraz idee polityczne, a wreszcie rozpowszechnione tam poglądy na temat gospodarki, spraw europejskich etc., ujawniły żywotność podziału na centrum-peryferie, promieniując na treść dyskursu 19 20

Ibidem.

R. McKibbon, Very Old Labour, „London Review of Books” z 3 kwietnia 1997, s. 5.

nr 3, wiosna-lato 2011

[49]

Michał Niebylski

politycznego w Polsce po 1989 roku, podobnie jak na tendencje, jakie przejawiała Socjaldemokracja Rzeczpospolitej Polskiej, a następnie Sojusz Lewicy Demokratycznej21. Koncept „trzeciej drogi” jako „produkt importowy” z Zachodu okazał się w warunkach polskich bardzo wpływowym stanowiskiem w debacie poświęconej tożsamości lewicy postkomunistycznej. Można wyodrębnić trzy główne powody, dla których model „trzeciej drogi” stał się relewantny politycznie w szeregach polskiej socjaldemokracji jako strategia działania.

Po pierwsze: wyrazista tożsamość ideologiczna w polskiej polityce po 1989 roku należała do rzadkości. Działo się tak w głównej mierze dlatego, że kostiumy ideologiczne założone przez ugrupowania polityczne – tak z lewej, jak i prawej strony spektrum politycznego – nie były ani efektem gruntownego namysłu nad stanem rzeczywistości politycznej, ani próbą nawiązania kontaktu z tradycją, lecz wynikały raczej z zagubienia, jakie odczuwały po uruchomieniu procesów demokratycznych. W przypadku środowiska lewicy postkomunistycznej doszedł jeszcze jeden element. Otóż, formacja ta uznała za prymarne nie tyle opracowanie spójnej doktryny wyróżniającej ją na polskiej scenie politycznej, ile skupienie swojej uwagi na mechanizmach zdobycia i sprawowania władzy22. Oznaczało to w praktyce tłumienie sporów ideowych oraz dyskusji o ideach politycznych. Jerzy Józef Wiatr, jeden z intelektualnych architektów polskiej socjaldemokracji, podsumowuje ideową sytuację w kręgach lewicy w następujący sposób: „dominował pragmatyzm. SdRP koncentrowała się na zagadnieniach walki wyborczej, udziale w ciałach przedstawicielskich, sprawowaniu władzy w państwie lub w samorządach. W znacznie mniejszym stopniu żyła problematyką ideologiczną”23. Potwierdzeniem takiego przekonania są znamienne słowa ówczesnego sekretarza partii Marka Dyducha, że „jego ideowość wykuwa się w trakcie podejmowania decyzji”24.

Po drugie: lewica w Polsce po 1989 roku miała bardzo ograniczone spektrum ideowe, z którego mogła korzystać w trakcie kształtowania swojej tożsamości ideologicznej. Tradycja komunistyczna czy lewicowego socjalizmu, nawet z okresu międzywojennego, były skompromitowane25. Powstanie lewicy postkomunistycznej, bo inne projekty 21 K. Zuba, „Trzecia droga” po 10 latach z perspektywy brytyjskiej i polskiej. Ślepa uliczka czy wyjście ewakuacyjne?, „Studia Polityczne” 2010, nr 26, s. 195-196.

22 Ibidem, s. 208.

23 J. J. Wiatr, Socjaldemokracja wobec wyzwań XXI wieku, Warszawa 2000, s. 83.

24 Cyt. za: M. Szyszkowska, Lewicowość w XX wieku, Warszawa 2004, s. 32.

25 L. Rubisz, Lewica versus prawica. Teoretyczne interpretacje podziału i jego in-

[50]

refleksje

Korelacje między ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu...

lewicowe nie były w takim stopniu relewantne (wystarczy wspomnieć o reaktywowaniu PPS przez Jana Józefa Lipskiego w 1987 roku albo o Unii Pracy zdominowanej ostatecznie przez SLD) postawiło ją od samego początku w stanie dysonansu: jak zachować tożsamość lewicową, kiedy modernizacja gospodarki na skutek długoletnich zaniedbań była absolutną koniecznością? Jak pogodzić formułę bezgranicznego wsparcia dla procesów transformacji, modernizacji i europeizacji z ochroną grup najbardziej narażonych na społeczne skutki ich wdrożenia? Wreszcie jak zagospodarować ruch robotniczy, czyli tradycyjny elektorat lewicy, kiedy jego tożsamość była formułowana w opozycji do komunistów co najmniej od 1980 roku, czyli od momentu założenia Solidarności?

Po trzecie wreszcie: politycznym liderom lewicy – zwłaszcza Aleksandrowi Kwaśniewskiemu, później zaś jego następcy Wojciechowi Olejniczakowi – zależało na stworzeniu takiej formuły ideologicznej, która zerwałaby z postkomunistyczną łatką przypinaną im przez ugrupowania prawicowe w warunkach walki politycznej. Model „trzeciej drogi” okazał się użyteczną propozycją ideową, ponieważ tworzył obraz lewicy jako partii europejskiej, nowoczesnej, pragmatycznej i otwartej na zmiany. To właśnie z tego powodu lewica postkomunistyczna popierała większość reform ustrojowych i gospodarczych, a także opowiadała się za kursem zachodnim w polityce zagranicznej i integracją ze strukturami NATO i UE. Takie określenia priorytetów programowych miało jednakże negatywne konsekwencje dla pełnienia przez nią roli obrońcy interesów grup gorzej uposażonych społecznie i materialnie. Można zaryzykować twierdzenie, że wspierając szokową terapię gospodarczą, lewica utraciła de facto zdolność opracowania krytycznej wizji polskiej rzeczywistości, odpowiadającej za wiele form wykluczenia. Doprowadziło to do paradoksalnej sytuacji, iż dysponentem społecznego gniewu, jakie rodziła w Polsce transformacja, została nie socjaldemokracja, lecz prawica. Wywołało to oczywiście wątpliwości, czy lewica postkomunistyczna po redefinicji swojej orientacji ideologicznej nie utraciła czasem kontaktu z tradycją lewicową.

Dla wielu badaczy analizujących tendencje występujących w polskim życiu politycznym oczywistym wydaje się alians środowisk lewicowych z aideologiczną polityką pragmatyzmu i ugodowości. Zdaniem Waldemara Wojtasika „programowa droga postkomunistycznej lewistytucjonalizacja w Polsce, [w:] Idee – instytucje – demokracja. Instytucjonalizacja polskiej transformacji ustrojowej, red. L. Rubisz, Toruń 2006, s. 194.

nr 3, wiosna-lato 2011

[51]

Michał Niebylski

cy od początku transformacji aż do wyborów parlamentarnych 2001 r. charakteryzowała się ukierunkowaniem na stopniowe odchodzenie od lewicowej ideologii i przesuwanie się do centrum politycznego”26.

Można dodać do tej uwagi dwa komentarze. Po pierwsze: taki kurs był kontynuowany nawet po wyborach parlamentarnych w 2001 r., czego dowodem jest np. forsowana przez W. Olejniczaka koncepcja centrolewicowej koalicji środowisk lewicowych (LiD). Po drugie: nie jest do końca jasne, na ile była to ewolucja programowa, a na ile strategia polityczna. Jedno wszakże wydaje się pewne: lewica nie podjęła się zadania opracowania konstruktywnej alternatywy dla dominującego w Polsce paradygmatu transformacji ustrojowej i gospodarczej, realizującego zalecenia ideologii neoliberalnej27. Porzuciła także klasyczne pryncypia lewicowe takie jak: laickość państwa, reprezentowanie interesów dyskryminowanych mniejszości, walka z nierównościami społecznymi i z niesprawiedliwą redystrybucją dóbr. Wreszcie nie była ona zainteresowania promocją w sferze publicznej własnego słownika politycznego, ani tym bardziej lewicowego światopoglądu i wrażliwości społecznej28. Wszystko podporządkowała możliwości sprawowania władzy, licząc też na to, iż dzięki otwartej formule zdoła przyciągać szeroki elektorat. „Trzecia droga” a redefinicja konfliktu politycznego w Polsce Tradycja starożytna i średniowieczna definiowała politykę jako sztukę dobrego rządzenia państwem, a udział w niej stanowiło, wedle Arystotelesa, najwyższe powołanie człowieka. Dzięki partycypacji w kolektywnym podejmowaniu decyzji, obywatel mógł artykułować swoją wolność, którą dziś określilibyśmy – używając dychotomii Izajasza 26 W. Wojtasik, Stamtąd do wieczności. Ewolucja programowa SLD 1991–2006, [w:] Polska lewica u progu XXI wieku, red. Ł. Tomczak, Warszawa 2008, s. 54.

27 Przyjęło się uważać, że jednym z powodów dla których lewica postkomunistyczna nie zdecydowała się na walkę o zmniejszenie kosztów społecznych związanych z reformami gospodarczymi było to, iż reprezentowane przez nią środowisko, jak również jej działacze, byli jednymi z głównych beneficjentów przemian w Polsce.

28 Choć w oficjalnych deklaracjach programowych i manifestach lewica w Polsce podkreślała swoje przywiązanie do walki o poprawę położenia grup najuboższych i najsłabszych pod względem zajmowanego miejsca w drabinie społecznej, to zadaniem niezwykle trudnym czy wręcz niemożliwym okazuje się obrona tezy, iż te właśnie priorytety wyznaczały kierunek działań tejże formacji politycznej w trakcie sprawowania władzy w latach 1993-1997 oraz 2001-2005. Jane Hardy wyraźnie stwierdza: „mimo rozbudowanej retoryki i powierzchownych różnic między postsolidarnościowcami a postkomunistami, jedni i drudzy z entuzjazmem i zagorzałością wdrażali neoliberalne wytyczne…”. J. Hardy, Nowy polski kapitalizm, Warszawa 2010, s. 278.

[52]

refleksje

Korelacje między ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu...

Berlina – mianem pozytywnej, lecz co ważniejsze miał udział w trosce o dobro wspólne. Jednostka wyłączona ze spraw zbiorowości lub alienująca się od nich ulegała, według wykładni Stagiryty, degradacji moralnej i duchowej29. Sfera polityki w takim rozumieniu cieszyła się ontologiczną prymarnością nad innymi dziedzinami życia, a zwłaszcza nad tym, co leżało w sferze prywatnej, czyli nad sprawami gospodarstwa domowego (oikos). Polityka miała, jeśli można tak rzec, umocowanie teologiczne30.

Nowożytny dyskurs o polityce, choć oczywiście zróżnicowany, generalnie zerwał z archetypicznym ujęciem tej kategorii i wprowadził doń nowe treści filozoficzne oraz ideologiczne. W praktyce redukcja polityki polegała na odrzuceniu esencjalistycznych i teleologicznych presumpcji dotyczących jej natury, zaś nowe podejście w jej definiowaniu – nieważne czy mamy na myśli stanowisko behawioralne czy racjonalne – podkreślało, iż jest ona dążeniem do władzy, w którym biorą udział różne podmioty, by zaprowadzić porządek społeczny i rozwiązać konflikty. W ten sposób integralną częścią polityki, a nawet jej motorem napędzającym stały się: permanentna walka i konflikt31.

Natomiast inspiracją do ich ujawnienia się była początkowo ideologia – liberalna, konserwatywna, socjalistyczna czy ich pochodne – która ustawiała kąt obserwowania rzeczywistości społecznej w zależności od fundamentalnych założeń oraz przyświecających jej celów działania.

Wyczerpanie się potencjału polityki motywowanej ideologicznie wywołało lawinę przeobrażeń, by wymienić tylko zamrożenie podziałów politycznych, spowolnienie procesów w obrębie polityki czy zmianę modelu rywalizacji między ugrupowaniami dążącymi do zdobycia władzy. Koncept „trzeciej drogi” pojawił się jako odpowiedź na nowe warunki uprawiania polityki. Była to jednak odpowiedź niosąca nie tyle negatywną ocenę istniejącej inercji ideowej, ile aprobatę dla niej. Jej zadanie nie polegało więc na przełamaniu impasu na scenie politycznej w różnych krajach demokratycznych, lecz jedynie na wykorzystaniu go do odzyskania władzy przez długo marginalizowane ugrupowania lewicowe. Polityka „trzeciej drogi” w miejsce pojęć tego autoramentu, co „ideologia”, „konflikt”, „podziały” zaproponowała ich antonimy, a więc „pragmatykę”, „porozumienie”, „radykalne centrum”. Można zaryzykować twierdzenie, że dokonując takiego przeArystoteles, Polityka, Wrocław 2005, s. 45.

B. Michalak, Czy grozi nam depolityzacja polityki? Rozważania na temat wizji postpolitycznej, „Studia Polityczne” 2010, nr 25, s. 129.

31 Ibidem.

29

30

nr 3, wiosna-lato 2011

[53]

Michał Niebylski

wartościowania doprowadziła w najlepszym razie do petryfikacji istniejących problemów, w najgorszym zaś do ich pogłębienia.

Przyjrzyjmy się kilku wybranym konsekwencjom stosowania polityki „trzeciej drogi” przez polską socjaldemokrację dla charakteru konfliktu w życiu politycznym. Należy zacząć od uwagi, że obranie kursu przez SLD zgodnie ze wskazaniami „trzeciej drogi” oznaczało uznanie zjawiska konfliktu i różnego typu podziałów istniejących w obrębie polityki, za anachroniczne i generalnie niepotrzebne w polskiej polityce.

W ten sposób próbowano wygasić spory, jakie toczyły się od samego początku działania mechanizmów demokratycznych w Polsce, a które szkodziły wizerunkowi SLD. Wiele wskazuje na to, że ulokowanie się w centrum miało na celu unieważnienie różnic programowych między lewicą a prawicą. Wydaje się jednak, że znacznie ważniejsze w tej strategii była neutralizacja podziału postkomunizm – postsolidarność.

Tego typu oś nadawała ton konfliktowi politycznemu przez lata 90.

Można powiedzieć, że wyczerpał on swój potencjał dopiero przed wyborami prezydenckimi w 2010 r., kiedy startujący w wyborach prezydenckich prezes PiS Jarosław Kaczyński wycofał się z wytykania lewicy przeszłości komunistycznej. Co ważniejsze, po wyborach parlamentarnych i prezydenckich w 2005 r., zasadniczy antagonizm rozgrywał się między partami o rodowodzie solidarnościowym. Liderzy SdRP i SLD negowali istnienie owego podziału lub też, przyznając jego istnienie, konsekwentnie deprecjonowali jego znaczenie32. Z drugiej zaś strony, logika tworzenia koalicji politycznych nie pozwoliła jeszcze partiom prawicowym na polityczny alians z SLD. Idąc dalej, można wyabstrahować dwie grupy skutków posługiwania się strategią „trzeciej drogi” w polskich warunkach politycznych. Mianowicie: analityczne i ideologiczne. Zacznijmy od konsekwencji pierwszego rodzaju.

Ilekroć dyskutowano o binarnym kryterium lewica-prawica w warunkach polskich po 1989 roku, tylekroć pojawiało się pytanie, na ile ów podział jest aktualny oraz na ile zachował on walor deskryptywny, a nade wszystko na ile będzie funkcjonalny w roli uniwersalnego kodu komunikacyjnego. Już na początku transformacji ustrojowej w Polsce dało się zauważyć pewnego rodzaju dyspersję kategorialną, która skutkowała tym, że pojęcia lewicowości i prawicowości nie znaczyły tego samego, co w krajach o ugruntowanej tradycji demokratycznej, a także tym, że granica między nimi powoli ulegała zatarciu. Obserwacje te 32 M. Grabowska, Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2004, s. 256.

[54]

refleksje

Korelacje między ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu...

implikowały pogląd o „nieadekwatności tych pojęć do opisu rzeczywistości politycznej w Polsce i krajach postkomunistycznych”33 i był to głos dominujący na początku lat 90. w dyskusjach prowadzonych przez intelektualistów i elity polityczne. Ów sceptycyzm został przełamany, gdy rezultat wyborów parlamentarnych z września 1993 r. pozwolił lewicy postkomunistycznej odzyskać władzę. Wówczas, jak konstatują Mirosława Grabowska i Tadeusz Szawiel, bez zastrzeżeń przyjęto diagnozę „lewica wygrała, prawica przegrała”34.

Polityka pragmatyzmu SdRP, a następnie „trzeciej drogi” w wykonaniu SLD, udowodniła jednak, iż na polskiej scenie politycznej nie wykrystalizowała się wyrazista tożsamość lewicowa, a zamiast tego dominująca okazała się opcja centrowa. To zaś stało się impulsem do sformułowania oceny, iż dyskusja wokół binarnego kryterium została zakończona przedwcześnie. Tym razem jednak wątpliwości były innego autoramentu. Mianowicie, jak uzasadnić stosowanie dychotomicznego kryterium jako środka komunikacji w przestrzeni publicznej, kiedy coraz więcej faktów przemawia za jego nieadekwatnością ze strukturą spektrum politycznego i faktycznymi podziałami występującymi w jego obrębie. Krótko mówiąc, jak można postrzegać politykę przez pryzmat podziału lewica-prawica w sytuacji, gdy nie mamy w Polsce ani jednego, ani drugiego w czystej, a przynajmniej rozwiniętej postaci. Rzecznicy tradycyjnego podziału sposobów myślenia politycznego argumentowali, powołując się głównie na N. Bobbio, iż istnienie nawet szerokiego centrum w przestrzeni politycznej nie tyle neguje ów podział, ile go wzmacnia. Kryterium to bowiem zachowuje swoją funkcjonalność nawet w warunkach porządku triadycznego. Jak stwierdza N. Bobbio „między bielą i czernią mieści się szarość; między dniem i nocą jest zmierzch. Lecz szarość nie niweczy bynajmniej różnicy między bielą i czernią, a zmierzch – różnicy między nocą i dniem”35.

Pomijając wątek rozbieżnych ocen na temat tego kryterium, trzeba skonstatować, iż pojawienie się konceptu „trzeciej drogi” na nowo zachwiało wiarą w zasadność posługiwania się tradycyjnym narzędziem służącym systematyzowaniu i porządkowaniu złożonego spektrum politycznego36. Przede wszystkim należy jednak powiedzieć, że ide33 M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa 2003, s. 224.

34 Ibidem, s. 224.

35 N. Bobbio, Prawica…, op. cit., s. 29.

36 Lech Rubisz przyczyną zasadniczych różnic w dyskusjach o lewicy i prawicy obar-

nr 3, wiosna-lato 2011

[55]

Michał Niebylski

ologiczny poziom owego kryterium nie akcelerował w Polsce sporu między głównymi partiami politycznymi. Spór między nimi nie może być tłumaczony przez odniesienia do tego typu szablonu. Potrzebne są więc alternatywne odniesienia.

Kategorie lewicowości i prawicowości z racji, iż są dyskursywnie konstruowane – a więc ich znaczenie jest wynikiem atrybucji różnych narracji biorących udział w dyskursie publicznym – charakteryzują się semantyczną labilnością. Nie sposób więc tkwić w przekonaniu, iż pojemność konotatywna tych kategorii będzie niezmienna w czasie i nie będzie reagowała na oddziaływania kontekstu społecznego, kulturowego czy politycznego. Nie są to pojęcia autoreferencyjne, toteż ich sens, choć wciąż podlegający istotnym fluktuacjom, jest powiązany z rezultatem gry różnych podmiotów politycznych zorientowanych na zdobycie lub utrzymanie władzy. Linia demarkacyjna oddzielającą spolaryzowane bieguny przesuwa się wraz z ruchami tektonicznymi na scenie politycznej, a wraz z tymi zmianami modyfikacji ulega źródło owej dychotomii. Jej źródło może być konstruowane np. według klucza aksjologicznego lub historycznego. Dla przykładu: od kiedy radykalizm przestał budzić asocjacje z postępem, jego ideologicznym koalicjantem została prawica, czego pokłosiem jest to, iż w ostatnich kilku dekadach agresywną retoryką polityczną posługuje się w Europie obóz konserwatywny, natomiast środowiska lewicowe prezentują się jako zachowawcze siły. Zapytajmy, jakie istnieją zależności pomiędzy reinterpretacją tego, co znaczy być lewicą w Polsce a zachowaniami pozostałych ugrupowań politycznych, a także jak ewoluowało zjawisko konfliktu pod wpływem tych tendencji. Udzielenie odpowiedzi na postawione wyżej pytania, będzie równoznaczne z ustaleniem konsekwencji ideologicznych.

Analizując reakcję szeroko pojmowanej prawicy na redefinicję doktryny socjaldemokratycznej, można wskazać na dwa dominujące typy zachowań. Z jednej strony mieliśmy do czynienia z lokowaniem się niektórych partii prawicowych w centrum. Przykładem takiego ugrupowania jest Platforma Obywatelska. Antecedencje centrowego cza nieporozumienia wynikające z pomieszania poziomów, na których binarna dychotomia występuje. Zwraca on uwagę na trzy charakterystyczne dla niej poziomy: ideologiczny, polityczny i społeczny. Opowiada się także za ich analitycznym oddzieleniem, lecz także za uznaniem ich niezależnego potencjału eksplanacyjnego. O ile na poziomie ideologicznym dychotomia ta wyraża się poprzez opozycyjne wartości i idee, zaś na poziomie politycznym poprzez rywalizujące ze sobą ugrupowania polityczne, o tyle na poziomie społecznym najważniejsza jest jej recepcja oraz zakotwiczenie w postawach, zachowaniach i poglądach. L. Rubisz, Lewica versus prawica…, op. cit., s. 183.

[56]

refleksje

Korelacje między ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu...

profilu ideologicznego można się także doszukać w Akcji Wyborczej Solidarność. Skąd wzięła się taka strategia? Otóż, atrakcyjność formuły odideologizowanej polityki, a także jej sukces i wpływowość w obozie prawicy biorą się z przekonania – jak twierdzi jeden z czołowych polityków PO Janusz Lewandowski – „że wielkie ideowe projekty – demokracja, wolny rynek – zostały zrealizowane. Reszta jest pragmatyką, administrowaniem. Ubarwionym przez incydenty i wymogi bieżącej walki o władzę”37. Można zatem powtórzyć za Robertem Reichem, sekretarzem ds. pracy w gabinecie Billa Clintona, że „obecnie wszyscy jesteśmy przedstawicielami trzeciej drogi” (We are all third-wayers now)38. Pokłosiem centrowych strategii niektórych partii prawicowych stała się konwergencja programowa. Przesunęła ona oś sporu do centrum. W praktyce oznaczało to, że agonistyczna debata publiczna zanikła na skutek braku wyrazistych stanowisk politycznych. Z drugiej zaś strony, takie ugrupowania jak Prawo i Sprawiedliwość czy Liga Polskich Rodzin, chcąc zagospodarować tę część elektoratu socjaldemokracji, której postulaty ekonomiczne nie znalazły oddźwięku w działaniach SLD, akcentowały lewicowe poglądy na temat funkcjonowania systemu gospodarczego. Paradoksalne jest to, iż pomimo braku istotnych różnic w programach poszczególnych partii politycznych w Polsce oraz faktu, iż każda z nich bardziej preferuje centrum niż wyrazistą tożsamość ideologiczną, poziom konfliktu w Polsce uważany jest za wysoki i w społecznym odbiorze prezentuje się jako znacznie wyższy niż w państwach o utrwalonych standardach demokratycznych39.

Polityka „trzeciej drogi” neutralizowała na tyle, na ile mogła pejoratywne konotacje przypisywane lewicy postkomunistycznej. Zdejmując z niej ideową spuściznę socjalizmu i autorytarne praktyki PZPR-u, strategia ta wytrącała argumenty z rąk prawicowym krytykom, którym zależało na przedstawianiu jej jako zagrożenia dla demokracji i swobód obywatelskich. Umiejscowienie się lewicy w centrum sceny politycznej znacznie utrudniało prowadzenie z nią walki politycznej. Atak 37 Wywiad z Januszem Lewandowskim, Prawdziwa modernizacja zacznie się, gdy zdobędziemy Pałac, „Tygodnik Idei Europa” 2009, nr 266, s. 2.

38 Cyt. za: K. Zuba, „Trzecia droga” po 10 latach…, op. cit., s. 209.

39 Podstawą do sformułowania takiej oceny są listopadowe wyniki badań przeprowadzonych przez CBOS na temat poziomu agresji w polskim życiu politycznym. Prawie 60% ankietowanych uważa, iż poziom agresji między elitami politycznymi jest zdecydowanie większy niż w krajach o utrwalonych standardach demokratycznych. CBOS, O agresji w polskim życiu politycznym, listopad 2010, http://www.cbos.pl/SPISKOM. POL/2010/K_156_10.PDF.

nr 3, wiosna-lato 2011

[57]

Michał Niebylski

na proponowane przez nią rozwiązania społeczne czy gospodarcze był atakiem na program reprezentowany przez większość partii określanych jako prawicowe. Dlatego z czasem stało się jasne, iż konflikt polityczny będzie musiał eksplorować różnice nie na poziomie ideologii (na nim bowiem panowała milcząca zgoda), lecz na poziomie tożsamości grupowych. Oznaczało to w praktyce reaktywację konfliktu, wykorzystującego nie tyle argumenty polityczne czy merytoryczne, ile bazującego na różnicach aksjologicznych, historycznych i moralnych.

Spowodowało to, iż równolegle z tendencjami centrystycznymi pojawiły się dążenia do radykalizacji retoryki politycznej. Dlatego tak szybko w debatach politycznych zaistniały apele o dekomunizację, rozbicie nieuchwytnego układu, czy rozliczenie się ze „zdrajcami”, którzy doprowadzili do Okrągłego Stołu. Najpierw ta retoryka stała się częścią tzw. idei „Przełomu”, później zaś idei „Nowego Początku”, aż w końcu zaczęła być identyfikowana z ideą „IV RP”. David Ost, lewicowy intelektualista, przekonuje, iż „organizowanie gniewu jest zadaniem aktorów politycznych, którzy ustanawiają program dyskursywny”40 po to, by udzielić jasnej odpowiedzi na pytanie: kto jest odpowiedzialny za frustracje i poczucie niesprawiedliwości wśród tych, którzy najbardziej utracili na transformacji w Polsce. Prawica, definiując wroga nie w kategoriach interesów, lecz tożsamości, powoływała się na niefalsyfikowane, askryptywne jego właściwości, powodując trudne do oszacowania straty dla demokracji. Można powiedzieć, że im częściej dyskurs publiczny opierał się na prawicowej narracji, wykorzystującej pojęcia alienacji, anomii, resentymentu, tym bardziej kurczyło się zaufanie do demokracji i jej mechanizmów, a także rosło niezadowolenie z ich działania.

Sam zaś konflikt polityczny, choć na gruncie politologii, a zwłaszcza w teoriach koercyjnych, ujmowany jest jako spiritus movens decyzji politycznych i doceniany jest za dynamizowanie procesów w obrębie polityki, to praktyka polityczna w Polsce skazała tak opinię publiczną, jak i klasę polityczną na doświadczanie wyłącznie destrukcyjnej funkcji konfliktu. Dzieje się tak dlatego, że jest ona niemal od początku kształtowania się systemu demokratycznego inspirowana podziałami konstruowanymi według klucza moralnego, historycznego i aksjologicznego.

40

D. Ost, Klęska „Solidarności”, Warszawa 2007, s. 63.

[58]

refleksje

Korelacje między ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu...

Summary The aim of this article is to study the philosophical, ideological and political roots of the Third Way concept. The analysis of these aspects should capture the genuine sources of the new faces of European social democracy and prove the thesis that this model is influential in West Europe as well as in Poland. The article asks the question: is the Third Way a political ideology with its own distinctive ‘core’, a loose fusion of different ideologies, or a strategy within an ideological tradition? Moreover, the article is an attempt to examine on what level the formula of the Third Way assume ‘going out’ of the disputes between the left and the right. Finally, the paper examines the correlation between politics of Third Way and the redefinition of political conflict in the Poland after 1989.

Nota o atuorze Michał Niebylski [m_pax@op.pl] – doktorant w Instytucie Politologii Uniwersytetu Opolskiego. Jego zainteresowania naukowe obejmują myśl polityczną, współczesne doktryny polityczne oraz filozofię polityki. W wolnych chwilach poświęca czas intrygującym powieściom kryminalnym. Od niedawna interesuje się motywem antyutopii w literaturze i filmie.

nr 3, wiosna-lato 2011

[59]

RzeczPiSpol Marcin Skobrtal Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

RzeczPiSpolita POlska.

Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej oraz Prawa i Sprawiedliwości w latach 2005-2010

P

w czasie dwóch ostatnich kadencji parlamentu zdominowana była przez dwubiegunowy spór między Platformą Obywatelską a Prawem i Sprawiedliwością. Choć w 2005 r. obie partie były początkowo gotowe na stworzenie koalicji rządowej, to jednak wkrótce ich stosunki przerodziły się w rywalizację trwającą do dzisiaj. Kolejne wybory parlamentarne, prezydenckie, samorządowe i do Parlamentu Europejskiego opierały się nie na podziale lewica-prawica, ale na debacie między dwoma prawicowymi partiami. Ta rywalizacja przeniosła się także na poziom społeczny, tworząc podział na Polskę „liberalną” i „solidarną”1. Wielokrotnie próbowano przenieść linie tego podziału na konkretne niewidoczne granice wewnętrzne, wskazując na okręgi, gdzie większe poparcie miała PO, a gdzie PiS. Nie było to zadanie łatwe, bowiem podziały terytorialne okazały się być dynamiczne i skomplikowane. Niniejszy artykuł składać się będzie z dwóch części: pierwszej, poświęconej terytorialnemu rozkładowi głosów w minionym pięcioleciu, oraz drugiej, dotyczącej najważniejszych czynników determinujących ów rozkład. Obie one mają dać odpowiedź na pytanie, które czynniki należy analizować, by móc jak najpełniej wyjaśnić terytorialne zróżnicowanie preferencji wyborczych. olska scena polityczna

Analiza wyników wyborów Podział Polski, jaki ujawnił się w wyborach parlamentarnych i prezydenckich z 2005 r. nie wszędzie nabierał wyraźnego charakteru.

1 Podziały te pojawiają się bardzo często w publicystyce, np. P. Śmiłowicz, Popękany kraj, „Newsweek”, http://www.newsweek.pl/artykuly/wydanie/1089/popekany-kraj,40153,1, 18.04.2011 r. Hasło „Polski solidarnej” pojawiło się w programie PiS (w roku 2009 „Nowoczesna, solidarna, bezpieczna Polska”).

nr 3, wiosna-lato 2011

[61]

Marcin Skobrtal

W wyborach do Sejmu PiS uzyskało najwyższe poparcie (ponad 30%) w okręgach: Chrzanów, Kraków, Nowy Sącz, Tarnów, Warszawa II2, Krosno, Rzeszów (najwięcej – 38,2%), Bielsko-Biała, Rybnik i Katowice. Większość tych okręgów leżała na obszarze dwóch województw: podkarpackiego i małopolskiego. PO natomiast najwięcej głosów uzyskała w okręgach: Wrocław, Kraków, Warszawa I, Gdańsk (najwięcej w Polsce – 39,9%), Gdynia, Gliwice, Rybik, Katowice i Poznań. W tym przypadku, obok województwa pomorskiego, poparcie dla PO koncentrowało się głównie wokół największych Polskich miast. Ciekawa sytuacja zaistniała w województwie śląskim, gdzie głosy na obie partie rozłożyły się niemal po równo: w zachodniej i północnej części lepszy wynik miała PO, we wschodniej i południowej PiS. Tabela 1. Wyniki wyborów parlamentarnych i prezydenckich w 2005 r. wybory – Sejm województwo PiS

PO

wybory prezydenckie

wybory prezydenckie

(I tura)

(II tura)

L. Kaczyński

D. Tusk

L. Kaczyński

D. Tusk

dolnośląskie 24,63 28,34 29,75 41,29 46,84 53,16 kujawsko-pomor23,69 19,72 27,77 32,76 52,51 47,49 skie lubelskie 23,71 14,66 36,52 22,92 70,48 29,52 lubuskie 22,84 24,21 24,99 40,81 42,44 57,56 łódzkie 23,09 18,51 31,33 30,23 59,44 40,56 małopolskie 36,13 24,9 43,25 35,33 60,62 39,38 mazowieckie 28,47 24,36 35,96 36,97 55,32 44,68 opolskie 20,53 24,24 25,89 45,06 41,87 58,13 podkarpackie 36,41 15,92 49,37 23,00 72,66 27,34 podlaskie 28,46 15,25 39,76 25,87 63,53 36,47 pomorskie 26,3 36,21 29,34 48,76 42,78 57,22 śląskie 30,12 30,09 32,95 41,53 49,11 50,89 świętokrzyskie 23,76 15,36 30,31 26,02 64,93 35,07 warmińsko22,26 23,81 26,56 38,31 47,37 52,63 mazurskie wielkopolskie 20,97 26,58 25,81 39,74 47,53 52,47 zachodniopomor22,18 25,87 23,82 42,54 41,47 58,53 skie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej, http://wybory2005.pkw.gov.pl/, 16.02.2011 r.

2 Okręg wyborczy Warszawa II obejmuje aglomerację warszawską, bez m. st. Warszawy, tworzącego okręg Warszawa I.

[62]

refleksje

RzeczPiSpolita POlska. Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej...

Warto zwrócić uwagę, że różnica głosów między PO a PiS w województwach zachodnich i centralnych była stosunkowo nieduża (za wyjątkiem pomorskiego – blisko 10% i wielkopolskiego – niecałe 7%), natomiast na wschodzie i południu różnice były często kilkunastoprocentowe.

W przypadku wyborów prezydenckich rozkład głosów w I turze wskazywał na wyraźną przewagę Lecha Kaczyńskiego w województwach podkarpackim i małopolskim, natomiast Donalda Tuska w pomorskim, opolskim, zachodniopomorskim, śląskim, dolnośląskim i lubuskim. W II turze ten pierwszy największe poparcie uzyskał w Podkarpackiem, Lubelskiem, Świętokrzyskiem, Podlaskiem i Małopolskiem. Różnice między oboma kandydatami w I turze były wyraźniejsze niż w przypadku wyborów parlamentarnych. Większą przewagę uzyskiwał częściej Donald Tusk w województwach zachodnich, mniejszą Lech Kaczyński na wschodzie i południowym wschodzie.

W dwóch województwach, łódzkim i mazowieckim różnica była niewielka i wynosiła około 1%. Sytuacja zmieniła się w II turze: przewaga Donalda Tuska w tych samych województwach zmalała o kilka procent, a Lecha Kaczyńskiego znacznie wzrosła. W jednym przypadku (kujawsko-pomorskie) zmieniły się preferencje (w I turze większość poparła D. Tuska, w II L. Kaczyńskiego). W dwóch regionach, gdzie w I turze istniała niewielka różnica głosów wygrał zdecydowanie Lech Kaczyński. Natomiast względna równowaga między oboma kandydatami zaistniała w województwie śląskim.

Wybory samorządowe z 2006 r. potwierdziły w dużej mierze podział, jaki zarysował się rok wcześniej. Najlepszy wynik PO uzyskała w Pomorskiem, a PiS w Podkarpackiem. Pierwsza z partii miała przewagę w 9 zachodnich województwach, druga w 7 pozostałych. Warto zwrócić uwagę, że przewaga PO w zachodnich regionach nieco umocniła się w stosunku do poprzedniego roku. Najmniejsza różnica głosów była, podobnie jak w II turze wyborów prezydenckich w województwach: łódzkim i mazowieckim. Do ciekawej sytuacji doszło w Małopolskiem: choć wynik PiS był tutaj jednym z najlepszych w Polsce, to PO uzyskała również ponad 30% głosów, a różnica między obiema partiami wynosiła niecałe 4%. W dwóch województwach, które w roku 2005 nie wykazywały jednoznacznych lub stałych preferencji (kujawsko-pomorskie i śląskie) zwyciężyła PO.

nr 3, wiosna-lato 2011

[63]

Marcin Skobrtal Tabela 2. Wyniki wyborów do sejmików wojewódzkich w 2006 r. województwo

PiS

PO

dolnośląskie

23,85

37,05

kujawsko-pomorskie

21,84

26,56

lubelskie

25,96

15,93

lubuskie

21,38

27,97

łódzkie

23,14

21,57

małopolskie

34,44

30,78

mazowieckie

24,96

24,47

opolskie

19,03

23,99

podkarpackie

37,14

15,76

podlaskie

29,18

18,67

pomorskie

23,88

43,94

śląskie

25,01

33,26

świętokrzyskie

21,76

13,06

warmińsko-mazurskie

20,15

26,85

wielkopolskie

20,22

29,34

zachodniopomorskie

20,82

33,36

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej, http://wybory2006.pkw.gov.pl/kbw/geoKraj.html?, 17.02.2011 r.

W przedterminowych wyborach parlamentarnych z 2007 r. PiS najwyższe poparcie uzyskało w okręgu Nowy Sącz (51.35%). W dalszej kolejności (powyżej 40% głosów) były okręgi: Rzeszów, Tarnów, Krosno, Siedlce, Radom, Lublin, Piotrków Trybunalski i Chrzanów. Były one zlokalizowane w województwach małopolskim i podkarpackim, a więc tam, gdzie PiS miało największe poparcie od 2005 r., a także w Łódzkiem, Mazowieckiem i Lubelskiem. Największa różnica głosów (ponad 15%) na korzyść PiS wystąpiła w okręgach: Chełm, Nowy Sącz, Siedlce i Rzeszów, a więc przede wszystkim w Polsce południowo-wschodniej. PO natomiast największą popularnością cieszyło się w okręgu Poznań (58,6%), wynik powyżej 50% uzyskała także w okręgach: Gdańsk, Warszawa I, Wrocław i Gdynia. Obok okręgów województwa pomorskiego, pojawiły się tutaj, podobnie jak przed dwoma laty również największe miasta. Największą (ponad 20%) przewagę PO nad PiS odnotowano w okręgach: Wałbrzych, Wrocław, Warszawa I, Opole, Gdańsk, Gdynia, Gliwice, Olsztyn, Piła, Poznań, Koszalin i Szczecin. Łatwo zauważyć, iż są to okręgi położone głównie w województwach zachodnich i północnych. Najmniejsza różnica głosów

[64]

refleksje

RzeczPiSpolita POlska. Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej...

(poniżej 10%) w skali województwa była w Łódzkiem, Mazowieckiem i Podlaskiem, w skali okręgu zaś w Sieradzu, Chrzanowie, Płocku, Warszawie II, Białymstoku, Bielsko-Białej, Częstochowie i Koninie.

Tabela 3. Wyniki przedterminowych wyborów do Sejmu w 2007 r. województwo

PiS

PO

dolnośląskie

28,40

53,20

kujawsko-pomorskie

26,75

39,27

lubelskie

39,51

24,09

lubuskie

22,47

47,06

łódzkie

35,14

30,46

małopolskie

45,64

32,21

mazowieckie

35,63

45,17

opolskie

22,87

46,58

podkarpackie

48,43

27,81

podlaskie

38,81

32,36

pomorskie

26,55

51,03

śląskie

24,98

44,75

świętokrzyskie

39,07

27,94

warmińsko-mazurskie

24,15

45,25

wielkopolskie

21,04

58,60

zachodniopomorskie

24,05

48,96

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej, http://wybory2007.pkw.gov.pl/, 17.02.2011 r.

W drugich polskich wyborach do Parlamentu Europejskiego z 2009 r. PO największe poparcie uzyskała w województwie pomorskim, wynik powyżej 50% odnotowała także w opolskim i śląskim.

PiS natomiast największy odsetek głosów uzyskało w Małopolskiem, a w drugiej kolejności w Podkarpackiem. Rządząca wówczas Platforma miała dużą przewagę w 11 województwach (często ponad 20, a nawet 30%), natomiast opozycyjne PiS zwyciężyło w 5 województwach, jednak w tym przypadku różnica głosów rzadko przekraczała 10%.

W I turze przedterminowych wyborów prezydenckich w 2010 r.

Bronisław Komorowski wygrał w dziewięciu województwach na zachodzie i w centrum, najlepsze wyniki osiągając w Pomorskiem, Lubuskiem i Opolskiem. Jego przewaga nad kontrkandydatem była na ogół duża, przekraczająca 10, a nierzadko 20%. Jarosław Kaczyński zwyciężył w pozostałych siedmiu województwach, największa przewaga była

nr 3, wiosna-lato 2011

[65]

Marcin Skobrtal

w dwóch województwach (łódzkie, mazowieckie). Najlepsze wyniki otrzymał w Podkarpackiem, Lubelskiem i Małopolskiem.

Tabela 4. Wyniki wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. województwo

PiS

PO

dolnośląskie

23,30

47,74

kujawsko-pomorskie

19,40

43,08

lubelskie

36,15

29,61

lubuskie

20,75

41,30

łódzkie

28,16

42,74

małopolskie

42,68

38,01

mazowieckie

26,82

45,13

opolskie

21,96

54,12

podkarpackie

41,88

29,19

podlaskie

37,19

31,71

pomorskie

21,96

59,14

śląskie

22,25

56,17

świętokrzyskie

36,22

25,89

warmińsko-mazurskie

21,52

44,66

wielkopolskie

19,17

45,79

zachodniopomorskie

19,97

48,38

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://pe2009.pkw.gov.pl/PUE/PL/WYN/M/index.htm, 18.02.2011 r.

W II turze proporcje województw były takie same jak w pierwszej, Bronisław Komorowski w ośmiu województwach otrzymał ponad 60%, podczas gdy Jarosław Kaczyński w dwóch (Podkarpackie i Lubelskie). W Podlaskiem i Łódzkiem różnica głosów była niewielka (ok. 5%), jeszcze mniejsza w Mazowieckiem (niecałe 2%).

Wybory samorządowe, jakie odbyły się w listopadzie 2010 r. wykazały dużą przewagę PO nad PiS w województwach zachodnich. Partia rządząca najlepsze wyniki uzyskała na Pomorzu, zarówno wschodnim, jak i zachodnim. Ponadto zwyciężyła również w województwach, w których wcześniej silną pozycję miał PiS: mazowieckim, łódzkim, podlaskim i małopolskim. Tutaj różnica głosów była jednak już mniejsza. PiS wygrało w trzech województwach wschodnich: podkarpackim, lubelskim oraz świętokrzyskim, jednak jedynie na Podkarpaciu przewaga nad PO była wyraźna.

[66]

refleksje

RzeczPiSpolita POlska. Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej...

Tabela 5. Wyniki wyborów prezydenckich w 2010 r. województwo

wybory prezydenckie (I tura) J. Kaczyński

B. Komorowski

wybory prezydenckie (II tura) J. Kaczyński

B. Komorowski

dolnośląskie 30,88 47,29 39,92 60,08 kujawsko-pomorskie 28,73 45,82 39,40 60,60 lubelskie 48,76 27,65 62,85 37,15 lubuskie 25,24 51,09 33,30 66,70 łódzkie 39,75 36,11 52,67 47,33 małopolskie 45,78 35,35 56,12 43,88 mazowieckie 40,52 39,73 50,58 49,42 opolskie 26,67 51,62 35,38 64,62 podkarpackie 54,09 26,69 65,19 34,81 podlaskie 43,54 36,32 52,21 47,79 pomorskie 28,41 52,66 35,28 64,72 śląskie 32,52 45,14 42,60 57,40 świętokrzyskie 44,49 29,54 59,56 40,44 warmińsko-mazurskie 28,30 47,89 37,70 62,30 wielkopolskie 28,38 47,00 39,45 60,55 zachodniopomorskie 24,97 49,99 33,74 66,26 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://prezydent2010.pkw.gov.pl/PZT/PL/WYN/W/index.htm, 18.02.2011.

Tabela 6. Wyniki wyborów samorządowych w 2010 r. województwo

PO

PiS

dolnośląskie 30,41 17,42 kujawsko-pomorskie 33,81 17,77 lubelskie 22,97 28,38 lubuskie 33,89 16,97 łódzkie 27,00 24,22 małopolskie 33,82 31,69 mazowieckie 28,56 23,85 opolskie 31,93 17,43 podkarpackie 21,71 38,54 podlaskie 31,43 30,09 pomorskie 43,76 18,79 śląskie 33,66 20,76 świętokrzyskie 15,86 20,50 warmińsko-mazurskie 34,84 16,56 wielkopolskie 32,04 17,95 zachodniopomorskie 40,8 18,67 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://wybory2010.pkw.gov.pl/geo/pl/000000.html, 18.02.2011 r.

nr 3, wiosna-lato 2011

[67]

Marcin Skobrtal

Czynniki społeczno-ekonomiczne W tej grupie determinant można wyróżnić przede wszystkim wskaźniki ilustrujące zamożność regionu (PKB per capita) oraz sytuację społeczno-gospodarczą (najlepiej obrazowaną przez poziom bezrobocia).

Dla pełniejszego obrazu warto jednak zbadać także strukturę ludności ze względu na czynniki determinujące udział w życiu gospodarczym, takie jak np. wykształcenie, miejsce zamieszkania czy sektor zatrudnienia.

Analiza zależności między zamożnością regionu, mierzoną poprzez PKB na 1 mieszkańca, a wynikami poszczególnych partii nie daje jednoznacznych danych. PO cieszyła się co prawda poparciem w bogatych aglomeracjach (Warszawa, Poznań, Wrocław, Trójmiasto), natomiast PiS zdobyło największe poparcie w stosunkowo ubogich regionach Polski wschodniej, jednak pierwsza z partii cieszyła się również coraz większym poparciem w borykających się z trudnościami ekonomicznymi podregionach Polski zachodniej i północnej, druga zaś osiągała także dobre wyniki w aglomeracji krakowskiej czy regionach plasujących się w środku rankingu, głównie w Polsce centralnej.

Tabela 7. Porównanie wielkości PKB per capita i wyników wyborów do Sejmu w 2005 i 2007 r. województwo

2005

2007

PKB/

PKB/

PO

PiS

mieszk.

PO

PiS

mieszk.

dolnośląskie kujawskopomorskie lubelskie

28,34

24,63

26 620

53,20

28,40

33 567

19,72

23,69

22 474

39,27

26,75

26 801

14,66

23,71

17 591

24,09

39,51

20 913

lubuskie

24,21

22,84

23 241

47,06

22,47

27 350

łódzkie

18,51

23,09

23 666

30,46

35,14

28 371

małopolskie

24,9

36,13

21 989

32,21

45,64

26 456

mazowieckie

24,36

28,47

40 817

45,17

35,63

49 415

opolskie

24,24

20,53

21 347

46,58

22,87

25 609

podkarpackie

15,92

36,41

17 789

27,81

48,43

20 829

podlaskie

15,25

28,46

19 075

32,36

38,81

22 896

pomorskie

36,21

26,3

25 308

51,03

26,55

30 396

śląskie

30,09

30,12

27 792

44,75

24,98

32 761

świętokrzyskie warmińskomazurskie wielkopolskie

15,36

23,76

19 274

27,94

39,07

23 741

23,81

22,26

19 709

45,25

24,15

22 961

26,58

20,97

27 553

58,60

21,04

32 266

[68]

refleksje

RzeczPiSpolita POlska. Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej... zachodniopomorskie korelacja

25,87

22,18

0,51

0,00

23 924

48,96

24,05

0,52

-0,23

27 708

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://www.pkw.gov.pl/ pkw2/index.jsp?place=Menu01&news_cat_id=20&layout=1 oraz GUS: http://www. stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks, 25.03.2011 r.

Tabela 8. Porównanie stopy bezrobocia oraz wyników wyborów do Sejmu w 2005 i 2007. województwo

2005 PO

PiS

dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie

28,34

24,63

19,72

23,69

14,66

lubuskie

24,21

łódzkie

18,51

małopolskie

24,90

mazowieckie

24,36

opolskie

24,24

podkarpackie

15,92

bezrobocie

2007

bezrobocie

PO

PiS

20,6

53,20

28,40

11,4

22,3

39,27

26,75

14,9

23,71

17,0

24,09

39,51

13,0

22,84

23,0

47,06

22,47

14,0

23,09

17,9

30,46

35,14

11,2

36,13

13,8

32,21

45,64

8,7

28,47

13,8

45,17

35,63

9,0

20,53

18,7

46,58

22,87

11,9

36,41

18,5

27,81

48,43

14,2

podlaskie

15,25

28,46

15,6

32,36

38,81

10,4

pomorskie

36,21

26,30

19,2

51,03

26,55

10,7

śląskie

30,09

30,12

15,5

44,75

24,98

9,2

świętokrzyskie warmińskomazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie korelacja

15,36

23,76

20,6

27,94

39,07

14,9

23,81

22,26

27,2

45,25

24,15

18,7

26,58

20,97

14,6

58,60

21,04

7,8

25,87

22,18

25,6

48,96

24,05

16,4

0,03

-0,48

-0,17

-0,12

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://www.pkw.gov.pl/ pkw2/index.jsp?place=Menu01&news_cat_id=20&layout=1 oraz GUS: http://www. stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks, 25.03.2011 r.

Również porównanie wyników wyborczych z bezrobociem nie pozwala na zbyt jednoznaczne wnioski. PO wygrywała zarówno w regionach o małym bezrobociu (np. Wielkopolska), jak i tam, gdzie było ono najwyższe w Polsce (Zachodniopomorskie czy Warmińsko-Mazurskie). W przypadku PiS zaś poziom bezrobocia w regionach, gdzie uzy-

nr 3, wiosna-lato 2011

[69]

Marcin Skobrtal

skało ono najwięcej głosów pozostawał średni (gdzieniegdzie nawet potem spadając), w niektórych przypadkach wysoki (Świętokrzyskie).

Tabela 9. Porównanie struktury zatrudnienia oraz wyników wyborów do Sejmu w 2005 i 2007 r.

województwo

rolnictwo

2005

dolnośląskie kujawskopomorskie lubelskie

2007

przemysł i budownictwo 2005

2007

handel i usługi

2005

2007

2005

PO

PiS

2007

PO

PiS

10,85 9,97 35,37 36,19 53,78 53,84 28,34 24,63 53,2 28,40 22,85 21,48 31,09 32,19 46,06 46,34 19,72 23,69 39,27 26,75 44,80 43,83 17,82 18,10 37,38 38,07 14,66 23,71 24,09 39,51

lubuskie

11,84 11,07 35,01 36,56 53,15 52,36 24,21 22,84 47,06 22,47

łódzkie

27,48 25,87 29,56 30,13 42,95 44,00 18,51 23,09 30,46 35,14

małopolskie

23,02 21,81 26,84 27,28 50,14 50,91 24,90 36,13 32,21 45,64

mazowieckie

19,75 18,76 20,65 21,28 59,59 59,96 24,36 28,47 45,17 35,63

opolskie

21,54 20,61 32,21 33,13 46,25 46,26 24,24 20,53 46,58 22,87

podkarpackie

29,39 28,07 28,96 30,24 41,66 41,69 15,92 36,41 27,81 48,43

podlaskie

42,54 40,52 17,95 19,61 39,52 39,87 15,25 28,46 32,36 38,81

pomorskie

11,94 11,14 32,19 33,33 55,86 55,53 36,21 26,30 51,03 26,55

śląskie

6,01

świętokrzyskie warmińskomazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie rolnictwo

40,41 39,10 22,14 23,96 37,45 36,94 15,36 23,76 27,94 39,07

5,68 42,58 42,70 51,40 51,62 30,09 30,12 44,75 24,98

20,51 19,56 31,23 32,67 48,26 47,78 23,81 22,26 45,25 24,15 21,49 20,28 34,57 34,94 43,94 44,78 26,58 20,97 58,6 21,04 12,25 11,82 30,71 31,41 57,04 56,77 25,87 22,18 48,96 24,05 -0,87 0,06 -0,78 0,64

przemysł i budownictwo

0,67 -0,13 0,64 -0,66

handel i usługi

0,79

0,03

0,67 -0,42

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://www.pkw.gov.pl/ pkw2/index.jsp?place=Menu01&news_cat_id=20&layout=1 oraz GUS: http://www. stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks, 26.03.2011 r.

Związki między strukturą zatrudnienia a wynikami obu partii w wielu przypadkach są dość wyraźne. W przypadku PO zachodzi korelacja dodatnia w stosunki do sektora przemysłowego i budowlanego oraz negatywna w przypadku rolnictwa. Oznacza to, że partia ta cieszyła się największym poparciem właśnie w regionach o charakterze przemysłowo-usługowym, a więc przede wszystkim w miastach.

[70]

refleksje

RzeczPiSpolita POlska. Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej...

W przypadku PiS w roku 2005 nie można było zaobserwować jednoznacznego związku, który pojawił się jednak w roku 2007. Partia ta cieszyła się największym poparciem w regionach rolniczych, najmniejszym w przemysłowych. W przypadku handlu i usług związek nie był aż tak silny.

Tabela 10. Porównanie wskaźnika urbanizacji oraz wyników wyborów do Sejmu w 2005 i 2007 r. województwo

2005

2007

urbanizacja

PO

PiS

PO

PiS

2005

dolnośląskie

28,34

24,63

53,20

28,40

70,95

2007 70,54

kujawsko-pomorskie

19,72

23,69

39,27

26,75

61,12

60,67

lubelskie

14,66

23,71

24,09

39,51

46,11

46,01

lubuskie

24,21

22,84

47,06

22,47

63,91

63,64

łódzkie

18,51

23,09

30,46

35,14

64,43

64,26

małopolskie

24,90

36,13

32,21

45,64

49,18

48,98 64,54

mazowieckie

24,36

28,47

45,17

35,63

64,55

opolskie

24,24

20,53

46,58

22,87

52,50

52,33

podkarpackie

15,92

36,41

27,81

48,43

40,10

40,25

podlaskie

15,25

28,46

32,36

38,81

58,84

59,24

pomorskie

36,21

26,30

51,03

26,55

67,05

66,47

śląskie

30,09

30,12

44,75

24,98

78,62

78,35

świętokrzyskie

15,36

23,76

27,94

39,07

45,31

45,27

warmińsko-mazurskie

23,81

22,26

45,25

24,15

59,52

59,39

wielkopolskie

26,58

20,97

58,6

21,04

56,80

56,34

zachodniopomorskie

25,87

22,18

48,96

24,05

68,80

68,55

korelacja

0,67

-0,24

0,62

-0,63

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://www.pkw.gov.pl/pkw2/index.jsp?place=Menu01&news_cat_id=20&layout=1 oraz GUS: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks, 26.03.2011 r.

Poziom korelacji między stopniem urbanizacji a wynikami wyborczymi poszczególnych partii jest pochodną danych dotyczących zatrudnienia. W przypadku PO ten związek jest jednoznacznie proporcjonalny, co pozwala stwierdzić, że jest to partia o elektoracie w dużym stopniu miejskim, w przypadku PiS w 2007 r. związek nabiera dość wyraźnego charakteru, co sugeruje, że to ta partia cieszy się większym poparciem na wsi.

nr 3, wiosna-lato 2011

[71]

Marcin Skobrtal

Tabela 11. Porównanie struktury wykształcenia oraz wyborów do Sejmu z 2005 i 2007. wykształcenie

2005

2007

podstawojewództwo wyższe

policealne,

wowe,

średnie,

niepełne

zasadnicze

podsta-

zawodowe

wowe,

PO

PiS

PO

PiS

brak

dolnośląskie kujawskopomorskie lubelskie

10,06

57,36

32,58

28,34

24,63

53,20

28,40

8,42

56,55

35,03

19,72

23,69

39,27

26,75

9,43

51,57

39,01

14,66

23,71

24,09

39,51

lubuskie

8,30

57,56

34,13

24,21

22,84

47,06

22,47

łódzkie

9,37

53,42

37,21

18,51

23,09

30,46

35,14

małopolskie

10,24

57,18

32,58

24,9

36,13

32,21

45,64

mazowieckie

14,21

54,12

31,67

24,36

28,47

45,17

35,63

opolskie

8,47

56,87

34,66

24,24

20,53

46,58

22,87

podkarpackie

8,56

55,07

36,37

15,92

36,41

27,81

48,43

podlaskie

9,28

49,69

41,03

15,25

28,46

32,36

38,81

pomorskie

11,16

56,87

31,97

36,21

26,30

51,03

26,55

śląskie świętokrzyskie warmińskomazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie wyższe

9,28

60,84

29,89

30,09

30,12

44,75

24,98

9,20

52,62

38,18

15,36

23,76

27,94

39,07

8,48

51,44

40,09

23,81

22,26

45,25

24,15

9,32

57,89

32,79

26,58

20,97

58,60

21,04

10,21

54,83

34,96

25,87

22,18

48,96

24,05

0,33

0,22

0,19

0,15

policealne, średnie, zasadnicze zawodowe

0,69

0,12

0,55

-0,43

podstawowe, niepełne podstawowe, brak

-0,77

-0,20

-0,59

0,32

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://www.pkw.gov.pl/pkw2/index.jsp?place=Menu01&news_cat_id=20&layout=1 oraz GUS: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks, 28.03.2011 r.

Analiza danych dotyczących struktury wykształcenia w poszczególnych województwach dostarcza tylko częściowych zbieżności.

W 2005 r., a słabiej także w 2007 r. widoczna była dodatnia korelacja między wykształceniem średnim oraz negatywna między wykształce-

[72]

refleksje

RzeczPiSpolita POlska. Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej...

niem podstawowym a poparciem dla PO. W pozostałych przypadkach nie można mówić o jednoznacznych zależnościach.

W odniesieniu do innych wskaźników świadczących o kondycji gospodarczej regionów również brak było wyraźnych korelacji. W przypadku poziomu wynagrodzeń dla PO wynosiła ona w 2005 r. 0,46, dwa lata później – 0,37, natomiast dla PiS odpowiednio: 0,18 i -0,05.

Podobnie było w przypadku dochodów województw na mieszkańca (PO: 0,45 i 0,38, PiS: -0,02 i -0,16)3.

Czynniki kulturowo-historyczne W tej grupie wyróżniono dwa zasadnicze czynniki odgrywające dużą rolę w społeczeństwie polskim. Pierwszym jest religijność, drugim natomiast historia danego regionu. Z uwagi na znaczenie Kościoła katolickiego w Polsce i jego obecność w dyskursie publicznym istotnym czynnikiem wydaje się powiązanie religijności mieszkańców poszczególnych diecezji z wynikami wyborczymi PO i PiS. Z uwagi na brak danych dotyczących wyznania najwłaściwszym miernikiem wydają się tutaj statystki kościelne dotyczące uczestnictwa w niedzielnej mszy świętej (liczba dominictantes). W 10 diecezjach4, w których ten odsetek był najmniejszy (do 29,1 do 37,1) w roku 2005 poparcie dla PO na ogół oscylowało w granicach średniego wyniku krajowego lub nieco powyżej. Wyjątkiem były tutaj diecezja płocka i łowicka, gdzie wyniki te były znacznie niższe. W przypadku PiS we wszystkich diecezjach wyniki były o kilka procent niższe od wyniku krajowego. W odniesieniu do 10 diecezji5, gdzie wskaźnik dominicantes był najwyższy (49,9-71,1) poparcie dla PO było najwyższe w opolskiej i pelplińskiej (choć na Kaszubach poparcie dla PiS także było wysokie), przekraczając średnią krajową. W pozostałych przypadkach było ono niższe od krajowego o kilka procent (wyjątek to diecezje podkarpackie – tam o ok. 10%).

W przypadku PiS natomiast w większości z tych diecezji wskaźnik dominicantes był wysoki (w tym najwyższy w kraju). Wyjątek stanowiła tutaj Opolszczyzna. Podobne obserwacje można zauważyć 2 lata później – w 10 diecezjach, gdzie liczba dominicantes była najmniejsza6 3 Do obliczenia wymienionych wskaźników wykorzystano dane Głównego Urzędu Statystycznego oraz Państwowej Komisji Wyborczej dla odpowiednich lat.

4 Łódzka, szczecińsko-kamieńska, koszalińsko-kołobrzeska, sosnowiecka, elbląska, łowicka, świdnicka, legnicka, zielonogórsko-gorzowska i płocka.

5 Rzeszowska, tarnowska, przemyska, zamojsko-lubaczowska, krakowska, pelplińska, bielsko-żywiecka, opolska, siedlecka, sandomierska.

6 Łódzka, szczecińsko-kamieńska, koszalińsko-kołobrzeska, elbląska, warszawska,

nr 3, wiosna-lato 2011

[73]

Marcin Skobrtal

zwyciężyła PO, natomiast w 10 diecezjach, gdzie była ona największa7, wyniki ponad średnią krajową uzyskało PiS. Wyjątkiem była tutaj diecezja opolska, a także pelplińska i bielsko-żywiecka, gdzie poparcie i dla PO i dla PiS było ponadprzeciętne8.

Tabela 12. Porównanie wyników wyborów w miastach na Ziemiach Zachodnich i Północnych w l. 2005-2010.

2005 (Sejm)

2005 (II tura)

2007 (Sejm)

2010 (II tura)

miasto PiS

PO

L. Kaczyński D. Tusk

PiS

PO

J. Kaczyński B. Komorowski

Olsztyn

23,72 31,96

40,16

59,84 22,50 53,75

33,05

Elbląg

28,02 31,32

43,53

56,47 25,97 49,07

37,30

66,95 62,70

Gdańsk

26,26 46,14

37,88

62,12 26,61 59,65

32,20

67,80

Szczecin

25,06 32,36

39,49

60,51 25,21 50,94

35,46

64,54

Koszalin

19,69 25,94

40,08

59,92 20,91 50,74

29,07

70,93

Słupsk

26,46 23,45

42,11

57,35 23,30 50,45

31,52

68,48

Piła Gorzów Wlkp.

Zielona Góra Legnica Jelenia Góra Wrocław

18,94 32,47

39,71

60,29 22,34 51,55

30,55

69,45

35,46 20,38

45,55

54,45 25,88 47,75

33,92

66,08

19,57 31,26

36,35

63,65 20,48 51,90

28,59

71,41

24,92 23,18

46,83

53,17 28,65 44,63

40,39

59,31

23,43 31,43

38,01

61,99 22,99 53,20

32,77

67,23

26,80 36,79

41,25

58,75 27,02 58,21

35,43

64,57

Wałbrzych 22,00 27,51

42,24

57,76 22,17 48,49

31,96

68,04

20,53 24,24

33,12

66,88 18,17 58,50

26,24

73,76

Opole

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://www.pkw.gov.pl/ pkw2/index.jsp?place=Menu01&news_cat_id=20&layout=1, 31.03.2011 r.

Częstym tematem analiz jest także zestawianie wyników wyborczych ze zmianami granic Polski w XX w. Pod tym względem można wyróżnić w Polsce cztery swoiste regiony: Ziemie Zachodnie i Północne (tzw. Ziemie Odzyskane), które zostały przyłączone do Polski po II wojnie światowej i zostały zasiedlone przez osadników z Polski centralsosnowiecka, zielonogórska-gorzowska, warmińska, legnicka, płocka.

7 Tarnowska, rzeszowska, przemyska, drohiczyńska, krakowska, pelplińska, opolska, bielsko-żywiecka, zamojsko-lubaczowska, łomżyńska.

8 Dane dotyczące odsetku dominicantes pochodzą z Instytut Statystyk Kościoła Katolickiego: http://iskk.pl/kosciolnaswiecie.html, 31.03.2011 r.

[74]

refleksje

RzeczPiSpolita POlska. Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej...

nej oraz repatriantów z Kresów Wschodnich, ziemie dawnego zaboru pruskiego (Poznańskie, Pomorze Gdańskie, część Górnego Śląska), nacechowane w XIX w. walką z germanizacją, a w XX różnorakimi relacjami autochtonów z władzami centralnymi, tereny dawnego zaboru austriackiego (część Śląska Cieszyńskiego i Galicji), których społeczność charakteryzowała się często dużym konserwatyzmem oraz ziemie dawnego zaboru rosyjskiego (Królestwo Polskie oraz obwód białostocki), których historię cechowała rusyfikacja, a także stosunkowe zapóźnienie w przebiegu niektórych procesów społeczno-gospodarczych (dostrzegane także w pewnym stopniu w Galicji).

Na tzw. Ziemiach Odzyskanych w większości dawnych i obecnych miast wojewódzkich we wszystkich wyborach wygrywała PO. Wyjątkiem były Słupsk, Gorzów Wielkopolski i Legnica, gdzie w wyborach z 2005 r. wygrało PiS. Warto również zwrócić uwagę na stosunkowo wysokie wyniki PiS w Legnicy, Gorzowie Wielkopolski, Elblągu, Wrocławiu i Szczecinie, jakie utrzymywały się przez większość omawianego okresu.

W miastach dawnego zaboru pruskiego, które należały do II Rzeczypospolitej zauważyć można przewagę PO. W roku 2005 w województwie kujawsko-pomorskim i śląskim nie miała ona jeszcze tak wyraźnego charakteru. Warto także zauważyć, że poparcie dla PiS w tych regionach było nieco wyższe niż w Wielkopolsce.

Tabela 13. Porównanie wyników wyborów w miastach b. zaboru pruskiego w l. 20052010.

miasto

2005 (Sejm) PiS

PO

2005 (II tura) L. Kaczyński D. Tusk

2007 (Sejm) PiS

PO

2010 (II tura) J. Kaczyński B. Komorowski

27,05 28,46

46,65

53,35 27,04 49,34

36,62

63,38

Bydgoszcz 28,25 23,78

47,46

52,54 25,46 50,05

34,77

65,23

Poznań

26,30 38,02

33,28

66,72 20,82 59,65

27,69

72,31

Leszno

17,24 32,77

49,81

65,66 19,11 53,95

30,71

69,21

Katowice

26,90 38,81

41,17

53,02 27,90 53,30

36,24

63,76

Toruń

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://www.pkw.gov.pl/ pkw2/index.jsp?place=Menu01&news_cat_id=20&layout=1, 31.03.2011 r.

W miastach dawnego Królestwa Polskiego (oraz obwodu białostockiego) w pierwszych wyborach parlamentarnych i prezydenckich

nr 3, wiosna-lato 2011

[75]

Marcin Skobrtal

widać wyraźną przewagę PiS (z wyjątkiem największych miast – Warszawy, Łodzi, a także miast położonych przy dawnej zachodniej granicy zaboru). Elekcje w 2007 i 2010 pokazują, że w wielu okręgach, szczególnie w miastach, coraz silniejszą pozycję zaczęła uzyskiwać PO, choć można zauważyć, iż w wielu rejonach (np. Lubelszczyzna, Podlasie, wschodnie Mazowsze) pozycja PiS wciąż była silna.

Tabela 14. Porównanie wyników wyborów w miastach b. zaboru rosyjskiego w l.

2005-2010.

2005 (Sejm)

miasto

PiS

PO

2005 (II tura) L. Kaczyński D. Tusk

2007 (Sejm) PiS

PO

2010 (II tura) J. Kaczyński

B. Komorowski

Włocławek

23,33 21,04

47,07

52,93 23,29 43,60

33,95

Konin

25,47 25,69

51,87

48,13 29,89 42,27

45,59

66,05 54,41

Kalisz

28,15

24,11

45,73

54,27 26,94 43,94

38,42

61,58

Sieradz

22,87 18,97

55,66

44,34 30,19 38,22

47,87

52,13 53,59

Płock

32,47 21,85

54,11

45,89 29,60 41,88

46,41

Ciechanów

24,36 19,60

58,32

41,68 31,03 35,38

52,10

47,90

Warszawa

29,93 33,07

40,34

59,66 27,66 54,01

36,64

63,36

Ostrołęka

46,87 13,45

62,45

21,80 43,45 34,13

54,24

45,76

Łomża

33,20 23,11

64,18

35,82 41,80 35,09

55,54

44,46

Białystok

32,02 23,67

50,09

49,91

31,75 44,43

42,27

57,73

Suwałki

36,38 19,04

58,03

41,97 32,62 38,05

42,86

57,14

Skierniewice

27,72 21,20

52,19

47,81 30,59 42,82

46,03

53,97

Łódź Piotrków Tryb.

Radom

25,00 25,14

44,90

55,10 26,66 47,12

36,11

63,89

28,85 22,62

58,41

41,59 35,06 39,01

50,92

49,08

34,62 22,87

59,70

47,30 40,71 38,83

54,91

45,09

Kielce

29,97 23,45

50,27

49,73 35,09 38,94

45,00

55,00 60,07

Częstochowa 30,08 28,87

47,19

52,81 28,84 46,20

39,93

Lublin

31,63 25,31

56,08

43,92 36,59 41,22

50,25

49,75

Siedlce Biała Podlaska Chełm

28,79 18,59

60,57

39,43 34,16 34,50

54,64

45,36

25,05 19,60

60,13

39,87 36,20 38,13

51,44

48,56

27,36 18,68

58,64

41,36 32,01 36,21

47,86

52,14

Zamość

34,29 16,02

64,22

35,78 39,44 32,60

52,95

47,05

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://www.pkw.gov.pl/ pkw2/index.jsp?place=Menu01&news_cat_id=20&layout=1, 1.04.2011 r.

W przypadku miast dawnej Galicji (w przypadku Bielska-Białej także Śląska Cieszyńskiego) należących do II RP widać stosunko-

[76]

refleksje

RzeczPiSpolita POlska. Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej...

wo silną pozycję PiS. Wygrało ono wybory parlamentarne w 2005 r., w 2007 utrzymał przewagę jedynie w Nowym Sączu, ale w większości miast różnica między głosami oddanymi na PO i PiS była dość nieduża. Wwyborach prezydenckich Lech Kaczyński zwyciężył w większości miast w 2005, zaś jego brat jedynie w Nowym Sączu i Krośnie, choć i w tym przypadku różnice głosów były niewielkie. Wyraźnie silną pozycję PO miała natomiast w Krakowie i Bielsku-Białej we wszystkich wyborach.

Tabela 15. Porównanie wyników wyborów w miastach byłego zaboru austriackiego w l. 2005-2010.

