Filozoficznik 2020, 1(4) - słownik

(Wcale nie taki mały)

Kieszonkowy słownik filozofii Redakcja: Antoni Subocz Michał Stankiewicz Marcin Krupowicz

Autorki i autorzy:

Maturzystki i Maturzyści 2020: Zuzanna Bakuniak (Z.B.) Adam Deryło (A.D.) Aleksandra Fabrycka (A.F.) Kosma Gaszyński (K.G.) Maciej Kokosza (M.K.) Jan Okurowski (J.O.) Rita von Sadowska (R.S.) Piotr Sobczak (P.S.) Michał Stankiewicz (M.S.) Kacper Stępień (K.S.) Zuzanna Stępińska (Z.S.) Antoni Subocz (A.S.) Olga Turno (O.T.) Zuzanna Zbroszczyk (Z.Z.) Natalia Zubrzycka (N.Z.)

Maturzystki i Maturzyści 2019 Julia Gardasiewicz (J.G.) Kuba Kalinowski (K.K.) Bartłomiej Mazur (B.M.) Rafał Miklas (R.M.) Wiktor Mikosza (W.M.) Maja Mikulska (M.M.) Aleksandra Moraś (A.M.) Marta Olchowicz (M.O.) Zuzanna Olszewska (Z.O.) Maciej Raczyński (M.R.) Joanna Zalewska (J.Z.)

Korekta:

Skład i łamanie:

Marcin Krupowicz

Marcin Krupowicz (m.k.)

Konrad Wienczatek

W słowniku zaznaczono tylko akcenty wyrazowe (z pominięciem iloczasu) w greckich źródłosłowach.

Słownik jest częścią publikacji „Filozoficznik” nr 1, 2020 (4) ISSN: 2544−1744

Absolutyzm (łac. absolutio – rozwiązanie, oddzielenie, uwolnienie) – w kontekście etyki stanowisko zakładające, że niezależnie od konsekwencji czynów istnieją prawa moralne, które muszą być przestrzegane (zob. Deontologia). W metafizyce oznacza niepowątpiewalne istnienie instancji wyższej. Absolutysta epistemologiczny uważa natomiast, że istnieje jedna prawda, niezależna od subiektywnych i względnych przeżyć i przekonań. Poglądem przeciwstawnym jest relatywizm (zob. Prawda; Relatywizm). (R.S.)

krytycznego uznaje się I. Kanta (zob. Przewrót kopernikański Kanta). Agnostycyzm religijny zakłada brak możliwości stwierdzenia, czy Bóg istnieje. Jego założenia stanowią podstawy filozofii B. Pascala (zob. Zakład Pascala). Agnostycyzm poznawczy dotyczy niemożności pełnego (racjonalnego lub empirycznego) poznania rzeczywistości przez człowieka. Przed Kantem ograniczenia ludzkiego poznania wskazywali m.in. Ksenofanes, sofiści oraz D. Hume. (N.Z.)

Akademia – szkoła filozoficzna założona przez

Platona w IV w. p.n.e. w Atenach, w gaju poświęconym mitycznemu herosowi Akademosowi (zob. Platonizm). (M.S.)

Absurdyzm (łac. absurdus – fałszywy, niedo-

rzeczny) – pogląd głoszący, że rzeczywistość nie ma wewnętrznego sensu i znaczenia, jest zatem absurdalna, a ludzkie działania zdążające do zrozumienie rzeczywistości są bezcelowe.

Akceptacja absurdu jest jedynym rozwiązaniem.

Nurt zapoczątkowany przez S. Kierkegaarda i kontynuowany przez A. Camusa (zob. Egzystencjalizm; Nihilizm). (M.S.)

Akcydens (łac. accidens – przypadek) – inaczej

przypadłość substancji, czyli taka cecha, bez której dana rzecz czy osoba nadal pozostaje sobą (zob. Atrybut; Esencja; Substancja). (m.k.)

Aksjologia (gr. axía – wartość; lógos [zob. Logos]) – dziedzina filozofii zajmująca się teorią wartości, odpowiadająca na pytanie, jaka jest natura i definicja wartości. W XX w. rozwijana m.in. przez M. Schelera i H. Elzenberga. (A.D.)

Adiafora (gr. a- – bez; diaphorá – odmienność) – postulowana przez szkoły hellenistyczne obojętność wobec zmienności losu, osiągana poprzez uwolnienie się od rzeczy bez znaczenia i uświadomienie sobie, że wydarzenia zewnętrzne same w sobie nie są ani dobre, ani złe (zob. Cynicy; Stoicyzm). (M.S.)

Akt i możność – w filozofii Arystotelesa rzeczywisty i możliwy składnik substancji (zob. Substancja). Akt to integralny element struktury bytu, a możność to zespół właściwości danego bytu, który dopiero może się urzeczywistnić, np. ruch jest aktem, a zdolność do wykonania ruchu możnością. (W.M.)

Afazja (gr. a- – bez; phásis – wypowiedź) – stan

permanentnego odmawiania zabrania głosu w kwestiach filozoficznych, który zdaniem sceptyków miał doprowadzić do zachowania niezmąconego spokoju (zob. Ataraksja; Sceptycyzm). (m.k.)

Alienacja (łac. alienus – obcy, przynależący do kogoś innego) – jako pierwszy o alienacji w kontekście filozoficznym pisał J.J. Rousseau, potem G.W.F. Hegel i K. Marks. Hegel określał ją jako wyobcowanie i w swojej dialektyce pana i niewolnika nazywał tak zerwanie więzi między jednostkami (zob. Dialektyka). W filo-

Agnostycyzm (gr. a- – brak; gnósis – wiedza, poznanie) – pogląd filozoficzny, według którego pełne poznanie rzeczywistości jest dla człowieka niemożliwe. Za twórcę agnostycyzmu

2

zofii Marksa alienacja oznacza wyobcowanie człowieka od swojego dzieła, a w konsekwencji rzeczywistości społecznej. Według Marksa naturalnym stanem jest wyrażanie siebie w pracy i rzeczach, które tworzymy; system kapitalistyczny pozbawił ludzi tej możliwości poprzez zmuszenie ich do powtarzalnej pracy przy taśmie produkcyjnej. (A.S. i M.S.)

neoliberalizmu – np. anarchokapitalizm postulujący pozostawienie wolnego rynku bez odgórnych regulacji. (K.S.)

Antropologia (gr. ánthropos – człowiek; lógos

[zob. Logos]) – nauka o działalności człowieka, zbierająca w sobie różne dyscypliny, usiłująca za pomocą metodologii charakterystycznej dla nauk ścisłych uporządkować aspekty funkcjonowania jednostki, od ściśle biologicznych, przez społeczne, aż po szeroko pojęte „duchowe”. (K.S.)

Altruizm (łac. alter – inny) – troska o innych,

kierowanie się w swoim postępowaniu ich dobrem, gotowość do wszelkich poświęceń.

Postawa ta jest fundamentem wielu teorii etycznych i religii. A. Rand w swoich tekstach Antynatalizm (gr. antí – przeciw; łac. natio postrzegała altruizm jako cechę negatywną, – urodzenie) – stanowisko filozoficzne zalecauznając egoizm za najlepszy sposób patrzenia jące rezygnację z reprodukcji, związane z rena świat (zob. Egoizm etyczny). (Z.Z.) guły z przekonaniem, że życie jest cierpieniem i jego powielanie jest wobec tego złem (zob.

Amoralizm (łac. moralis – obyczajowy) – za- Pesymizm). Najbardziej znanym orędownikiem przeczenie moralności, podważenie jej war- tego stanowiska był P.W. Zapffe. (m.k.) tości w obrębie danego systemu (amoralizm społeczny) lub powszechnie (amoralizm ab- Antynomia (gr. antí – przeciw; nómos – prawo) solutny). Najbardziej znanym amoralistą był – w logice synonim paradoksu, czyli sprzeczF. Nietzsche (zob. Nadczłowiek). (O.T.) ności w pozornie poprawnym rozumowaniu, w filozofii natomiast przedstawione przez Anamneza (gr. anámnesis – przypomnienie) I. Kanta kwestie nierozwiązywalne, na które – koncepcja poznania polegająca na przypomi- ludzki rozum nie może odnaleźć odpowiedzi. naniu sobie prawdy i wiedzy. Termin wprowa- Należą do nich: 1. Czy świat posiada początek dzony przez Platon (zob. Platonizm), wedle któ- w czasie i przestrzeni?; 2. Czy świat składa się rego dusze preegzystując, zdobyły doskonałą z prostych składników?; 3. Czy istnieje w świewiedzę o świecie idei (zob. Idealizm). (W.M.) cie wolność?; 4. Czy istnieje istota konieczna?.

Nierozwiązywalne dla rozumu czystego (zob.

Anarchizm (gr. an- – bez; arché – zasada, począ- Intelekt), mogą zdaniem Kanta stać się jednak tek) – ideologia postulująca utworzenie ustroju, postulatami (łac. postulare – żądać, wymagać) w którym władza rozproszona jest pomiędzy rozumu praktycznego, dla którego istnienie jednostki tak, że każda decyduje o swoim by- wolności, Boga i duszy warunkuje budowacie bez odnoszenia się do scentralizowanych nie moralności (zob. Autonomia; Imperatyw instytucji prawodawczych. Sama ideologia kategoryczny). (m.k.) anarchizmu nie ma jednorodnej definicji, co zdaje się zgadzać z jej ogólnym duchem. Mimo Apatia (gr. a- – bez; páthe – uczucie) – bezże anarchizm najczęściej kojarzony jest z myślą namiętność. Apatia była pożądanym stanem lewicową, przybiera też formy zbliżone do wedle stoików (zob. Stoicyzm), którzy uważali,

3

że namiętności destabilizują nasz rozum i spokój wewnętrzny, oddalając nas tym samym od szczęścia. (O.T.)

wszechrzeczy (Anaksagoras), czterech żywiołach oraz sile miłości i nienawiści (Empedokles), atomach (Leukippos i Demokryt). (m.k.)

Apercepcja (łac. ad- – do; perceptio – ujmo- Archetyp (gr. arché – zasada, początek; týpos wanie) – świadomość i postrzeganie samego – uderzenie, odbicie, obraz) – pierwotny wzosiebie. Odnosi się do świadomości tego, że się rzec wspólny wszystkim ludziom, zakorzeniopostrzega. Jest to postrzeganie siebie samego ny w podświadomej części ludzkiego umysłu. jako istoty zdolnej do postrzegania. (R.S.) W koncepcji C.G. Junga główne archetypy to Anima, Animus, Cień oraz Jaźń (zob. PsychoApologetyka (gr. apología – mowa obrończa) analiza). (N.Z.) – dział teologii zajmujący się obroną podstawowych prawd wiary przed stawianymi im Aretologia (gr. areté – cnota; lógos [zob. Logos]) zarzutami. Apologeci, tacy jak Justyn Męczen- – dyscyplina filozoficzna zajmująca się badanik czy Tertulian, starali się także dowieść, że niem natury cnót etycznych i kryteriów ich nauka nie stoi w sprzeczności z religią. (A.F.) osiągnięcia (zob. Cnota). (m.k.)

Aporia (gr. aporía – bezdroże, bezradność) – pozornie nierozwiązywalna trudność w rozumowaniu, często wynikająca ze sprzecznych przesłanek lub niepoprawnych wniosków. (M.S.)

Asceza (gr. áskesis – ćwiczenie) – praktyka

religijna i mistyczna polegająca na wyrzeczeniu się przyjemności, wygody lub pewnych aktywności życiowych. Działanie to pozwala na doskonalenie się w cnocie lub zbliżenie się do Boga. (A.F.)

