ΒΙΒΛΙΟΠΟΝΤΙΚΑΣ Νο.14 - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2017

Ο Βιβλιοπόντικας είναι μια περιοδική έκδοση του Τμήματος Βιβλίου του Ποντιακού Συλλόγου Κατερίνης «Παναγία Σουμελά» Τ Ε Υ Χ Ο Σ

1 4

Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ

2 0 1 7

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 40 * ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ

Τα παραμύθια του Πόντου

ΜΥΛΑΥΛΑΚΟΥ*

60 100 * ΤΗΛ: 2351021596— W W W.S OU ME LA. GR

ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΔΗΣ ΣΤΟ ΤΗΛ.

6937563012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ:

Τα παραμύθια του Πόντου

1

Ακροατές και αφηγητές

1

Σαχταρίτσα- Μαρίτσα

2

Ο Κιρλώφς και ο Μάραντον

2

Ασλάνια και Καπλάνια

3

Ο Θόδωρον και το κοκκύμελον

3

Παραμύθια από τον Πόντο

4

Και...κάπως έτσι αρχίζουν και τελειώνουν τα ποντιακά παραμύθια

4

Το παραμύθι αποτελεί ένα από τα είδη της προφορικής λογοτεχνίας που στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται γενικά ως «μνημεία λόγου». Στις αρχές του 19ου αι. οι αδελφοί Γκρίμ καταγράφουν πρώτοι γερμανικά λαϊκά παραμύθια ανοίγοντας έναν δρόμο που θα ακολουθήσουν πολλοί τα επόμενα χρόνια. Στην Ελλάδα τα πρώτα βήματα γίνονται από ξένους ερευνητές μετά το 1850. Από το 1870 και εφεξής στην προσπάθεια της συλλογής συμμετέχουν και Έλληνες λαογράφοι ενώ τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. και ξένοι γλωσσολόγοι. Σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης μετά το 1923 προσφυγικοί σύλλογοι και σωματεία μεταξύ των οποίων εξέχουσα θέση καταλαμβά-

νει η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών και το περιοδικό της το «Αρχείον Πόντου». Ήδη στον 1ο τόμο του 1928 δημοσιεύονται παραμύθια της Αμισού, της Χαλδίας και της Σάντας που κατέγραψαν αντίστοιχα οι Ι. Βαλαβάνης, Γ. Κανδηλάπτης και Ε. Αθανασιάδης.

Όμως «ο πρώτος που κατέγραψε και δημοσίευσε ποντιακά παραμύθια ήταν ο Σάββας Ιωαννίδης. Ακολούθησαν ο Ι.Βαλαβάνης και ο Ι.Παρχαρίδης στο περιοδικό «Αστήρ του Πόντου» (Τραπεζούντα 18841885)». Τα παραμύθια του Πόντου διακρίνονται θεματικά σε κατηγορίες αντίστοιχες με αυτές των ελλαδικών παραμυθιών. Έτσι συναντάμε παραμύθια με μύθους ζώων, μαγικά παραμύθια , θρησκευτικά, ηθικοπλαστικά, αινιγματικά ή ονειρικά. Αλλά όσο μοιάζουν στη θεματική, στη «σκοπιμότητα, στην υφή, στην τεχνική τους συγκρότηση» άλλο τόσο διαφέρουν εξαιτίας της «τοπικότητας» δηλαδή των ιδιαίτερων εκείνων χαρακτηριστικών που δημιουργούν τις διάφορες ποντιακές παραλλαγές.

Ακροατές και αφηγητές Το λαϊκό παραμύθι γεννιέται και αναπαράγεται μέσα από την προφορικότητα για να εκφράσει, να ψυχαγωγήσει και να διδάξει. Διαμορφώνεται πάντα συλλογικά και απευθύνεται σε ενήλικες και παιδιά. Το παραμύθι αρχίζει να απευθύνεται σε αποκλειστικά παιδικό κοινό όταν αποκτά έντυπη μορφή και έντεχνο ή διαπαιδαγωγικό χαρακτήρα με το

πέρασμα από την αγροτική στην αστική κοινωνία Στις παραδοσιακές κοινότητες του Πόντου «λέγονται στις ατέλειωτες νύχτες του χειμώνα, στα νυχτέρια (παρακάθια) ή το καλοκαίρι στα παρχάρια . όταν φύλαγαν τα αιγοπρόβατα και τα γελάδια». Οι παραμυθάδες παλιότερα είναι κυρίως άντρες γιατί «νομιμοποιούνται να μιλούν σε δημόσιες συγκε-

ντρώσεις και να κινούνται σε όλους τους χώρους». Οι άντρες αφηγητές «μακραίνουν» τα παραμύθια ενώ οι γυναίκες λένε «πιο μικρά παραμύθια, μόνο στο σπίτι, για τα παιδιά τους». Στα παρακάθια συνήθως μια γυναίκα αφηγείται και «οι υπόλοιπες με τα παιδιά ακούνε». Η αφήγηση είναι τέχνη αλλά απαιτεί οικειότητα, εμπιστοσύνη και επικοινωνία.