2005 (Sejm)

2005 (II tura)

2007 (Sejm)

2010 (II tura)

miasto PiS

PO

L. Kaczyński D. Tusk

PiS

PO

J. Kaczyński

B. Komorowski

Bielsko-Biała 35,89 30,16

46,98

53,02 31,43 48,71

38,96

61,04

39,21 33,98

44,70

55,30 31,55 52,57

39,92

60,08

Tarnów

37,07 23,83

55,36

44,64 35,88 43,60

47,53

52,47

Nowy Sącz

37,49 25,50

61,31

38,69 51,35 28,76

55,37

44,63

Rzeszów

40,02 23,41

56,81

43,19 35,43 41,35

48,89

51,11

Tarnobrzeg

32,03 20,83

55,41

45,59 33,67 37,66

46,18

53,82

Kraków

Przemyśl

38,11 22,41

59,68

40,32 36,38 46,15

47,35

52,65

Krosno

32,94 26,70

58,64

41,36 36,50 43,62

50,27

49,73

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW: http://www.pkw.gov.pl/ pkw2/index.jsp?place=Menu01&news_cat_id=20&layout=1, 1.04.2011 r.

Ostatnim czynnikiem, który ma charakter uzupełniający w analizie geografii wyborczej stanowią preferencje okręgów, zamieszkiwanych w sposób zwarty przez mniejszości narodowe oraz wyznaniowe.

W Polsce takimi rejonami jest Śląsk Cieszyński (mniejszość ewangelicka), Opolszczyzna (mniejszość niemiecka), południowe Podlasie (powiaty: białostocki, hajnowski, siemiatycki, bielski, sokólski – mniejszość białoruska, także Ukraińcy, ponadto są to tereny zamieszkiwane przez wyznawców prawosławia) oraz gmina Puńsk na Suwalszczyźnie (mniejszość litewska). We wszystkich tych rejonach w wyborach poparcie dla PiS jest wyraźnie niższe, ponadprzeciętne wyniki natomiast uzyskuje często PO.

nr 3, wiosna-lato 2011

[77]

Marcin Skobrtal

Wnioski Powyższą analizę można zakończyć następującymi wnioskami dotyczącymi zarówno podziału głosów w poszczególnych regionach, jak i przyczynami takiego stanu rzeczy. Jak się okazało czynnikiem najsilniej różnicującym były granice historyczne: poparcie dla PO było największe na Ziemiach Zachodnich i Północnych, a także na Pomorzu i w Wielkopolsce, natomiast PiS w dawnej Galicji i Królestwie Polskim. Oczywiście zdarzały się tutaj wyjątki takie jak Legnicko-Głogowskie Zagłębie Miedziowe, gdzie dużą popularnością cieszyło się PiS czy okolice Hajnówki, gdzie znacznie lepsze wyniki notowała PO. Podział społeczno-ekonomiczny sprawdzał się tylko częściowo: PO co prawda odnosiła sukcesy w wielkich miastach i aglomeracjach, ale także w borykających się z licznymi problemami powiatami na Pomorzu Zachodnim, Warmii i Mazurach, Ziemii Lubuskiej czy w Sudetach, natomiast poparcie dla PiS na Podkarpaciu czy Lubelszczyźnie nie zmieniało się mimo spadku bezrobocia i polepszenia sytuacji ekonomicznej na wschodzie Polski. Istotnym czynnikiem jest też religijność, choć również i w tym przypadku nie można mówić o dużej zbieżności: co prawda w najbardziej religijnych diecezjach zwyciężało PiS, jednak w tradycyjnie przywiązanych do religii Wielkopolsce i na Opolszczyźnie już PO. Partia ta odnosiła sukcesy również na mniej religijnym zachodzie Polski, jednak już nie w diecezjach Polski środkowej, gdzie również odnotowano niski wskaźnik praktyk niedzielnych. Oznacza to, że w analizie zachowań wyborczych należy zwracać uwagę na strukturę społeczną ukształtowaną przez czynniki historyczne oraz mentalność, będącą często jeszcze pozostałością po dawnych podziałach.

W powyższej analizie nie sposób nie zauważyć również pewnej zmienności preferencji. Obok wymienionych wcześniej bastionów pojawiły się także swoiste „pogranicza wyborcze”, takie jak województwo Śląskie czy Kujawsko-Pomorskie, gdzie obie partie uzyskiwały podobną ilość głosów. Z czasem to „pogranicze” przesuwało się w kierunku Łódzkiego, Mazowieckiego i Podlaskiego. W kolejnych wyborach PO zaczęła odnosić sukcesy w niektórych regionach kojarzonych do tej pory z PiS, jak np. Małopolska, Podlasie czy Lubelszczyzna. W niektórych przypadkach granice przedrozbiorowe nie w pełni pokrywają się z linią podziału PO-PiS (np. Zagłębie Dąbrowskie z dawnego Królestwa, gdzie zwyciężała PO). Oznacza to, że dawne podziały zostały w pewnym stopniu naruszone także przez powojenne migracje i zmiany mentalności przybyszów. Ta dynamika może wynikać z koniunktury politycznej obu partii, a także zmian programowych, zmiany sytuacji

[78]

refleksje

RzeczPiSpolita POlska. Geografia wyborcza Platformy Obywatelskiej...

w poszczególnych regionach, co nakazuje badanie nie tylko trwałości podziałów historycznych, ale także procesów społecznych i migracji ludności w analizie geografii wyborczej Polski.

Summary The competition between Civic Platform (PO) and Law and Justice (PiS) in recent 5 years has led to the reflection about the territorial aspect of these divisions. Particulary interesting is the distribution of votes. A few tendentions like presence of historical divisions can be observed. The aim of this paper is to analyse these divisions and the main factors of their occurance.

Nota o autorze Marcin Skobrtal [mskobrtal@wp.pl] – ur. 1984 w Wałbrzychu, absolwent politologii na UAM, doktorant w Zakładzie Studiów Strategicznych WNPiD UAM, autor kilkunastu artykułów i współredaktor pracy zbiorowej, zainteresowania badawcze: nacjonalizm i kwestie narodowościowe (ze szczególnym uwzględnieniem Europy Środkowej), geografia wyborcza.

nr 3, wiosna-lato 2011

[79]

Język debaty

DEBATY

Publicysta w

Paulina Piątek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Publicysta w sporach dzienników opinii w Polsce. Analiza felietonów Rafała Ziemkiewicza w „Rzeczpospolitej”

1. Wprowadzenie badań przeprowadzonych przez Związek Kontroli Dystrybucji Prasy wynika, że w pierwszym kwartale 2010 r. liderem segmentu opinii wśród ogólnopolskich dzienników była „Gazeta Wyborcza”, wydawana przez Agorę. Średnia sprzedaż ogółem tego dziennika wyniosła 310.855 egz. Za „GW” uplasowała się „Rzeczpospolita”, lecz choć zajęła drugie miejsce, to sprzedała 116.766 egzemplarzy, tj. niemal 200 tys. mniej niż lider1. Ta tendencja stale się utrzymuje. Analogiczne badania, przeprowadzone w czerwcu 2010 r., pokazują, że pomimo generalnego spadku sprzedaży dzienników w Polsce, to właśnie „GW” na rynku tytułów opiniotwórczych radzi sobie najlepiej, ustępując jednak tabloidom2. Na medialnym rynku coraz większą popularnością cieszą się nowe formy i treści przekazu elektronicznego, toteż gazety tradycyjne, zarówno w wydaniu drukowanym, jak i internetowym walczą o przetrwanie. Rywalizacja pomiędzy dwoma czołowymi dziennikami ma charakter nie tylko rynkowy, zwłaszcza że poza wynikami sprzedaży, wydawnictwa różni linia redakcyjna. Podczas gdy „Rz” można określić jako gazetę prawicową, „GW” ma raczej profil lewicowy, a jej redaktor naczelny należy niewątpliwie do grona wiodących postaci polskiej lewicy. Redakcje, a zatem i redaktorzy w nich piszący, tworzą swoistą opozycję3, spierającą się stale i poprzez spór zabiegającą o czytelnika.

Z

1 Sprzedaż dzienników, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Sprzedaz-wiekszoscidziennikow-spadla-w-I-kwartale-2137626.html, 15.05. 2010 r.

2 Związek Kontroli Dystrybucji Prasy podał, że podczas gdy „GW” sprzedała 319.937 egz., to jej główny, segmentowy rywal – „Rz”, w analogicznym okresie, tylko 141.692 egz.

Sprzedaż dzienników, www.wirtualnemedia.pl/artykul/spadla-sprzedaz-dziennikownajwiecej-stracila-gazeta-wyborcza, 8.10.2010 r.

3 Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego, opozycja to sprzeciw, przeciwstawianie się. W określeniu słownikowym pojawia się też wzmianka o negatywnym zabarwieniu wystąpienia, stanowiska opozycyjnego. W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, t. V, Warszawa 1963, s. 1049.

nr 3, wiosna-lato 2011

[83]

Paulina Piątek

Różnice ideowe między „GW” i „Rz” wyraźnie wybrzmiewają w tekstach czołowych publicystów, którzy w swoich publikacjach nierzadko stosują zabiegi perswazyjne i manipulacyjne4, dyskredytując autorów z redakcji opozycyjnej. Taka postawa niejednokrotnie skutkuje zanikiem obiektywizmu, obejmującego zdaniem Jorgen Westersthala następujące komponenty: rzeczowość, na którą składają się ważność i prawdziwość oraz bezstronność, czyli kombinacja neutralności i równowagi5. Zachowanie obiektywizmu jest szczególnie trudne w sytuacji walki o przetrwanie na rynku medialnym, zwłaszcza że dziennikarze zdają sobie sprawę z mocy sprawczej językowych zabiegów perswazyjno-manipulacyjnych6.

Zaangażowanie dziennikarzy polskich dzienników opinii w walkę z konkurencyjnymi tytułami niewątpliwie wymaga pogłębionych badań. Z tej przyczyny postanowiono przeanalizować zbiór felietonów 4 Zdaniem W. Pisarka, perswazja to „proces świadomego namawiania, nakłaniania, przekonywania kogoś do czegoś lub odradzania komuś czegoś, polegający na wykorzystaniu argumentacji słownej, a więc wykluczający użycie siły. (…) Istotą skutecznej wypowiedzi perswazyjnej jest wytworzenie u odbiorcy przekonania przechodzącego w działanie, które odpowiada interesowi perswadującego”. Manipulacja to natomiast „zabieg polegający na świadomym, zręcznym, zwykle nieuczciwym skłonieniu adresata do nabrania przekonania lub podjęcia działania pozornie we własnym interesie, które de facto odpowiada interesom manipulatora (…) Stosowana przez czas długi i konsekwentnie może doprowadzić do trwałej zmiany znaczeń poszczególnych słów i wyrażeń, w ich użyciu publicznym, bądź też usunięcia z niego słów, których znaczeń nie dało się zmodyfikować”. W. Pisarek, Słownik terminologii medialnej, Kraków 2006, s. 116, 144.

5 W. Adamczyk, Zasada obiektywizmu w pracy dziennikarskiej, [w:] Prasa dawna i współczesna, red. B. Kosmanowa, t. 3, Poznań 2002, s. 101-102.

6 O silnym wpływie mediów na społeczeństwo pisał Carl Hovland. Był on jednym z twórców modelu teorii uczenia, zgodnie z którą media permanentnie oddziaływają na widzów, indoktrynując ich. Przy czym pamiętać należy o polityce wewnątrzredakcyjnej, w myśl której mamy do czynienia ze swoistą „kulturą newsroomu”. L. A. Day nazwał tak zbiór norm i zasad, obowiązujących w danej redakcji, który narzuca dziennikarzom określony styl pisania: „poszczególne redakcje są mikrospołecznościami, małymi wspólnotami, każda reprezentuje pewne wzorce zachowań, pewną moralność i pewną etykę”.

Pisanie o „pewnej etyce” i „pewnej moralności” pozwala uznać te wartości za relatywne.

Poszczególne tytuły niewątpliwie różnią się między sobą kulturą pisania. Rzecz w tym, by przekonać odbiorcę, że lansowane podejście jest jedynym słusznym. Rzetelne podejście do tematu lub chociażby pozór takiego zachowania, z pewnością przyczyniają się do zwiększenia wiarygodności samego dziennikarza, który w oczach audytorium urasta do roli uczciwego i kompetentnego komentatora rzeczywistości. Jak twierdził Marshall McLuhan: „Tendencyjność każdego medium komunikacji jest znacznie bardziej zniekształcająca niż celowe kłamstwo (…) Wszystkie media istnieją po to, aby skłaniać nas do sztucznego sposobu postrzegania świata i narzucać nam arbitralne wartości”. To właśnie w tych poczynaniach, mających na celu wykreowanie często pseudorzeczywistości, dziennikarze uciekają się m.in. do środków perswazji i manipulacji.

[84]

refleksje

Publicysta w sporach dzienników opinii w Polsce. Analiza felietonów...

Rafała Ziemkiewicza, regularnie pisującego felietony w „Rz”. W toku analizy przebadano felietony ukazujące się w wersji drukowanej „Rz”, jak i w wersji elektronicznej, od czerwca 2007 do grudnia 2009 r. Badając je, starano się ustalić, czy, a jeśli tak to przy użyciu jakich technik perswazyjno-manipulacyjnych, Rafał Ziemkiewicz stara się zwalczać nie tylko poglądy dziennikarzy „GW”, lecz również samą „GW”.

Rafał Ziemkiewicz zaczynał karierę dziennikarską jako felietonista tygodnika „Najwyższy Czas!”, pisma o profilu konserwatywno-liberalnym. Pisał też w „Gazecie Polskiej”, tytule prawicowym, piszącym głównie o nieprawidłowościach wykrywanych we wszystkich sferach życia publicznego. Autor do dziś hołduje wartościom konserwatywnym, czego dowodem jest jego biografia. R. Ziemkiewicz działał w Unii Polityki Realnej oraz w Wydziale Prasowym stanowych struktur Partii Republikańskiej w Seattle oraz w jej Krajowym Biurze Kongresowym w Polsce. Prawicowy charakter ma również prowadzony przez niego „Antysalon Ziemkiewicza”, emitowany w TVP Info oraz „Pojedynek”, w którym R. Ziemkiewicz konfrontuje swoje poglądy z poglądami Sławomira Sierakowskiego, redaktora naczelnego „Krytyki Politycznej”.

Wierny światopoglądowi prawicowemu pozostaje też w felietonach publikowanych w „Rzeczpospolitej”. W tym dzienniku prawicowość R. Ziemkiewicza niejednokrotnie wyrażała się w ostrej krytyce „GW” oraz jej czołowych redaktorów, z Adamem Michnikiem na czele. Antypatie dziennikarza, w tym głęboka niechęć do dziennikarzy „GW” są znane zwłaszcza po publikacji szeroko komentowanej książki Michnikowszczyzna. Zapis choroby.

W okresie od czerwca 2007 r. do końca roku 2009, na stronie internetowej „Rz” łącznie ukazało się 399 felietonów R. Ziemkiewicza.

Z tego aż w 69 znajdujemy istotne z punktu widzenia badania odniesienia do „GW”. Biorąc pod uwagę ogólną tematykę poruszaną w tekstach przez autora, należy zauważyć, że liczba ta jest stosunkowo duża.

Zwłaszcza, jeśli pamięta się, że felieton ma dotyczyć spraw aktualnych i bieżących oraz ukazuje się tak w wydaniu drukowanym, jak i na oficjalnej stronie ogólnopolskiego dziennika. Okazuje się zatem, że kwestie dyskredytujące rynkowego konkurenta często i w sporej mierze wyparły publicystykę na tematy polityczne i społeczne. Należy przypuszczać, że ten sposób R. Ziemkiewicz odpowiadał na zapotrzebowanie odbiorców „Rz”, czytanej głównie przez ludzi o poglądach prawi-

nr 3, wiosna-lato 2011

[85]

Paulina Piątek

cowych, konserwatywnych, niechętnych jednocześnie kulturze lewicy, z którą kojarzona jest „GW”.

2. Etykiety Charakteryzując „GW” oraz jej redaktorów, R. Ziemkiewicz często stosował wyraziste, niekiedy bardzo ostre etykiety7. I tak w sierpniowym tekście z 2007 r. felietonista określił „GW” jako „trybunę wykształciucha”, którą w dodatku charakteryzuje „wsteczny rozwój formacji umysłowej”, mający się przejawiać ślepym dążeniem do odsunięcia od władzy „strasznych ludzi”8. W opinii R. Ziemkiewicza, w porównaniu z innymi pismami „Wyborcza” wypada słabo: „Miejsce, gdzie normalne gazety zamieszczają poważne analizy i odredakcyjne komentarze, trybuna wykształciucha oddała sfrustrowanemu artyście, rozwodzącemu się o «twarzy dziecka i piskliwym głosiku ministra»”.9 Ponadto felietonista określił ludzi „Wyborczej” jako „Salon”10, który kieruje się bezwzględnymi zasadami lojalności wobec głównych prądów ideologicznych i samego przywódcy. Zdaniem R. Ziemkiewicza, Tomasz Jastrun z tego grona został wykluczony i teraz szuka drogi powrotu.

Ponadto Salon jakoby właśnie udzielał amnestii, co jednak potwier7 Jak pisał M. Kochan, ta „nienawistna kategoria pojęć” niewiele znaczy, ale zawsze źle się kojarzy. Wyolbrzymienie poglądów przeciwnika i skojarzenia ich z powszechnie negatywnie ocenianymi cechami lub pojęciami sprzyja porzuceniu przez odbiorcę punktu widzenia lansowanego przez atakowanego. M. Kochan, Pojedynek na słowa, Kraków 2006, s. 161-167.

8 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Jak odsunąć strasznych ludzi, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2007/08/28/powaga-na-twarzy, 2.05.2010 r.

W: R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Wołanie z kotła, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2007/10/25/wolanie-z-kotla, 3.05.2010 r. znajdujemy inną etykietę. Odnosząc się do lokalizacji tak „GW”, jak i siedziby całej Agory, Ziemkiewicz nazwał redaktorów „chłopcami z Czerskiej”. Podobnie w lutowym tekście Zagłuszacze, http://blog.rp.pl/ ziemkiewicz/2008/02/03/zagluszacze, 4.05.2010 r., w którym R. Ziemkiewicz, choć pisał głównie o sprawach z pogranicza polityki i wymiaru sprawiedliwości, to w odniesieniu do nierzetelnych praktyk dziennikarskich przywołał „GW” jako przykład. Ta, zdaniem R. Ziemkiewicza, zalicza się do mediów, które „świadomie i interesownie, podejmują decyzje o medialnym zagłuszaniu rzeczywistych problemów i odwracaniu uwagi wyborców”.

9 Ibidem. Przy czym mowa jest o polityku Prawa i Sprawiedliwości – Zbigniewie Ziobrze.

10 Jak odsunąć…, op. cit. Za: W. Łysiak, Rzeczpospolita kłamców: Salon, Warszawa 2004. W książce „różowym salonem” określa się pejoratywnie środowiska polityczne, medialne, artystyczne i prawnicze, wywodzące się z lewicowej części opozycji PRL, które popierały politykę tzw. „grubej kreski”, rozumianej jakoby jako wyrozumiałość wobec byłych działaczy komunistycznych. Za głównego przedstawiciela tego grona autor uznaje Adama Michnika.

[86]

refleksje

Publicysta w sporach dzienników opinii w Polsce. Analiza felietonów...

dza, że jest to klika wartościująca zjawiska i wymierzającej karę11. Inne określenia, przy pomocy których R. Ziemkiewicz charakteryzował pracowników Agory, to: „Towarzystwo”12, „żołnierze wolności”13, czy„wierni, podręczni funkcjonariusze Wyborczej” oraz „podwładni oblewający gnojem «oszalałych lustratorów»”14. Felietonista etykietował także redagujących teksty w „GW” oraz jej czytelników. W „Lepperze wykształciuchów” parodiował sylwetkę zwolennika „Gazety”, którego uosobieniem miał być Adaś Miauczyński z Dnia Świra – popularnej i lubianej, polskiej komedii: „To sfrustrowany nieudacznik, który bezustannie klnie i bluzga, nie potrafiąc dostrzec, jaki jest żałosny. To symbol, w którym najpełniej odnajduje się polski inteligent”15. Z kolei dziennikarzy Wyborczej miała wyróżniać dysfunkcja, nazwana „analfabetyzmem funkcjonalnym”16. Sprowadza się on do niepojmowania lektur, a w przypadku redaktora Pawłowskiego nie jest to „chwilowe osłabienie koncentracji, ale trwała niezdolność rozumienia prostego tekstu”17.

11 Ibidem. W tekście, jako tego, któremu wybaczono w ramach salonowej amnestii, wskazano Włodzimierza Czarzastego. Spełnił on funkcję antyautorytetu – był powszechnie znany jako „zły charakter” w tzw. Rywingate, w której, zdaniem sejmowej komisji śledczej, należał do „Grupy trzymającej władzę”.

12 R. R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Trzy satysfakcje, http://blog.rp.pl/ ziemkiewicz/2008/06/24/trzy-satysfakcje, 8.05.2010 r.

13 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Żołnierze wolności z Wyborczej, http:// blog.rp.pl/ziemkiewicz/2008/06/22/zolnierze-wolnosci-z-wyborczej, 8.05.2010 r. Tytuł nawiązuje do wydawanego w PRL-u „Żołnierza Wolności” – gazety Ludowego Wojska Polskiego, w której na porządku dziennym, jak podał R. Ziemkiewicz, były manipulacje, konfabulacje i kłamstwa. Porównanie tu uczynione sugeruje zatem, że „GW” wyznaje dokładnie te same standardy profesjonalizmu, co „Żołnierz Wolności”.

14 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Bezczelność Michnika, http://blog. rp.pl/ziemkiewicz/2009/04/26/bezczelnosc-michnika,zapis z 9.05.2010 r. W felietonie Przedwyborczy kociokwik, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2009/05/30/przedwyborczy-kociokwik, 9.05.2010 r. pojawiły się posiłkowe określenia dziennikarzy „GW”, określanych mianem „michnikowych dyżurnych” oraz „cyngli zatrudnionych przed wyborami na 120 proc. do strugania z bambusa jakichś afer, którymi można by obciążyć PiS”. Z kolei w tekście: Myślozbrodnia, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2008/11/11/ myslozbrodnia, 9.05.2010 r., pojawia się wzmianka o „ciotkach – przyzwoitkach z Wyborczej”. W tym felietonie R. Ziemkiewicz ironizował, że Gazeta kłamie celowo w publikowanych statystykach, ponadto „jak zwykle udaje, że troszczy się o przyszłość prasy opiniotwórczej w ogóle. Przy czym najbardziej wydaje się troszczyć o «Rzeczpospolitą»”.

15 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Lepper wykształciuchów, http://blog. rp.pl/ziemkiewicz/2009/01/18/lepper-wyksztalciuchow, 9.05.2010 r.

16 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Funkcjonalny Pawłowski, http://blog. rp.pl/ziemkiewicz/2008/01/31/analfabetyzm-funkcjonalny, 4.05.2010 r.

17 Ibidem.

nr 3, wiosna-lato 2011

[87]

Paulina Piątek

3. Postać lidera Należy podkreślić, że na wizerunek składa się wiele elementów. W tym, na kształtowanie się wizerunku gazety, wpływa odbiór jej czołowych redaktorów, czy lidera którym w „GW” jest bez wątpienia jej redaktor naczelny Adam Michnik. O A. Michniku R. Ziemkiewicz pisywał tak często, że Tomasz Lis zarzucił felietoniście „Rz” wręcz monotematyczność, o czym ten ostatni pisał w felietonie z listopada 2007 r.

We wzmiankowanym tekście R. Ziemkiewicz odpierał zarzut, jakoby faktycznie cierpiał na „obsesję”, która sprowadza się do „frustracji i nienawiści do Adama Michnika”18. Nie przytaczał jednak merytorycznych argumentów, komentował jedynie rzekome przewinienia T. Lisa: „Każdy może sprawdzić, że Michnik i jego salon zajmują w moim pisaniu pięć razy mniej miejsca, niż w felietonach Lisa Jarosław Kaczyński i PiS, o których pisze on, oczywiście, z tak modną dziś miłością”19.

W ten sposób zastosował technikę erystyczną, określoną przez M. Kochana jako „zmiana tematu”20. Zabieg jest zamierzony, gdy jedna ze stron zbacza z głównego wątku, by uniknąć niewygodnej kwestii, która pojawiła się w trakcie dialogu.

Natomiast w tekście Sprawa dystynkcji R. Ziemkiewicz zastosował kombinację ironii oraz metafor retorycznych. Wykorzystał zatem sąd T. Jastruna, który oceniał książkę R. Ziemkiewicza jako perfidną, gdyż przeinaczającą wypowiedzi zwolenników A. Michnika. Odnosząc się do tej oceny, R. Ziemkiewicz ironizował i wykorzystywał zarazem „odwrócenie argumentu – retorsio argumenti”21. Twierdził, że T. Jastrun niesłusznie „perfidią” nazwał zabieg polegający na cytowaniu „wyłącznie ludzi Michnikowi życzliwych”. Chodziło bowiem nie o szacunek dla nich oraz utożsamianie się z nimi, by korzystać z ich popularności. Celem było wyśmianie, a także udowodnienie tezy, „że Michnika wystarczająco kompromitują opinie i relacje jego przyjaciół, wrogów cytować już nie trzeba”22. Zdaniem R. Ziemkiewicza, zwo18 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Moralista Tomasz Lis, http://blog. rp.pl/ziemkiewicz/2007/11/26/moralista-tomasz-lis, 3.05.2010 r.

19 Ibidem.

20 M. Kochan, op.cit. [w:] A. Schopenhauer, Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów, Warszawa 2008, s.32. Chwyt ten nazwany został „zmianą przedmiotu sporu”, czyli mutatio controversiae.

21 Szerzej pisali o tym zabiegu: M. Kochan, op. cit., s. 134-137, a także A. Schopenhauer, op. cit., s. 35-36.

22 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Sprawa dystynkcji, http://blog.rp.pl/ ziemkiewicz/2007/06/20/sprawa-dystynkcji, 1.05.2010 r. R. Ziemkiewicz znalazł się wśród nieprzyjaciół Michnika, opublikowanych na specjalnej liście, zebranej przez

[88]

refleksje

Publicysta w sporach dzienników opinii w Polsce. Analiza felietonów...

lennicy redaktora naczelnego „GW” przyjmują rolę jego wyznawców, a ich bezkrytycyzm wobec przewodnika duchowego jest karykaturalny23. Ponadto R. Ziemkiewicz określił A. Michnika jako kogoś „o niewiarygodnym tupecie i poczuciu bezkarności”24, a także konfrontował „GW”. Felietonista skomentował to w felietonie Trzy satysfakcje, zwracając uwagę, że na liście znaleźli się także komuniści – wcześniejsi zwolennicy Michnika, którzy jednak ten status utracili, bo „mu kiedyś zaszkodzili w wewnętrznych porachunkach Towarzystwa”. R. Ziemkiewicz podkreślając swoją odrębność i fakt wpisania go na listę nieprzyjaciół naczelnego, starał się wykazać zarazem marność osób, które znalazły się na liście michnikowych sprzymierzeńców. W opinii felietonisty „Rz”: „Znaleźć się, nie daj Boże, na liście przyjaciół Michnika – obok Jaruzelskiego, Kiszczaka, Urbana, Maleszki i innych – to byłby przecież wstyd straszliwy”.

23 Stanowisko swoje R. Ziemkiewicz zilustrował wypowiedzią Wojciecha Maziarskiego, dziennikarza „Newsweeka”. W tekście Psycholog amator, http://blog.rp.pl/ ziemkiewicz/2008/10/14/psycholog-amator, 8.05.2010 r., felietonista „Rz” twierdził, że Maziarski zalicza się do grona dziennikarzy, którym nie mieści się w głowie, iż „wyroki oberguru można kwestionować z jakiegokolwiek innego powodu niż wrodzona podłość wynikająca z brzydkich uwarunkowań psychologicznych”. Podobnie rzecz miała się jakoby z Czesławem Kiszczakiem, o czym R. Ziemkiewicz pisał w felietonie Człowiek honoru i porządni ludzie, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2009/11/21/czlowiek-honoru-i-porzadni-ludzie, 9.05.2010 r. W opinii R. Ziemkiewicza należy mówić o kulcie A. Michnika: „Zawsze wygląda to tak samo. Udaje się dorwać mikrofonu komuś, kto pyta, co robił szef Wyborczej w archiwach bezpieki, czego tam szukał i co znalazł. Sala, wypełniona «tą lepszą częścią polskiej inteligencji» zaczyna buczeć, tupać i ubliżać pytającemu, który natychmiast traci mikrofon, a Michnik z wyżyn sceny śmieje się i oznajmia: to wszystko bzdury! Nigdy nie byłem w archiwach bezpieki! Nigdy nie było żadnej «komisji Michnika»”. Tymczasem, według R. Ziemkiewicza, z zeznań Cz. Kiszczaka – przyjaciela A. Michnika – wynika, że deklaracje Michnika w tym zakresie są fałszywe.

24 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Bezczelność Michnika, http://blog. rp.pl/ziemkiewicz/2009/04/26/bezczelnosc-michnika, 9.05.2010 r. W felietonie List o salonowych frajerach, www.www.rp.pl/artykul/246082.html, 9.05.2010 r., R. Ziemkiewicz opisał naczelnego „GW” jako osobę owładniętą fobią wyszukiwania wrogów, opozycjonistów. Pisał, że zdaniem A. Michnika, „zagrożenia dla demokracji nie minęły, i trzeba się nadal przeciwstawiać”. Ponadto felietonista przytoczył kwestię powtarzaną jakoby przez pracowników „GW”, która ma ponoć, według R. Ziemkiewicza, tłumaczyć ich stosunek do ich szefa: „Michnik jest wielki, nieomylny i siedział w więzieniu”, co jednak nie jest, w myśl kąśliwej uwagi felietonisty „Rz”, wystarczającą gwarancją nieomylności. W tym samym tekście R. Ziemkiewicz przedstawił „GW” jako zagrożenie dla młodych pokoleń, które przyciąga A. Michnik. Zgodnie z sądem R. Ziemkiewicza, Gazeta „ludziom w młodym wieku uniemożliwia rozwój, co oznacza po prostu konieczność wyłączenia najpierw mózgu, a potem sumienia, co wielu przychodzi łatwo”. Motyw wspomnianego, bezrefleksyjnego poddaństwa dziennikarzy „GW” R. Ziemkiewicz wykorzystał także w tekście Zły smak, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2008/12/14/ zly-smak, 9.05.2010 r., gdzie twierdził, że nie zważając na racje i fakty, piszą oni „do zadanej przez pracodawcę objętości”. Dało to wrażenie zaślepienia i bezrefleksyjnego wykonywania woli naczelnego. Na potwierdzenie swych tez, R. Ziemkiewicz pisał, że pracownicy A. Michnika „wolą być z nim, niż przeciw niemu, z Michnikiem pleść androny, niż jego wrogom sekundować w mówieniu rzeczy mądrych oraz wolą się z Michni-

nr 3, wiosna-lato 2011

[89]

Paulina Piątek

go zarówno z Tadeuszem Rydzykiem25, jak i z Jarosławem Kaczyńskim oraz przyrównywał do Józefa Stalina26. Pisząc o A. Michniku i jego pozycji w polskim dziennikarstwie, felietonista „Rz” chętnie tworzył neologizmy, które z uwagi na oryginalność, miały szansę zapaść w pamięć czytelników. Zachowanie jednego z dziennikarzy „Tygodnia Powszechnego”, który wyłamał się z linii redakcyjnej pisma i pisał negatywnie o poważanym w redakcji A. Michniku R. Ziemkiewicz określił ironicznie jako „myślozbordnię”. Pisał alegorycznie27: „Jeden z redaktorów (…) usiłował przemycić myślozbrodnię, że troszkę jednak coś z tym Michnikiem jest nie tak i młodzi go nie rozumieją, a nie rozumiejąc, nie poważają (…) tygodnikowe autorytety wykazały się czujnością i przez kilka następnych numerów ustawiały młodziaka na baczność, wyjaśniając, że Michnika wszyscy rozumieją, słuchają i wielbią, tak było i będzie zawsze, «paniał?!»”28. kiem mylić niż wbrew niemu mieć rację”.

25 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Ostoja oświecenia w morzu polskiej ciemnoty, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2008/02/12/ostoja-oswiecenia-w-morzu-polskiej-ciemnoty, 4.05.2010 r. Zdaniem R. Ziemkiewicza, Rodzina Radia Maryja upatruje w T.Rydzyku mędrca i interpretatora świata. A. Michnik natomiast to przywódca Salonowej sekty, która paraliżuje środowiska, także dziennikarskie, - „wyznawców, dających się doprowadzać do spazmów histerii”. Konkluzja felietonu prowadzi do wniosku, że do grona ubezwłasnowolnionych wyznawców, zaliczają się też czytelnicy „GW”.

26 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Z krainy pijaru, http://blog.rp.pl/ ziemkiewicz/2008/03/11/z-krainy-pijaru, 4.05.2010 r.. W tym felietonie R. Ziemkiewicz odniósł się do wydrukowanej w „GW” żartobliwej, politycznej karykatury Stalina i Jarosława Kaczyńskiego, krótko pointując, że jeśli chodzi o kult jednostki, to podobieństwo jest zauważalne. Zachodzi ono jednak nie między Stalinem i J. Kaczyńskim, lecz między Stalinem i A. Michnikiem.

27 W ujęciu K. Szymanka, alegoria to rozbudowana metafora w postaci obrazowego opisu. Powstaje ona poprzez nadanie nowego znaczenia opisowi zjawisk, zdarzeń, osób, rzeczywistych lub fikcyjnych postaci. Alegoreza, to objaśnienie alegorii, dokonywane jest przez autora, lub pozostawiona domyślności odbiorcy; polega na wskazaniu odpowiedniości pomiędzy przedstawionymi w opisie elementami wraz z wiążącymi je relacjami a obiektami i relacjami rzeczywistymi. Alegoreza jest możliwa dzięki stosowaniu konwencjonalnych, ustalonych przez tradycję literacką, religijną itp. symboli. K. Szymanek, Sztuka argumentacji, Warszawa 2001, s. 21.

28 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Zaraza w Grenadzie, http://blog. rp.pl/ziemkiewicz/2007/07/13/zaraza-w-grenadzie, 1.05.2010 r. Wewnątrzredakcyjną dyscyplinę i sposób działania R. Ziemkiewicz charakteryzował również w felietonie Policjanci i złodzieje, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2008/09/07/policjanci-i-zlodzieje, 8/05.2010 r. Użył w nim porównania do orwellowskiej rzeczywistości. Twierdził, że niektórzy działacze z dawnych lat zostali „po orwellowsku «wyparowani», do tego stopnia, że pokoleniu wychowanemu na mądrościach Gazety Wyborczej nic dziś ich nazwiska nie mówią”. W tym samym felietonie R. Ziemkiewicz zarzucił A. Michnikowi, że naczelny „GW” tworzy historię od nowa, a według niej jedynie on sam, Wałęsa, Kuroń

[90]

refleksje

Publicysta w sporach dzienników opinii w Polsce. Analiza felietonów...

W grudniu 2007 r. felietonista „Rz” opublikował tekst Mister Bluzg, który rozpoczął ironiczną odezwą do czytelników. Konstatował w niej: „Wiem, że sprawiam zawód swym mniej i bardziej prominentnym nieprzyjaciołom od serca, od dawna już nie pisząc niczego nowego o Adamie Michniku”29. Kpił zarazem: „wyczerpałem temat. A raczej temat wyczerpał się sam”30, a ponadto twierdził, że odpowiedzialność za liczne ataki pod adresem A. Michnika ponosi sam atakowany, ponieważ przysporzył „Polsce więcej szkód niż całe RSW Prasa – Książka – Ruch” 31. Ponadto R. Ziemkiewicz określał A. Michnika jako „ideologa PRLbis”, który z antykomunistami konsekwentnie walczy „bronią nienawiści”32. W „Licencji na demaskowanie” pojawiła się z kolei nowa konstrukcja słowna, tj. „lex Michnik”33, zawierająca sugestię że i Geremek walczyli o wolną Polskę, „innych zaś albo nie było, albo – jak «terroryści z Solidarności Walczącej» i «nacjonaliści» z opozycji niepodległościowej – wręcz powstaniu wolnej Polski przeszkadzali”.

29 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Mister Bluzg, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2007/12/30/mister-bluzg, 3.05.2010 r.

30 Ibidem.

31 Ibidem. Mowa o Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej Prasa – Książka – Ruch, która była największym koncernem wydawniczym w Europie Środkowo-Wschodniej, dotowanym przez PZPR i pozostającym na jego usługach. W tym samym felietonie R. Ziemkiewicz nazwał A. Michnika „stojakiem na zaszczyty”, po czym uciekł się do przewrotnego sposobu dyskredytacji bohatera, pisząc: „Bardzo przepraszam, ale naprawdę nic o nim napisać nie potrafię. Ale skoro sam nie potrafię, to zawsze jeszcze mogę zacytować”. W dalszej części felietonista „Rz” podkreślił, że Stefan Niesiołowski nazwał A. Michnika „typowym fanatykiem nienawiści i agresji (…) który reprezentuje rodzaj fanatyzmu, którym najbardziej się brzydzę, ponieważ pod pozorami troski o człowieka, o wolność, o demokrację lansuje twardą antykościelną, antypolską linię polityczną”.

Zarzut pozoranctwa, wypowiedziany nawet przez S. Niesiołowskiego, zwłaszcza w odniesieniu do podstawowych wartości narodowych, z pewnością nie mógł przysporzyć A. Michnikowi zwolenników. I choć felieton napisany był przede wszystkim przeciwko tytułowemu „Misterowi Bluzgowi” czyli S. Niesiołowskiem, to nie sposób oprzeć się wrażeniu, że w tekście R. Ziemkiewicz sprawnie dyskredytował również A. Michnika.

32 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Po latach, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2008/09/09/po-latach, 8.05.2010 r.

33 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Licencja na demaskowanie, http:// blog.rp.pl/ziemkiewicz/2009/03/24/licencja-na-demaskowanie, 9.05.2010 r. W „Sądy wybuczenia warte” R. Ziemkiewicz skrytykował decyzję polskiego sądu, który skazał oskarżonego za to, że ten nazwał A. Michnika „zaciekłym obrońcą agentów”. Zdaniem R. Ziemkiewicza, „to kolejne kompromitujące polski wymiar sprawiedliwości kuriozum”. A. Michnik, zdaniem autora, urósł do „postaci groteskowej”, dziennikarza lubującego się w sądowym tłumieniu krytyk. Jak napisał felietonista: „Orzecznictwo, zgodnie z którym nie wolno nazwać przestępcą sprawcy przestępstwa, pedofilem – konesera pedofilskiej pornografii, a agentem bądź kapusiem człowieka, który był zarejestrowany jako tajny współpracownik SB lub wywiadu, stanowi obrazę zdrowego rozsądku”.

Ponadto dwukrotnie, bo w Kpić się odechciewa i w Rozdane, więc sprzedane R. Ziem-

nr 3, wiosna-lato 2011

[91]

Paulina Piątek

naczelny „GW” ignoruje normy tworzone przez państwo i samostanowi własne prawo. Jedno z głównych założeń tego prawa jakoby brzmi, że A. Michnika: „nie wolno streszczać własnymi słowami ani oceniać – wolno go tylko pieczołowicie cytować”34.

3. My – oni W Zarazie w Grenadzie z lipca 2007 r. R. Ziemkiewicz twierdził, że żyjemy „W czasach wojennych, kiedy zewsząd rozlega się krzyk, że trzeba się jasno opowiedzieć po właściwej stronie, a opowiedziawszy się, być jej zdyscyplinowanym żołnierzem”35. W felietonie zastosował argumentację, w której wykazywał, że społeczeństwo polskie dzieli się według znanego wzorca „my – oni”. Deklarując, że stoi po stronie obywateli, krytykował partykularyzm i szerzący się, jego zdaniem, klientelizm. W felietonie „Dlaczego lubimy nie lubić Kaczyńskich”36 z grudnia 2008 r. zauważył natomiast, że posiadanie wspólnego wroga jednoczy37. Przeciwnicy łączą się na zasadzie wspólnoty niechęci i fali krytyki wobec z góry określonej grupy lub osoby. Tak jego zdaniem jest również w przypadku Salonu, z którym ze względu na nienawistną postawę jego reprezentantów, nie można szukać kompromisu i zgody. W felietonie z lutego 2008 r. R. Ziemkiewicz formułował zarzut, że środowiska Salonowe mianują się jedyną słuszną inteligencją na kraj: „To przypomnienie, po co istnieje GW: po to, by być ostoją oświecenia w morzu napierającej zewsząd polskiej ciemnoty”38. W mniemaniu felietonisty „Rz” Salon wyróżniał tylko „swoich”, a ponieważ wśród nich ludzi godnych wyróżnień trzeba było „ze świecą szukać”39, dochodziło do absurdalnych wyborów spośród „salonowców”. Budując kontrast, R. Ziemkiewicz zestawiał praktyki nagradzania stosowane w „GW” z praktykami znanych i cenionych, zagranicznych tytułów, kiewicz oskarżył A. Michnika o marnotrawienie pieniędzy Agory. Stwierdził, że jej problemy finansowe biorą się z pokrywania kosztów procesów naczelnego.

34 Ibidem.

35 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Zaraza…, op. cit.

36 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Dlaczego lubimy nie lubić Kaczyńskich, www.rp.pl/artykul/9157,235281.html, 9.05.2010 r. W felietonie R. Ziemkiewicz deklarował: „Jedyną odpowiedzią na ich knowania pozostaje zaś wiara w to, że zdrowa część narodu okaże się odporna na medialną manipulację, względnie przejrzy po jakimś czasie na oczy, konfrontując propagandę z rzeczywistością”.

37 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej , Żołnierze wolności z Wyborczej, op. cit.

38 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Ostoja…, op. cit.

39 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Komu wolno krytykować Tuska, http:// blog.rp.pl/ziemkiewicz/2007/12/11/komu-wolno-krytykowac-tuska, 3.05.2010 r.

[92]

refleksje

Publicysta w sporach dzienników opinii w Polsce. Analiza felietonów...

jak np. „Time”40, w którym w jego opinii, ludzi honoruje się według kryteriów obiektywnych. W listopadzie 2007 r. pisał: „Nic nie poradzę, że żyjemy w państwie quasi-feudalnym, podzielonym na grupy branżowe i korporacje, obdarowane rozmaitymi przywilejami, zazdrośnie strzeżonymi”41. Sugerował też jakoby redakcja „GW” występowała w roli rzecznika „wtajemniczonych elit”42. Obronę Lecha Wałęsy 40 W felietonie Coś w umyśle, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2008/10/26/cos-w-umysle, 9.05.2010 r., autor przywołał z kolei francuski dziennik „Le Monde”. W opinii R. Ziemkiewicza, historyków piszących dla tego periodyku, „GW” na swoich łamach dyskredytowała, krytykując ich próby rozgrzebywania polskiej przeszłości, która zresztą środowisku Wyborczej nie jest na rękę. Chcąc zobrazować „logikę” działań ludzi Salonu, Ziemkiewicz cytował amerykańskiego pisarza, Kurta Vonneguta: „Salon to coś w umyśle (…) to mózg podobny do zegara z wypiłowanymi trybami, który o ósmej sześć przeskakuje na dwunastą, potem cofa się do dziewiątej i nie widzi w tym nic dziwnego”. Podkreślił również, że w ramach grupowania i identyfikacji społecznej, Salonowcy „samym instynktem głupoty rozpoznają się wzajem, rozumieją się wspólnym językiem i obyczajem”, tworząc zamkniętą klikę o wątpliwej chwale. Podobne odniesienie do mediów zachodnich, znalazło się w tekście Ostoja. Tam R. Ziemkiewicz napisał, że zachodni medioznawcy, „uznaliby za krzyczący błąd w sztuce (…) prowadzenie polemiki GW samej ze sobą”, a także w felietonie Mister Tusk, gdzie te cuda, 8.05.2010 r. W tym ostatnim tekście publikacje „GW” zostały przeciwstawione artykułom ukazującym się w branżowych pismach zagranicznych, tym razem jest to „Financial Times”. R. Ziemkiewicz podkreślił, że w przeciwieństwie do „GW”, zachodnie gazety „nie znają tego zabobonnego lęku przed naruszeniem czci premiera”.

41 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Moralista Tomasz Lis, op. cit. R. Ziemkiewicz powtórzył kwestię o tych uprzywilejowanych, a powtarzanie, jako jedna z technik perswazji, przekonuje i utwierdza odbiorcę w lansowanym przekonaniu. O podziale i nieporozumieniach pomiędzy otoczeniem A. Michnika, a Grupą Trzymającą Władzę, Ziemkiewicz pisał też w: Zagłuszacze, op. cit.

42 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Moralista Tomasz Lis, op. cit. Autor wielokrotnie zwracał uwagę, jak otoczenie, skupione wokół A. Michnika relatywizuje postępowanie uczestników polskiej opozycji z czasów PRL-u. W felietonie Oszczerca Czuchnowski i sprawa stanu wojennego, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2008/10/27/ oszczerca-czuchnowski-i-sprawa-stanu-wojennego-cd, 9.05.2010 r. Ziemkiewicz demaskował pozorny brak zgody Gazety na czczenie sprawców stanu wojennego. R. Ziemkiewicz na podstawie przeprowadzonych przez siebie quasi-naukowych badań wykazywał, jak często i w jakim tonie „GW” faktycznie pisała o dramatycznych obliczach komunizmu. Zredagował zatem ironiczną «złotą jedenastkę», w której zgrupował publikacje „GW” w ogóle traktujące o wydarzeniach z tamtego okresu, przy czym sam dokonał ich oceny: wśród 11 tekstów sklasyfikował „1 ostrą polemikę, ale w liście do redakcji, 3 niezłe reportaże (w tym 1 z dodatku lokalnego) o ofiarach z kopalni Wujek – przypomnijmy: ofiarach najlepiej znanych, o których nie da się zapomnieć, 1 tekst miałki, 2 teksty, w których sporo prawdy miesza się jednak z kłamstwem lub przeinaczeniem i 4 teksty skandaliczne”. Jednocześnie wyliczył artykuły, w których rozmawiano z decydentami wprowadzającymi stan wojenny, a także z A. Michnikiem – najczęściej były to teksty z pierwszych stron „GW”. Wskazał też na kwestie, które pomimo ich ważności w Gazecie potraktowano marginalnie, dla przykładu: ze wszystkich informacji, tylko 1 dotyczy-

nr 3, wiosna-lato 2011

[93]

Paulina Piątek

na łamach Gazety w czerwcu 2008 r. nazwał „propagandową wojną”, a dziennikarstwo ją propagujące – „gadzinowym”43. Przy okazji obchodów rocznicy wydarzeń sierpniowych w roku 2008, R. Ziemkiewicz zwrócił uwagę, że „GW” relacjonując uroczystości, uzurpowała sobie prawo występowania w roli rzecznika obywateli. Ponadto jakoby wespół z nimi szydziła z Buczących karłów reakcji. Zdaniem felietonisty „Rz”, krytyka pod adresem protestujących dowodziła hipokryzji dziennikarzy „GW”, którzy przez lata prowokowali potępiane zachowania.

R. Ziemkiewicz konstatował: „Gazeta, tak się teraz nieposiadająca z oburzenia, przez lata robiła więcej niż ktokolwiek inny, by ludzie tacy właśnie, jak ci, którzy co roku przychodzą na groby powstańców, czuli się w Polsce upokorzeni, odrzuceni, by byli pozbawieni głosu i mogli tylko buczeć”44. We wrześniu wrócił do sprawy sierpniowych uroczystości w felietonie „Kto posiał wiatr”. Przytoczył w nim po raz kolejny tezę jakoby Polskę toczyła groźna choroba, nawiązując do tytułu książki swojej książki – „Michnikowszczyzny”. Wrócił również do wielokrotnie powtarzanego przez niego sądu, że podział społeczeństwa nie dokonał się sam: „mądrzej byłoby się zastanowić, kto ustanowił taki podział społeczeństwa, na «lepszych», którym należy się wszystko i «tłuszczę» pozbawioną innego głosu, niż gwizdy. (…) Kto zdeprawował polską debatę publiczną, nasycił ją taką agresją i pogardą dla przeciwnika”45. W kolejnym felietonie, z listopada 2009 r., R. Ziemkiewicz stwierdził, że zachowania dziennikarskie redaktorów, nacechowane wrogością i pogardą, można przyrównać do zachowań subkultury kibiców: „Gdy więc publicysta Gazety Wyborczej wzywa płomiennie, by przychodzić na lewacką kontrdemonstrację «z kamieniami w kieszeniach» – jest źle46. Jednocześnie felietonista „Rz” sformułował chętnie ponawiany przez niego zarzut, w myśl którego ludzie „GW” kierują się „moralnością Kalego”47 z sienkiewiczowskiego „W pustyni i w puszczy” ła Jerzego Karwackiego – pracownika poznańskich Zakładów Przemysłu Metalowego im. Hipolita Cegielskiego, którego po przesłuchaniu na komisariacie MO znaleziono martwego na Os. Lecha. W tym samym czasie w Gazecie ukazało się aż 14 artykułów autorstwa Cz. Kiszczaka.

43 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Żołnierze wolności z Wyborczej, op. cit.

44 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Buczące karły reakcji, http://blog. rp.pl/ziemkiewicz/2008/08/05/buczace-karly-reakcji, 8.05.2010 r.

45 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Kto posiał wiatr, http://blog.rp.pl/ ziemkiewicz/2008/09/02/kto-posial-wiatr, 8.05.2010 r.

46 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, Kuroń w grobie się przewraca, http:// blog.rp.pl/ziemkiewicz/2009/11/15/kuron-w-grobie-sie-przewraca, 9.05.2010 r.

47 Argument Kalego był wielokrotnie przez autora eksponowany, zwłaszcza dla podkreślenia niekonsekwencji w działaniu „GW”, chociażby w felietonie Boże, błogosław

[94]

refleksje

Publicysta w sporach dzienników opinii w Polsce. Analiza felietonów...

(„Oburza mnie natomiast tak jawnie prezentowana przez publicystę mentalność Kalego – furda prawo, nasi są dobrzy, a tamci to źli faszyści, więc mamy moralne prawo miotać kamieniami”)48.

Pewien przełom w obrazowaniu Salonu w felietonach R. Ziemkiewicza można zauważyć w felietonie ze stycznia 2009 r. Dotąd Salon, twierdził felietonista „Rz”, uznawał siebie za jakoby jedyną inteligencję w Polsce. Teraz, w opinii R. Ziemkiewicza, zauważył i dopuścił istnienie innego ośrodka elit intelektualnych. Uzasadniając tę tezę, R. Ziemkiewicz cytował fragment publikacji „GW”, w której środowisko tego dziennika określano mianem „liberalnej inteligencji”49, co zdaniem felietonisty „Rz”, nakazuje myśleć, że autor tekstu uznaje, iż jest jeszcze inteligencja konserwatywna. W mniemaniu R. Ziemkiewicza nastąpiły zatem postęp i zmiana w mentalności środowiska, które do tej pory paranoików, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2007/07/25/boze-blogoslaw-paranoikow-2, 1.05.2010 r., czytamy: „Taki na przykład Lepper, gdy blokował drogi i szturmował urzędy, mógł się wydawać paranoikiem, a dziś coraz liczniejsze grono normalnych skłonnych jest widzieć w nim rozsądnego polityka, w sam raz na partnera do zawarcia konstruktywnych porozumień niezbędnych w celu odsunięcia od władzy paranoików”.

W tekście Palikocie, nie jesteś sam, http://blog.rp.pl/ziemkiewicz/2008/10/22/palikocie-nie-jestes-sam, 9.05.2010 r., R. Ziemkiewicz napisał natomiast: „Jest taka gazeta, która na jednej stronie z satysfakcją donosi, iż w Chile skazano za pinochetowskie zbrodnie 88-letniego generała, na drugiej kibicuje Hiszpanom wymawiającym rozejmową zasadę nierozliczania zbrodni generała Franco, a na trzeciej protestuje przeciwko sądzeniu Jaruzelskiego, bo ma 85 lat i oddał władzę bez-krwawo i komu należało. Na czwartej zaś ubliża od najgorszych za zauważenie oczywistego faktu, iż od lat jak może wybiela sprawców stanu wojennego i relatywizuje ich winy”. Takich zgrabnie ujętych formuł jest w tekście dokładnie 4. Wyliczone jedna po drugiej, sprawiają wrażenie niekończących się, słusznie stawianych zarzutów. Natomiast w felietonie Kolorowy świat, http://blog. rp.pl/ziemkiewicz/2009/07/28/kolorowy-swiat, 9.05.2010 r., felietonista „Rz” wypowiadał się na temat względności osądów „GW” i jej zmiennych sympatii do aktorów życia publicznego: „wszystko jest względne – Michał Kamiński może być dziś czołgany jako nacjonalista za niegdysiejszą przynależność do ZChN i wyprawę do Pinocheta, a Stefan Niesiołowski, który ZChN zakładał i był jego twarzą, oraz Tomasz Wołek, który wyprawiał się razem z Kamińskim, są spoko-kolesiami i publikują regularnie w GW”.

Zarzucił ponadto Gazecie, że manipuluje i steruje „dystrybucją oburzenia i potępienia”.

To właśnie niekonsekwencja stała się podstawą do wyodrębnienia kolejnej grupy argumentów. Jest to technika erystyczna, którą M. Kochan określił jako „szukanie dziury w całym”, natomiast A. Schopenhauer jako argumenty ad hominem lub ex concessis, tj. odwołanie się do poglądów rozmówcy (M. Kochan, op. cit. s. 72-82; A. Schopenhauer, op. cit. s. 19). Polega ona na wyszukiwaniu pozornej lub realnej sprzeczności w czyichś poglądach albo działaniach. Następnie sprzeczność wytyka się rozmówcy, usiłując w ten sposób dowieść, że jego poglądy są niesłuszne. Technika ta bazuje na prawidłowości, zgodnie z którą wytknięcie przeciwnikowi niekonsekwencji, braku spójności w działaniu, czy wygłaszanych sądach, obniża jego wiarygodność w oczach widzów.

48 Ibidem.

49 R. A. Ziemkiewicz – blog Rzeczpospolitej, List, op. cit.

nr 3, wiosna-lato 2011

[95]

Paulina Piątek

nie uznawało istnienia czegokolwiek wartościowego poza koncepcjami swoich zwolenników („To milowy krok do znormalnienia”)50. Autor felietonu wyraził wówczas także nadzieję, że „Jeszcze parę lat i może dojdzie do tego, że z niektórymi przedstawicielami «liberalnej inteligencji» zacznie być możliwy merytoryczny, pożyteczny dla debaty publicznej spór”51.

5. Wnioski Zestawiając ze sobą teorię obiektywizmu J. Westerstahla oraz liczne definicje, charakteryzujące gatunek dziennikarski, jakim jest felieton, w których zawsze podkreśla się prawo do subiektywizmu i dowolności odautorskiej, stwierdzono że w przypadku tego rodzaju publikacji komentarz jest rzeczą naturalną i spodziewaną. Także R. Ziemkiewicz swoje felietony wykorzystał do prezentacji własnych, często kontrowersyjnych, a nawet nienawistnych poglądów. Przedstawiając „GW”, chętnie wykorzystywał manipulację i perswazję, przy czym manipulacja dominowała nad perswazją. Autor nie stronił od podawania czytelnikom wyrazistych interpretacji, recept i wskazówek odnośnie pojmowania i rozumienia świata, w tym roli jego medialnych adwersarzy, rzadziej natomiast sugerował korzystne dla odbiorcy rozwiązania.

Prymat interpretacji nad doradzaniem stanowi podstawową różnicę między działaniem manipulatywnym i perswazyjnym. Perswazja jest działaniem zorientowanym na odbiorcę, ma na celu mu dopomóc. Natomiast manipulacja to działanie zorientowane na nadawcę, służące jego subiektywnym interesom. Komunikaty manipulatywne często tworzy się przy pomocy przekłamań bądź wyolbrzymień, a także poprzez nadużywanie powszechnie znanych i używanych pojęć.

W stosowanej przez Ziemkiewicza argumentacji można wyróżnić kilka elementów niezmiennych, pojawiających się stale na przestrzeni przebadanych dwóch lat. W 24 tekstach pojawiał się nacechowany pejoratywnie podział społeczeństwa na „my – oni”. W 22 R. Ziemkiewicz dyskredytował czołową postać „GW” – redaktora naczelnego A. Michnika, a w 11 operował etykietami. Zgodnie z modelem teorii uczenia, Ziemkiewicz systematycznie usiłował wpoić czytelnikom „Rz” określoną wizję Gazety oraz jej redaktorów i sympatyków. W jego felietonach argumenty ad hominem52 dominowały nad argumentami ad rem53.

Ibidem.

Ibidem.

52 A. Schopenhauer, Erystyka..., op. cit. s. 32.

53 Ibidem, s. 19 50 51

[96]

refleksje

Publicysta w sporach dzienników opinii w Polsce. Analiza felietonów...

W badanym okresie styl argumentowania, jakim posługiwał się R. Ziemkiewicz, nie uległ jakiejś wyraźnej, diametralnej zmianie. Felietonista stale odwoływał się do znanych motywów, wrogów i wydarzeń, realizując linię programową „Rz”, a także dyskredytując jej wiodącego oponenta medialnego.

Summary Editors of daily newspapers struggle every day in order to attract readers. It applies especially to opinion newspapers which represent different political views. Two leading newspapers in Poland are “Rzeczpospolita” and “Gazeta Wyborcza”. The analysis of articles published in these newspapers shows how journalists are trying to manipulate the readers. The manipulation and persuassion, used by one of the leading commentators from “Rz” – Rafał Ziemkiewicz became the object of this study. Having almost 400 columns of that author’s analyzed, it can be stated that in his writings there are elements of both manipulation and persuassion. These elements are divided into thematic groups.

Nota o autorce Paulina Piątek [paupiatek@gmail.com] – absolwentka studiów I stopnia na kierunku politologia, specjalność dziennikarstwo Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM w Poznaniu. Obecnie studentka I roku studiów II stopnia, na kierunku politologia, spec. reklama i promocja, przebywająca na wymianie studenckiej na University of Ljubljana w Słowenii. Interesuje się kulturą polityczną oraz językiem dyskursu w mediach. Prywatnie odkrywa tajniki świata radia i telewizji.

nr 3, wiosna-lato 2011

[97]

Opozycyjnie Paweł Jędrzejczak Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Opozycyjnie o polskich mediach publicznych.

Analiza publicystyki Jacka Żakowskiego (2005-2010)

1. Wprowadzenie Polsce po zmianie systemowej media publiczne teoretycznie uwolniono spod wpływu ośrodków władzy politycznej. W praktyce jednak każda ekipa rządząca spotykała się z zarzutem upolitycznienia Telewizji Polskiej i Polskiego Radia. Dyskusja na ten temat przybrała na sile w okresie rządów Prawa i Sprawiedliwości (20052007). Rozogniony wówczas spór trwa nadal, choć nazwiska decydentów (także tych medialnych) zdążyły się już zmienić.

Jedną z osób zajmujących głos w debacie dotyczącej polityzacji mediów publicznych w III RP jest Jacek Żakowski. W swoich tekstach publikowanych na przestrzeni ostatnich pięciu lat bardzo często zwracał on uwagę na błędy rządzących względem publicznych nadawców.

Stwierdzał, że upolitycznienie jest kluczową przeszkodą na drodze do właściwego funkcjonowania wzmiankowanego sektora rynku medialnego. Jego perspektywę można uznać za wyraz postawy opozycjonisty obywatelskiego1. Z artykułów J. Żakowskiego wyłania się bowiem obraz autora jako niezależnego eksperta, który bacznie przygląda się poczynaniom ekip rządzących wobec mediów, krytykuje to, co jest w ich postępowaniu złe, a nawet sam przedstawia konkurencyjne pomysły zmian dotyczących TVP i PR.

W

2. Przyczyny upolitycznienia polskich mediów publicznych Szukając przyczyn polityzacji systemu nadawców publicznych w Pol1 Zgodnie z typologią Krzysztofa Pałeckiego, działalność o charakterze opozycji obywatelskiej nie polega na prowadzeniu „gry o władzę”, ale „gry z władzą”, a jej celem są określone interesy rządzonych. Opozycjonista obywatelski pozostaje poza „machiną sprawowania władzy”, jest częścią struktur społeczeństwa obywatelskiego, natomiast działalność opozycyjna niekoniecznie wyczerpuje jego cały program. K. Pałecki, Opozycja polityczna – próba typologii [w:] Opozycja w systemach demokratycznych i niedemokratycznych, red. K. Łabędź, M. Mikołajczyk, Kraków 2001, s. 17.

nr 3, wiosna-lato 2011

[99]

Paweł Jędrzejczak

sce, J. Żakowski zwrócił uwagę na bagaż okresu PRL, gdy „radio i telewizja stanowiły część systemu propagandowego, a ich pracownicy byli «oficerami frontu ideologicznego»”2. Kluczowe znaczenie odegrały jednak, zdaniem publicysty „Polityki”, czynniki z okresu ostatnich dwudziestu lat. Każda kolejna ekipa rządząca jest współodpowiedzial2 J. Żakowski, IV RP albo TVP, „Polityka”, http://archiwum.polityka.pl/art/iv-rp-albo-tvp,380423.html, 20.04.2010 r. Bogusława Dobek-Ostrowska stwierdziła, że upolitycznienie mediów jest procesem zbyt złożonym, by wyjaśniać go wyłącznie jako dziedzictwo po okresie komunizmu. Autorka zgodziła się z Ryszardem Herbutem, że w krajach postkomunistycznych mamy do czynienia z kolonizacją administracji publicznej przez rządzące ugrupowania, ponieważ występuje w nich niski poziom identyfikacji elektoratu z partiami i mają one słabą bazę członkowską. To powoduje, że polskie partie polityczne są ugrupowaniami przede wszystkim wyborczymi. B. Dobek-Ostrowska, Miejsce i rola mediów w procesach demokratyzacyjnych, [w:] Media masowe w demokratyzacyjnych się systemach politycznych: w drodze do wolności słowa i mediów, red. B. Dobek-Ostrowska, Wrocław 2006, s. 29 oraz R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002, s. 110. Katarzyna Pokorna-Ignatowicz również odniosła się do okresu PRL i na jego przykładzie próbowała wykazać tezę, że fałszywe jest przekonanie, iż kto ma telewizję, ten ma władzę, bowiem nawet posiadanie przez ówczesnych decydentów tak silnego instrumentu wpływu, jak media publiczne, nie uchroniło przed upadkiem systemu. Wręcz przeciwnie, w pełni upolityczniona telewizja stała się jednym z istotnych czynników kryzysogennych.

K. Pokorna-Ignatowicz, O przyczynach i skutkach upolitycznienia Telewizji Polskiej, [w:] Media a polityka, red. M. Szpunar, Rzeszów 2007, s. 167-182. Znawcy tematyki polskiego systemu nadawców publicznych zauważali jednak także wiele innych przyczyn upolitycznienia TVP i PR. Lucyna Szot stwierdziła, że w demokratycznych systemach politycznych opartych na rywalizacji podmiotów polityki, w fazie konfliktów i napięć występujących między nimi, media publiczne umożliwiają ich legitymizację.

Dążenie do legitymizacji medialnej polityków zderza się z niezależną pozycją organizacji medialnych w obszarze politycznym. Tendencja uwolnienia się mediów od jakiejkolwiek politycznej kontroli pozostaje w sprzeczności z tendencją do wywierania wpływu przez polityków na zawartość mediów (polityzacja mediów). L. Szot, Polityzacja mediów publicznych, [w:] Za kulisami spektaklu. Medialne wizerunki polityki, red. M. Sokołowski, Toruń 2009, s. 26. Ciekawe stanowisko przedstawił Robert Pyka. Jego zdaniem próby upolitycznienia mediów są „w gruncie rzeczy ostatnimi próbami obrony własnych pozycji przez elity polityczne w obliczu inkluzji medialnej ich środowiska, w wyniku której stają się oni mimo woli aktorami w permanentnym przedstawieniu reżyserowanym przez rynkową machinę medialną”. R. Pyka, Polityzacja mediów a bezradność polityków wobec mediatyzacji polityki – zapowiedź końca starego porządku, [w:] Za kulisami…, op. cit., s. 49. Warto przytoczyć kolejny pogląd K Pokornej-Ignatowicz, która winą za polityczne uwikłanie mediów obarczyła obie strony – i polityków, i ludzi mediów. Politycy bowiem nadal wierzą, że kto ma wpływ na telewizję, ten wygrywa wybory, a dziennikarze są mało zdeterminowani, by uwolnić się spod politycznych uwarunkowań, nie nagłaśniają wywieranych na nich nacisków, nie wykazują wystarczającej solidarności w obronie swojej niezależności. K. Pokorna-Ignatowicz, O przyczynach i skutkach…, op. cit., s. 181. B. Dobek-Ostrowska z kolei stwierdziła, że polityzacja występuje w różnym natężeniu, w zależności od stopnia zaawansowania procesów demokratyzacyjnych.

B. Dobek-Ostrowska, Miejsce i rola mediów…, op. cit., s. 30.

[100]

refleksje

Opozycyjnie o polskich mediach publicznych. Analiza publicystyki...

na za obecny zły stan mediów publicznych, bo wszystkie następujące po sobie rządy, i z prawej, i z lewej strony sceny politycznej, starały się uzyskać wpływy w telewizji publicznej i obsadzić stanowiska zaufanymi ludźmi3. J. Żakowski pisał: „TVP bywała więc rządowa lub antyrządowa, prawicowa albo lewicowa, ale nigdy nie stała się publiczna, czyli pozapartyjna”4. Powoływał się na własne doświadczenia z pracy w TVP, wspominając swoje rozmowy z telewizyjnymi szefami, w których ostrzegali go, że zniszczy swoją i ich karierę, jeśli nie będzie brał pod uwagę politycznych realiów5. Publicysta konkludował, że zagarnianie mediów publicznych przez polityków doprowadziło do wytworzenia się w Polsce kultury politycznej uprawniającej rządzące ugrupowania do postępowania z mediami publicznymi zgodnie z partyjnym interesem6. Źródeł złego stanu mediów publicznych J. Żakowski szukał także w zależności od politycznych nacisków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Stwierdził, że KRRiT nigdy nie stała się „prawdziwie niezależnym reprezentantem publicznych interesów”7. Najczęściej jej członkowie reprezentowali interesy partyjne (a nawet środowiskowe) i dbali przede wszystkim o to, żeby ludzie ich politycznych opcji byli możliwie licznie reprezentowani we władzach państwowej telewizji i radia. Za kluczową kwestię dziennikarz uznał sposób wyboru członków KRRiT przez Sejm, Senat i Prezydenta. J. Żakowski ocenił, że stanowiska w Radzie często otrzymują ludzie, których trudno nazwać znawcami mediów. Zauważył on, że na dziewięciu dotychczasowych przewodniczących Rady zaledwie pięciu spełniało wymóg ustawy, by członkowie Rady byli wybierani „spośród osób wyróżniających się 3 J. Żakowski stwierdził, że zgodnie z tym mechanizmem zastępowano wcześniejszych „nieobiektywnych” (czyli związanych z innymi środowiskami) szefów i dziennikarzy „swoimi”, czyli „obiektywnymi”. W ten sposób w okresach rządów prawicy pojawiali się w TVP Piotr Semka czy Jan Pospieszalski, a gdy do władzy dochodziła lewica forsowano Roberta Kwiatkowskiego i Piotra Gembarowskiego. J. Żakowski, IV RP..., op. cit.

Wpisywanie się w ten mechanizm przez PiS zauważyła Aleksandra Seklecka, przypominając, że przed przejęciem mediów publicznych ugrupowanie zarzucało TVP stronniczość, a Jarosław Kaczyński bojkotował reportera „Wiadomości”, twierdząc że nie ma w Polsce wolnych mediów. Gdy zaś poszczególne stanowiska zostały obsadzone przez koalicję rządzącą, telewizja publiczna stała się „obiektywna”. A. Seklecka, Kultura polityczna elit jako determinanta manipulacji medialnej, [w:] Media a komunikowanie polityczne, red. M. Sokołowski, Toruń 2009, s. 65.

4 J. Żakowski, IV RP…, op. cit.

5 Ibidem.

6 Idem, TVP tak czy nie?, „Film” 2009, nr 10, s. 64.

7 J. Żakowski, Organy do wymiany, „Polityka” 2010, nr 10, s. 16.

nr 3, wiosna-lato 2011

[101]

Paweł Jędrzejczak

wiedzą i doświadczeniem w zakresie środków społecznego przekazu”8.

Dziennikarz dodał, że w dotychczasowej praktyce KRRiT nie było jeszcze sytuacji, w której wszyscy członkowie Rady spełnialiby ustawowe kryteria9.

Przyczyn obecnej sytuacji w mediach publicznych J. Żakowski upatrywał również w działalności Prawa i Sprawiedliwości. Jego zdaniem w Polsce nie możemy mówić o prawdziwie publicznych mediach dlatego, że idea telewizji publicznej jako dobra wspólnego stanowiła element liberalno-demokratycznej wizji Polski, na którą w IV RP nie było miejsca. Dziennikarz przekonywał, że w całej polskiej polityce i publicznej debacie nie ma siły wierzącej, że powinna istnieć „uniwersalna przestrzeń życia publicznego”. Nie ma więc także miejsca dla wspólnej telewizji publicznej10.

3. Charakterystyka upolitycznienia polskich mediów publicznych w okresach rządów PiS i PO Pisząc o początkach prób podporządkowania sobie mediów publicznych przez Prawo i Sprawiedliwość, J. Żakowski przywoływał wypowiedź Tomasza Markowskiego, wiceszefa klubu sejmowego PiS, który powiedział: „Myśmy jako prawica (…) nie mieli żadnego realnego wpływu na media publiczne. Teraz chcemy go mieć mimo tego, że będzie krzyk i hałas się podnosił, rwetes i lament. Chcemy rzeczywiście mieć bardzo silny wpływ na media”11. J. Żakowski wyrażał zbulwersowanie wypowiedzią polityka. Jak stwierdził, poprzednia ekipa rządząca (SLD) też miała taki cel, ale to co ją odróżnia w tej kwestii od poczynań PiS, to fakt że SLD nie mówiło o tym publicznie. „A to jest jednak zasadnicza różnica, bo ten, kto się swoimi wpływami nie zamierza chwalić, musi dbać o zachowanie pozorów, czyli nakła-

8 Zob. Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, Dz. U. Nr 7, poz.

34 art. 7 z późn. zm. Na potwierdzenie tezy, że ustawowe zapisy nie znajdują odzwierciedlenia w praktyce, J. Żakowski podał przykład Elżbiety Kruk, która przeszła drogę od wychowawczyni poprawczaka, przez asystentkę prezesa Lecha Kaczyńskiego w NIK i urzędniczkę BBN oraz parlamentarzystkę, aż po przewodniczącą KRRiT. J. Żakowski, Organy…, op. cit., s. 16-17. Mirosław Lakomy także zwrócił uwagę na to, że sposób wyłaniania członków Rady, ściśle powiązany z mandatami w Sejmie, Senacie i Pałacu Prezydenckim, utrwala służalczość członków KRRiT wobec sprawujących władzę polityków.