Aposterioryzm (łac. a – z; posteriori – następstwo) – pogląd twierdzący, że podstawą ludzkiego poznania jest doświadczenie. Jest Asocjacjonizm (łac. associare – przyłączać się) synonimem empiryzmu (zob. Empiryzm; – nurt w filozofii i psychologii, zapoczątkowany Tabula rasa) i sprzeciwia się aprioryzmowi w Anglii w XIX w., wedle którego wszystkie akty (zob. Aprioryzm). (P.S.) psychiczne (uczenie się, przypominanie, spostrzeganie, akty woli) są wynikiem kojarzenia Aprioryzm (łac. a – z; priori – założenie) – po- wrażeń i idei. Jest przykładem redukcjonizmu gląd twierdzący, że istnieje wiedza, która jest (zob. Redukcjonizm). (R.S.) niezależna od doświadczenia, poprzedzająca je. Stanowisko często łączone z natywizmem Ataraksja (gr. a- – bez; táraktos – zakłócony) (zob. Natywizm). (A.D.) – niewzruszoność, niezmącony spokój. Wedle filozofów ze szkół hellenistycznych (zob.

Arché (gr. zasada, początek) – element sta- Epikureizm; Sceptycyzm; Stoicyzm) idealny nowiący początek oraz zasadę wszechrzeczy, stan ducha i cel człowieka prowadzący do poszukiwany przez filozofów presokratejskich pełnej szczęśliwości (zob. Eudajmonia). (P.S.) i odnajdywany odpowiednio w: wodzie (Tales), ápeironie, czyli bezkresie (Anaksymander), Ateizm (gr. a- – bez; theós – bóg) – pogląd powietrzu (Anaksymenes), liczbie (Pitagoras), odrzucający wiarę w istnienie Boga (zob. Agnoziemi (Ksenofanes), ogniu (Heraklit), zarodkach stycyzm; Deizm; Panteizm; Teizm). (m.k.)

4

Atomizm (gr. a- – bez; tomós – cięty, podzielo-

się poprzez konsekwencje własnych wyborów.

Twórcą kierunku był J.B. Watson. (N.Z.)

ny) – teoria dotycząca budowy materii. Według niej każda rzecz złożona jest z najmniejszych, niepodzielnych cząstek, które w odpowiedniej kompozycji tworzą struktury rozróżnialne dla ludzkich zmysłów. W teorii atomistycznej Leukipposa i Demokryta atomy posiadają kształt, wielkość, przymioty wieczności i niepodzielności. We współczesnej nauce odpowiednikiem atomów są cząstki elementarne. (M.K.)

Brzytwa Ockhama – zasada polecająca, by w rozstrzyganiu problemów kierować się ekonomią myślenia. Stanowisko to odegrało ważną rolę w średniowiecznym sporze o uniwersalia (zob. Nominalizm). W. Ockham twierdził, że należy wyjaśniać zjawiska możliwie jak najprościej. Przykładem może być utrata portfela, który jeszcze chwilę temu leżał na szafce – możliwe jest, że zabrał go niewidzialny potwór, ale raczej powinniśmy w myśl tej zasady założyć, że portfel np. wpadł za mebel. (Z.Z.)

Atomizm logiczny – stanowisko B. Russella

i L. Wittgensteina, wedle którego między językiem a rzeczywistością zachodzi odwzorowanie w oparciu o ich strukturę (zdaniom atomowym odpowiadają fakty atomowe). (M.S.)

Byt – coś, co istnieje. Filozoficzne pojęcie, które może oznaczać zarówno jakiś konkretny przedmiot, rzecz, jak także i całość tego, co istnieje, czyli rzeczywistość. (m.k.)

Atrybut (łac. attribuere – dodać, przypisać, naznaczyć) – cecha substancji, która jest nieoddzielna od jej istoty, w przeciwieństwie do akcydensu. (zob. Akcydens; Esencja; Substancja). (m.k.)

Cnota – zbiór trwałych cech, które umożliwiają człowiekowi postępowanie według zasad moralnych. Poszukiwane przez Sokratesa, opisane przez Platona w jego koncepcji czterech cnót (mądrość, sprawiedliwość, męstwo i umiarkowanie), hołubione przez Arystotelesa (zob.

Złoty środek) oraz szkoły hellenistyczne, a także św. Tomasza z Akwinu (zob. Aretologia; Eudajmonia; Szkoły hellenistyczne). (A.F.)

Autarkia (gr. autós – sam; arkeín – wystarczać) – samowystarczalność, niezależność, wewnętrzna wolność. Przekonanie o samowystarczalności człowieka w dążeniu do szczęścia wiąże się z pogardą dla dóbr zewnętrznych. Pogląd charakterystyczny dla szkół hellenistycznych, głównie cyników (zob. Cynicy). (Z.Z.)

Cynicy (gr. kynós – psi) – grupa filozoficzna założona na przełomie V i IV w. p.n.e. przez Antystenesa, ucznia Sokratesa, która skupiała się na rozwijaniu cnoty, uznając ją za jedyną drogę do osiągnięcia szczęścia i spełnienia.

Wszystko poza cnotą jest zbędne, także normy i struktury społeczne, majątek i wygody, które jedynie mogą pozbawić nas niezależności (zob.

Autarkia). Cynicy brali za wzór zachowania psy i od nich także przyjęli swoją nazwę. Najbardziej znanym i wpływowym cynikiem był Diogenes z Synopy. (O.T.)

Autonomia (gr. autós – sam; nómos – prawo) – niezależność i możliwość samostanowienia jakiejś istoty, grupy czy dziedziny rzeczywistości. W przypadku etyki I. Kanta jest cechą woli, która aby nie ulegać determinacji zewnętrznej, sama nadaje sobie prawo moralne (zob.

Imperatyw kategoryczny; Wolna wola). (m.k.)

Behawioryzm (ang. behaviour – zachowanie) – pogląd w filozofii i psychologii, który uznaje czynniki środowiskowe za warunkujące zachowanie i zakłada indywidualną historię uczenia

5

Cyrenaicy – szkoła filozoficzna założona na przełomie V i IV w. p.n.e. przez Arystypa z Cyreny, ucznia Sokratesa, twierdząca, że jedynym dobrem jest przyjemność, a jedynym złem przykrość. Przyjemność zdaniem cyrenaików musi być aktywna, nie może być po prostu brakiem przykrości, zatem szkoła ta wyznawała stanowisko hedonistyczne (zob. Hedonizm). (P.S.)

Deizm (łac. deus – bóg) – przekonanie o tym, że racjonalnie uzasadnić można istnienie jedynie Boga bezosobowego. Bóg przez deistów postrzegany jest jako konstruktor świata rozumianego jako mechanizm. Zaprojektował on zatem i stworzył świat, w którego działanie już później nie ingeruje. Pogląd odnajdujący wielu zwolenników w czasach oświecenia. (N.Z.)

Daimonion (gr. istota boska) – głos wewnętrzny, który wedle Sokratesa radził mu, czego nie Dekonstrukcja (łac. de- – z, od; construere należy czynić, nie mówiąc jednak, co robić się – budować) – metoda badania dzieł zapropopowinno. Uchodzi za filozoficzną interpretację nowana przez francuskiego filozofa J. Derridę, głosu sumienia. (Z.B.) inspirowana tradycją strukturalistyczną (zob.

Strukturalizm). Tekst poddany dekonstrukcji Dasein (niem. da – tu; sein – być) – termin po- nie powinien mieć znaczenia, które my, jako chodzący z filozofii M. Heideggera oznaczający czytelnicy, znajdujemy, nawiązując do naszych dokładnie „bycie-tu-oto”; często tłumaczony na przeżyć oraz doświadczenia, i tym samym polski jako „jestestwo”. Dla Heideggera dasein zniekształcamy jego realne znaczenie. Strukoznaczało istnienie (ludzkie), które jest zwró- tura dzieła po procesie dekonstrukcji powinna cone do własnego bycia. W filozofii K. Jaspersa budować znaczenie w oparciu o jego własne termin określa świat w najprostszym znaczeniu, elementy. (A.S.) jako zbiór praw fizycznych i wypełniające go przedmioty, przeciwstawiając się autentycznej Demiurg (gr. boski rzemieślnik) – wedle Plaegzystencji (zob. Egzystencjalizm). (A.S.) ton istnieją trzy podmioty wieczne: idee, bezkształtna materia i Demiurg, który „lepi” świat Dedukcja, Indukcja, Abdukcja (łac. ducere – z materii na wzór tych pierwszych. Współczeprowadzić) – rodzaje rozumowań logicznych. śnie przez wpływ tradycji neoplatońskiej na Rozumowanie dedukcyjne, w którym wnio- chrześcijańską często utożsamiany z Jahwe. sek wynika logicznie z przesłanek, dociera do (Z.S.) określonego wniosku na ich podstawie (od ogółu do szczegółu). Rozumowanie induk- Deontologia (gr. déon – obowiązek; lógos [zob. cyjne dowodzi racji poprzez następstwa (od Logos]) – nauka w obrębie etyki rozprawiająca szczegółu do ogółu), jednak jest typem rozu- o obowiązkach. Jej podstawą jest pogląd, że mowania zawodnego, wniosek może być fał- człowiek posiada naturalne obowiązki i moralszywy niezależnie od prawdziwości przesłanek. nym jest je realizować. Jako postawa etyczna Rozumowanie abdukcyjne pozwala dla zbioru deontologia opiera się na etyce m.in. I. Kanta przesłanek przedstawić najbardziej prawdopo- i oznacza, że każdy czyn powinno się oceniać dobne wytłumaczenie, jest zatem procesem pod względem intencji prowadzących do jego odwrotnym wobec dedukcji, albowiem wy- podjęcia, a nie jego skutków (zob. Konsekwenprowadza warunek wstępny z wniosku, czyli cjalizm). (J.O.) wyjaśnia to, co już wiemy. (K.G.)

6

Determinizm (łac. determinare – wyznaczać) – pogląd filozoficzno-naukowy twierdzący, że wszelkie zdarzenia są przyczynowo uwarunkowane lub odgórnie założone. Świat jest określony, gdyż kolejne wydarzenia są jedynie wynikiem pewnego określonego procesu.

Stanowiskiem przeciwstawnym jest indeterminizm (zob. Finalizm). (P.S.)

rozpoznanie siebie w wytworach swojej pracy.

(M.K., A.S. i M.S.)

Dialog (gr. diá- – przez, przy pomocy; lógos [zob.

Logos]) – rozmowa, dyskusja mająca na celu ustalenie wspólnego stanowiska. Jako metodę filozoficzną stosował ją Sokrates, Platon nadał jej formę literacką. W XX w. za sprawą filozofii dialogu (m.in. M. Buber, E. Levinas, J. Tischner) dialog stał się centralną kategorią określającą kondycję człowieka (zob. Aporia; Dialektyka; Ironia; Metoda elenktyczna i majeutyczna). (m.k.)

Dialektyka (gr. dialektiké – sztuka dyskusji, dialogu) – nauka formułująca zasady poprawnej konstrukcji argumentów w czasie dyskusji (zob. Dialog). Jej podstawową dziedziną jest przekształcanie niezgodnych argumentów w jedność (jest to synteza, używana m.in. w filozofii dziejów Hegla [zob. Historiozofia]).