ΣΕΛΙΔΑ 2

Σαχταρίτσα - Μαρίτσα

Η Πόντια Σταχτοπούτα ¨Σαχταρίτσα Μαρίτσα¨

Χαρακτηριστικό παράδειγμα τοπικής ποντιακής παραλλαγής αποτελεί το παραδοσιακό παραμύθι Σαχταρίτσα Μαρίτσα των Γαλανίδου-Μπαλφούσια Ε. και Χριστοφορίδη Χ. Πρόκειται για το γνωστό παραμυθιακό μοτίβο της Σταχτοπούτας που διασκευάζεται θεατρικά και εμπλουτίζεται με διαλόγους και πρόσωπα. Σύμφωνα με τους συγγραφείς το έργο βασίζεται σε δύο ποντιακές παραλλαγές της Ίμερας και της Τραπεζούντας που δημοσιεύθηκαν στο Αρχείο

Πόντου (Παράρτημα 5/1962) από τον Σίμο Λιανίδη. Το έργο αποδίδεται σε άψογη ποντιακή διάλεκτο, με επεξηγηματικό γλωσσάρι και με παράθεση στο τέλος των πρωτότυπων παραλλαγών. Αξίζει να επισημάνουμε ότι η διασκευή ακολουθεί κυρίως το διεθνές μοτίβο του παραμυθιού αποφεύγοντας τις σκληρές σκηνές βίας και ανθρωποφαγίας που χαρακτηρίζουν τα πρωτότυπα κείμενα. Τόσο η Σαχταρίτσα η Μαρίτσα της Ίμερας που πρωτοδημοσιεύθη-

κε στο Αρχείο Πόντου τομ.8 1938 από τη Δέσποινα Φωστηροπούλου, όσο και η Σαχταρίτσα της Τραπεζούντας που πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό Αστήρ του Πόντου το 1885, δεν τελειώνουν με τα παντρολογήματα των πρωταγωνιστών. Τα δεύτερα μέρη των ποντιακών εκδοχών είναι εξίσου ενδιαφέροντα με τα πρώτα και αξίζει να διαβαστούν παράλληλα και να συγκριθούν. (Η παρούσα έκδοση είναι των Αφών Κυριακίδη, 2013)

Ο Κιρλώφ’ς και ο Μάραντον

Ο Κιρλώφς και ο Μάραντον - Ένα «μεσέλ’ σο παρακάθ’» που έγινε παραμύθι

Ο

Όταν η γιαγιά Σοφία Αβραμίδου από τη Βαρενού διηγούνταν στα εγγόνια της την ιστορία του Κιρλώφ με τον Μάραντον σίγουρα δεν φανταζόταν ότι θα έπαιρνε έντυπη μορφή. Μάλλον κανείς από τους πρώτους λαϊκούς αφηγητές που μετέδιδαν την όποια γνώση τους μέσα από τον προφορικό λόγο δεν είχε ανάγκη να σκεφτεί κάτι τέτοιο. Έκαναν απλώς όπως είδαν και άκουσαν από τους μεγαλύτερους. Το 2012 όμως η συγγραφέας Γιώτα ΦωτιάδουΜπαλαφούτη αποφάσι-

ΒΙΒΛΙΟΠΟΝΤΙΚΑΣ

σε να μοιραστεί με ένα ευρύτερο κοινό αυτό που η γιαγιά της μοιράστηκε με εκείνην. Μετέφερε λοιπόν μια «περίεργη» ιστορία διγαμίας και ηθικού διλήμματος που είτε διαθέτει ή όχι υπόστρωμα αλήθειας, οπωσδήποτε δημιουργεί έναν κοινωνικό προβληματισμό αλλά και αποτύπωση κάποιων κοινωνικών «παράδοξων». Μια άλλη «πρωτοτυπία» του συγκεκριμένου παραμυθιού που μπορεί να αποτελεί παρέμβαση της συγγραφέως, είναι η παρουσία του ονόματος της Ευρύκλειας-