M. Lakomy, Co z tą Radą?, [w:] Media…, op.cit., s. 252.

9 J. Żakowski, Organy…, op. cit., s. 16-17.

10 Idem, IV RP…, op. cit.

11 Cyt. za: Idem, Szklana pułapka, „Polityka” 2005, nr 48, s. 19.

[102]

refleksje

Opozycyjnie o polskich mediach publicznych. Analiza publicystyki...

dać sobie pewne samoograniczenia”12. W opinii J. Żakowskiego należy wskazać trzy powody, dla których PiS nie podążało ścieżką poprzedników. Po pierwsze, TVP obciążało wiele starych „grzechów” wobec braci Kaczyńskich, które decydują o niechęci wobec instytucji. Po drugie, PiS miało poczucie, iż w czasie kampanii wyborczej TVP była mu niechętna (a poczucie to utwierdzało kojarzenie prezesa Jana Dworaka z PO). Po trzecie, zdaniem J. Żakowskiego, liderzy PiS mieli przekonanie, że nie da się dobrze rządzić i uzyskać społecznego poparcia dla wizji, którą chcą wprowadzić, gdy rząd nie ma do swojej dyspozycji jakiegoś medium. Ten trzeci czynnik publicysta wskazał jako najważniejszy, zauważając, że szefowie PiS traktowali publiczną telewizję jako taki sam instrument rządzenia, jak służby czy prokuratura13.

Innym elementem charakterystycznym dla poczynań PiS względem TVP, a odmiennym od praktyki poprzedników, był zdaniem J. Żakowskiego fakt, że ugrupowanie to stało się pierwszą partią rządzącą, która w walce o media publiczne odniosła tak duże sukcesy.

Powodem tego była, w opinii publicysty, ogromna determinacja partii braci Kaczyńskich, większa od prezentowanej przez poprzedników14.

Dziennikarz wskazał również na bardzo swobodne rozumienie zasady trójpodziału władzy przez ekipę Jarosława Kaczyńskiego oraz przekonanie PiS, że skoro społeczeństwo w wyborach poparło daną partię, to znaczy że jej program ma być realizowany przez wszystkich, a więc także przez media15. J. Żakowski stwierdził: „PiS nie jest gotów przyjąć do wiadomości, że każdą z władz trój- lub czwórpodziału rządzą inne reguły”16. Ponadto, jak zauważył publicysta, bariery tworzone przez media PiS traktował jako opór stawiany przez ludzi złej woli („szarą sieć” czy „układ”). Wolne media stały się więc naturalnym wrogiem, ponieważ destruowały „hierarchiczną i celowościową pisowską wizję państwa i polityki”17. Bardzo ważnym elementem, wskazanym przez

Ibidem, s. 19.

Ibidem, s. 20.

14 Idem, Prasa i sprawiedliwość, „Polityka” 2006, nr 41, s. 23.

15 Ibidem, s. 23.

16 Ibidem, s. 24.

17 Ibidem, s. 24. Joanna Bukowska zauważyła, że władza coraz częściej nie chce, by do rządzenia wtrącały się niezawisłe sądy czy krytyczne media. „A przecież media w sposób naturalny tworzą opozycję, obok tej politycznej, wyrazistą, czujną, ostrą, której obowiązkiem jest krytyczne i uważne przyglądanie się każdej władzy”. J. Bukowska, Prawne granice krytyki prasowej polityków, [w:] Media w Polsce. Pierwsza władza IV RP?, red. M. Sokołowski, Warszawa 2007, s. 387.

12 13

nr 3, wiosna-lato 2011

[103]

Paweł Jędrzejczak

publicystę, było również przekonanie PiS, że bez pomocy mediów będzie mu trudniej utrzymać się u władzy18.

J. Żakowski zauważył jednak, że postawa PiS wobec mediów publicznych nie zawsze była tak jawnie konfrontacyjna. Wskazał na cztery rozwiązania, które może wybrać władza mająca świadomość, że przy wdrażaniu swojej wizji nie uniknie sporu z mediami. Są to: zmiana działania władzy, przekonywanie mediów do swoich racji, próba przejęcia nad nimi kontroli oraz zwrócenie się wprost do wyborców i zarzucanie mediom nieuczciwości, interesowności i stronniczości.

Dziennikarz stwierdził, że PiS po kolei próbowało wszystkich tych sposobów19. Natomiast po ostatecznym opanowaniu TVP przez to ugrupowanie konstatował, że teoretycznie władzę nad mediami sprawują pluralistyczne i niezależne KRRiT oraz rady nadzorcze, ale w praktyce w mediach rządzą bracia Kaczyńscy20.

Właśnie wpływami PiS w mediach publicznych (ale i wielu prywatnych21) publicysta tłumaczył fakt, że opozycja nie demaskowała kłamstw rządzącej ekipy, choć w jego opinii, ich nie brakowało22.

18 Szukając wyjaśnienia tego przekonania, J. Żakowski wskazał, że partia braci Kaczyńskich to „enigmatyczna hybryda łącząca w zasadzie niepołączalne nurty – chrześcijański integryzm dawnego ZChN, laicki konserwatyzm Koalicji Konserwatywnej, postendecki tradycjonalizm Radia Maryja i lewicową państwowo-socjalną antykomunistyczną tradycję piłsudczykowską dawnego PC”. Dziennikarz stwierdził, że z takiego połączenia nie można stworzyć spójnej konstrukcji ideologicznej. Konieczny jest jednak element łączący członków ugrupowania. W opinii J. Żakowskiego z braku wspólnej ideologii tym elementem dla PiS stała się wspólna mitologia. J. Żakowski, Prasa..., op. cit., s. 24.

19 Próby dostosowania się PiS do oczekiwań mediów były zdaniem publicysty charakterystyczne dla okresu kampanii wyborczej w 2005 r., gdy ugrupowanie walczyło z potępianą także przez wielu dziennikarzy władzą SLD. Kiedy jednak rozpoczęło walkę również z PO, media (liczące na koalicję PO-PiS) źle to przyjęły. To spowodowało negatywną reakcję partii braci Kaczyńskich wobec jej krytyków. Po dojściu do władzy PiS kontynuowało praktykę dezawuowania niechętnych jej osób, stwierdzało (J. Kaczyński), że nie ma w Polsce wolnych mediów, wreszcie opanowało media publiczne. Ich szefami mianowano przychylnych ugrupowaniu rządzącemu publicystów, do KRRiT i rad nadzorczych również delegowano przedstawicieli według partyjnego klucza. Ibidem, s. 2425.

20 Ibidem, s. 25.

21 J. Żakowski zaliczył do nich Radio Maryja, TV Trwam, „Nasz Dziennik”, „Wprost”. Idem, Więcej komisji śledczych ds. PiS, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza. pl/1,76842,4734767.html, 20.04.2010 r.

22 J. Żakowski dodawał, że przez to wyborcy otrzymują fałszywy obraz świata, „w którym na przekór faktom przestępczość maleje, sądy 24-godzinne działają wyśmienicie, korupcja zanika, mieszkania i autostrady rosną jak grzyby po deszczu, Polska jest coraz bardziej szanowana w świecie, a rząd, jak dobry ojciec, dba o zwykłych Polaków, zwłasz-

[104]

refleksje

Opozycyjnie o polskich mediach publicznych. Analiza publicystyki...

Szczególnie dużym problemem stały się zdaniem dziennikarza „Polityki” wpływy PiS w mediach w okresie kampanii wyborczej w 2007 r. Korzystanie przez polityków z TVP i PR w tym czasie nazwał J. Żakowski „świadomym fałszowaniem wyborów”23, a wyborcze zwycięstwo partii doprowadziłoby, w jego mniemaniu, do powtórki sytuacji, gdy monopol w mediach sprawowała monopartia24. Publicysta wyraził przy tym wątpliwość, czy po kolejnej kadencji rządów PiS będzie jeszcze można mówić o Polsce jako o państwie w pełni demokratycznym25.

W wyborach parlamentarnych w 2007 r. władzę przejęła PO. Mimo to, na początku kadencji nowego rządu J. Żakowski często wracał do okresu IV RP, której wpływ na TVP i PR nie zakończył się wraz ze zmianą ekipy rządzącej26. Jednak od pewnego momentu publicysta skupił się na krytyce polityki medialnej rządu Donalda Tuska oraz Platformy Obywatelskiej. Zdaniem J. Żakowskiego wina PO polegała m.in. na tolerowaniu instytucji zdeprawowanych przez IV RP (czyli IPN i TVP), a jako przykład złych efektów takiej postawy podał on sprawę Lecha Wałęsy i publikację „paszkwilu” na osobę byłego prezydenta oraz emicza uboższych i słabszych”. Idem, Rozdrapy wyborcy niepisowego, „Polityka”, http:// archiwum.polityka.pl/art/rozdrapy-wyborcy-niepisowego,359362.html, 20.04.2010 r.

23 Idem, Jeszcze cztery lata?, „Polityka”, http://archiwum.polityka.pl/art/jeszcze-cztery-lata,359315.html, 20.04.2010 r.

24 Byłoby to zgodne z poglądem Mariusza Gulczyńskiego, który stwierdził, że sednem zakładanych i wprowadzanych w ramach „IV RP” zmian była restauracja systemu wzorowanego nie tylko na rządach sanacji, lecz również na czasach PRL. M. Gulczyński, Krajobraz polityczny po „IV RP”, [w:] Wybory 2007 i media – krajobraz po „IV RP”.

Wybrane problemy, red. D. Waniek, Warszawa 2009, s. 23.

25 J. Żakowski, Jeszcze…, op. cit.

26 J. Żakowski stwierdził, że obsadzanie przez KRRiT władz publicznych mediów według klucza politycznego to powód, by jej członków postawić przed Trybunałem Stanu. Podobnie Skarb Państwa mógłby pozywać członków zarządów telewizji za politycznie motywowane działania na szkodę spółek. Idem, Etiuda ewolucyjna, „Polityka” 2008, nr 11, s. 14. Publicysta dodawał, że w gruncie rzeczy „prezes Urban był podobnie powiązany z premierem Rakowskim, jak prezes Urbański z premierem Kaczyńskim”.

Idem, Potęga nicnierobienia, „Polityka” 2008, nr 12, s. 16. Wiele krytycznych uwag kierował dziennikarz także wobec prezesury Piotra Farfała. Po raz kolejny odwoływał się do okresu PRL i, przywołując nazwisko Ireny Falskiej (prezenterki „Dziennika Telewizyjnego”, m.in. w okresie stanu wojennego), stwierdzał: „Po 20 latach doszliśmy w wolnej i demokratycznej Polsce do tego, że Hanna Lis wyleciała z pracy, bo nie chciała stać się Falską Giertycha, Farfała czy Pińskiego, a warunkiem zachowania pracy w TVP znów jest gotowość do okłamywania widzów wedle widzimisię szefów”. Idem, Od Falskiej do Farfała, „Gazeta Wyborcza” z dnia 27 kwietnia 2009, s. 8. Należy dodać, że wprawdzie jeden ze swoich tekstów publicysta zatytułował Lepiej niech Farfał zostanie, to jednak tylko dlatego, że za jeszcze bardziej szkodliwy od działalności prezesa Farfała uznawał projekt ustawy na temat mediów publicznych zaproponowany przez PO. Idem, Lepiej niech Farfał zostanie, „Gazeta Wyborcza” z dnia 22 czerwca 2009, s. 7.

nr 3, wiosna-lato 2011

[105]

Paweł Jędrzejczak

sję filmu o podobnej treści27. J. Żakowski stwierdził nawet, że w gruncie rzeczy jest bez znaczenia, czy media publiczne obsadza PO czy PiS. I tak bowiem TVP i PR będą podlegały silnej politycznej kontroli, tylko teraz nie J. Kaczyński, lecz D. Tusk i jego otoczenie będą decydowali o ich losie28. Publicysta dodawał, że zamiast stać się „anty-PiS-em”, co wydawało się być wyborczą obietnicą Platformy, szła ona drogą swoich poprzedników, stając się „PiS-em-bis”, co zauważył on w postępowaniu partii D. Tuska również względem publicznych mediów. Przywołał przykład kontroli OBWE w publicznych mediach, która zauważyła nieprawidłowości zarówno w okresie rządów PiS, jak i PO29.

Podsumowując dwa lata rządów PO, J. Żakowski ocenił, że w mediach nie przyniósł ten czas poprawy. Zauważył, że łatwo obarczyć PiS winą za sytuację w TVP i PR, ale „blisko dwa lata po wyborach, w których PiS stracił władzę, nie da się już wszystkiego zwalić na Kaczyńskich”30. Bowiem, jak zauważył dziennikarz, PO mogła zmienić ustawę o radiofonii i telewizji31, wymienić władze TVP i PR lub odrzucić sprawozdanie KRRiT. Ale tego nie zrobiła. Dlaczego? „Problem polega na tym, że Platforma wciąż jeszcze jest spętana ortodoksją prymitywnie liberalnej doktryny, w której na instytucje publiczne po prostu nie ma miejsca”32 – odpowiadał J. Żakowski.

27 Idem, Czas na sprzątanie, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza. pl/1,88146,5337568,Czas_na_sprzatanie.html, 20.04.2010 r.

28 Idem, Mission possible?, „Polityka” 2008, nr 13, s. 12.

29 Idem, Anty-PiS czy PiS-bis?, „Gazeta Wyborcza” z dnia 10 sierpnia 2009, s. 7. Por. A. Jaskiernia, Przekaz medialny wyborów parlamentarnych 2007 w Polsce w świetle analiz misji obserwacyjnej OBWE, [w:] Wybory 2007…, op. cit., Warszawa 2009, s. 247-262.

30 Idem, TVP – widać dno, „Polityka”, http://www.polityka.pl/kraj/opinie /295800,1,tvp---widac-dno.read, 20.04.2010 r.

31 Nową ustawę medialną (przygotowaną wspólnymi siłami PO, PSL i SLD) Sejm przyjął dopiero w maju 2010 r. W wywiadzie dla „Rzeczpospolitej” J. Żakowski ocenił, że powoduje ona jedynie zmianę partii, która kontroluje media publiczne. Dodał, że ustawę można zaakceptować jedynie pod warunkiem prawnego zagwarantowania przez PO jej tymczasowości. Katarzyna Borowska, Rżnięcie tępym nożem, „Rzeczpospolita” z dnia 10-11 lipca 2010 r., s. A4.

32 Należy podkreślić, że stanowisko J. Żakowskiego wobec działań partii politycznych względem mediów publicznych nie było jednak w całym badanym okresie jednorodne. Bowiem zarówno w postępowaniu partii rządzących (PiS i następnie PO), jak i opozycyjnego SLD zauważał on złe, ale i dobre strony, bywał bezwzględnie krytyczny, ale i łagodny. Zob. J. Żakowski, Prasa…, op. cit., s. 23; IV RP…, op. cit., Cztery prośby, głównie do Platformy, „Gazeta Wyborcza” z dnia 20 lipca 2009 r., s. 8; Lewica do roboty, „Gazeta Wyborcza” z dnia 19 maja 2008 r., s. 24.

[106]

refleksje

Opozycyjnie o polskich mediach publicznych. Analiza publicystyki...

4. Argumenty J. Żakowskiego na rzecz mediów publicznych W całym badanym okresie J. Żakowski występował jako gorący orędownik niezależnych od politycznych wpływów mediów publicznych33.

Często pojawiała się w jego artykułach argumentacja wskazująca na niebagatelne znaczenie tych instytucji w demokratycznym państwie.

Po pierwsze, publicysta wskazywał na fakt, że media publiczne są ważnym elementem systemu politycznego, bez którego państwo nie może dobrze działać. Muszą zatem cieszyć się zaufaniem swoich odbiorców. Nie może być mowy, stwierdził J. Żakowski, o realizowaniu partyjnych interesów przez dziennikarzy. Odbiorcy muszą widzieć granice oddzielające ludzi mediów od świata, który opisują34.

Po drugie, jak zauważył publicysta „Polityki”, media publiczne są dla obywatela głównym źródłem informacji. Na podstawie przekazywanych przez nie treści powinien mieć on możliwość podejmowania trafnych decyzji. Dziennikarz miał tu na myśli nie tylko polityczne i wyborcze rozstrzygnięcia społeczeństwa, ale i postanowienia w sprawach codziennych, prywatnych, takich jak zdrowie czy kariera35.

Po trzecie, brak mediów publicznych byłby szkodliwy, zdaniem J. Żakowskiego, ponieważ konieczność sprostania wymogom technologicznym i rynkowym powoduje ubożenie oferty mediów komercyjnych, co również może negatywnie odbić się na życiu szerokich grup ludzi. Tracą oni źródło informacji oraz dostęp do inspiracji, jaką daje kontakt z dziełami kultury (od teatrów telewizji i poważnych debat, po „sensowne” seriale i kreskówki dla dzieci)36.

Po czwarte, jak zauważył J. Żakowski, media w coraz większym stopniu decydują o kształcie i jakości polityki, społeczeństwa i gospo33 W jednym z tekstów J. Żakowski określił termin „media publiczne” jako „nie-prywatne, nie-państwowe i nie-rządowe”. Idem, Mission…, op. cit., s.12.

34 Idem, NIE BIERZCIE POSAD!, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza. pl/1,76842,4662570.html, 20.04.2010 r.

35 Idem, Więcej komisji śledczych ds. PiS, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza. pl/1,76842,4734767.html, 20.04.2010 r.

36 Idem, TVP – zabrać i oddać, „Polityka” 2009, nr 40, s. 9. W innym z tekstów publicysta podkreślił, że w internecie jest obecnie miejsce dla materiałów wzbudzających w odbiorcach emocje, materiałów najczęściej słabej jakości, a nie ma miejsca na teksty (pisane ani mówione), które coś czytelnikom lub widzom wyjaśniają. Dziennikarz wskazał też na niebezpieczeństwo, jakim dla telewizji jest cyfryzacja (w analogii do internetu, który wypiera prasę drukowaną). Brak silnych (także ekonomicznie) mediów może jego zdaniem doprowadzić do sytuacji, w której społeczeństwo straci zdolność do podejmowania racjonalnych decyzji rynkowych i politycznych, a miejsce obywateli zajmie „ogłupiony rozrywką i reklamą konsumariat, którego jedyną prawdziwą kompetencją i treścią życia jest konsumowanie”. Idem, TVP tak..., op. cit., s. 64.

nr 3, wiosna-lato 2011

[107]

Paweł Jędrzejczak

darki. Wpływ środków przekazu w najważniejszych sferach życia porównał publicysta do tego, jaki przed laty posiadał Kościół katolicki.

Stwierdził: „Tylko media publiczne – wolne od presji rynku, od doraźnych wpływów politycznych, od codziennego pytania o słupki i liczbę reklam – mogą przez jakiś czas odgrywać taką rolę, jaką w Imieniu róży odegrali mnisi, wśród mroków średniowiecza przechowujący i studiujący traktaty Arystotelesa”37. Dodał ponadto, że wówczas media nie tylko będą przekazywać (co bardzo często czynią obecnie) emocje, ale też pozwolą odbiorcom na zrozumienie mechanizmów rządzących światem. Zauważył przy tym, że choć wynik starań o tego rodzaju misję jest niepewny, i tak warto o nią „zawalczyć”38.

5. Jacek Żakowski o odpolitycznieniu polskich mediów publicznych J. Żakowskiego należy określić jako dziennikarza lewicowego. Jednak trzeba zauważyć, że nawet w okresie rządów SLD (także tych rządów „medialnych”) wskazywał on na błędy postępowania władzy wobec publicznej telewizji i radia39. Nic więc dziwnego, że na początku badanego okresu wiązał wiele nadziei z nową ekipą rządzącą, nawet gdy jeszcze nie była ona do końca znana. W liście do nowego premiera (jeszcze przed ogłoszeniem nazwiska osoby, która miała objąć to stanowisko po wyborach w 2005 r.) proponował mu bardzo odważne rozwiązanie umożliwiające odpolitycznienie systemów publicznych, w tym także mediów40. Postulował, by na czele możliwie wielu instytucji kontroli (od tajnych służb po publiczne media) stanęli ludzie znani z niechęci do formacji przyszłego szefa rządu41. Idealistyczny postulat J. Żakowskiego nie miał szans doczekać się realizacji. Kolejne recepty publicysty na zbudowanie w Polsce wolnych od politycznych nacisków Idem, Mission…, s. 12-14.

Ibidem, s. 14. Wielu badaczy jako przestrogę podawało przykład Nowej Zelandii.

W 1989 r. zlikwidowano w tym kraju publiczne media, ale po 10 latach zdecydowano się na restytucję systemu nadawców publicznych. Zob. B. Nierenberg, Publiczne przedsiębiorstwo medialne: determinanty, systemy, modele, Kraków 2007, s. 226.

39 Zob. J. Żakowski, Zgniłe jaja polskiej demokracji, „Polityka” 2003, nr 9, s. 20.

40 Idem, Szanowny Panie Premierze RP!, „Polityka” 2005, nr 39, s. 10.

41 Dziennikarz dodawał, że zbyt długo pracujących w tych instytucjach ludzi uczono uległości wobec polityków, żeby teraz mogli przemienić się w „nieustraszonych szeryfów”. Argumentował, że doprowadziłoby to do oczyszczenia polskiej polityki z części afer, podejrzeń, nieufności i pomogło skierować życie publiczne ku realnym problemom wymagającym politycznych rozstrzygnięć. Pytał: „Co może bardziej zachęcać do naruszania prawa niż przekonanie, że w razie czego można zadzwonić do przełożonego prokuratury, policji, publicznej telewizji, który jest partyjnym kolega i z pewnością pomoże?”. Ibidem, s. 10-11.

37 �

38

[108]

refleksje

Opozycyjnie o polskich mediach publicznych. Analiza publicystyki...

mediów publicznych, przedstawiane zarówno w okresie rządów PiS, jak i PO, stawały się z kolei bliższe rzeczywistości.

Inspiracją dla jednego z pomysłów J. Żakowskiego były słowa J. Kaczyńskiego, który „rzucił kiedyś – w swoim stylu – że należy wzmocnić pozycję dziennikarza w redakcji”42. Publicysta przyznał prezesowi PiS rację i dodał od siebie, że należałoby również wzmocnić pozycję redaktora wobec wydawcy, pomyśleć o regulacjach dotyczących koncentracji mediów, o przywilejach podatkowych dla ambitniejszych podmiotów (których koszty redakcyjne są wyższe), o rozciągnięciu projektowanego Funduszu Misji Publicznej na poważne projekty mediów komercyjnych czy na wsparcie niezależnej prasy lokalnej, oraz o edukacji medialnej w polskich szkołach43. Zdaniem J. Żakowskiego w realizacji podobnych postulatów można wykorzystać wiele doświadczenia starszych, dojrzalszych demokracji44. Zauważył on także, że państwo nie jest zainteresowane wprowadzaniem rozwiązań mogących naprawić sytuację w polskich mediach publicznych45.

Gdy do władzy doszła Platforma Obywatelska, J. Żakowski przestrzegał innych dziennikarzy przed brataniem się ze światem polityki, ponieważ odbiorcy mogliby potraktować krytykę poprzedniej ekipy rządzącej jako chęć wypracowania sobie nagród u nowych decydentów. Jego zdaniem pogorszyłoby to obraz, i tak przecież upolitycznionych i mało wiarygodnych, mediów46. W tym samym artykule apelował, by szefami TVP i Polskiego Radia zostawali „menedżerowie, medioznawcy albo dziennikarze zajmujący się czymkolwiek poza poIdem, Mea culpa, „Polityka” 2008, nr 20, s. 18.

Ibidem, s. 18.

44 W jednym z tekstów przytoczył dziennikarz przykłady działań wprowadzanych na Zachodzie: „Amerykanie konstruują mechanizm pozwalający finansować media jakościowe (zwłaszcza lokalne i regionalne) tak, jak się finansuje uniwersytety, czyli przez zmieszanie prywatnej ofiarności, środków wielkich fundacji i pieniędzy potężnych ekonomicznie uczelni oraz pomocy publicznej. (…) Brytyjczycy już stworzyli publiczny (prowadzony przez BBC) najpotężniejszy na wyspach portal internetowy. Francuzi podtrzymują słabnące gazety, współfinansując z publicznych pieniędzy darmowe prenumeraty dla młodych czytelników. Hiszpanie przeprowadzili fundamentalną reformę swoich mediów publicznych, która ma je zachęcić do podwyższenia jakości i wymuszenia podobnej ewolucji w mediach komercyjnych. Liczą, że podniesienie jakości mediów elektronicznych wykreuje bardziej inteligentnego odbiorcę, zdolnego także do czytania gazet na papierze albo w Internecie”. Idem, Medialna kwadratura koła, „Dziennik. pl”, http://www.dziennik.pl/opinie/article472754/Medialna_kwadratura_kola.html, 22.04.2010 r.

45 Ibidem.

46 Idem, NIE…, op. cit.

42

43

nr 3, wiosna-lato 2011

[109]

Paweł Jędrzejczak

lityką”47. W innym tekście pisał do polityków, by oddali kontrolę nad mediami twórcom (w analogii do uniwersytetów, nad którymi kontrolę powierzono naukowcom, oraz sądów, które nadzorują sędziowie). Argumentował, że tym samym rządzący pozbędą się kompromitujących skandali, a mogą zyskać szansę rozwoju, „której brak upośledza Polskę w konkurencji z krajami starych demokracji”48. Czasem jego apele były skierowane do szerokiej grupy ludzi (tak jak w przytoczonym fragmencie), czasem J. Żakowski kierował swoje słowa do konkretnych osób. Ówczesnemu Marszałkowi Sejmu Bronisławowi Komorowskiemu proponował, by ten poprosił o przygotowanie niezależnego projektu ustawy, zmieniającej sytuację w publicznych mediach, przez grupę niezależnych autorytetów49. Prezentując jedno z kolejnych rozwiązań, pytał zaś: „Czy media nie byłyby w lepszym stanie, gdyby kandydatów do KRRiT wskazywały rady wydziałów dziennikarskich? Czy zgłoszone osoby nie powinny być publicznie przesłuchane, jak ostatnio przy wyborze kandydatów na urząd prokuratora generalnego”50?

Za bardzo istotną kwestię przy budowie prawdziwie publicznych mediów w Polsce publicysta uznał także społeczną świadomość potrzeby ich istnienia51. Stwierdził, powołując się na doświadczenia sądów, że gdyby partie miały taki wpływ na sądownictwo, jaki mają na publiczne media, trudno byłoby liczyć na uczciwy wyrok tak, jak trudno jest w Polsce liczyć na uczciwe informowanie i budowanie programów.

Postulował, by zacząć propagować zastąpienie trójpodziału władzy przez czwórpodział. To bowiem doprowadzi do stworzenia prawdziwie publicznych mediów jako faktycznej czwartej władzy, niezależnej Ibidem.

Idem, TVP – zabrać…, op. cit., s. 9.

49 Dziennikarz dodawał, by B. Komorowski w porozumieniu z innymi klubami zagwarantował autorytetom, że ich projekt zostanie przyjęty. Jako argument za tym rozwiązaniem podawał fakt, że takie osoby jak Tadeusz Mazowiecki, Władysław Bartoszewski, Andrzej Wajda czy Leopold Unger mogą dać gwarancję, iż nowy projekt będzie służył dobru publicznemu, a nie prywatnym interesom. Idem, Cztery…, s. 8. Adam Drosik także proponował, by wprowadzić „czynniki naukowe i społeczne” do mechanizmów wyboru prezesów i zarządów mediów publicznych. A. Drosik, Media publiczne – strażnik niezależności dziennikarskiej czy tuba propagandowa władzy, [w:] Media a demokracja, red. L. Pokrzycka, W. Mich, Lublin 2007, s. 67.

50 J. Żakowski, Organy…, op. cit., s.18.

51 Beata Ociepka zauważyła, że obywatele państw środkowoeuropejskich nie doceniają ogromnej roli mediów publicznych w ich życiu i wykazują daleko idącą obojętność wobec sytuacji nadawców publicznych. B. Ociepka, Dla kogo telewizja? Model publiczny w postkomunistycznej Europie Środkowej, Wrocław 2003, s. 223. Z drugiej strony, A. Drosik przytoczył badania TNS OBOP, w których 82% respondentów wypowiedziało się za istnieniem w Polsce Telewizji Publicznej. A. Drosik, op. cit., s. 64-65.

47

48

[110]

refleksje

Opozycyjnie o polskich mediach publicznych. Analiza publicystyki...

od trzech pozostałych52. I dodał, że w budowaniu tej świadomości wielką rolę do odegrania mają także właśnie media, które jednak nie podejmują się tego zadania53.

W pewnym momencie J. Żakowski przeszedł od słów do czynów.

Został członkiem powołanego przez Kongres Kultury Polskiej Komitetu Obywatelskiego Mediów Publicznych. Komitet opracował niezależny projekt nowych mediów publicznych. Prace koordynowali reżyserka Agnieszka Holland, producent telewizyjny Maciej Strzembosz, plastyk Iwo Zaniewski i właśnie J. Żakowski. Założenia przygotowanego projektu publicysta przedstawił także czytelnikom.

Za jeden z celów nowego systemu twórcy uznali uwolnienie TVP i PR od zamieniania ich w narzędzia walki partyjnej54. Chcąc to osiągnąć, zaproponowali oni, by kluczową rolę w projektowanym systemie odgrywał Komitet Mediów Publicznych. Jego członkowie byliby wyłaniani spośród osób wskazanych przez organizacje pozarządowe, stowarzyszenia twórcze, samorządy i konferencje rektorów (z coroczną wymianą dziesięciu osób w składzie; miejsce ustępujących zajmowałaby dziesiątka wylosowana z grupy 250 wskazanych przez organizacje osób). Z założenia Komitet pracowałby społecznie, a zebrania odbywałyby się dwa, trzy razy w roku, żeby oceniać i wybierać władze mediów publicznych. Organem pracującym na co dzień byłaby natomiast wybrana przez Komitet siedmioosobowa Rada Mediów Publicz-

52 J. Żakowski, TVP tak…, op. cit., s. 64. Jerzy Jastrzębski z kolei przestrzegł przed traktowaniem mediów w kategorii władzy, stwierdzając że media „w takim samym stopniu nie powinny pretendować do roli pierwszej superwładzy, jak i do czwartej, piątej bądź szóstej. Media mają trzymać się blisko sceny politycznej, ale w żadnym wypadku się na nią nie pchać”. J. Jastrzębski, Ani pierwsza, ani czwarta, [w:] Media w Polsce…, op. cit. s. 293.

53 Idem, Medialna…, op. cit.

54 Twórcy chcą uwolnić TVP i PR także od komercjalizacji i demoralizacji pociągającej za sobą inwazję tandety oraz rosnącego uzależnienia od pieniędzy z reklamy. Biorąc pod uwagę kryterium jakości, zaproponowali powołanie Instytutu Mediów Publicznych, który miałby monitorować media właśnie pod względem jakości oferty. Jako wzór J. Żakowski wymienił doświadczenia brytyjskie. W kwestii finansów przedstawiono natomiast pomysł, by miesięczną opłatę w wysokości 8 złotych wnosił każdy obywatel uzyskujący dochody (z możliwością odliczenia tej opłaty od podstawy opodatkowania, przez co jej faktyczna wysokość wyniosłaby 6,50 zł). Osoby „ekonomicznie najsłabsze” byłyby z opłaty zwolnione. Warto dodać, że projekt zakłada istnienie nie tylko kanałów radiowych i telewizyjnych, ale także ogólnodostępnego i bezpłatnego portalu, z którego każdy będzie mógł ściągnąć sobie to, co wyprodukowano z udziałem pieniędzy publicznych.

J. Żakowski, Prosto od krowy, „Polityka” 2010, nr 8, s. 21-22.

nr 3, wiosna-lato 2011

[111]

Paweł Jędrzejczak

nych, która dzieliłaby pieniądze, mianowała menedżerów, decydowała o priorytetach i zasadach działania55.

Trudno jednak ocenić, czy zaproponowane rozwiązania sprawdziłyby się w praktyce. Los projektu twórców skomplikowała wspomniana, krytycznie oceniona przez publicystę, ustawa medialna PO. W przywoływanym już wywiadzie J. Żakowskiego dla „Rzeczpospolitej” stwierdził on, powołując się na słowa Iwony Śledzińskiej-Katarasińskiej, przewodniczącej Komisji Kultury i Środków Przekazu, że sejmowe prace nad projektem twórców będą kontynuowane i potrwają do końca roku. Wyraził też przekonanie o poparciu ustawy przez politycznych decydentów, zastrzegając że jeśli w prognozowanym okresie nie zostanie ona przegłosowana, uzna on że autorzy projektu zostali przez polityków oszukani56.

Summary According to Jacek Żakowski, politicization is the main barrier for the proper functioning of the public media in Poland. This paper discusses his point of view as far as the reasons of its condition and its meaning in a democratic state is concerned. J. Żakowski’s vision may be defined as an example of a civil opposition, because in his commentary he took a stand of an independent expert, who criticizes inappropriate relations between politicians and broadcasters and presents ideas for reforming the politicized media in Poland.

Nota o autorze Paweł Jędrzejczak [pjedrzejczak@onet.eu] – student I roku politologii studiów II stopnia na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM w Poznaniu, członek Koła Naukowego Samorządu Terytorialnego.

55 Projekt przewiduje również, by część pieniędzy (25 proc.) była przyznawana przez Fundusz Mediów Publicznych w otwartych, także dla nadawców prywatnych (a nawet dla mediów drukowanych), konkursach na produkcje misyjne. Ibidem, s. 22.

56 K. Borowska, op. cit., s. A4.

[112]

refleksje

Język wypow

Damian Grzesiński Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Język wypowiedzi publicznych Donalda Tuska w latach 2005-2007

Wprowadzenie polityce język wykorzystuje się jako narzędzie, pomocne w realizowaniu różnorodnych celów. Stronnictwa polityczne posługują się odmiennymi językami, dostosowanymi do głoszonych przez nie i upowszechnianych ideologii, doktryn czy programów politycznych.

Jak zauważył Jerzy Bralczyk, w świadomości uczestników, obserwatorów i komentatorów polskiego życia politycznego krystalizują się trzy podstawowe wzorce komunikacji politycznej, odbijające ich wybory światopoglądowe i polityczne. Źródłami tych wzorców komunikacji są od dawna wyróżniane zasady: konserwatywna, liberalna i socjalistyczna1.

Badania nad językiem polityki mogą przybierać wiele postaci, niemniej jedną z wiodących jest analiza języka. Tego typu analizy należy uznać za trudne acz szczególnie interesujące. Język lidera może i niekiedy ulega głębokim zmianom – dalece odmienny może stawać się w ustroju autorytarnym i demokratycznym, w czasach kryzysu i prosperity, w czasach sprawowania władzy i dążenia do niej. Zmieniające się okoliczności skłaniają do pytań o jakość przemian, jak również o kluczowe chwile, przyczyny i kierunki rozwoju najistotniejszych idiolektów.

W tekście poddano analizie język Donalda Tuska, który to aktor w polskiej polityce odgrywa istotną rolę od lat 80., niezmiennie dekla-

W

1 J. Bralczyk, O języku propagandy i polityki, Warszawa 2007, s. 327. Zdaniem J. Bralczyka, funkcjonują także dwie najbardziej wyraźne normy języka publicznego.

Pierwsza, norma starej inteligencji, charakteryzuje się brakiem wiedzy o rzeczywistości oraz brakiem pewności, czy język jest w stanie ją adekwatnie opisać, za to umiejętnością swobodnego i oryginalnego posługiwania się językiem do tego stopnia, że może on przyciemnić lub nawet zastąpić rzeczywistość. Druga norma, nowej inteligencji, cechuje się wiedzą na temat rzeczywistości i pewnością co do zdolności deskrypcyjnych języka, czego nie można powiedzieć o własnym stosunku do niego co wiąże się z uciekaniem w szablony do tego stopnia, że język sam zaczyna mówić. Ibidem, s. 281.

nr 3, wiosna-lato 2011

[113]

Damian Grzesiński

rując przywiązanie do wartości liberalnych2. Przystępując do badania jego języka, niewątpliwe należy pamiętać o specyfice lingwistycznej środowiska polskich gdańszczan, w jakim dorastał. Na tę specyfikę zwrócił uwagę sam polityk. W jednym z wywiadów twierdził: „Przez całe swoje dzieciństwo i wczesną młodość miałem dziwną sytuację: byłem z polskiej rodziny używającej gdańskiej niemczyzny (...) Ja się wychowywałem w atmosferze tego języka, w rodzinie, której korzenie ze wszystkich możliwych stron są kaszubskie (...) Przy tym, ja czułem się absolutnym narodowym Polakiem: jak hymn, to łzy w oczach; jak Niemcy, to zbrodniarze”3.

W III Rzeczpospolitej D. Tusk zdobył mandat posła w 1991 r., ale w czasach rządu Jana Olszewskiego zajmował stanowisko opozycyjne. Po porażce w wyborach w 1993 r. porozumiał się z Unią Demokratyczną by stworzyć Unię Wolności. Od 1997 r. pełnił funkcję wicemarszałka Senatu. Po wewnętrznych wyborach w UW, kiedy przewodniczącym został Bronisław Geremek, odszedł z partii, by stworzyć nowe ugrupowanie. W 2001 r., wraz z Andrzejem Olechowskim i Maciejem Płażyńskim założył Platformę Obywatelską, której przewodzi do dziś. W 2005 r. wystartował w wyborach prezydenckich, ale po wygranej w pierwszej turze, przegrał ostatecznie z Lechem Kaczyńskim.

W latach 2005-2007 Platforma Obywatelska pozostawała w opozycji wobec rządów początkowo Prawa i Sprawiedliwości, a następnie PiS oraz Ligi Polskich Rodzin i Samoobrony RP. Czas ten w zakończył się przyspieszonymi wyborami parlamentarnymi, w których PO odniosła znaczące zwycięstwo, stając się partią rządzącą. W efekcie D. Tusk objął urząd Prezesa Rady Ministrów RP i pełni go do dziś.

Wygrana PO w roku 2007 prowadzi do dociekań o przyczyny zwycięstwa, w tym do pytań o sugestywność i perswazyjność polityków tego ugrupowania, a zwłaszcza języka jego lidera. W związku z tymi kwestiami, postanowiono zbadać, czy we wzmiankowanym okresie wypowiedzi D. Tuska były wyrazem idiolektu liberalnego. Innymi słowy, starano się ustalić, czy w latach 2005-2007 język D. Tuska odpowiadał deklarowanym przez niego poglądom.

2 Pierwsze poważne doświadczenie polityczne zdobył w wieku 13 lat. Wtedy to był świadkiem pacyfikowania strajków w Stoczni Gdańskiej (1970 r.). W 1988 r. współorganizował Gdański Kongres Liberałów, a dwa lata później współtworzył Kongres Libieralno-Demokratyczny.

3 M. Janicki, W. Władyka, Od chłopca do mężczyzny, „Polityka” 2007 , nr 47, s. 2022.

[114]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Donalda Tuska w latach 2005-2007

Język liberała Zgodnie z koncepcją J. Bralczyka, liberałowie operują specyficznym językiem, charakteryzującym się współwystępowaniem siedmiu cech.

Język taki współgra z opisywanymi przez Friedricha Augusta von Hayeka wartościami liberalnymi, będąc zarazem instrumentem ich ujawniania i upowszechniania.

Jak stwierdził J. Bralczyk, wiodącą cechą języka liberalnego jest terminologizacja, wynikająca ze skłonności do nazywania wszelkich rzeczy i zjawisk. Język ten obfituje zatem w terminy specjalne, techniczne, naukowe i zawodowe, które umożliwiają nazywanie np. nowych specjalności zawodowych, wyrobów czy narzędzi. Terminologia tego typu (pochodząca z języka grupy przodującej w danej dziedzinie nauki i techniki) ułatwia przepływ informacji i porozumienie specjalistów4.

Ponadto wypowiedzi liberalne często zawierają wyrażenia, które wskazują, że nadawca przeświadczony jest o właściwej mu umiejętności racjonalnego ujmowania zjawisk. W swoich komunikatach liberałowie chętnie odwołują się do rozumu i logiki, deklarując, że świat i to co nas otacza jest poznawalne, że problemy najlepiej rozwiązywać poprzez racjonalne postępowanie. W tekstach liberalnych częste będą zatem odwołania do „umiaru”, „umysłowości”, „racji”, „zdrowego rozsądku”5.

Język liberalny charakteryzuje się także częstymi zwrotami, przy pomocy których podkreśla się potrzebę tolerancji i wyrozumiałości wobec inności. Sądy ocenne wypowiadane przez liberała z reguły są stonowane, opatrzone zastrzeżeniem, iż ów wierzy w swoje przekonania, ale przyjmuje zarazem, że nie uprawnia go to do tego, by te przeświadczenia wprowadzać wbrew czyjejś woli. Liberałowie chęt4 A. Szczepanowska, Kultura języka polskiego wobec zapożyczeń, http://www.loilza.pl/index.php?option= com_content&view=article&id=74:kultura-jzyka-polskiegowobec-zapoycze&catid=37:prace-nauczycieli&Ite mid=58, 01.05.2010 r.

5 O umiarkowanej postawie liberała wobec poznania rozumowego pisał Friedrich August von Hayek. Liberał jest według niego równie odległy od prymitywnego racjonalizmu socjalisty, który chce przebudować wszystkie społeczne instytucje zgodnie z wzorcem stworzonym przez jego indywidualny rozum, jak od mistycyzmu, do którego tak często musi się uciekać konserwatysta. Liberał zatem, będzie bardzo dobrze zdawał sobie sprawę z tego, że na niektóre pytania nie ma odpowiedzi oraz, że nie wszystkie odpowiedzi, które już posiada są prawidłowe. Mimo to, w przypadku, gdy zawiedzie go rozum, nie będzie bał się przyznać do własnej niewiedzy i stawić jej czoła. Jak twierdzi A. von Hayek, liberał jest nawet pod pewnymi względami z gruntu sceptykiem. F. A. von Hayek, Konstytucja wolności, Warszawa 2006, s. 386.

nr 3, wiosna-lato 2011

[115]

Damian Grzesiński

nie używają języka, by uwypuklić tezę, zgodnie z którą każdy ma prawo do swobodnego wyznawania poglądów i poszukiwania szczęścia na własny sposób.

W rezultacie wypowiedzi liberalne cechują się co do zasady delikatnością, która niejednokrotnie przekształca się w polityczną poprawność. Nadawca operujący językiem liberalnym unika sformułowań prowokujących, które mogłyby ranić czyjeś uczucia, tudzież wywoływać agresję. Poprawność oznacza również unikanie tematów skrajnych oraz głoszenia ostrych, jednoznacznych opinii, a także ważenie racji i tendencję do wypowiadania sądów niekonkluzywnych, wypośrodkowujących odmienne zdania, zaznaczających plusy i minusy określonych rozwiązań. Liberał w swych wypowiedziach chętnie odwołuje się do nastrojów panujących w społeczeństwie i zazwyczaj głosi argumenty podzielane przez większość6.

Liberałowie chętnie stosują sformułowania natury ogólnej, mające za zadanie wyrazić ich światopogląd, a także podkreślić fundamentalną wiarę w dalekosiężną moc idei7. W wypowiedziach liberalnych zwroty podkreślające tę wiarę często sprzęgają się także z metaforami czy analogiami, przy pomocy których nadawca wyraża optymistyczne spojrzenie na świat. Z tej przyczyny w tekstach liberalnych występuje wiele zwrotów formułowanych w czasie przyszłym8.

W wypowiedziach liberałów najczęściej nie brakuje odwołań do „obowiązku”, „kompetencji”, „odpowiedzialności”. Liberał chętnie sugeruje, że wie, iż określona rola społeczna, dane zadanie wiąże się właśnie z odpowiedzialnością, ze swoistym rygorem, a nie jedynie z przywilejami. W jego wypowiedziach z reguły pojawiają się odwołania do potrzeb „obywateli” lub „społeczeństwa obywatelskiego”, które powierzając funkcję zleciło zarazem jej piastunowi określoną misję. Świadomość tej misji, poczucie odpowiedzialności za państwo – niejednokrotnie sugerują liberałowie – czyni ich lepszymi od tych, którzy nie potrafią myśleć w kategoriach interesu ogólnego. Z tej przy6 Nie oznacza to jednak, że jest on konformistą, który obiera kierunek w danym momencie modny i opłacalny politycznie, tzn. taki, który może przynieść mu wymierne korzyści polityczne.

7 Ibidem, s. 384.

8 Dzieje się tak, ponieważ zgodnie z opinią F. A. von Hayeka liberał wierzy nie tylko w to co wyznaje, ale też w to, że ideał, do którego dąży, ma duże szanse stać się rzeczywistością. W konsekwencji bardziej podkreśla znaczenie tego, co będzie zamiast tego, co było. Dla liberała przecież liczy się najbardziej przyszłość i to ona wyznacza obecne kierunki działania. Nie znaczy to jednak, że przeszłość odznacza on grubą kreską, twierdzi tylko, że to nie ona ma największe znaczenie.

[116]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Donalda Tuska w latach 2005-2007

czyny sądy liberalne, niekiedy charakteryzują się dużym tonem wyższości, a nawet dydaktyzmu9.

Należy podkreślić, że język liberała jest silnie zaksjologizowany i funkcjonuje w nim wiele technik odsyłających do wartości10. Analizując wypowiedzi liberalne, łatwo zauważyć, że najczęściej mówi się w nich o „wolności”, jej „respektowaniu” bądź „naruszaniu”. Wypowiedzi liberalne obfitują w ostrzeżenia, zgodnie z którymi „wolność” ulega zbytnim ograniczeniom oraz wciąż jest jej za mało11.

Eksponowanie w wypowiedziach wartości liberalnych nie musi, a nawet nie powinno wiązać się z negatywnym etykietowaniem wiary, religii czy kościołów i związków wyznaniowych. W języku liberalnym nie znajdzie się natomiast z reguły deklaracji, co do wyznania nadawcy oraz jego preferencji religijnych. Wiąże się to ze swoistym liberalnym samoograniczeniem językowym, w myśl którego włada dobrze językiem ten, kto tematyki, wyrażeń i frazeologii ze sfery duchowej nie miesza ze sferą doczesną12.

Język Donalda Tuska w latach 2005-2007 W polskiej polityce są osoby, których język można rozpoznać po zapoznaniu się z kilkoma zaledwie zdaniami, wystarczy choćby wspomnieć Lecha Wałęsę, ale też Andrzeja Leppera czy Jarosława Kaczyńskiego.

Każdy z nich operuje odmiennym językiem, ale nie ulega wątpliwości, że są one bardzo wyraziste. Nieco inaczej jawią się mowa i język D. Tuska, które nie są na pierwszy rzut oka nadzwyczaj charakterystyczne.

W badanym okresie D. Tusk wielokrotnie mówił o „wolności”, twierdząc, że ma ona dla niego ogromne znaczenie. W 2005 r. charakteryzował ją jako wartość ulegającą ograniczeniom: „Bo wolność zawsze i wszędzie jest zagrożona. W dzisiejszej Polsce też. Wolność za9 Liberał, w myśl koncepcji F. A. von Hayeka, ma poczucie, że jego decyzje mają znaczący wpływ na funkcjonowanie wspólnoty politycznej nawet, jeśli jest tylko zwykłym obywatelem. Przy typowej dla liberała wierze w indywidualne jednostki i możliwości społeczeństwa obywatelskiego, każde postępowanie może mieć znaczenie polityczne.

10 Szerzej na temat wartości w języku liberałów: A. Bihr, Nowomowa neoliberalna, Warszawa 2008. Jak sugeruje już sam tytuł, autor tej pracy krytykuje język liberałów i określa go jako nowomowę, która ma niezwykle zideologizowany charakter i odwraca znaczenie wartości takich jak wolność czy własność.

11 Mówiąc o wolności w wymiarze gospodarczym, liberałowie często wyrażają przeświadczenie, że mechanizmy wolnego rynku potrafią zaprowadzić równowagę i zapewnić spokojny i stabilny rozwój. W swoich wypowiedziach liberałowie postulują zazwyczaj ograniczenie roli państwa w sprawach ekonomicznych oraz obniżanie podatków.

12 Ibidem, s. 387.

nr 3, wiosna-lato 2011

[117]

Damian Grzesiński

grożona bywa karabinem, więzieniem, czasem obyczajem, ale w krajach wolnych często zagrożona jest zbyt dużym podatkiem, potęgą urzędnika, albo nadmiarem przepisów. O wolność trzeba dbać każdego dnia. Jak o własną rodzinę. Odwracasz się na chwilę i już coś straciłeś”13. W wielu wypowiedziach podkreślał szczególną cenę „wolności”, którego to terminu używał zazwyczaj dla oznaczenia nieskrępowania w sferze ekonomicznej. Deklarował też, że właśnie tak rozumiana „wolność” ma dla niego największe znaczenie, bo jak twierdził, bez niej nie istnieje możliwość zbudowania wartościowego porządku społecznego („Nie bierze się pod uwagę, że wolni ludzie, nieskrępowani zbyt wysokim podatkiem, zbyt skomplikowanymi przepisami, że wolni ludzie wytwarzają coraz więcej dóbr. To jest istota demokratycznego kapitalizmu, to jest istota polityki, którą chcemy zaproponować dzisiaj Polakom”)14.

Jeszcze częściej D. Tusk używał słowa „zaufanie”, mimo że nie kojarzy się ono z liberalizmem tak ewidentnie jak „wolność” czy „swoboda”. O „zaufaniu” mówił obszernie w exposé – od tego czasu rzeczownik jest stałym elementem wypowiedzi D. Tuska. Należy jednak pamiętać, że termin ten pojawiał się w jego komunikatach na długo przed objęciem urzędu premiera RP („Dzisiaj zaczynam rozumieć na czym polega liberalna demokracja i co jest podstawowym warunkiem zaistnienia zarówno wolnego rynku jak i liberalnej demokracji – zaufanie. To nie jest słowo z powieści dla nastolatków. We współczesnej polityce i biznesie, w świecie Zachodu widać wyraźnie, że bez elementarnego zaufania nie ma mowy o prawdziwej kooperacji. Ponurym dziedzictwem politycznego Wschodu jest brak zaufania i spanie z nożem pod poduszką, bo wiadomo, że każdy każdego chce wykończyć”)15.

O „zaufaniu” D. Tusk mówił jako o wartości, która buduje współpracę na różnych szczeblach władzy nie tylko w polityce, ale też w biznesie.

Rozpoczynając misję tworzenia rządu wspominał o tym, że zaufanie do władzy zostało zniszczone i jego zadaniem będzie teraz jego odbudowa: „Słowo „zaufanie” będzie w związku z tym mottem nie tylko tego wystąpienia, ale, mam nadzieję, całej naszej kadencji i całego okresu, w którym przyjdzie mnie z moimi współpracownikami rządzić. To zaufanie stało się fundamentem nowej politycznej umowy Polaków (…)

13 D. Tusk (w rozmowie z J. Żakowskim), Więcej wolności, „Polityka” 2005, nr 41, s. 6-8.

14 D. Tusk, Tekst exposé Donalda Tuska, wygłoszonego 23.11.2007 r. w Sejmie.

15 Idem (w rozmowie z P. Najsztubem), Król jest nagi, „Przekrój” 2006, nr 4, s. 1617.

[118]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Donalda Tuska w latach 2005-2007

Polacy zdecydowali się na zmianę władzy, ponieważ odczuwali coraz bardziej dotkliwie, że w ostatnich dwóch latach nie mogą zbudować w sobie zaufania do władzy, która nie ma zaufania do nich samych”16.

Kolejna cecha charakterystyczna języka D. Tuska w latach 20052007 to liczne podkreślenia ważkiej roli rozsądku. D. Tusk używał takich określeń jak „to jest racjonalne/nieracjonalne”17, „elementarnie rozsądny”18, „zdrowy rozsądek”19, itp. Stwierdzał, że prawidłowe zdiagnozowanie sytuacji wymaga trzeźwego spojrzenia na rzeczywistość.

W jego opinii, „zdrowy rozsądek” jest kryterium, które pozwala ocenić zarówno obywatela, jak i polityka. W związku z tym stanowiskiem D. Tusk określał nieprzychylne mu sądy używając określenia „nieracjonalne”, natomiast własne pomysły charakteryzował jako cechujące się zdrowym rozsądkiem, wynikające z trzeźwego spojrzenia na świat („Innymi słowy, szczególnie w polityce zagranicznej, trzeba mieć gorące serce, lecz chłodny umysł, a nie odwrotnie. Politycy z sercem jak lód i rozpalonymi głowami nie przynosili nigdy ani światu, ani Polsce nic dobrego”)20. Za „zdroworozsądkowe” D. Tusk uznał także zawiązanie koalicji rządzącej z Polskim Stronnictwem Ludowym: „Nieprzypadkowo mówi się w Polsce od wieków „Na zdrowy, chłopski rozum”. Ja głęboko w to wierzę, że nasza koalicja, także dzięki temu, że folgują ją ludowcy, zaprezentuje to, czego tak bardzo brakowało Polakom przez te dwa lata”21. Poza tym w wypowiedziach D. Tuska często występowały stwierdzenia natury ogólnej, jak np. „Polityk powinien być zdroworozsądkowy”22 czy „Trzeźwo patrzę na sytuację”23. Pojawiały się także konstatacje, w których D. Tusk zbijał koncepcje nazbyt wydumane, czysto hipotetyczne24.

Przebadane wypowiedzi z reguły konotowały pozytywne sensy, ich nadawca wielekroć podkreślał, że głęboko wierzy w możliwość Idem, Tekst exposé.

Ibidem.

18 Idem (w rozmowie z P. Najsztubem), Król…, op. cit., s.17.

19 Idem (w rozmowie z J. Karpińskim, J. Złotorowiczem), Nie boję się o demokrację, Trybuna (Wyd. 3) 2006, nr 47, s.16-20.

20 Idem (w rozmowie z J. Baczyńskim, J. Paradowską), Nowe expose, „Polityka” 2008, nr 40, s. 12-14, 16.

21 Idem, Tekst exposé.

22 Idem (w rozmowie z J. Karpińskim, J. Złotorowiczem), Nie boję…, op. cit., s. 1620.

23 Idem (w rozmowie z K. Nowicką, M. Dzierżanowskim), Nie jestem łowcą głów, „Wprost” 2007, nr 9, s. 24-25.

24 Idem (w rozmowie z P. Lisiewiczem), Gdyby został Pan Prezydentem, co by Pan zrobił w następujących sytuacjach?, „Gazeta Polska” 2005, nr 42, s. 14-15.

16

17

nr 3, wiosna-lato 2011

[119]

Damian Grzesiński

wprowadzenia w życie proponowanych przez niego koncepcji. „Sukces” i „powodzenie” to słowa-klucze, które pojawiały się niemal zawsze, gdy D. Tusk prezentował program działania swojej formacji. „Jestem przekonany”, „Wiem, że…”, „Wierzę, że to się uda / że to będzie dobre dla Polski / że nam się uda / że stać nas na to” – wszystkie te sformułowania, używane przez D. Tuska w różnych sytuacjach, wystąpiły także w jego exposé.

D. Tusk chętnie podkreślał również, że pozostaje świadom zjawisk i okoliczności, które go otaczają. Innymi słowy, prezentując własny optymizm, twierdził, że nie wynika z marzycielstwa, lecz z rzetelnej oceny realiów. Kreśląc idealistyczne wizje perswadował, że to co mówi nie jest utopią, że jego koncepcje są możliwe do zrealizowania w nawet bardzo nieodległej przyszłości. Przekonując, stosował liczne zapewnienia o trzeźwości swego umysłu oraz o cechującym go jakoby braku naiwności: („Dobrze wiem, że…”, „Mam pełną świadomość…”, „Doskonale rozumiem…”, „Ja wiem…”, „Jesteśmy przekonani…”)25.

D. Tusk wykazywał również troskę, by jego słowa były traktowane poważnie, a on sam był postrzegany jako osoba wiarygodna i kompetentna. Prezentował się więc jako człowiek, który świetnie pojmuje, gdzie się znajduje i jak zachować się w danej sytuacji. Kreował się na doświadczonego i wprawionego polityka, który bardzo dobrze wie, że naiwność to w polityce „grzech śmiertelny”26.

Ekspozycję własnych kompetencji D. Tusk dość często łączył z licznymi zwrotami socjocentrycznymi, poprzez które wykazywał, że zna i szanuje zdanie i potrzeby społeczeństwa. Zwroty te często przybierały formę nie zapytań, ale założeń: „Dobrze Państwo wiecie…”, „Jak zapewne wszystkim Państwu wiadomo…”, „Chyba każdy zgodzi się dziś ze mną, że…”, „Wszyscy widzimy...”, „Powszechnie wiadomo…”27.

Odwoływania do aksjomatów, spraw dla każdego oczywistych tworzyły wrażenie identyfikacji nadawcy z jego audytorium. W ten sposób zdobywał sympatię odbiorców, wywoływał w nich chęć potwierdzania swoich sądów, które, przecież ze względu na ich ogólność i powszechność, potwierdzenia nie wymagały.

D. Tusk nie stronił także od zwrotów, w których sugerował, że bardzo dobrze wie, czego chcą wyborcy, toteż jest wyrazicielem ich potrzeb. Używał takich sformułowań jak: „Polacy nie potrzebują i nie Ibidem.

Idem (w rozmowie z J. Baczyńskim, M. Janickim, J. Paradowską), Naiwność to grzech śmiertelny, „Polityka” 2009, nr 47, s. 12-15.

27 Idem, Tekst exposé.

25

26

[120]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Donalda Tuska w latach 2005-2007

chcą władzy, która…”, „Czego tak naprawdę chcą Polacy?” „Polacy chcą…”, „a sądzę, że to przekonanie podziela przygniatająca większość Polaków”28, „Przygniatająca większość ludzi ma poczucie porażki”29, „Polacy oczekują od władzy by była normalna i skromna”30, „Polacy nie lubią tych, którzy dzielą skórę na niedźwiedziu”31. W ten sposób znowu identyfikował się z odbiorcą, przywołując sądy oczywiste, niekontrowersyjne. Niemniej wypowiedzi tego typu pozwalały insynuować, że to właśnie władze poprzednie nie były skromne i normalne, dlatego jego partia czy grupa współpracowników wypada w tym świetle jako osoby, które potrafią dobrze zdiagnozować bolączki Polaków, bo sami przecież są zwykłymi ludźmi. D. Tusk chętnie wykorzystywał ten zabieg podczas kampanii wyborczej w 2005 oraz w 2007 r. Wówczas to zarzucał swoim oponentom, że nie wiedzą, jakie są ceny produktów, które na co dzień kupuje zwykły człowiek. Kontrkandydatowi w walce o urząd prezydenta, Lechowi Kaczyńskiemu, wytykał, że nie wie jaka jest cena benzyny, bo cały czas jeździ służbowym samochodem32, Jarosławowi Kaczyńskiemu natomiast, że nie zajmuje się sprawami „zwykłych ludzi” i przez to nie zna cen jabłek33.

W wypowiedziach D. Tuska znaleźć można też liczne zapewnienia o jego determinacji i mobilizacji w dążeniu do realizacji programu politycznego Platformy Obywatelskiej. W badanym okresie D. Tusk nieraz deklarował: „jestem absolutnie zdeterminowany”34, „mówię to z całkowitą determinacją”35, itp. W jego wypowiedziach zauważyć też można określenia świadczące o bezwzględnej determinacji: „Jest grupa spółek, w których będziemy bezwzględnie egzekwować interes państwa, nawet gdybym miał za to odpowiadać przed sądem”36. Zapewnienia tego typu dopełniały obraz polityka silnego, walczącego, mającego plan działania i bez wahania wprowadzającego go w życie.

Ibidem.

Idem (w rozmowie z W. Gadomskim), Tusk: Nie chcę żadnej rewolucji, „Gazeta Wyborcza 2005, nr 219, s. 20-21.

30 Ibidem.

31 Idem (w rozmowie z K. Hejke, J. Sobalą), Przeszłość mi służy, „Gazeta Polska” 2005, nr 34, s. 8-9.

32 Idem (w rozmowie z A. Kublik, M. Olejnik), Tusk Kaczyński dwa światy, „Gazeta Wyborcza” 2005, nr 234, s. 27-29.

33 Debata Tusk-Kaczyński z 12.10.2007 r., http://www.youtube.com/watch?v=TjA2bFEONmI, 15.05.2010 r.

34 D. Tusk, Tekst exposé.

35 Ibidem.

36 Idem (w rozmowie z J. Solską, J. Baczyńskim, P. Tarnowskim), Jestem liberałem na 64 proc., Polityka 2008, nr 40, s. 12, 14-15.

28 29

nr 3, wiosna-lato 2011

[121]

Damian Grzesiński

W latach 2005-2007 D. Tusk nieraz deklarował, że czuje się odpowiedzialny za państwo. Podkreślał również, że jego celem jest egzekwowanie tzw. wysokich standardów. Mimo charakterystycznego dla liberałów postulatu ograniczenia państwa w życiu obywateli, stawiał się w pozycji tego, który docenia rolę instytucji państwowych. Twierdził także, zwłaszcza po przejęciu władzy przez koalicję PO-PSL, że nie tylko zależy mu na Polsce, ale na tym, żeby polityk odpowiedzialny był człowiekiem, który szanuje zasady demokracji, szanuje wyborców i bierze odpowiedzialność za słowa („Zdaję sobie sprawę, że odpowiedzialność za słowo wysokiego urzędnika, takiego jak ja, jest większa niż zwykłego człowieka, ale nie zmienię poglądu. Mówię stanowczo NIE wcześniejszym wyborom parlamentarnym. Uważam, że ludziom należy się szacunek. W partii politycznej jest się po to, by spełniać oczekiwania ludzi, którzy się z nią identyfikują”37, „Gdyby mnie, Pawlakowi czy Rostowskiemu przyszedł do głowy pomysł kierowania gospodarką, to powinniśmy pożegnać się z urzędem”38, „Gra nie idzie o satysfakcję […], ale o Polskę”39 ).

Wśród metafor stosowanych przez D. Tuska na pierwszy plan wysuwały się metaforyka życia, polityki, rzeczywistości jako gry, szczególnie jako piłki nożnej. Stąd w jego wypowiedziach pojawiały się liczne nawiązania do świata futbolu: „Polityka jest grą zespołową, ale – jak każda – potrzebuje liderów. Rządzenie zaś jest długim i bardzo wyczerpującym turniejem. To, że zespół ulega zmianom, niektórych trapią kontuzje, inni przestają pasować do koncepcji gry, nie jest niczym nadzwyczajnym”40, „polityka to nie rynek pracy. Tu przejście do konkurencji nie jest jak transfer z Realu do Barcelony. Nie róbmy z polityki trzeciej ligi piłki nożnej, gdzie w atmosferze wszechogarniającej korupcji można dowolnie kupować i sprzedawać zawodników kompletnie nieprzywiązanych do klubowych barw”41, „w polityce – podobnie jak w życiu rodzinnym, na boisku, w pracy, na podwórku – najważniejsze są proste, podstawowe wartości”42, „Polityka to domena emocji. Zadrażnienia są czymś absolutnie naturalnym, tak jak Idem (w rozmowie z J. Baczyńskim, J. Paradowską), Nowe…, op. cit., s. 12-14.

Idem (w rozmowie z J. Solską, J. Baczyńskim, P. Tarnowskim), Jestem liberałem…, op. cit., s. 12, 14-15.

39 Idem (w rozmowie z W. Gadomskim), Tusk: Nie chcę…, op. cit., s. 20-21.

40 Idem (w rozmowie z J. Baczyńskim, M. Janickim, J. Paradowską), Naiwność…, op. cit., s. 12-15.

41 Idem (w rozmowie z K. Nowicką, M. Dzierżanowskim), Nie jestem…, op. cit., s.2425.

42 Idem (w rozmowie z J. Żakowskim), Więcej…, op. cit., s.6-8.

37

38

[122]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Donalda Tuska w latach 2005-2007

w sporcie”43. Ukazywanie polityki jako sportu mogło świadczyć o tym, że D. Tusk traktuje ją zadaniowo, jako sferę, w której występuje się niczym zawodnik, którego jedynym celem jest wygrać mecz. Taka postawa, mogła budzić zaufanie co do zaangażowania D. Tuska, niemniej, na co zwrócił uwagę J. Bralczyk, mogły się z nią wiązać również obiekcje. Zdaniem J. Bralczyka, należy bowiem pamiętać o słowach Andrzeja Sicińskiego z posiedzenia Komitetu Obywatelskiego, który stwierdził: „Gdy spór idzie o Polskę, o jej przyszłość, niebezpieczne jest przedstawianie problemu w kategoriach gry, rozgrywek. Bardzo może to być mylące dla społeczeństwa, kiedy prezentuje się walkę pomiędzy koncepcjami, ideami jako analogię do mniej lub bardziej skutecznego kopania po kostkach”44.

Zakończenie Język wypowiedzi publicznych Donalda Tuska w latach 2005-2007 należy uznać za taki, który mieści się w modelu języka liberalnego.

W jego komunikatach nie brakowało odwołań do „rozsądku”. Słowo to po zwycięstwie wyborczym PO w 2007 r. stało się swoistym kluczem określającym rządy nowej koalicji. Ponadto D. Tusk chętnie operował przymiotnikami „rozsądny”, „racjonalny”, „rozumny” oraz przysłówkiem „rozsądnie”. Czynił to wówczas, gdy chciał ocenić charakteryzowaną osobę, rzecz, kwestię pozytywnie: „Jestem dla tych ludzi, którzy mają swój zdrowy rozum”45.

Ponadto wypowiedzi D. Tuska były poprawne politycznie, nie można ich uznać za manifestację skrajnej ideologii bądź za wyraz dążenia do narzucania własnych wizji. Charakterystyczne jest również to, że D. Tusk starał się, aby jego zdania były bardzo precyzyjne i jasne: „Nigdy nie wyznawałem zasady, że wszystko wolno. Nie utożsamiam się z liberalizmem obyczajowym, co oczywiście nie znaczy, że jestem zwolennikiem ograniczania praw mniejszości”46. W badanym okresie D. Tusk ostrożnie dobierał słowa, starając się mówić tonem koncyliacyjnym, zachęcającym do debaty i wymiany poglądów, także w obrębie jego formacji politycznej („A ja jestem autentycznie dumny, że przewodniczę formacji politycznej, w której mój autorytet nie jest podwa-

Idem (w rozmowie z K. Hejke, J. Sobalą), Przeszłość…, op. cit., s.8-9.

J. Bralczyk, O języku…, op. cit., s. 265.

45 D. Tusk (w rozmowie z P. Najsztubem), Nie przejdę do historii, „Przekrój” 2010, nr 1, s. 20-24.

46 Idem (w rozmowie z W. Gadomskim), Tusk: Nie chcę…, op. cit., s. 20-21.

43

44

nr 3, wiosna-lato 2011

[123]

Damian Grzesiński

żany, a równocześnie jest cała duża grupa ludzi, którzy mają cywilną odwagę formułować poglądy zupełnie inne”47.

W modelu języka liberalnego mieścił się również optymizm, jaki wynikał z wielu wypowiedzi D. Tuska. Ponadto o jego liberalizmie językowym świadczyły: brak częstych odnośników do przeszłości; akcentowanie własnej otwartości na zmiany; deklaracje odpowiedzialności za państwo sprawne acz niezbyt rozbudowane; zgoda na liderowanie grupie – objęcie przywództwa społecznego; manifestacje przywiązania do wartości liberalnych z wolnością, zwłaszcza ekonomiczną i społeczeństwem obywatelskim na czele; odwołania do osądu społecznego.

W wypowiedziach D. Tuska z lat 2005-2007 nie odnotowano jedynie skłonności do terminologizacji. Ponadto zauważono kilka cech, które czynią jego idiolekt niepowtarzalnym i dość charakterystycznym. Zdania, jakie wypowiadał D. Tusk, były dosyć długie, niekiedy przerywane w połowie, z licznymi i nierzadko długimi wtrąceniami.

Natomiast słowa, których używał, były w większości proste i zrozumiałe dla przeciętnego człowieka. W swoich wypowiedziach D. Tusk nie rezygnował z precyzji, zdobiąc je niekiedy rozbudowaną metaforyką futbolową.

Język Donalda Tuska w ciągu pięciu lat, od 2005 do 2007 r., nie uległ znaczącym zmianom. Zmienne okazały się jedynie drobne elementy językowe, wahnięciom ulegały też moc oraz częstotliwość pojawiania się określonych wyrażeń, formuł czy haseł.

Summary There is a special model of liberal language in political science which has certain features: a tendency to use special lingual terms, tolerance, political correctness, faith in its beliefs, sense of responsibility for the country and an exposure of liberal values such as freedom and latitude, etc. The other thing is that Donald Tusk has also certain lingual features which partly fit to the liberal language model and remain a constant feature of Tusk’s language. The main features of his language are: exposure of freedom as a value constantly in danger, extraordinary underlining the role of intellect, search for confirmation of what he says to the audience, sense of responsibility for the country, comparing politics to the world of football.

47

Idem (w rozmowie z P. Najsztubem), Nie przejdę…, op. cit., s. 20-24.