W odróżnieniu od logiki dialektyka zajmuje się kwestiami i problemami o niespójnym i niepewnym systemie zasad (tzn. takich, w których zwykłe rozumowanie przyczynowo-skutkowe jest niewystarczające). Za jej twórcę uznaje się Sokratesa, naukowy charakter nadał jej jednak Arystoteles. W myśli G.W.F. Hegla dialektyka jest zasadą rozwoju rzeczywistości przechodzącego przez trzy fazy: pozytywną (teza), negatywną (antyteza) i nowej jakości (synteza). W heglowskiej dialektyce pana i niewolnika ujawnia się proces zdobywania świadomości: gdy dochodzi do zderzenia dwóch sił (osób, społeczeństw, kultur lub dwóch aspektów jednego człowieka), jedna z nich musi zdominować drugą; gdy to następuje, dominujący wymaga od niewolnika rozpoznania, chce, żeby uznał jego podmiotowość, określił go i tym samym nadał mu znaczenie; niewolnik nie jest w stanie tego zrobić, gdyż przez swoją pozycję nie jest rozpoznawany przez pana jako człowiek; z tego powodu zarówno pan, jak i niewolnik są wyobcowani (zob. Alienacja); przezwyciężenie tego stanu rzeczy przychodzi, gdy niewolnik zdobywa samoświadomość poprzez

Dowody na istnienie Boga – rozumowania filozoficzne mające na celu dowiedzenie istnienia istoty najwyższej. Do najbardziej znanych należą inspirowane rozumowaniami Arystotelesa (zob. Pierwszy poruszyciel) dowody kosmologiczne św. Tomasza (1. z powszechnego ruchu; 2. z przyczyny sprawczej; 3. z istnienia bytów możliwych i koniecznych; 4. z poziomów doskonałości; 5. z celowości świata), dowód ontologiczny św. Anzelma (dowodzący, że byt doskonały musi istnieć, albowiem gdyby nie istniał, nie byłby doskonały) (zob. Scholastyka) oraz dowód teleologiczny, obecny już u św.

Tomasza jednak najbardziej znaną formę odnajdujący w wykładni W. Paleya (zestawiający Boga poprzez analogię z twórcą kunsztownego mechanizmu zegarka) (zob. Teleologia). (m.k.)

Dualizm (łac. dualis – podwójny) – stanowisko ontologiczne (zob. Ontologia) głoszące, że świat składa się z dwóch substancji, materialnej i duchowej, a człowiek odpowiednio z ciała oraz duszy. Pogląd ten dzieli się na dualizm skrajny (m.in. św. Augustyn i Kartezjusz), który głosi, że zarówno dusza, jak i ciało mogą istnieć samodzielnie i niezależnie od siebie (u Kartezjusza są to odpowiednio substancja myśląca [res cogitans] oraz substancja roz-

7

Élan vital (fr. pęd życiowy) – w myśli H. Bergsona siła leżąca u podłoża rzeczywistości, moc przepływająca przez każdy przedmiot i nadająca mu życie (zob. Witalizm). Do poznanie tej siły prowadzić może tylko intuicja (zob. Intuicjonizm), albowiem poznanie intelektualne i naukowe umożliwia nam dotarcie jedynie do martwej materii, pozbawionej życia, zahamowanej, a przez to nie do końca autentycznej. (A.S.)

ciągła [res extensa]), oraz umiarkowany (np.

Arystoteles [zob. Hylemorfizm]) (zob. Monizm; Pluralizm). (A.F.)

Egoizm etyczny (łac. ego – ja) – stanowisko filozoficzne, wedle którego należy robić to, co leży tylko i wyłącznie w naszym interesie.

W różnym stopniu stanowisko reprezentowane przez M. Stirnera, F. Nietzschego i A. Rand (zob.

Altruizm). (m.k.)

Egzemplaryzm (łac. exemplum – przykład, wzór) – stanowisko filozoficzne zakładające, że w umyśle Boga istnieją trwałe i niezmienne idee, na wzór których stworzył świat. Jako pogląd może być uznany za świadectwo wielkiego wpływu tradycji platońskiej np. na filozofię św. Augustyna (zob. Platonizm; Emanacjonizm). (Z.Z.)

Emanacjonizm (łac. emanare – wyciskać, wypływać) – stanowisko właściwe dla myśli neoplatońskiej (m.in. Plotyna) tłumaczące powstanie rzeczywistości poprzez proces wyłaniania się z absolutu, Jedni, pierwszego bytu (często utożsamianego z Bogiem) innych bytów. Każdy kolejny poziom jest mniej doskonały niż poprzedni, oddalając się od swojego boskiego pierwowzoru (zob. Hipostaza). (Z.S.)

Egzystencjalizm (łac. existere – istnieć) – nurt filozoficzny w XIX i XX w. zakładający, że człowiek nie może uciec od absurdalności swojego Emotywizm (łac. ex- – od, z czego; motio – ruch) istnienia. U podstaw egzystencjalizmu leży prze- – stanowisko, wedle którego zdania etyki wyrakonanie, że nie istnieje żadna instancja wyższa, żają jedynie uczucia aprobaty lub dezaprobaty co przenosi na jednostkę ciężar wzięcia na siebie dla danych zachowań, z perspektywy osoby je całkowitej odpowiedzialności za dokonane wy- wypowiadającej. (m.k.) bory (zob. Wolna wola). Taki stan rzeczy jest największym tragizmem ludzkim. Egzystencjalizm Empiryzm (łac. empiricus – oparty na doświadzostał zapoczątkowany przez S. Kierkegaarda czeniu) – stanowisko filozoficzne uznające i rozwinięty przez: J.-P. Sartre’a, M. Heideggera, poznanie na drodze doświadczenia za jego K. Jaspersa i A. Camus. (A.S. i M.S.) podstawową formę; stoi w opozycji do racjonalizmu (zob. Racjonalizm). Skrajną odmianą Eklektyzm (gr. eklektikós – wybierający) – spo- empiryzmu jest sensualizm (zob. Sensualizm). sób konstruowania dzieła sztuki czy systemu Empiryzm w wersji genetycznej twierdzi, iż myślowego charakteryzujący się wykorzysta- umysł ludzki na początku jest pustą, niezapiniem elementów istniejących już stylów i teo- saną tablicą (zob. Tabula rasa), która wypełrii, przy dokonaniu zarazem świadomego ich nia się w miarę zdobywania doświadczenia wartościowania i rozumnej selekcji, z której pozwalającego na dalsze, dokładniejsze wynikać może dzieło integralne i nowator- poznanie świata i wydawanie o nim sądów. skie. Przykładem filozofii eklektycznej jest Za głównych empirystów uznaje się m.in. twórczość Cycerona i wczesna filozofia chrze- F. Bacona, J. Locke’a, G. Berkeleya, D. Hume’a, ścijańska (zob. Synkretyzm). (K.S.) W.O. Quine’a. (Z.S.)

8

Enteléchia (gr. urzeczywistnienie) – termin użyty przez Arystotelesa na oznaczenie aktu celowego, urzeczywistniającego to, co zawarte w potencjale substancji; tym samym jest to dążenie substancji do doskonałości. Terminu używał również G.W. Leibniz jako synonim monady (zob. Monadologia). (Z.S.)

Epoché (gr. zawieszenie sądu) – termin pochodzący z myśli starożytnych sceptyków (zob.

Sceptycyzm), oznaczający powstrzymanie się od orzekania wobec utraty pewności co do podstawowych prawd i założeń o świecie. Jest podstawą stworzonej przez E. Husserla metody (zob. Fenomenologia), opierającej się na tzw. „wzięciu rzeczywistości w nawias” i skupieniu się Epifenomenalizm (gr. epí – na, do; phainóme- jedynie na badanym obiekcie. (R.M.) non – zjawiający się, widoczny) – stanowisko w sporze dotyczącym dualizmu ciała i umysłu Erystyka (gr. éris – kłótnia, spór) – strategia (zob. Dualizm), twierdzące, że stany i procesy prowadzenia sporów i dyskusji w sposób, który fizyczne i biochemiczne zachodzące w ciele niezależnie od prawdy ma doprowadzić do powodują powstawanie towarzyszących im wygranej. Rozwijana już przez sofistów (zob. doznań umysłowych. Jednocześnie te doznania Sofiści), opisana w XIX w. przez A. Schopennie mają żadnego wpływu na stan fizyczny hauera. (R.M.) (np. gdy wydaje nam się, że uczucie strachu powoduje szybsze bicie serca, w rzeczywistości Eschatologia (gr. éschatos – ostatni; lógos [zob. to procesy biochemiczne powodują zarów- Logos]) – poglądy dotyczące spraw ostateczno emocję, jak i rytm serca) (zob. Fizykalizm, nych, czyli sensu istnienia, życia po śmierci, Redukcjonizm). (M.S.) teodycei (zob. Teodycea), a w chrześcijaństwie także Sądu Ostatecznego. (R.M.) Epikureizm – szkoła filozoficzna założona na przełomie IV i III w. p.n.e. przez Epikura. Za Esencja (łac. essentia – istota rzeczy) – inaczej najważniejszą dziedzinę filozofii epikurejczycy istota substancji, czyli to, co decyduje, że dana uważali etykę. Podstawowym problemem była rzeczy lub osoba jest tym, czym jest. Zmiana dla nich kwestia osiągnięcia szczęścia rozumia- w esencji prowadziłaby do zmiany rzeczy lub nego jako suma przyjemności, które dzieliły się osoby. Składają się na nią atrybuty, a nie akna wyższe i niższe (zob. Hedonizm). Podstawą cydensy (zob. Akcydens; Atrybut; Esencjalizm; szczęścia była rozwaga chroniąca nas przed lę- Substancja). (m.k.) kiem przed bogami, bólem, śmiercią i trudami osiągnięcia cnoty. Rzymskim epikurejczykiem Esencjalizm (łac. essentia – istota rzeczy) był Lukrecjusz. (R.M.) – filozoficzne przekonanie, że istnieje pod powierzchnią zjawisk jakaś istota rzeczy, którą Epistemologia (gr. epistéme – wiedza; lógos można poznać na drodze rozumowej. Stanowi[zob. Logos]) – teoria poznania; dział filozofii sko atakowane było zarówno przez fenomenalizajmujący się relacjami między mechanizmem stów, jak i w wymiarze antropologicznym przez poznawania i rzeczywistością. Podstawowymi egzystencjalistów (zob. Egzystencjalizm; Esenzagadnieniami epistemologii są m.in.: kryteria cja; Fenomenalizm; Postmodernizm). (M.K.) prawdy, źródła zdobywania wiedzy, postrzeganie, pewność sądów itp. Niekiedy nazywana Estetyka (gr. aisthetikós – postrzegany zmysłatakże gnoseologią. (R.M.) mi) – dziedzina filozofii zajmująca się analizą

9

sztuki, twórczości artystycznej oraz przeżyciami i wartościami estetycznymi (m.in. pięknem, wzniosłością). (M.K.)

w historii, w konkretnym obszarze nauki; nasze poznanie ma zatem zaledwie stopień prawdopodobieństwa, a nigdy zupełnej pewności. (zob. Falsyfikacja; Probabilizm). (R.M.)