νύφης. Μεταξύ των πιο συνηθισμένων χαρακτηριστικών των παραμυθιών είναι και η ανωνυμία των προσώπων. Αντί για ονόματα χρησιμοποιούνται ιδιότητες π.χ Χιονάτη, παρανόματα όπως Σταχτοπούτα ή πολύ κοινά ονόματα π.χ Γιάννης που καταντούν ανώνυμα. Κι εδώ επίσης τόσο το όνομα Μάραντον (δημοτικό τραγούδι) όσο και το Κιρλώφς (Ο Κυρλοβίτς είναι τίτλος άλλου παραμυθιού) προέρχονται από την ίδια προφορική παράδοση. (Έκδοση Αφών Κυριακίδη, 2012)

ΤΕΥΧΟΣ

14

ΣΕΛΙΔΑ 3

Ασλάνια & Καπλάνια Λιοντάρια & Τίγρεις Η Ελένη Δαμιανίδη διασκευάζει ένα παραδοσιακό ποντιακό παραμύθι και το αποδίδει σε ωραία ποντιακή διάλεκτο την επιμέλεια της οποίας έχει ο Χρστόφορος Χριστοφορίδης Σάρπογλης. Ένα παραμύθι με βασιλόπουλα και βασιλοπούλες, μάϊσσες και αγρανθρώπους, ορμάνια και πολέμους, μαγικά πεγάδια και ελάφε, ασλάνια και καπλάνια. Αν δεν υπήρχε η ποντιακή διάλεκτος θα μπορούσε να ανήκει στην προφορική λογοτεχνική παράδοση οποιασδήποτε χώρας. Διαθέτει γνωστά παραμυθιτικά μοτίβα όπως η ατεκνία που επιλύεται με μαγικό τρόπο και ηθικό κόστος, η ουρανόσταλτη βοήθεια στα μικρά παιδιά,

η αλληλεγγύη που επιβραβεύεται, η παρέλαση υποψηφίων γαμπρών, η υπερφυσική παρέμβαση που κρίνει την πολεμική έκβαση, η παρεξήγηση που επιλύεται, η δικαίωση του ήρωα, η μάχη με τις δυνάμεις του κακού, η επάνοδος του πρωταγωνιστή στη ζωή και φυσικά το ευτυχές τέλος. Χαρακτηριστική εικόνα του παραμυθιού το μεταμορφωμένο σε «Κιάλ» (αλώπεκα) βασιλόπουλο που «πάει σον πόλεμον τέρσια (ανάποδα) απάν σο κοτσόν τ’ άλογον και κρατεί το ζαγκωμένον (στραβό) το σπαθίν». Το βιβλίο συνοδεύεται από cd με αφήγηση και μουσική. (Εκδόσεις Αφών Κυριακίδη, 2008)

Τ’ άλλ’ την ημέραν ο Κιάλτς εσκώθεν έρκιανταν, επέρεν το ζαγκωμένον το σπαθίν, εκαβάλκεψεν τέρσια το κοτσόν

τ’ άλογον κ’ εχπάστεν στον πόλεμον.

Ο Θόδωρον και το κοκκύμελον Ο Θόδωρον και το κοκκύμελον είναι «παραμύθι» νέας γενιάς. Ο συγγραφέας Κοσμάς Τσίναλης, δάσκαλος στο επάγγελμα, γράφει στην ποντιακή διάλεκτο μια σύντομη ιστορία για μικρά και μεγάλα παιδιά που ο ίδιος χαρακτηρίζει «παραμύθι». Ουσιαστικά όμως η χαριτωμένη αυτή ιστοριούλα έχει σαφή εκπαιδευτικό στόχο να εισάγει τον μικρό αναγνώστη στην ποντιακή λαϊκή αγροτική κουλτούρα. Παρεμπιπτόντως βέβαια και ενήλικες ποντιακής ή όχι καταγωγής μπορεί να βρουν στις σελίδες του ενδιαφέρουσες εικόνες που παραπέμπουν στα δικά τους παιδικά βιώματα.