[124]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Donalda Tuska w latach 2005-2007

Nota o autorze Damian Grzesiński [d.grzesinski@mailplus.pl] – student I roku studiów II stopnia na kierunku politologia na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM. Interesuje się retoryką i erystyką, dyskursem w mediach, a także dziennikarstwem i produkcją telewizyjną.

nr 3, wiosna-lato 2011

[125]

Język wypow

Agnieszka Jakubowska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Język wypowiedzi publicznych Jarosława Kaczyńskiego w latach 2007-2010

Wprowadzenie arosław Kaczyński od wielu lat jest ważnym, a od sporego czasu również wiodącym aktorem na polskiej scenie politycznej.

W 1976 r. rozpoczął współpracę z Komitetem Obrony Robotników.

Od 1979 r. należał do redakcji niezależnego miesięcznika „Głos”.

W 1980 r. został członkiem „Solidarności”, kierował w jej ramach sekcją prawną. W stanie wojennym zajmował się dystrybucją wydawnictw podziemnych. W 1982 r. nawiązał współpracę z Komitetem Helsińskim, natomiast rok później z niejawnymi władzami NSZZ „S”. W trakcie strajków w 1988 r. doradzał pracownikom ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina. Brał udział w obradach Okrągłego Stołu, w lipcu i sierpniu 1989 r. reprezentował NSZZ „S” w zespole negocjacyjnym pracującym nad powołaniem koalicyjnego rządu. W latach 1990–1991 był ministrem stanu, Szefem Kancelarii Prezydenta Lecha Wałęsy. W roku 1990 powołał Porozumienie Centrum, której to partii prezesem był do 1998 r. W 2001 r. znalazł się wśród pomysłodawców i założycieli nowej formacji politycznej: Prawa i Sprawiedliwości. W 2003 r. po raz pierwszy został wybrany na Prezesa PiS. We wrześniu 2005 r. Prawo i Sprawiedliwość pod jego przewodnictwem wygrało wybory parlamentarne. 10 lipca 2006 r. został desygnowany na stanowisko Prezesa Rady Ministrów przez Prezydenta RP, Lecha Kaczyńskiego1. Rządem kierował do 16 listopada 2007 r. Był senatorem I kadencji, posłem I, III, IV i V kadencji2. W 2005 r. został „Człowiekiem Roku” w rankingu tygodnika „Wprost”3.

J

1 10 lipca 2006 r. Prezes Rady Ministrów, Kazimierz Marcinkiewicz podał się do dymisji. Tego samego dnia Prezydent RP Lech Kaczyński desygnował na premiera Jarosława Kaczyńskiego, który wraz ze swoim gabinetem został zaprzysiężony 14 lipca 2006 r. Nowy premier otrzymał wotum zaufania od Sejmu 19 lipca 2006 r.

2 Sejm RP, notka biograficzna Jarosława Kaczyńskiego, http://sejm.gov.pl/poslowie/posel6/137.htm, 10.04.2011 r., Jarosław Kaczyński, notka biograficzna Jarosława Kaczyńskiego, http://www.jaroslawkaczyn ski.com.pl/, 10.04.2011 r.

3 A. Blinkiewicz, Rok Jarosława – Człowiek Roku 2005, „Wprost”, http://www.

nr 3, wiosna-lato 2011

[127]

Agnieszka Jakubowska

Życiorys polityczny J. Kaczyńskiego jest naprzemiennym pasmem działalności opozycyjnej i sprawowania władzy. Czasowo działalność opozycyjna znacząco przeważa jednak nad rządzeniem, choć oczywiście inną jest opozycyjność w okresie PRL-u, inną natomiast w III RP. Pierwsza była opozycyjnością dysydenta, sprzeciwiającego się ustrojowi monopartyjnemu, walczącego w obronie wolności i demokracji.

Druga to opozycyjność parlamentarzysty w ustroju demokratycznym, a obecnie lidera największej partii opozycyjnej, która występuje przeciwko polityce i działalności rządu, przedstawia alternatywne rozwiązania polityczne i ekonomiczne oraz dąży do przejęcia lub zmiany władzy w państwie4.

Artykuł dotyczy charakterystyki publicznych wypowiedzi J. Kaczyńskiego jako opozycjonisty „dwukrotnego” i antyustrojowego wobec PRL i III RP. Materiał badawczy zaczerpnięto z lat 2007-2010, a dokładniej z okresu od 16 listopada 2007 r. (zaprzysiężenie rządu PO-PSL) do 10 kwietnia 2010 r. (katastrofa prezydenckiego samolotu TU-154 w Smoleńsku). Założono, że tragedia w Rosji zmieniła klimat polityczny w Polsce, a język i stosunki polityczne uległy redefinicji.

Z tego względu uznano, że próba włączenia do badania wypowiedzi wygłaszanych przez J. Kaczyńskiego po katastrofie mogłaby okazać się nie tylko trudna, lecz również metodologicznie wadliwa.

Celem badania jest odpowiedź na pytanie, jakie były cechy charakterystyczne języka wypowiedzi publicznych J. Kaczyńskiego w latach 2007-2010, a także do jakiego stopnia język ten był językiem opozycjonisty aprobującego system polityczny. Innymi słowy, artykuł ma odpowiedzieć, czy w badanym okresie w wypowiedziach J. Kaczyńskiego przeważały cechy języka opozycji systemowej, czy raczej cechy języka opozycji antysystemowej.

Język polityki Przystępując do analizy, należy wyjaśnić pojęcia: „język”, „język polityki” oraz „język opozycji”, a także „język opozycji systemowej” i „język wprost.pl/ar/85838/Rok-Jaroslawa-Czlowiek-Roku-2005/, 10.04.2011 r.

4 Oczywiście, należy przyjąć, że J. Kaczyński jest świadom tej różnicy, co poświadczają liczne jego wypowiedzi. Jego zdaniem, nie da się oddzielić recenzowania rządu od prób forsowania własnych inicjatyw: „Recenzowanie jest oczywistą funkcją opozycji.

Ale trzeba też przedstawiać propozycje własne. Oczywiście wtedy, kiedy jest cień szansy na ich realizację. Tam gdzie jej nie ma, można je promować w mediach. Jednak zbyt wielka liczba inicjatyw ustawodawczych Sejmowi nie służy” (5.02.2002 r.), A. Sarzyńska, Rozmowa z Jarosławem Kaczyńskim, http://www.pis.org.pl/article.php?id=2182, 29.06.2010 r.

[128]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Jarosława Kaczyńskiego w latach 2007-2010

opozycji antysystemowej”. Ludzie porozumiewają się ze sobą i między sobą dzięki wyartykułowanym przez siebie myślom. Owe przemyślenia trafiają do odbiorców pod postacią znaków mówionych i pisanych.

System tych znaków, obejmujący także reguły ich tworzenia i łączenia, użytkowany przez określoną grupę ludzi, nazywa się „językiem”5. Należy zatem pamiętać, że „język” ma charakter społeczny – jak zauważył Emile Benveniste, „rodzi się w tym samym procesie, co społeczeństwo”6. „Język polityki” jest równie różnorodny, jak liczne są sprawy, których dotyczy polityka. Konsekwencją tego jest trudność wydzielenia przedmiotowej domeny tego języka, tj. zakresu charakterystycznych tematów, przy omawianiu których nadawcy posługują się „językiem polityki”. W związku z tym łatwiej zakreślić jego granice przy pomocy definicji podmiotowej, opierającej się na prostym założeniu, że jest to język, którym posługują się ludzie mówiący lub piszący o polityce, a więc politycy, ludzie z nimi związani, czyli doradcy, rzecznicy prasowi, specjaliści z zakresu socjotechniki, propagandy, reklamy itp., ale także np. politolodzy, dziennikarze ­­- często wyspecjalizowani w pisaniu o polityce7.

Stanowisko takie godzi się z koncepcją Stanisława Dubisza, który założył, że „język polityki” lokuje się pomiędzy polszczyzną ogólną, a jej stylami funkcjonalnymi. Stwierdził również, że znaczenie terminu ma dwa aspekty. Po pierwsze, przez „język polityki” winno się rozumieć słownictwo i frazeologię, które odnoszą się do działalności politycznej; jest on wtedy jednym z wariantów przedmiotowych polszczyzny. Po drugie, można określać tym terminem wypowiedzi ludzi związanych z życiem politycznym, które tworzą łącznie wewnętrznie zróżnicowany i oparty na różnych odmianach polszczyzny dyskurs polityczny8.

Zdaniem Zbigniewa Bloka, dodatkowym utrudnieniem w definiowaniu „języka polityki” jest występowanie dużych różnic językowych, które zależą od takich czynników jak: pochodzenie, zamieszkanie, zajmowana pozycja w strukturze społecznej, poziom kultury osobistej, Z. Blok, Teoria polityki, Poznań 1999, s. 25.

E. Benveniste, Struktura języka i struktura społeczeństwa, [w:] Język i społeczeństwo, red. M. Głowiński, Warszawa 1980, s. 32.

7 B. Walczak, Co to jest język polityki, [w:] Język i kultura t. XI: Język polityki i współczesna kultura polityczna, red. J. Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław 1994, s. 1520.

8 P. Worobiec, Leksykalny kod polityczny-językowy: Obraz wroga, [w]: Język – komunikacja, red. K. Kleszcza, M. Krzempek, Opole 2008, s. 22-23.

5

6

nr 3, wiosna-lato 2011

[129]

Agnieszka Jakubowska

etc.9 Jednak jak stwierdził Jerzy Bralczyk, istnieje przeświadczenie, że „język polityki” jest osobną odmianą „języka”, a także, że politycy mówią inaczej, zwłaszcza gdy mówią publicznie. Nie ma zatem dziś jednego „języka polityki”, są różne jego odmiany. Dlatego też każdy polityk może mówić i mówi na swój sposób, nie obawiając się co do zasady, że za dowolność językową spotka go sankcja prawna, moralna czy obyczajowa10. Jest to znacząca różnica między współczesnością a czasami, kiedy mieliśmy do czynienia z jednorodną perswazją – propagandą polityczną. Wtedy to ludzie wypowiadający się oficjalnie dostosowywali swe wypowiedzi do wzorców i szablonów mówienia politycznego i ideologicznego, określanych mianem „nowomowy”11.

Należy zgodzić się z tezą J. Bralczyka, że każdy polityk mówi w sposób jedyny i indywidualny. Jednak, jak słusznie zauważył ten autor, mimo indywidualizacji „języka polityki”, można usiłować uchwycić katalog pewnych charakterystycznych znamion, jakie cechują wypowiedzi polityczne. Znamionami tymi są: duże nasycenie nazwami generalnymi i abstrakcyjnymi, normatywny charakter terminów, narzucanie ocen, ich ogłaszanie i uzasadnianie, narzucanie wymagań, roszczeń, formułowanie nakazów, zakazów, rygoryzm a nawet represywność, silny ładunek emocji, wysoki poziom stronniczości i tendencyjności, równocześnie wieloznaczności, obciążonej zręcznością pragmatyczną i hipokryzją12. Ponadto, zdaniem Mirosława Karwata, „język polityki cechuje się swoistym natręctwem”. Wyraża się ono w sporym natężeZ. Blok, Teoria…, op. cit., s. 33.

J. Bralczyk, Perswazja w tekstach politycznych. Wprowadzenie do dyskusji, [w]: Język perswazji publicznej, red. K. Mosiołek-Kłosińska, T. Zgółka, Poznań 2003, s. 105.

11 Należy mieć świadomość, że termin ten nie spełnia wymogów, jakie zwykle nakłada się na terminy stricte naukowe. Określenie to pochodzi z ang. newspeak i pierwotnie oznaczało język opisany w totalitarnym państwie z powieści Rok 1984 Georga Orwella.

Nowomowa była stosowana w PRL-u. Wypowiedzi władzy cechowała wówczas magiczność, rytualność, schematyczność, i „szablonizacja”. W konsekwencji komunikacja władzy z obywatelem miała charakter pozorny. Była fikcją tworzoną podczas wystąpień na plenach i zebraniach, wyrażającą się w hasłach. Badając „komunistyczną nowomowę” „zwracano uwagę na wartościujący charakter niby-opisowych sądów, na deklaracyjną i kontrolną funkcję tekstów, na ich specyficznie sformalizowaną dyrektywność, także na przewagi ideologii nad sensem, nad wiernością ustabilizowanemu leksykonowi, nad regułami frazeologii i składni”. J. Bralczyk, Język polityki i polityków, [w]: O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny, red. J. Miodek, Wrocław 1996, s. 122. Por. M. Głowiński, Nowomowa i ciągi dalsze. Szkice dawne i nowe, Kraków 2009; W. Pisarek, O mediacji i języku, Kraków 2007, s. 356-368; A. Bihr, Nowomowa neoliberalna, Warszawa 2008, s. 14-18.

12 M. Karwat, Perswazja w tekstach politycznych-spojrzenie politologa, [w]: Język perswazji publicznej, red. K. Mosiołek-Kłosińska, T. Zgółka, Poznań 2003, s. 112.

9

10

[130]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Jarosława Kaczyńskiego w latach 2007-2010

niu nacisku, monotonnej wytrwałości oddziaływań, w których politycy pokazują jak bardzo zależy im, by inni (wyborcy, zwolennicy) ulegli ich namowom, pokusom, przestrogom. M. Karwat zwrócił również uwagę na to, że oceny, roszczenia i nakazy/zakazy często przewyższają obraz zjawisk, a ich stopień jest tak wysoki, że można pokusić się o stwierdzenie, że dla aktorów sceny politycznej najmniej ważny jest przekaz informacji. Informacje są przekazywane, ale zawsze odpowiednio zabarwione i zawoalowane: intencjami, emocjami, komentarzami, które politycy starają się narzucić innym. Dodatkowo przemycane są oceny, nastawienia, oferty, apele czy groźby, a fakty są selekcjonowane i preparowane13. Wszystkie zabiegi: ogólniki, banały, frazesy, mają służyć temu, by nie urazić odbiorcy, nie powiedzieć za dużo, poszerzyć zasięg oddziaływań i jednocześnie uniknąć zobowiązań i odpowiedzialności. W rezultacie, jak zauważył M. Karwat, obecny „język polityki” jest wieloznaczny i wielofunkcyjny14.

Założono, że nie ma jednej, całościowej definicji „języka opozycji”, dlatego, na potrzeby artykułu przyjęto, że jest on wersją języka, wyrosłą z języka sprzeciwu (wobec władzy, rządu, systemu politycznego, społecznego, gospodarczego, etc.), posługującą się głównie emocjonalnymi środkami wyrazu15. Można stwierdzić, że w PRL-u, „język opozycji” był jednocześnie „językiem opozycji antysystemowej”, gdyż był przykładem oporu społecznego wobec zideologizowanej polszczyzny oficjalnej. Cechował go wysoki stopień emocjonalności, nazywał rzeczywistość wprost, demaskował zakłamanie i nieudolność rządzących (antytotalitarny). Wyrósł z języka mówionego, stosowanego jako jedyny sposób walki z ustrojem socjalistycznym. Był wyrazem autoekspresji, zrodzonej pod wpływem gniewu wywołanego przemocą stosowaną przez wroga (rząd, aparat partyjny, podległe im instytucje). Ponadto spełniał on funkcję integracyjną, przedstawiając dychotomiczny obraz świata za pomocą opozycji zaimków („my” i „oni”). Przedstawiał także jedność celów i potrzebę wspólnoty poprzez używanie takich czasowników, jak: „musimy”, „mamy”, „powinniśmy”16. „Język opozycji systemowej” jest legalnym językiem opozycji, któIbidem, s. 113-114.

Trafne jest porównanie M. Karwata: wypowiedzi polityczne „skonstruowane są podobnie jak karabin wielostrzałowy: jednym naciśnięciem spustu strzelamy do kilku obiektów naraz i osiągamy kilka efektów”.

15 I. Kamińska-Szmaj, Słowa na wolności. Język polityki po 1989 roku, wypowiedzi, dowcip polityczny, słownik inwektyw, Wrocław 2001, s. 9.

16 Ibidem, s. 28-29.

13

14

nr 3, wiosna-lato 2011

[131]

Agnieszka Jakubowska

ry nie kwestionuje obecnego systemu, a jedynie sprzeciwia się działaniom rządu i innych podmiotów życia politycznego; nie kontestuje ich legalności. Służy m.in. ukazaniu: wad (systemu, rządzenia, postępowania), istniejących problemów (politycznych, gospodarczych, społecznych, etc.), zwróceniu uwagi na negatywne, niepokojące zjawiska.

Można dopuścić się stwierdzenia, że w Polsce, po 1989 r. „język opozycji antysystemowej” został zastąpiony przez „język opozycji systemowej”, którego cechami charakterystycznymi, są: lekkość, swoboda, prostota (język potoczny, codzienny), pochodzący z różnych odmian środowiskowych17.

Język Jarosława Kaczyńskiego w latach 2007-2010 Językiem można operować zarówno ofensywnie, jak i defensywnie.

Im większy zasób słów, środków stylistycznych i retorycznych, jakimi dysponuje użytkownik języka, tym większe spektrum działania, silniejszy atak czy opór i bardziej skuteczna walka językowa. J. Kaczyński w latach 2007-2010, wykorzystując swoje doświadczenie polityczne, posługiwał się językiem z wielką precyzją. Niekiedy subtelnie, innym razem z impetem wykorzystywał narzędzia językowe, by osiągać cele polityczne, stosując przy tym świadomie lub intuicyjnie różnorakie środki i techniki.

Jedną z głównych cech „języka polityki”, tym bardziej „języka opozycyjnego” jest używanie haseł populistycznych w celu zjednania sobie społeczeństwa i uzyskania jego poparcia. Wypowiedzi takie odznaczają się znacznym stopniem zdecydowania, stanowczości, operuje się w nich pojęciami nieostrymi, identyfikowanymi życzeniowo18.

J. Kaczyński regularnie posługując się takimi hasłami, prezentował się jako obrońca i strażnik praw obywateli, które to prawa ogranicza jakoby, zawłaszcza i likwiduje „zły” rząd. Polityk chętnie używał takich słów jak: „demokracja”, „wolność”, „sprawiedliwość”, „równość”, „standardy”, „solidaryzm”, „społeczeństwo obywatelskie”19. Pojęcia te funkcjonowały w jego wypowiedziach jako „słowa – klucze”. OkreIbidem, s. 59.

J. Bralczyk, O języku…, op. cit., s. 89.

19 Np. „W wyjątkowo ostry sposób naruszała zasadę społecznej sprawiedliwości i przyzwoitości społecznej” (15.12.2008 r.), Prezes PiS: ustawa o „pomostówkach” to bubel prawny i społeczny, http://www.pis.org. pl/article.php?id=14022, 11.05.2010 r.; „To nie jest żaden kompromis, tu nie chodzi o wolę tej czy innej partii, chodzi o standardy” (6.01.2010 r.), Szef PiS: nie pomożemy w upadku hazardowej komisji śledczej, http://www.pis.org.pl/article.php?id=16556, 11.05.2010 r.

17

18

[132]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Jarosława Kaczyńskiego w latach 2007-2010

ślały skrótowo program polityczny PiS i cele tego programu. Służyły „autoidentyfikacji podmiotów politycznych”, pełniąc rolę niejako „znaków rozpoznawczych”, „a także działaniom deklaracyjnym przez autonomizację oraz zabieg świadomego i nawet manifestacyjnie nowego nazywania rzeczy”.

J. Kaczyński bardzo umiejętnie posługiwał się toposami retorycznymi20, przedstawiając i negując obecny ustrój jako swoistą kontynuację PRL-u. Podkreślał swą opozycyjność wobec aktualnych elit rządzących, przypominał o idei, zgodnie z którą III RP winna zostać zastąpiona przez IV RP (np. „To jest IV Rzeczpospolita – to Polska sukcesu”)21. Przeciwstawiając dwie Rzeczypospolite, wykorzystywał symbolikę numeracyjną, w której „IV” oznaczała nową, lepszą jakość.

Odwoływał się również do metaforyki „końca czegoś”, a także „początku”, „rozpoczęcia”, „odbudowy”, „ocalenia”, „porządku”, „oczyszczenia”. Korzystając z nich, usiłował wprowadzać pozytywny nastrój i stwarzać poczucie bezpieczeństwa, jak również przekonywać, że gotów jest do odpowiednich działań, mających na celu poprawę obecnej sytuacji. Deklaracje tego typu stawały się niemal obietnicą wprowadzenia wciąż oczekiwanego jakoby przez odbiorców (społeczeństwo) porządku wolnego od układu czy zmowy elit.

W latach 2007-2010 J. Kaczyński, podobnie jak w czasach rządów SLD, sugerował wielokrotnie, że ugrupowania konkurujące z PiS, w tym tworzące koalicję rządzącą są duchowymi spadkobiercami PRL-u22. W jego opinii, „Polska Anno Domini 2008 to zmutowane głęboko państwo komunistyczne z aparatem, który nigdy nie został zlikwidowany”23. Stwierdził też: „Ale już w czasie kampanii wyborczej 2005 20 Retorykę pojmuje się jako sztukę mówienia: umiejętnego, dobrego i rzetelnego, a przede wszystkim skutecznego, w celu przekonywania słuchaczy, czyli przekazywania treści perswazyjnych (krasomówstwo).

21 Wypowiedź z 31.01.2008 r., II Kongres Prawa i Sprawiedliwości w Krakowie, http://www.pis.org. pl/article. php?id=14332, 11.05.2010 r.

22 W czasie rządów SLD, J. Kaczyński często formułował sądy takie, jak: „Mamy dzisiaj wielką siłę formacji lewicowej i to formacji z najgorszej tradycji – tradycji pezetpeerowskiej, tradycji uzależnienia od obcego mocarstwa” (26.08.2001 r.), Jarosław Kaczyński: prawica formacją przyszłości, http://www.pis.org.pl/ article.php?id=1225, 11.05.2010 r.; „Ponieważ my uważamy, że odsunięcie SLD od władzy jest naszym zadaniem, można powiedzieć, patriotycznym” (14.10.2002 r.), Jarosław Kaczyński: Polska wymaga oczyszczenia i skończenia z układami, http://www.pis.org.pl/article. php?id=1574, data odczytu: 10.05.2010 r.; „SLD prowadzi politykę renomenklaturyzacji Polski” (6.11.2002 r.), Jarosław Kaczyński: SLD prowadzi politykę renomenklaturyzacji Polski, http://www.pis.org.pl/article.php?id=1474, 17.10.2010 r.

23 Wypowiedź z 6.05.2008 r., Jarosław Kaczyński w Radomiu o naprawie Polski,

nr 3, wiosna-lato 2011

[133]

Agnieszka Jakubowska

roku było widać, że (PO – przyp. A. J.) rezygnuje z tego kamuflażu, bo jak się okazało, był to tylko kamuflaż, i po prostu staje się nową partią chroniącą establishment stworzony przez III Rzeczypospolitą. Przedtem taką partią, główną taką partią było SLD, a SLD upadło i w to miejsce weszła Platforma Obywatelska”24. Oceniając politycznych konkurentów, prezes Prawa i Sprawiedliwości nie stronił od słów ostrych, niekiedy obraźliwych, a nawet wulgarnych. Ton jego ocen był zdecydowany, często oskarżycielski, nierzadko nasycony nieufnością i podejrzliwością25. Używał stanowczych stwierdzeń, które wypowiadał silnie emocjonalnie, szczególnie przy okazji dyskutowania projektów ustaw czy uchwał, w debatach nad nimi bądź nad stwierdzonymi czy domniemanymi aferami. Dodatkowo stosował mocne rzeczowniki, łączył je z przysłówkami i stopniował, by pokazać błędy rządu (np. „Skandal i to jest arcyskandal”)26. W jego wypowiedziach pojawiały się też typowe określenia pejoratywne, np. „To samo dotyczy ubowców”(8.05.2008 r.)27. Nie stronił od wypowiadania sądów kategorycznych, niepodlegających jakoby dyskusji (np. „Jak boi się, to jest http://www.pis.org. pl/article.php?id=12464, 11.05.2010 r.

24 Wypowiedź z 4.09.2008 r., Rozmowa M. Mądrzejewskiego z Jarosławem Kaczyńskim w „Sygnałach Dnia”, http://www.pis.org.pl/article.php?id=13250, 11.05.2010 r.

25 J. Kaczyński o działaniach podmiotów politycznych, innych niż jego partia, nieraz wypowiadał się jako o przejawach spisku (spiskowe widzenie świata). Sam stawiał się w pozycji tego, który ten spisek miał wykryć, ujawnić, ochronić przed nim społeczeństwo. M. Głowiński, Nowomowa i ciągi dalsze. Szkice dawne i nowe, Kraków 2009, s. 211-223.

26 Wypowiedź z 19.09.2008 r., Rozmowa J. Karnowskiego z Jarosławem Kaczyńskim w „Sygnałach Dnia”, http://www.pis.org.pl/article.php?id=13354, 11.05.2010 r.

27 Rozmowa J. Karnowskiego z Jarosławem Kaczyńskim w „Sygnałach Dnia”, http://www.pis.org.pl/ article.php?id=12489, 11.05.2010 r. Formant -owiec, -ista, -ak, -izm, -izna, ma konotację negatywną, uproszczoną, jednoznacznie się kojarzącą, nawiązującą do niechlubnej przeszłości, ma na celu zdyskredytowanie osób czy rzeczywistości politycznej. Za ich pomocą tworzone są neologizmy czy przymiotniki, używane jako obraźliwe epitety; np. „Jest to niezmiernie destruktywne dla Polski, pokazując prawdziwy charakter PO (…), która prowadzi kraj ku putinadzie” (7.02.2008 r.), Wywiad P. Jakuckiego z Jarosławem Kaczyńskim na łamach „Naszej Polski”, http://www.pis. org.pl/article.php?id=11543, 11.05.2010 r.; „Panie redaktorze, ja tuskologią się nie będę zajmował, nie będę komentował cech charakteru premiera (…)” (5.07.2008 r.), Rozmowa M. Mądrzejewskiego z Jarosławem Kaczyńskim w „Sygnałach Dnia”, http://www. pis.org.pl/article.php?id=12962, 11.05.2010 r.; „Jeszcze Grzegorz Schetyna, działacz NSZ, z ładną przeszłością(...) niech już pozostanie, ale otoczenie, wszyscy ludzie z AWS-u, z tomaszewszczyzny(…)” (23.11.2007 r.), Jarosław Kaczyński: chcemy być życzliwi, ale opozycja musi być krytyczna, http://www.pis.org.pl/article.php?id=10922, 11.05.2010 r.

[134]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Jarosława Kaczyńskiego w latach 2007-2010

winny”)28. Często stosował wyrażanie sugerujące, tak, jakby jego sposób widzenia świata był wyjątkowo trafny, a nawet jedynie słuszny.

Częstym zabiegiem stosowanym przez J. Kaczyńskiego w latach 2007-2010 była rematyzacja29, czyli językowe uwypuklanie treści, na których przekazaniu najbardziej zależy nadawcy. Najczęściej efekt uwypuklenia uzyskuje się poprzez uporczywe powracanie do sądów najistotniejszych (ang. thematic persistence)30. W wypowiedziach J. Kaczyńskiego odnaleziono wiele rematów, należały do nich: „układ”, „establishment”, „propaganda”, „oligarchia”, „elita”, „grupa”, „spisek”, „socjotechnika”, „PRL”, „postkomuna”, „postkomuniści”, „lobby”, „front”, „klientyzm (klientelizm)”, „środowisko”. Lider PiS często stosował powtórzenia, szczególnie z użyciem przytoczonych rematów, co ułatwiało odbiór jego oświadczeń (zdania proste, mnogość czasowników, rzeczowników). Dzięki powtórzeniom wypowiedzi wypadały bardziej dynamicznie, ciekawiej31.

Jarosław Kaczyński jako socjotechnik?

Analiza wypowiedzi J. Kaczyńskiego z lat 2007-2010 prowadzi do wniosku, że potwierdzają one prawdziwość prawa Zipfa, że „wyraz użyty raz, zwłaszcza znaczący, nacechowany, ma (…) dużą szansę pojawienia się w tym samym tekście, najczęściej w bliskim sąsiedztwie”32. Co więcej zdarzało się tak, że dane słowo pojawiało się w języku J. Kaczyńskiego i było przez niego używane przez jakiś czas, szczególnie, gdy dotyczyło ważnej sytuacji, zdarzenia, ustawy. Np. słowo „landyzacja” (neologizm 28 Wypowiedź z 5.10.2009 r., Jarosław Kaczyński: usunięcie Kamińskiego jak przyznanie się do winy, http://www.pis.org.pl/article.php?id=15939, 11. 05. 2010 r.

29 Remat – to coś nowego, dodanego, co ma zmienić opinie odbiorcy, ma zwrócić jego uwagę lub zostać najlepiej zapamiętane.

30 J. Bralczyk, O języku…, op. cit., s. 59.

31 Niemniej należy pamiętać, że przesadnie częste powtarzanie danych słów czy fraz może wbrew intencji nadawcy prowadzić do zanikania sensu wypowiedzi; słuchacz gubi się w odbiorze, mowa staje się tautologiczna. Determinacja w używaniu kilku podstawowych pojęć, przesada w tej praktyce może wzbudzać w odbiorcy przeświadczenie, że nadawca cierpi na manię, że nie posiada bogatego zasobu słownictwa czy wreszcie, że brakuje mu smaku językowego. Powtarzanie sądów jak mantry może niepokoić, stwarza bowiem wrażenie jakby stosujący ten zabieg nigdy nie zmieniał zdania; np. „Panie redaktorze, to jest tak, że są takie decyzje, które można traktować jako błąd, bo można było podjąć decyzję inną, i są takie decyzje, które mogły być niefortunne, ale których trudno traktować jako błąd, bo trudno było podjąć inną decyzję. I to właśnie była taka decyzja” (29.05.2008 r.); Rozmowa J. Karnowskiego z Jarosławem Kaczyńskim w „Sygnałach Dnia”, http://www.pis.org. pl/article.php?id=12641, 11.05.2010 r.

32 J. Bralczyk, O języku polskiej polityki lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, Warszawa 2003, s. 263.

nr 3, wiosna-lato 2011

[135]

Agnieszka Jakubowska

J. Kaczyńskiego) pojawiło się we wrześniu 2009 r., gdy PO chciała zmienić ustawę dotyczącą samorządów. W tym czasie lider opozycji używa też słowa „land”33. J. Kaczyński twierdził zatem, że „Największym zagrożeniem jest landyzacja Polski, czyli przekazanie większych kompetencji samorządom, zredukowanie kompetencji wojewody, oddzielenie funkcji prokuratora generalnego i ministra sprawiedliwości.

Z jaką racjonalnością mamy tutaj do czynienia? To jest racjonalność władzy establishmentu. Ta grupa została straszliwie przestraszona naszymi rządami. Obecna władza wykonuje zobowiązania wobec tej grupy. Ci którzy zamordowali Olewnika, w takiej strukturze mogliby się czuć bezpiecznie” (26.05.08)34.

W powyższym przykładzie można odnaleźć wszystkie omówione dotychczas cechy języka, jakim J. Kaczyński posługiwał się w latach 2007-2010. W wypowiedzi tej zastosowano zatem takie techniki jak populizm, a także odwołanie do strachu, czyli przestrzeganie przed czymś bardzo złym i niebezpiecznym, czymś co próbował wprowadzić rząd. Lider PiS podkreślił nieracjonalność PO i zarazem wykazywał dlaczego i w czyim interesie rządzący podjęli krytykowane działania.

W wypowiedzi użyto również ramatyzacji: „establishment”, „grupa”, a ponadto aluzję: „Ci którzy zamordowali Olewnika”.

Kumulacja zabiegów retorycznych i stylistycznych w wypowiedziach J. Kaczyńskiego nie jest zjawiskiem rzadkim i przypadkowym.

Odpowiada ona charakterowi tego polityka, jego konfrontacyjnemu czy bezkompromisowemu sposobowi bycia. Słowa, a w szczególności rematy, J. Kaczyński umieszczał w swoistych kontekstach, łącząc je regularnie z określonymi emocjami, dzięki czemu nadawał im odmienną od utartej, często negatywną konotację. W rezultacie rematy

33 „Wtedy rząd Tuska dokonał bifinlandyzacji Polski, wobec Niemiec i wobec Rosji” (11.09.2009 r.), Rozmowa M. Graczyka z Jarosławem Kaczyńskim w „Dzienniku”, http://www.pis.org.pl/article.php?id=15787, 2.11.2010 r., „To była ta landyzacja Polski, ta strefa szczególnej współpracy z Niemcami na Zachodzie, z Rosjanami na Wschodzie.

Tam były dyskretnie przedstawiane, ale bardzo zdecydowanie, także mnie to przedstawiano, dokładnie ówczesny premier Bielecki mnie to przedstawiał – plany likwidacji Wojska Polskiego, czyli Polska, która jest bez armii. No, proszę zwrócić uwagę – Polska zlandyzowana, tutaj strefa współpracy z Niemcami, tutaj z Rosją, Polska nie ma armii.

Czyli krótko mówiąc co? Kondominium niemiecko–rosyjskie, strefa zamieszkiwania Polaków, a nie żadne państwo” (16.09.2009 r.); Rozmowa H. Szrubarza z Jarosławem Kaczyńskim w „Sygnałach Dnia”, http://www.pis.org.pl/article.php?id=15817, 11.05.2010 r.

34 Jarosław Kaczyński: „Landyzacja” Polski tylnymi drzwiami, „Gazeta Wyborcza Bydgoszcz”, http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34309,5246882.html, 17.10.2010 r.

[136]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Jarosława Kaczyńskiego w latach 2007-2010

mogły działać jak etykietki (labeling)35 i „słowa – klucze”, które miały stygmatyzować, wywoływać w odbiorcy niechęć do „obiektu” wypowiedzi36.

Należy dodać, że w badanym okresie J. Kaczyński jednorazowo zadeklarował, że zarówno on, jak i posłowie PiS zmienią swój język.

Deklaracja padła na II Kongresie Prawa i Sprawiedliwości37, w związku z nią prezes PiS stwierdził nawet: „Polityka pokoju, którą ogłosiłem na kongresie, wynika z mojej osobowości” (1.02.2009 r.)38. Niemniej słowa te nie potwierdziły się i nie miały kontynuacji. J. Kaczyński po ponad roku skonstatował: „Sytuacja się zmienia, ludzie się zmieniają, partia się zmienia więc i ja będę pewnie troszkę inny, ale jednak ten sam. Bo ludzie się zmieniają, ale jednak pozostają tacy sami. Czym człowiek ma więcej lat, tym trudniej jest mu się zmieniać, a ja już trochę mam” (7.03.2010 r.)39.

Wnioski Zdaniem J. Bralczyka, istnieją trzy wzorce komunikacji politycznej, które odzwierciedlają wybory ideologiczno-polityczne: konserwa-

35 Zob.: M. Głowiński, Pisomowa czyli o wolnoamerykance językowej, „Polityka.

Niezbędnik inteligenta” 2006, nr 50, s. 14-18. Autor poruszył w tym tekście kwestię języka PiS, pisał m.in. o jednowartościowości tego języka, jego magii, charakterze oskarżycielskim, pasji demaskatorskiej, jak również o języku lustracji czy języku walki; zob.

E. Pieciul-Karmińska, Językowe nadużycia. Słowa jak arszenik, „Polityka”, http:// www.polityka.pl/spoleczenstwo/niezbednikinteligenta/216106,1,jezykowe-naduzycia. read, 11.05.2010 r.

36 Współcześnie etykietki są „zaledwie bronią w polemikach, ale upraszczając rzeczywistość i korzystając z atrakcyjnej formuły nacechowania i skrótu, nie są przecież bronią etycznie całkiem usprawiedliwioną. Produkują agresję zarówno, u tych, którzy je chętnie stosują, jak u tych, których określają”.

37 Zob. II Kongres Prawa i Sprawiedliwości w Krakowie (31.01.2009 r.), http://www.pis.org.pl/multi media.php?st=120#, 11.05.2010 r.; II Kongres Prawa i Sprawiedliwości w Krakowie, http://www.pis.org.pl/ article.php?id=14332, 11.05.2010 r., a także wypowiedzi Jarosława Kaczyńskiego na temat Kongresu i „polityki miłości”: „Tomasz Lis na Żywo” TVP2, http://www.tvp.pl/publicystyka/polityka/tomasz-lis-na-zywo/wideo/ rozmowa-z-jaroslawem-kaczynskim-09022009/299577, 11.05.2010 r. oraz „Kropka nad i” TVN24, www.tvn24. pl/5249,kropka_nad_i.html, data odczytu: 11. 05. 2010 r..; zaś o zaprzeczeniu polityki miłości PiS, pisze T. Lis, http://www.tomaszlisnazywo.pl/lis_pisze/209,kompropis_felieton_w_gazecie_wyborczej_06032009. html, 10.04.2011 r.

38 Jarosław Kaczyński: kilkunastu europosłów PiS byłoby sukcesem, http://www. pis.org.pl/ article.php?id=14350, 11.05.2010 r.

39 Jarosław Kaczyński dla PAP: będę troszkę inny, http://www.pis.org.pl/article. php?id=16927, 11.05.2010r.

nr 3, wiosna-lato 2011

[137]

Agnieszka Jakubowska

tywny, liberalny i socjalistyczny40. J. Kaczyński, wywodzący się z PiS i przewodzący temu prawicowemu41 ugrupowaniu, w badanym okresie mówił językiem konserwatywnym („Prawo i Sprawiedliwość jest partią nowoczesnego konserwatyzmu”)42. Język ten odsyłał do wartości narodowych, antykomunistycznych, tradycyjnych, katolickich, określanych jako patriotyczne i niepodległościowe43. Wśród jego wypowiedzi nie brakowało takich, w których utożsamiał się z „narodem polskim”, „Polską”, „Polakami”. W rezultacie prezes PiS chętnie wygłaszał przemówienia w imieniu innych, wypowiadając się w imieniu Narodu, Polski, jakiejś grupy ludzi (np. „PiS nie jest dla siebie, jest dla narodu”)44.

W wypowiedziach z lat 2007-2010 J. Kaczyński, zgodnie z normą języka konserwatywnego, nie stronił od sugestii, że nazywa rzeczy po imieniu, mówi wprost, toteż często zmuszony jest zachowywać się konfrontacyjnie. Jego język był twardy, lider PiS sądy wypowiadał jakby tonem nieznoszącym sprzeciwu. Często zdarzało się, że przeciwnikowi odbierał prawo uczestnictwa w dialogu, np. z powodu jego niechlubnej (komunistycznej) przeszłości. Ton, jakim wypowiadał stwierdzenia, wskazywał, że pewien jest swych racji, co często skutkowało arbitralnymi opisami rzeczywistości i mieszaniem zasad ze stanem faktycznym45.

Należy też podkreślić, że nieraz w badanym okresie okazywało się, że wypowiedzi prezesa PiS obarczone są swoistą paradoksalnością albo lepiej – niedopasowaniem formy do treści. Potępiając PRL J. Bralczyk, O języku… , op. cit., s. 98-99.

I. Kamińska-Szmaj, pisząc o „Gazecie Polskiej” w swojej książce „Słowa na wolności”, przywołuje zwrot „gniewny język prawicy” (za: D. Dabert, Gniewny język prawicy, „Odra” 1997, nr 10), który dobrze opisuje język stosowany przez J. Kaczyńskiego.

Według autorki wyrasta on z poczucia zagrożenia i z chęci działania dla dobra ogółu.

Zjawiska i osoby niebezpieczne, zagrażające wartościom tradycyjnie cenionym przez ugrupowania prawicowe, są nazywane wprost i dosadnie, co wzmaga emocjonalizację odbioru w wyniku nagromadzenia m.in. wyrazów ekspresywnych: „złodziejstwo”, „agenci”, „mafia”, „szajka”, „grupa”; kwantyfikatorów: „wszyscy”, „każdy”, „zawsze”, „nigdy”; orzeczeń modalnych: „trzeba”, „musimy”, „nie wolno”; oskarżeń wobec przeciwników poprzez stosowanie orzeczenia w 3 osobie liczby mnogiej: „zapomnieli”, „zrobili”, „omamili”.

42 Wypowiedź z 8.10.2007 r., Premier do kobiet: jesteśmy partią nowoczesnego konserwatyzmu, http://www.pis.org.pl/article.php?id=10163, 11.05.2010 r.

43 J. Bralczyk, O języku…, op. cit., s. 99.

44 Wypowiedź z 6.03.2010 r., Jarosław Kaczyński na III Kongresie Prawa i Sprawiedliwości: chcę być premierem, by realizować program 2020, http://www.pis.org. pl/article.php?id=16912; 2.11.2010 r.

45 J. Bralczyk, O języku…, op. cit., s. 99.

40 41

[138]

refleksje

Język wypowiedzi publicznych Jarosława Kaczyńskiego w latach 2007-2010

i wszelkie jego cechy charakterystyczne z nowomową, propagandą i jednowartościowością języka na czele, J. Kaczyński używał w swych wypowiedziach perswazyjności nieodległej od peerelowskiej. Pojawiały się w nich zatem wielosłowie i pustosłowie, obarczone brakiem jednoznaczności i abstrakcyjnością. Lider Prawa i Sprawiedliwości często stosował również wypowiedzi performatywne46, używając takich czasowników jak „wzywam”, „apeluję”, „ogłaszam”, które sygnalizują nie tylko chęć oddziałania na odbiorcę, lecz również poczucie sprawczości (np. „Apeluję o niełamanie prawa”)47.

Konserwatywny język J. Kaczyńskiego z lat 2007-2010 był również językiem wiodącego opozycjonisty, a także nosił cechy „języka opozycji”. W myśl stwierdzenia J. Bralczyka: „Wypowiedzi człowieka publicznego uniezależniają się od niego i tworzą jego obraz”48.

Wypowiedzi J. Kaczyńskiego stworzyły obraz polityka inspirującego się w swych wystąpieniach przede wszystkim własną ideologią i wynikającym z niej programem politycznym. Zgodnie z nimi, za wszelką cenę należy walczyć o odcięcie Polski i Polaków od peerelowskiego balastu, który sprawia, że naród polski nie potrafi udźwignąć swej suwerenności, hołdując zanadto możnym sąsiadom. Niemniej ten radykalny osąd, wypowiadany wielokrotnie przez J. Kaczyńskiego, zyskiwał często przeciwwagę w postaci wypowiedzi, w których lider PiS chwalił demokrację, rządy prawa i reguły aktualnej gry politycznej w naszym kraju. W efekcie, mimo radykalizmu i skłonności do konfrontacyjnych osądów, J. Kaczyński operował zabiegami lingwistycznymi, które nie charakteryzują raczej „języka opozycji antysystemowej”. Prezes Prawa i Sprawiedliwości kontestował wprawdzie wiele elementów polskiego ustroju, takich jak dominująca kultura polityczna czy wadliwie funkcjonujące i niewydolne instytucje państwowe. Niemniej nie podważał demokratycznego fundamentu III RP, a także nie kwestionował legalności rządów koalicji PO-PSL.

46 Wypowiedzi performatywne – przyczynowe, spełniające; są wypowiedziami, które stwarzają realne skutki czyli rzeczywistość. W polityce są najczęściej apelem skierowanym do uczuć odbiorcy, podkreślają wspólnotę interesów, poprzez użycie pierwszej osoby liczby mnogiej: „sprzeciwiamy się”, „żądamy”, „nawołujemy do”.

47 Wypowiedź z 10.10.2009 r., Prezes PiS: kolejna afera świadczy o kryzysie państwa, http://www.pis.org.pl/article.php?id=15998; 28.06.2010 r.

48 J. Bralczyk, O języku…, op. cit., s. 260.

nr 3, wiosna-lato 2011

[139]

Agnieszka Jakubowska

Summary This paper discusses Jarosław Kaczyński’s public utterances from 2007 to 2010. It explains the typical features of a language, political language and the language of opposition. J. Kaczyński’s political language was the language of a leading oppositionist. Populism, performative speech, thematic persistence, labeling, verbosity, prolixity, rhetorical tricks, neologisms, sense of efficacy, arbitrary description of reality are all the examples of his public utterances. The statesman denied many elements of Polish political system However, the democratic foundations of the III RP as well as the legitimacy of PO-PSL coalition were not questioned.

Nota o autorce Agnieszka Jakubowska [agnieszka3e@wp.pl] – studentka I roku studiów II stopnia na kierunku politologia na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM. Interesuje się środkami masowego przekazu, metodami i środkami wywierania wpływu społecznego oraz językiem polityki, w szczególności jego wpływem na zachowania wyborcze.

[140]

refleksje

Kreowanie d

Urszula Panicz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Kreowanie dyskursu publicznego w Polsce – rola mediów krytycznych wobec Prawa i Sprawiedliwości

Wprowadzenie o katastrofie smoleńskiej w licznych przekazach medialnych chętnie podkreślano symptomy, które miały świadczyć o poprawie jakości polskiej debaty politycznej. Dyskurs ten rzeczywiście uległ przekształceniu, w szczególności niemal wszystkie media zaczęły prezentować pozytywny wizerunek Lecha Kaczyńskiego1. Ponadto, o rugowanie agresji językowej z przestrzeni publicznej apelowali wiodący politycy. Pełniący obowiązki Prezydenta RP Marszałek Sejmu, Bronisław Komorowski twierdził, że „ofiara tragicznie zmarłych w katastrofie pod Smoleńskiem nie może być daremna i powinna wzywać do pojednania polsko-polskiego i polsko-rosyjskiego”2.

Złagodzenie języka polskiej polityki okazało się chwilowe. Niebawem politycy ponownie zaczęli prowadzić dyskurs, w którym przeciwnika ideowego prezentowano jako wroga. Warto podkreślić, że emocjonalna dyskusja obfitowała w absurdy oraz pomówienia3.

Coraz częściej polityzowano zagadnienia religijne, a zwłaszcza działalność Kościoła katolickiego. Sytuacji w najmniejszym stopniu nie zmieniło utworzenie Stowarzyszenie Polska Jest Najważniejsza, które deklarowało, że będzie dążyć do tego, by poprawić jakość publicznej

P

1 Gubisz ostrość, Katastrofa smoleńska – konsekwencje i czego nie przyniosła, „Lubczasopismo” http://gubiszostrosc.salon24.pl/220631,katastrofa-smolenskakonsekwencje-i-czego-nie-przyniosla, 10.01.2011 r.

2 PAP, Komorowski: ofiara ze Smoleńska powinna wzywać do pojednania, „Polska Times. Warszawa”, http://www.polskatimes.pl/warszawa/aktualnosci/245660,komo rowski-ofiara-ze-smolenska-powinna-wzywac-do-pojednania,id,t.html, 08.01.2011 r.

3 Przejawem pogorszenia debaty publicznej był powstały po katastrofie smoleńskiej film „Mgła”. Zgodnie z deklaracjami jego twórców, miał on wyjaśnić i wskazać winnych tragedii smoleńskiej. Bardzo dyskusyjne okazały się sposób i dobór argumentów oraz to, kto wypowiadał się w dokumencie. M. Dłużewska, J. Lichocka, Mgła, http://www. youtube.com/watch?v=rKNCKq3Tfl8, 10.01.2011 r.

nr 3, wiosna-lato 2011

[141]

Urszula Panicz

debaty4. Tomasz Lis, obserwując rozwój wypadków, sugerował wręcz, że „wojna toczy się o polityczną przyszłość, ale wstępem do niej jest batalia o pamięć o Lechu Kaczyńskim”5. Co więcej, w jego opinii, upolitycznienie katastrofy smoleńskiej było „skrajnie cyniczne, ale i na swój sposób logiczne”6.

Ponowne zaostrzenie dyskursu politycznego świadczyć może, iż polska kultura polityczna opiera się na dychotomicznym widzeniu świata. Taką perspektywę przyjęli nie tylko politycy, lecz w dużej mierze, także dziennikarze.

Nie ulega wątpliwości, że przejawia się ona w dywagacjach mediów na tematy polityczne, w medialnych ocenach poczynań władzy, a także w stronniczych komentarzach. Analizując działalność polskich dziennikarzy z lat 2005-2011, trudno nie zgodzić się z Jeanem Baudrillardem, który twierdził, że „media nie pełnią w ogóle funkcji komunikacyjnej, nie komunikują, nie łączą, ale raczej dzielą i izolują7”.

Rola mediów w debacie publicznej w Polsce Należy przypuszczać, że zaangażowanie mediów w konflikty polityczne wynika ze swoistej logiki, według której działają współczesne środki przekazu. Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że media przestały pełnić 4 A. Kublik, Klub Polska Jest Najważniejsza, „Gazeta Wyborcza” 2010, nr 274, s.

7, http://szukaj.wybor cza.pl/Archiwum/1,0,7319608,20101124RP-DGW,Klub_Polska_Jest_Najwazniejsza,zwykly.html, 10.01.2011 r.

5 T. Lis, Wojna smoleńska, „Wprost”, http://www.wprost.pl/ar/202435/Wojna-smolenska/, 08.01.2011 r.

6 Rozwijając ten komentarz, dziennikarz twierdził, że zwłaszcza w opinii polityków PiS: „oto mamy już układ ponadnarodowy, mamy spisek Tuska i Putina”. Według T. Lisa, z perspektywy Prawa i Sprawiedliwości, Tusk, to wróg wewnętrzny, zaś Putin, to wróg zewnętrzny. Pierwszy to ten, który prowadził zbrodniczą politykę i ma krew na rękach. Ten drugi natomiast „jak zawsze jest zły, bo jest Ruskiem”. Użycie słowa „Rusek” wpisuje się w dawny schemat myślowy, a tym samym retorykę, związaną z Radiem Maryja. Radio to poparło Jarosława i Lecha Kaczyńskich oraz Prawo i Sprawiedliwość. Należy zwrócić uwagę, że zdaniem I. Kamińskiego, rozgłośnia ta jest ksenofobiczna, zaś L. Kaczyński niejako propagował jego wartości. Zob. I. Krzemiński, Czego nas uczy Radio Maryja? Socjologia treści i recepcji rozgłośni, Warszawa 2009, s. 20, 126-129. T. Lis twierdził również, że teza o zamachu na Prezydenta RP była politycznie użyteczna. Podkreślał, że odwołując się do niej, PiS wróciło do dawnej retoryki, w której dominowało dychotomiczne widzenie świata, poszukiwanie spisku oraz wroga. Mówił także o sporze wokół krzyża przed Pałacem Prezydenckim. Jego zdaniem, krzyż ten „nazywany symbolem żałoby Polaków, służy jako kij do okładania wroga. Mamy tu do czynienia z totalną instrumentalizacją symboli religijnych. Kto chce krzyża przed pałacem – jest patriotą, kto nie chce, patriotą nie jest. Jeśli więc Komorowski go tam nie chce, to w Pałacu Prezydenckim jest co najwyżej intruzem i uzurpatorem”.

7 M. Drożdż, Media. Teorie i fikcje, Kielce 2005, s. 76.

[142]

refleksje

Kreowanie dyskursu publicznego w Polsce – rola mediów krytycznych...

funkcję informacyjną na rzecz funkcji zabawowej oraz zarobkowej.

Wiąże się to ze zmianą programową, po części też estetyczną, których przejawem jest rosnąca popularność sensacji, spektaklu, plotki, czy tzw. reality show8. Obserwuje się spadek popytu na rzetelną informację, a przyczyny takiego stanu rzeczy wydają się być złożone9.

W pogoni za uwagą odbiorców media kreują rzeczywistość, która nie zawsze jest prawdziwa i coraz częściej współtworzona przez audytoria.

J. Baudrillard nazywa ją „hiperrzeczywistością”, wskazując, że aktualnie nasila się tendencja, by czynić widza aktorem medialnego spektaklu10. Kluczowe i chyba najważniejsze jest jednak zaangażowanie ludzi pracujących w mediach, którzy jako ostatni decydują o formie i treści przekazywanych informacji.

Nieustanne odpowiadanie mediów na potrzeby odbiorcy objawia się w nieświadomym zaangażowaniu w powstające konflikty. Czasem jest to zabieg celowy, zwłaszcza gdy uzna się, że opowiadanie się po jednej ze stron przynosi wymierne korzyści finansowe. Wymowne jest również nieustanne zajmowanie się przez media napiętymi relacjami między Platformą Obywatelską i Prawem i Sprawiedliwością. Środki przekazu usiłują zdobyć jak najszerszą widownię, co powoduje, że w trakcie selekcji wybiera się temat najatrakcyjniejszy, który pozwala utrzymać wiernych widzów lub pozyskać nowych odbiorców. Co więcej, czasem, zwłaszcza w artykułach publicystycznych, ingeruje się w temat, opatrując tekst niejednozacznym tytułem, prowokująco, oburzająco11. Wypada też podkreślić, że ludzie tworzący media, politycy oraz odbiorcy wzajemnie na siebie oddziałują: audytorium otrzymuje pożądaną formę, media uzyskują korzyści ekonomiczne, zaś niektórzy politycy są promowani przez wybranych graczy medialnych.

Ulegając wszystkim opisanym wyżej tendencjom, polskie media pozostają spolityzowane. Polityzacja przejawia się nie tylko w re8 Jean Baudrillard zdefiniował reality show jako coś, co wyrywa z życia i zmusza do odegrania w telewizji psychodramy walki z AIDS, czy rozpadu małżeństwa. Zwrócił tym samym uwagę na negatywną moc tego gatunku, która przejawia się w tym, że ludzie nie tyle gromadzą się przed telewizorami, ale są przeciągani na drugą stronę ekranu.

Problem polega na niemożliwości rozróżnienia sztuki od rzeczywistości. Zob. J. Baudrillard, Zbrodnia doskonała, Warszawa 2008, s. 35-48.

9 Można przypuszczać, że telewizja wpływa na gusta (także polityczne) widzów poprzez sposób przedstawiania informacji. Z drugiej strony należy rozważyć problem, czy to nie widzowie kreują ramówki telewizyjne, a media nie starają się sprostać wymaganiom swych widzów. Na pewno koło pozostaje zamknięte: między widzami a mediami istnieje sprzężenie zwrotne. Kwestia zysków i strat jest kontrowersyjna.

10 Zob. J. Baudrillard, Zbrodnia…, op. cit.

11 Jest to jeden ze sposobów manipulacji, o czym w dalszej części tekstu.

nr 3, wiosna-lato 2011

[143]

Urszula Panicz

akcjach na bieżące wydarzenia polityczne, lecz również w opiniach dziennikarzy odnośnie tego, kto ponosi winę zarówno za tragedię smoleńską, jak i za pogorszenie stanu dyskursu politycznego w Polsce.

Równocześnie, media spekulowały i spekulują na temat możliwości poprawy jakości debaty publicznej, podkreślając negatywne skutki zaostrzających się konfliktów12.

W rezultacie w polskim dyskursie medialnym, podobnie jak w dyskursach zagranicznych, tradycyjne funkcje mediów ustępują nowym13.

Zgodnie z ujęciem J. Baudrillarda, „właściwa funkcja mediów polega na tworzeniu fikcji, iluzji i symulacji”14. Jego zdaniem, cała społeczność ma charakter medialny, zaś pozamedialny świat nie istnieje. Oznacza to, że media nie informują o rzeczywistości, ale ją tworzą. Skoro tak, to zasadną wydaje się również teza, zgodnie z którą środki przekazu odpowiadają za stan debaty publicznej. Twierdzenie to można wesprzeć jeszcze dwiema innymi przesłankami. Po pierwsze, współczesne media stają się wiodącym źródłem informacji o świecie. Po drugie, silnie oddziałując na opinię publiczną, kreują wizerunki polityków poprzez ukazywanie ich w różnych okolicznościach. Znaczenie może mieć tu wszystko: od czasu i miejsca, gdzie polityk zostanie zaprezentowany, do sposobu ukazania oraz komentarza, jakim zostanie opatrzona informacja. Ponadto, jak zauważył J. Baudrillard, dziennikarze pozostają silnie powiązani ze strukturami władzy15.

12 Wielu dziennikarzy twierdziło i twierdzi, że ostry spór pomiędzy PO i PiS znacząco wpłynął na pogorszenie wizerunku Polski za granicą. Początkowo twierdzono, że głównymi odpowiedzialnymi za taki stan rzeczy są bracia Kaczyńscy. Wally Olin, brytyjski specjalista od marek i stylu, zatrudniony ponad trzy lata temu przez Krajową Izbę Gospodarczą, by zmienić wizerunek Polski jako zaściankowego kraju na bardziej nowoczesny, uważał wręcz, że bracia Kaczyńscy „to z punktu widzenia public relations katastrofa, szargająca imię kraju”. Zob. mar, PAP, „Daily Telegraph”: Polscy przywódcy psują wizerunek kraju, w: „Gazeta Wyborcza”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,74655,4542746.html, 05.01.2011 r. Natomiast w opinii L. Wałesy wizerunek Polski „To wizerunek ośmieszony, który powoli przekształca się w farsę i tragikomedię”, PAP, Wałęsa w „La Repubblica”: „Wizerunek Polski staje się farsą i tragikomedią”, w: „Gazeta Wyborcza”, http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,4460977. html, 05.01.2011 r.

13 Według Harolda Lasswella funkcjami mediów są: nadzorowanie otoczenia, korelowanie reakcji grup w ramach społeczeństwa na jego otocznie oraz transmisja kulturowego. Charles R. Wright dodaje też rozrywkę jako czwarty element, pozostający obok wyżej wymienionych składników komunikacji masowej. Zob. D. McQuail, Teoria komunikowania masowego, Warszawa 2007, s. 111-113.

14 Zob. M. Drożdż, Media…, op. cit., s. 74.

15 Ibidem, s. 75.

[144]

refleksje

Kreowanie dyskursu publicznego w Polsce – rola mediów krytycznych...

Manipulacja w mediach krytycznych wobec Prawa i Sprawiedliwości Można wskazać kilka czynników, które po roku 2005 silnie warunkowały zaostrzanie polskiej debaty politycznej. Po pierwsze, charakteryzując spory między Platformą Obywatelską a Prawem i Sprawiedliwością, media określały je jako „wojnę”16. Po drugie, środki przekazu były stronnicze – w wielu relacjach dotyczących stosunków politycznych w Polsce dziennikarze prezentowali własne preferencje, często a priori opowiadając się za PO i przeciw PiS17. Maciej Iłowiecki wyliczył „12 grzechów głównych mediów”18, które wpływają na przekaz, czyniąc go manipulatywnym. Wszystkie można odnaleźć w materiałach tworzonych przez dziennikarzy w Polsce w latach 2005-2011. Wszystkie służyły także kreowaniu „medialnej wojny” pomiędzy dwiema najsilniejszymi polskimi partiami19.

Po pierwsze, media niechętne PiS, polityzując się, często manipulowały tytułami i lead’ami, opierając się na zasadzie, wedle której treść artykułu wypada szybciej z pamięci albo też tytuł potrafi ją skutecznie przesłonić20. Również w przekazach telewizyjnych, czy radio16 Gazety pisały o „wojnie politycznej”, „wojnie PO–PiS”, „wojnie POPiSowej”, „billboardowej wojnie” – niemal we wszystkich periodykach padało słowo „wojna”.

Rzeczywiście stosunki obu tych partii były napięte, niemniej wydaje się, że publikacje wyostrzające konflikt jednocześnie sprzyjały jego zaostrzaniu.. Spór jawił się jako permanentny i fundamentalny. Niektórzy badacze uważają, że mediom zależało na podtrzymywaniu takiej wizji z racji tego, że jej upowszechnienie oznaczało dla nich korzyści zarówno finansowe, jak i polityczne. Zob. Media Watch, Już wiemy, dlaczego władzy tak zależało na „Wiadomościach”. Teraz Słońce Peru świeci jak trzeba, http://www. wpolityce.pl/view/3819/Juz_wiemy_dlaczego_wladzy_tak_ zalezalo_na__Wiadomosciach___Teraz_Slonce_Peru_swieci_jak_trzeba.html, 05.01.2011 r..; Por. też wypowiedź Ireneusza Krzemińskiego: „(…) Media żyją tą wojną, karmią się nią, a nawet mają swój interes, żeby ją podsycać”; F. Tyszka, Media w Polsce nie spełniają swojej misji, „Super Express”, http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/media-w-polsce-nie-speniaja-swojej-misji_107270.html, 05.01.2011 r.

17 Por. Już wiemy…, op. cit.

18 M. Iłowiecki, Krzywe…, op. cit.

19 Należy zauważyć, że zdaniem M. Iłowieckiego, nie wszyscy dziennikarze ulegają naciskom i stosują manipulację. Częstokroć walczą z nimi, demaskując ich próby. Co więcej, nierzadko manipulacja jest wynikiem niedouczenia i niekompetencji.

Zob. M. Iłowiecki, Krzywe zwierciadło. O manipulacji w mediach, Lublin 2003, s. 113.

20 Ibidem. Co więcej, współczesne tempo obiegu informacji sprawia, że nie zawsze jest czas, aby przeczytać cały artykuł. Pułapką jest też to, że w trakcie przekazu ustnego na żywo nie można powrócić do momentu, w którym nastąpiło niezrozumienie. Często nie ma czasu na refleksję. J. Baudirllard pisał: „W społeczeństwach nazbyt szybkich, na podobieństwo naszych, efekt realności natomiast zanika, nazbyt wielkie przyspieszenie prowadzi bowiem do zderzenia przyczyn ze skutkami, w wyniku powstałych zaburzeń zatraca się liniowość, rzeczywistości zaś w jej względnej ciągłości brakuje już czasu,

nr 3, wiosna-lato 2011

[145]

Urszula Panicz

wych, z których zapamiętuje się pierwsze informacje lub obrazy, zauważalna była taka tendencja. W rezultacie mylące tytuły oraz leady mogły utrwalać w świadomości odbiorców treść odbiegającą od prawdy. Tytuł, który pojawił się 1 lipca 2008 r. na platformie internetowej TVN24, tj. „Rząd PiS chciał zapłacić za budowę tarczy”, wpisywał się w schemat manipulacji. Sugerowano w nim, że chęć zapłaty była faktem, tymczasem z treści tekstu wynikało, że jedynie mówił o niej Sławomir Nowak z PO, któremu przeczyli posłowie PiS21. Innym przykładem był tytuł, który pojawił się na portalu internetowym interia.pl: „Spór o samolot: Jednak to premier był pierwszy”. Tytuł sugerował, że to Prezes Rady Ministrów zaczął konflikt, natomiast w rzeczywistości chodziło o wysłanie notatki o potrzebie wylotu przez niego tuż przed Prezydentem RP22.

Kolejną techniką stosowaną przez medialnych przeciwników PiS było operowanie lękiem, agresją i seksem23. Na początku sporu PO-PiS media nieprzychylne partii J. Kaczyńskiego używały tej metody bardzo często. M. Iłowiecki nadmienił, że celem omawianej techniki jest „wyeksponowanie informacji o zagrożeniach, powstałych w wyniku działań innych podmiotów, przeciwników politycznych lub instytucji, które chce się wyeliminować”24 po to, by lęk został „przerzucony” na politycznego przeciwnika i był z nim utożsamiany. Zabieg ten stosowano m.in. w prezentacjach sylwetki J. Kaczyńskiego. Media charakteryzowały tego polityka poprzez używanie sformułowań zaczerpniętych z wojskowości, znanych z reportaży i wspomnień wojennych25. Tytuły wielu artykułów w polskich czasopismach podtrzymywały atmosferę zagrożenia26. To sprawiło, że J. Kaczyński był kojarzony z układem, by zaistnieć”. Por. J. Baudrillard, Zbrodnia…, op. cit., s. 60.

21 Zob. bgr, jk/pra, „Rząd PiS chciał zapłacić za budowę tarczy”, „TVN24”, http://www.tvn24.pl/12690,1555767,0,22,rzad-pis-chcial-zaplacic-za-budowetarczy,wiadomosc.html, 05.01.2011 r.

22 Por. Spór o samolot: jednak to premier był pierwszy, „interia.pl/dziennik.pl”, http://fakty.interia.pl/polska/news/spor-o-samolot-jednak-to-premier-byl-pierwszy,1197596, 05.01.2011 r.

23 Wojciech Muszyński tę technikę nazywa „tworzeniem wizji zagrożenia”.

Zob. W. Muszyński, Wizerunek Lecha i Jarosława Kaczyńskich w mediach w 2005 roku, [w:] Media a polityka, red. A. M. Zarychta, Ł. Donaj, Łódź 2007, s. 181-182.

24 M. Iłowiecki, Krzywe…, op. cit., s. 138.

25 W. Muszyński, Wizerunek…, op. cit., s. 181-182.

26 Tytuły pojawiające się w „Newsweek Polska”, dotyczące Kaczyńskich: Jak zatrzymał ofensywę Kaczyńskich?; Czy mamy się już bać? Tytuł z „Wprost”: Bliźniacza siła.

Tytuły generowały nastrój, jaki był kreowany przez media za czasów rządów Kaczyńskich. Co więcej, zdaniem W. Muszyńskiego, medialny wizerunek „nie odpowiada w peł-

[146]

refleksje

Kreowanie dyskursu publicznego w Polsce – rola mediów krytycznych...

IV RP, „kaczyzmem”27 i autorytaryzmem28.

Warte zauważenia jest to, że niektórzy autorzy wyrażali wręcz opinię, że D. Tusk „ustawił”29 sobie dziennikarzy, ponieważ „bez względu na to, co robi, nie robi, spapra ma bardzo wysokie notowania [zaufania] i żadnych dociekliwych pytań”30. Jednocześnie część mediów „w bardzo negatywnym świetle” przedstawiała „wszelkie działania Kaczyńskiego i PiS”31. Zadaniem tej partii, jako głównego ugrupowania opozycyjnego, jest krytyka rządu. Niemniej wielu dziennikarzy niechętnie odnosiło się i nadal odnosi do takich działań32.

Z badań CBOS wynika ponadto, że w Polsce niejednokrotnie większym zaufaniem elektoratu cieszą się politycy, którzy prezentują swoje racje wyraziściej33. Taki wynik może wiązać się z manipulowaniem emocjami, tzn. sytuacją, w której nie ma znaczenia to, czy polityk mówił mądrze, czy nie, czy kłamał, czy mówił prawdę, gdyż odbiorcy zapamiętują go przez pryzmat emocji. Wiąże się to z wcześniej omówioną techniką manipulacji strachem. Część mediów zatem przedstawiała J. Kaczyńskiego negatywnie, a D. Tuska odwrotnie. Odbiorcy nie zawsze interpretowali słowa polityków, a wizerunek polityka, niekorzystnie przedstawianego przez media, zdawał się być decydujący dla poziomu zaufania. Jarosław Macała wskazał, że PiS nie potrafiło się porozumieć ani z mediami publicznymi, ani z komercyjnymi34. Wśród powodów tego stanu rzeczy, odwołując się do opinii Pawła Lisickiego, ni rzeczywistości”. Zob. W. Muszyński, Wizerunek…, op. cit., s. 173.

27 Termin po raz pierwszy użyty w lutym 2005 roku przez Roberta Mazurka i Igora Majewskiego z tygodnika „Wprost”. Dla samego Kaczyńskiego nie określenie nie było negatywne, gdyż interpretował kaczyzm jako „silne państwo z uporządkowanym systemem prawnym, który chroni obywateli i przed samowolą urzędników i przed przestępcami, dba też o interesy wszystkich grup społecznych. Zob. W. Muszyński, Wizerunek…, op. cit., s. 176-177.

28 „Wygrała wizja państwa zagrożonego przez kaczyzm, czyli autorytarne rządy PiS, wykorzystujące jakoby służby specjalne do walki z politycznymi przeciwnikami. U podstaw owej redefinicji konfliktu leżał skuteczny bunt establishmentu (nie elit!) III RP”.

Tak o wygranych przez PO wyborach w 2007 roku wypowiadała się socjolog Barbara Fedyszak-Radziejowska. Zob. k.b., Skuteczna obrona establishmentu, „Rzeczpospolita”, http://www.rp.pl/artykul/65594.html, 05.01.2011 r.

29 PCM, Paradoks zaufania do polityków, „Lubczasopismo”, http://lubczasopismo.salon24.pl/dialogspoleczny/post/243646,paradoks-zaufania-do-politykow, 05.01.2011 r.

30 Ibidem.

31 Ibidem.

32 Ibidem.

33 Ibidem. W artykule wskazano na badania CBOS. 34 J. Macała, TVP w „IV RP” – ciągłość czy zmiana? [w:] Media…, op. cit., s. 256-257.

nr 3, wiosna-lato 2011

[147]

Urszula Panicz

wymienił wcześniejsze „nieprzyjacielskie działania prezesa PiS w stosunku do mediów publicznych”35. Stosunek do mediów komercyjnych mógł również zaważyć na negatywnym przedstawianiu J. Kaczyńskiego. W 2006 r. zasiadająca w KRRiT z ramienia PiS, Elżbieta Kruk dwukrotnie ukarała TV Polsat karą w wysokości 500 tys. zł oraz upomniała Radio TOK FM36.

Z wyżej omówionymi metodami wiąże się również medialne nagłaśnianie inwektyw i „określeń – utrwalaczy”37, które mogą „narzucać osądy z góry i utrwalać pewne opinie”38. Tak stało się z inwektywą użytą przez Stefana Niesiołowskiego w stosunku do PiS: „rząd J. Kaczyńskiego to rząd trzech «k»: kłamstwo, kołtuństwo i kolesiostwo”39.

Jeszcze silniej media nagłośniły fakt, iż Janusz Palikot określił braci Kaczyńskich jako „kurdupli”40. W 2007 r. urzędnicy Centrum Informacyjnego Rządu stworzyli kilkusetstronicowy raport zawierający obraźliwe wypowiedzi PO wobec Kaczyńskich oraz PiS41.

Media krytyczne wobec PiS stosowały również technikę insynuacji. Użyto jej m.in. w wyemitowanym w TVP filmie dokumentalnym „Dramat w trzech aktach”. Nadano go w czasie, gdy Lech Kaczyński zaczął gromadzić spore poparcie elektoratu42. W dokumencie bracia Kaczyńscy byli oskarżani o poważne przestępstwa dotyczące FOZZ43.

35 „Lider PiS atakowany jest mocniej niż pozostali politycy tej partii. Oliwy do ognia dolał także sam niezręczną wypowiedzią o tym, że w Polsce nie ma wolnych mediów”, J. Macała, TVP…, op. cit., s. 257-258.