Etyka (gr. éthos – charakter, zwyczaj) – dziedzina filozofii zajmująca się moralnością Falsyfikacja (łac. fallere – oszukać, mylić się) (zob. Moralność), zmierzająca do ustalenia – procedura metodologiczna prowadząca do i uprawomocnienia właściwych działań. Dzieli zaprzeczenia twierdzenia, teorii lub hipotesię na metaetykę (dotyczącą sensu etycznych zy. Jeden z rodzajów sprawdzenia, zwany też pojęć i metod), etykę normatywną (tłuma- negatywną weryfikacją. Zgodnie z tą regułą czącą, jak należy postępować i jak uzasadniać każda teoria, żeby zostać uznana za naukodziałania) oraz etykę opisową lub praktyczną wą, musi podać warunek swojej falsyfikacji, (przybliża różne systemy etyczne i praktyczne czyli obalenia. Termin wprowadzony przez zastosowania) (zob. Metaetyka). (M.K.) K.R. Poppera (zob. Prawda; Weryfikacjonizm; Probabilizm). (R.M.) Eudajmonia (gr. eús – dobry, silny; daimónion – istota boska) – w filozofii greckiej stan uza- Felicytologia (łac. felicitas – szczęście) – dział sadnionego spełnienia i satysfakcji z własne- etyki, który poszukuje odpowiedzi na pytanie go życia, który powinien być celem każdego o warunki osiągnięcia i charakterystykę szczęrozumnego człowieka, niekiedy tłumaczony śliwego życia (zob. Etyka; Eudajmonia). (m.k.) jako szczęście. Dla Platona i Sokratesa znaczyła poczucie doskonałości. Dla Arystotelesa Fenomenalizm (gr. phainómenon – zjawiający i Epikura była stanem zaspokojenia wszystkich się, widoczny) – stanowisko filozoficzne, wepotrzeby, zarówno cielesnych, jak i duchowych. dług którego ludziom są dostępne jedynie Wedle stoików była dostępna wyłącznie lu- odczucia i interpretacje rzeczywistych rzeczy, dziom oświeconym, którzy posiadali cnoty odbierane i dokonywane przez ich umysł i mestoickie (zob. Ataraksja; Cnota; Epikureizm; chanizm poznania. Poznanie „rzeczy samych Stoicyzm). (R.M.) w sobie” (zob. Noumeny i Fenomeny) jest zatem niemożliwe. Koncepcja zgodna z myślą Ewolucjonizm (łac. evolutio – rozwinięcie) G. Berkeleya, David Hume’a oraz I. Kanta. (R.M.) – koncepcja wykazująca rozwojowy charakter zjawisk przyrodniczych, ale także społecznych. Fenomenologia (gr. phainómenon – zjawiający Zgodnie z nią wszystkie społeczeństwa muszą się, widoczny; lógos [zob. Logos]) – kierunek przejść przez te same fazy rozwoju. Przedsta- filozoficzny skupiający się na obserwacji i bawicielami tego poglądu byli m.in. A. Comte daniu tego, co jest dane bezpośrednio, najlepiej i H. Spencer. (R.M.) całkowicie niezależnie od zewnętrznych czynników i założeń, oraz poszukiwaniu obiektywnej Fallibilizm (łac. fallere – oszukać, mylić się) wiedzy. Jako metodę takich dociekań zaleca – idea obecna w dzisiejszej metodologii nauk, redukcję transcendentalną (czyli zawieszenie wedle której wiedza naukowa nie ma charak- wszelkiej uprzedniej wiedzy i przekonań na teru linearnego i kumulatywnego i nie jest ab- temat badanego przedmiotu i skupienie się solutna. Obowiązuje w określonym momencie tylko na treści świadomości) (zob. Epoché),

10

oraz redukcję ejdetyczną (będąca próbą wglą- Gnoseologia (gr. gnósis – wiedza, poznanie; du w istotę badanej rzeczy po zredukowaniu lógos [zob. Logos]) – teoria poznania, inaczej wszelkich nieistotnych jej elementów) (zob. epistemologia (zob. Epistemologia). (m.k.)

Esencja). Za twórców fenomenologii uznaje się F. Brentano i E. Husserla, a za kontynuatorów Gnostycyzm (gr. gnósis – wiedza, poznanie) metody M. Schelera i R. Ingardena (zob. Noeza; – zbiorcze określenie doktryn i ruchów reliNoemat). (R.M.) gijnych powstałych w I i II w. n.e., będących połączeniem chrześcijaństwa i hermetyzmu, Fideizm (łac. fides – wiara) – stanowisko, zgod- prezentujących wizję, wedle której człowiek nie z którym wiara i wiedza oparta wyłącznie został „wrzucony” do złego świata, z którego na prawdzie objawionej jest nadrzędna wo- wydobyć go może tylko wiedza tajemna. Inspibec poznania rozumowego. Najważniejsze racje gnostyckie odnaleźć można w manicheprawdy nie są bowiem dostępne rozumowi, izmie (zob. Manicheizm). (K.K.) a dotrzeć można do nich jedynie za pomocą wiary (zob. Iluminacja). Za fideistów uważa Gradualizm (łac. gradus – stopień) – koncepcja, się m.in. Tertuliana, św. Augustyna i B. Pascala. według której świat jest podzielony na stopnie (R.M.) doskonałości, począwszy od bytu absolutnego, na rzeczywistości materialnej kończąc. (K.K.) Finalizm (łac. finis – cel, kres) – inaczej: teleologia (zob. Teleologia). Przekonanie, że w kon- Hedonizm (gr. hedoné – przyjemność, rozkosz) kretnej dziedzinie lub całej rzeczywistości obo- – pogląd uznający rozkosz i przyjemność za nadwiązuje porządek celowy, a nie przyczynowy rzędną wartość i cel życia. W wersji aktywnej (zob. Determinizm). (Z.S.) rekomendowany przez Arystypa, w wydaniu pasywnym przez Epikura, a wersji utylitaryFizykalizm (gr. phýsis – natura) – teoria, według stycznej przez J. Benthama (zob. Cyrenaicy; której wszystko, co z pozoru wydaje się od Epikureizm, Utylitaryzm). (K.K.) fizyki oddalone, tak naprawdę po bliższym poznaniu okazuje się możliwe do opisania Hermeneutyka (gr. hermeneús – tłumacz) za pomocą terminów fizycznych. Twórcami – sztuka interpretacji tekstów, pierwotnie biblijtakiego podejścia byli O. Neurath i R. Carnap nych. Za sprawą F. Schleiermachera poszerzono (zob. Neopozytywizm). (R.M.) jej zastosowanie także na obszar filozofii, gdzie stała się ogólną teorią rozumienia. Rozwijana Gilotyna Hume’a – problem filozoficzny sfor- w XIX i XX w. m.in. przez W. Diltheya, M. Hemułowany przez szkockiego filozofa D. Hume’a. ideggera, H.-G. Gadamera i P. Ricoeura (zob.

Głosił on, iż moralność nie wynika z nauki i opi- Koło hermeneutyczne). (K.K.) su świata, albowiem zdania naukowe w swojej charakterystyce mogą być prawdziwe lub Hipostaza (gr. hypó- – pod; statikós – zatrzyfałszywe, a zdania związane z powinnością mujący, wyważony) – termin oznaczający moralną mogą być jedynie nakazujące lub poziomy bytu wyemanowane z absolutu, zabraniające. Z tego, jak jest, nie może wynikać Jedni w neoplatońskiej koncepcji Plotyna (zob. to, jak być powinno. (K.K.) Emanacjonizm), ale także każdą z trzech osób Trójcy Świętej w filozofii chrześcijańskiej. (K.K.)

11

Historiozofia (gr. historía – badanie, opowiadanie; sophía – mądrość) – inaczej: filozofia historii. Dziedzina filozofii zajmująca się zmianami i naturą procesów historycznych, odpowiadająca na pytania: Czy procesy historyczne są zdeterminowane?; Czy historia jest skończona, czy wieczna?; Co „napędza” postęp?; Dokąd historia dąży? itp. (M.K.)

Hylozoizm (gr. hýle – materia; zóon – żywa istota) – koncepcja filozoficzna przypisująca życie całej materii, właściwa dla myśli presokratejskiej oraz dla stoicyzmu i niektórych form panteizmu (zob. Stoicyzm; Panteizm).

Hylozoizm czerpie inspirację z animizmu, czyli przekonania, że zwierzęta, a także przedmioty nieożywione posiadają duszę. (K.K.)

Historycyzm (gr. historía – badanie, opowiadanie) – wprowadzone przez K.R. Poppera pejoratywne określenie poglądu, według którego historia podlega określonym prawom oraz dąży do koniecznego celu, a zatem możliwe jest przewidzenie jej biegu. Popper za obciążone tym błędem uznawał filozofię G.W.F. Hegla i K. Marksa. (K.G.)

Idealizm (gr. ideín – widzieć) – stanowisko przyjmujące, że rzeczywistość składa się przede wszystkim lub tylko z komponentu idealnego, czyli niematerialnego, niezmiennego i dostępnego poznaniu rozumowemu, a nie zmysłowemu. Przybiera formę idealizmu obiektywnego (istnieje świat materialny, w którym żyjemy, i świat idealny, będący jego wzorem, do którego mamy dostęp tylko poprzez uprawianie filozofii i matematyki – np. Platon), subiektywnego (istnieje jedynie to, co jest postrzegane, w myśl zasady esse est percipi – np. G. Berkeley), transcendentalnego (istnieje świat noumenów, czyli rzeczy samych w sobie, do którego nie mamy dostępu; badamy jedynie docierające do nas fenomeny, czyli wrażenia, które są przez nas współtworzone w oparciu o struktury naszej podmiotowości – np. I. Kant) oraz absolutnego (absolut, czyli siła, która wyłoniła świat, jest rozumem, zatem wszystko, co istnieje, jest logiczne, konieczne i rozumne, a świat materialny jest wytworem myśli – np. G.W.F. Hegel). (zob.

Noumeny i fenomeny; Platonizm; Realizm; Solipsyzm; Transcendentalny). (K.K.)

Historyzm (gr. historía – badanie, opowiadanie) – przekonanie, że wszelkie poznawanie, określanie i omawianie zjawisk powinno brać pod uwagę ich kontekst historyczny. (K.K.) Holizm (gr. hólos – cały) – pojęcie wprowadzone w XX w. przez J.C. Smutsa, zakładające, że całości nie da się sprowadzić do sumy jej składników. Nie należy zatem wnioskować z prawidłowości składników, lecz z prawidłowości całości. Stanowisko przeciwstawne redukcjonizmowi (zob. Redukcjonizm). (K.K.) Humanizm (łac. humanus – ludzki) – filozofia oraz postawa badawcza za główny przedmiot biorąca człowieka oraz jego wytwory kulturowe i obyczaje. (m.k.)

Hylemorfizm (gr. hýle – materia; morphé – kształt, forma) – stanowisko metafizyczne Arystotelesa uznające, że każda substancja (zob. Substancja) składa się z materii i formy.

(K K.)

Iluminacja (łac. illuminare – oświetlać) – wewnętrzne oświecenie będące jedyną drogą poznania prawd wiecznych i absolutnych.

Zdaniem św. Augustyna udzielana przez Boga człowiekowi na zasadzie łaski. (Z.S.) Immanentny (łac. in- – w; manere – pozostawać, zamieszkiwać) – pojęcie określające

12

rzeczywistość wewnętrzną, zrozumiałą dla człowieka, będącą spójnym i „danym” systemem. Przeciwieństwo transcendentnego (zob.

Transcendentny). (M.K.)

i dociekającą zasad tego poznania (wtedy staję się rozumem czystym, teoretycznym) lub zasad właściwego postępowania (wtedy staje się rozumem praktycznym). Jeżeli rozum nie posiada teoretycznych podstaw do wydawania sądów, a pomimo tego je wydaje, wtedy staje się tzw. władzą sądzenia. W filozofii Kanta nauka dotycząca zmysłowości i właściwych dla niej form naoczności nazwana jest estetyką transcendentalną, a nauka dotyczącą działań i operacji rozumu dialektyką transcendentalna. (zob. Deontologia; Idealizm; Imperatyw kategoryczny; Transcendentalny). (m.k.)

Imperatyw Kategoryczny (łac. imperare – rozkazywać; gr. kategoreín – stwierdzać, orzekać) – nakaz właściwego działania, który według I. Kanta powinien przyjąć najogólniejsze sformułowanie: „Postępuj tylko wedle takiej maksymy, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się ona prawem powszechnym”. Kategoryczność tej formuły objawia się jej uniwersalnością i powszechną powinnością (w przeciwieństwie do innych imperatywów hipotetycznych). (A.F.)

Intelektualizm etyczny – stanowisko etyczne Sokratesa, zgodnie z którym cnota jest bezpośrednio połączona z intelektem człowieka: człowiek rozumiejący, czym jest dobro, będzie za nim podążał; zatem człowiek czyniący zło po prostu prawdziwego dobra nie poznał. (P.S.)