Παραμύθι όμως, με την έννοια της λαϊκής ή λόγιας μυθοπλασίας που διαθέτει ήρεμη εισαγωγή και κορύφωση, αντίθετους χαρακτήρες, πλοκή, ανατροπές, δρώντα πρόσωπα που αντιμετωπίζουν διάφορα εμπόδια και πετυχαίνουν ή αποτυγχάνουν να τα ξεπεράσουν, φανταστικά ή υπερφυσικά όντα που λειτουργούν καταλυτικά στην εξέλιξη της αφήγησης και ένα τέλος που εκτονώνει τη συγκίνηση, δεν είναι. Κατά τα άλλα διαθέτει καλοδουλεμένη ποντιακή διάλεκτο, γλωσσάρι, επεξηγηματικές εικόνες παραδοσιακών αντικειμένων με τα

ποντιακά τους ονόματα και ένα cd με την αφήγηση. (Εκδόσεις Αφών Κυριακίδη, 2008)

Τα κείμενα του Βιβλιοπόντικα συντάσσονται από τον έφορο βιβλιοθήκης Γιάννη Ποικιλίδη

Ο Βιβλιοπόντικας εύχεται στους αναγνώστες και σ’ όλο τον κόσμο καλή χρονιά, ειρηνική και ποιοτική

Παραμύθια από τον Πόντο της Συμεωνίδου-Χείλαρη Χ. Τα παραμύθια της ΣυμεωνίδουΧείλαρη Χ. είναι μέχρι σήμερα η πιο ολοκληρωμένη συλλογή ποντιακών παραμυθιών τόσο για τον αριθμό των καταγεγραμμένων αφηγήσεων όσο και για την πλούσια εκδοτική προσπάθεια (Ιδεογραφίες). Η εξαιρετική έκδοση του 2008 σε μέγεθος σκληρόδετου λευκώματος, με όμορφη εικονογράφηση από την ίδια τη συγγραφέα και παράλληλα κείμενα στην ποντιακή διάλεκτο και στα νέα ελληνικά, παρουσιάζει 29 παραμύθια από διάφορες περιοχές του Πόντου. Οι πηγές αποτελούνται από αφηγήσεις προσώπων της πρώτης προσφυγικής γενιάς με βασικότερη την γιαγιά Τατιανή Συμεωνίδου από το Λαλ-ογλή του Κάρς, εκτός από τρία παραμύθια που βρέθηκαν στα από-

μνημονέυματα του δάσκαλου Ιάκωβου Συμεωνίδη από τη Λιβερά. Τίτλοι όπως «Ο Αστρίτσον και ο Ζαβολίτσον», «Η Νερομάϊσα», «Ο Γιαννίτσον και η Μαρίτσα», «Η Λεηληγούστρα», «Ο Ναείχας, ο Ναέτον, ο Ναεύρηκας και ο Ποίσον», «Ο παιδάς και ο δράκον», «Ο αλεπόν και ο άρκον» και άλλα μας ταξιδεύουν σε άλλες εποχές όπου οι πρωταγωνιστές των ιστοριών ήταν ζώα, παλικάρια και νεράιδες, άνθρωποι του λαού, βασιλιάδες και βασιλόπουλα. Φαντασία και πραγματικότητα, αλήθεια και ψέμα σε μια διαρκή διαπλοκή και τα παιδία να τραγουδούν «Ν’ αφίνωμε τα ψέματα και αρχινούμ’ αλήθε, ο πεντικόν εγέννεσεν σεράντα κολογκύθε».

Και… κάπως έτσι αρχίζουν και τελειώνουν τα ποντιακά παραμύθια Σα παλαιά τα χρόνε και τα ζαμάνε… Επήεν επήεν έτον ….. Επήεν επήεν ακόμαν πάει, έτον ….΄ Τον καιρόν ντο έταν …. Έτον είνας γέρος κ’ είνας γραία…. Σ’ έναν καιρόν έτον …. Σα πρώτα τα καιρούς έτον... Εις εφτωχός…. Εις γραία…. Εις βασιλέας….. Εις άρκος… Σα πρώτα τα ζαμάνε και σ’ αργυρά τα χρόνε έτον…. Επεκεί εποίκεν χαράντας σεράντα ημέρας και σεράντα νύχτας …. Αέτσ’ πα έζησαν ευτυχισμέν’ και είδαν και τη παιδί’ ατουν τα παιδία. Κι έζησαν ατείν’ καλά κ’ εμείς κι άλλο καλά. Εκείν’ εκεί κ’ εμείς αδά κ’ εμείς άλλο καλίον Ουλ’ οι ανθρώπ’ έζησαν καλά και ας οσήμερον ούλ’ θα είμες άλλο καλίον, ους να λέγ’ ατο αλλομίαν. Κ’ έζησαν και χάλαμ ακόμαν ζούν, ποίος εξέρ’...