36 TV Polsat została ukarana za emisję rozmowy Kuby Wojewódzkiego z Kazimierą Szczuką, podczas której K. Szczuka przedrzeźniała głos niepełnosprawnej Magdaleny Buczek, założycielki podwórkowych kółek różańcowych. Przyczyną drugiej kary była emisja w TV Polsat reality show „Nieustraszeni”, podczas której uczestnicy zjadali dżdżownice. Radio TOK FM upomniano m.in. za naruszenie etyki dziennikarskiej spowodowane rozmową na temat seksu przed ślubem i lekceważeniem nauki Kościoła oraz osób, które stawały w jej obronie. Zob. K. Kowalczyk, Prawo i Sprawiedliwość a mass media, [w:] Media a demokracja, red. L. Pokrzycka, W. Mich, Lublin 2007, s. 94-95.

37 M. Iłowiecki, Krzywe…, op. cit., s. 127.

38 Ibidem.

39 ak, „PiS to kłamstwo, kołtuństwo i kolesiostwo”, „Wirtualna Polska”, http://wiadomosci.wp.pl/kat, 1342,title,PiS-to-klamstwo-koltunstwo-i-kolesiostwo,wid,9058118, wiadomosc.html, 05.01.2011 r.

40 Qba, Lech Kaczyński skarży się na „kurdupla”, „Super Express”, http://www. se.pl/wydarzenia/kraj/ prezydent-skarzy-sie-na-kurdupla_127822.html, 05.01.2011 r.

41 Por. mawro, Spis obraźliwych wypowiedzi polityków PO wobec braci Kaczyńskich i rządu PiS, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.pl/8,75402,4648561.html, 05.01.2011 r.

42 M. Iłowiecki, Krzywe…, op. cit., s. 123.

43 Fundusz Obsługi Zadłużenia Zagranicznego. Zob. http://www.abcnet.com.pl/ node/3211, 06.01.2011 r.

[148]

refleksje

Kreowanie dyskursu publicznego w Polsce – rola mediów krytycznych...

Po katastrofie smoleńskiej Witold Gadomski wykazywał, że J. Kaczyński często operuje zarzutami, które nie znajdują poparcia w dowodach44. Przykładem była katastrofa smoleńska. Mówiąc o katastrofie TU-154 jako nieprzypadkowej, J. Kaczyński sugerował, że była ona wynikiem spisku. Media skwapliwie nagłaśniały podejrzliwe wypowiedzi lidera PiS, m.in. tę, w której twierdził: „Zła polityka, polityka napastowania politycznych konkurentów, odmawiania im godności i ich poniżania kończy się źle, kończy się tragicznie”45. Środki przekazu krytyczne wobec wiodącej partii opozycyjnej chętnie wykorzystywały i wykorzystują „metodę autorytetów pozornych”, czyli cytują wypowiedzi „przywódców opinii”, np. aktorów czy reżyserów46. Przykładem była chociażby wypowiedź Marka Kondrata47, w której mówił on o swoich politycznych preferencjach48.

Poza przytoczonymi wyżej „manipulacjami medialnymi”49, można wymienić również inne techniki, jak na przykład stronnicze przedstawianie, czy tworzenie atmosfery nieufności.

Stronnicze przedstawianie wpływało na zaostrzanie stosunków między partiami. Było to szczególnie widoczne w 2005 r., w czasie i tuż po kampanii prezydenckiej. Jak podkreślał Wojciech Muszyński: „autorzy tekstów próbowali przekonać, że osoby wybierające L. Kaczyńskiego nie podjęły dojrzałej decyzji, a jedynie bały się zaryzykować i zaufać D. Tuskowi (lub w pierwszej turze innemu z kandydatów)”50.

Wizerunek nowo wybranego Prezydenta RP przedstawiano bardzo krytycznie: skupiano się przede wszystkim na słabościach, wadach aniżeli zaletach51. We „Wprost” pisano o L. Kaczyńskim jako mistrzu 44 W. Gadomski, Język insynuacji. Kaczyński zdejmuje maskę, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.pl/1,76842,8034134,Jezyk_insynuacji__Kaczynski_zdejmuje_maske.html, 06.01.2011 r.

45 Ibidem.

46 M. Iłowiecki, Krzywe…, op. cit., s.131.

47 Marek Kondrat podkreślał: „i ta radość we mnie wzbierała. Głównie wynikająca z tego, że PiS odchodzi! Tamta ulga trwa do dzisiaj razem z – już umiarkowanym – lękiem, że mogą wrócić”. Zob. D. Nogal, Sławny aktor boi się powrotu PiS. Ty też?, „Pardon”, http://www.pardon.pl/artykul/10148/slawny_aktor_boi_ sie_powrotu_pis_ty_ tez_glosuj, 01.04.2011 r.

48 Jak pisał M. Iłowiecki: „Ekspert może nam jasno wyjaśnić, o co chodzi w danej informacji, jakie są możliwości i rozwiązania danego problemu i jakie będą ewentualne skutki danego rozwiązania. Ale ekspert nie powinien określać, co jest normą moralną i pełnić właśnie roli autorytetu społecznego. Chyba, że z innych względów zasłużył na to miano”. Zob. M. Iłowiecki, Krzywe…, op. cit., s. 132.

49 Ibidem.

50 W. Muszyński, Wizerunek…, op. cit., s. 174.

51 Ibidem.

nr 3, wiosna-lato 2011

[149]

Urszula Panicz

wkręcania, człowieku roztargnionym i bałaganiarskim52. Dla porównania D. Tusk był przedstawiany pozytywnie i naturalnie, choć nieco ironicznie: „Ma 178 cm wzrostu, waży ok. 75 kg, lubi herbatę i kartoflankę gotowaną przez mamę, pasjonuje się historią, zwłaszcza Gdańska, i piłką nożną”53.

Atmosfera nieufności wiązała się z operowaniem lękiem i agresją. Społeczeństwo otrzymywało od mediów informacje, które podważały lub umniejszały rolę Kaczyńskich jako opozycjonistów w PRL. Dziennikarze często zarzucali im również autorytaryzm i niezdolność do kompromisów.

Medialne manipulacje wizerunkami polityków PiS wynikały z motywów głównie ekonomicznych, lecz również politycznych. Dla niektórych dziennikarzy, czy stacji najważniejsze było i nadal jest nagłośnienie sprawy, która mogłaby wzbudzić sensację, zwiększyć zainteresowanie stacją lub gazetą, a tym samym przynieść wymierne korzyści finansowe. Często dochodziło do upubliczniania wiadomości niesprawdzonych, które były pożądane z punktu widzenia odbiorców54.

W rezultacie wypada skonstatować, że brak prawdomówności w mediach pozostaje ważnym problemem. J. Baudrillard mówił o hiperrzeczywistości jako konsekwencji „wciągnięcia” widza do telewizora i stania się przez niego jednym z uczestników spektaklu. Jest to tylko przenośnia, a jednak ma odniesienie do komunikacji politycznej w Polsce. Obecnie trudno jest odróżnić prawdę od kłamstwa, a media, które winny stać na straży prawdy, obiektywizmu, rzetelności, przestały wypełniać tę funkcję.

Przemoc komunikacyjna w polityce jako determinanta kultury politycznej

Należy podkreślić, że manipulatywna postawa mediów krytycznych wobec PiS skutkuje przekazami, które nie pozwalają właściwie ukazać dyskursu politycznego w Polsce. Wprawdzie na podstawie wizerunków medialnych wiadomo, że komunikacja między partiami ulega zaostrzeniu. Niemniej nie sposób w oparciu o nie trafnie i szczegółowo scharakteryzować powody tego stanu rzeczy.

52 A. Blinkiewicz, R. Mazurek, Lech, brat Jarosława, „Wprost”, http://www.wprost. pl/ar/82345/Lech-brat-Jaroslawa/?O=82345&pg=3, 06.01.2011 r.

53 „Jestem gwarancją spokoju”, „Interia.pl”, http://wybory2005.interia.pl/aktualnosci/news?inf= 674147, 06.01.2011 r.

54 Zob. L. Szot, „News” a odpowiedzialność dziennikarza za słowo, [w:] Wojna w mediach, red. B. Nierenberg, W. Piątkowska-Stepaniak, Opole 2007, s. 56-57.

[150]

refleksje

Kreowanie dyskursu publicznego w Polsce – rola mediów krytycznych...

Chcąc zrealizować to zadanie, można natomiast odwołać się do koncepcji gruntowniej przemyślanych, np. autorstwa Marcina Króla.Należy jednak zaznaczyć, że w historii Polski nieraz zdarzały się momenty, gdy komunikacja polityczna gwałtownie się zaostrzała, ulegając silnemu nasyceniu mową nienawiści55. Jednak zaostrzenie debaty politycznej w latach 2005-2011 ma oczywiście swoje osobliwości. Jak zauważył Mariusz Staniszewski, nie służy Polakom, ponieważ znacząco kompromituje ich kraj za granicą56. Nadto, politycy przerzucając całą swą energię na walkę z przeciwnikiem, są bierni w obszarze reform: „Konkurencja ośrodków władzy powoduje chaos w kraju. Prezydent zawetował już 14 ustaw (…). Z kolei rząd, przygotowując kolejne ustawy, konsekwentnie ignoruje prezydenta jako pełnoprawny podmiot polityczny. Znając stanowisko L. Kaczyńskiego w sprawie prywatyzacji szpitali, koalicja forsowała ustawę, która zakładała przekształcenie wszystkich palcówek służby zdrowia w spółki. Nie próbowała nawet uzgodnić z prezydentem kompromisu, który otwierałby drogę do reformy”57.

Taki stan jest konsekwencją stosowania przemocy komunikacyjnej w polityce, co skutkuje brakiem dialogu58. M. Król tłumaczył niepodejmowanie przez polityków rzeczywistej dyskusji kilkoma powodami. Po pierwsze, możliwość rozmowy na argumenty jest wykluczona 55 Tzw. „wojna na górze”, czyli konflikt między Lechem Wałęsą, przewodniczącym Niezależnego Związku Zawodowego „Solidarność”, a rządem Tadeusza Mazowieckiego w 1990 r. Skutkiem jest podział sceny politycznej. Zob. B. Kozłowski, Przemówienie Wałęsy w Pucku – początek „wojny na górze”, ”Polska.pl”, http://kalendarium.polska.pl/wydarzenia/article.htm?id=224855, 07.01.2011 r.; A. Chwalba, Wojna na górze, wojna na zawsze, „Polityka.pl”, http://www.polityka.pl/historia/204526,1,wojna-na-gorze-wojna-na-zawsze.read, 07.01.2011 r.

56 Wiodącym powodem kompromitacji Polski na szczycie Unii Europejskiej w 2009 r. była ostra rywalizacja na arenie krajowej. Wzajemna niechęć L. Kaczyńskiego i D. Tuska sprawiła, że Polska przestała się liczyć w walce o najważniejsze stanowiska w UE. Znamienne było zachowanie Prezydenta RP, który wbrew woli premiera RP udzielił poparcia premierowi duńskiemu. Grzegorz Kostrzewa-Zorbas komentował to w ten sposób: „Udzielając za darmo poparcia premierowi Danii, prezydent osłabił pozycję negocjacyjną Polski w staraniach o inne ważne funkcje w Unii”. Zob. M. Staniszewski, Wojna na górze niszczy i kompromituje państwo, „Polska Times”, http:// www.polskatimes.pl/stronaglowna/102099,wojna-na-gorze-niszczy-i-kompro mituje-panstwo,id,t.html, 07.01.2011 r.

57 Ibidem.

58 W niektórych filozofiach politycznych przyjmuje się, że siła jest efektywną metodą osiągania celów politycznych. Zwolennicy tej tezy twierdzą, że posługiwanie się siłą w polityce jest nieuchronne, a jej stosowanie wyklucza rozmowę (pomijając przypadki wyjątkowe). Zob. M. Król, Siła i przemoc w polityce,[w:]: Filozofia polityczna, Kraków 2008, s. 271.

nr 3, wiosna-lato 2011

[151]

Urszula Panicz

ze względu na przekonanie o wszechobejmującej irracjonalności natury ludzkiej. Ludzie przyjmujący takie założenie, w opinii M. Króla, niezdolni są do zachowań racjonalnych, nie potrafią rozsądnie rozmawiać, a tym samym podejmować decyzji politycznych. W rezultacie stosują przemoc komunikacyjną, gdyż muszą ją stosować – ich irracjonalna natura nie pozwala na korzystanie z racjonalnych metod59. Rozmowa między skłóconymi ugrupowaniami: PiS oraz PO nie dochodzi zatem do skutku ze względu na ułomności, lecz również wadliwe wyobrażenia obu stron. Znamienną sytuacją była próba stworzenia koalicji PO-PiS, która okazała się bezskuteczna. Partie nie potrafiły się porozumieć, nie były zdolne zawrzeć kompromisów. Do tego wszystkiego dochodziła jeszcze odmienność interesów.

Diametralna różnica światów wartości, przekonanie o niepodważalności własnych racji, a nawet przeświadczenie o tym, że powinno się innych nauczyć, jak należy osiągać szczęście60 – wszystkie te cechy występują w myśleniu polityków obu ugrupowań i zadecydowały definitywnie o fiasku koalicji. Każda ze stron może się nadto obawiać, że „dając choć trochę” przekroczy granicę „dawania w ogóle”, a przez to okaże się słaba, co może wykorzystać przeciwnik. Obie grupy boją się utraty pozycji i obie chcą dominować, zyskiwać przewagę, a nie ją wyrównywać, czy tracić. M. Król twierdził, że w Polsce brakowało i brakuje kompromisu o charakterze ideowym, czy filozoficznym, który był i jest potrzebny młodej demokracji. Według niego, kompromis w Polsce oznacza zabieg czysto taktyczny, tj. „wymianę przysług mającą na uwadze wyłącznie interes prywatny”. W rezultacie „zwykle zmienia się w polityczny szantaż, który ze zgodą, a tym bardziej wspólnym dobrem, nie ma już nic wspólnego”61. Takie rozumienie kompromisu, zdaniem M. Króla, doprowadziło m.in. do szantażu, który stanowił główną przyczynę ratyfikacji traktatu lizbońskiego. W jego opinii, w trakcie głosowania nad układem doszło do poparcia partii rządzącej przez opozycję (w tym SLD), jak również do wykluczenia PiS. M. Król stwierdził, że „SLD wyciąga tylko takie sprawy, których poruszanie jest wprawdzie charakterystyczne dla lewicy i dla liberałów, ale stawia rząd PO w niezręcznej sytuacji (in vitro, religia w szkole itd.). W nagrodę za zaniechanie tych drugorzędnych z lewicowego, ale pierwszorzędnych z kościelnego punktu widzenia kwestii SLD oczekuje życzliwości partii Ibidem, s. 271-272.

Ibidem, s. 272.

61 M. Król, Spór i kompromis, „Dziennik.pl”, http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/74218, spor-i-kompromis.html, 07.01.2011 r.

59

60

[152]

refleksje

Kreowanie dyskursu publicznego w Polsce – rola mediów krytycznych...

rządzących. (…) Zarówno ze strony PiS, jak i SLD nie mamy do czynienia nawet z kompromisem techniczno-taktycznym, ale ze zwyczajnym szantażem”62. Zgodnie z ujęciem M. Króla, można więc wnioskować, że w polskiej polityce partie wolą nieformalnie szantażować, niż formalnie ustępować. Tym samym nie może być tak, że wygrywają najlepsze merytorycznie projekty, czy ci, którzy mają najwięcej do powiedzenia. Zwyciężają ci, którzy wystosowali najefektywniejszy szantaż, czyli taki, który pozwala przeforsować ustawę za cenę późniejszego współmiernego odwdzięczenia się za to.

Z racji pluralizmu wartości w polskiej polityce w XXI w. istnieją płaszczyzny, w których ugrupowania w całości się zgadzają, jednak są też kwestie, w których strony odrzucają jakiekolwiek negocjacje.

W efekcie, zdaniem M. Króla, często dochodzi do rezygnacji z uczestnictwa w milczeniu, czyli tolerancji63. Spór wówczas eskaluje, gdyż nikt nie potrafi zaakceptować inności przeciwnika. Typowym przykładem takiego stanu rzeczy była wspomniana już niezdolność koalicyjna PO i PiS: „Obie strony pozostały przy swoich zdaniach – spór dotyczył tego, czy program rządzenia ma przedstawić PiS, a PO się do niego ustosunkować – co proponowała Platforma, czy też – jak chciało PiS – obie partie mają go wypracować wspólnie”64.

Kolejnym powodem, dla którego w polskiej polityce brakuje uczciwej rozmowy, to sprzeczność interesów65. W opinii M. Króla, bywa ona często urojona, ponieważ gracze polityczni nie są skorzy do poszukiwania rozwiązań korzystnych dla wszystkich. Każde ugrupowanie natomiast uznaje swe racje za ważniejsze, co skutkuje tym, że brakuje punktu wspólnego (zaczepnego) rozmowy. Co więcej, sprzeczność interesów – prawdziwa lub wyimaginowana – może ujawniać się i niekiedy ujawnia w toku uzgadniania stanowisk, jak np. w wypadku PO i PiS. Partie toczyły rozmowy na temat koalicji kilkukrotnie, aby w końcu stwierdzić, że się nie porozumieją, bo mają odmienne postulaty: PO chciało m.in., by Bronisław Komorowski został Marszałkiem Sejmu, na co PiS się nie zgadzało66. W 2009 r., gdy prezydentem był Lech Kaczyński, a premierem Donald Tusk, dochodziło również do konflikIbidem.

M. Król, Siła…, op. cit., s. 272.

64 Biuro Prasowe Prawa i Sprawiedliwości, Pierwsze rozmowy koalicyjne PiS – PO, „pis.org.pl” http://www.wybory2005.pis.org.pl/article.php?id=103, 07.01.2011 r.

65 M. Król, Siła…, op. cit., s. 272.

66 P. Wroński, Koniec koalicji?, „Gazeta Wyborcza”, http://wiadomosci.gazeta.pl/ Wiadomosci/1,80273, 2988330.html, 07.01.2011 r.

62 63

nr 3, wiosna-lato 2011

[153]

Urszula Panicz

tów, spowodowanych sprzecznością interesów. Najbardziej rażący był „spór obu ośrodków władzy w sprawie wprowadzenia w Polsce euro”.

Zdaniem M. Króla, „uzgodnienie jednolitego stanowiska podniosłoby wartość złotego i zwiększyło wiarygodność Polski w oczach inwestorów. Żadna ze stron nie próbuje jednak nawet słuchać argumentów konkurentów. Dlatego wartość naszej waluty spadła, a Polacy płacą wyższe raty kredytowe”67.

Podsumowując, wypada stwierdzić, że w świetle koncepcji M. Króla, a wbrew stanowisku mediów krytycznych wobec PiS, właściwie wszystkie ugrupowania w Polsce kierują się swoistą, niewysublimowaną filozofią polityczną. Prowadzi ona do braku rozmowy oraz przemocy komunikacyjnej, gdyż politycy „uważają, że świat jest już tak urządzony, iż w polityce decyduje siła”68. Polscy gracze polityczni z różnych opcji stosują szantaż, gdyż są przekonani, iż stanowi on środek uniwersalny, skuteczny w każdych okolicznościach. W szczególności dwie najsilniejsze partie wpisują się wyraźnie w schemat działania polegający na utrzymywaniu wrogich stosunków. W rezultacie zarówno PO, jak PiS wykluczają rozmowę, jednocześnie demonstrując oczekiwanie, że to ta druga strona pierwsza się odezwie.

Deliberatywna demokracja: sposób na złagodzenie konfliktów w polskiej debacie?

Jakość polskiej debaty publicznej, jak wyżej wskazano, zależy od wielu czynników, pośród których dominują jednak niechęć do dyskusji oraz skłonność polityków do nadużywania przemocy komunikacyjnej.

Powstaje zatem pytanie, czy mankamenty te można wyeliminować poprzez nasycenie polskiego systemu politycznego instytucjami o charakterze deliberatywnym.

Należy podkreślić, że zdaniem M. Króla, jeżeli przyjmie się, że ludzie są nieskończenie irracjonalni, polityka nie jest i nigdy nie będzie sferą konwersacji. Niemniej takie założenie nie jest stwierdzeniem faktu, lecz raczej deklaracją opcji światopoglądowej. Jej akceptacja prowadziłaby do stwierdzenia, że jakiekolwiek działania zmierzające do eliminacji przemocy komunikacyjnej skazane są na fiasko. Tymczasem liczne doświadczenia państw demokratycznych, w tym Polski, dowodzą, że stosowanie właściwych w danym miejscu i czasie mechanizmów konwersacyjnych prowadzi do złagodzenia rywalizacji 67 68

M. Staniszewski, Wojna…, op. cit.

M. Król, Siła…, op. cit., s. 272.

[154]

refleksje

Kreowanie dyskursu publicznego w Polsce – rola mediów krytycznych...

politycznej. Często w warunkach zaostrzonego konfliktu jego rozwiązanie rozpoczyna się od wytyczenia przez strony procedur namysłu nad zastaną sytuacją, gdyż ten sposób rozpoczyna się długi ciąg deliberacyjny, polegający na wymianie i konfrontacji argumentów. W jego ramach „znaczenia nabierają argumenty mocniejsze, które jednak same podlegają udoskonalaniu”. W ten sposób formuje się „demokracja deliberatywna” lub inaczej „demokracja ucząca się”, czyli „proces dyskusji pozwala na poszukiwanie nowych rozwiązań, które wcześniej przez uczestników wspólnoty politycznej nie były dostrzegane”69. Wydaje się, że najważniejszym elementem takiej demokracji jest dyskusja, prowadząca do wspólnego wypracowywania rozwiązań. Co więcej, w takiej dyskusji pojawiać mogą się racje, które prezentują obywatele i przedstawiciele władz70.

Mocną stroną deliberowania jest tzw. zasada ostrożności oraz ograniczony spór, które mają hamować ewentualne rozszerzenie polemiki poprzez poszukiwanie sposobów na zmniejszenie różnic oraz kierowanie się wzajemnym szacunkiem. Ważne jest też, aby spór nie przenosił się na inne konkretne sprawy71.

Zaletą demokracji deliberatywnej jest również dążenie stron do ustalenia co najmniej minimalistycznej koncepcji dobra wspólnego.

Nie ma tu miejsca na zabawę, czy ćwiczenie swoich talentów retorycznych. Dochodzi do wypracowania uczciwych zarówno dla jednostek, jak i społeczeństwa, zasad współpracy, rozumianych jako dobro wspólne72.

Upowszechnienie schematów deliberacyjnych w polskiej przestrzeni politycznej mogłoby prowadzić do sytuacji, w której liczne spory światopoglądowe przeniesiono by w sferę prywatną. Takie rozwiązanie godziłoby się z koncepcjami konwersacji Richarda Rorty’ego oraz Johna Rawlsa. Byli oni zwolennikami światopoglądowych sporów prywatnych, ponieważ twierdzili, że „demokracja służy pokojowemu rozwiązywaniu potencjalnych i aktualnych konfliktów oraz doprowadzeniu do kompromisu, natomiast nie wszystkie konflikty mogą zostać zażegnane przez zawarcie kompromisu, gdyż w bardzo wielu funda69 A. Peisert, Demokracja deliberatywna: utopia czy ratunek dla demokratycznych wartości?, „kulturaliberalna.pl”, http://kulturaliberalna.pl/2010/01/12/peisert-demokracja-deliberatywna-utopia-czy-ratunek-dla-demokratycznych-wartosci/, 10.01.2011 r.

70 Zob. M. Król, Rozmowa, [w:] Filozofia…, op. cit., s. 172.

71 Ibidem, s. 172-173.

72 Ibidem, s. 174-175.

nr 3, wiosna-lato 2011

[155]

Urszula Panicz

mentalnych sprawach moralnych, religijnych, filozoficznych czy nawet estetycznych kompromis jest nie do wyobrażenia”73. W ich opinii, rozmowa publiczna na takie niedopuszczalne tematy jest niebezpieczna, bo może powodować wojnę domową, dlatego konwersacja powinna odbywać się tylko w sferze prywatnej74.

Deliberacja między zwalczającymi się wzajemnie aktorami politycznymi uchodzi współcześnie za najlepszy sposób rozwiązywania sporów politycznych. Podczas deliberowania można ustalać cele wspólne i każdy ma szansę się wypowiedzieć. Jednak z drugiej strony, wprowadzenie demokracji deliberatywnej wydaje się wizją utopijną.

Utrudnieniem może być permanentna tendencja do podtrzymywania napięcia miedzy stronnictwami oraz rozszerzania sporów politycznych na coraz to inne dziedziny. Współcześnie politycy bowiem nie tylko nie przełamują przeciwieństw w jednej płaszczyźnie, lecz również przekładają je na inne obszary. Warto jednak zaznaczyć, że nie można z góry rezygnować z wysiłków na rzecz poprawy jakości debaty politycznej w Polsce. Pewne elementy modelu deliberatywnego mogą się przyjąć, przynosząc korzyści ogólnospołeczne. Warto próbować przełamywać chociażby stereotypy, co winno skutkować demitologizacją polskiej sfery publicznej oraz złagodzeniem kultury politycznej.

Summary The aim of the article is to solve the problem, whether the media is responsible for the decline in the quality of a public debate. The comparison of media transmission has led to the conclusion that media was especially critically oriented towards PiS what brought about its politicization. The idea of Marcin Król is used in order to describe the reasons of media manipulation. The measure that could lead to the end of such conflicts has been suggested. That is deliberative democracy.

Nota o autorce Urszula Panicz [panicz.ula@wp.pl] – studentka I roku studiów II stopnia na kierunku politologia na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM, przewodnicząca Koła Samorządu Terytorialnego, redaktor gazety studenckiej BUC (szef działu Aktualności). Zainteresowania: media, polityka.

73 74

Ibidem, s. 180.

Ibidem.

[156]

refleksje

„Gazeta Wy Paulina Jęczmionka Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2007 r. w sprawie ustawy lustracyjnej (analiza porównawcza)

Wprowadzenie elem artykułu jest ukazanie problemu prezentowania lustracji w dyskursie prasowym na przykładzie „Gazety Wyborczej” (dalej: GW) i „Rzeczpospolitej” (dalej: Rz). Artykuł jest także próbą ukazania opozycyjności obu gazet względem siebie w zakresie tematu lustracji, dotyczącej jej ustawy i wyroku Trybunału Konstytucyjnego (dalej: TK) z dnia 11 maja 2007 r.

Należy zapytać, czy autorzy zamieszczanych w GW i Rz publikacji podobnie komentowali wyrok TK z 11 maja 2007 r. w sprawie ustawy lustracyjnej i dlaczego komentowali wyrok w taki, a nie inny sposób.

Odpowiedzi na te pytania pozwolą bowiem stwierdzić, jakie stanowisko w sprawie lustracji i wyroku TK wyłania się z publikowanych przez obie gazety treści oraz rozstrzygnąć, czy były one stronnicze. Dzięki temu możliwą stanie się ocena, jak ważne dla obu redakcji są wyznawane przez ich dziennikarzy poglądy polityczne i w jaki sposób autorzy starają się ich bronić.

Przystępując do badania przyjęto hipotezę, że zamieszczone na łamach GW i Rz treści komentowały wyrok TK w sposób odmienny, prezentując zupełnie inne stanowisko wobec lustracji. Powodem miało być przyjmowanie przez redakcje opozycyjnych względem siebie linii programowych.

• W celu przeprowadzenia analizy i sprawdzenia, czy postawiona hipoteza jest słuszna, zadano 5 pytań badawczych. W trakcie badania pytano: • Jakie poglądy na lustrację zaprezentowali autorzy publikacji na łamach obu gazet?

• Jakimi argumentami posługiwali się w ocenie lustracji?

• Jakie stanowisko wobec ustawy lustracyjnej zajęli?

C

nr 3, wiosna-lato 2011

[157]

Paulina Jęczmionka

• •

Do czyich poglądów i opinii (osób, partii politycznych) odwoływali się najczęściej?

Jakie stanowisko zajęli wobec wyroku TK?

Lustracja jako zagadnienie polityczne Termin „lustracja” pochodzi od łacińskiego słowa lustrum, które w religii rzymskiej oznaczało składaną przez cenzora po każdym cenzusie oczyszczającą ofiarę za cały naród1. W Polsce pierwotnie termin ten oznaczał opis dóbr królewskich sporządzany w latach 1564-1789 przez specjalne komisje2. Współczesne znaczenie tego słowa zostało najprawdopodobniej zapożyczone z języka czeskiego (lustrace), gdyż Czechosłowacja była pierwszym państwem, w którym słowa „lustracja” użyto odnośnie działań prawnych i politycznych zmierzających do ujawnienia agentów komunistycznych służb specjalnych. O ile jednak w Republice Czeskiej mianem lustrace określa się zakaz pełnienia określonych funkcji przez byłych funkcjonariuszy komunistycznej partii i policji politycznej, o tyle w Polsce lustracja odnosi się do ujawnienia faktu służby, pracy bądź współpracy z tajnymi służbami państwa komunistycznego przez osoby pełniące lub kandydujące do ważnych funkcji publicznych3.

Temat lustracji jest obecny w polskim życiu politycznym od ponad 20 lat. Trudno jednak określić jednoznacznie moment, w którym rozpoczęła się dyskusja. Według wielu autorów, a przede wszystkim przeciwników premiera Tadeusza Mazowieckiego, to on jako pierwszy poruszył problem lustracji. O stosunku nowego rządu do rozliczeń z przeszłością miało świadczyć exposé sejmowe z września 1989 r.

Premier zadeklarował wtedy politykę tzw. „grubej kreski”4. Krytycy T. Mazowieckiego uważają, że była to deklaracja odpuszczenia win komunistom5.

1 P. Grzelak, Wojna o lustrację, Warszawa 2005, s. 7, za: Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1995, s. 828.

2 Ibidem, s. 7.

3 B. Banaszkiewicz, Rozrachunek z przeszłością komunistyczną w polskim ustawodawstwie i orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, „Ius et Lex” 2003, nr 1, s. 474.

4 T. Mazowiecki mówił wtedy: „Przeszłość oddzielamy grubą linią. Odpowiadać będziemy jedynie za to, co uczyniliśmy, by wydobyć Polskę z obecnego stanu”. J. Woleński, Lustracja jako zwierciadło, Kraków 2007, s. 37.

5 Zdaniem historyka Antoniego Dudka, T. Mazowieckiemu chodziło przede wszystkim o odcięcie się od epoki rządów komunistycznych i podkreślenie faktu rozpoczęcia nowego okresu w historii. Jednak, w opinii A. Dudka, niezdolność rządu do zerwania z dziedzictwem PRL sprawiła, że przeciwnicy premiera zdefiniowali „grubą kreskę”

[158]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

Według Piotra Grzelaka, autora książki Wojna o lustrację, dyskusja na ten temat rozpoczęła się w mediach6, a w kwietniu 1990 r. problem poruszono z mównicy sejmowej. Wystąpił na niej poseł Roman Bartoszcze, który sugerował, iż należałoby sprawdzić, kto z obecnych parlamentarzystów współpracował ze Służbami Bezpieczeństwa (dalej: SB). Później do problemu lustracji Sejm wracał wielokrotnie.

Dyskusje nad nim prowadzono przy okazji każdej podejmowanej inicjatyw prawnej. Jednak, mimo upływu czasu, proces lustracyjny wciąż nie jest w Polsce zakończony.

Ustawa z 18 października 2006 r.

Ustawa, która stała się przyczyną medialnej dyskusji, będącej tematem artykułu, została zaprojektowana przez rząd Prawa i Sprawiedliwości (dalej: PiS). Sejm, po poprawkach Senatu, uchwalił ją 18 października 2006 r. Projekt poparły wszystkie kluby poselskie poza Sojuszem Lewicy Demokratycznej (dalej: SLD), którego posłowie złożyli do TK wniosek o sprawdzenie zgodności nowych przepisów z Konstytucją.

Ustawa lustracyjna PiS wzbudziła wiele kontrowersji zarówno wśród polityków, jak i w mediach, bo w zasadniczy sposób zmieniała model lustracji w Polsce7. Do najważniejszych zmian należało zlikwidowanie sądów lustracyjnych, urzędu Rzecznika Interesu Publicznego, instytucji pokrzywdzonego i możliwość autolustracji. Znacznie rozszerzono listę osób podlegających lustracji (ustawa wyliczyła 45 funkcji publicznych), dopisując do niej m.in. pracowników wyższych uczelni i dziennikarzy. Ogólne określenie organów bezpieczeństwa przyjęte w ustawie z 1997 r., zastąpiono 14 kategoriami, doliczając do nich organy państw obcych o zadaniach podobnych do zadań służb Polskiej Rzeczypospojako tolerancję dla sił postkomunistycznych. Zob. A. Dudek, Historia polityczna Polski 1989-2005, Kraków 2007, s. 55.

6 Historyk przywołał artykuły publikowane m.in. w GW, Rz i „Tygodniku Solidarność” w kwietniu 1990 r. Jego zdaniem, przyczynkiem do tych publikacji były wydarzenia w Niemczech. Tam bowiem ujawniono nazwiska niektórych przedstawicieli opozycji antykomunistycznej, zarzucając im współpracę ze Stasi – Ministerium für Staatssicherheit (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego). Polscy dziennikarze sugerowali, że także wśród polskiej elity znajdują się agenci SB. Zob. P. Grzelak, Wojna…, op. cit., s.

17-19.

7 Już sam tryb jej uchwalenia budził zastrzeżenia, ponieważ prezydencka nowelizacja została uchwalona zanim jeszcze pierwotna ustawa zaczęła obowiązywać (vacatio legis wynosiło 3 miesiące, a nowelę uchwalono 14 lutego 2007 r.). Ciekawe jest również to, że Sejm przyjął poprawkę, by nowelizacja weszła w życie w dniu, w którym TK miał na wniosek SLD zbadać ustawę z października. W tym momencie nie było to już możliwe, bo ustawa częściowo przestawała obowiązywać.

nr 3, wiosna-lato 2011

[159]

Paulina Jęczmionka

litej Ludowej (dalej: PRL). Zgodnie z nową ustawą, każdy podlegający lustracji musiał wystąpić do Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: IPN) o potwierdzenie istnienia materiałów o jego ewentualnej współpracy z organami PRL. Potwierdzenie należało przedstawić pracodawcom lub wyborcom8.

Nowelizacja autorstwa Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego zwiększyła liczbę funkcji publicznych podlegających lustracji do 53 i sprecyzowała pojęcie współpracy. Prezydent przywrócił oświadczenia lustracyjne zamiast zaświadczeń IPN. Miało je badać nowe biuro IPN, a ich prawdziwość – sądy okręgowe. Istotnym novum było przywrócenie procedury karnej wraz z obowiązującą w niej zasadą domniemania niewinności. Konsekwencją prawomocnego wyroku stwierdzającego „kłamstwo lustracyjne” miał być 10-letni zakaz pełnienia funkcji publicznych9.

Temat lustracji i nowej ustawy (oraz jej nowelizacji) przez dłuższy czas nie schodził z pierwszych stron gazet. Z niecierpliwością oczekiwano orzeczenia TK. We wniosku grupy posłów SLD znalazły się zarzuty wobec ponad 70 przepisów. Posłowie wnosili także o uznanie ustawy lustracyjnej za niezgodną z Konstytucją w całości. Osobny wniosek złożył również Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: RPO).

TK postanowił rozpoznawać je wspólnie. Przekazał pisma Marszałkowi Sejmu i Prokuratorowi Generalnemu, którzy odrzucili zarzuty, równocześnie domagając się odroczenia rozprawy. Trybunał nie przystał na tę prośbę i wyznaczył termin na 9-11 maja 2007 r.10 Pierwszego dnia rozprawy Arkadiusz Mularczyk, poseł PiS reprezentujący Sejm przed TK, jeszcze raz wystąpił o odroczenie rozprawy. Kiedy sędziowie się na to nie zgodzili, zgłosił kolejny wniosek, żądając wyłączenia ze sprawy 4 sędziów zarzucając im stronniczość. TK odrzucił wszystkie inicjatywy A. Mularczyka, ale mimo to 10 maja – drugiego dnia rozprawy – poseł ponownie wystąpił o odroczenie. Tym razem powołał się na materiały IPN, z których miało wynikać, że dwaj sędziowie TK – Marian Grzybowski i Adam Jamróz – byli kontaktami operacyjnymi SB. Obaj zaprzeczyli. Jednak Jerzy Stępień, prezes TK, podjął decyzję, by wykluczyć ich ze składu orzekającego. Mimo tych wydarzeń, 11 maja TK J. Woleński, Lustracja…, op. cit., s. 99-116.

Ibidem, s. 115-120.

10 Zdaniem J. Woleńskiego, wniosek o odroczenie był celowym zabiegiem, by przesunąć termin na drugą połowę maja. Wtedy to oświadczenia lustracyjne powinny znaleźć się już w IPN, a osobom, które ich nie złożyły, groziłaby utrata funkcji. Ibidem, s. 121-122.

8 9

[160]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

wydał wyrok. Trybunał ocenił 39 przepisów ustawy lustracyjnej jako niezgodnych z Konstytucją. Wśród nich znalazły się m.in.: preambuła oraz przepis zawierający definicję współpracy, a także przepisy regulujące lustrację dziennikarzy i naukowców, zaliczenie współpracy z organami państw obcych do współdziałania ze służbami PRL czy sposób udostępniania danych z IPN. TK wskazał na niewłaściwość tak surowych sankcji za złożenie oświadczenia fałszywego lub niezłożenie go w terminie, niewłaściwość tytułu wzoru oświadczenia, jak również niedopuszczalność anulowania wyniku wyborów przez pozbawienie mandatu. TK zarzucił ustawie, że narusza standardy legislacji (chodziło m.in. o nieodpowiednie vacatio legis czy ograniczenia zasady domniemania niewinności) i pogarsza ochronę prawną11. Po wyroku jedni politycy nie szczędzili krytyki sędziom TK, inni pochwał. Odrębne poglądy pojawiły się również w prasie.

Podział badanych publikacji prasowych W celu zbadania, jak temat lustracji przedstawiany jest na łamach dwóch, należących do najbardziej poczytnych w Polsce i uznawanych za opozycyjne względem siebie, dzienników – GW i Rz – wybrano okres tygodnia przed i tygodnia po wydaniu przez TK wyroku z 11 maja 2007 r. dotyczącego ustawy lustracyjnej12. Wtedy to na łamach obu gazet trwała dyskusja zarówno nad ustawą, jak i samą lustracją. Była to jednocześnie ostatnia, jak do tej pory, szeroka polska debata medialna odnośnie problematyki lustracyjnej. Równocześnie wypada przytoczyć pogląd Pawła Śpiewaka, że ukształtowane głównie w 1992 r. argumenty zwolenników i przeciwników lustracji nie uległy od tego czasu zasadniczej zmianie13.

11 Wyrok Trybunały Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2007 r. (OTK 2007, sygn.

K 2/07).

12 Według opracowania portalu Wirtualnemedia.pl z dn. 7 maja 2010 r. w I kwartale 2010 r. GW zajęła wśród dzienników ogólnopolskich drugie miejsce pod względem sprzedaży (ponad 310 tys. sprzedanego nakładu dziennie). Rz uplasowała się na miejscu czwartym (ponad 116 tys. sprzedanego nakładu). Wzrosła sprzedaż jedynie „Dziennika Gazety Prawnej”, http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/wzrosla-sprzedaz-jedyniedziennika-gazety-prawnej, 17.05.2010 r.

13 P. Śpiewak pisał: „Amunicja” ideowa od wiosny 1992 r. zwolenników i przeciwników lustracji nie uległa poważniejszym zmianom. Często można wręcz odnieść wrażenie déjà vu: to już było powiadam, gdy słyszę po raz kolejny zdanie o haniebnej postawie, która polega na tym, że wierzymy bardziej ubeckim archiwom niż słowu naszego kolegi i jego znajomych, albo też, gdy druga strona powiada, że antylustratorzy boją się o siebie i o swoich znajomych, dlatego przed wszelkimi przeglądami dawnych akt uciekają.

Pojawiły się w ciągu tych 20 lat nowe prawa, powstały instytucje pamięci, zmieniały

nr 3, wiosna-lato 2011

[161]

Paulina Jęczmionka

Analizie poddano 114 publikacji prasowych14. Od 4 do 18 maja 2007 r. w GW ukazało się 58 artykułów dotyczących lustracji. Z kolei Rz opublikowała w tym czasie 56 tekstów poruszających ten temat.

Na potrzeby badania publikacje podzielono na dziennikarskie (pisane przez dziennikarzy i publicystów) oraz niedziennikarskie (pisane przez osoby niepracujące w zawodzie dziennikarza). Wśród artykułów dziennikarskich wyróżniono teksty informacyjne oraz perswazyjne (opinie, komentarze, felietony, teksty publicystyczne). Z kolei publikacje niedziennikarskie podzielono na wywiady i artykuły osób niezwiązanych z prasą (można je umownie nazwać artykułami ekspertów)15. Obie gazety przez dwa tygodnie opublikowały niemal identyczną liczbę artykułów poszczególnych kategorii. W GW ukazało się 26 artykułów informacyjnych, 19 perswazyjnych, 7 wywiadów oraz 6 opinii ekspertów. Rz opublikowała 25 artykułów informacyjnych, 19 perswazyjnych, 8 wywiadów i 4 teksty ekspertów. Dzienniki różniły się nieznacznie liczbą publikacji zamieszczanych danego dnia. Najwięcej tekstów nt. lustracji ukazało w poniedziałek 14 maja16. GW opublikonieco drużyny lustratorów i antylustratorów, wychodziły kolejne afery, ale argumenty, zresztą nie tylko w Polsce, od lat są w miarę podobne”. P. Śpiewak, Problem lustracji w dyskursie prasowym po 1989 r., [w:] Retoryka i polityka, red. M. Czyżewski, Warszawa 2010, s. 222.

14 Artykuły będące tematami z pierwszej strony, a co za tym idzie: ukazujące się na pierwszej i jednej z kolejnych stron, liczono jako jedną publikację. Podobną zasadę przyjęto przy komentarzach, które ukazywały się bezpośrednio pod głównym tekstem jako jego uzupełnienie. W bibliografii analizowanych artykułów prasowych wyróżniono wszystkie tytuły publikacji (osobno te będące zajawkami na pierwszej stronie, osobno te będące kontynuacją zajawek, czyli teksty główne), stąd ich większa liczba niż 114. Zob. Załącznik. Bibliografia artykułów prasowych.

15 Zastosowany podział ma dwa podstawowe cele. Po pierwsze, pozwala rozróżnić poglądy prezentowane przez dziennikarzy gazety, od stanowisk przedstawianych przez osoby tematem zainteresowane, ale niezobowiązane linią programową dziennika.

Po drugie, podział w ramach publikacji dziennikarskich pozwala na zbadanie sposobu przedstawiania problemu lustracji w artykułach, które mają na celu przekazanie czytelnikom nowych informacji oraz w tekstach, które są przedstawieniem poglądów autora.

Rozróżnienie wydaje się istotne, ponieważ w tych pierwszych dziennikarz teoretycznie powinien zachować obiektywizm, ale już sam dobór informacji, ich kolejność oraz cytowane wypowiedzi nakreślają pewien sposób widzenia autora. Wyróżnienie tekstów niedziennikarskich ma na celu zbadanie, czyje poglądy gazety najczęściej przedstawiają oraz czy dobór tych osób wykazuje się pewną tendencją. Natomiast dodatkowy podział na wywiady i artykuły ekspertów wydaje się konieczny, ponieważ są to dwie różne formy wypowiedzi. Poza tym, wywiad jest prowadzony przez dziennikarza, to on narzuca temat i kierunek rozmowy. Z kolei tekst autorstwa osoby niezwiązanej z prasą jest od początku do końca jej inwencją. Niemniej to redakcja decyduje, czyj tekst opublikować.

16 Jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę, że w piątek 11 maja wyrok zapadł wieczorem. Gazety nie miały wiele czasu na przygotowanie publikacji na sobotę, stąd większa

[162]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

wała ich 12, a Rz 10.

Poglądy dziennikarzy GW i RZ na temat lustracji Badanie wykazało, że w większości artykułów autorzy obu gazet nie wyrażali wprost swoich poglądów na temat lustracji. Nie oznacza to, że nie było wcale takich przypadków. Warto podkreślić, że przeważająca liczba tekstów, w których ujawniano wprost swoje poglądy, to artykuły perswazyjne. Wyrażali je czołowi publicyści obu gazet. Spośród 58 tekstów, które ukazały się na łamach GW, poglądy autorów pojawiły się w 12 artykułach – 9 razy były to teksty perswazyjne, 2 razy artykuły napisane przez ekspertów i 1 tekst informacyjny. Wszystkie przedstawione poglądy były nastawione przeciwko lustracji. Autorzy publikacji w Rz ujawnili swoje zdanie 16 razy (na 56 publikacji). Poglądy prolustracyjne zawierało 13 tekstów perswazyjnych, 1 artykuł eksperta i 1 informacyjny. Daje to łączną liczbę 15 publikacji opowiadających się za lustracją. Podkreślenia wymaga tu wydrukowanie przez Rz 1 tekstu perswazyjnego, którego autor – Jacek Żakowski – był przeciwny lustracji17. Chcąc pokazać, jak autorzy prezentowali swoje poglądy, wybrano przykładowe fragmenty tekstów z obu gazet18. ich liczba w poniedziałek. Poza tym, badania czytelnictwa od lat wykazują, że poniedziałkowe wydania gazet są chętniej kupowane niż bywa to w inne dni.

17 Trzeba także dodać, że J. Żakowski nie jest publicystą Rz. Jest jednym z założycieli GW, przez wiele lat dla niej pracował, aktualnie wciąż pisze na jej łamach komentarze.

Obecnie J. Żakowski jest dziennikarzem tygodnika „Polityka”, prowadzi także audycję w radiu TOK FM. Łączy się go zatem (i słusznie) z mediami konkurencyjnymi w stosunku do Rz, prezentującymi zupełnie inną linię programową. Jednak prasa bardzo często dla równowagi zamieszcza teksty, najczęściej komentarze, autorstwa osób deklarujących odmienne od redakcji poglądy. Ten zabieg ma na celu stworzenie wrażenia obiektywizmu. Zob. J. Żakowski, Nasze cierpienia w lustracyjnym piekle, Rzeczpospolita z dnia 18 maja 2007, s. A9.

18 I tak Bronisław Wildstein pisał na łamach Rz: „Najlepszym i najprostszym rozwiązaniem byłoby upublicznienie akt, oczywiście z wyłączeniem informacji dotyczących spraw intymnych poszkodowanych. Pełna jawność uniemożliwiłaby „grę teczkami”, szantaże, przecieki i temu podobne działania, którymi tak oburzają się przeciwnicy lustracji. (…) Upublicznienie archiwów IPN oddałoby społeczeństwu jego własność, gdyż materiały te stanowią najpełniejszy zasób wiedzy o komunistycznej Polsce. (…)

Będzie to jednak wstrząs ozdrowieńczy. Doprowadzi pewnie do przewartościowania wielu postaci i środowisk, ale oznaczać będzie to jedynie, że obecnie istniejące hierarchie ufundowane zostały na fałszu”. B. Wildstein dopasował argumenty wysuwane przez osoby przeciwne lustracji do własnego zdania. Tak, by wskazać, że zarzuty wobec lustracji właśnie lustracją można zwalczyć. Autor odwołał się do społeczeństwa, wskazał, że jawność archiwów IPN jest prawem każdego (w domyśle: czytelnika). Prościej i bardziej dobitnie o lustracji pisał Adam Michnik, redaktor naczelny GW: „Zawsze byłem zdania, że spektakl publicznego grzebania w ubeckich raportach i donosach – zwany ele-

nr 3, wiosna-lato 2011

[163]

Paulina Jęczmionka

Można wnioskować, że dziennikarze obu tytułów w większości artykułów nie ujawniali swoich poglądów wprost, ponieważ starali się zachować neutralność, a przynajmniej stworzyć takie pozory. Wydaje się to zrozumiałe, biorąc pod uwagę fakt, iż zazwyczaj medium stara się uchodzić za bezstronne i obiektywne, a raczej: maskować swoją tendencyjność19. Musi zatem unikać opowiadania się wprost autorów po jednej stronie konfliktu i ujawniania ich sympatii politycznych. O ile jednak owa bezstronność i obiektywność jest pożądana w gatunkach informacyjnych, o tyle nie jest już cechą gatunków perswazyjnych (publicystycznych)20 i jak wykazała analiza, potwierdza się to w GW i Rz. Podobieństwo między publikacjami zamieszczonymi w obu dziennikach polega więc na tym, że w artykułach informacyjnych unikano jednoznacznych deklaracji politycznych, ale teksty perswazyjne nie były gancko lustracją – jest procederem nierozumnym i niemoralnym. Ceną zdemaskowania pewnej liczby agentów – choćby nie było wśród nich nikogo, kto zajmowałby najważniejsze stanowiska w państwie – jest krzywda wielu uczciwych ludzi. Lustracja prowadzi do upowszechnienia klimatu podejrzliwości i strachu”. Autor odwoływał się przede wszystkim do emocji. Pisał o ludzkiej krzywdzie i niesprawiedliwości, by wzbudzić w odbiorcach niepokój. Nie szczędził negatywnych określeń, by jednoznacznie wyrazić swoje zdanie. Zob. B. Wildstein, Ozdrowieńczy wstrząs jawności, Rzeczpospolita z dnia 12 maja 2007, s. A2. A. Michnik, Adam Michnik: otwórzmy teczki, Gazeta Wyborcza z dnia 14 maja 2007, s. 1.

19 Wśród medioznawców i innych naukowców od lat trwają spory o dziennikarski obiektywizm. Jedni uważają, że istnieją media obiektywne, a już na pewno mogą takie istnieć, drudzy, że dziennikarski opis nie może i nie powinien być obiektywny. Wielu badaczy uważa, że każda gazeta czy telewizja ma swoją jasno określoną linię programową. Niektórzy naukowcy są zdania, że dominacja jednego dyskursu nie musi wykluczać obiektywizmu. Może się bowiem zdarzyć, że charakter opisywanego zjawiska, wydarzenia, postawy pasuje do dominującego w danym medium sposobu relacjonowania. Zob. M. Mrozowski, Media masowe. Władza, rozrywka i biznes, Warszawa 2001, s. 304-309.

20 Informacja ma na celu przedstawianie faktów i zdarzeń, natomiast publicystyka ma przekazywać sądy i opinie. Według Michała Szulczewskiego informacja rozszerza możliwość uczestniczenia odbiorcy w wydarzeniach, natomiast publicystyka pogłębia ich przeżywanie. M. Szulczewski stwierdził, że „jeżeli informacja dziennikarska jest nadążaniem za nowymi faktami, to publicystyka – najogólniej biorąc – jest reagowaniem na te fakty. Mamy tu oczywiście do czynienia z reakcją intelektualną i emocjonalną, a ściślej jeszcze – z zamiarem wywołania takiej reakcji u odbiorcy”. To stwierdzenie potwierdza więc, że o ile bezstronność jest (a raczej powinna być) cechą informacji, o tyle nie przypisuje się jej publicystyce (tu: nazwanej szerzej artykułami perswazyjnymi).

Dopełnieniem tych słów jest także definicja publicystyki wg M. Szulczewskiego: „publicystyka to aktualne, publiczne, tendencyjne oświetlanie wszelkich zagadnień społecznych”. Podkreślenia wymaga tu określenie „tendencyjne” – a więc zgodnie z przyjętym wzorcem, poglądem czy przekonaniem. Zob. M. Szulczewski, Informacja. Publicystyka, [w]: Teoria i praktyka dziennikarstwa, red. B. Golka, Warszawa 1964.

[164]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

już ich pozbawione. Publicyści wyrażali wprost swoje poglądy dotyczące lustracji. W tym przypadku na łamach obu gazet ujawniły się już dwie, zasadniczo różne tendencje, stawiając dzienniki w opozycji.

Argumentacja pro- i antylustracyjna O ile dziennikarze obu gazet starali się nie pisać wprost o swoich poglądach, o tyle znacznie częściej przytaczali w kontekście ustawy i wyroku TK argumenty, pozwalające w miarę łatwo zaklasyfikować się jako pro- lub antylustracyjne. W trakcie analizy treści artykułów prasowych brano pod uwagę zarówno argumenty wysuwane wprost przez autora, jak i te, które pojawiły się w cytowanych wypowiedziach. Często takich pro- lub antylustracyjnych uzasadnień można było się doszukać także w komentarzach, tytułach, a nawet pytaniach zadawanych w trakcie wywiadu. Podkreślić należy, że w obu gazetach pojawiały się zarówno argumenty za, jak i przeciw lustracji, jednak pierwsze albo drugie, w zależności od tytułu, głównie po to, by poddać je krytyce, zanegować.

Po przeprowadzeniu analizy trudno nie zgodzić się z przytoczoną już tezą P. Śpiewaka, że argumenty przeciwników i zwolenników lustracji od lat pozostają takie same. Socjolog wyróżnił 6 zasadniczych tez (a raczej grup argumentów) stawianych przez antylustratorów oraz 3 grupy argumentów za lustracją21. I faktycznie, wszystkie one pojawiają w artykułach GW i Rz z maja 2007 r. Zgodnie z ujawnioną tendencją, autorzy opublikowanych w GW treści wysuwali przede wszystkim argumenty przeciwko lustracji, natomiast dziennikarze i eksperci Rz opowiadali się za. Wśród antylustracyjnych tez w GW najczęściej pojawiało się odwołanie do praw oraz wolności człowieka, które w procesie lustracji są łamane i ograniczane22. Innymi argumentami, które 21 P. Śpiewak argumenty przeciwko lustracji dzieli na: techniczne (niekompletność, zafałszowanie akt SB), moralne (chodzi tu o okrucieństwo i agresję zwolenników lustracji), dotyczące porządku prawnego (odwoływanie się do demokratycznego państwa prawa, Konstytucji, praw człowieka), społeczno-kulturowe (lustracja rodzi nienawiść, kłótnie, strach, jest grą i odwetem politycznym), atakujące IPN jako zinstrumentalizowaną instytucję pełniącą rolę narzędzia politycznego, negujące znaczenie tajnych współpracowników w rządach. Argumenty prolustracyjne określa ogólnie w 3 tezach, jednak każda z nich mieści w sobie jeszcze wiele innych, ale podobnych argumentacyjnie, założeń. Te główne tezy za lustracją to: prawo do informacji i wiedzy o przeszłości, racja stanu i suwerenność oraz poczucie sprawiedliwości i moralność. Zob. P. Śpiewak, Problem…, op. cit., s. 224-236.

22 Tym argumentem posłużył się m.in. Mirosław Czech, pisząc: „Warto o tym mówić, ponieważ to nie PO zaskarżyła ustawę lustracyjną do TK i nie ona stanęła w obronie setek tysięcy obywateli zmuszanych do naruszenia prawa i własnej godności. (…) Dlatego walka z TK była tak zaciekła i bezpardonowa. Obywatel miał zobaczyć, że nikt nie jest

nr 3, wiosna-lato 2011

[165]

Paulina Jęczmionka

przywoływano w GW najczęściej, były: przekonanie, iż lustracja służy politykom do gry, szantażu i zdobycia władzy, jest niezgodna z Konstytucją, prowadzi do podejrzeń i pomówień, jest narzędziem zemsty23.

Na łamach GW przytaczano także argumenty zwolenników lustracji.

Jak już wspomniano, celem była przede wszystkim ich krytyka. Należy zauważyć, że autorzy GW często, posługując się tezami prolustracyjnymi (najczęściej za pomocą cytowanych wypowiedzi), pozostawiali je bez komentarza. Wtedy jednak zestawiali je z innymi wypowiedziami lub opisami sytuacji, które w swej istocie negowały argumenty za lustracją. Ważną cechą publikacji GW jest także częste posługiwanie się ironią zamiast bezpośredniej krytyki. Wypowiedzi prolustracyjne przytaczane przez dziennikarzy tego dziennika najczęściej odnosiły się do takich wartości, jak konieczność rozliczenia z przeszłością, przejrzystość życia publicznego oraz prawo obywateli do informacji.

W toku analizy okazało się jednak, że nie były to główne argumenty zwolenników lustracji. Autorzy Rz, przedstawiając ich poglądy, pisali o sprawiedliwości, prawdzie, racji stanu, wiedzy o przeszłości oraz bezpieczeństwie państwa24. Argumenty przeciwko lustracji pojawiające się w publikacjach Rz również nie pokrywały się z tymi, które najczęściej pojawiały się w GW. W argumentacji antylustracyjnej przytaczanej na łamach Rz najczęściej podkreślano bowiem, że lustracja oznacza sugerowanie się kłamstwami tajnych służb PRL, stosowanie odpowiedzialności zbiorowej, polityczne działanie IPN. Tego typu tezy uzewnętrzniano głównie w cytowanych wypowiedziach albo tekstach perswazyjnych, traktując je jako przyczynek do polemiki25. Podczas bezpieczny, bo na każdego IPN pod osłoną nocy znajdzie jakiegoś haka”. M. Czech, Trybunał obronił demokrację, Gazeta Wyborcza z dnia 12 maja 2007, s. 10.

23 Takie argumenty przedstawił chociażby Marcin Bosacki, pisząc: „Kaczyński jest w coraz większym kłopocie. Nie, nie dlatego, że TK oskalpował jego model lustracji. Kłopot polega na tym, że choć lustracja trwa już długo, choć półtora roku służby specjalne są na każde jego skinienie, choć powołał CBA i nowy wywiad wojskowy – efektu nie widać.

Efektem miało być ujawnienie Układu, dotarcie do Jądra oplatającej kraj Pajęczej Sieci.

A tu nic: trochę złapanych łapowników, trochę ujawnionych agentów, kilku nawet prawdziwych. Nawet powszechne ujawnienie teczek, jeśli do tego dojdzie, nie udowodni tezy o spisku, który niszczy Polskę”. M. Bosacki, Premier i stu agentów, Gazeta Wyborcza z dnia 15 maja 2007, s. 2.

24 Wylicza je wprost w swoim artykule Agnieszka Romaszewska: „Bez wątpienia jawność życia publicznego jest wielką wartością, wielką wartością jest ochrona państwa przed działaniem historycznie osadzonych układów, a jego funkcjonariuszy przed szantażem, jeszcze większą wartością jest dziejowa sprawiedliwość”. A. Romaszewska, Ratujmy z lustracji, co się da, Rzeczpospolita z dnia 16 maja 2007, s. A10.

25 Dobrym przykładem jest Bronisław Wildstein, który polemizował ze tymi, którzy publicznie opowiadali się przeciwko lustracji. Przytaczał część ich argumentów, a więc

[166]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

analizy treści artykułów obu gazet zauważono, że dziennikarze Rz częściej niż ci z GW krytykowali wprost przeciwników lustracji, rzadziej posługując się natomiast ironią.

To właśnie przyjęty typ relacji, a więc sposób przedstawiania zagadnień związanych z lustracją, ustawą autorstwa PiS, wydarzeniami, które miały miejsce przed i w trakcie rozprawy TK oraz samego wyroku, najwyraźniej obrazowały, co na temat lustracji i orzeczenia TK sądzą dziennikarze, publicyści i eksperci obu dzienników. W obu gazetach argumenty świadczące o określonym stosunku do problemu lustracji pojawiały się jako bezpośrednie komentarze autorów, ale przede wszystkim przedstawiano je za pomocą wypowiedzi znanych osób, odpowiedniego doboru i kolejności informacji oraz drobnych manipulacji językowych (np. w tytułach)26. Analiza treści artykułów potwierdziła tendencje ujawnione przez publicystów w tekstach perswazyjnych: autorzy publikacji na łamach GW przytaczali argumenty przeciwko, a piszący w Rz za lustracją. Treści te zdecydowanie się więc od siebie różniły. Jednak, co już wykazano, wystąpiło także podobieństwo: w artykułach obu gazet pojawiały się również argumenty drugiej strony.

To znów należy uznać za próbę obiektywizacji przekazu i zachowania równowagi27. O tym, że ta relacja dialektyczna (powtarzając za Edwardem Epstainem) była w pełni kontrolowana, może świadczyć fakt, iż argumenty przytaczane jako stanowisko drugiej strony nie pokrywały się z tymi, które druga strona najczęściej podawała. Skoro bowiem argumenty, np. przeciwko lustracji przytaczane przez autorów publikacji w Rz (jak już ustalono, zwolenników lustracji), nie pokrywały się z tymi, które pojawiały się w artykułach GW (przeciwnych lustracji), można stwierdzić, że dziennikarze Rz dobierali tylko takie poglądy,

tylko te wybrane, by poddać je całkowitej krytyce. I pisał: „Powtarzane w nieskończoność nonsensy o „upokorzeniu”, jakim ma być wypełnienie deklaracji lustracyjnej, albo „odpowiedzialności zbiorowej”, która polega na obowiązku lustracyjnym, dla wielu stały się bezrefleksyjnymi oczywistościami. Do antylustracyjnego frontu należą również postkomuniści, dla których niebezpieczne jest odsłonięcie prawdy, czyli efekt lustracji”. B. Wildstein, Zwycięstwo antylustracyjnego frontu, Rzeczpospolita z dnia 14 maja 2007, s.A10 .

26 Dla przykładu: P. Semka w tekście pt. Polityka puka do bram Trybunału przypomina, że kilkoro sędziów TK ma za sobą karierę polityka. Tytuł jest więc sugestią, że obradujący nad lustracją TK nie jest apolityczny i bezstronny. Zob. P. Semka, Polityka puka do bram Trybunału, Rzeczpospolita z dnia 11 maja 2007, s. A11.

27 Edward J. Epstain, badacz amerykańskich sieci telewizyjnych, nazywa ten typ relacji dialektycznym. Zgodnie z nim zagadnienia kontrowersyjne ukazuje się z dwóch przeciwstawnych punktów widzenia. Zob. M. Mrozowski, Media…, op. cit., s. 313-314.

nr 3, wiosna-lato 2011

[167]

Paulina Jęczmionka

które były dla nich wygodne (np. łatwe do podważenia)28. Miało to na celu stworzenie pozorów obiektywności, ale tak naprawdę prowadziło do zachowania zgodności z linią programową gazety.

Stanowisko wobec ustawy z dnia 18 października 2006 r.

Praktycznie wszystkie publikacje zamieszczane w obu gazetach w tygodniu poprzedzającym wyrok TK zawierały w treści odniesienia do zaskarżonej ustawy. Czasem jej zapisy komentowali sami autorzy artykułów, ale częściej zamieszczano wypowiedzi polityków lub konstytucjonalistów. Stanowisko autorów GW wobec ustawy było jasne – wszystkie analizowane publikacje przedstawiały ją w sposób negatywny jako niezgodną z konstytucją, naruszającą wolność i godność człowieka. Znacznie ciekawszą była reakcja Rz, która, mimo prolustracyjnego nastawienia, drukowała zarówno teksty broniące, jak i krytykujące ustawę29. Autorzy stawiali jednak tezę, że nawet złego prawa trzeba przestrzegać30. Uznając, że jest to zdanie stające w obronie ustawy lustracyjnej, podczas analizy stwierdzono, że liczba artykułów broniących ustawy nieznacznie przeważyła nad tekstami krytycznymi. Na uwagę zasługuje również fakt, że o ile przed orzeczeniem przez TK wyroku w Rz pojawiały się artykuły broniące przepisów, o tyle po zakończeniu rozprawy autorzy skupili się na krytyce i podważaniu bezstronności sędziów TK. Autorzy publikacji w GW pozostali natomiast przy szerokiej krytyce ustawy31.

28 Oczywiście, analogicznie, sytuacja powtarza się także w drugą stronę: autorzy publikacji w GW dobierali takie argumenty za lustracją, które im odpowiadały.

29 Piotr Andrzejewski, senator PiS, pisał: „Aktualny stan lustracji to przykład nieadekwatnej do potrzeby ujawnienia prawdy o nas samych nieporadnej legislacji, która obraca się przeciwko osiągnięciu celów, którym miała służyć”. Jednak tego samego dnia, obok krytyki ustawy znalazł się także tekst jej broniący: „W wypadku ustawy lustracyjnej nie doszło do naruszenia demokracji ani reguł stanowienia prawa. Czy prawo winno zatem być akceptowane w zależności od indywidualnego uznania?” P. Andrzejewski, Lustracja w imię konstytucji to powszechny dostęp do teczek, Rzeczpospolita z dnia 7 maja 2007, s. C7, B. Wildstein, Demokracja według europejskiego salonu, Rzeczpospolita z dnia 7 maja 2007, s. A10.

30 Jan Woleński krytykował taką argumentację, wskazując, że osoby wrogo nastawione do starego systemu właśnie go naśladują. J. Woleński uważa, że taki sposób myślenia jest charakterystyczny dla społeczeństwa komunistycznego: „Gdy słyszę, że ustawa lustracyjna jest wprawdzie nienajlepsza i może nawet zbyt surowa, ale trzeba się jej podporządkować, bo to prawo, a prawa mają słuchać wszyscy, to zaraz sobie przypominam nakłanianie do przestrzegania rygorów stanu wojennego. I chociaż reżim lustracyjny i wymagania stanu wojennego należą do zupełnie innych światów, podobieństwo w argumentacji jest znaczne w obu przypadkach”. J. Woleński, Lustracja…, op. cit., s. 11.

31 Ich postawa wydaje się zrozumiała, ponieważ wyrok TK dostarczył im dodatko-

[168]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

Taka postawa odczytana na łamach GW wydaje się zrozumiała wobec przedstawionego już krytycznego podejścia autorów do lustracji w ogóle. Żaden z dziennikarzy GW nie stanął w obronie ustawy.

Nie przeprowadzono także ani jednej rozmowy z osobą, która by ustawę poparła. W analizowanych publikacjach ograniczono się jedynie do cytowania polityków, o których wiadomo było, że stoją po stronie lustracji. Jednak w ciągu badanych dwóch tygodni tylko raz zacytowano ich słowa, które wprost broniły krytykowanego aktu normatywnego32.

Dziennikarze GW nie zachowali zatem w swoich relacjach obiektywności. Trudno jednoznacznie stwierdzić, dlaczego nie przywołali ani jednego poglądu broniącego ustawy. Można tylko domniemywać, że redakcja uznała przepisy ustawy lustracyjnej za jednoznacznie sprzeczne z Konstytucją, więc nie chciała w żaden sposób dawać czytelnikowi do zrozumienia, że może być inaczej. Poza tym, przez cały marzec 2007 r. w GW ukazywały się różne artykuły, listy, wystąpienia przedstawicieli środowiska naukowego, w których wyrażali oni sprzeciw wobec rozliczeń z przeszłością. Była to cała seria tekstów (nazwana przez redakcję „Lustracją wykształciuchów”) przeciwko ustawie autorstwa PiS. Można więc sądzić, że redakcja wyszła z założenia (chyba słusznie), iż hipokryzją byłoby publikowanie później materiałów broniących ustawy.

Nie zmienia to jednak faktu, że w ten sposób piszący na łamach GW autorzy nie zachowali bezstronności i obiektywizmu. Zachowali jednak przyjętą wcześniej linię programową. O tym, że można stworzyć pozory bezstronności świadczą z kolei przedstawiające zdanie obu stron (za i przeciw ustawie) publikacje Rz. Biorąc jednak pod uwagę ujawnione podczas analizy tendencje i liczbę prolustracyjnych artykułów opublikowanych w Rz, należałoby się zastanowić, czy wypowiedzi i postawy krytykujące ustawę były zamieszczane w celu zachowania bezstronności, czy może dlatego, że ten akt prawny faktycznie zawierał wiele niedopracowanych i niekonstytucyjnych zapisów (co potwierdził wyrok TK). Na taki stan rzeczy może wskazywać również inny fakt.

Pomimo że Rz zamieściła zdania przeciwne, na jej łamach i tak ukazało się więcej tekstów przychylnych ustawie. Jednak po wyroku TK stwierdzającym niekonstytucyjność wielu jej przepisów, autorzy Rz, poza nielicznymi przypadkami, odeszli od argumentacji sprzyjającej wych argumentów, a także fachowego i prawnego potwierdzenia, że prowadzona przez nich krytyka ustawy lustracyjnej była słuszna.

32 Były to wypowiedzi Prezydenta Lecha Kaczyńskiego podczas uroczystości z okazji Święta Konstytucji 3 Maja. Zob. P. Wroński, Konstytucja 3 maja z lustracją w tle, Gazeta Wyborcza z dnia 4 maja 2007, s. 4.

nr 3, wiosna-lato 2011

[169]

Paulina Jęczmionka

ustawie. Można więc wnioskować, że już wcześniej zdawali sobie sprawę z wad ustanowionych przepisów, ale chcieli zachować swoje prolustracyjne stanowisko. Kiedy TK potwierdził obawy co do niekonstytucyjności ustawy, dziennikarze Rz zmienili argumentację, podważając niezawisłość i bezstronność sędziów TK, co pozwoliło im zostać przy stanowisku popierającym lustrację.

Poglądy i opinie prezentowane w obu gazetach W obu dziennikach, przekazując informacje, ale także w celu potwierdzenia stawianych tez, wielokrotnie cytowano wypowiedzi polityków, ekspertów, osób bezpośrednio zainteresowanych sprawą lustracji.