Indywidualizm (łac. individuum – coś niepodzielnego, jednostka) – pogląd zakładający, że najistotniejsza jest swoboda działania i myślenia; gdy staje się przedkładaniem własnego interesu nad interes ogółu przybiera formę partykularyzmu (łac. particularis – oddzielny) (zob. Uniwersalizm). (m.k.)

Intencjonalność (łac. intentio – rozciągnięcie, natężenie) – właściwość świadomości i aktów psychicznych, która polega na ich odniesieniu do przedmiotów, wydobywaniu ich ze świata i czynieniu obiektem myśli i uwagi (zob. Fenomenologia; Neantyzacja). (m.k.)

Intelekt (łac. inter- – między, przy; legere – wybierać) – w filozofii obok zmysłowości, wyobraźni i pamięci jedna z władz umysłu, niekiedy utożsamiana z rozumem. Domeną Intersubiektywność (łac. inter- – między, przy; intelektu jest formowanie sądów, pojęć i rozu- sub- – pod; iacere – rzucać, miotać) – charaktemowań. W myśli Arystotelesa, który utożsamiał rystyka przekonań istniejących nie na sposób go jeszcze z rozumem, przybierał formę bierną, obiektywny (zob. Obiektywność), ale też nie gdy był władzą receptywną, przyjmującą wie- na sposób subiektywny (zob. Subiektywność). dzę i pojęcia, lub czynną, gdy stawał się wła- Intersubiektywność pojawia się, gdy subiekdzą aktywną, tworzącą pojęcia i niepołączoną tywne punkty widzenia stają się zgodne i jakaś z ciałem. Dopiero I. Kant radykalnie odróżnia grupa postępuje, jakby odwzorowywały one intelekt (Verstand), zwany także rozsądkiem, obiektywny stan rzeczy. (K.S.) i rozum (Vernunft), czyniąc pierwszy władzą porządkującą poznanie zmysłowe w oparciu Introspekcja (łac. intro – do wewnątrz, specere o aprioryczne kategorie i tworzącą pojęcia – patrzeć) – proces wewnętrznego doświad(jego dotyczy nauka analityki transcenden- czenia, obserwacji stanów własnego umysłu talnej), a drugi władzą wyciągającą wnioski i analizy obecnych w nim idei. Obok doświad-

13

czenia zmysłowego uznawana za właściwe źródło wiedzy przez niektórych empirystów (zob. Empiryzm). (m.k.)

dza, którą zdobywamy w wyniku doświadczenia), oraz analityczne (zdania, które nie poszerzają naszej wiedzy, a jedynie odnoszą się do znaczenia użytych w nich pojęć) i syntetyczne (zdania, które poszerzają naszą wiedzę). Kant uznając oczywiste występowanie sądów analitycznych a priori i syntetycznych a posteriori, poszukiwał jako podstawy obowiązywania filozofii i nauki sądów syntetycznych a priori (za takie uznał np. równania matematyczne).

(M.S.)

Intuicjonizm (łac. intuitio – wgląd) – stanowisko uznające intuicję, czyli bezpośrednie i niedyskursywne ujęcie jakiejś treści, za najlepszą lub jedyną formę prawdziwego poznania. (M.K.) Ironia (gr. eironeía – udawanie, kpina) – trop retoryczny i kategoria estetyczna. Polega na zestawieniu ze sobą przeciwstawnych przesłanek. Sokratesowi służyła do wykazania swojej pozornej niewiedzy, doprowadzenia swojego rozmówcy do sprzeczności, a potem wydobycia z niego wiedzy (zob. Metoda elenktyczna i majeutyczna). W dramacie greckim znajduje najznakomitszy wyraz w Edypie Sofoklesa, w okresie romantyzmu odnajduje teoretyka w osobie F. Schlegla. (O.T.)

Kategorie (gr. kategoreín – stwierdzać, orzekać) – przedstawiony przez Arystotelesa spis podstawowych określeń przedmiotu. Filozof wyróżnił kategorię substancji oraz dziewięć kategorii przypadłościowych, dzięki którym możemy opisać daną rzecz: ilość, jakość, stosunek, miejsce, czas, położenie, posiadanie, działanie, doznawanie (zob. Akcydens; Atrybut; Substancja). (M.M.)

Irracjonalizm (łac. in- [ir-] – nie; ratio – rozsądek, rozum) – pogląd filozoficzny sprzeciwiający się możliwości racjonalnego i umysłowego poznania świata. Jego elementy odnaleźć można w egzystencjalizmie S. Kierkegaarda, J.-P. Sartre’a i A. Camus oraz filozofii H. Bergsona (zob. Egzystencjalizm; Intuicjonizm). (J.O.)

Kátharsis (gr. oczyszczenie) – jedna z dwóch, obok mímesis (zob. Mímesis), funkcji przypisywanych przez Arystotelesa sztuce (głównie sztukom teatralnym), mająca na celu uszlachetnienie charakteru odbiorcy poprzez doznanie współczucia i lęku. (m.k.)

Jaźń – oś, wokół której organizuje się struk- Kauzalizm (łac. casus – przypadek) – przeświadtura psychiczna człowieka, odpowiedzialna czenie, że istnieje w świecie ciąg przyczynowo za przepływ informacji pomiędzy świadomą -skutkowy i jeśli uda nam się go znaleźć, bęi podświadomą częścią umysłu ludzkiego. Jaźń dziemy w stanie wyjaśnić wszystkie zdarzenia. rozumieć można także jako świadomość wła- Poglądem przeciwstawnym jest kazualizm (zob. snego „ja” wyrażającą się w poczuciu własnej Kazualizm; Teleologia). (A.S.) tożsamości. W terminologii C.G. Junga stanowi centrum psychiki. (N.Z.) Kazualizm (łac. casus – przypadek) – pogląd, według którego świat powstał losowo, nie ma Kantowski podział sądów – klasyfikacja zdań żadnego celu i wydarzenia na niego się skłaprzedstawiona przez I. Kanta, uwzględniająca dające dzieją się przez przypadek – wszystko dwa podziały: na zdania a priori (wiedza, którą ma szansę się stać, więc część z tych wydarzeń mamy bez doświadczenia) i a posteriori (wie- ma miejsce, ale nie ma w tym nic innego niż

14

przypadkowość. Poglądem przeciwstawnym jest kauzalizm (zob. Kauzalizm). (A.S.)

wolnej woli (zob. Determinizm; Wolna wola).

(M.M.)

Kłącze (gr. rhíza) – figura obrazująca w myśli G. Deleuze’a i F. Guattariego wielopoziomowe połączenia intertekstualne analizowanych tekstów, ale także rzeczywistości. (m.k.)

Komunitaryzm (komunitarianizm) (łac. communis – wspólny, powszechny) – nurt w dwudziestowiecznej filozofii polityki podkreślający wagę wspólnoty w życiu jednostki, będącej zawsze zatopioną w praktykach wspólnotowych. Komunitaryzm rozwijany m.in. przez A MacIntyre’a i Ch. Taylora powstał w odpowiedzi na kryzys liberalnego kapitalizmu. (M.M.)

Kognitywistyka (łac. cognitio – poznanie) – interdyscyplinarna nauka na przecięciu neurobiologii, lingwistyki i filozofii umysłu, zajmująca się analizą procesów poznawczych człowieka oraz opisem działania zmysłów i mózgu. (M.K.)

Komunizm (łac. communis – wspólny, powszechny) – ideologia społeczno-polityczno-ekonomiczna wyłożona po raz pierwszy w dziełach K. Marksa i F. Engelsa. Koncentrowała się na historycznym znaczeniu walki klas i nierówności wynikającej z prywatnej własności środków produkcji, która stawiała klasę pracującą (proletariat) w pozycji maszyn. Komunizm, silnie związany z marksizmem (zob. Marksizm), wierzył w możliwość zmiany opresyjnego porządku na drodze rewolucji wznieconej przez proletariat. (A.S.)

Kognitywizm (łac. cognitio – poznanie) – stanowisko, według którego zdania etyki mają charakter poznawczy i naukowy, a zatem można orzekać o ich prawdziwości lub fałszywości.

(N.Z.) Koło hermeneutyczne – figura opisująca proces rozumienia tekstów oraz ich interpretowania, polegająca na próbie zrozumienia całości tekstu, wychodząc od recepcji części, i odwrotnie, zakładając rozumienie części w oparciu o powziętą z góry wykładnię całości. Skuteczna interpretacja polega więc na ruchu kolistym – od całości do szczegółu i od szczegółu do całości. (M.M.)

Konceptualizm (łac. conceptus – pojęcie) – stanowisko w sporze o uniwersalia (zob. Spór o uniwersalia) twierdzące, że powszechniki nie istnieją w świecie, a jedynie znajdują się w naszych myślach, są bowiem własnością pojęć. (M.O.)

Koło Wiedeńskie – grupa filozoficzna rozwijająca w latach 20. XX w. na Uniwersytecie Wiedeńskim myśl neopozytywistyczną (zob.

Neopozytywizm; Weryfikacjonizm). Założycielem grupy był M. Schlick, a najwybitniejszymi przedstawicielami R. Carnap, O. Neurath i H. Hahn. (m.k.)

Konsekwencjalizm (łac. com- – współ; sequentia – następstwo) – teoria uznająca, że wartość moralna czynu jest uzależniona od jego konsekwencji, skutków. Konsekwencjalizm dzielony jest (według R. Brandta) na dwa typy: teorie egoistyczne (akty czynione dla podmiotu) i teorie uniwersalistyczne (akty czynione dla ogółu).

Utylitaryzm jest najbardziej znaną jego formą, a stanowiskiem przeciwstawnym jest deontologia (zob. Deontologia; Utylitaryzm). (M.O.)

Kompatybilizm (łac. com- – współ; pati – znosić) – filozoficzne stanowisko polegające na godzeniu i wspólnym uznawaniu podejścia deterministycznego i przekonania o istnieniu

15

Konserwatyzm (łac. com- – współ; servare – zabezpieczać, strzec) – doktryna społeczno -polityczna głosząca konieczność zachowania tradycyjnych wartości, takich jak: religia, naród, państwo, rodzina, autorytet, hierarchia.

Konserwatyzm narodził się pod koniec XVIII w. w odpowiedzi na racjonalistyczną myśl oświecenia oraz ruchy rewolucyjne. Przedstawiciele konserwatyzmu są zazwyczaj krytykami indywidualizmu i racjonalizmu. Za twórcę doktryny uchodzi E. Burke, wśród przedstawicieli wymienia się m.in.: J. de Maistre’a, A. de Tocqueville’a, H. Spencera i M. Oakeshotta. (M.O.)

waniu demokratycznym oraz tolerancji światopoglądowej i zabezpieczeniu własności prywatnej. Za prekursorów, twórców i kontynuatorów doktryny uznaje się m.in.: J. Locke’a, B. Constanta, J.S. Milla, F. Hayeka i J. Rawlsa. (M.O.)

Libertarianizm (łac. liber – wolny) – skrajna odmiana liberalizmu charakteryzująca się przekonaniem, że wolność osobista jest najważniejszą ze wszystkich wolności w państwie. Libertarianie często głoszą leseferyzm (skrajna wolność jednostki w zakresie ekonomiczno-społecznym i brak interwencji państwa w sprawy gospodarcze), nieograniczoną wolność prywatną, minarchizm (minimalizację wpływu rządu na sprawy jednostki) i anarchokapitalizm (zob.

Anarchizm; Liberalizm). (M.O.)

Konwencjonalizm (łac. com- – współ; venire – przychodzić) – kierunek filozoficzny o charakterze przyrodoznawczym, głoszący, że teorie i twierdzenia naukowe są wyłącznie konwencjami ustalonymi przez społeczności naukowców w oparciu o specyficzny język.

Twórcą kierunku był H. Poincaré, a jego kontynuatorem K. Ajdukiewicz. (M.O.)

Libertynizm (łac. liber – wolny) – ruch ideologiczny, który pojawił się w XVII w. we Francji i Anglii, charakteryzujący się postulowaniem radykalnie rozumianej wolności. Libertynizm uznaje jakiekolwiek przyjęte normy (np. powściągliwość seksualną) za niesłuszne i ograniczające. Najbardziej znanym libertynem był markiz de Sade. (M.O.)

Kosmopolityzm (gr. kósmos – porządek, ład; pólis – ojczyzna, państwo) – przekonanie, że ojczyzną człowieka jest cały świat, i wiążące się z nim odrzucenie przywiązań lokalnych, narodowych. W filozofii taką ideę głosili m.in. cynicy i stoicy (zob. Cynicy; Stoicyzm). (m.k.)

Liceum – szkoła filozoficzna założona przez Arystotelesa w IV w. p.n.e. w Atenach, nieopodal świątyni poświęconej Apollinowi Likejosowi (czyli związanemu ze specyficznym sposobem obrazowania tego greckiego boga) (zob. Perypatetycy). (M.S.)

Kwietyzm (łac. quietus – spokojny) – ruch religijny z XVII w. skupiający się na osiągnięciu mistycznego spokoju. Zdaniem kwietystów każdy chrześcijanin ma obowiązek poddania się łasce bożej poprzez wyzbycie się trosk i nadziei zależnych od nas samych. (M.O.)

Logika (gr. lógos [zob. Logos]) – filozoficzna nauka o poprawnych rozumowaniach i metodach uzasadniania twierdzeń, za swój przedmiot biorąca m.in. wnioskowania, klasyfikacje, definicje, dowodzenie. W starożytności uprawiana przede wszystkim przez Arystotelesa (zob.

Sylogizm), szkołę megarejskę oraz stoików (zob. Stoicyzm), w XX w. stała się podstawą

Liberalizm (łac. liber – wolny) – doktryna społeczno-polityczna głosząca ideę wolności jako wartość nadrzędną, rozumianą zazwyczaj indywidualistycznie, w opozycji do kolektywizmu, Wolność ta objawiać się powinna w uporządko-

16

programu odnowy filozofii w ramach nurtu nym w historii (zob. Dialektyka; Komunizm; neopozytywistycznego (zob. Koło Wiedeńskie; Materializm). (A.S.) Neopozytywizm; Szkoła Lwowsko-Warszawska) i filozofii analitycznej (czyli skoncentrowa- Materializm (łac. materia – tworzywo, treść) nej na kwestii analizy języka i sensowności jego – stanowisko wykluczające istnienie jakichkolwyrażeń) – np. G. Frege, G.E. Moore, J.L. Austin. wiek bytów niematerialnych, przeciwstawne B. Russell, L. Wittgenstein. (m.k.) zatem wobec Spirytualizmu (zob. Spirytualizm).

Według materialistów to materia jest pierwotLogos (gr. mowa, słowo, myśl, nauka, rozum) na i to ona warunkuje inne bodźce, takie jak – wieloznaczny termin użyty po raz pierwszy przeżycia wewnętrzne, myśli czy świadomość. w kontekście filozoficznym przez Heraklita, Materializm może przybierać formę mechadla którego znaczył rozumną zasadę jedności nistyczną, gdy materialne tworzywo świata świata. Dla Arystotelesa logos był w dziedzinie uznaje się za podlegające konieczności przyretoryki jednym z trzech elementów perswa- czynowo-skutkowego działania (np. Demokryt, zyjnych (obok etosu i patosu). W stoicyzmie był T. Hobbesa, J.O. de la Mettrie), lub dialektyczną, kluczowym terminem oznaczającym uniwer- gdy materialne tworzywo świata uznaje się salny rozum świata obecny także w każdym za rozwijające się w oparciu o konieczność człowieku (zob. Stoicyzm). (A.D.) dialektyczną (zob. Dialektyka; Marksizm). (M.O.)

Manicheizm – doktryna religijna zapoczątkowana w III w. n.e. w Babilonii przez Maniego, czerpiąca inspiracje z buddyzmu, chrześcijaństwa oraz zoroastryzmu. Manicheizm był religią dualistyczną, pozostającą pod wpływem inspiracji gnostyckich (zob. Gnostycyzm), zakładał bowiem, że poznanie zdobywa się stopniowo wraz z wyzwalaniem się od zła. Zasadą bytu jest walka wiecznie przeciwstawnych pierwiastków: światła (dobra) i ciemności (zła), które dzielą rzeczywistość na domenę boską i demoniczną. W młodości wyznawcą doktryny był św. Augustyn, po nawróceniu na chrześcijaństwo zwalczał ją zaciekle. (M.O.)

Mechanicyzm (gr. mekhané – machina, sposób, podstęp) – pogląd, który narodził się w XVI w. na gruncie filozofii przyrody i głosił, że natura działa jak mechanizm, którego elementami są materialne ciała i ich fragmenty. Prekursorem stanowiska był F. Bacon. (M.O.)

kowana przez K. Marksa, charakteryzująca się wiarą w istnienie porządku historycznego, wolności i równości pomiędzy ludźmi oraz krytyką systemu kapitalistycznego. Jednym z podstawowych narzędzi marksistowskiej analizy społecznej była dialektyka, która zdaniem Marksa zawiadywała rozwojem materialistycz-

etyki normatywnej i etyki opisowej), badający metodologię i język etyki. Nauka ta zajmuje się zagadnieniami odpowiedzialności moralnej, oceny etycznej, poprawnością uzasadnień norm, wartością logiczną i prawdziwością sądów etycznych (zob. Etyka). (M.O.)

Melioryzm (łac. melior – lepszy) – właściwe dla niektórych myślicieli oświecenia (np. N. de Condorceta) oraz późniejszych przekonanie, że społeczeństwo, oraz człowiek jako jego część, zmierza naturalnie ku dobru i rozwija się ku doskonałości (zob. Optymizm). (m.k.)

Metaetyka (gr. metá – po, wśród, między) Marksizm – doktryna filozoficzna zapocząt- – jeden z trzech głównych działów etyki (obok

17

Metafizyka (gr. ta metá ta physiká – to, co następuje po fizyce) – termin wprowadzony przez Andronikosa z Rodos, dziesiątego scholarchę Liceum Arystotelesa (zob. Liceum), na określenie pism filozofa umieszczonych w tomie następującym po Fizyce. Termin uzyskał znaczenie rozważań filozoficznych związanych z naturą i istotą substancji, właściwościami bytu wykraczającymi poza doświadczenie, pierwszymi przyczynami rzeczywistości oraz Bogiem. Obecnie jest to pojemny termin, niekiedy odnoszący się do ogółu teorii spekulujących na temat bytu i świata. (K.G.)

z obecnej w tamtych czasach wiary w rozwój oraz postęp (zob. Postmodernizm). (J. O.)

Monada (gr. monás – jedność) – pojęcie określające najmniejszą, prostą i niepodzielną substancję, obecne w myśli G. Bruno i G.W. Leibniza. Zdaniem Leibniza monady, zwane niekiedy entelechiami (zob. Enteléchia), są bytami duchowymi, a materialny świat jest następstwem ich istnienia. W przeciwieństwie do nietrwałego i zmiennego świata materialnego byty duchowe nie mają charakteru czasowego ani przestrzennego. Niepoliczalne, autonomiczne, nie oddziałują na siebie wzajemnie, są ponadto stworzone i warunkowane przez Boga jako idealną monadę. (R.S.)

Metoda elenktyczna i majeutyczna (gr. elenktikós – zbijający, badawczy; maieutikós – położniczy, akuszerski) – metody prowadzenia sokratejskiej dyskusji, znane z dialogów Platona. Poprzez zadawanie pozornie prostych pytań Sokrates starał się uśpić czujność rozmówcy, a następnie doprowadzając jego twierdzenia do absurdu i aporii (zob. Aporia), zbijał jego stanowisko. Niekiedy sięgał wtedy po metodę protreptyczną (gr. protreptikós – zachęcający), aby podnieść rozmówcę na duchu, następnie chcąc, aby człowiek sam doszedł do ukrytej w nim wiedzy i stał się świadomy błędów we własnym rozumowaniu, stosował metodę położniczą i pomagał „przyjść na świat” prawdzie (zob. Dialog; Ironia). (A.F.)

Monizm (gr. monás – jedność) – stanowisko ontologiczne (zob. Ontologia), według którego rzeczywistość jest jednorodna, składa się z substancji o takiej samej naturze, np. materialnej (zob. Materializm), duchowej (zob. Spirytualizm) lub boskiej (zob. Panteizm; Dualizm; Pluralizm) (Z.Z.) Monizm immanentny (gr. monás – jedność; łac. immanere – pozostawać na miejscu, zamieszkiwać) – stanowisko reprezentowane przez D. Hume’a w sporze dotyczącym dualizmu duszy i ciała (zob. Dualizm), twierdzące, że zarówno dusza, jak i ciało, nie istnieją jako substancja, albowiem są tylko zbiorami wrażeń. (M.S.)

Mímesis (gr. naśladownictwo) – jedna z dwóch, obok kátharsis (zob. Kátharsis), funkcji przypisywanych przez Arystotelesa sztuce (głównie sztukom plastycznym i muzyce), mająca na celu odwzorowanie form występujących w świecie. (m.k.)

Moralność (łac. moralis – obyczajowy) – zestaw obowiązujących w danej grupie zasad, norm i zobowiązań, które poddane filozoficznemu namysłowi stają się przedmiotem etyki (zob.

Etyka). (m.k.)

Modernizm (łac. modernus – nowy) – zespół poglądów w filozofii, literaturze i sztuce wywodzących się z gwałtownych zmian społecznych pod koniec XIX w. (m.in. industrializacji), oraz

Nadczłowiek – charakterystyka kogoś przewyższającego resztę ludzi wprowadzona do filozofii przez F. Nietzschego. Nadejście nad-

18

człowieka filozof zapowiada w dziele Tako rze- na, mający znaczny wpływ na kształtowanie cze Zaratustra i jest ono konsekwencją śmierci się myśli chrześcijańskiej. Za neoplatoników Boga, rozumianej jako kres obowiązywania uznać można Plotyna, Porfiriusza, Orygenesa odgórnie narzuconych wartości. Nadczłowiek i św. Augustyna (zob. Platonizm). (M.K.) działa zgodnie z obecną w nim wolą mocy (zob.

Wola mocy), czyni dobro spontanicznie, a nie Neopozytywizm (gr. néos – nowy; łac. positivus przez poczucie obowiązku lub współczucie; nie – oparty, uzasadniony) – nurt w dwudziestojest zainteresowany rozróżnieniem dobry-zły, wiecznej filozofii (nazywany także pozytywizastępując je kryterium dostojny-słaby. (O.T.) zmem logicznym lub empiryzmem logicznym) zakładający, że świat może być poznany tylko Naoczność – cecha świadomości ujmującej i wyłącznie metodami empirycznymi oraz że poznawany obiekt w całości i bezpośrednio wiedza ta może zostać opisana językiem mate(zob. Fenomenologia). (m.k.) matyczno-logicznym. Ruch narodził się wśród filozofów zgromadzonych w tzw. Kole WieNaturalizm (łac. natura – urodzenie, prawo na- deńskim (zob. Koło Wiedeńskie; Pozytywizm; tury) – nurt filozoficzny, zgodnie z którym zja- Weryfikacjonizm). (R.S.) wiska muszą być wyjaśniane, uwzględniając ich naturalne przyczyny i prawa przyrody. Według Nihilizm (łac. nihil – nic) – pogląd filozoficzny naturalistów istnieje jedynie rzeczywistość ma- całkowicie lub częściowo negujący istnienie terialna i przyrodnicza; rzeczywistość duchowa pewnych bytów. Nihilizm ontologiczny odmaalbo nie istnieje, albo zostaje zredukowana do wia światu pewności istnienia (np. Gorgiasz), materialnej (zob. Redukcjonizm). (J.G.) epistemologiczny neguje możliwość poznania (zob. Sceptycyzm), egzystencjalny głosi brak Natywizm (łac. nativus – wrodzony) – inaczej celu życia (zob. Egzystencjalizm), a moralny nazywany racjonalizmem genetycznym, prze- odrzuca wartości etyczne. (J.G.) ciwstawny empiryzmowi genetycznemu (zob.