Należy przy tym zauważyć, że dziennikarze Rz robili to częściej niż ci z GW. W obu gazetach najczęściej cytowano polityków PiS. Na łamach Rz ich wypowiedzi pojawiły się 52 razy, w GW 47 razy. Najwięcej znalazło się ich w tekstach relacjonujących rozprawę przed TK, a także w artykułach opublikowanych tuż po wyroku. Pod względem liczby cytowań, w następnej kolejności w Rz znalazły się wypowiedzi polityków Platformy Obywatelskiej (dalej: PO) i SLD (w obu przypadkach były to 24 wypowiedzi), czyli opozycji. Dla porównania w GW cytowano przedstawicieli PO tylko 8, a SLD 6 razy. Za to osobą, którą – poza politykami PiS – autorzy GW cytowali najczęściej, był Jerzy Stępień, ówczesny prezes TK. Pod tym względem w Rz jego wypowiedzi znalazły się dopiero na szóstym miejscu. Warto również wskazać, że na łamach Rz cytowano Janusza Kurtykę, prezesa IPN, 23 razy, podczas gdy w GW nie znalazła się ani jedna jego wypowiedź. Analogicznie, GW opublikowała 5 wypowiedzi Bronisława Geremka, a Rz nie zrobiła tego ani razu. Godny uwagi wydaje się również fakt, że dziennikarze Rz aż 19 razy cytowali notatki sporządzone przez esbeków, podczas gdy drugi dziennik zamieścił tylko 1 taki cytat. Istotne znaczenie mają także osoby, z którymi dziennikarze danej gazety przeprowadzili wywiady. GW w ciągu dwóch tygodni opublikowała 7 wywiadów. Rozmówcami byli: Norman Davies, Wisława Szymborska, Andrzej Arseniuk, Stanisław Salmonowicz, Bronisław Geremek i Jarosław Kaczyński. Ten ostatni wywiad to przedruk wybranych fragmentów z Rz – fragmentów bodaj najbardziej kontrowersyjnych. Rozmowa z A. Arseniukiem, rzecznikiem IPN, miała na celu wykazanie, kiedy i w jaki sposób poseł PiS A. Mularczyk zdobył akta dotyczące sędziów TK. Ani IPN, ani PiS nie wypadły w niej pozytywnie. Natomiast pozostali rozmówcy, to zdecydowani przeciwnicy PiS, a także jego modelu lustracji. W Rz ukazało się 8 wywiadów z: ks. Tadeuszem Isakowiczem-Zaleskim, Januszem

[170]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

Kurtyką, Hubertusem Knabe, Jarosławem Kaczyńskim, Adamem Strzemboszem, Andrzejem Zybertowiczem, Rafałem Gruzińskim oraz Wiesławem Johannem. Wszyscy wskazani rozmówcy to zwolennicy lustracji, którzy, w większości, po ogłoszeniu wyroku dotyczącego ustawy skrytykowali sędziów TK. Na łamach Rz ukazał się 1 wywiad z przeciwnikiem lustracji – Jerzym Szmajdzińskim z SLD33. Nie była to jednak osobna publikacja, ale krótka rozmowa dołączona do artykułu.

Rzeczą zrozumiałą wydaje się, że pod względem liczby cytowań autorzy obu gazet najczęściej przywoływali polityków związanych z PiS i otoczeniem Prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Naturalne jest bowiem, że partia rządząca i urzędujący Prezydent pojawiają się w mediach najczęściej i to szczególnie ich działaniom przyglądają się dziennikarze.

Temat lustracji pojawił się na łamach gazet także z powodu działalności rządu. To bowiem jego autorstwa była zaskarżona do TK ustawa lustracyjna. To również poseł PiS Arkadiusz Mularczyk reprezentował Sejm podczas rozprawy przed TK i to on wywołał kontrowersje podczas obrad. Należałoby więc skłaniać się do stwierdzenia, że właśnie z tych powodów na łamach obu gazet najczęściej cytowano polityków PiS. Różnica ujawniła się jednak przy komentarzach do tych wypowiedzi. O tym, że publikacje zamieszczane w obu dziennikach wyrażały jasno określone stanowisko zarówno w sprawie lustracji, jak i wyroku TK dotyczącego ustawy lustracyjnej świadczą trzy istotne fakty.

Po pierwsze, analiza wykazała, że dziennikarze chętniej przywoływali wypowiedzi i postawy osób mających poglądy zgodne z linią programową redakcji niż takie, które były jej przeciwne. Po drugie, gazety publikowały wywiady z osobami podzielającymi prezentowane na łamach stanowisko. I wreszcie po trzecie, w obu wcześniejszych przypadkach zdarzało się tak, że w jednym z dzienników dana postać występowała kilkanaście razy, a w drugim w ogóle. Wszystko to więc świadczy, iż GW i Rz skrupulatnie przygotowywały materiał prasowy. Tak, by odzwierciedlał przyjętą przez redakcję linię programową.

Dobór rozmówców i przedstawianych postaci ma w prasie duże znaczenie, ponieważ z jednej strony, dziennikarze mają zawsze wytłumaczenie, że prezentowali czyjeś a nie swoje własne poglądy, a z drugiej strony, ujawnianie spojrzenia większej liczby osób (najlepiej znanych i cenionych) podnosi wiarygodność i prestiż gazety. Trzeba również wspomnieć, że autorzy GW i Rz przedstawiali także poglądy niezgodne 33

s. A3.

E. Olczyk, Lustracyjny szczyt u prezydenta, Rzeczpospolita z dnia 16 maja 2007,

nr 3, wiosna-lato 2011

[171]

Paulina Jęczmionka

z linią programową dziennika. Zapewne miało to na celu zachowanie pewnej równowagi. Poza tym, jeśli nie ma zdań przeciwnych, nie ma miejsca na polemikę i krytykę.

GW i Rz wobec wyroku TK Ciekawa sytuacja miała miejsce po ogłoszeniu przez TK wyroku. Wtedy ujawniły się największe różnice pomiędzy gazetami. O ile dziennikarze i eksperci na łamach GW wypowiedzieli się jednoznacznie pozytywnie na temat wyroku TK, o tyle zdawać się mogło, że dziennikarze Rz mieli trudność z określeniem własnego stanowiska. Podczas gdy następnego dnia po orzeczeniu TK autorzy GW pisali, że „zwyciężyła demokracja i poszanowanie prawa, a sędziowie nie ulegli zamachowi rządzących”34, w publikacjach Rz analizowano sytuację partii politycznych po wyroku (kto stracił, kto zyskał), pisano o nowym pomyśle na całkowite otwarcie archiwów IPN, publikowano obszerny reportaż na temat J. Kurtyki i równie obszerny wywiad z J. Kaczyńskim. Jedynym autorem, który wprost przedstawił swoje krytyczne zdanie na temat wyroku był B. Wildstein35. Jeśli chodzi o treść wyroku, to w Rz praktycznie w ogóle się do niego nie odniesiono. Jedynym zapisem, który wzbudził oburzenie i był podejmowany na łamach dziennika, było zamknięcie archiwów IPN dla dziennikarzy i historyków (do czasu poprawienia sprzecznego z Konstytucją przepisu). Zatem przy pytaniu o stanowisko autorów gazety wobec wyroku TK, stwierdzono, że można nie tyle określić stanowisko redakcji Rz wobec wyroku, ile wobec sędziów TK, których w tekstach gazety stanowczo krytykowano. Z kolei dziennikarze GW zdecydowanie wyrok chwalili. O stosunku redakcji obu gazet do wyroku TK świadczy także fakt, iż GW już następnego dnia opublikowała skróconą (co nie znaczy: krótką) wersję uzasadnienia, a w poniedziałek 14 maja przedrukowała wyrok w całości. Rz ograniczyła się tylko do wyliczenia niektórych uchylonych przepisów.

Argumenty, którymi posługiwali się dziennikarze GW przy ocenie wyroku TK, częściowo pokrywały się z argumentami przywoływanymi 34

s. 10.

M. Czech, Trybunał obronił demokrację, Gazeta Wyborcza z dnia 12 maja 2007,

35 B. Wildstein napisał: „Znaczne ograniczenie ustawy lustracyjnej nie jest niespodzianką. Debata w TK, a zwłaszcza stosunek większości jego członków do lustracji nie pozostawiał w tej mierze żadnych wątpliwości”. Autor przyznawał, że prezydenckie poprawki wprowadziły do ustawy komplikacje i nadały jej ułomny kształt. Jednak, jego zdaniem, TK zakwestionował wiele ważnych i potrzebnych przepisów. A wszystko dlatego, że jego sędziowie byli stronniczy. B. Wildstein, Ozdrowieńczy wstrząs jawności, Rzeczpospolita z dnia 12 maja 2007, s. A2.

[172]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

przeciwko lustracji. O ile wcześniej na łamach GW pisano, że lustracja narusza prawa i wolności człowieka, o tyle po orzeczeniu dziennik publikował treści wskazujące, że TK ochronił państwo prawa, stanął na straży demokracji i Konstytucji36. Przyjęcie takiej argumentacji miało silny wydźwięk perswazyjny, ponieważ próbowało uświadomić odbiorcy, że uchylenie części przepisów ustawy obroniło podstawy, na jakich funkcjonuje państwo, a tym samym zapewniło każdemu obywatelowi bezpieczeństwo oraz poszanowanie jego praw i wolności. Najważniejszym argumentem podawanym przez dziennikarzy Rz przeciwko wyrokowi było twierdzenie, że TK usunął z ustawy wiele ważnych przepisów, a przez to wprowadził w państwie chaos. Jako najważniejszy, niesłusznie zakwestionowany przepis autorzy wskazywali ten, który stanowił, że o dostępie do archiwów IPN decyduje jego prezes.

Uchylenie tego przepisu spowodowało bowiem zamknięcie archiwów dla dziennikarzy i historyków. Kolejnym argumentem pojawiającym się w Rz było przekonanie, że sędziowie wydający wyrok byli stronniczy, przekroczyli swoje kompetencje i zamiast orzekać o konstytucyjności przepisów, wyrokowali, czym i jaka powinna być lustracja.

I właśnie krytyka sędziów z jednej strony, a opisywanie nowych pomysłów na przeprowadzenie lustracji oraz „naprawienie” TK z drugiej, pozwoliły publikacjom Rz zachować prolustracyjny charakter.

Odpowiedzi, jakie uzyskano na ostatnie pytanie badawcze, nie byłyby zrozumiałe i potwierdzone, gdyby nie przebieg wcześniejszych etapów analizy. Jak wykazało badanie, prezentowane w publikacjach obu dzienników poglądy dotyczące lustracji miały decydujący wpływ na stanowisko, jakie dziennikarze gazet zajęli wobec wyroku TK. Analiza treści artykułów pokazała, że autorzy piszący na łamach Rz zajęli krytyczne stanowisko wobec orzeczenia TK, natomiast w GW pisano o nim pozytywnie. Interesujące wnioski nasuwają się przy analizie artykułów publikowanych w Rz. Gazeta już przy ocenie ustawy lustracyjnej ujawniła niejednoznaczne poglądy na temat konstytucyjności jej przepisów. Prawdopodobnie redakcja wahała się odnośnie kwestii, jak zachować w tej sytuacji stanowisko prolustracyjne, a raczej: jak, 36 Analizując argumenty, jakie padły w obu gazetach w ocenie lustracji i wyroku TK, słuszne wydaje się stwierdzenie P. Śpiewaka, że spór o lustrację rozszerzono w Polsce do poważnego sporu światopoglądowego: „W kontekście debat rozliczeniowych dyskutowano niemal o wszystkim: o państwie prawa, o jakości demokracji, o prawach jednostki, o zakresie prywatności, o korupcji i szantażu, o zdradzie narodowej, o jakości i powadze polskiego liberalizmu, o winie i przebaczeniu. Dlatego ten spór wydaje się tak rozległy i intelektualnie doniosły”. P. Śpiewak, Problem…, op. cit., s. 220.

nr 3, wiosna-lato 2011

[173]

Paulina Jęczmionka

krytykując ustawę i chwaląc wyrok TK, nie sprawić wrażenia, że dziennik występuje przeciwko lustracji. Trzeba bowiem pamiętać, że gazety mają swoich stałych odbiorców (czytelników), którzy są przyzwyczajeni i oczekują od autorów zajmowania określonego stanowiska37.

Analizując postawę redakcji Rz, warto połączyć prezentowane przez jej dziennikarzy poglądy dotyczące wyroku TK z sytuacją, jaka zaistniała w polskim życiu politycznym tuż przed i w trakcie rozpatrywania przez TK konstytucyjności zapisów ustawy lustracyjnej. Otóż środowisko związane z PiS (zdając sobie najprawdopodobniej sprawę, że część ustawy jest sprzeczna z Konstytucją, a także chcąc opóźnić orzeczenie TK) podjęło próbę podważenia bezstronności sędziów TK. Dzięki takiemu działaniu z jednej strony, odciągano uwagę od meritum problemu, z drugiej, osłabiano i podważano orzeczenie TK. Dziennikarze Rz również podjęli ten trop i zajęli negatywne stanowisko wobec wyroku, skupiając się głównie na kontrowersjach wokół sędziów. Dzięki temu Rz zachowała i broniła prolustracyjną linię publikowanych treści. Redakcja GW znalazła się tu w wygodniejszej sytuacji, ponieważ wyrok TK pokrywał się z wcześniej prezentowanymi na łamach poglądami na temat lustracji. W publikacjach po orzeczeniu sędziów znaleziono jednak jedną cechę wspólną obu gazet. Zarówno dziennikarze GW, jak i Rz, opisywali nowe propozycje przeprowadzenia w Polsce lustracji. Różnie je jednak komentowali, co znów miało ścisły związek z linią programową redakcji.

Wnioski Przed przystąpieniem do analizy założono, że media mają określone tendencje polityczne, co ma zasadniczy wpływ na treść i formę przekazu prasowego. Szczegółowa analiza artykułów prasowych GW i Rz potwierdziła postawioną wcześniej hipotezę – autorzy publikacji zamieszczanych w obu gazetach komentowali wyrok w sposób stronniczy i opozycyjny względem siebie. Powodem była prezentowana przez redakcje różna linia programowa, a co za tym idzie: odmienny stosunek do lustracji. W toku analizy stwierdzono, że dziennikarze GW 37 Już w 1974 r. trzej badacze Elihu Katz, Jay G. Blumler i Michael Gurevitch w założeniach dotyczących aktywności odbiorczej stwierdzili, że „odbiorcy mediów to jednostki i zbiorowości (audytoria, publiczności) aktywne, które użytkują media w sposób celowy, dążąc do osiągnięcia określonych korzyści. Zdarzają się oczywiście przypadkowe kontakty z mediami, jednak na ogół odbiorcy użytkują media według wzorców ukształtowanych pod wpływem mniej lub bardziej sprecyzowanych oczekiwań”. Zob. M. Mrozowski, Media…, op. cit., s. 364.

[174]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

byli przeciwni lustracji, a ci piszący na łamach Rz opowiadali się za.

Zgodnie z tą tendencją obie gazety formułowały przekaz.

Wyniki przeprowadzonej analizy można odnieść do teorii argumentacji Chaima Perelmana, który zakładał (ujmując skrótowo), że celem argumentacji nie jest wyprowadzanie wniosków z przesłanek, lecz wywołanie lub wzmocnienie poparcia audytorium dla prezentowanych mu tez. Ch. Perelman uważał, że mówca powinien wychodzić tylko od tych przesłanek, które są aprobowane przez słuchaczy. Jeśli tak nie jest, mówca musi wzmocnić przychylność audytorium wszystkimi możliwymi środkami. Według Ch. Perelmana, w argumentacji nie istnieje zapewniony na stałe status prawdy. Każdy fakt, każdą prawdę najlepiej podważyć, zestawiając z innymi faktami lub prawdami38.

Ta koncepcja znajduje potwierdzenie w przeprowadzonej na potrzeby artykułu analizie. Zarówno autorzy publikacji GW, jak i Rz, w artykułach dotyczących ustawy lustracyjnej, rozprawy przed TK i samego wyroku, przedstawiali takie argumenty i przykłady, które potwierdzały słuszność ich stanowiska. Nawet jeśli autor tekstu nie wyrażał swoich poglądów wprost, zazwyczaj starał się tak dobrać przedstawiane fakty i cytowane wypowiedzi, by treść artykułu wpisywała się w przedstawiany na łamach światopogląd redakcji. W formach, w których taka odautorska selekcja i manipulacja jest ograniczona (np. w wywiadach), gazety pozostawały przy publikacji treści zgodnych z ich linią programową. W przypadkach, w których możliwy jest komentarz, pojawiały się także zdania przeciwne.

Należy stwierdzić, że opisywanie przez dziennikarzy GW i Rz problemu lustracji przed i po wyroku TK miało swój ciąg logiczny. Raz określone stanowisko było konsekwentnie podtrzymywane.

A z tego wynikał konkretny dobór i selekcja publikowanych treści. Należałoby jednak przyjąć, że takie z reguły stronnicze działania redakcji dzienników nie były wyrazem złej woli czy zakłamania, ale wynikały z prawdziwego przekonania o słuszności stawianych tez. Gazety musiały umiejętnie dopasować się do zmieniającej się sytuacji politycznej. I czyniły to skutecznie, pozostając w zgodzie z własną linią programową, zachowując wiarygodność w oczach czytelników.

38

Ch. Perelman, Imperium retoryki, Warszawa 2004, s. 22-46.

nr 3, wiosna-lato 2011

[175]

Paulina Jęczmionka

Załącznik. Bibliografia artykułów prasowych. „Gazeta Wyborcza” Anderman J., Bagnet na broń, „Gazeta Wyborcza” z dnia 7 maja 2007.

Bachmann K., Lustracja – powtórka z lat 60., „Gazeta Wyborcza” z dnia 8 maja 2007.

BART, Ta ustawa obraża społeczeństwo, „Gazeta Wyborcza” z dnia 4 maja 2007.

Beylin M., „Świąteczna” według Beylina, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

Bikont A., Szczęsna J., Oddychając kurzem, „Gazeta Wyborcza” z dnia 7 maja 2007.

Blumsztajn S., Sobota prasująca, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

Bojanowski M., Lustracja omija gospodarkę, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

Bosacki M., Premier i stu agentów, „Gazeta Wyborcza” z dnia 15 maja 2007.

Bosacki M., Przegląd prasy. Co dalej z lustracją, „Gazeta Wyborcza” z dnia 15 maja 2007.

Czech M., Dobry dzień dla państwa, „Gazeta Wyborcza” z dnia 10 maja 2007.

Czech M., Nigdy niekończąca się dezubekizacja, „Gazeta Wyborcza” z dnia 10 maja 2007.

Czech M., Trybunał obronił demokrację, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

Czech M., Siedlecka E., Będzie wyrok na lustrację, „Gazeta Wyborcza” z dnia 10 maja 2007.

Czuchnowski W., Zlustrować gajowego Maruchę (dobrowolnie), „Gazeta Wyborcza” z dnia 9 maja 2007.

Czuchnowski W., Kurski J., PAP, Wroński P., Lustracja to nie zemsta, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

Czuchnowski W., Siedlecka E., Czy pan to sprawdził, panie pośle Mularczyk?, „Gazeta Wyborcza” z dnia 11 maja 2007.

Głuchowski P., Jest miejsce na nowy centrolew, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

Kalukin R., Stracona szansa na lustrację, „Gazeta Wyborcza” z dnia 7 maja 2007.

[176]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

KID, Gwiazda oskarża Borusewicza. Fragment stenogramu posiedzenia Senatu 10 maja 2007r., „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

KNYSZ, Kapituła Orła Białego bez Bartoszewskiego?, „Gazeta Wyborcza” z dnia 5 maja 2007.

KNYSZ, Kiedy wyrok w Dzienniku Ustaw?, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

KNYSZ, Siedlecka E., W, Noc dwóch teczek, „Gazeta Wyborcza” z dnia 11 maja 2007.

Kolenda-Zaleska K., Monte Christo po polsku, „Gazeta Wyborcza” z dnia 7 maja 2007.

Krzyk J., Plan remontów? Też zlustrujemy, „Gazeta Wyborcza” z dnia 10 maja 2007.

Kublik A., Operacja „Trybunał”, „Gazeta Wyborcza” z dnia 11 maja 2007.

Kublik A., Prawo w kolejce do druku, „Gazeta Wyborcza” z dnia 15 maja 2007.

Kurski J., Rubikon przekroczony, „Gazeta Wyborcza” z dnia 11 maja 2007.

Kurski J., To problem braci Kaczyńskich, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

Leszczyński A., O uczciwości zamiast o kompetencjach, „Gazeta Wyborcza” z dnia 11 maja 2007.

Lis T., Reduta Stępnia, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

Lustracja bez jadu – komentarze do wyroku Trybunału, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

Machcewicz P., Jawne archiwum – wygodna fikcja, „Gazeta Wyborcza” z dnia 17 maja 2007.

Medek J., Szacki W., Próbują wskrzesić lustrację, „Gazeta Wyborcza” z dnia 15 maja 2007.

Michnik A., Otwórzmy teczki, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

Michnik A., Sukces i strach, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

ML, Wczoraj przeczytane. Premier Jarosław Kaczyński w wywiadzie dla „Rzeczpospolitej”, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

Nowakowska A., Prof. Zoll: Groźna władza większości, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

nr 3, wiosna-lato 2011

[177]

Paulina Jęczmionka

Ola, Wiśniewska K., Czy IPN utrudnia pracę Kościołowi, „Gazeta Wyborcza” z dnia 4 maja 2007.

Olejnik M., Lustracyjny policzek, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

Pacewicz P., Wojciechowski M., Trybunał obronił Polskę, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

PAP, UE. Socjaliści o polskiej lustracji, „Gazeta Wyborcza” z dnia 4 maja 2007.

PAP, PW, RPO pyta Dorna o posła PiS Mularczyka, „Gazeta Wyborcza” z dnia 17 maja 2007.

Premier Jarosław Kaczyński: Lista agentów do konstytucji, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

Siedlecka E., Co IPN ma zrobić z oświadczeniem premiera?, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

Siedlecka E., Dorn do TK: Wstrzymać sąd nad lustracją, „Gazeta Wyborcza” z dnia 8 maja 2007.

Siedlecka E., Dziewięć godzin z lustracją przed Trybunałem, „Gazeta Wyborcza” z dnia 10 maja 2007.

Siedlecka E., I jak tu się, człowieku, zlustrować, „Gazeta Wyborcza” z dnia 15 maja 2007.

Siedlecka E., Muszą oddać oświadczenia lustracyjne, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

Siedlecka E., Startuje maraton lustracyjny, „Gazeta Wyborcza” z dnia 9 maja 2007.

Siedlecka E., Trybunał nie obalił lustracji, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

Smoleński P., U nas sądu nie będzie. Reportaż. Lustracja na wyższych uczelniach, „Gazeta Wyborcza” z dnia 5 maja 2007.

Starczewska K., Nie ulegnę przymusowi, „Gazeta Wyborcza” z dnia 9 maja 2007.

Stasiński P., Nie otwierać teczek, bronić ludzi, „Gazeta Wyborcza” z dnia 15 maja 2007.

Stępień J., Jaka lustracja. Uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 maja 2007.

Szacki W., Prawo i Sprawiedliwość chce przyciąć emerytury esbekom, „Gazeta Wyborcza” z dnia 5 maja 2007.

Uhlig D., Dorn: Prof. Geremek nie znał prawa, „Gazeta Wyborcza” z dnia 9 maja 2007.

Uhlig D., Lustrowanie konstytucją, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007.

[178]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

Uhlig D., Wroński P., I co dalej z lustracją?, „Gazeta Wyborcza” z dnia 16 maja 2007.

Wroński P., Konstytucja 3 maja z lustracją w tle, „Gazeta Wyborcza” z dnia 4 maja 2007.

Wroński P., Lustrujemy Konstytucję 3 maja, „Gazeta Wyborcza” z dnia 4 maja 2007.

Wroński P., Załuski W., Razem prezydenci i obywatele, „Gazeta Wyborcza” z dnia 18 maja 2007.

Wyrok Trybunału w sprawie lustracji, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007. Żakowski J., Dużo więcej niż lustracja, „Gazeta Wyborcza” z dnia 14 maja 2007. „Rzeczpospolita” Andrzejewski J. Ł. P, Lustracja w imię konstytucji to powszechny dostęp do teczek, „Rzeczpospolita” z dnia 7 maja 2007.

AS, MJ, Straszyli Geremka, o Jałowieckim zapomnieli, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

Baronowska K., Historycy o zamkniętych przez Trybunał archiwach, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

BW, EO, JS, MK, Lustracyjny chaos: wydawcy stosują się do przepisów, naukowcy czekają, „Rzeczpospolita” z dnia 15 maja 2007.

BW, EO, MJ, Naprawianie Trybunału Konstytucyjnego, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

Gardocki L., I cóż, że o lustracji, „Rzeczpospolita” z dnia 17 maja 2007.

Gardynik A., Jałoszewski M., Dorn: Trybunał niech poczeka, „Rzeczpospolita” z dnia 8 maja 2007.

Gardynik A., Kałucki J., Południk E., W jaki sposób otworzyć archiwa, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

Gardynik A., Olczyk E., Dwóch sędziów wykluczonych, „Rzeczpospolita” z dnia 11 maja 2007.

Gardynik A., Olczyk E., Dziś sądny dzień dla lustracji, „Rzeczpospolita” z dnia 9 maja 2007.

Gardynik A., Olczyk E., PiS kontra Trybunał, „Rzeczpospolita” z dnia 11 maja 2007.

Gardynik A., Olczyk E., Sopińska A., Trybunał obalił część spornych przepisów, „Rzeczpospolita” z dnia 12 maja 2007.

nr 3, wiosna-lato 2011

[179]

Paulina Jęczmionka

Gardynik A., Olczyk E., Wildstein B., Wyrok Trybunału w tym tygodniu, „Rzeczpospolita” z dnia 10 maja 2007.

Gardynik A., Waszkielewicz B., Trybunał sądzi lustrację, „Rzeczpospolita” z dnia 10 maja 2007.

Gottesman K., Esbecy nie będą już anonimowi, „Rzeczpospolita” z dnia 9 maja 2007.

Gottesman K., Nie pozwólmy zlikwidować IPN, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

Jałoszewski M., Kochanowski: otworzyć teczki, „Rzeczpospolita” z dnia 17 maja 2007.

Jałoszewski M., Jendroszczyk P., Niewiadomski A., Czeskie akta otwarte dla Polaków, „Rzeczpospolita” z dnia 15 maja 2007.

Janke I., Dobra decyzja Jerzego Stępnia, „Rzeczpospolita” z dnia 11 maja 2007.

Janke I., Lichocka J., Powróćcie do swojego etosu, „Rzeczpospolita” z dnia 12 maja 2007.

Jendroszczyk P., Agent doradcą rządu, „Rzeczpospolita” z dnia 7 maja 2007.

Jendroszczyk P., Pozorne rozliczenie z NRD-owską przeszłością, „Rzeczpospolita” z dnia 10 maja 2007.

KW, Nowe dokumenty z lat 70., „Rzeczpospolita” z dnia 11 maja 2007.

Lichocka J., Infamia dla prawdziwych agentów, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

Lisicki P., Zagrożona polska demokracja, „Rzeczpospolita” z dnia 12 maja 2007.

MJ, ŻS, Jak się teraz lustrować, „Rzeczpospolita” z dnia 12 maja 2007.

NP, Zieliński A. M., Czas na tych, którzy werbowali, „Rzeczpospolita” z dnia 5 maja 2007.

Olczyk E., Lustracyjny szczyt u prezydenta, „Rzeczpospolita” z dnia 16 maja 2007.

Olczyk E., Polityków pomysł na lustrację, „Rzeczpospolita” z dnia 16 maja 2007.

Olczyk E., Trybunał: ustawa lustracyjna częściowo niezgodna z konstytucją, „Rzeczpospolita” z dnia 12 maja 2007.

Olczyk E., Żadnych oświadczeń, teczki do Internetu, „Rzeczpospolita” z dnia 10 maja 2007.

Olczyk E., Waszkielewicz B., Ostry spór polityków o rolę Trybunału, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

[180]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

Pałka P., Przychodzi esbek do Lwa Rywina, „Rzeczpospolita” z dnia 17 maja 2007.

Pałka P., Sędziowie we własnej sprawie, „Rzeczpospolita” z dnia 11 maja 2007.

PAP, Zieliński A. M., Byli esbecy bez przywilejów, „Rzeczpospolita” z dnia 5 maja 2007.

Praczyk G., Kapituła się kurczy, „Rzeczpospolita” z dnia 8 maja 2007.

Romaszewska A., Ratujmy z lustracji, co się da, „Rzeczpospolita” z dnia 16 maja 2007.

Rybińska A., Wildstein wywołuje trzęsienie ziemi, „Rzeczpospolita” z dnia 16 maja 2007.

Sadecki J., Ujawnić teczki, ale bez spraw osobistych, „Rzeczpospolita” z dnia 4 maja 2007.

Safjan M., Trybunał Konstytucyjny nie jest trzecią izbą parlamentu, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

Semprich Ż., „Rz” radzi: jak się teraz zlustrować?, „Rzeczpospolita” z dnia 15 maja 2007.

Semka P., Autorytet i wiarygodność Trybunału, „Rzeczpospolita” z dnia 10 maja 2007.

Semka P., Dziwna przemiana Adama Michnika, „Rzeczpospolita” z dnia 15 maja 2007.

Semka P., Podcięte PiS, triumfująca lewica i niewidoczna PO, „Rzeczpospolita” z dnia 12 maja 2007.

Semka P., Polityka puka do bram Trybunału, „Rzeczpospolita” z dnia 11 maja 2007.

Sopińska A., Czy teczki ujrzą światło dzienne?, „Rzeczpospolita” z dnia 12 maja 2007.

Sopińska A., Historyk o ostrym spojrzeniu, „Rzeczpospolita” z dnia 12 maja 2007.

Sopińska A., Trybunał zamknął teczki, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

Subotić M., Dwie drogi do lustracji, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

Subotić M., Nie wpisywać lustracji do konstytucji, „Rzeczpospolita” z dnia 18 maja 2007.

Terlikowski P. T., Otwarcie archiwów, czyli różne słów znaczenia, „Rzeczpospolita” z dnia 17 maja 2007.

Terlikowski P. T., Wszechwładne państwo Kaczyńskich, „Rzeczpospolita” z dnia 16 maja 2007.

nr 3, wiosna-lato 2011

[181]

Paulina Jęczmionka

Wildstein B., Demokracja według europejskiego salonu, „Rzeczpospolita” z dnia 7 maja 2007.

Wildstein B., Ozdrowieńczy wstrząs jawności, „Rzeczpospolita” z dnia 12 maja 2007.

Wildstein B., Pantomima Tomaszewskiego, czyli artysta pod presją aparatu bezpieczeństwa, „Rzeczpospolita” z dnia 10 maja 2007.

Wildstein B., Prostoduszność i elegancja, „Rzeczpospolita” z dnia 15 maja 2007.

Wildstein B., Zwycięstwo antylustracyjnego frontu, „Rzeczpospolita” z dnia 14 maja 2007.

Winczorek P., Jeśli się chce, to można, „Rzeczpospolita” z dnia 16 maja 2007.

Winczorek P., Sędziowie podejrzani – ale o co?, „Rzeczpospolita” z dnia 11 maja 2007.

Ziemkiewicz A. R., Ewangelicy trybunalscy, „Rzeczpospolita” z dnia 18 maja 2007.

Ziemkiewicz A. R., Wiarygodność i bezstronność, „Rzeczpospolita” z dnia 11 maja 2007. Żakowski J., Nasze cierpienia w lustracyjnym piekle, „Rzeczpospolita” z dnia 18 maja 2007.

Summary The article deals with a problem of vetting in the press discourse taken “Gazeta Wyborcza” and “Rzeczpospolita” as an example. There is an attempt to present oppositional attitudes of both titles against each other. All the articles about a vetting problem a week before and after May 11, 2007 were analyzed. Some questions had also been asked. Was the sentence similarly commented by both newspapers and Why was it commented in a particular way? After the analysis, the hypothesis was confirmed. That is, the comments on the sentence were opposite and unbalanced. It was because of different newspapers’ programme lines. It was ascertained that “Gazeta Wyborcza” was against the vetting whereas “Rzeczpospolita” supported it.

Nota o autorce Paulina Jęczmionka [pjeczmionka@gmail.com] – studentka I roku studiów II stopnia na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM, kierunek: politologia, specjalność: reklama i promocja. Tytuł

[182]

refleksje

„Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego...

licencjata politologii (specjalność: dziennikarstwo) uzyskała w 2010 roku. Interesuje się problematyką mediów masowych, komunikowania politycznego, teorią dziennikarstwa oraz językiem mediów i ich rolą w kształtowaniu świadomości politycznej.

nr 3, wiosna-lato 2011

[183]

Fronty wojny

FRONTY

WOJNY

Patrioci kryt Agnieszka Misiewicz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Patrioci krytyczni kontra mitomani.

Walka o politykę historyczną w obliczu Grossa

P

wydaje się być jednym z tych pojęć, których nie sposób jasno i wyraźnie zdefiniować. Nie ma jednego, powszechnie obowiązującego wzorca, choć może niektórzy usilnie próbują go ustalić.

Jego granice są rozmyte, dlatego przez różnych ludzi bywa różnie odczytywany, wypełniany odmiennymi treściami, a niejednokrotnie – nadinterpretowany. Zauważyć można przynajmniej dwa, wzajemnie się wykluczające, modele – patriotyzm „krytyczny”, zwracający uwagę na całokształt doświadczeń narodu, w tym niechlubnych, i ten „konserwatywny”, idealistycznie zauważający tylko to, co w polskości piękne, dobre i dumne bądź wzniosłe, pełne poświęcenia i cierpienia – niebezpiecznie bliski nacjonalizmowi. „Niepokoi mnie to, że polskie pojmowanie nacjonalizmu czyni zeń fenomen peryferyjny, podczas gdy w rzeczywistości chodzi o sposób myślenia i odczuwania o niezwykle szerokim zasięgu” – pisał Jerzy Szacki, dodając: „Siła uczuć narodowych jest wprawdzie zmienna w czasie i ogromnie zróżnicowana w przestrzeni, ale nic nie wskazuje na to, byśmy mieli gdziekolwiek do czynienia z wyraźną tendencją zniżkową”1.

Tak różne sposoby jego postrzegania bardzo wyraziście opisywał już Jan Józef Lipski w słynnym eseju Dwie ojczyzny – dwa patriotyzmy. Uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków, powstałym w 1981 roku. Swoją definicję ojczyzny i patriotyzmu buduje jako opozycję w stosunku do obcych, stawiając fundamentalne pytanie – czy uważamy się tylko za innych czy za lepszych od owych „obcych”.

Mogą być nimi Niemcy, Rosjanie czy inni wschodni sąsiedzi, mogą być Żydzi, może być i kultura Zachodu. Jako składnik tego „prawdziwego” patriotyzmu, podaje między innymi uznanie także tych haniebnych, ciemnych kart historii, podkreślając, że „każde przemilczenie staje się oliwą do ognia megalomanii narodowej, jest chorobą; każde uchylenie się od uznania własnych win – jest niszczeniem etosu narodowego”2. atriotyzm

1 2

J. Szacki, O narodzie i nacjonalizmie, „Znak” 1997, nr 3, s. 4-31.

J. J. Lipski, Dwie ojczyzny – dwa patriotyzmy [w:] Ile ojczyzn? Ile patrioty-

nr 3, wiosna-lato 2011

[187]

Agnieszka Misiewicz

Mimo że definiuje te kluczowe pojęcia przez pryzmat „obcych”, to tak naprawdę najważniejszy i zarazem najciekawszy jest stosunek Polaków do samych siebie – własnej tradycji, historii, dokonań, zwycięstw i porażek. Autor podkreśla przecież, że z ksenofobią idzie w parze megalomania narodowa, przypominając choćby romantyczny mesjanizm, zwracając uwagę także na liczne przypadki „ojczyźniano patriotycznej frazeologii”, również we współczesnej jemu rzeczywistości. J. J. Lipski wie, że dla wielu czytelników jego spostrzeżenia będą nie do przyjęcia. A będzie to oznaką właśnie szeroko rozpowszechnionego w społeczeństwie fałszywego oblicza patriotyzmu, pod którym w rzeczywistości skrywają się ksenofobia i megalomania – nazwane po imieniu już w tytule jego słynnego eseju.

J. J. Lipski zarysowuje więc obraz dwóch skrajnie różnych stosunków do pojęć ojczyzny i patriotyzmu. Jego podział na patriotów i megalomanów znajduje odbicie także w późniejszych publikacjach. Taki sposób rozumowania zdaje się bowiem bardzo trafnie diagnozować również problemy bliższej nam czasowo rzeczywistości, a w szczególności sytuację na arenie politycznej po 2005 roku, kiedy to po wyborach parlamentarnych główną rolę odgrywało Prawo i Sprawiedliwość.

Zwycięstwo tej partii i, co za tym idzie, propagowanie specyficznej prawicowej polityki historycznej dało asumpt do opublikowania w 2007 roku zbioru esejów Ile ojczyzn? Ile patriotyzmów?, oscylujących tematycznie wokół wspomnianego tekstu J. J. Lipskiego, a będących odpowiedzią środowiska lewicowego na działania PiS. W esejach Rafała Chwedoruka, Macieja Gduli, Adama Ostolskiego, Marcina Starnawskiego, Pawła Rudnickiego, Bartosza Machalicy, Michała Syski, Stefana Zgliszczyńskiego oraz Sławomira Sierakowskiego przewija się głównie wątek wszechogarniającej polityki historycznej promowanej przez skrajną prawicę i nieumiejętności wytworzenia przez lewicę jasnej i spójnej odpowiedzi na nią. Według autorów opracowania mamy tu do czynienia nie tyle z konfliktem odmiennych pamięci historycznych, ale z jedną, oficjalną i odgórnie narzuconą wykładnią historii, co przywołuje skojarzenia raczej z kształtem konfliktu w społeczeństwie niedemokratycznym, niż z normalnymi stosunkami w demokratycznym państwie. S. Zgliszczyński w artykule Państwo F. pisze nawet, że „wygranie wyborów prezydenckich i parlamentarnych przez Prawo i Sprawiedliwość oraz utworzenie przez nią rządu ze skrajną prawicą postawiło na porządku dziennym pytanie czy Polakom przyjdzie zmów?, red. M. Syska, Warszawa 2007, s. 11.

[188]

refleksje

Patrioci krytyczni kontra mitomani. Walka o politykę historyczną...

zmagać się z kolejną – po neoliberalizmie – plagą, mianowicie plagą faszyzacji życia publicznego”3. Odpowiedź wyłaniająca się z lektury tego eseju jest – nietrudno odgadnąć – twierdząca. Ten sam autor, biorąc pod uwagę nie tylko oktrojowaną politykę historyczną, ale całokształt działań PiS u sterów władzy, nazywa zresztą IV RP kpiną z demokracji4. Najwięcej uwagi twórcy poświęcają jednak właśnie wypaczonej polityce historycznej, która jesienią 2005 roku stała się jednym z głównych haseł podnoszonych przez rządzącą partię.

Warto poświęcić osobne miejsce samemu pojęciu polityki historycznej (czy też polityki pamięci, będącej niejako narzędziem w rękach patriotów-konserwatystów), które, choć tak chętnie używane, jest niejednoznaczne, umowne, o szerokim zakresie. Autorzy Ile ojczyzn?... sięgają do historycznej genezy polityki pamięci polskiej prawicy (R. Chwedoruk w artykule Trzy ojczyzny, trzy patriotyzmy. Polityka historyczna a doświadczenie polskiej lewicy przywołuje tradycję niepodległościowo-piłsudczykowską, dmowszczyznę czy konserwatywny liberalizm), jak i lewicowych źródeł. U R. Chwedoruka jej lewicowe korzenie zapuszczone są gdzieś między socjaldemokratycznym postmarksizmem, post-PRL-owską tradycją, a całkowitym zaprzeczeniem jakiejkolwiek polityki pamięci, ahistoryzmem, bo czy historię można kształtować tak samo jak inne dziedziny życia? M. Gdula w tekście Pamięć i lewica o lewicowym postrzeganiu polityki pamięci pisze jeszcze ogólniej – jako o domenie historyków, do której nie należy się wtrącać, a z drugiej strony pamięć o niedalekiej przeszłości odbierana jest jako ta, która „jest po stronie lewicy i nic już tego nie zmieni”5, obie opcje, ukazując jako niewystarczające do ukształtowania własnej odpowiedzi na prawicową politykę pamięci. Bez wątpienia, pojęcie polityki historycznej utożsamiane jest zdecydowanie z prawicą. Czym więc ona jest w prawicowej wizji? Jak mówił Robert Traba w wywiadzie dla „Gazety Wyborczej”: „polityka historyczna, która weszła przebojem do dyskursu publicznego, jest enigmą. Nikt nie wie, co to jest i na czym miałoby polegać. W odpowiedziach orędowników polityki historycznej znalazłem natomiast kilka elementów, które ją określają, choć nie definiują.

Po pierwsze, chodzi o afirmację historii narodowej. Po drugie, polityka historyczna budowana jest w opozycji do tradycji patriotyzmu krytycznego. I po trzecie, ma ją kreować państwo, czyli rząd. Każdy S. Zgliszczyński, Państwo F., [w:] Ile ojczyzn?..., op. cit., s. 117-118.

Ibidem, s. 125.

5 M. Gdula, Pamięć i lewica, [w:] Ile ojczyzn?..., op. cit., s. 68.

3

4

nr 3, wiosna-lato 2011

[189]

Agnieszka Misiewicz

z tych punktów budzi obawy”6. Według R. Traby, „polityka historyczna to praca na dziesięciolecia, a nie na jedną kadencję rządu, Sejmu czy prezydenta”7. Nie powinna być więc doraźnym działaniem, upodobaniem rządzącej partii. A przede wszystkim, co podkreśla także Lech Nijakowski, „polityka pamięci nie może być megalomańska, ani synonimem propagandowego samochwalstwa”8. Pojęcie to zapożyczono z języka niemieckiego, w którym „Geschichtpolitik” było odpowiedzią na pozostałości nazizmu. Celem polityki historycznej było popularyzowanie indywidualizmu, otwartości, tolerancji czy krytycznego stosunku do dziedzictwa narodowego9. W Polsce zdaje się być zgoła inaczej – prawicowi promotorzy polityki historycznej uczynili ją raczej odpowiedzią na indywidualizm, na kwestionowanie obrazu Polski jako państwa bohaterów i cierpiących. Polska polityka historyczna umacniać ma wspólnotę narodową, ma popularyzować poczucie dumy z dokonań przodków10. Równocześnie trudno mówić o jakiejś spójnej strategii jej prowadzenia, choć autorzy zbioru Ile ojczyzn?... zauważają jej wszechobecność w mediach, a nawet w systemie szkolnictwa (problem ten dogłębnie analizuje P. Rudnicki w tekście Edukacja mamiąca: obywatel – szkoła – władza. W matni heteronomicznej rzeczywistości).

Barbara Szacka posługuje się pojęciem „mitologizacji przeszłości w pamięci zbiorowej”, które zdaje się być w odniesieniu do polskiego przypadku bardzo adekwatne i przez wielu autorów – począwszy od J. J. Lipskiego – chętnie podkreślane, choć może nie dosłownie.

Według B. Szackiej, pamięć zbiorowa (a takiej właśnie, nie jednostkowej dotyczy oczywiście polityka historyczna) obejmuje także treści profaniczne, a mit związany jest nieodłącznie ze sferą sacrum11. W kontekście państwowej polityki pamięci największym problemem nie jest więc wzmocnienie przy jej użyciu władzy rządzących, ale właśnie selektywność i mitologizacja tej pamięci. Przeszłość, która mówi o bo6 J. Kurski, Kicz patriotyczny, „Gazeta Wyborcza” z dnia 6 stycznia 2006 roku, wywiad ukazał się także w książce Roberta Traby Historia – przestrzeń dialogu, Warszawa 2006, s. 9-10.

7 Ibidem, s. 19.

8 L. Nijakowski, Polska polityka pamięci, Warszawa 2008, s. 257.

9 Więcej na temat niemieckiego kontekstu polityki historycznej: A. Wolff-Powęska, Polskie spory o historię i pamięć, „Przegląd Zachodni”, 2007, nr 1.

10 O przeniesieniu pojęcia na grunt polski szerzej pisze A. Smolar, Władza i geografia pamięci, [w:] Pamięć. Wyzwanie dla nowoczesnej Europy, red. R. Traba, Olsztyn 2008, s. 51-63.

11 B. Szacka, Czas przeszły, pamięć, mit, Warszawa 2006, s. 92-95.

[190]

refleksje

Patrioci krytyczni kontra mitomani. Walka o politykę historyczną...

haterstwie lub cierpieniu Polaków jest sakralizowana, zaś niechciane dziedzictwo – odrzucane w niepamięć. Taką tendencję do idealizowania wspólnej przeszłości zaobserwował już J. J. Lipski, ostrzegając: „jestem przekonany, że jednym z najistotniejszych zagadnień naszej teraźniejszości i przyszłości jest wyzbycie się megalomanii narodowej i ksenofobii, a przynajmniej ich stępienie do stanu niegroźnego dla dalszych losów narodu polskiego”12.

W dyskusji nad pamięcią jako wyzwaniem dla Europy Gesine Schwan zauważa, że problem mitologizacji przeszłości i związanego z tym wypaczonego pojmowania patriotyzmu nie jest wyłącznie domeną Polaków. Zwraca uwagę na to, że dowartościowywanie się poprzez identyfikację z bohaterskimi czynami jest prostym i powszechnym mechanizmem psychologicznym, spontaniczną tendencją pamięci różnych narodów. Dostrzega jednak fakt, iż jest to zbyt prosta droga do wzmacniania świadomości wspólnoty. Jej zdaniem, można i należy znaleźć w Europie pozytywną wspólną kulturę pamięci, w której czarne plamy historii nie będą negowane. Wspólną bazę europejskich wartości można bowiem wytworzyć tylko wtedy, gdy i ciemną stronę historii przyjmie się do świadomości i zrozumie, że epizody te miały miejsce, ale były złe, niszczyły Europę13. Także S. Sierakowski w tekście W Polsce, czyli wszędzie ze zbioru Ile ojczyzn?... stara się ukazać niektóre obecne na polskim gruncie zjawiska jako uniwersalne. W tytule odwołuje się do sztuki Alfreda Jarry’ego Ubu król czyli Polacy, niegdyś budzącej ogromne emocje i odbieranej jako paszkwil wycelowany w Polskę i Polaków. Populistyczny Ubu zdobył władzę w Polsce, czyli nigdzie – jak twierdził autor sztuki po premierze w 1896 roku, tam też tropił spiski, atakując to elity, to sąsiadów. S. Sierakowski silnie odwołując się do Chantal Mouffe (pozostaje pod wpływem jej koncepcji postpolityki, radykalizacji demokracji, „spychania” pluralizmu do sfery prywatnej) zapewnia, że nie dzieje się to nigdzie, ale wszędzie.

Przecież nie tylko na naszym podwórku, ale także w innych państwach uwidacznia się populizm, który, jak pisze, jest naturalnym etapem rozwoju liberalnej demokracji, wszędzie dochodzi także do zaniku widocznych różnic między prawicą a lewicą (czy nawet konsensusu w centrum, co zauważała Ch. Mouffe). S. Sierakowski, jak i pozostali autorzy Ile ojczyzn?... mają jednak raczej pesymistyczne poglądy co J. J. Lipski, Dwie ojczyzny – dwa patriotyzmy, [w:] Ile ojczyzn?..., op. cit., s. 35.

Fragment debaty Wspólna Europa, wspólna historia? z udziałem Gesine Schwan, Marca Noushi, Roberta Traby i Adama Michnika, opublikowanej w książce Pamięć..., op. cit., s. 30.

12 13

nr 3, wiosna-lato 2011

[191]

Agnieszka Misiewicz

do stworzenia wspólnej, uniwersalnej tożsamości Polaków i innych narodów, ukazując to co ponadnarodowe, globalne, jako zagrożenie tożsamości narodowej z punktu widzenia zwolenników i propagatorów polskiej polityki historycznej (między innymi M. Starnawski w artykule Naród, ojczyzna, tożsamość: o iluzjach urzeczywistnionych pokazuje, jak w ucieczce od globalizacji do pojęcia narodu łatwo otrzeć się o nacjonalizm).

Zaproponowany przez J. J. Lipskiego (co najmniej) dychotomiczny podział ludzi, ze względu na prezentowany stosunek wobec narodowej historii inspirował nie tylko twórców powyższego zbioru. Według Michała Bilewicza istnieją obok siebie dwie Polski – Polska „krytycznych patriotów” i Polska ludzi wierzących w nieskalany i wyidealizowany wizerunek własnego narodu14. Sławomir Sierakowski także w innych publikacjach nazywa ich „światłymi obywatelami” i „upokorzonymi patriotami”15, a L. Nijakowski proponuje przyporządkowanie im modelów polityki pamięci - odpowiednio rewizjonistyczno-krytycznego i konserwatywnego16. Wydaje się, że walka między patriotami i mitomanami trwała niemalże od zawsze, dlatego też żaden z autorów nie pokusił się o wyznaczenie jej początkowych granic, byłoby to zresztą chyba niemożliwe. J. J. Lipski jednak prognozuje, a inni autorzy dostrzegają jej nasilenie - w związku z „ofensywą martyrologiczną IV RP”17. Mimo tak jednoznacznego wskazania „winnych”, autorzy Ile ojczyzn?... zdają sobie sprawę z tego, że problem nie zniknie wraz z końcem rządów PiS, wskazując na znacznie głębsze jego podłoże. Dowodem na silne zakorzenienie megalomańskich poglądów w polskim społeczeństwie są choćby niegasnące spory wokół kolejnych książek Jana Tomasza Grossa.

R. Traba, odwołując się do debaty wywołanej publikacjami Grossa, szczególnie pierwszej tak głośnej z nurtu „rozliczeniowego”, Strach.

Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie: historia moralnej zapaści, mówi o „narodowej »traumie Jedwabnego«, która zachwiała fundamentalnym mitem Polaka postrzeganego jedynie jako bohater i ofia14 M. Bilewicz, Nie tylko o „Strachu”. Psychologia potocznego rozumienia historii, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2008, nr 4, s. 522-523.

15 S. Sierakowski, Chcemy innej historii, „Gazeta Wyborcza” z dnia 11 czerwca 2003 r., s. 15.

16 L. Nijakowski proponuje także trzeci, pośredni, liberalno–konserwatywny model.

Szerzej w rozdziale Jaka polityka pamięci? [w:] L. Nijakowski, Polska polityka pamięci, Warszawa 2008, s. 242-244.

17 Określenie propagowanej przez PiS polityki historycznej, używane przez Lecha Nijakowskiego w książce Polska..., op. cit.

[192]

refleksje

Patrioci krytyczni kontra mitomani. Walka o politykę historyczną...

ra i ukazała go również w roli sprawcy. To doświadczenie wywołało wstrząs i tęsknotę za pierwotnym mitem martyrologicznym, na którym budowaliśmy od zawsze naszą tożsamość narodową”18 – stwierdza. Podobnie Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka J. T. Grossa, choć to nie pierwsza publikacja dotyczącą stosunku Polaków wobec Zagłady19 Żydów, to właśnie ona wywołała burzliwą dyskusję, która pozwoliła zaistnieć jedwabieńskiej historii w zbiorowej świadomości. J. T. Gross ukazywał w niej bowiem nie obojętność, o której pisał wcześniej choćby Jan Błoński w eseju Biedni Polacy patrzą na getto20, ale uczestnictwo Polaków w Zagładzie – w roli sprawców.

Jak pisze Piotr Forecki, który analizował debatę publiczną „po Grossie”, „ujawnienie przez Jana Tomasza Grossa szokującej jedwabieńskiej zbrodni uznano za zderzenie Polaków z ich własną trudną przeszłością, dotychczas spowitą milczeniem i odrzucaną. Jedwabne w sposób dosłowny i symboliczny traktowano jako wyzwanie ujrzenia narodowej przeszłości w jej pełnym i złożonym wymiarze. Jako nakaz wzbogacenia perspektywy poznawczej o te postawy Polaków względem Żydów, które nie stanowią powodu do dumy, lecz hańbią, a zwłaszcza do zobaczenia siebie w nowej roli: nie ofiar, ale sprawców czyjegoś nieszczęścia”21. Debata ta była o tyle cenna, że J. T. Gross zadał w Sąsiadach kluczowe dla pojęcia polityki historycznej pytanie – czy „nie jesteśmy również odpowiedzialni za dokonania haniebne przodków i współziomków? Innymi słowy, czy możemy sobie z toku dziejów dowolnie wybierać schedę, do której się poczuwamy, ogłaszając, że »to jest Polska właśnie«?”22. Według R. Traby, to właśnie w dyskursie wywołanym przez publikacje J. T. Grossa najwyraźniej uwidoczniła się polityka historyczna. Z jednej strony sprzyjała więc rozbudzeniu się patriotyzmu „konserwatywnego”, z drugiej była bez wątpienia potrzebną „terapią szokową”. Jak odnotował P. Forecki, w toku debaty, toczącej się niemal dwa lata od publikacji Sąsiadów, padały takie 18 Wywiad Jarosława Kurskiego z Robertem Trabą, [w:] Historia – przestrzeń dialogu, op. cit., s. 10-11, 15-16.

19 Termin Zagłada pisany wielką literą jest tu synonimem terminów Shoah oraz Holocaust, oznaczających zagładę Żydów podczas II wojny światowej. Por. M. Adamczyk-Garbowska, H. Duda, Terminy Holokaust, Zagłada i Szoa oraz ich konotacje leksykalno – kulturowe w polszczyźnie potocznej i dyskursie naukowym, [w:] Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, red. K. Pilarczyk, t. 3, Kraków 2003, s. 237-253.

20 J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 2.

21 P. Forecki, Spór o Jedwabne. Analiza debaty publicznej, Poznań 2008, s. 66.

22 J. T. Gross, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny 2000, s. 97-98.

nr 3, wiosna-lato 2011

[193]

Agnieszka Misiewicz

określenia jak „narodowa terapia”, „katharsis”, „najważniejszy egzamin, przed jakim stanęliśmy jako Polacy w ostatnim dziesięcioleciu”, „poligon do ćwiczeń nad polską mentalnością”, „pierwsza po 55 latach próba spojrzenia w lustro” czy „probierz polskich dusz i charakterów, wielki konfesjonał i zbiorowa kozetka psychoanalityka”23.

W dyskusji z okazji 60. rocznicy pogromu kieleckiego, opublikowanej w lipcu 2006 roku na łamach magazynu „Charaktery”, Mirosław Kofta wypowiadał się dość powściągliwie na temat zmian społecznych spowodowanych debatą o polskich zbrodniach dokonywanych na Żydach. W jego opinii, wola niepamięci społeczeństwa polskiego jest nadal bardzo silna. „Mam wrażenie, że w Polsce jeszcze nie osiągnęliśmy takiego poziomu publicznego dyskursu, na którym moglibyśmy oswoić się z trudną prawdą, że jakaś część Polaków również uczestniczyła w eksterminacji Żydów” – stwierdził. Winy doszukiwał się w systemie komunistycznym, w którym badania historyczne, jeśli już udało się takie przeprowadzić, nie mogły oglądać światła dziennego, a więc społeczeństwo żyło w przekonaniu, że nic strasznego się nie działo. Zauważył jednak, że również po 1989 roku fakty te z trudem docierają do świadomości Polaków, co jest według niego związane z istnieniem silnych barier psychologicznych, które nazwał „kolektywną tożsamością publiczną”. Chodziło mu o wyidealizowaną koncepcję Polaków jako ludzi z natury dobrych, szlachetnych tolerancyjnych – i nie tylko w myśleniu samych Polaków o sobie, ale również w takim ich postrzeganiu przez inne narody, a w tej dziedzinie jesteśmy według niego narodem nadwrażliwym24. W tej samej debacie M. Bilewicz odpowiadał, że z badań wynika, iż Polacy postrzegają samych siebie bardzo negatywnie i starają się jakoś to zrekompensować, budując obraz Polaków jako tych lepszych moralnie, którzy nigdy nie zrobili nic złego, a ich przeszłość to historia chwały.

Czegokolwiek by nie powiedzieć o publicznej debacie wywołanej kolejnymi publikacjami J. T. Grossa, jest ona niemałym fenomenem.

Jego książki, w przeciwieństwie do wielu poważnych publikacji cenionych historyków, sprzedawane są w nieporównywalnie większych nakładach. Jak pisze w „Charakterach” Adrian Wójcik, „Strach Jana Tomasza Grossa rozpętał w Polsce prawdziwą medialną burzę. O Strachu dyskutują wszyscy – i ci, co są „za”, i ci, co są „przeciw”. SzczeZob.: P. Forecki, Spór o Jedwabne..., op. cit., s. 58.

A jak bratem, a jak katem, dyskusja w 60. rocznicę pogromu kieleckiego z udziałem B. Weigl, M. Kofty, S. Kapralskiego, A. Żbikowskiego, M. Bilewicza i B. Białka, „Charaktery” 2006, nr 7, s. 74-82.

23

24

[194]

refleksje

Patrioci krytyczni kontra mitomani. Walka o politykę historyczną...

gólnie silnie brzmią głosy krytyczne podszyte strachem przed najnowszą książką Grossa. Czego boją się krytycy? Można odnieść wrażenie, że kryje się za tym przede wszystkim obawa, że Strach stanie się jedyną książką historyczną dotyczącą tamtych wydarzeń, którą miał w ręku czytelnik”25. Zaznacza, że krytycyzm wobec J. T. Grossa zasadza się przede wszystkim na przekonaniu o niskiej świadomości historycznej odbiorców. Optymiści widzą wielką rolę tego autora w sprowokowaniu ogólnonarodowej debaty, która, być może, wyrobi w społeczeństwie nawyk sięgania po inne pozycje dotyczące tej tematyki – choćby dla zweryfikowania kontrowersyjnych treści.

Wydaje się, że właśnie kontrowersja jest największym zarzutem wobec tego autora, jak i – paradoksalnie – jego największą siłą. Gorące dyskusje i zażarte spory rozpoczynają się jeszcze przed wydaniem każdej kolejnej książki, głos w dyskusji zabierają nawet ci, którzy publikacji nie przeczytali, ale opinię już zdążyli sobie wyrobić. Tak jest i w przypadku najnowszej publikacji Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów J. T. Grossa i Ireny Grudzińskiej-Gross, która pojawiła się drukiem w marcu tego roku. Tym razem opowiada o grabieżach Polaków na pomordowanych Żydach, w centralnym punkcie rozważań stawiając fotografię ludzi uczestniczących w „wykopkach” w Treblince. Zaznacza jednak, że grabieże były ściśle powiązane z mordem, bo, jak pisze, „Polityka Zagłady (a także usiłowanie wymordowania przez ludność miejscową, tak jak w Jedwabnem czy Radziłowie, wszystkich żydowskich sąsiadów) w perspektywie zaboru mienia ma i tę logikę, że dopóki potomstwo ofiar albo jacyś krewni pozostają przy życiu, dopóty przejęcie żydowskiej własności jest odwracalne. Całkowite wykorzystanie Żydów i ich majątku spełnia się dopiero wraz ze śmiercią ich wszystkich”26. Fragmenty tej książki publikuje na swej stronie internetowej ksiądz Tadeusz Isakowicz-Zaleski, komentując „Moja recenzja jest krótka – grafomaństwo i skrajne naginanie faktów. Jednym słowem, obrzydliwość”27, niemal dwa miesiące przed publikacją, bo 3 stycznia, Tomasz Lis poświęca książce cały swój program „Tomasz Lis na żywo”, dyrektor wydawnictwa „Znak”, Danuta Skóra, przeprasza za publikację Złotych żniw... O J. T. GrosA. Wójcik, Dyskusja Strachem podszyta, „Charaktery”, 2008, nr 4, s. 94-97.

J. T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków 2011, s. 113.

27 Wpis na blogu ks. T. Isakowicza-Zaleskiego z 1 lutego 2011 r., Maszynopis Grossa krąży po Krakowie, http://www.isakowicz.pl/index.php?page=news&kid=8&nid=3748 14.03.2011 r.

25

26

nr 3, wiosna-lato 2011

[195]

Agnieszka Misiewicz

sie znów jest głośno, choć coraz częściej pojawiają się pytania już nie o prawdziwość przedstawianych zdarzeń, ale o rzetelność jego pracy badawczej. Zarzuca mu się stosowanie nieodpowiednich, nieprzystojących historykowi metod badawczych, wskazuje się na zbytnie uogólnienia. Równocześnie jednak podkreśla się, że jako pierwszy przełamuje tabu haniebnej przeszłości i odważnie odkrywa czarne karty historii Polaków. Na pierwszy ogień nie idą więc dawne zarzuty o brak miłości do ojczyzny i szerzenie kłamstwa, co znaczyłoby chyba, że po kolejnym wstrząsie także czarne karty historii dochodzą do społecznej świadomości. Czy wróży to sukces patriotów „krytycznych”?

Emocje, jakie wzbudzają kolejne publikacje J. T. Grossa mogą świadczyć o tym, że prezentowana przez PiS polityka historyczna jest silnie zakorzeniona w społeczeństwie, ale może jej podłoże tkwi jeszcze głębiej niż w postulatach Prawa i Sprawiedliwości? Z pewnością związani z tym ugrupowaniem politycy czy publicyści podsycają spór, co widoczne jest także w debacie publicznej wokół publikacji J. T. Grossa. Jest ona znakomitym zwierciadłem, wyraźnie ukazującym przeciwne w sporze o politykę historyczną obozy. Można jednak odnieść wrażenie, że linia podziału między patriotami „krytycznymi” i „mitomanami” nie jest tak łatwa do zarysowania, jak mogłoby się wydawać, a sama tradycja prawicowości czy lewicowości chyba nie jest tu dostatecznym rozróżnieniem. Steru władzy nie dzierży już PiS, a mimo to dla wielu właściwą postawą nadal nie jest krytyczny patriotyzm, ale ten mitologizujący heroiczną przeszłość, choć z pewnością Strach, Sąsiedzi czy Złote żniwa łamią pewne bariery. Czy jednak megalomania nie jest może zakorzeniona znacznie głębiej, niezależnie od czasów i ponad podziałami politycznymi?

Jak podkreśla B. Szacka, przekształcenia obrazu przeszłości (choćby takie jak jej mitologizowanie), zachodzą nieustannie, ale towarzyszą w szczególności wszelkim głębokim przemianom społecznym czy ustrojowym28. Według autorki, do najważniejszych funkcji pamięci zbiorowej należy funkcja tożsamościowa. Wielu autorów zaznacza, że zmiany zachodzące we współczesnym świecie powodują często poczucie wykorzenienia, dezorientacji tożsamościowej i niepewności przyszłości, a więc podstawowe funkcje pamięci zbiorowej zawodzą29. Być może to właśnie dlatego na jej gruncie dochodzi do nieraz do „naginania” historii, koloryzowania i sakralizowania przeszłości – by dowar28 29

B. Szacka, Czas...,op. cit., s. 206.

Ibidem, s. 46-66.

[196]

refleksje

Patrioci krytyczni kontra mitomani. Walka o politykę historyczną...

tościować się, podbudować zanikające korzenie silnym fundamentem wartości, nawet wyolbrzymionych czy wręcz wykreowanych. Nie można jednak zapominać o innej, równie istotnej funkcji pamięci zbiorowej – legitymizacji – nie tylko samego faktu istnienia danej zbiorowości, ale i form władzy politycznej30. Jej przedstawiciele doskonale zdają sobie sprawę z wagi pamięci dla istnienia każdego porządku politycznego, a mając uprzywilejowaną pozycję w jej przekazywaniu „coraz więcej państw prowadzi mniej lub bardziej świadomą politykę historyczną, wspierając swoim autorytetem i środkami materialnymi konkretne interpretacje historii”31.

Summary Patriotism is one of the concepts that cannot be easily interpreted.

It can be seen at least two models of patriotism - „critical”, which draws attention also to the shameful experience and „conservative”, associated with the myth of proud and suffering of the Polish nation, connected also with a specific historical policy. Visible manifestation of these extreme camps are public debates on the publications of J. T. Gross, showing the Poles as perpetrators of suffering and death of many Jews.

Nota o autorce Agnieszka Misiewicz [agnieszka.maria.misiewicz@gmail.com] – studentka I roku politologii studiów II stopnia na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa. Interesuje się związkami polityki z innymi dziedzinami życia i nauki – kulturą (szczególnie teatrem), historią (polityka pamięci), socjologią czy psychologią.

Ibidem, s. 54.

D. Gawin, O pożytkach i szkodliwości historycznego rewizjonizmu, „Przegląd Polityczny” 2006, nr 75, s. 34.

30 31

nr 3, wiosna-lato 2011

[197]

Michał Baluch Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Etyczny bunt w reżimie1 demokratycznym „czuje się niewidoczne łańcuchy (…) jeśli ktoś ma inne horyzonty myślowe (…) może się czuć niewolnikiem tego wszystkiego”2

D

od odzyskania niepodległości to wystarczający okres, aby móc dokonać pewnych podsumowań, dokonać bilansu.

To również odpowiedni czasna porównanie i zbadanie reżimu i stosunków społeczno-polityczne panującychw III Rzeczypospolitej z tzw. „starymi demokracjami”, czyli z rzeczywistością świata Zachodu. Nie będzie na tych kartach z pewnością można spotkać analizy, która spełniłaby wymogi wspomnianego „rachunku zysków i strat”, lecz soczewką będzie „możliwość zbuntowania się” w świecie, w którym wolność i indywidualizm pisane są wielkimi literami na znak, iż stanowią wartość. Żeby jednak zdefiniować ramy, w których „buntownikowi” przychodzi poruszać się, należy zdefiniować kwintesencję rzeczywistości, a więc etykę, zasady, które ją określają.

Słownik języka polskiego już w pierwszym znaczeniu definiującym słowo „etyka” określa, iż stanowi ona „ogół zasad i norm postępowania przyjętych w danej epoce i w danym środowisku”3. Na to właśnie znaczenie zostanie w tej pracy położony nacisk. Skoro więc bunt ma być „etyczny”, to musi odpowiadać zasadom i normom będącym immanentną cechą demokracji. Edward Modzelewski wyróżnia dwa wadzieścia lat

1 Autor zdaje sobie sprawę, że dziwić może zestawienie „demokratyczności” ze słowem „reżim”, zwłaszcza jeżeli weźmie się pod uwagę perspektywę spoza politologii.

W politologii nieobce jest traktowanie reżimu jako ‘układu formalnych (prawnych), jak i nieformalnych zasad i mechanizmów regulujących funkcjonowanie centrum władzy politycznej oraz sposób jego powiązania ze społeczeństwem (otoczeniem społecznym)’.

W ten sposób dokonuje się odideologizowania pojęcia, co według autora jest zjawiskiem korzystnym.Zob.: Leksykon politologii wraz z aneksem reforma samorządowa w Polsce, partie, parlament, wybory(1989-1997), red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1999, s. 507.

2 P. Rudnicki, Oblicza buntu w biografiach kontestatorów. Refleksyjność – wyzwalające uczenie się – zmiana, Wrocław 2009, s. 167.

3 Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 2008, s. 198.

nr 3, wiosna-lato 2011

[199]

Michał Baluch

stanowiska w podejściu do tego terminu– z punktu widzenia techniki sprawowania władzy i jako zjawisko ze sfery kultury4. Demokracja jest więc traktowana jako pojęcie współodczuwane przez członków grupy, którzy spajani są przez kulturę. Demokracja w tym rozumieniu pojmowana jest jako miejsce zderzania się pluralistycznych wizji świata (poglądów), pluralizmu wartości i wreszcie stanowi niemal ekwiwalent wolności jako wartości nadrzędnej5. Rzecz jasna, nie jest tak, iż istnieje nieograniczony katalog poglądów, które można głosić bez względuna konsekwencje. Janusz A. Majcherek notuje, że „można być stoikiem i cynikiem, chrześcijaninem i buddystą, agnostykiem i mistykiem, (…) sybarytą i ascetą”, lecz w gruncie rzeczy chodzi o to, aby być dobrym demokratą w demokracji6. Jakkolwiek brzmi to trywialnie, J. A. Majcherkowi chodzi o to, aby w tej różnorodności nie zatracić sięw systemowym dylemacie wyboru między „dobrem a złem” – bo „liberalizm nie jest fałszywy, a socjalizm prawdziwy, ani na odwrót”7. Istotą demokracji według J. A. Majcherka jest równouprawnienie w sferze poglądów, które reglamentują „przypadki szczególne”, jak przywoływane przez niego kłamstwo oświęcimskie. Można więc odwołać się do wolterowskiego aforyzmu, który nakazywał obronę poglądów bez względu na ich treść. Sens odnoszenia tego do wartości demokracji byłby pozorny, bo słusznie wskazuje J. A. Majcherek: „Tylko bowiem krzywda konkretnej osoby, zaznana w wyniku głoszenia przez kogoś nieprawdy, może być podstawą domagania się zakazu upowszechniania tej nieprawdy lub zadośćuczynienia za skutki jej upowszechniania”8. Konstatacje powyższe traktować należy jedynie jako pewne uzupełnienie, rozszerzenie definicji słownikowej. O etyce, jej wymiarach, definicjach, zakresie, pragmatyce realizacji zasad etycznych w życiu E. Modzelewski, Etyka a polityka, Warszawa 2006, s. 67.

Temu spojrzeniu na pojęcie demokracji zarzucić można, iż jest zbyt potoczne. Faktycznie, byłaby to obiekcja trafna, lecz jeśli w pracy jest mowa o buncie, to z całą pewnością jest on działaniem wynikającym z potocznego rozumienia rzeczywistości z całą gamą wartości, którą dostarcza jej reżim demokratyczny w swym idealnym zarysie. „Odpowiadając na (…) pytanie o zabezpieczenia demokracji (…) możemy powiedzieć, że tymi zabezpieczeniami są: pluralizm aksjologiczny oraz szeroko rozumiana tolerancja światopoglądowa i polityczna wpisana w państwo prawa, a także procedury demokratyczne obecne w normach prawnych i etycznych («niepisane umowy»), pozwalające sprawować władzę z uwzględnieniem mniejszości” – pisze E. Modzelewski. Zob. E. Modzelewski, Etyka…, op. cit., s. 63-71.

6 J.A. Majcherek, Demokracja, przygodność, relatywizm, [w:] Etyka i polityka, red. D. Probucka, Kraków 2005, s. 151.

7 Ibidem, s. 152.

8 Ibidem, s. 153.

4 5

[200]

refleksje

Etyczny bunt w reżimie demokratycznym

społecznym napisano tomy i nie jest celem tej pracy przytaczanie dziejowego sporu. Powyższy akapit stanowi jedynie wprowadzenie do dalszych rozważań. Reasumując, etykę w uproszczeniu traktuje się jako konglomerat zasad, które obowiązują w danym środowisku, a zatem jeśli ktoś zachowuje się „zgodnie z etyką”, to znaczy, iż „realizuje określone dla danej grupy (środowiska) zasady”.

Jaką zatem postać przyjmuje bunt w reżimie demokratycznym, który cechuje się określoną etyką? Co musi się stać, aby buntownik zaczął się buntować? I czy w ogóle bunt jest dozwolony (możliwy)?