Empiryzm). Natywiści twierdzili, że umysł ludzki Noeza (gr. noetós – dający się poznać) – w filood początku wyposażony jest w wiedzę, która zofii starożytnej noésis, czyli czysta myśl (znapoprzedza doświadczenie. Z tego powodu czeniowo zbliżona do intuicji lub intelektu rozum jest głównym narzędziem właściwego [zob. Intelekt; Intuicjonizm]), stanowiła obok poznania, które można uzyskać bez doświad- diánoia, czyli wiedzy dyskursywnej (znaczenioczenia (zob. Aprioryzm). (K.G.) wo zbliżonej do rozumu), rodzaj teoretycznej wiedzy pewnej (epistéme). Wiedza taka z jednej Neantyzacja (fr. néant – nicość) – właściwość strony przeciwstawiona zwodniczemu mnieświadomość rozpoznana przez J.-P. Sartre’a, maniu (dóxa), odróżniała się także od wiedzy polegająca na unicestwianiu, nicościowaniu praktycznej o właściwym działaniu, czyli rozcałych obszarów rzeczywistości wraz ze sku- tropności (phrónesis), i wiedzy praktycznej na pieniem jej na jakimś wybranym obiekcie (zob. temat funkcjonowania czegoś, czyli techniki Intencjonalność). (m.k.) (téchne). Całości dopełniała wiedza na temat wytwórczości, czyli jak coś należy wykonać Neoplatonizm – prąd filozoficzno-teologiczny (poíesis). Noezę jako termin filozoficzny przypóźnej starożytności inspirowany myślą Plato- wróciła fenomenologia (zob. Fenomenologia),

19

traktując ją jako intencjonalny akt świadomo- Ontologia (gr. to ón – byt; lógos [zob. Logos]) ści (zob. Intencjonalność) skierowany na jakiś – dział filozofii zajmujący się badaniem bytu przedmiot, czyli noemat. (m.k.) i natury oraz struktury rzeczywistości. (J.O.)

Nominalizm (łac. nomen – imię) – stanowisko w sporze o uniwersalia (zob. Spór o uniwersalia) zaprzeczające istnieniu pojęć ogólnych i traktujące je jedynie jako zbiorcze nazwy, których odpowiedniki nie występują w postaci rzeczywistego bytu. (K.G.)

Optymizm (łac. optimus – najlepszy) – filozoficzne przekonanie, właściwe np. dla G.W. Leibniza, że żyjemy w świecie najlepszym z możliwych, w którym szczęście jest osiągalne i wszystko toczy się w pomyślny sposób (zob. Melioryzm; Pesymizm; Teodycea). (m.k.)

Noumeny i Fenomeny (gr. nooúmenon – rzecz pomyślana, wyobrażona; phainómenon – rzecz zjawiająca się, widoczna) – wprowadzone przez I. Kanta rozróżnienie oznaczające tzw. „rzeczy same w sobie” oraz ich interpretacje (wrażenia) współtworzone przez nasz rozum. Według niemieckiego filozofa człowiek nigdy nie ma bezpośredniego dostępu do świata noumenów, gdyż każda próba dotarcia do nich tworzy fenomeny (zob. Idealizm). (R.M.)

Orfizm – nurt mistyczny wywodzący się ze starożytnej Grecji i związany z kultem Dionizosa.

Jego założenia, które miały zostać przekazane przez mitycznego Orfeusza, wprowadzały radykalne rozgraniczenie duszy i ciała będącego jej więzieniem (K.S.)

Obiektywność (łac. ob- – do; iacere – rzucać, miotać) – charakterystyka przekonań odnosząca się do aspektu przedmiotowego, namacalnego, możliwego do zmierzenia. Przeciwieństwo subiektywności (zob. Subiektywność). (m.k.)

Okazjonalizm (łac. occasio – okazja, sposób) – pogląd będący próbą odpowiedzi na kartezjański dualizm (zob. Dualizm), który zakładał koncepcję człowieka składającego się z części myślącej i rozciągłej – odpowiednio duchowej i materialnej. Okazjonaliści negowali suwerenność obu części, sugerując, że instancją ostatecznie je spajającą i synchronizującą jest Bóg, który wykorzystuje wydarzenia w jednym porządku jako okazje do wywołania odpowiednich reakcji w drugim. Stanowisko to głosili A. Geulincx i N. Malebranche. (K.S.)

20

Organicyzm (gr. órganon – narzędzie, instrument, organ) – pogląd, według którego rzeczywistość lub społeczeństwo funkcjonuje jak żywy organizm (tzn. świat tworzą organiczne byty ukształtowane celowo, a społeczeństwo jako część przyrody również objawia organiczne uporządkowanie widoczne na poziomie biologicznym). (M.K.) Osoba – termin, którego definicja zmieniała się na przestrzeni wieków. Cechą wspólną wszystkich prób zdefiniowania osoby jest rozumna, świadoma natura tego bytu oraz jego wyróżniony status etyczny. Pojęcie osoby często utożsamiane jest z człowiekiem, jednak zależnie od nurtu filozoficznego określenie to przynależy również Bogu (lub innemu bytowi doskonałemu). Dyskusyjny jest status osobowy niektórych zwierząt i bytów potencjalnych, których istnienia jeszcze nie odkryliśmy (na przykład kosmitów). Kategoria osoby jest kluczowa w filozofii chrześcijańskiej i w personalizmie (zob. Personalizm; Tomizm). (M.S.)

Panenteizm (gr. pán – wszystko; en – w; theós – bóg) – stanowisko filozoficzne, wedle którego świat znajduje się w Bogu i jest jego częścią, łączące tym samym panteizm i teizm (zob. Agnostycyzm; Ateizm; Deizm; Panteizm; Teizm). (m.k.)

sposób ciało i dusza oddziałują na siebie, będąc odmiennymi substancjami?). Paralelizm zakłada, że substancja duchowa i materialna w istocie są porządkami równoległymi, zsynchronizowanymi i to tłumaczy ich pozorne powiązanie (zob. Monizm immanentny; Okazjonalizm). (A.S.)

Panlogizm (gr. pán – wszystko; lógos [zob.

Logos]) – pogląd głoszony m.in. przez G.W. Leibniza i G.W.F. Hegla, wskazujący na tożsamość tego, co logiczne, z tym, co realne. U Leibniza przybiera formę harmonijnej relacji między logiką i światem rzeczywistym, a u Hegla konstatacji, że przyroda i ludzkie dzieje stanowią logiczne etapy samouświadomienia się absolutu (zob. Absolutyzm; Idealizm; Historycyzm). (J.O.)

Patrystyka (łac. pater – ojciec) – twórczość teologiczno-filozoficzna tzw. Ojców Kościoła, czyli pisarzy wczesnochrześcijańskich, których nauki stały się fundamentem tej religii. Wśród Ojców Kościoła znajdują się m.in. Klemens Aleksandryjski, Grzegorz z Nazjanzu i św. Augustyn. (J.Z.) Pelagianizm – ruch teologiczny z IV w. zapoczątkowany przez mnicha Pelagiusza, głoszący, że człowiek swoim postępowaniem może doprowadzić do swojego zbawienia (grzech pierworodny jest zatem tylko pouczeniem, a Jezus nie jest odkupicielem, tylko wzorem postawy moralnej). Ruch ten zwalczał radykalnie św. Augustyn (zob. Predestynacja). (A.S.)

Panteizm (gr. pán – wszystko; theós – bóg)

– stanowisko filozoficzne utożsamiające Boga ze światem, często rozumianym jako przyroda, wedle którego Bóg przenika całą rzeczywistość i jest wszędzie. Zazwyczaj pogląd ten prowadzi do zanegowania osobowego charakteru Boga (zob. Agnostycyzm; Ateizm; Deizm; Teizm). (Z.Z.)

Personalizm (łac. persona – maska, godność, osoba) – dwudziestowieczny nurt filozoficzny, w centrum zainteresowań którego znajduje się pojęcie osoby, jej podmiotowość i samoświadomość. Personaliści poszukiwali sposobu na opisanie wyjątkowości człowieka w świecie natury, objawiającej się unikatową wartością i wolną wolą. Do przedstawicieli nurtu zalicza się m.in. J. Maritaina, E. Mouniera i K. Wojtyłę (zob. Osoba). (J.Z.)

Paradygmat (gr. parádeigma – przykład, wzór)

– zbiór podstawowych zasad i teorii tworzących jakąś naukę; założenia, sposoby pozyskiwania wiedzy i wykonywania eksperymentów obecne w danym systemie naukowym. Według T. Kuhna zmiana paradygmatu oznacza przewartościowanie praktyk naukowych, zadawanych pytań i tym samym otrzymywanych odpowiedzi. (A.F.)

Paralelizm psychofizyczny (gr. parállelos – rów- Perspektywizm (łac. per- – przez; specere noległy) – stanowisko reprezentowane przez – zobaczyć) – stanowisko związane z myślą F. Nietzschego, wedle którego nie jest możliwe G.W. Leibniza i w pewnej wykładni również przez B. Spinozę w sporze dotyczącym duali- obiektywne ujęcie rzeczywistości, albowiem wszystko jest jedynie poznaniem uwarunkozmu duszy i ciała (zob. Dualizm), nazywanym wanym przez określoną perspektywę, w której także problemem psychofizycznym (w jaki

21

znajduje się podmiot (zob. Relatywizm; Subiektywność). (m.k.)

na rzeczywistość składa się wiele różnych bytów (substancji), których nie można sprowadzić do wspólnego mianownika. Pluralistą był np.

Anaksagoras oraz G.W. Leibniz (zob. Dualizm; Monizm). (K.G.)

Perypatetycy (gr. peripatetikós – przechadzający się) – uczniowie Liceum Arystotelesa (zob.

Liceum). Nazwa pochodzi od przechadzek, podczas których odbywali wykłady i dyskusje filozoficzne. (J.Z.)

Podmiot – kategoria filozoficzna, która w metafizyce (zob. Metafizyka) oznacza coś (kogoś) istniejącego na sposób bezpośredni, w epistemologii (zob. Epistemologia) oznacza coś (kogoś) poznającego, a w etyce (zob. Etyka) oznacza coś (kogoś) zdolnego do podjęcia namysłu i zobowiązań moralnych (zob. Przedmiot). (m.k.)

Pesymizm (łac. pessimus – najgorszy) – przeciwstawne optymizmowi (zob. Optymizm) przekonanie, że rzeczywistość nie przedstawia żadnej wartości, ludzkie życie nie posiada sensu i nie należy się spodziewać w przyszłości niczego dobrego. Wątki pesymistyczne odnaleźć można w myśli m.in. Hegezjasza, A. Schopenhauera Postmodernizm (łac. post – po, za; modernus i P. Mainländera. (m.k.)