Samo pojęcie „kontestacji” bywa różnie definiowane. Nie jest jednak celem tego artykułu prezentowanie różnych ujęć definicyjnych.

Warto raczej spojrzeć na pojęcie buntu z punktu widzenia strukturalnego, korzystając z podejścia Pawła Rudnickiego. Wskazuje on na cztery elementy pojęcia buntu, które są wspólne dla wielu ujęć. Musi istnieć podmiot protestujący, który może być jednostkowy lub grupowy. Logiczne jest, iż kierowany protest przybierać musi określoną formę. W polskiej historii spotkać można wielość sposobów wyrażania kontestacji – od oporników po palenie opon przed siedzibami najważniejszych organów państwowych. Protest musi być kierowany przeciwko komuś lub czemuś. Można opierać się jakiemuś politykowi, ale i można protestować przeciwko bytom niematerialnym, ideom, doktrynom, rozwiązaniom prawnym. Dodatkowo, P. Rudnicki wskazuje, iż do składowych buntu zaliczyć należy również sprzężenie zwrotne, którym w tym przypadku jest represja lub jej brak wobec podmiotów kontestujących9.

Odpowiadając jednak na wcześniej zadane pytania, wprowadzić należy specyficzną typologię omawianego zagadnienia. Bunt jako zjawisko można skategoryzować ze względu na zakres uczestnictwa jednostki w procesie kontestacji. Bunt bowiem może obejmować różne obszary mentalnościowe, co wynika z podziału ze względu na wielkość przestrzeni, którą próbuje zmienić. Zakres może być najwęższy, wąski i szeroki. Bunt w wydaniu wąskim będzie interpretowany jako skala mikro. P. Rudnicki dokonuje analizy wybranych „typów” biograficznych siedmiu kontestatorów, które tej klasyfikacji mogą posłużyć jako ilustracja.

Bunt o charakterze najwęższym wywodzi się z mody. Jest koniunkturalny,gdyż chodzi w nim wyłącznie o sprostanie wymogom grupy (najczęściej) rówieśniczej. W sferze światopoglądowej wyraża się on 9

P. Rudnicki, Oblicza buntu…, op. cit., s. 34.

nr 3, wiosna-lato 2011

[201]

Michał Baluch

w postaci mówienia o treściach kontrowersyjnych, lecz tu znów – modnych, „na czasie”. Chodzi właściwie o to, aby mówić o temacie X, lecz jednocześnie funkcjonować w ramach zastanej rzeczywistości, w ramach obecnego systemu i realizować się na polu zawodowym. W przypadku prezentowanejprzez P. Rudnickiego feministki dochodzi wręcz do pewnego paradoksu, gdyż feminizm nie jest pojmowany przez bohaterkę jako złożona i skomplikowana ideologia, lecz jako wynik realizacji planów zawodowych tak, jakby kobieta sukcesu była wyrazicielką dążeń emancypacyjnych. Można więc w przypadku tej kategorii zastosować interpretację, iż jest to bunt „na pokaz”. Wspomagany jest bunt również konglomeratem atrybutów, symboli, które uwidaczniają się, np. w ubiorze. Mowa tu o arafatkach, pacyfach, czy chociażby naszywkach z hasłami, np.: „Każdy inny, wszyscy równi”. Symbole widoczne w sposobie ubierania się ulegają komercjalizacji, co również sprzyja zafałszowaniu wizerunku osoby je noszącej jako osoby „niepokornej”.

Błędne byłoby jednak myślenie, iż buntownik koniunkturalny wycofuje się z uczestnictwa w wydarzeniach, gdyż konsumpcja najtańszych możliwych symboli jestdla niego wystarczająca. W tej kategorii uczestnictwo polega na uczestniczeniu, „bo trzeba”. Innymi słowy – „feministka chodzi na manify, bo tak robią (epitet „prawdziwe” jest czasami dodawany – przyp. M. B.) feministki”. Te wyznaczniki przynależności – czasami do wielkich grup kontestatorów, które z pewnością przynależą do buntu zakresu szerokiego – budują wizerunek osoby zbuntowanej, lecz narracja, z którą umożliwia nam zapoznanie się książka P. Rudnickiego, sprawia, iż jest to bunt tylko wyłącznie o charakterze koniunkturalnym. Wyróżnienie się, bycie zauważonym jako ktoś odmienny, a przez to indywidualny stanowią największą wartość buntownika tej kategorii10. Dlaczego zatem stanowi on najwęższy zakres?

Dlatego, że obszarem, który ulega zmianie, jest… sama jednostka.

Nietrudno wyobrazić sobie dwie postaci, które wykrzykują bojownicze hasła na manifestacjach, tyle że nie bierze się ono z pogłębionej wiary w ideologię. Motywację stanowi chęć odróżnienia sięi skategoryzowania własnej osoby. Jednostki te funkcjonują w osobnych mikroświata10 Do interpretacji P. Rudnickiego warto dodać jedno zastrzeżenie, które trochę usprawiedliwia opisywaną przez niego kobietę. Wytyka jej niekonsekwencję w stosowaniu żeńskich końcówek w odmianie słów. Pomijając już wartość samego zarzutu niekonsekwencji, który jest kontrowersyjny, zauważalne jest, iż stosowanie „żeńskiej odmiany” jest swego rodzaju novum, a więc fakt niekonsekwencji wynikać może z pewnych naleciałości kulturowych, którym także feministki ulegają. Zob. P. Rudnicki, Oblicza buntu..., op. cit., s. 196-205.

[202]

refleksje

Etyczny bunt w reżimie demokratycznym

ch,które stanowią dla nich fundament legitymizacji ich postawy. Tylko dzięki nim zachodzić może owo modne „odróżnienie się”. Bunt w tym wydaniu jest zatem swoistym mirażem, skoro służy ulokowaniu jednostki w pejzażu grup społecznych.

Kategoria wąska buntu różni się fundamentalnie od tej poprzedniej. Jednostka uczestnicząca w buncie wierzy w niego ideologicznie, nie traktuje go jako szczebla drabiny zawodowego sukcesu. Przy czym nie należy sądzić, iż bunt tego rodzaju zawiera w sobie elementy wielkich ideologii czy metanarracji. Buntownik realizujący się wąskiej kategorii pragnie zmieniać siebie i otaczającą go rzeczywistość. Nie traktuje kontestacji przedmiotowo, lecz raczej jako środek do osiągnięcia swoich celów. Chodzi o „bycie-dla-czegoś” – chodzio realizowanie czegoś, co ma wymiar nie tylko osobisty, ale i społeczny, aby „udowodnić sobie innym – także władzy, że nie na wszystko się zgadzają, lub poprzez swoją działalność chcą odmienić rzeczywistość”11. Elementy tego buntu dostrzec można w charakterystykach kontestacji lekarki, rockmana, które prezentuje P. Rudnicki. Lekarka, działaczka Solidarności Walczącej eksponuje fenomen kobiet, które stanowiły istotną część ruchu opozycyjnego, a ich rola w społecznej świadomości jest umniejszana. „Myśmy wszystkie nosiły w majtkach prasę, książki, wszystkie byłyśmy grube. (…) To co zrobiła Hanka Karnej12, to był mózg. Morawiecki by bez niej nic nie zrobił, a o niej się nic nie mówi”13. W tej kategorii jednostka dokonuje wręcz pewnych wyrzeczeń. Realizacja „bycia-dla-czegoś” jest kosztem elementów innych sfer życia – rodziny, beztroskiego wychowania potomstwa. Zakres wąski buntu uwidacznia się więc w pracy u podstaw, w wykonywaniu z pozoru „prostych” czynności,jak chociażby kolportaż ulotek. Ma to jednak wpływ na otaczającą jednostkę rzeczywistość. Oczywiście, jest to tylko pewien casus, a nie przykład, który można generować na inne przypadki. W tej kategorii mieści się bowiem również rockman, którego kontestacja dotyczy wybranych kategorii, przeciwko którym on oponuje – jest antyrasistą. Kontestacja dotyczy również wartości, które w jego rozumieniu są istotne, a których zabrakło przy przechodzeniu przez Rzeczypospolitą transformacji. Mowa tu o elementarnej (w jego rozumieniu) sprawiedliwości, która polegać miała na „ukaraniu winnych, na zamknięcie P. Rudnicki, Oblicza buntu…, op. cit., s. 136.

Mowa tu o Hannie Łukowskiej-Karniej. Krótka notka biograficzna: http://www. encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Hanna_%C5%81ukowska-Karniej, 21.09.2010 r.

13 P. Rudnicki, Oblicza buntu..., op. cit., s. 159.

11

12

nr 3, wiosna-lato 2011

[203]

Michał Baluch

przeszłości ludzi, którzy torturowali, zabijali, przesłuchiwali i spisywali ludzi na straty i likwidowali potencjał intelektualny tego kraju (…), aż zostaną osądzeni i zostanie im na zawsze zabrana możliwość sprawowania jakiejkolwiek władzy”14. Jego kontestacja jest wyrażana w muzyce,którą komponuje. Jego bunt nie jest popularny i rzadko można jego muzykę usłyszeć w radio, lecz to go nie zraża i kontynuuje swoją pracę.

W powyższym rozumieniu, zakres wąski buntu nie musi dokonywać znaczącej zmiany w życiu wielu jednostek, czy wpływać na rzeczywistość w zauważalnym przez ogół społeczeństwa wymiarze. Istota tkwi w spojrzeniu poza siebie i chęci zmiany, dokonywania próby zmiany otaczającej jednostkę rzeczywistości.

Ostatni typ stanowi bunt realizowany w zakresie szerokim. Tworzą go ruchyo charakterze masowym, które są swego rodzaju wersją makro kategorii wąskiej15. Przykładem urzeczywistnienia zakresu szerokiego jest ruch hippisowski, który od lat sześćdziesiątych wywiera nieustanny wpływ na kulturę, a wcześniej na zmianę optyki patrzenia na problemy rasizmu, dyskryminacji, czy wynikające z uczestnictwa w konfliktach zbrojnych. Konflikt, w którym brali udział wykopał rów między pokoleniami Stanów Zjednoczonych lat sześćdziesiątych, mimo że „ruch ten nie ma swojej biblii. Idee wyrażane są w piosenkach, hasłach wypisywanych na ścianach domów i w artykułach «underground press» (podziemnej prasy)”16. Ruch hipisowski był na tyle istotny, że do dziś ma wpływy, chociaż już bardziej w sferze kultury, stylu bycia, choć i tutaj trudno wskazać jednoznacznie, czy przypadkiem to ponowoczesność jako konglomerat wielu nurtów nie korzysta z dorobku hipisów.

Równie adekwatną ilustracją tej kategorii buntu jest opozycja w Polsce w latach 1944-1989. Najogólniejszą ideą była walka z narzuconym przez aliantów reżimem totalitarnym. Kontestatorzy byli przedstawicielami różnych nurtów. Wymienić można chociażby: nurt walk niepodległościowych w latach czterdziestych, którego jednym z symboli stał się Józef Kuraś, ps. „Ogień”. Studenci w roku 1968 postanowili zaś sprzeciwić się ingerencji w kulturę, która pozbawiała ją narodowych symboli. Robotnicy dwa lata później zbuntowali się przeIbidem, s. 176.

Zarówno w rozumieniu ilościowym, jak i jakościowym. Tzn. zauważyć należy, że do tej kategorii należą jednostki skupione w dość liczną grupę społeczną (aspekt ilościowy), która wywiera znamienny dla kultury danego społeczeństwa wpływ (aspekt jakościowy).

16 K. Jankowski, Hipisi. W poszukiwaniu ziemi obiecanej, Warszawa 2003, s. 73.

14 15

[204]

refleksje

Etyczny bunt w reżimie demokratycznym

ciwko ekonomicznemu uciskowi, który wynikał z rozwiązań gospodarki planowanej. Studenci w Krakowie rozpoczęli Solidarność, traktowaną tu jako wartość, zrozumiawszy, że trzeba wspomagać robotników, że pomoc musi być ponadklasowa. Trzy lata później rozpoczął się „karnawał Solidarności”, który zakończyło brutalne wprowadzenie Stanu Wojennego. Ale i wtedy, mimo aresztowania tysięcy obywateli, nie zamarła symbolika kontestacji. Ludzie zaczęli nosić cichy symbol sprzeciwu – opornik. Opozycja reprezentowała różne nurty doktrynalne, co zaowocowało podziałem „okrągłostołowym”. Akapit ten oczywiście w sposób niezwykle pobieżny potraktował tak złożony twór, jakim była opozycja w Polsce17. Wystarczy chociażby wspomnieć o różnego rodzaju formach protestu– malowanie symboli Polski Walczącej, drukowanie, przetrzymywanie, kolportaż wydawnictw (prasy, literatury) podziemnej, ukrywanie opozycjonistów, strajki czy akcje na poły happeningowe, jak śpiewanie „chcemy bić ZOMO” zamiast „chcemy być sobą”lub kampania Pomarańczowej Alternatywy „Precz z (u)pałami”.

Wiele innych form kontestacji można byłoby wyróżnić. Każda z nich to niezwykle istotny element,który przyłożył się do przełomu transformacyjnego18.

Typologia wyżej zaprezentowana musi zostać uzupełniona jednak o odpowiedźna pytanie o to, co musi się stać, aby człowiek się zbuntował. Skoro można wyróżnić zakres buntu ze względu uczestnictwa jednostki, to muszą istnieć czynniki ograniczające ruchy jednostkilub takie, które umożliwiają jednostce zostanie kontestatorem. Determinanty podzielonona wewnętrzne i zewnętrzne.

Determinantami wewnętrznymi stanowią te czynniki, które tkwią wewnątrz jednostki. Są one powiązane z jej cechami osobowymi.

Co musi zaistnieć zatem wewnątrz jednostki, aby ta stanowiła element procesu kontestacji? Jednym z najważniejszych czynników jest osobowość transgresyjna. Józef Kozielecki definiuje ją jako zjawisko „polegające na tym,że człowiek intencjonalnie wychodzi poza to, co posiada

17 Warto sięgnąć do koncepcji sieciowej M. Osa’y, aby unaocznić rozrost opozycji na przestrzeni czasu. Zob. M. Osa, Sieci opozycji w PRL, [w:] Dynamika życia społecznego. Współczesne koncepcje ruchów społecznych, red. K. Gorlach, P.H. Mooney, Warszawa 2008.

18 Choć tutaj, inaczej niż w znanym frazeologizmie „sukces ma wielu ojców”, dostrzec można kontrowersje– dlaczego pomija się rolę niektórych postaci opozycji spoza głównego nurtu oraz czy faktycznie można mówić o rewolucji, czy raczej o „reglamentowanej rewolucji”. Przełom 1989 i 1990 r. zbudował wiele podziałów, które wynikają z nierozwiązywalności, z braku jednoznacznej odpowiedzi na te kontrowersje.

nr 3, wiosna-lato 2011

[205]

Michał Baluch

i czym jest”19. Praprzyczyną rozwoju tego rodzaju osobowości jest specyficzna motywacja, która polega na wzroście różnicy między „stanami pożądanymi a możliwościami ich osiągnięcia. Obniża się poziom zaspokojenia takich potrzeb, jak potrzeby materialne, bezpieczeństwa czy wolności”20. Zwłaszcza deficyt ostatniej wartości wskazywać może na to, iż bunt jednostki wynikać musi z różnic indywidualnych, skoro nie wszyscy robotnicy odczuwali potrzebę wyrażenia sprzeciwu. „Ocena prawdopodobieństwa sukces, niepowodzenia i niespodzianki zależy także od zmiennych osobowościowych, takich jak struktury umysłowe czy charakterologiczne”21. W tym miejscu należałoby zadać pytanie o ryzyko, które jest wpisane w najmniej znaczące zadania, jak chociażby krojenie warzyw (ryzyko zboczenia ostrza noża na część dłoni krojącego). Zgodnie z prawem Yerkesa-Dodsona pobudzenie musi zachodzić na optymalnym poziomie, aby nie działało demotywująco22. J. Kozielecki nie przecenia jednak znaczenia stresu w działaniach transgresyjnych, inaczej człowiek nie byłby w stanie w nich uczestniczyć. Co więcej, tłumaczy to różnicą między decyzjami a „metadecyzjami”, które składają się z licznych mikrodecyzji23. Człowiek podejmujący działania transgresyjne (czyt. o charakterze kontestacyjnym – przyp. M. B.) zdaje sobie sprawę, iż za decyzją o zbuntowaniu się idą inne dylematy, które będzie trzeba rozstrzygnąć, np. buntująca się lekarka ryzykowała życiem rodzinnym, utraceniem minimum wolności osobistej (aresztowaniem). Innymi słowy, codzienność przysparzała nieustannych problemów do rozwiązania, które były skutkiem wcześniejszego wyboru24.

19 J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna człowieka. Analiza psychologiczna, Warszawa 1987, s. 10.

20 W przytaczanej pozycji wolność – jej poczucie, zależności, jakie ona (ale i ono) ze sobą niesie stanowi ważny element omawiania osobowości transgresyjnej. Warto wspomnieć, iż J. Kozielecki wyznacza składowe poczucia wolności, które mają ogromny wpływ na jednostkę. Zauważa słusznie, że jednostka ma prawo czuć się wolna, nawet wtedy, gdy funkcjonuje w reżimie autorytarnym, lecz wynika to „drastycznego ograniczenia” tak, jakby jednostka nie była w stanie zdawać sobie sprawy z możliwości istnienia innej wersji rzeczywistości. Ale i w reżimach demokratycznych można dostrzec zmienne, które na owo poczucie mają wpływ. Jeśli jednostka spotyka mnogość opcji, które są podobnie atrakcyjne, to wtedy czuje się wolna, ale jeśli atrakcyjność jest wysoce zróżnicowana, to wtedy jednostka nie czuje się decydentem. Tych wariantów możliwości również nie może być zbyt wiele, bo wtedy człowiek nie potrafi podjąć decyzji, co stanowi przyczynę stresu.Zob. Ibidem, s. 166, 247-260.

21 Ibidem, s. 231.

22 R.E. Franken, Psychologia motywacji, Gdańsk 2005, s. 163.

23 J. Kozielecki, Koncepcja…, op. cit., s. 275.

24 Na marginesie – ciekawym wątkiem do dyskusji może być próba odpowiedzi na pytanie, co jest trudniejsze– dokonać wyboru bycia dewiantem w grupie społecznej,

[206]

refleksje

Etyczny bunt w reżimie demokratycznym

To zaś logicznie wiąże się z emocjami, występującymi w wariantach pozytywnym i negatywnym. Do tej pierwszej kategorii należy z pewnością nadzieja, która bywa nazywana wręcz „nadnadzieją”, co pozwala trwać w postanowieniu jednostce25. Buntownicy muszą w tej emocji trwać, gdyż inaczej poddadzą się emocji negatywnej – lękowi, który nieustannie ich działaniom towarzyszy i działa demotywująco. Nie jest bowiem tak, że transgresyjna osobowość to byt samoistny, który nie jest poddany czynnikom zewnętrznym (o których traktuje dalsza część tekstu), modyfikującym działania. Przyjmuje się jednak, iż transgresja jednostki jako zbiór wielu elementów jest utylitarna i konieczna, aby mogły zajść procesy kontestacyjne.

Można również zauważyć podział na telików i protelików, których odróżnia od siebie fakt zaangażowania w kreowanie otaczającej rzeczywistości26. Wskazuje się na to, że kultura ceni bardziej celowość niż zaangażowanie. Protelicy potrafić „muszą czerpać satysfakcjęi dumę z samego procesu poszukiwania czy reformowania rzeczywistości” a także muszą umieć „poświęcić się swojej pracy i mieć trwałą motywację do jej kontynuowania, nawet– w niesprzyjających warunkach”.

To jednak nie wystarczy. Wiadomym jest, iż „człowiek nie jest samotną wyspą”. Na niego mają wpływ inne „wyspy”, które tworzą „archipelagi”, posługując się dalej tą metaforą. Tworzą grupę społeczną, potocznie zwaną środowiskiem, w którym jednostka funkcjonuje.

Ma to również wpływ na jej charakter, który Erich Fromm definiuje jako „(względnie stałą) formę kanalizowania energii w procesie asymilacji i socjalizacji”27. Mimo że istnieje powszechna zgoda co do tego, że charakter jest również kształtowany przez rodziców, którzy przygotowują dziecko do startu w życiu społecznym, to jednak można wyróżnić charakter indywidualny. „Środowisko nigdy nie jest takie samo dla dwóch ludzi”– pisze E. Fromm28. W tym rozumieniu charakter indywidualny musi przeważaćnad charakterem społecznym, który stanowi funkcję elementów wpływu na jednostkę. Od niego zależy, czy jednostka stanie się produktywna, stając się przeciwieństwem jednostki pasywnej. Tu rodzi się u E. Fromma chwilowa kontrowersja, w której się funkcjonuje czy nieustanna walka o bycie dewiantem tuż po podjęciu tego pierwszego, fundamentalnego kroku.

25 Ibidem, s. 301.

26 Cały akapit odnosić się będzie do pozycji autorstwa J. Kozieleckiego. Zob. J. Kozielecki, Transgresjai kultura, Warszawa 1997, s. 35.

27 E. Fromm, Niech stanie się człowiek. Z psychologii etyki, Warszawa-Wrocław 2000, s. 54.

28 Ibidem, s. 56.

nr 3, wiosna-lato 2011

[207]

Michał Baluch

gdyż jednostka pasywna określona jest jako człowiek „niezdolny do zmiany lub wywarcia wpływu na istniejącą sytuację, a który sam ulega wpływom lub jest obezwładniany przez zewnętrzne siły”. Z drugiej strony produktywność jest „realizacją specyficznych możliwości człowiekadla niego charakterystycznych, jest użyciem jego władz, to znaczy jego zdolności”29. Nie wnikając w kontrowersję, przyjęto w tej pracy, iż produktywność jest antytezą pasywności. Istnieje bowiem kryterium, które różnicuje obie postawy. Tym kryterium jest wiarawe własne możliwości; jednostka musi charakteryzować się uporem i konsekwencją,gdyż inaczej charakter społeczny zdominuje ten indywidualny. „Jeśli nie będziemy wierzyćw trwałość i ciągłość własnego JA, nasze poczucie identyczności będzie zagrożone i staniemy się zależni od innych ludzi, których aprobaty będziemy poszukiwać, aby na nowo w siebie uwierzyć”30. Jednostka musi charakteryzować się wiarą racjonalną, gdyż jej podstawę stanowi wspomniana wyżej produktywność – „wiara w istniejącą władzę jest równoznaczna z brakiem wiary w rozwój potencjalnych zdolności, do tej pory nie zrealizowanych”31.

Buntownik zatem musi mieć wpisane w charakter to przeświadczenie, iż przejaw oportunizmu będzie równoznaczny z wyrzeczeniem się wiary w siebie, swój potencjał,a co za tym idzie – zmianę porządku otoczenia społecznego.

Jednostka jest jednak poddawana licznym procesom, które są produkowanei reprodukowane przez otoczenie społeczne. Wszystkie te procesy wiąże jeden cel. Mianowicie, chodzi o wytworzenie autorytetu, któremu jednostka podporządkuje się.

Socjalizacja w znaczeniu ogólnym rozpoczyna się już od okresu niemowlęctwa. Kształtowanie autorytetu najpierw wdrażane jest przez rodziców. W tym początkowymdla życia człowieka momencie formuje się jego stopień bezrefleksyjności w uleganiu autorytetowi rodzica.

Ciekawym przykładem jest ten opisywany przez Dariusza Dolińskiego, który pokazuje, jak ojciec wychowuje dziecko w taki sposób, aby bezwzględnie się jemu podporządkowało32. Również w domu kształtowana jest socjalizacja polityczna. Jest ona o tyle fundamentalna, że dzieci Zob. ibidem, s. 75-77.

Ibidem, s. 168.

31 Ibidem, s. 170.

32 „Jak ci mówię, że masz wyrzucić śmieci, to nie kombinuj, czy jest pół wiaderka, czy całe, tylko zrób to, co ci mówię!” – „objaśnia” ojciec dziecku, wydając polecenie.

Uczy w ten sposób postawy niemyślenia, niekwestionowania, a jakiekolwiek wątpliwości formułowane w jego kierunku wywołują zdenerwowanie. Zob. D. Doliński, Techniki wpływu społecznego, Warszawa 2005, s. 23.

29

30

[208]

refleksje

Etyczny bunt w reżimie demokratycznym

przyjmują ją – znów – pasywnie, gdyż nie są w stanie wiedzy proponowanej przez rodziców zrozumieć i do niej się odnieść33. Dzieje się przecież tak,że dziecko wysłuchuje politycznych tyrad przy rodzinnym stole, chłonąc treść. Jednocześnie stanowi ona na tyle ważną część w jego życiu, iż jest ono nawet w stanie bronić stanowiska rodziców (frazeologia: „Mój tata powiedział…”). „Dziecko może trwale pokochać słowo «komunizm», jeżeli za każdym razem, gdy je słyszy, ma miły nastrój i pozytywny komentarz osób dla niego najważniejszych”34. Oczywiście, wraz z przechodzeniem do dalszych etapów jednostka chłonie również inną wiedzą, chociażby poprzez samokształcenie lub uczestnictwo w systemie edukacji. Ci jednak, którym bliskie są tylko te idee, mogące poprawić ich byt materialny, stają się „konsumentami polityki rządu”35. Ważną rolę odgrywają również środki masowego przekazu. Ich działanie uwidacznia się chociażby w odpowiedniej selekcji informacji, nadawaniu emocjonalnego komponentu prezentowanym treściom, czy manipulowaniu językiem komunikatu36. Socjalizacja również odbywa się w ramach grupy rówieśniczej, do której jednostka przynależy, co objawia się nie tylko poprzez internalizację norm grupowych, ale i rytuałów w niej obowiązujących, a to z kolei powiązanez poszukiwaniem tożsamości przez młodego człowieka37.

System edukacji sprzyja kształtowaniu odpowiedniej „roli społecznej”. Może bowiem lansować specyficzne, wybrane niepisane reguły gry politycznej, chociażby na poziomie typu uczestnictwa w rytuałach życia politycznego38. Rola systemu edukacji w kształtowaniu postaw politycznych jest pokłosiem ograniczeń poznawczych, jakie ów system ze sobą niesie. To, jakie treści prezentować np. w podręcznikach szkolnych, stanowi wielki dylemat i jest nieustannie poddawane pod dyskusję. Rodzi zresztą ten problem również kontrowersje39. Naturalne wydaje się pytanie o mechanizm selekcji treści w podręcznikach, np. do historii, w których reprodukuje się wybrane treści. Ten fakt powiązać 33 S. Kowalik, Rozwój społeczny, [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych, red. B. Harwas-Trempała, J. Trempała, Warszawa 2002, s. 97.

34 K. Skarżyńska, Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Warszawa 2005, s. 135.

35 S. Kowalik, Rozwój…, op. cit., s. 98.

36 P. Pawełczyk, Socjotechniczne aspekty gry politycznej, Poznań 2003, s. 93.

37 K. Skarżyńska, Człowiek…, op. cit., s. 135.

38 P. Pawełczyk, Socjotechniczne…, op. cit., s. 92.

39 Zob. Wałęsa w podręczniku IPN. „Będą tę książkę niszczyć”., http://www.tvn24. pl/0,1683891,0,1,walesa-w-podreczniku-ipn-beda-te-ksiazke-niszczyc,polska_i_swiat. html, 27.11.2010 r.

nr 3, wiosna-lato 2011

[209]

Michał Baluch

należy z mechanizmem ekspozycji, co jawnie formuje postawę wobec prezentowanego problemu. Polega to na tym, że im częstotliwość eksponowania obiektu jest większa, tym bardziej jest on lubiany40.

Działania te bliskie są procesowi, który nazywa się socjotechniką. Jej celem jest „przebudowa istniejącego porządku” i nie ogranicza się do jednej grupy społecznej,lecz stanowi proces o charakterze masowym, obejmującym różnorodne grupy41. Ta inżynieria społeczna w reżimie demokratycznym ma zadanie koordynować, budować takie relacje wewnątrz systemu, między grupami społecznymi a podmiotami socjotechniki, a takżew ramach wspomnianych grup, aby były one efektywne. Efektywność zaś jest synonimem „nadrzędnego interesu społeczeństwa”42. To rodzi kontrowersje, skoro społeczeństwo jest poddawane autorskim próbom „inżynierów społecznych”. Jak w tej sytuacji odnaleźć się mogą kontestatorzy? Przede wszystkim ich działania nie sprzyjają efektywności,gdyż powodują animozje wewnątrz grupy społecznej, a jeżeli przybierają postać buntuo zakresie wąskim, to rodzą protesty międzygrupowe. Dewianci są izolowani, mimo że ich postulaty mogą być, zgodnie z zaprezentowaną powyżej wizją, produktywne. Dlategow przypadku socjotechniki jest mowa o reprodukowaniu porządku społecznego. Socjotechnice sprzyjają również współczesne narzędzia, m.in. środki masowego przekazu, które prezentują specyficzną linię światopoglądową, tworząc media głównego nurtu.

Ostatnim zewnętrznym czynnikiem są doświadczenia przeszłości.

Narracja lekarki jest tego idealną ilustracją. „Ja widziałam potworne rzeczy jak Niemcy wieszali Polaków,ale ja nie przeżyłam z takim strachem wizyty Niemca, jak Ruska. (…) Podjechały samochody ciężarowe, na nich byli chyba partyzanci z AK wileńskiego, stawiani byli na szoferkę, zakładali powróz, na jednym słupie były dwa haki, tak jak się świnię wiesza i samochód odjeżdżał” – wspominała lata 40. XX w.43 Kontestacja więc wynikać może równieżz bycia świadkiem traumatycznych wydarzeń. Stanowi wtedy swego rodzaju reakcję, „dlatego jak tylko powstała Solidarność, tu we Wrocławiu jest większość ludzi ze wschodu i my wiemy co to jest Rusek. (…) dlatego tu powstała SW [Solidarność Walcząca – przyp. M. B.] i taki miała odzew i poparcie”44.

40 B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa 2004, s. 189.

41 P. Pawełczyk, Socjotechniczne…, op. cit., s. 103.

42 Ibidem, s. 105.

43 P. Rudnicki, Oblicza buntu…, op. cit., s. 157.

44 Ibidem.

[210]

refleksje

Etyczny bunt w reżimie demokratycznym

Zaprezentowane wyżej warianty wyjaśnienia, co stanowi bunt w reżimie demokratycznym wskazują na to, że trudno być kontestatorem. To truizm, ale jednocześnie paradoks tego rodzaju reżimu. Z jednej strony jednostka dąży do tego, aby być wolnalub aby mieć poczucie wolności. Z drugiej zaś jest poddawana wpływowi wielu czynników, zarówno tkwiących w niej, jak i poza nią. Trudno jednak mówić, że zarówno przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne są bytami samoistnymi.

Przenikają się wzajemnie i trudno nieraz oddzielić, czy kontestatora zmusił „obowiązek” czy „poczucie wolności”.

Na pewno sprzyja buntownikom funkcjonowanie w ramach grupy społecznej, składającej się z kontestatorów. Hannah Arendt pisała o nieposłuszeństwie obywatelskim, które wręcz musi być działaniem grupowym, co stanowi warunek skuteczności45. J. Kozielecki podobnie konstatuje, nie umniejszając roli jednostki, że „bardzo często zdarza się, iż ludzie podejmują działania (…) transgresyjne osobno, ale w skali masowej”,chociaż tutaj ma na myśli raczej istotę liczby, mówiąc o przykładach masowych zachowań, mających skutki makrospołeczne46. Przykład transgresji masowych jest adekwatnydo określenia zachowań, np. internautów, którzy nie tworzą grupy społecznej, a jednocześnie potrafią zebrać się w umówionym miejscu w jakimś celu, np. aby wyrazić protest. Tym,co popiera bardziej tezę o efektywności grupowej kontestacji jest transgresja zbiorowa,która przyjmuje postać ruchów społecznych47. Musi posiadać cechy zideologizowanej grupy społecznej.

W przeciwnym razie kontestator jest skazany na los dewianta, który zachowując wewnętrzne poczucie wolności, będzie izolowany. Obrazuje to przykład rockmana. Okazuje się, że łatwo podzielić jego los, prezentując poglądy, które nie są zgodne z tymi eksponowanymi, które mogą stanowić przeszkodę w „dbaniu o efektywność systemu”. Czy nie jest to problem demokracji jako wartości sam w sobie? I czy przypadkiem nie jest to jej zaprzeczenie, skoro pewne treści są „niewygodne” dla systemu, gdyż na pewnych obszarach mają moc dezintegrującą?

Warto w tym kontekście przywołać w przekonaniu autora dzieło Elisabeth Noelle-Neumann. „Spirala milczenia” jako zjawisko eliminowania ze społecznego obiegu poglądów politycznych, które są niezgodne z opinią publiczną pokazuje, że demokracja ma swoje nega45 46

s. 65.

47

H. Arendt, O przemocy. Nieposłuszeństwo obywatelskie, Warszawa 1998, s. 145.

J. Kozielecki, Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i ryzyko, Warszawa 2004, Ibidem, s. 67.

nr 3, wiosna-lato 2011

[211]

Michał Baluch

tywne oblicze. Kto „nie wczuwa się” w klimat opinii publicznej może zostać potraktowany jak trędowaty, może zostać zlekceważony, odrzucony. E. Noelle-Neumann cytuje Matkę Teresę, co warto w tym miejscu przytoczyć: „Najgorszą chorobą nie jest trąd ani gruźlica, lecz uczucie, że nie jest się przez nikogo szanowanym, że jest się niekochanym, odrzuconym przez wszystkich”48.

E. Fromm zaś twierdzi, że demokracja to obietnica wolności, której nie dostarczy żadna dyktatura. Podkreśla jednak, że jest to obietnica, a nie jej realizacja49.„W rzeczywistości ukrywamy nasz własny moralny problem (…), ignorujemy fakt, że my zależymy (…) od anonimowej władzy rynku, sukcesu, opinii publicznej, powszechnego «zdrowego rozsądku» – albo raczej od powszechnego «nierozsądku» – oraz od maszyny, której staliśmy się sługami. Naszym moralnym problemem jest obojętność człowieka wobec siebie samego. (…) Jesteśmy jak stado, które idzie drogą wierząc, iż dojdzie do celu, ponieważ inni również idą. Kroczymy w ciemności i podtrzymujemy się na duchu pogwizdując, ponieważ słyszymy, że inni też to czynią”50.

Niech powyższy fragment będzie podsumowaniem tego artykułu.

Artykułu, który stanowi jedynie głos w dyskusji nad mankamentami reżimu demokratycznego, zwłaszcza wtedy, gdy jednostka próbuje zmienić elementy otoczenia społecznego. Co więcej, w toku dotychczasowych ustaleń okazuje się, iż pytanie, które nieustannie było powtarzanew trakcie niniejszego wywodu pozostaje nadal bez odpowiedzi.

Przypomnijmy: nie jest kwestią rozstrzygniętą, czy zgodne jest z pojęciem demokracji traktowanie różnic indywidualnych jako przejawów „dewianctwa”. Niemniej dewiantem jednostka staje się tuż po podjęciu decyzji o kontestowaniu, co stanowi przejaw odwagi. A przecież tej nie brakowało przed 1989 rokiem, co dzisiaj zdaje się wydawać sprzecznością, skoro jest ona w pewien wyrafinowany sposób piętnowana.

Summary After twenty years of a democratic regime in Poland, one can see its condition. There are three categories of a riot - “the narrowest”, “narrow” and “wide”. The articele presents the examples of each type and 48 E. Noelle-Neumann, Spirala milczenia. Opinia publiczna – nasza skóra społeczna, Poznań 2004, s. 201.

49 E. Fromm, Niech stanie się…, op. cit., s. 201.

50 Ibidem.

[212]

refleksje

Etyczny bunt w reżimie demokratycznym

the cause of their existence. Sometimes it results from the fasion or the reality is somehow changed. These changes may be fragmentary or they may affect the whole society. The article discusses this differentiation. To become a rebel, many obstacles must be overcome.

Nota o autorze Michał Baluch [mbaluch@o2.pl] – student I roku politologii studiów II stopnia na WNPiD UAM, przedstawiciel Koła Naukowego Psychologii Polityki, autor kilku artykułów naukowych, w których omówione zostały zagadnienia związane z m. in. obecnością stereotypów w języku, kampaniami negatywnymi, a także z pamięcią zbiorową.

nr 3, wiosna-lato 2011

[213]

Rozliczać? T Seweryn Krzyżewski Uniwersytet Jagielloński

Rozliczać? Tak, ale…

„Dominuje trwałe poczucie, że «coś trzeba zrobić, lecz w rzeczywistości trudno zrobić cokolwiek, pozostając w zgodzie z sumieniem»” Claus Offe1

Z

arówno struktura tytułu niniejszych rozważań, jak i rodzaj poszcze-

gólnych jego członów (pytający charakter pierwszego oraz twierdzący, aczkolwiek z zastrzeżeniami, drugiego), a także przywołane motto, sygnalizują w sposób jednoznaczny ogromną złożoność sprawy rozliczania nie tylko w swej najbardziej ogólnej postaci, lecz także (a może tym bardziej) w każdej konkretnej „odsłonie” – np. rozliczania z przeszłością komunistyczną w krajach Europy Środkowo-Wschodniej.

Tę skomplikowaną naturę fenomenu rozliczania bardzo czytelnie ukazuje analiza pola semantycznego kategorii „rozliczanie”, przeprowadzona w relacji do innych kategorii – bliskoznacznych, przeciwstawnych, nadrzędnych, wyrazów obcych, a nawet paronimów2. W jej wyniku da się zauważyć w odniesieniu do kategorii „rozliczanie”: • z jednej strony bogactwo, a z drugiej strony pewną nieokreśloność wątków, obecnych tak w literalnych, jak i metaforycznych jej znaczeniach; • dokonujące się „na naszych oczach” jej utechnicznienie się jako terminu interdyscyplinarnego; 1 C. Offe, Dyskwalifikacja, odwet, restytucja: dylematy sprawiedliwości w postkomunistycznych procesach tranzycyjnych, [w:] Drogi transformacji. Doświadczenia wschodnioeuropejskie i wschodnioniemieckie, red. C. Offe Warszawa 1999, s. 114.

2 Analizie takiej poddałem stosowne hasła, uwzględnione w różnych typach słowników języka polskiego oraz obcojęzycznych, a także w przedmiotowych słownikach i opracowaniach encyklopedycznych z zakresu historii i politologii – jej wyniki zamieściłem w przygotowywanej pod kierunkiem prof. dra hab. Włodzimierza Bernackiego pracy magisterskiej Polski model rozliczania z przeszłością w przechodzeniu od totalitaryzmu do demokracji na tle pozostałych krajów Europy Środkowo-Wschodniej.

nr 3, wiosna-lato 2011

[215]

Seweryn Krzyżewski

•

złożoność i różnorodność związków, łączących sam fenomen rozliczania z innymi fenomenami, takimi jak transparentność sprawowania władzy, odwet, zemsta, restytucja, sprawiedliwość retroaktywna itp.

W tej sytuacji wydaje się oczywiste, że postawienie pytania nie tylko o to, czy w ogóle rozliczać, a potem udzielenie odpowiedzi twierdzącej, na dodatek opatrzonej zastrzeżeniami, wymaga najpierw ujęcia rozliczania w kontekście pewnych podstawowych rozróżnień, a następnie skonstruowania i prezentacji zestawu kategorii niezbędnych do artykulacji, związanej z fenomenem rozliczania problematyki. Temu będzie poświęcony pierwszy fragment niniejszych rozważań. Pozwoli on w konsekwencji na wysunięcie na plan pierwszy problematyki podstaw (racji, motywacji) rozliczania jako sprawy określającej ujęcie właściwie wszystkich pozostałych fragmentów tego zestawu. Tej sprawie będzie poświęcony drugi fragment rozważań; będzie on prezentował zarysową rekonstrukcję koncepcji domagania się przez wartości określonej odpowiedzi, wykorzystującej wybrane wątki ujęć aksjologicznych Romana Ingardena, Maxa Schellera oraz Nicolaia Hartmanna3.

Koncepcja ta pozwoli także na prezentację i uzasadnienie rozmaitych zastrzeżeń (tytułowych „ale”) oraz związanych z nimi rozstrzygnięć czy decyzji. O tym będzie traktował trzeci fragment rozważań. Całość zamkną uwagi końcowe, dotyczące z jednej strony walorów koncepcji domagania się dla ujęcia całości problematyki rozliczania, a z drugiej strony koniecznych, jak się wydaje, jej rozwinięć.

Zanim jednak przejdę do pierwszego fragmentu, muszę expressis verbis określić dwojaki charakter niniejszych rozważań. Z jednej strony jest on przedmiotowy – będzie mowa o rozliczaniu. Z drugiej jednak strony jest on metateoretyczny – będzie mowa o możliwościach wykorzystania oficjalnie funkcjonującej i zastosowanej już w innym kontekście4 koncepcji aksjologicznej do mego własnego ujęcia rozliczania. Muszę także przywołać – w całości cytując – dwa obszerne fragmenty opracowań, poświęconych rozliczaniu w kontekście transformacji systemowej. Pierwszy z nich podnosi kwestie natury ogólnej: „Zmiana każdego reżimu wiąże się z wybiegającym w przyszłość zada3 J. Filek, Z badań nad istotą wartości etycznych, Kraków 1996. Od tego miejsca w tekście będę posługiwał się skrótowym określeniem „koncepcja domagania się” oraz „domaganie się”.

4 Po raz pierwszy wykorzystałem Jacka Filka koncepcję domagania do opracowania problematyki motywacji działań politycznych przy okazji zajmowania się teatrem politycznym.

[216]

refleksje

Rozliczać? Tak, ale...

niem budowania nowego ładu politycznego i gospodarczego z ruin starego. Jednocześnie wiąże się ze zwróconym ku przeszłości zadaniem usuwania tych ruin, które nie nadają się do wykorzystania w budowie nowego ładu i stanowią raczej przeszkodę w łagodnym przebiegu transformacji. Te dwa zadania wzajemnie na siebie oddziałują: «nowy początek» staje się wiarygodny tylko w takim stopniu, w jakim wiarygodne jest zerwanie z przeszłością. Ten proces zerwania nie może jednak przebiegać według zasad dawnego porządku, w przeciwnym bowiem razie oznaczałoby to raczej jego przedłużenie niż zniesienie: musi on pozostawać w zgodzie z zasadami nowego porządku. Uprzątanie rumowiska po starym reżimie stanowi przy tym zadanie, które wobec ograniczonych zasobów, towarzyszących początkom nowego systemu nigdy nie może być w pełni wykonane. Co gorsza, pewnych śladów, jakie pozostawił po sobie dawny system, nie da się w ogóle usunąć ani zrekompensować, ponieważ nie można «cofnąć» przeszłości. Wiążące się z tym problemy sprawiedliwości retroaktywnej muszą rozwiązać nowe elity”5. Drugi fragment dotyczy „polskiej specyfiki” transformacji: „Debatowano, czym była władza komunistów w Polsce i stworzona przez nich państwowość PRL. Zastanawiano się, w jakim zakresie uwzględniać przeszłość i jakie z niej wyciągać wnioski.

Czy może lepiej nie wiedzieć o przeszłości, spalić stare gazety i archiwa, i budować nową szczęśliwość bez wiedzy o komunizmie? Czy i jak brać pod uwagę przeszłość polityków, czy należy ją badać i z niej wnioskować o tym, czy polityk zasługuje na zaufanie? Uczestników debat – na ogół – inteligentów – interesowało, jak zachowywała się inteligencja w komunizmie, przede wszystkim, jak zachowywali się twórcy i intelektualiści, czy byli przezorni i roztropni i uwzględniali warunki, w których działali, czy byli niezbyt mądrzy, czy opuścili i zdradzili sprawy, których kiedyś w Polsce inteligencja broniła. Dyskutowano o winie i jej warunkach, o tożsamości i ciągłości życia ludzi i instytucji. Rozważano, czy polityk może «urodzić się na nowo», czy z takimi stwierdzeniami związane są koszty, czy unieważnienie przeszłości jest możliwe i uzasadnione? Czy rzeczywiście istnieje tylko teraźniejszość, chwila, w której czytelnik czyta te słowa? Gdyby odrzucić przeszłość, nie byłoby kultury, prawa, zobowiązań”6. Transformacja ustrojowa to najbliższy bowiem kontekst – zarówno historyczny, jak i systematyczny – dla niniejszych rozważań o rozliczaniu.

C. Offe , Dyskwalifikacja…, op. cit. s. 109 i nast.

J. Karpiński, Wstęp do III. Dziedzictwo i pamięć komunizmu, [w:] Spór o Polskę, red. P. Śpiewak, Warszawa 2000, s. 106.

5

6

nr 3, wiosna-lato 2011

[217]

Seweryn Krzyżewski

Rozliczanie – podstawowe przesądzenia i ich rozwinięcia By mówić o rozliczaniu precyzyjniej, wykorzystam kilka podstawowych rozróżnień. Obecna w literaturze przedmiotu kategoria „rozliczalności” wydaje się zwracać uwagę na sprawę zupełnie podstawową – możliwość (i konieczność) ujmowania rozliczania nie tylko jako faktycznie dziejącego się, realizowanego działania, lecz również jako „zaledwie” możliwości teoretycznej (a także swoistej gotowości do bycia rozliczanym, a nawet konieczności poddania się mu z racji piastowanych funkcji – na przykład politycznych): „Termin „rozliczalność” w nowoczesnym państwie posiada dwa główne, zachodzące na siebie znaczenia.

Pierwsze z nich, powszechnie używane w krajach demokratycznych, mówi o tym, że jednostki sprawujące władzę, czy to członkowie rządu, czy też wybrani reprezentanci lub mianowani urzędnicy, są w pewnym sensie wykonawcami woli społeczeństwa, a zatem muszą wykazywać, że władzę i swoje obowiązki wypełniają właściwie. Drugie z tych znaczeń może odnosić się do ustaleń poczynionych dla zapewnienia zgodności pomiędzy wartościami wyznawanymi przez przekazujący władzę organ a wartościami jednostki bądź grupy osób, której lub którym władza jest przekazywana. (…) Rozliczalność nie jest przypisana jedynie do demokratycznych form sprawowania władzy, chociaż to właśnie w państwach demokratycznych słyszy się żądania większej rozliczalności. Jakiekolwiek przekazanie władzy będzie zwykle pociągać za sobą wymóg składania sprawozdania odnośnie do jej sprawowania. Każda instytucja, posiadająca określony zakres władzy, może być postawiona przez wyższą instancję wobec wymogu umotywowania swoich działań. (…) w dyktaturze lub reżimie totalitarnym władza czyni prasę, uczelnie wyższe i związki zawodowe odpowiedzialnymi przed sobą. Wraz z rosnącym na całym świecie, a szczególnie w Europie Środkowo-Wschodniej, zainteresowaniem prawami człowieka i demokracją wyborcy pragną rozliczalności bardziej niż kiedykolwiek.

Często łączy się to z ideą transparentności w rządzeniu, potrzebą informacji na temat działalności wyłonionych w wyborach urzędników”7.

Rozróżnienie to przyjmuję jako podstawowe, albowiem pozwala ono dostrzec wagę warunków, które możliwość zmieniają w faktyczność.

Interesuje mnie także rozliczanie ujęte bardziej jako czynność niż jako wytwór (chociaż to drugie ujęcie wydaje się być nie mniej ciekawe) i potraktowane bardziej jako fenomen typu doing niż happening.

Decyzja taka pozwala mi na zaakcentowanie działaniowego charakte7

A. Heywood , Politologia, Warszawa 2006, s. 380-381.

[218]

refleksje

Rozliczać? Tak, ale...

ru interesującego mnie fenomenu oraz na podkreślenie dynamizmu w jego skomplikowanej strukturze.

Ważne jest również i to, że identyfikować działanie rozliczeniowe (w tym także samorozliczeniowe) można na różnych poziomach ogólności/konkretności. Zgodnie z ujęciem Robina R. Vallachera8 za najniższy poziom identyfikacji działania uważa się poziom rozwiązań technicznych, za najwyższy zaś – poziom celów czy funkcji.

Chcę również zwrócić uwagę na społeczny charakter rozliczania, polegający na tym, że obok/oprócz rozliczanego i rozliczającego zazwyczaj istnieją jeszcze świadkowie, bliższe i dalsze otoczenie społeczne, a nawet świadomość zbiorowa czy opinia publiczna. W konsekwencji istotnym elementem całości fenomenu rozliczania jest nie tylko to, co robi rozliczający, ale także i to, co robi – „reagując” niejako na rozliczanie – sam rozliczany.

Wykorzystując te rozróżnienia oraz skrótowo przywołane rezultaty analiz pola semantycznego kategorii „rozliczanie”, a także odwołując się do powszechnie stosowanych schematów z zakresu ontologii, psychologii społecznej czy socjologii, można pokusić się o zbudowanie swoistego schematu problematyki rozliczania, obejmującego następujące elementy: • podmiot rozliczający (kto?); • przedmiot rozliczania (za co/z czego?); • obiekt rozliczany (kogo?); • motywacja rozliczania (racje); • charakterystyka czasowa (kiedy / za jak długi okres/ jak długo?); • złożona struktura rozliczania; • efekty rozliczania; • wewnętrzne zróżnicowanie rozliczania (typologia).

Można by było teraz rozpocząć szczegółową charakterystykę rozliczania, wykorzystując ten zestaw, i kontynuować ją dowolnie długo – uzyskując w ten sposób znaczące dane dla uchwycenia tego, co w rozliczaniu stałe i konieczne do tego, by pozostało ono tym, czym jest, oraz tego, co w nim (w jakim zakresie i w jakim stopniu) może być zmienne, nie zmieniając go przy tym w coś innego (na przykład w odwet czy zemstę); innymi słowy – by mogła zostać uchwycona jego natura, bez odniesienia do której zestaw ten byłby „zawieszony w próżni”.

8 M. Majczyna, Bycie podmiotem własnej aktywności jako styl funkcjonowania jednostki, niepublikowana praca doktorska, obroniona w UJ, Kraków 2008.

nr 3, wiosna-lato 2011

[219]

Seweryn Krzyżewski

Ponieważ nie rozporządzam jeszcze w pełni satysfakcjonującą mnie, spełniającą wszelkie wymogi formalne definicją rozliczania, muszę zadowolić się następującą jego quasi-definicją. Wydaje się, że w sprawie natury rozliczania należy: • przesądzić działaniowy, a jeszcze wcześniej procesowy jego charakter; • dopuścić zarówno charakter osobowy, jak i „nieosobowy” (a dokładniej ponadosobowy/społeczny/grupowy/zbiorowy) nie tylko tego, kto jest, bądź będzie rozliczany, jak i tego, kto będzie rozliczał (organizacje, instytucje, zbiorowości społeczne); • zakreślić, na względnie wysokim poziomie ogólności, rozmaitość dziedzin/obszarów/zakresów rozliczania; • wskazać na domaganie się przez wartości jako jedyną/wyróżnioną (?) jego motywację; • określić tym samym jego cel/cele jako wyróżniony zakres jego skutków; • dopuścić możliwość i określić wagę/znaczenie efektów skutków niezamierzonych; • opisać (również na wysokim poziomie ogólności) jego wielofazową i wielopoziomową strukturę oraz założyć każdorazową/ konieczną obecność w tej strukturze w jej fazach oraz na jej poziomach składników poznawczych, emocjonalnych, motywacyjnych i działaniowych.

Domaganie się – zarys rekonstrukcji koncepcji Właściwą prezentację koncepcji domagania się muszę poprzedzić dwoma uwagami. Jedna dotyczy terminologii, w jakiej formułowane jest owo ujęcie teoretyczne, druga zaś typologii domagania.

Kategoria „domagania się” okazuje się bowiem przydatna dla zastąpienia funkcjonującej jeszcze do niedawna w rozważaniach z tego zakresu (tzn. z zakresu wartości i odpowiedzi na nie) kategorię „powinności” (sollen). Gdy wychodzimy bowiem od powinności określonych zachowań wobec wartości, to nie znamy źródeł czy podstaw tej powinności. Wyjście natomiast od wartości wskazuje na nie właśnie jako na źródło czy podstawy tych zachowań i właśnie ich powinności.

W obrębie tej koncepcji jest także miejsce na wyróżnienie rodzajów domagania się wedle dwóch kryteriów. Pierwsze kryterium to kryterium dziedziny; w efekcie jego zastosowaniu można by rozróżnić domagania ontologiczne (na przykład domaganie się substancji przez

[220]

refleksje

Rozliczać? Tak, ale...

przypadłości czy aktu przez możności), społeczne (obecne w relacjach interpersonalnych – ktoś się domaga czegoś od kogoś innego), czy też aksjologiczne (por. niżej). Drugie kryterium to kryterium charakteru; przy jego zastosowaniu wyróżnia się domagania warunkowe, wymagające uzasadnienia oraz domagania bezwarunkowe, nie wymagające uzasadnienia.

Porządek prezentacji koncepcji domagania się reguluje konieczna w niej obecność następujących punktów w ściśle określonej kolejności: • podmiotu domagania się, czyli określonej wartości; • przedmiotu/przedmiotów domagania się czyli określonej odpowiedzi na wartość, • adresata domagania się czyli kogoś, do kogo jest ono kierowane; • doświadczenia domagania się; • swoistej „dwuwektorowości” całej sytuacji; • przejścia od domagania się (określonych odpowiedzi) przez wartości do domagania się (określonych odpowiedzi) przez adresata, do którego zostało ono przez wartości skierowane i który je niejako przedłuża; • specyfiki całego „dziania się” tego domagania się.

Rozwijając użyte powyżej hasłowe sformułowania, trzeba stwierdzić najpierw, że jako podmiot domagania się traktuje się jednak nie tylko samą wartość, lecz także – przynajmniej niekiedy – napięcie między określoną wartością i faktycznym stanem jej realizacji. Następnie trzeba dodać, że odpowiedź na wartości może przybierać kolejno postać ich uznania, ich realizacji czy całościowego zorientowania egzystencji na nie. W konsekwencji tego adresat domagania może zostać potraktowany jako swoisty punkt oparcia w świecie dla realizacji wartości. Samo zaś doświadczenie wartości ma postać poczucia wartości (o) określonej jakości i określonej jej pozycji w hierarchii wartości. Obecna w wyliczeniu dwuwektorowość całej tej sytuacji stanowi konsekwencję z jednej strony obecności poczucia wartości (poczucia o trójskładnikowej, poznawczo-emocjonalno-motywacyjnej strukturze), z drugiej strony zaś poczuwania się (jako efektu tego poczucia wartości) do odpowiedzi na wartość. Innymi słowy – ktoś, kto wartość uchwycił, uznał ją i został przez nią poruszony, sam działa i swym zachowaniem na nią odpowiada, może samym tym zachowaniem, tą odpowiedzią, a także specjalnym odrębnym działaniem (na przykład w postaci apelu) przedłużać to pierwotne domaganie się, domagając się od innych działania na rzecz tej wartości w postaci zachowań,

nr 3, wiosna-lato 2011

[221]

Seweryn Krzyżewski

które ją realizują. Wreszcie – specyfikę całego dziania się sygnalizuje swoista dialektyka mocy i (jednocześnie) bezsilności wartości, którą można uchwycić w analizie źródeł i sposobu domagania się. Polega ona bowiem konkretnie na tym, że same wartości nie są w stanie sprawić ani tego, by były doświadczane w określony sposób przez adresata, ani zmienić stanu świata realnego (mogą się tego, co najwyżej, jedynie domagać) – z jednej strony. Z drugiej natomiast strony zyskują one moc sprawczą, gdy poruszony przez nie adresat (domagania się) wstawi się za nimi. Ostatecznie więc zyskują one moc „z adresata” czy dzięki niemu, a on sam także staje się mocny „z nich” czy przez nie; zachowuje przy tym cały czas swoją wolność, wartości bowiem mogą jedynie zaledwie, co najwyżej, domagać się określonej odpowiedzi, niczego natomiast więcej sprawić nie mogą.

Domaganie się – zastrzeżenia Domaganie się przez wartości określonych odpowiedzi pozwala nie tylko uzasadnić domaganie się rozliczania, ale także może służyć relatywizacji tego domagania się rozliczania do poszczególnych elementów schematu problematyki rozliczania (kto kogo i pod jakimi warunkami oraz w jakich okolicznościach powinien rozliczać). Więcej jeszcze – może służyć jakości tej relatywizacji oraz jej uzasadnieniu. I właśnie tych trzech momentów – przedmiotu/zakresu, jakości tej relatywizacji i jej uzasadnienia – dotyczy owo „ale…”. Inaczej mówiąc, dopiero dzięki tak ujętemu domaganiu się mogę teraz precyzyjnie mówić o owych zastrzeżeniach (tytułowych „ale…”). W ich tle bowiem bez trudu można doszukać się konfliktów wartości, które ze swej natury są konfliktami motywacyjnymi, mogą zatem mieć wpływ na zachowanie jednostki (na przykład w postaci rezygnacji z danej odpowiedzi na wartość albo jej modyfikacji) . Trzeba w związku z tym dodatkowo jeszcze zaznaczyć, że bliska pozycja, czy wręcz identyczność pozycji w hierarchii pozostających ze sobą w konflikcie wartości w znaczący sposób określa natężenie tego konfliktu. Nadto możemy mieć jeszcze do czynienia z nieodpowiedniością obiektywnej i subiektywnej (to znaczy podmiotu) hierarchii wartości.

Wydaje się, że przez dotychczasowe analizy (oraz ich rezultat) zostały spełnione warunki dokonania pełnego i konsekwentnego – teoretycznie rzecz biorąc – zestawu/typologii zastrzeżeń (owych „ale…”), uwzględniającego każdy z tych trzech momentów (przedmiotu/zakresu, jakości oraz uzasadnienia relatywizacji). Ze zrozumiałych względów nie jest to jednak teraz możliwe – zadanie takie wykracza poza

[222]

refleksje

Rozliczać? Tak, ale...

ramy objętościowe niniejszego opracowania. Dam radę zrobić jedynie dwie rzeczy. Mogę pokazać na pewnym przykładzie możliwy punkt dojścia: „Skoro trzeba coś zrobić, to do dyspozycji mamy trzy zasadnicze opcje oraz pewną liczbę ich kombinacji. Istnieją prawdopodobnie oprawcy i ofiary, a także środki prawa cywilnego (regulujące alokację praw własności, dochodu i statusu) oraz środki prawa karnego (stosującego sankcje negatywne, takie jak grzywny i więzienie). Połączenie tych dwu par pojęć daje trzy opcje: dyskwalifikację, odwet i restytucję. 1. Dyskwalifikacja (albo proskrypcja) odnosi się do podejmowania na podstawie obowiązującego prawa działań, które mają na celu pozbawienie pewnych kategorii sprawców, będących osobami fizycznymi, jak i prawnymi, ich materialnej własności i stanowisk publicznych, które uważane są albo za bezprawnie uzyskane pod rządami dawnego reżimu, albo zdobyte dzięki funkcji pełnionej w tym reżimie (i przy aktywnym poparciu z jego strony), w którym to przypadku nie podlegają one postępowaniu kryminalnemu. Kroki tego rodzaju mogą być wymierzone także w stan posiadania organizacji, takich jak partia czy partie komunistyczne, kontrolowane przez państwo związki zawodowe, gazety, wydawnictwa itd. 2. Przez odwet rozumiem stosowanie sankcji karnych wobec indywidualnych sprawców czynów przestępczych, które zostały udowodnione w formalnym postępowaniu sądowym i na podstawie kodeksu karnego. 3. Restytucja odnosi się do opartych na prawie działań, które mają na celu zrekompensowanie krzywd poniesione przez ofiary w pieniądzu lub innych wartościach, jakich pozbawił je stary reżim”9.

Ponadto – również na przykładzie – mogę pokazać, jak można by bardzo konkretnie odnieść rozmaite zastrzeżenia (tytułowe „ale…”) do poszczególnych elementów schematu problematyki rozliczania, artykułowanych przy pomocy stosownych kategorii (przedmiot, podmiot, obiekt, efekt itd.). Przykłady te dotyczą: • praktycznej niewykonalności przeprowadzenia rozliczania „od początku do końca” z powodu rozmaitych ograniczeń – od czasowych poczynając, na technicznych kończąc (jak rozliczyć tych, którzy już dawno nie żyją, bądź są starymi, schorowanymi ludźmi?); to zastrzeżenie odnosi się do wszystkich punktów schematu; • niemożliwości zrealizowania wszystkich założonych oczekiwanych funkcji rozliczania, na przykład w postaci dania satys9

C. Offe, Dyskwalifikacja…, op. cit, s. 118.

nr 3, wiosna-lato 2011

[223]

Seweryn Krzyżewski

fakcji prawnej czy jakiejś innej (moralnej?) pokrzywdzonym; to zastrzeżenie odnosi się do formy/postaci rozliczania; • ryzyka niezrealizowania resocjalizacyjnych funkcji rozliczania; to zastrzeżenie odnosi się i do obiektu, i do postaci rozliczania; • możliwości spożytkowania kwalifikacji rozliczanych po ich „nawróceniu” albo nawet i bez niego; to zastrzeżenie odnosi się do obiektu rozliczania; • niemożliwości konsekwentnego przestrzegania i wykorzystania rozróżnienia sprawstwa kierowniczego i wykonawczego (karze się „miecz a nie rękę”, a tym bardziej „głowę”); to zastrzeżenie odnosi się do obiektu rozliczania; • gradacji ważności spraw- istnieją sprawy o wiele ważniejsze niż rozliczanie („kto przykłada rękę do pługa, niech nie ogląda się wstecz”); to zastrzeżenie odnosi się do przedmiotu rozliczania; • faktycznego uwikłania rozliczających w rozliczany system („kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci kamień”); to zastrzeżenie odnosi się do podmiotu rozliczania; • ryzyka niesprawiedliwego prowadzenia rozliczania (brak dostępu do pełnych danych, np. dokumentacji, relacji samych rozliczanych); to zastrzeżenie odnosi się do wszystkich elementów rozliczania.

Nieprawdopodobną złożoność, a nawet dramatyzm sytuacji rozliczania, charakterystyczny niemal dla każdego z podanych wyżej przykładów, najlepiej oddaje – odnosząca się właściwie do wszystkich – łacińska sentencja pereat mundus, fiat iustitia.

Zakończenie Na zakończenie chciałbym powrócić do sygnalizowanego na początku dwojakiego charakteru niniejszych rozważań i na moment skoncentrować się na ich metateoretycznym charakterze, podejmując sprawę walorów koncepcji domagania się dla ujęcia rozliczania.

Walory te ujawnia je możliwość systemowego potraktowania typologii najpierw samego rozliczania, a następnie – w naturalny sposób związanych z nim – innych fenomenów (rodzajów odpowiedzialności, rodzajów argumentów/przesłanek przemawiających za rozliczaniem, wreszcie rodzajów argumentów/przesłanek przemawiających przeciw rozliczaniu). We wszystkich tych zakresach (obszarach) mielibyśmy bowiem do czynienia z fenomenami o prawnym, moralnym, obyczajo-

[224]

refleksje

Rozliczać? Tak, ale...

wym, estetycznym, pragmatycznym, itp. charakterze, stosownie właśnie do typu/natury/klasy wartości, domagających się odpowiedzi.

Ujawnia je także i waga, i klarowność sprawy dwu możliwych interpretacji związku między domaganiem się a rozliczaniem. Można bowiem, właśnie dzięki wprowadzeniu w ujęcie rozliczania koncepcji domagania się jako swoistego aksjologicznego argumentu, spodziewać się uzyskania możliwości uporania się z najtrudniejszą prawdopodobnie w tym kontekście sprawą, którą stanowi domaganie się rozliczenia sprawcy mimo jego wolności - najpierw w uznaniu przez niego wartości kierujących w jego stronę swe domaganie się, a potem odpowiedzi na nie; a właśnie owo aksjologiczne domaganie się odpowiedzi, nieznoszące przecież tej wolności, miałoby stanowić uzasadnienie społecznego domagania się rozliczenia z nierealizowania/braku odpowiedzi na owo wezwanie. Chodzi konkretnie o to, jak wyprowadzić „karzący” charakter rozliczania z domagania się (określonej odpowiedzi od rozliczającego) w sytuacji zaznaczonej wyżej wolności rozliczanego. Wydaje się, że ujęcie Jacka Filka możliwość taką stwarza – poprzez relatywizację koncepcji domagania się do tzw. wartości negatywnych (Unwerte) czy braku wartości (pozytywnych) i odpowiadania na kierowane z ich strony domaganie się (określonych?) odpowiedzi.

Ujawnia je wreszcie możliwość najpierw teoretycznego wychwycenia, a potem faktycznego oddalenia, ewentualnego „zrobienia złego użytku” z (domagania się przez wartości) rozliczania, które może przyjąć postać instrumentalizacji rozliczania; to zaś byłoby równoznaczne z instrumentalizacją domagania się przez wartości. Więcej jeszcze – byłoby sprzeczne z samą naturą domagania się.

Summary To answer the following question, one has to give some general reasons for the compensation. On the other hand, one has to examine them on the basis of some relevant variables modifying their use.

Jacek Filek’s axiological theory of “demanding by values (a given response)” rooted in thinking of Roman Ingarden, Max Scheler and Nicolai Hartmann contains the best suggestion of such reasons. It has to be referred to important moments such as: who?, whom?, for what?, when?, how long?, etc. It is necessary to avoid a change of this concept into revenge.

nr 3, wiosna-lato 2011

[225]

Seweryn Krzyżewski

Nota o autorze Seweryn Krzyżewski [sew82@poczta.onet.pl] – absolwent studiów licencjackich w zakresie kulturoznawstwa międzynarodowego na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz magisterskich w zakresie teatrologii na Wydziale Polonistyki UJ. Aktualnie finalizuje studia magisterskie w zakresie politologii na WSMiP, pisząc pod kierunkiem prof. dra hab. Włodzimierza Bernackiego pracę poświęconą polskiemu modelowi rozliczania.

Autor wystąpień oraz tekstów poświęconych związkom polityki i sztuki. Zainteresowania naukowe: najnowsza historia polityczna Polski, relacje państwo – Kościół, współczesny teatr polityczny.

[226]

refleksje

Polityka nie Łukasz Dulęba Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Polityka niepamięci

Od «Shoah» do «Strachu».

Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych Piotr Forecki Poznań 2010, ss. 460.

P

recenzja

przypomina i odtwarza debaty poświęcone problemom polsko-żydowskim odnoszącym się do historii Zagłady Żydów jak i „symbolicznemu panowaniu” nad obozem-muzeum Auschwitz-Birkenau. W sporach tych uczestniczyli historycy, dziennikarze, publicyści, politycy oraz duchowni. Autor pracy zajmuje się kwestią pamięci zbiorowej, która w perspektywie całego opracowania okazuje się być zbiorowym zapomnieniem, i jedynie drogą publicznych debat może być powoli odkrywana.

W pracy Od «Shoah» do «Strachu». Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych dr Piotr Forecki pokazuje przebieg dyskusji, skrupulatnie przedstawiając argumenty każdej ze stron reprezentowanej w trakcie prasowych polemik. Autor swoją pracą podkreśla zdobycze transformacji ustrojowej, przeciwstawiając brak pamięci o historii polskich Żydów w okresie Polski Ludowej różnorodności dyskusji ostatnich trzech dekad. Poddając analizie spory o przeszłość relacji polsko-żydowskich, a także o pamięć o wspólnej historii, Autor dochodzi do wniosku, że odrabianie zaległości w postaci narodowego rozrachunku zostało dopiero co zapoczątkowane1. Zdaniem badacza, schemat wszystkich dotychczasowych debat był zbliżony i w podobny sposób dzielił ich uczestników. Emocjonalne podejście do tematu powodowało „opór w przyjmowaniu informacji uprzednio wypartych”2. Można pokusić się o stwierdzenie, że cisza w polskiej historiografii nad tematem stosunków polsko-żydowskich nie drażniła sumień Polaków. Wraz z naruszeniem spokoju poprzez przypomnieraca poznańskiego badacza

1 P. Forecki, Od «Shoah» do «Strachu». Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Poznań 2010, s. 426.

2 Ibidem, s. 423.

nr 3, wiosna-lato 2011

[227]

Łukasz Dulęba

nie wielu zapomnianych wydarzeń, uruchomiona została postawa obronna, odwołująca się do „paradygmatu narodowej niewinności”3.

Teoretyczne modele debaty i pojawiające się w pracy płaszczyzny analizy zarysowują charakterystyczne typy zachowań na spory wokół relacji polsko-żydowskich.

Praca posiada obszerny wstęp, wyjaśniający brak w historiografii z czasów Polski Ludowej badań i refleksji nad Holocaustem oraz jego społecznymi skutkami. „Zbiorowe zapomnienie Zagłady” było zgodne nie tylko z politycznym zapotrzebowaniem władz, ale także pożądane przez narodową korektę ideologii socjalistycznej4. Na swój sposób proces ten wychodził naprzeciw nie do końca uświadomionym żądaniom niepamięci Polaków5. Autor stara się przedstawić motywy powojennego zapomnienia. Jego zdaniem wynikało ono m.in. z dystansu kulturowego, obyczajowego i religijnego „powodującego wzajemną obcość i brak zrozumienia, wyznaczający przepaść dzielącą te dwie społeczności”, czego wynikiem był chociażby międzywojenny antysemityzm6. Także pojawienie się Żydów w strukturach nowej władzy (co jest faktem wielokrotnie wyolbrzymianym)7, wzmacniało przekonanie o „mniejszej liczbie strat jakie poniósł naród żydowski”8 i wpływało na amnezję polskiego społeczeństwa.

W głównej części pracy autor przedstawia wydarzenia i przyczyny sporu polsko-żydowskiego, a zarazem rekonstruuje zapis tych debat, wskazując na pewne powtórzenia w argumentacji dyskutujących i na nowe wątki, odkrywające nieznane dotąd fakty ze wspólnej historii Polaków i Żydów. Debaty te można podzielić na dwie grupy: jedna dotyczy sporów o historię, a druga o miejsca pamięci. W pierwszej grupie znajdą się spory o film Claude’a Lanzmanna, „Shoah”, a także reakcje na esej prof. Jana Błońskiego i na publikacje Jana Tomasza Grossa. W drugiej grupie, w której spór dotyczył głównie symboliki Ibidem.

Zob. M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm, Nacjonalistyczna legitymizacja komunistycznej władzy w Polsce, Warszawa 2001.

5 P. Forecki, Od Shoah..., op. cit., s. 33.

6 Zob. ibidem, s. 34. Autor podkreśla rolę Kościoła w podtrzymywaniu szkodliwych stereotypów. Zob. także. R. Modras, Kościół katolicki i antysemityzm w Polsce w latach 1933-1939, Kraków 2004; D. Pałka, Kościół katolicki wobec Żydów w Polce międzywojennej, Kraków 2006, s. 137-369.

7 Zob. A Paczkowski, Żydzi w UB. Próba weryfikacji stereotypu, [w:] Komunizm.

Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001, s. 192-204; K. Kersten, Polacy, Żydzi, Komunizm. Anatomia półprawd 1939-1968, Warszawa 1992, s. 84; M. Zaremba, Komunizm..., op. cit., s. 187.

8 Zob. P. Forecki, Od Shoah..., op. cit., s. 41.

3

4

[228]

refleksje

Polityka niepamięci

miejsca, znajdują się spory o klasztor sióstr karmelitanek, czy o „krzyż papieski” na żwirowisku w Oświęcimiu. Ciekawym wynikiem debat jest stan w którym pojawienie się nowych opracowań historycznych dotyczących m.in. historii stosunków polsko-żydowskich na wsi, nie przewartościowuje struktury debaty, a argumentacja części dyskutantów nie ulega zmianie.

Książka, będąc zapisem i próbą rekonstrukcji sporów o przeszłość i pamięć, wypełnia swoją rolę. Sformułowana we wstępie teza o chęci zapomnienia, leżącej zarówno u podstaw milczenia społeczeństwa pamiętającego Zagładę Żydów, jak i również u podstaw oficjalnej wykładni historycznej zaaprobowanej przez władzę, jest podparta epizodami z historii Polski Ludowej, które dobitnie wskazują na intencje usuwania samego faktu Zagłady z pamięci zbiorowej polskiego społeczeństwa9. Co prawda Autor podaje informację, że początkiem upolityczniania historii jest początek stalinizmu, ale nie podkreśla symbiozy między tymi zjawiskami10. Co prawda początkowo komuniści wydali walkę tylko syjonizmowi, jako ideologii narodowej11, ale tylko kwestią czasu było wprowadzenie legitymizacji antysemityzmu, co w Polsce rozpoczęło się, w odróżnieniu od innych państw bloku wschodniego, stosunkowo późno12.

Pierwszą debatą, która stworzyła zainteresowanie wokół tematu relacji polsko-żydowskich był spór poświęcony filmowi „Shoah” C. Lanzamana. Jest to film, na który składają się wypowiedzi ofiar, obserwatorów, a także sprawców Zagłady. Liczne opinie głoszone w Polsce dotyczące wymowy filmu każą Autorowi stwierdzić, że jest to pierwsze źródło komentujące temat Zagłady, które tak dogłębnie przywróciło temat pamięci w dyskursie publicznym. Należy jednak wskazać na obecność tematu Zagłady we wcześniejszych periodykach

Zob. ibidem, s. 74-105.

Zob. ibidem, s. 68-69. Por. A. Lustiger, Czerwona księga. Stalin i Żydzi. Tragiczna historia Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego i radzieckich Żydów, Warszawa 2004, s. 94-104 i 261-387.

11 Wielu polskich Żydów o przekonaniach lewicowych nie utożsamiało się z syjonizmem. Janina Bauman wspomina reakcję swojego męża, Zygmunta Baumana, który dowiedział się o chęci emigracji swojego ojca do Izraela: „To był dla Zygmunta drugi tego dnia cios [pierwszym było zwolnienie z wojska ze względu na «utrzymywane przez jego ojca kontakty z ambasadą Izraela» - przyp. Ł. D.]. Nie godził się z syjonizmem, bolało go, że ojciec myśli o emigracji do Izraela...” Zob. J. Bauman, Nigdzie na ziemi. Powroty.

Opowiadania, Łódź 2011, s. 86.

12 P. Forecki, Od Shoah..., op. cit., s. 68-70.

9

10

nr 3, wiosna-lato 2011

[229]

Łukasz Dulęba

katolickich takich jak „Więź”13, czy „Znak”14. Jednakże najważniejszym tekstem okresu „Solidarności” jest esej Jana Józefa Lipskiego15, który autor recenzowanej pracy przedstawia jako ważny dla rewizji tematów polsko-żydowskich16. Teksty te nie wywołały jednak takiej repliki jak film francuskiego reportera. Jednakże zgadzając się z autorem pracy, należy stwierdzić, że to dopiero esej Jana Błońskiego, krakowskiego krytyka literackiego, jest tekstem przełomowym, przewartościowującym dotychczasowe mniemanie o wszechobecnym polskim zaangażowaniu w niesieniu pomocy Żydom. Co ważne autor eseju opublikowanego w „Tygodniku Powszechnym”, sam siebie stawia jako skażonego, by użyć określenia Hanny Świdy-Zięby, „hańbą obojętności”17. Esej J. Błońskiego otworzył możliwość dyskusji, co prawda nie tak powszechnie dostępnej jak w przypadku sporów po 1989 r., ale dającej asumpt do zakwestionowania dotychczasowego stanu narodowej świadomości. W przypadku filmu C. Lanzmanna, spór miał charakter jednostronny. Prasa reżimowa zgodnie określiła film jako antypolski, gdyż zdaniem dziennikarzy przypisuje on Polakom winę za Zagładę Żydów. W przypadku recepcji filmu, autor recenzowanej pracy porusza ciekawy wątek znajomości przedmiotu dyskusji, którego duża część zabierających głos dziennikarzy i publicystów nie oglądała.

P. Forecki pisze: „dyskusję nad filmem Shoah skomplikował jednak i utrudnił w początkowym studium przede wszystkim fakt, iż w Polsce, poza nielicznymi wyjątkami, tego filmu nikt nie widział”18. Stawia to niejako dotychczasowy spór jako niepoważną dyskusję, dając władzy pretekst do stosowania mechanizmów obronnych. Po części podobnie ma się rzecz z ostatnimi publikacjami J. T. Grossa19. Opisując debatę po wyświetleniu w Polsce filmu C. Lanzmanna, autor pracy podkreśla reakcję władz na obraz Polaków zawarty w dokumencie francuskiego reżysera. Argumenty, na które powoływali się autorzy relacji z reżimoK. E. Śliwiński, Biedny chrześcijanin patrzy na getto, „Więź” 1972 nr 4, s. 28.

S. Wilkanowicz, Antysemityzm, patriotyzm, chrześcijaństwo, „Znak” 1983 nr 2-3, s. 171-176.

15 J. J. Lipski, Dwie ojczyzny – dwa patriotyzmy. Uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków, [w:] ,Przeciw antysemityzmowi 1939-2009, red. A. Michnik, Kraków 2010, s. 735-754.

16 Zob. P. Forecki, Od Shoah..., op. cit., s. 128.

17 H. Świda-Zięba, Hańba obojętności, [w:] Przeciw antysemityzmowi..., op. cit., s.

143-155.

18 P. Forecki, Od Shoah..., op. cit., s. 135.

19 J. T. Gross odpowiadając swoim adwersarzom powtarzał to, co już zostało opisane przez niego w książce, której wydanie stało się początkiem sporu. Zob. ibidem, s. 315.

13

14

[230]

refleksje

Polityka niepamięci

wej prasy, niczym nie różniły się od późniejszych tez stawianych przez prasę i polityków polemizujących z wynikami prac J. T. Grossa20.

Emocjonalny spór o symbolikę miejsca, jaki wyłania się z rekonstrukcji sporów o były nazistowski obóz koncentracyjny, był konfliktem, w którym dużą rolę odegrał Kościół katolicki. Do zabrania głosu w sprawie klasztoru sióstr karmelitanek został zmuszony Jan Paweł II, mimo że rozwiązanie sporu leżało po stronie episkopatu krajowego i zgromadzenia zakonów karmelitańskich21. Dyskusje wokół symboliki miejsca Zagłady podkopywały istniejące w społeczeństwie przeświadczenie o polskiej martyrologii. Jak pisze autor, „większość Polaków nie dostrzegała w Auschwitz symbolu Zagłady i w ogóle nie utożsamiała z nią byłego obozu”22. Martyrologiczna historiografia, wywodząca się z czasów Polski Ludowej, po zmianach systemowych z 1989 roku nie doczekała się natychmiastowej modyfikacji. Badania przeprowadzone w czasie trwania najgorętszych sporów o znaczenie Auschwitz przyznają rację stawianym przez autora tezom o braku w świadomości historii Zagłady w polskim społeczeństwie23.

Debaty z ostatniej dekady są chyba najważniejsze ze względu na postawione w nich tezy o udziale Polaków w zagładzie Żydów. Autor nie daje się wciągnąć w wydawałoby się oczywiste określenie stron debat jako: „światli obywatele” i „upokorzeni patrioci”24, i odróżnia wśród rzeczników „obrony paradygmatu polskiej niewinności” nurt umiarkowany i radykalny. W sporze wokół pracy poświęconej mordowi w Jedwabnem, P. Forecki wskazuje na argumenty z jakimi spotkał się autor Sąsiadów i jego praca. Wielokrotnie bezsilność argumentacyjna każe polemistom stosować w debatach argumenty nie mające 20 Same tytuły artykułów poświęconych filmowych mówiły o ich wymowie: Potwarz, Shoah – skandaliczny film szkalujący Polaków – w programie francuskiej tv, Antypolscy fałszerze historii czy Obelga dla Polaków. Zob. ibidem s. 36-41.

21 Zob. ibidem, s. 192-193.

22 Zob. ibidem s. 278.

23 Z badań przeprowadzonych w styczniu 1995 r. wynika, że nazwa Oświęcim prawie połowie (47 proc.) pytanych kojarzyła się z przede wszystkim miejscem męczeństwa Polaków, przy czym tylko 8 proc. uważało Oświęcim za miejsce zagłady Żydów. Badania przeprowadzone w 2002 r. pokazują, że konflikty o symbolikę obozu Auschwitz-Birkenau spowodował, że spadła liczba badanych osób twierdzących, że to głównie Polacy byli ofiarami obozu (8 proc.). Natomiast debaty nie zrewidowały na tyle pamięci, by liczba twierdzących, że obóz Auschwitz-Birkenau był miejscem zagłady Żydów. Liczba pytanych tak uważających wynosiła 14 proc. Zob. ibidem, s. 184 i 278. Odmienne od pamięci Polaków są wyniki badań historyków i badaczy obozu Auschwitz-Birkenau, którzy twierdzą, że około 90 proc. ofiar stanowili Żydzi. Zob. ibidem, s. 168.

24 Zob. ibidem, s. 299.

nr 3, wiosna-lato 2011

[231]

Łukasz Dulęba

wiele wspólnego z tematyką poruszanego problemu. Podobnie rzecz ma się z debatą spowodowaną wydaniem polskiego tłumaczenia pracy The Fear: Anti-Semitism in Poland after Auschtwitz. An Essay in Historical Imterpretation25. Autor przyjął słuszne płaszczyzny analizy debaty, gdyż w toku odtwarzania polemik prasowych zaprezentowane zostają charakterystyki typowych reakcji na pojawiające się tezy J. T. Grossa. Debata wokół Strachu J. T. Grossa wskazała na potrzebę rewizji historii stosunków polsko-żydowskich i wykazała przepełnienie części publikacji antysemickimi treściami26.

Lektura pracy P. Foreckiego każe przyznać rację słowom Anny Wolff-Powęskiej, która pisze, że „w sporach o historię ścierają się obiektywizm i partyjność, badawcza dociekliwość i imaginacja...”27.

Książka rekonstruująca polemiki wskazuje na trudność wyrwania się stereotypom i półprawdom, a przez co pokazuje ich kontynuację w dyskursie publicznym. Jak napisano w recenzji redakcyjnej „Przeglądu Politycznego”, książka ta jest jak „zwierciadło w którym odbija się nasza nieodległa przeszłość”28. Skrupulatne odtworzenie treści debat, a zarazem odwołanie do licznych źródeł historycznych pogłębiających naszą wiedzę o Zagładzie, deprecjonuje liczne zarzuty stawiane przez „obrońców paradygmatu polskiej niewinności”. W ten sposób autor staje po stronie historii i pamięci i przywraca jej właściwe miejsce. Swoją pracą P. Forecki pokazuje istniejącą deformację znaczeń wypadków historycznych w świadomości Polaków, a także, co boli chyba najbardziej, długoletnią legitymizację zapomnienia tego, co dotyka drażliwej sfery historii. Należy mieć nadzieję, że przy kolejnych sporach o wzajemne relacje praca poznańskiego badacza będzie brana pod uwagę jako lektura obowiązkowa.

Nota o autorze Łukasz Dulęba [lukasz.duleba@politeja.pl] – doktorant na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM. Zainteresowania naukowe: filozofia i myśl polityczna.

25 J. T. Gross, The Fear: Anti-Semitism in Poland after Auschtwitz. An Essay in Historical Imterpretation, Princeton and Oxford 2006.

26 Zob. ibidem, s. 420-421.

27 A. Wolff-Powęska, Państwo precz od historii, „Gazeta Wyborcza” 3-4 czerwca 2006, s. 19.

28 „Przegląd Polityczny” 2010, nr 102, s. 192.

[232]

refleksje

„Tygodnik P Filip Biały Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Cena przetrwania?

SB wobec „Tygodnika Powszechnego” Roman Graczyk Czerwone i Czarne, Warszawa 2011, ss. 496.

R

recenzja

„Tygodnik Powszechny” według Romana Graczyka

Graczyk był w latach 1983-1991 pracownikiem i redaktorem „Tygodnika Powszechnego”, a później jego współpracownikiem.

Kilka lat temu, na prośbę ks. Adama Bonieckiego, ówczesnego redaktora naczelnego krakowskiego pisma, podjął się napisania książki na temat inwigilacji środowiska „Tygodnika Powszechnego” przez Służbę Bezpieczeństwa, przede wszystkim w oparciu o akta zgromadzone w Instytucie Pamięci Narodowej1. Efektem jego pracy jest Cena przetrwania? SB wobec Tygodnika Powszechnego – książka, która jeszcze przed wydaniem była przedmiotem ożywionej debaty2. Publikacji towarzyszyły wypowiedzi samego autora, a także liczne komentarze prasowe. Wydaje się, że próba rekapitulacji recenzowanej pozycji nie może ignorować tego kontekstu.

Rozpocząć należy jednak krótką charakterystyką treści Ceny przetrwania? Książka składa się z wstępu i dziewięciu rozdziałów, które de facto umieścić można w czterech kategoriach. Wstęp oraz rozdział I („Tygodnik” a PRL), II (Powstrzymywanie „Tygodnika”) oman

1 R. Graczyk pisze, że rozmowy na temat książki prowadzone były jesienią 2006 r.

Zob. R. Graczyk, Cena przetrwania? SB wobec Tygodnika Powszechnego, Warszawa 2011, s. 4. Redaktor „Tygodnika Powszechnego”, Wojciech Pięciak, pisze z kolei, że do rozmowy doszło jesienią roku 2007, a jedną z motywacji wyboru R. Graczyka jako autora monografii, było wydanie przez niego w styczniu tamtego roku książki Tropem SB. Jak czytać teczki. Wydaje się, że błędna jest informacja podana w książce Cena przetrwania?; sam R. Graczyk w wypowiedzi udzielonej dziennikowi „Rzeczpospolita” podaje rok 2007. Zob. E. Łosińska, „Tygodnik Powszechny” a SB – kłopot z książką, „Rzeczpospolita” z dnia 17 grudnia 2010 r.

2 W doniesieniach prasowych zwracano uwagę na fakt, że Wydawnictwo Znak, które pierwotnie miało wydać książkę R. Graczyka, nie zdecydowało się ostatecznie tego uczynić. Praca ukazała się nakładem wydawnictwa Czerwone i Czarne.

nr 3, wiosna-lato 2011

[233]

Filip Biały

i IX (Konkluzje) zarysowują tło historyczne, ale też zawierają szereg najbardziej generalnych ocen, dotyczących roli „Tygodnika Powszechnego” w systemie PRL oraz charakteru współpracy osób ze środowiska „Tygodnika”, krakowskiego Klubu Inteligencji Katolickiej oraz miesięcznika „Znak” z SB. W odrębnych kategoriach umieścić należy rozdział III (Nieudane werbunki, czyli czapki z głów!), w którym Autor opisuje przypadki osób bezskutecznie nakłanianych do współpracy z bezpieką oraz rozdział IV (W sidłach), o osobach, które taką współpracę świadomie podjęły. Czwartą kategorię stanowią „przypadki osobne” (rozdziały V-VIII), opisujące relacje pomiędzy SB a czterema ważnymi postaciami krakowskiego środowiska.

Szczególne kontrowersje wzbudzić mogą generalne oceny dotyczące roli „Tygodnika Powszechnego” w systemie PRL, zawarte w rozdziale I. R. Graczyk uznaje, że środowisko krakowskie „brało udział w systemie politycznym PRL-u od przełomu październikowego w 1956 r. do kryzysu konstytucyjnego w 1976 r.”3, wskazując nie tylko na działalność jego przedstawicieli w instytucjach życia politycznego (m.in. w radach narodowych czy w Sejmie, gdzie funkcjonowało koło poselskie „Znak”), ale też na charakter publikacji „Tygodnika Powszechnego”. Wśród tych ostatnich symptomatyczną rolę przypisuje artykułom publikowanym przez pismo z okazji święta 22 lipca, obrazującym z biegiem czasu coraz bardziej krytyczny, ale jednak akceptujący stosunek redaktorów do państwa. Próba czynienia na tej podstawie ocen dotyczących stosunku środowiska „Tygodnika” wobec systemu PRL wydaje się być tyleż kontrowersyjna, co nie do końca związana z tematem książki i analizowanym w niej materiałem empirycznym4.

Rozdział II poświęca R. Graczyk przedstawieniu ogólnego obrazu kontroli i inwigilacji środowiska krakowskiego przez instytucje państwa, ze szczególną rolą Służby Bezpieczeństwa. Rozdział ten zawiera także szereg ważnych uwag warsztatowych i metodologicznych.

3 R. Graczyk, Cena przetrwania…, op. cit., s. 42. Chodzi o głosowanie sejmowe, w którym Stanisław Stomma nie poparł zmian w konstytucji PRL. 4 Andrzej Friszke zwraca uwagę, że tego rodzaju tezy należałoby konfrontować nie z aktami wytworzonymi przez krakowski wydział SB, ale raczej z materiałami, które miały bardziej bezpośrednie przełożenie na stosunki władzy wobec środowiska „Tygodnika”. Spór ten, skądinąd zasadniczy, wykracza jednak poza ramy niniejszej recenzji.

Zob. A. Friszke, Czy „Tygodnik Powszechny” był częścią systemu PRL? Nad książką Romana Graczyka, „Więź” 2011, nr 4, s. 114-124. A. Friszke przytacza opinie na temat „Tygodnika” formułowane przez Urząd do Spraw Wyznań oraz dokumenty Biura Administracyjnego KC PZPR – zob. Ocena „Tygodnika Powszechnego” za rok 1963 (od nr 1 do 50), tamże, s. 125-135.

[234]

refleksje

„Tygodnik Powszechny” według Romana Graczyka

Rozdziały III i IV są w istocie syntezą materiałów pochodzących z akt SB na temat osób ściślej lub luźniej związanych ze środowiskiem „Tygodnika”, które – odpowiednio – albo nie podjęły się roli tajnego współpracownika, albo też rolę tę wypełniały5. Ogółem mowa jest o 9 osobach, które oparły się bezpiece lub swoim zachowaniem zniechęciły ją do kontynuowania prób werbunku, oraz o 17 tajnych współpracownikach, z których najistotniejsze osoby (np. ks. Mieczysław Maliński czy sekretarka „Tygodnika” Sabina Kaczmarska) zostały już wcześniej ujawnione. Te dwa rozdziały książki stanowią swoisty katalog osób, uporządkowany jednak bez wyraźnego klucza. Rekonstrukcje poszczególnych przypadków są o tyle cenne, że ujawniają nie tylko metody działania Służby Bezpieczeństwa, ale i efektywnego oporu wobec tych działań. R. Graczyk pokazuje też – o czym często się zapomina – że stosunek społeczeństwa wobec bezpieki oraz jej modus operandi ulegały zmianie wraz z ewolucją systemu PRL. Cztery kolejne rozdziały mają odmienny charakter, dotyczą bowiem postaci usytuowanych bardzo wysoko w środowisku krakowskim. Halina Bortnowska, dziennikarka i działaczka społeczna, zajmowała w latach 1961-1986 stanowisko redaktora oraz sekretarza redakcji miesięcznika „Znak”. Stefan Wilkanowicz, którego R. Graczyk charakteryzuje jako „aktywistę katolickiego”, był w latach 19781994 redaktorem naczelnym „Znaku”, wcześniej m.in. prezesem krakowskiego KIK. Marek Skwarnicki to poeta i działacz katolicki, od lat 50. dziennikarz, a potem felietonista „Tygodnika Powszechnego”.

Mieczysław Pszon, żołnierz AK, w 1945 r. delegat rządu londyńskiego na województwo krakowskie, po wojnie oskarżony o szpiegostwo i skazany na karę śmierci (ostatecznie zamienioną na karę więzienia, w którym spędził prawie 8 lat), pełnił rolę politycznego stratega „Tygodnika”, szczególnie jeśli chodzi o porozumienie z Niemcami; zmarł w 1995 r.6 Wszystkie te osoby, jak wynika z akt SB, na pewnym etapie zarejestrowane zostały jako kontakt operacyjny (H. Bortnowska jako k.o. „Ala”) lub tajni współpracownicy (S. Wilkanowicz jako t.w. „Trybun”, M. Skwarnicki jako t.w. „Seneka”, M. Pszon jako t.w. „Geza”).

5 Podkreślić należy, że celowo nie mówimy tu o osobach „nie zarejestrowanych” lub „zarejestrowanych” jako t.w. Fakt rejestracji nie może być przesądzający dla określenia kontaktów danej osoby z SB mianem współpracy. R. Graczyk, w przeciwieństwie do wielu publicystów piszących na temat lustracji i akt SB, zwraca uwagę na to rozróżnienie – zob. Cena przetrwania..., op. cit., s. 116.

6 Zob. W. Pięciak, Strategie Mieczysława Pszona, „Tygodnik Powszechny” 2011, nr 10, s. 21-25. Szerzej: Polacy i Niemcy pół wieku później. Księga pamiątkowa dla Mieczysława Pszona, red. W. Pięciak, Kraków 1996.

nr 3, wiosna-lato 2011

[235]

Filip Biały

Mimo rudności, jaką jest bardzo fragmentaryczny stan zachowanych materiałów, kontakty tych osób z SB R. Graczyk nazywa współpracą.

Opisywane cztery rozdziały, poświęcone „przypadkom osobnym”, charakteryzuje podobna struktura, wskazująca wyraźnie intencje, przyświecające autorowi. Rozdziały te rozpoczyna obszerny rys biograficzny każdej z postaci, nie pozostawiający wątpliwości co do bardzo pozytywnego stosunku R. Graczyka się do ich pracy społecznej i zaangażowania w życie Kościoła. Dopiero potem następuje opis kontaktów z SB. Rozdziały, w przypadku trojga żyjących osób, wieńczy próba konfrontacji zebranych materiałów z pamięcią samych bohaterów. R. Graczyk przeprowadził z H. Bortnowską, S. Wilkanowiczem i M. Skwarnickim wywiady, które zostały autoryzowane. Ostatecznie jedynie H. Bortnowska zgodziła się na zamieszczenie w książce tekstu rozmowy, wraz z dołączonym oświadczeniem (autor zamieścił też podobne oświadczenie M. Skwarnickiego).

Brak tu miejsca, by szczegółowo odnieść się do materiałów, na podstawie których R. Graczyk formułuje ocenę kontaktów każdej z czterech opisywanych osób z SB. Sam autor nie określa stawianych na ich podstawie hipotez mianem mocnych7. Za komentarz posłużyć może bardzo znacząca trudność, w jaką wikła się autor w Konluzjach.

Określając kontakty M. Pszona oraz – jak pisze: do pewnego stopnia – S. Wilkanowicza i M. Skwarnickiego z SB jednoznacznym mianem współpracy i nie widząc powodów dla szukania innego określenia, już w kolejnym zdaniu wycofuje się z tej jednoznaczności. Pisze zamiast tego o „współpracy, ale niekoniecznie w formie klasycznej, polegającej na świadomym szkodzeniu własnemu środowisku. Być może była to współpraca inédite: jakaś szczególna jej forma, niemieszcząca się w dotąd znanych klasyfikacjach?”8. Trudno podejrzewać, że wytrawny publicysta, jakim jest R. Graczyk, nie dostrzega i nie docenia konsekwencji, jakie z określenia „współpraca” wyciągnięte zostaną przez tych, którzy książkę poznają jedynie z doniesień prasowych. Tymczasem treść i charakter materiałów zaprezentowanych w książce nie pozwalają na zarzucenie którejkolwiek z czterech opisywanych osób świadomego dostarczania SB informacji z intencją szkodzenia środowisku.

Cena przetrwania? napisana jest sprawnie, widać w niej dobry warsztat dziennikarza, będącego jednocześnie doświadczonym bada7 8

R. Graczyk, Cena przetrwania…, op. cit., s. 376.

Ibidem, s. 449-450.

[236]

refleksje

„Tygodnik Powszechny” według Romana Graczyka

czem akt, które pozostawiła po sobie Służba Bezpieczeństwa (na czas pracy nad książką R. Graczyk został zatrudniony przez IPN). Nie jest to jednak praca zawodowego historyka, i niekiedy temperament publicystyczny autora daje o sobie znać. Nie brak fragmentów nieprzekonujących, jak np. psychologizujących prób wyjaśniania motywacji poszczególnych osób, które podjąć miały współpracę z SB9.

Tym, co może zainteresować czytelnika Ceny przetrwania?, niebędącego jednocześnie czytelnikiem współczesnego „Tygodnika Powszechnego” (którego cyrkulacja jest o ponad połowę niższa niż w czasach PRL, a zasięg i wpływ intelektualny – nieporównanie mniejszy10), może być próba zrozumienia sposobu, w jaki omawiana pozycja wpisuje się w debatę na temat teczek dawnej SB i lustracji. Bez wątpienia dyskusja o Cenie przetrwania?, tocząca się na łamach prasy, jest kolejnym odcinkiem telenoweli, w której pojawiają się doskonale znani bohaterowie i poglądy. Wskazać można, że sympatie wobec książki i jej autora układają się podług podziałów politycznych: konserwatywna część opinii obwieszcza z triumfem koniec „Tygodnikowej” legendy, zrównując środowisko krakowskie z organizacją PAX11, a lewicowo-liberalna – określa R. Graczyka i popierających go redaktorów „Tygodnika” mianem „dziarskiej ekipy wymachującej esbeckimi kwitami”12.

Zaanektowanie tego konkretnego sporu – nie bez udziału autora, aktywnie broniącego swych tez w prasie – przez publicystyczne machiny wojny polsko-polskiej, brnące w tych samych od lat koleinach, sprawia że spór o Cenę przetrwania? nosi znamiona konfliktu zastępczego.

Z tej właśnie przyczyny znaczenie recenzowanej pozycji dla historycznej wiedzy o środowisku „Tygodnika Powszechnego” określić będzie można dopiero za pewien czas. Wydaje się jednocześnie, że materiał faktograficzny zaprezentowany przez R. Graczyka nie wnosi wyjąt9 O S. Wilkanowiczu R. Graczyk pisze np. „najbardziej prawdopodobnym motywem zgody Wilkanowicza na nieformalne spotkania z SB wydaje się przemożna chęć działania”; ibidem, s. 378. O Tadeuszu Nowaku (t.w. „Ares”), dyrektorze administracji „Tygodnika”, stwierdza z kolei: „Gdybym miał najkrócej uzasadnić, dlaczego Tadeusz Nowak tak daleko zaangażował się we współpracę z Bezpieką, powiedziałbym o jego osobliwej sylwetce psychologicznej. Nowak był typem kolekcjonera orderów i wyróżnień. Obiecując mu kolejne wzbogacenie kolekcji, SB wiele mogła od niego uzyskać”; ibidem, s. 213.

10 O współczesnym „Tygodniku Powszechny” pisał w poprzednim numerze „Refleksji” M. Pera – zob. „Tygodnik Powszechny”: w poszukiwaniu mądrości, „Refleksje” 2010, nr 2, s. 45-55.

11 R. A. Ziemkiewicz, Meandry realizmu, „Rzeczpospolita” z dnia 5-6 marca 2011, s. P3.

12 A. Romanowski, Wielkość i upadek „Tygodnika Powszechnego”, „Gazeta Wyborcza” z dnia 2-3 kwietnia 2011, s. 27.

nr 3, wiosna-lato 2011

[237]

Filip Biały

kowo istotnej wiedzy o dziejach krakowskiego pisma. Stanowi raczej próbę reinterpretacji znanych wcześniej faktów w świetle materiałów, których uznanie za wiarygodne bądź niewiarygodne determinuje przyjęcie tej reinterpretacji za uprawnioną lub za aberrację. Dopiero akceptacja założenia, że akta Służby Bezpieczeństwa mogą służyć za źródło historyczne (które poddać należy, jak każde inne źródło, odpowiedniej krytyce13), umożliwia rozpoczęcie rzetelnej dyskusji, która być może zostanie jeszcze podjęta.

Nota o autorze Filip Biały [filip.bialy@amu.edu.pl] – doktorant w Zakładzie Metodologii Nauk Politycznych Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM. Współzałożyciel Klubu „Tygodnika Powszechnego” w Poznaniu. Zainteresowania naukowe: metodologiczne i filozoficzne podstawy myśli politycznej i teorii polityki.

13 Por. A. Paczkowski, Archiwa aparatu bezpieczeństwa PRL jako źródło: co już zrobiono, co można zbadać, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1, s. 9-11.

[238]

refleksje

Bezdroża po Jarosław Wojtas Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Bezdroża populizmu w perspektywie politologicznej

Populistów ethos zmanipulowany Sławomir Drelich Toruń 2010, ss. 216.

P

to jedna z tych kategorii badawczych, których potoczne znaczenie ukształtowane w dyskursie publicznym zdecydowanie utrudnia poprawne postrzeganie zjawiska. Co więcej, trafiła ona do instrumentarium erystyki politycznej i służy za skuteczne narzędzie dyskredytacji. Zdezorientowanym odbiorcom emocjonalnej publicystyki jawi się jako inwektywa i jest używana przez przedstawicieli niemal wszystkich opcji politycznych. Błąd utożsamiania demagogii z populizmem stał się tak powszechny, że sama próba uporządkowania tej części przestrzeni semantycznej jest godna uwagi. Praca Populistów ethos zmanipulowany zasługuje na zainteresowanie i już zdążyła wywołać liczne dyskusje w środowisku naukowym, politycznym i pośród publicystów. Jej prezentacja w toruńskim Centrum Sztuki Współczesnej zgromadziła dziesiątki słuchaczy.

Najnowsza publikacja Sławomira Drelicha, adiunkta na Wydziale Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz czołowego publicysty pisma „Liberte”, nagrodzonego niedawno paszportem „Polityki”, przyciąga nie tylko intrygującym tytułem, ale również atrakcyjną szatą graficzną okładki. Stosunek wobec formy, w jaką ubrana została treść książki, zdradza nieszablonowość myślenia i daje nadzieję na oryginalną zawartość, zostawiającą duże pole do dyskusji nad opisywanym zjawiskiem – problematyką, która zajmuje znaczące miejsce w historii współczesnych demokracji.

Przy pierwszym kontakcie z publikacją zaskakiwać może użycie wartościującego przymiotnika oraz fakt, iż Autor przywołuje już w samym tytule kategorię ethosu w klasycznym, greckim kontekście i brzmieniu. Język pracy jest jednak bardzo przystępny, co ułatwia lekturę i pobudza do refleksji. Porządek i logika towarzyszące procesowi opisu i wyjaśniania problemu sprawiają, że lektura staje się

recenzja

opulizm

nr 3, wiosna-lato 2011

[239]

Jarosław Wojtas

wręcz przyjemna, treść zaś klarowna i zrozumiała zarówno dla przedstawicieli społeczności akademickiej, jak i laików, których przyciągnie do niej kontrowersyjny tytuł bądź zainteresowanie publicystyką.

Układ pracy wzorcowo wręcz oddaje klasyczny porządek postępowania badawczego. Autor przedstawia genezę, definiuje pojęcia, dokonuje analizy językowej, powołuje się na wartościowe źródła, ciekawie je komentując. Główne zadanie, jakie założył w słowie wstępnym to refleksja nad specyfiką ideologiczną, doktrynalną i organizacyjno-funkcjonalną ruchów populistycznych, nad wartościami, które im towarzyszą, wreszcie ich wysiłkiem przy zaangażowaniu sfery moralności w działania marketingowe. Cel zostaje zrealizowany w dziewięciu logicznie zestawionych rozdziałach.

Lektura pracy daje odczuć zainteresowanie tematyką filozoficzną Autora, jednak problem przedstawia on w kategoriach politologicznych i w tej perspektywie będzie utrzymywał porządek pracy.

W rozdziale pod tytułem Krótka historia populizmu opisuje genezę zjawiska, rozpoczynając od ruchów protopopulistycznych, takich jak partia założona przez braci Grakchów w starożytnym Rzymie i wczesnochrześcijańskich heretyków dążących do budowy kościoła ubogich.

Dalej znajdujemy opis klasycznych nurtów dziewiętnastowiecznego populizmu amerykańskiego, czy rosyjskiego narodnictwa. W dziejach dwudziestego wieku zwraca uwagę na populizm Mahatmy Gandhiego w Indiach, Juana Peróna w Argentynie czy kazus polskiej Samoobrony.

W kolejnym rozdziale Autor stara się odnaleźć wspólny mianownik, który mógłby połączyć partie i ruchy tego rodzaju. Jego zdaniem w zakresie ideologicznym populizm tworzy ludowa tożsamość. Identyfikacja angażująca elektorat za pomocą tworzenia dychotomicznych podziałów, przedstawianych za pomocą typowo manichejskiej wizji świata: złych ciemiężycieli i dobrego ludu. Właśnie realizacja woli ludu staje się naczelnym hasłem i celem bojowników przeświadczonych o nieomylności mas wynikającej z ich zbiorowej mądrości. Rzeczywiście najprostszym sposobem w wyznaczeniu podziału „oni – my” jest wplecenie w retorykę wątków ksenofobicznych czy nawet nacjonalistycznych, ułatwiających odnalezienie „kozła ofiarnego” i skuteczną mobilizację w obliczu zagrożenia. W zakresie doktrynalnym populiści mają zaś czerpać z katalogu koncepcji socjaldemokratycznych oraz chadeckich: demokratycznego, opiekuńczego państwa o umiarkowanie świeckim charakterze, aktywnego i regulującego życie gospodarcze, progresywizm podatkowy i szacunek dla świata pracy.

[240]

refleksje

Bezdroża populizmu w perspektywie politologicznej

Opisując zakres funkcjonalny, Autor rozpoczyna od genezy zjawiska. Stawia tezę, że ruchy tego rodzaju powstają w odpowiedzi na kryzys: złą sytuację gospodarczą, spadek zaufania do parlamentu czy niezadowolenie procesem reform strukturalnych państwa. Poprzez odnoszenie się do sytuacji kryzysowych mogą one zbudować swój elektorat, który organizuje się w ramach reakcji na impuls. Zdaniem Autora, głównym sposobem na jego mobilizację jest demagogia uprawiana przez liderów formacji populistycznych.

Kolejnym problemem poruszonym w pracy jest zjawisko utożsamiania populizmu z demagogią, co jest spowodowane mieszaniem wielu poziomów refleksji: programowej, ideologicznej i funkcjonalnej.

Konsekwencją powierzchownego podejścia do problemu jest sprowadzenie kategorii badawczej do płytkiej obelgi, narzędzia konfrontacji i dyskredytacji. Na tym etapie pracy nasuwa się pytanie, czy aby nie mamy do czynienia z sugestią, że chociaż wszystkie partie posługują się demagogią, to populiści robią to celowo, konsekwentnie, a wręcz złośliwie. Przecież nawet partie i ruchy monarchistyczne, także bywają zaliczane do tej samej kategorii, choćby były tworzone i kierowane przez najszczerszych przeciwników ludowładztwa.

Końcowe rozdziały pracy autor postanowił poświęcić kwestii budowania wspólnoty na bazie wartości, próby moralnego legitymizowania ruchu i zaangażowaniu w budowę nowego etosu, w którym definiowane przez populistów kategorie dobra i zła odgrywają kluczowe role. Porusza problem uprzedmiotowiania podmiotów komunikacji poprzez ograniczanie możliwości dialogu z przeciwnikiem i konieczność podporządkowania się nadawcy komunikatów, zainteresowanego ograniczaniem alternatyw i monopolizowania debaty publicznej.

W ostatnim rozdziale, poświęconym sytuacji populistów w dobie postpolitycznej, Autor stawia tezę, że ze względu na rozdźwięk pomiędzy przekazem a skutecznym sprawowaniem władzy, są oni skazani na porażkę. Szanse i możliwości przetrwania w świecie merytokratycznym są znikome. Sami zaś, przepełnieni wiarą w siłę marketingu politycznego, stanowią smutną egzemplifikację trendów i zjawisk określanych mianem postpolityki. Czas pokaże na ile te przewidywania okażą się trafne, jednak wartościowanie i zauważalny stosunek wobec zjawiska należy raczej zaliczyć na minus pracy.

Pracę Populistów ethos zmanipulowany czyta się z uwagą i zainteresowaniem. Wydaje się, że jest to praca doskonała, niemal sterylna pod względem teoretycznym i metodologicznym. Ten wniosek uważnemu odbiorcy każe jednak po raz kolejny pochylić się nad książką

nr 3, wiosna-lato 2011

[241]

Jarosław Wojtas

i spróbować odpowiedzieć na pytanie, czy aby refleksja Autora, głęboko osadzona w od lat dominującym paradygmacie liberalno-demokratycznym, czy też neoliberalnym, nie stanie się ostrym narzędziem w rękach konkretnej formacji intelektualnej – bronią gotową do użycia, najprawdopodobniej wbrew intencjom Autora, przeciwko przeciwnikom politycznym. Wydaje się naturalne, że nie ma myśli wolnej od doświadczenia, niezaangażowanej aksjologicznie. Warto jednak zastanowić się, w jakiej rzeczywistości językowej i politycznej znajdował się Autor przygotowując swoją książkę. Co mogło stać się użyteczne w zakresie legitymizowania porządku i dyskredytacji jego kontestatorów. Źródłem nieporozumień wokół badanego zjawiska jest wszechobecność jego definicji ukształtowanej przez media masowe, które w warunkach polskich dość rygorystycznie trzymają się swoich linii redakcyjnych. Są to różnorodne tradycje intelektualne, ale łączy je przynajmniej jeden element: równie negatywny stosunek wobec takiej koncepcji zjawiska, jaką same wykreowały, prezentując odpowiedni obraz osób, które w ich opinii wydają się zasługiwać na miano populistów. Ten zdroworozsądkowy wizerunek, ukształtowany w wyobraźni zbiorowej pod wpływem opisu dostarczanego przez media, przedstawia osoby niekompetentne, preferujące wspólnotowość przed indywidualizmem, państwo przed rynkiem, demokrację uczestniczącą wobec przedstawicielskiej. Tak ustawionego przeciwnika, łatwo dyskredytować i przedstawiać w złym świetle, dopasowując jego obraz i definicję do bieżących potrzeb – a to nasuwa wątpliwość, czy aby wszystkie podmioty polityczne poza konsekwentnie liberalnymi, nie zasługują na miano populistycznych. Pojawia się przy tym refleksja, czy nie nastąpiło tutaj dopasowanie pytań do gotowych już odpowiedzi?

Jest to wyłącznie wątpliwość, jednak uzasadniona. Dociekliwemu czytelnikowi, ciekawość nakazuje doszukiwać się intencji towarzyszących wyciąganiu wniosków z pracy. Można zaryzykować tezę, iż to właśnie nonkonformizm, jeden z najważniejszych motorów nauki, popchnął Autora w kierunku badań nad genezą i istotą problemu.

Wyrazić należy wątpliwość co do weryfikacji tezy o niebezpiecznej bliskości zdroworozsądkowo postrzeganego populizmu i wartości socjaldemokracji czy chadecji. Konsekwencją takiego założenia, może okazać się postrzeganie ich jako niegdyś ważnych, ale dziś niemodnych, prawdopodobnie niestosownych, a może nawet bezużytecznych nurtów intelektualnych. Autor w tytule pracy używa wartościującego zwrotu „zmanipulowany”. Treść pracy wskazuje jednak, iż owa

[242]

refleksje

Bezdroża populizmu w perspektywie politologicznej

manipulacja jest konsekwencją nieuczciwego projektowania ruchów populistycznych na wielu różnorodnych poziomach. Zarzuca ich liderom, że uczynili z treści etycznych i aksjologicznych element marketingowy. Takie uzasadnienie wydaje się trafne, jednak pozostawia szereg wątpliwości, zachęcających do dalszej dyskusji nad podjętym problemem i kondycją wszystkich podmiotów politycznych funkcjonujących w dobie globalizacji.

Książka jest oparta na wartościowej bibliografii i oryginalnej refleksji. Stanowi interesujące studium problemu populizmu, zawierające dużą ilość wartościowej wiedzy. Pobudza ona do dyskusji i daje czytelnikowi intelektualną satysfakcję. Jest to ważna pozycja wydawnicza, którą zdecydowanie warto polecić.

Nota o autorze Jarosław Wojtas [jaroslawojtas@wp.pl] – doktorant na Wydziale Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Szef Departamentu Międzynarodowego Fundacji Institutum Orientalium. Uczestnik i organizator międzynarodowych misji obserwacyjnych. Zainteresowania badawcze koncentruje wokół problemów globalizacji, tożsamości europejskiej, coachingu i marketingu politycznego.

nr 3, wiosna-lato 2011

[243]

O artykule J Bartłomiej Kapica Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

O artykule Joanny Kałużnej słów kilka

N

oraz niejasną konstrukcją tekstu, przeczytałem artykuł autorstwa Joanny Kałużnej zamieszczony w numerze drugim „Refleksji”. Niestety, wraz z czytaniem kolejnych jego partii zainteresowanie przechodziło w zdziwienie, by na koniec ustąpić miejsca zdumieniu. Sposób opisania przez Autorkę problemu percepcji Poznańskiego Czerwca jest konsekwencją zastosowania przez nią błędnej optyki, a podawane w artykule informacje, mające uwiarygodnić przyjęte założenia, niestety nie zostały poddane przez nią krytycznej analizie, a więc podstawowemu działaniu różniącemu badania naukowe od publicystyki.

Przede wszystkim bezzasadne jest rozpatrywanie „narracji” o Czerwcu ‘56 jako dychotomicznego zjawiska zamykającego się w schemacie „w opozycji do mitu i o micie opozycji” (s. 83). W tym kontekście dziwi wyciąganie przez Autorkę bardzo daleko idących wniosków na temat sposobów postrzegania Czerwca w publikacjach nienaukowych na podstawie zawartości stron internetowych wikipedia.org, portalwiedzy.onet.pl, city.poznan.pl, poznan.pl, przy jednoczesnym zaniechaniu przeprowadzenia kwerendy prasowej. Przy tak skąpym zasobie źródłowym wątpliwe jest uzyskanie miarodajnych wyników. Z kolei w literaturze naukowej bądź też mieniącej się naukową, sposób postrzegania oraz opisywania Poznańskiego Czerwca był zmienny i zależał od wielu czynników – okresu, autora, charakteru pracy oraz dostępności źródeł i ze względu na swoją objętość jest tematem mogącym być zrealizowanym w formie znacznie bardziej obszernej niż krótki artykuł. Jednak nawet jeśli uznamy, że praca autorki jest bardzo zsyntetyzowaną formą podstawowego ujęcia problemu, to fakt ten nie zwalnia od jego rzetelnego opisu. Przykładowo, lansowane w okresie PRL ujęcie Poznańskiego Czerwca tylko i wyłącznie jako strajku na tle ekonomicznym miało odbierać mu charakter opozycyjny wobec systemu komunistycznego, tak więc nie było to żadne stanowisko „w opozycji do mitu”. Zresztą sam sposób postrzegania rewolty w Poznaniu przez władzę komunistyczną, tylko w tak krótkim okresie jak czerwiec-październik 1956 r. ulegał gwałtownym zmianom,

polemika

iezrażony mętnym tytułem

nr 3, wiosna-lato 2011

[245]

Bartłomiej Kapica

spowodowanym przeobrażeniami politycznymi, o czym niestety w artykule brakuje informacji1.

Błędne jest twierdzenie, że doszukiwanie się w Czerwcu ’56 elementów powstańczych można zaliczyć do „narracji” kreującej mit.

Dyskusja czy w Poznaniu mieliśmy do czynienia z wydarzeniem o charakterze insurekcyjnym, czy też nie, jest w dalszym ciągu toczona przez historyków, przy użyciu jak najbardziej racjonalnych argumentów.

Podstawowy przegląd opinii czym był Czerwiec ‘56 daje Jerzy Eisler w skromnej objętościowo, ale bogatej interpretacyjnie książce2. Pomocne informacje można również znaleźć w pracy autorstwa Andrzeja Paczkowskiego3. Szkoda, iż Autorka nie zadała sobie trudu, żeby do powyższych pozycji zajrzeć.

Zarzut złego sformułowania postulatu badawczego można odnieść także do sposobu przedstawienia w artykule drugiej „narracji”, przeciwstawnej wobec „mitotwórczej”. Autorka opiera się tutaj głównie na pracy Łukasza Jastrząba. Tematyką poruszaną w jego kontrowersyjnej książce są straty osobowe, a nie przebieg Poznańskiego Czerwca.

Podejmuje się on zatem analizy tylko jednego z elementów, dodatkowo, co warto pamiętać, mającego miejsce 28 czerwca po godzinie 10:40, czy jak chce Ł. Jastrząb „dopiero po godzinie 11”, gdyż wtedy dopiero padły pierwsze strzały4. Brak w jego książce opisu wydarzeń przed tą cezurą czasową, a także poza miastem Poznań, mających niebagatelny wpływ zarówno na przebieg wydarzeń jak i sposób interpretacji Czerwca. Nawet jeśli przyjąć, że metoda badawcza Ł. Jastrząba jest słuszna i wyniki jego badań są bezdyskusyjne, to jednak trudno twierdzić, że jego „narracja” tworzy nową jakość w postrzeganiu istoty Czerwca ’56, całkowicie przeciwstawną wobec spotykanych do tej pory w historiografii po 1989 roku.

Zastosowana typologia oraz sposób ujęcia tematu stwarzają kolejny problem, na dodatek potęgowany przez samą Autorkę. Użyta przez nią metoda badawcza ma niewątpliwą zaletę, że zwalnia od obowiązku ustosunkowania się wobec prawdziwości danej „narracji” bądź skła1 Syntetyczne ujęcie tego zagadnienia zob. S. Jankowiak, Wielkopolska w okresie stalinizmu 1948-1956, Poznań 1995, s. 214-220.

2 J. Eisler, Polskie miesiące, czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008.

3 A. Paczkowski, Strajki, bunty, manifestacje jako „polska droga” przez socjalizm, Poznań 2003.

4 Ł. Jastrząb, „Rozstrzelano moje serce w Poznaniu”. Poznański Czerwiec 1956 r. – straty osobowe i ich analiza, Poznań 2006, s. 35.

[246]

refleksje

O artykule Joanny Kałużnej słów kilka

dających się na nią elementów (gdyż celem jest tylko „rekonstrukcja obrazu”) oraz żmudnych poszukiwań archiwalnych. Problem z powyższym modelem jest jednakże taki – pomijając już, że od strony poznawczej wnosi on niezwykle mało – iż J. Kałużna w niektórych miejscach podejmuje się mimo to rozstrzygnięcia „sprzeczności” w „narracjach”.

Na dodatek robi to błędnie. Egzemplifikacją jest chociażby kwestia fotografii dwójki dzieci, z których jedno trzyma małą, polską flagę.

Zamieszczenie jej na okładce zbioru artykułów, wydanego przez miasto Poznań, Autorka identyfikuje z kreowaniem mitu insurekcyjności.

Według niej „sprawę wydaje się niejako komentować fragment, napisanej 20 lat wcześniej książki Jana Ptasińskiego” (s. 92). Następnie przytacza ona wywód J. Ptasińskiego, w którym dowodzi on, że dzieci były używane w trakcie Poznańskiego Czerwca w charakterze żywych tarcz (!). Żeby krytycznie (co Autorka postuluje na początku swojego artykułu) odnieść się do powyższego twierdzenia J. Ptasińskiego nie trzeba posiadać erudycji w zakresie mechanizmów funkcjonowania historiografii PRL, a także związanego z tym zagadnieniem problemu tzw. historyków resortowych. Wystarczy zapoznanie się z podstawową literaturą przedmiotu oraz krótkie poszukiwanie w internetowym zasobie IPN, aby dowiedzieć się kim był J. Ptasiński, jaką funkcję pełnił w czasie Czerwca i, tym samym, jaką wartość epistemologiczną mają jego enuncjacje5. Gdyby zastosować metodę Autorki przy badaniu Marca 1968 roku to uzasadnione byłoby twierdzenie, że Marzec był spiskiem trockistów, a Jacek Kuroń w okresie zaangażowania w działalność „Hufca Walterowskiego” jeździł „na obozy harcerskie w kolumnie tatusiowych limuzyn. Z przodu kolumny wóz z ochroną i druhem Kuroniem, za nim po dwóch druhów w wytwornym samochodzie, żeby nie było ciasno”6. Takie „informacje” można znaleźć w książce „resortowego historyka”, ukrywającego się pod pseudonimem Ida Martowa7. Jednakże nie znajdzie się raczej obecnie nikogo, kto chciałby przy pomocy powyższej książki „odmitologizować” Marzec.

Kuriozalny jest akapit, w którym Autorka podkreśla, że „w sferze pamięci upublicznionej o charakterze perswazyjnym” (s. 92) można znaleźć odniesienia do religijnego wymiaru protestu poznańskich robotników. Zestawia ona fakty wskazujące na upowszechnienie takiego zjawiska z informacją, że w opracowaniu o charakterze naukowym 5 http://katalog.bip.ipn.gov.pl/showDetails.do?lastName=Ptasi%C5%84ski&idx= &katalogId=2&subpageKatalogId=2&pageNo=1&osobaId=13659&, 20.03.2011 r.

6 Cyt. za J. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa 2006, s. 59.

7 I. Martowa, Marzec 1968, nieudana próba zamachu stanu, Warszawa 1981.

nr 3, wiosna-lato 2011

[247]

Bartłomiej Kapica

Poznański Czerwiec ’56 – sens pamięci tylko jeden artykuł porusza tę kwestię, co według niej „może zastanawiać” (s. 93). Nie trzeba sięgać nawet po szczegółowe opracowania tematu, aby dowiedzieć się czegoś więcej o domaganiu się przez robotników w trakcie Poznańskiego Czerwca wolności religijnej. Wykaz haseł zarówno umieszczonych na transparentach jak i wznoszonych przez manifestujących zawarty jest w napisanym przez Pawła Machcewicza wstępie do albumu Zranione miasto8. Odniesienie się przez protestujących do religii nie jest więc żadnym „mitem nowej narracji”, tylko faktem historycznym. Żeby zrozumieć dlaczego takie hasła pojawiły się wśród protestujących trzeba posiadać wiedzę na temat funkcjonowania i istoty stalinizmu w Polsce.

Pomocna w ominięciu raf czekających na laika jest monografia pióra Edmunda Makowskiego - jak do tej pory najrzetelniejsze opracowanie Poznańskiego Czerwca9. Przy braku znajomości warsztatu historyka, epoki, źródeł jak i literatury to do zawartych w niej informacji Autorka powinna odnosić zasadność kreowanych w różnych publikacjach obrazów. Niestety, nie uczyniła tego, a co gorsza, sądząc po przypisach, w ogóle nie zapoznała się pracą E. Makowskiego, z fatalnym skutkiem dla jakości artykułu. Kwestia ta rodzi również pytanie: jakiej „narracji” Autorka przyporządkowałaby książkę E. Makowskiego? Zaproponowany oraz skonstruowany przez nią model selekcjonujący publikacje według prostego klucza w tym przypadku całkowicie wykazuje swoją nieprzydatność.

Na koniec powstaje pytanie czy jest w ogóle sens odnoszenia pojęcia „narracja”, ze wszystkimi jego implikacjami, do historiografii tworzonej w warunkach wolności słowa i braku cenzury. Niedorzeczne przecież byłoby tłumaczenie, że J. Eisler w swojej książce Marzec 1968 tworzy pewną „narrację”, która następnie jest uzupełniana, a w niektórych fragmentach podważana, przez jego późniejszą pracę na ten sam temat, której impulsem powstania było zwyczajnie znalezienie nowych źródeł10. Również Piotr Osęka, autor kolejnej pracy o Marcu ‘68 nie tworzy żadnej nowej „narracji”, tylko inaczej kładzie akcenty badawcze11. Zmiana obrazu wydarzeń w historiografii, szczególnie historii najnowszej, jest skutkiem poszerzania bazy źródłowej, implikującej 8 P. Machcewicz, A. Rogulska, S. Jankowiak (oprac.), Zranione miasto. Poznań w czerwcu 1956 roku, Poznań – Warszawa 2003.

9 E. Makowski, Poznański Czerwiec 1956- pierwszy bunt społeczeństwa w PRL, Poznań 2006.

10 J. Eisler, Marzec 1968. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 1991.

11 P. Osęka, Marzec ’68, Kraków 2008.

[248]

refleksje

O artykule Joanny Kałużnej słów kilka

niekiedy modyfikację dotychczasowych interpretacji. Nie wynika ona za to (poza skrajnymi przypadkami) z przewartościowań ideologicznych lub pragnienia zafałszowania obrazu. Wchodząc na pole badawcze z zakresu historii historiografii warto o tym pamiętać.

Nota o autorze Bartłomiej Kapica [bartlomiej.kapica@op.pl] – doktorant w Zakładzie Najnowszej Historii Polski na Wydziale Historycznym UAM. Wyróżniony przez PAN oraz IPN w konkursie na Debiut Historyczny Roku 2010. Zainteresowania naukowe: postawy opozycyjne wobec systemu komunistycznego w Polsce w latach 1956-1989, dzieje ruchu komunistycznego w II RP oraz struktury partyjne PZPR.

nr 3, wiosna-lato 2011

[249]

O wielość na Joanna Kałużna Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

O wielość narracji, za pluralizm relacji

T

Bartłomieja Kapicy – polemiczny wobec opublikowanego w poprzednim numerze „Refleksji” artykułu mojego autorstwa – jest wręcz modelowym przykładem tego, jak określone słowa, czy pojęcia potrafią zamknąć odbiorcę na istotę przekazu. „Stan wojenny”, „Okrągły Stół”, czy właśnie „Poznański Czerwiec” sprawiają, że treść dotykającej takiej problematyki pracy, staje się przedmiotem niekoniecznie percepcji, a raczej twórczej interpretacji. Tym samym, pragnę wyjaśnić, dlaczego odnoszę wrażenie, iż polemika Pana B. Kapicy dotyczy w większym stopniu jego wyobrażenia o moich intencjach, niż samej treści artykułu.

Po pierwsze, czuję się zobligowana objaśnić, stosując określenie B. Kapicy, „mętny tytuł” mojego tekstu. W nawiązaniu do tematu przewodniego poprzedniego wydania „Refleksji”, a więc „opozycji i opozycyjności” postanowiłam w swoim artykule, dotyczącym pamięci zbiorowej o Czerwcu ’56, zwrócić uwagę właśnie na te dwa aspekty.

Jedną z najistotniejszych cech pamięci jest bowiem fakt, iż często stanowi ona wypadkową nad wyraz opozycyjnych wobec siebie narracji.

W przypadku Czerwca ’56 pierwsza z nich to swoisty „mit opozycji”, czy „mit o opozycji” – określa ona uczestników wydarzeń mających miejsce 28 czerwca 1956 r. jako „powstańców”, „ofiary systemu totalitarnego”, a samo wydarzenie nazywa „antykomunistycznym powstaniem”. Przeciwstawna jej narracja jest z kolei swoistą „opozycją do (tego) mitu” – sugeruje, iż Poznański Czerwiec był strajkiem na tle ekonomiczno-socjalnym lub zamieszkami o charakterze politycznym. Te dwie, tak różniące się od siebie interpretacje historycznych wydarzeń, skłoniły mnie do zaprezentowania składających się na nie elementów. Niestety, Pan B. Kapica uznał, iż efektem tych starań jest „niejasna konstrukcja tekstu”. By zmienić ten stan rzeczy, wypunktowuję poniżej poszczególne części artykułu: 1) wskazanie na zagadnienie wpływu charakteru polityki historycznej, przekazów medialnych, procesu komunikowania, czy szerzej; składowych pamięci upowszechnionej (wg Barbary Szackiej) na pamięć zbiorową w kontekście Poznańskiego Czerwca, 2) wskazanie różnorodności terminów określa-

polemika

ekst

nr 3, wiosna-lato 2011

[251]

Joanna Kałużna

jących te historyczne wydarzenia, 3) ukazanie wielości typów relacji o Czerwcu ’56 w poszczególnych okresach czasowych, ich obecności w dyskursie publicznym, czy naukowym, charakteru retoryki oraz cech szczególnych danej narracji.

Ustosunkowując się do dalszych zarzutów B. Kapicy nie uznaję, iż „bezzasadne jest rozpatrywanie narracji o Czerwcu ‘56 jako dychotomicznym zjawisku zamykającym się w schemacie w opozycji do mitu i o micie opozycji”. Uważam, iż jest to interesująca propozycja dla szerszego i bardziej szczegółowego projektu badawczego. Za całkowicie nietrafiony uważam zarzut, iż jako autorka „wyciągałam bardzo daleko idące wnioski na temat sposobów postrzegania Czerwca w publikacjach nienaukowych na podstawie zawartości stron internetowych wikipedia.org, portalwiedzy.onet.pl, city.poznan.pl, poznan.pl”.

Treści znajdujące się na tych stronach posłużyły mi jedynie wykazaniu, jakim terminem określane są wydarzenia z 28 czerwca 1956 r. w źródłach nienaukowych, czyli dostępnych niewątpliwie szerokiemu gronu odbiorców i kształtujących pamięć zbiorową. Wybrane strony były wynikiem ich pozycjonowania przez przeglądarkę Google, o czym informuję w artykule. Co więcej celem tej analizy było wyliczenie jak największej liczby terminów, którymi określany jest Poznański Czerwiec.

Badaniu została poddana także treść ok. 20 publikacji naukowych, czy poularno-naukowych (w efekcie analizy przedstawiłam aż 18 różnych określeń stosowanych wobec wydarzeń z 28 czerwca 1956 r.). Oczywiście jestem świadoma tego, o czym pisze B. Kapica, „iż sposób postrzegania i opisywania Poznańskiego Czerwca był zmienny i zależał od wielu czynników”. Co więcej, o tym właśnie traktuje cały mój artykuł.

Ponadto, w jego treści nie znajduje się sformułowanie, iż „lansowane w okresie PRL ujęcie Poznańskiego Czerwca tylko i wyłącznie jako strajku na tle ekonomicznym” jest „opozycją do mitu” (ta charakterystyka została przypisana narracji Łukasza Jastrząba i publikacjom zawierającym treści do niej zbliżone). Koniecznym wydaje mi się także odniesienie do stwierdzenia B. Kapicy, iż „sam sposób postrzegania rewolty w Poznaniu przez władzę komunistyczną, tylko w tak krótkim okresie jak czerwiec-październik 1956 ulegał gwałtownym zmianom” oraz do zwróconej przez niego uwagi, iż brakuje o tym informacji w artykule. Owszem, brakuje. Co więcej dodam, iż w artykule brakuje jeszcze wielu innych informacji, trudno bowiem na 15 stronach tekstu zawrzeć wszystko, co w ogóle napisano o Czerwcu ’56. W mojej ocenie nie stanowi to jednak o defekcie pracy, bowiem artykuł naukowy powinien wskazywać na pewne aspekty, dokonywać analizy, czy postawić

[252]

refleksje

O wielość narracji, za pluralizm relacji

problem badawczy, a nie stanowić wierną kopię dotychczas już napisanych tekstów.

Nie uważam także, aby „błędnym było twierdzenie, że doszukiwanie się w Czerwcu ’56 elementów powstańczych można zaliczyć do narracji kreującej mit”. Zwłaszcza, że nie zakładam, iż słowo „mit” nacechowane jest pejoratywnie i stanowi fałszywy przekaz. W całym tekście jest ono używane zgodnie z jego etymologią, czyli jako „legenda, opowieść” – tu o zorganizowanej, świadomej antykomunistycznej opozycji albo jej braku.

Nie mogę się także zgodzić z B. Kapicą, iż książka Ł. Jastrząba „Rozstrzelano moje serce w Poznaniu”. Poznański Czerwiec 1956 r.– straty osobowe i ich analiza nie stanowi „nowej jakości w postrzeganiu istoty Czerwca’56”. Wręcz przeciwnie, stanowi nie tylko novum, ale jest istotną, znaczącą i ważną publikacją wobec kilkudziesięciu innych, niemalże zbliżonych do siebie treścią, a wciąż wydawanych, pozycji. Jastrząb nie tylko dokonuje analizy strat osobowych (te kwestie nie zelektryzowałaby w taki sposób poznańskiej opinii publicznej, jak miało to miejsce po wydaniu książki), ale odbrązawia Czerwiec ‘56. Wskazuje na nieprawidłowości w związkach skupiających kombatantów Poznańskiego Czerwca, poddaje refleksji takie „dogmaty” jak oczywistość pierwszego strzału, czy historię skrwawionego sztandaru, wykazuje wysoki stopień przypadkowość wielu zranień, czy nawet śmiertelnych ofiar Poznańskiego Czerwca, przypomina o ulicznych samosądach na pracownikach Urzędu Bezpieczeństwa, w tym o śmiertelnie pobitym wartowniku Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Powyższe kwestie, pomijane lub marginalizowane w innych opracowaniach, stanowią więc istotne novum i w mojej ocenie stanowią kolejną, nową narrację o Czerwcu ’56.

B. Kapica zarzuca mi także, iż użyta przeze mnie metoda badawcza „zwalnia od obowiązku ustosunkowania się wobec prawdziwości danej narracji bądź składających się na nią elementów (gdyż celem jest tylko rekonstrukcja obrazu)”. Ależ oczywiście, że tak. Co więcej nie znajduję w sobie ani kompetencji ani chęci do tego bym dokonywała oceny „prawdziwości” jednej, czy drugiej narracji. Jestem wręcz niereformowalnie przeświadczona o niemożności bycia depozytariuszem prawdy.

Czuję się także w obowiązku ustosunkować do zarzutu „nie posiadania erudycji w zakresie funkcjonowania historiografii PRL, a także związanego z tym zagadnieniem problemu tzw. historyków resortowych”. Odnoszę wrażenie, że uważne przeczytanie mojego artykułu, gwarantuje zauważenie, iż przytaczane przeze mnie słowa Jana

nr 3, wiosna-lato 2011

[253]

Joanna Kałużna

Ptasińskiego, są jedynie komentarzem dla opublikowanych w jego książce zeznań, jakie przed organem sprawiedliwości złożyła Stanisława Sobańska – jedna z ikon Poznańskiego Czerwca. Mam nadzieję, że te w ocenie B. Kapicy nie są już „enuncjacjami” nieposiadającymi „wartości epistemologicznej”?

Ponadto całkowicie nie rozumiem, co B. Kapica miał na myśli sugerując, iż podważam fakt historyczny, jakim było odniesienie się przez protestujących do religii. Szczególnie, że zarzut ten B. Kapica stawia wobec akapitu, w którym poruszam kwestię podkreślania religijnego wymiaru protestu i wymieniam poszczególne wydarzenia, które to czyniły (np. dodanie podczas renowacji pomnika „Czerwiec ’56” frazy „O Boga” obok napisu „Za wolność, prawo i chleb”, wmurowanie obok tablicy przypominającej, że modlił się tam Jan Paweł II, obecność na spotkaniu „Lednica 2006” przedstawicieli aż trzech związków kombatanckich, uczynienie motywem przewodnim drogi krzyżowej wydarzeń Czerwca ’56). Nie wskazuję ponadto, jak sugeruje B. Kapica, iż „w opracowaniu o charakterze naukowym Poznański Czerwiec ’56 – sens pamięci tylko jeden artykuł porusza tę kwestię (religijnego wymiaru protestu, przyp. red. J. K.)”, ale zwracam uwagę, iż w wydanej przez UAM publikacji, składającej się z zaledwie kilku rozdziałów, jeden (aż jeden) jest autorstwa zakonnika i nosi następujący tytuł „Czas jako mowa Boga. Teologia historii Jana Pawła II”. Trudno zaprzeczyć, że jego bezpośrednie powiązanie z tematyką Czerwca ’56 nie jest wprost uchwytne, niemniej stanowi istotny przykład podkreślania w publikacjach typu „mit o opozycji”, religijnych inklinacji protestu.

Kolejny zarzut B. Kapicy, sugerujący iż w swoim tekście analizowałam jedną konkretną narrację tworzoną przez jedną konkretną osobę, także uważam za nietrafiony. Treść artykułu obrazuje przecież, jak różnie mogą być rozkładane akcenty badawcze, i tym samym jaką zbiorczą narrację mogą tworzyć. A zatem, przywołany Jerzy Eisler uzupełniając swoją pracę o kolejne informacje, czy też nawet podważając te wcześniej zawarte, nie tworzy żadnej nowej, osobnej i tylko jemu przynależnemu narracji. On, wraz z wieloma innymi badaczami, pracującymi w oparciu o nowe źródła, czy znajdującymi się pod wpływem określonych trendów (np. postulatu przywracania pamięci o kobietach – bohaterkach danych wydarzeń), tworzą kolejną narrację, poprzez zróżnicowanie przekazu, ubogacając wiedzę na dany temat.

Kończąc, pokładam głęboką nadzieję, że zarysowane przez polemikę Pana B. Kapicy różnice obieranych przez historyka, a politologa perspektyw badawczych, czy metod badawczych, przestaną już niedłu-

[254]

refleksje

O wielość narracji, za pluralizm relacji

go stanowić podstawę do jakiegokolwiek sporu. Co więcej, staną się pozytywem, którego efektem będzie wielość narracji. Ta wielość bowiem w mojej ocenie posiada wysoki walor poznawczy oraz przyznaje odbiorcy prawo do myślenia.

Nota o autorce Joanna Kałużna [joanna.kaluzna@gmail.com] – studentka V roku politologii oraz II roku stosunków międzynarodowych na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Współorganizatorka międzywydziałowej konferencji „Płeć. Polityka. Wybory” oraz ogólnopolskiej konferencji „Przestrzeń publiczna, przestrzeń prywatna, przestrzeń kobieca”.

Współzałożycielka Koła Naukowego Studiów Genderowych. Swoją działalność naukową skupia na problematyce polskiej drogi do transformacji systemowej oraz na zagadnieniu pamięci upowszechnionej wobec okresu Polski Ludowej.

nr 3, wiosna-lato 2011

[255]

Dla autorów Dla autorów

R

są pismem naukowym studentów i doktorantów Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jedynym kryterium oceny tekstów nadsyłanych do publikacji jest ich wartość merytoryczna w kontekście tematów przewodnich danego numeru pisma.

Informacje na temat obszarów tematycznych kolejnych numerów znajdują się na stronie internetowej http://refleksje.edu.pl. Jesteśmy otwarci na różnorodne formy publikacji: artykuły naukowe, eseje, recenzje książek, wywiady, relacje z wydarzeń naukowych oraz tłumaczenia. efleksje

1.

2.

3.

4.

5.

Podstawowe wymogi redakcyjne Teksty przyjmujemy wyłącznie w formie elektronicznej, w formacie Microsoft Word 2003 (DOC) lub OpenOffice (ODT).

Należy je kierować na adres e-mail: refleksje@refleksje.edu.pl.

Objętość artykułu naukowego, eseju lub tłumaczenia (wraz z notą o autorze, streszczeniem oraz bibliografią) nie powinna przekraczać 15 stron znormalizowanego maszynopisu (1800 znaków na stronie). Objętość recenzji i relacji nie powinna przekraczać 5 stron znormalizowanego maszynopisu.

W przypadku tłumaczeń konieczne jest przedstawienie zgody autora tekstu oryginalnego na dokonanie przekładu oraz na jego publikację. Do tłumaczenia należy załączyć również tekst oryginalny z pełną informacją bibliograficzną. W przypadku wywiadu należy przedstawić informację o autoryzacji tekstu.

Przypisy powinny znajdować się na dole strony.

Pozycje bibliograficzne powinny być sporządzone według następującego wzoru: • inicjał(-y) imienia, nazwisko autora(-ów), tytuł pracy, miejsce i rok wydania, stronę(-y), • w przypadku czasopism należy podać: tytuł, rok, numer, stronę (-y).

nr 3, wiosna-lato 2011

[257]

Dla autorów

6. Do każdego tekstu należy załączyć następujące informacje: • pełne imię i nazwisko, • stopień lub tytuł naukowy, • reprezentowaną instytucję naukową, • adres zamieszkania wraz z numerem telefonu i adresem e-mail, • notę biograficzną (maks. 500 znaków), • w przypadku artykułu naukowego lub eseju: streszczenie w języku polskim i angielskim (maks. 800 znaków każde).

Pełne wymagania redakcyjne znajdują się na stronie internetowej http://refleksje.edu.pl. Teksty niespełniające wymogów technicznych będą odsyłane autorom z prośbą o dokonanie poprawek.

Zapraszamy do współpracy!

[258]

refleksje