– nowy) – nurt myślowy powstały w drugiej połowie XX w. Do filozofii termin wprowadził Pierwszy poruszyciel – w filozofii Arystotelesa byt, J.-F. Lyotard, jego poglądy rozszerzyli następnie który zapoczątkował istnienie świata. Stagiryta, tacy myśliciele, jak: M. Foucault, J. Baudrillard, wychodząc z założenie, że wszystko musi mieć R. Rorty, G. Deleuze, J. Derrida, Z. Bauman swoją przyczynę i niemożliwy jest regres w nie- i S. Žižek. W filozofii ponowoczesność jest anskończoność, uznawał, że u kresu ciągu poruszeń tyesencjalizmem (zob. Esencjalizm), upadkiem znajduje się pierwszy, nieruchomy poruszyciel, wiary w metanarracje (np. chrześcijaństwo, który przyciąga do siebie cały świat. (M.K.) marksizm i każdy inny system myślowy, który pretendował do ostatecznego zdefiniowania Pitagoreizm – ruch filozoficzno-religijny za- świata) oraz skupieniem na kontekstualnym początkowany w VI w. p.n.e. przez Pitagorasa, rozumieniu idei wolności, dobra, moralności, uznający matematykę za uniwersalny język prawdy itp. W praktyce oznacza to sceptycyzm rzeczywistości i wierzący w metempsychozę w związku z ustalonymi i „wiecznymi” tożsamo(gr. metá – po, wśród, między; en- – w; psukhé ściami, wiarę w decentralizację władzy i wiedzy, – dusza), czyli wędrówkę dusz. (M.K.) a także potrzebę wnikliwej analizy kategorii, które wydają się naturalne, a w rzeczywistości Platonizm – nurt filozoficzny powstały na kan- są wytworami kulturowymi i społecznymi (zob. wie filozofii Platona, niejednolity ideowo, gdyż Dekonstrukcja; Poststrukturalizm; Strukturaczerpie swoje źródła z dialogów platońskich, lizm). (A.S.) a te mogą być odczytywane na wiele różnych sposobów. (zob. Akademia; Anamneza; Ide- Poststrukturalizm (łac. post – po, za; structura alizm; Neoplatonizm). (J.O.) – budowa) – nurt filozoficzny zakładający, że sam strukturalizm (zob. Strukturalizm) jest uwiPluralizm (łac. pluralis – mnogi) – stanowisko kłany w opisywane przez siebie zjawiska – jest ontologiczne (zob. Ontologia), według którego bowiem wytworem kulturowych okoliczności.

22

Poststrukturaliści postanowili zatem zadać pogłębione pytania: Co legitymizuje dany system znaków?; Jak poradzić sobie z problemem znaczenia w systemie znaków (strukturze), która sama nadaje sobie wartość?; Co jest w stanie opuścić daną strukturę i jakie konsekwencje mogłyby się z tym wiązać? Odpowiedzi na powyższe pytania starali się udzielić m.in.

M. Foucault i J. Derrida (zob. Dekonstrukcja; Postmodernizm). (A.S.)

zajmująca się badaniem ich sprawności; teoria organizacji pracy. Na gruncie polskiej filozofii rozwijana przez T. Kotarbińskiego. (J.Z.)

Prawda – w wersji klasycznej, sięgającej pism Arystotelesa, jest to cecha zgodności między zdaniem a rzeczywistością, tym, czego zdanie dotyczy (teoria ta mówi zatem o pewnej relacji języka, myśli i świata, i przyjmuje nazwę korespondencyjnej). Problemy z ustaleniem kryteriów wspomnianej zgodności zaowoPozytywizm (łac. positivus – oparty, uzasadnio- cowały w filozofii szeregiem nieklasycznych ny) – prąd filozoficzny zapoczątkowany w XIX w. koncepcji prawdy, m.in.: ewidencyjną (prawprzez A. Comte’a, określający postawę poszu- dą jest to, co oczywiste, jasne i wyraźne – np. kującą prawdziwej wiedzy, która będzie czyniła Kartezjusz), koherencyjną (prawdziwe jest to, zadość rygorom ścisłości, będzie bezpośrednio co wewnętrznie spójne w obrębie danego systemu – F. Bradley), pragmatyczną (zob. związana z faktami i niepowątpiewalna, a także będzie służyła cywilizacyjnemu i duchowemu Pragmatyzm), konsensualną (prawdą jest to, rozwojowi ludzkości. (zob. Fizykalizm; Neopo- co jest wynikiem konsensusu ludzi kompetentzytywizm). (A.S.) nych – np. J. Habermas), semantyczną (prawda jest cechą zdań wyrażalną tylko w metajęzyku Pragmatyzm (gr. prágma – czyn) – kierunek – A. Tarski) oraz deflacyjną (stwierdzenie prawdy filozoficzny ukształtowany w drugiej połowie nie pełni żadnej innej funkcji niż tylko ekspreXIX w. w Ameryce przez C.S. Peirce’a, W. Jamesa syjną lub performatywną – np. P. Horwich) (zob. i J. Deweya, kontynuowany w XX w. w wersji Absolutyzm; Epistemologia; Postmodernizm; neopragmatyzmu m.in. przez R. Rorty’ego Relatywizm; Sceptycyzm). (m.k.) i H. Putnama. U podstaw pragmatyzmu leży podkreślenie roli praktyki i doświadczenia Predestynacja (łac. prae- – najpierw; destinare w życiu człowieka, zatem kryterium prawdy – określać) – pogląd głoszony np. przez staje się użyteczność. Prawdziwe jest więc św. Augustyna, zakładający, że życie jednostki to, co jest użyteczne i w praktyce przynosi jest odgórnie wyznaczone przez Boga, a człooczekiwane skutki – dotyczy to zarówno teorii wiek może być zbawiony tylko po otrzymaniu naukowych, jak i przekonań światopoglądo- bożej łaski, nigdy poprzez własne działania. (K.S.) wych, religijnych i codziennych. Skrajną formą pragmatyzmu jest instrumentalizm (łac. instru- Preskryptywizm (łac. prae- – najpierw; scrimentum – narzędzie), który wiedzę i wszystkie bere – pisać) – stanowisko metaetyczne (zob. teorie traktuje jak instrumenty służące jak naj- Metaetyka), wedle którego sądy moralne lepszemu przystosowaniu organizmów żywych pełnią funkcję zaleceń, przepisów, nakazów do ich środowiska (zob. Prawda). (N.Z.) określonych działań, nie niosą ze sobą jednak wartości poznawczej (zob. Kognitywizm). TwórPrakseologia (gr. práksis – działanie, czynność; cą stanowiska był R.M. Hare. (m.k.) lógos [zob. Logos]) – nauka o ludzkim działaniu

23

Privatio boni (łac. brak dobra) – koncepcja głoszona przez św. Augustyna, według której nie istnieje esencjalnie zło samo w sobie, albowiem jest ono jedynie brakiem dobra (zob.

Gradualizm). (J.Z.)

wychowania normy kulturowe i moralne), wprowadzająca koncepcję podświadomości i nieświadomości oraz analizująca rozmaite psychologiczne mechanizmy obronne, m.in. prokrastynację, wyparcie, tłumienie, przeniesienie, racjonalizację oraz sublimację (zob.

Sublimacja). (m.k.)

Probabilizm (łac. probabilis – prawdopodobny) – pogląd zakładający, że w świetle braku możliwości poznania pełnej prawdy na temat świata, Racjonalizm (łac. ratio – rachunek, osąd, rozum) tworząc teorie, powinniśmy kierować się tym, – stanowisko filozoficzne traktujące rozum jako co najbardziej prawdopodobne i zdroworoz- główne źródło poznania. Racjonaliści twierdzą, że rzeczywistość ma logiczną strukturę, zatem sądkowe (zob. Fallibilizm; Falsyfikacjonizm; do prawdy dojść można samym myśleniem, Prawda). (R.S.) niepotrzebne są doświadczenia zmysłowe; to, Przedmiot – kategoria filozoficzna, która co fałszywe, jest po prostu logicznie sprzeczne.

W tym rozumieniu racjonalizm przeciwstawiaw metafizyce (zob. Metafizyka) oznacza coś synonimicznego z bytem (zob. Byt), w epis- ny jest empiryzmowi (zob. Empiryzm). Nowożytne filozoficzne systemy racjonalistyczne temologii (zob. Epistemologia) oznacza coś zbudowane zostały m.in. przez Kartezjusza, poznawanego, a w etyce (zob. Etyka) oznacza B. Spinozę i G.W. Leibniza (zob. Aprioryzm; coś, co jest poddawane namysłowi moralnemu Natywizm). (M.S.) (zob. Podmiot). (m.k.)

Przewrót kopernikański Kanta – zwyczajowy zwrot, którym określa się konsekwencję filozofii I. Kanta. Przed wystąpieniem tego myśliciela uważano, że człowiek w procesie poznania pozostaje biernym rejestratorem faktów.

Idealizm transcendentalny Kanta polegał na odwróceniu tej relacji – ludzki umysł bowiem częściowo kształtuje to, co postrzega. (zob.

Idealizm; Kantowski podział sądów; Noumeny i Fenomeny). (Z.O.) Psychoanaliza – (gr. psukhé – dusza; análysis – rozwiązanie, rozłożenie) – teoria psychologiczno-filozoficzna zapoczątkowana przez Z. Freuda, określająca ludzką psychikę jako złożoną z trzech sfer: id (składającą się z naszych popędów i rządzącą się zasadą przyjemności), ego (będące naszą osobowością i rządzące się zasadą rzeczywistości) oraz superego (czyli przyswojone i uwewnętrznione w procesie

24

Realizm (łac. realis – rzeczywisty) – jedno ze stanowisk biorących udział w sporze o uniwersalia (zob. Spór o uniwersalia), ale także bardziej zdroworozsądkowe lub krytyczne i filozoficznie umocowane przekonanie, że świat, taki, jakim go doświadczamy, rzeczywiście istnieje. Tak rozumiany realizm przeciwstawia się rozmaitym formom idealizmu (zob. Idealizm). (R.S.) Redukcjonizm (łac. reductio – cofnięcie, odzyskanie) – pogląd zakładający, że każdy złożony układ (np. człowiek, zwierzę, społeczeństwo czy świat) można wyjaśnić poprzez opis części, z których się składa, oraz mechanizmów, jakim one podlegają (zob. Epifenomenalizm; Fizykalizm; Holizm; Naturalizm). (R.S.) Reizm (łac. res – rzecz) – doktryna filozoficzna głosząca, że istnieją tylko rzeczy. Reizm jako pogląd jest zgodny ze średniowiecznym nomi-

nalizmem (zob. Nominalizm), jednak dopiero T. Kotarbiński nadał mu w XX w. obecny kształt, formułując także semantyczne zalecenie, by tworząc zdania, używać terminów, które odnoszą się do konkretnych rzeczy, i tym samym unikać hipostazowania, czyli traktowania bytów fikcyjnych jako realnych. (A.D.)

Na gruncie rzymskim myśl tę rozwijał Sekstus Empiryk. W nowożytności Kartezjusz nadał sceptycyzmowi nowy, użytkowy wymiar. W ramach tzw. sceptycyzmu metodycznego zwątpił we wszystko (świadectwo zmysłów, realność świata, obowiązywanie prawideł rozumu), aż do momentu uzyskania pełnej pewności odnalezionej w stwierdzeniu „Myślę, więc jestem” (Cogito ergo sum) (zob. Prawda). (Z.B.)

Relatywizm (łac. relativus – względny) – stanowisko, które zakłada, że wszystko jest względne, zależne od punktu odniesienia, czyli relacji Scholastyka (gr. skholé – czas wolny, szkoła) z kontekstem (kulturowym, indywidualnym, – średniowieczny kierunek filozofii szkolnej, dąhistorycznym itd.). Postawę tę można odnaleźć żący do rozumowego udowodnienia istnienia już u sofistów (zob. Sofiści), m.in. Protago- Boga. Św. Anzelma z Canterbury nazwał ją rasa, który twierdził, że „człowiek jest miarą „wiarą poszukującą zrozumienia”. Silnie zwiąwszechrzeczy”. Poglądem przeciwstawnym jest zana z ówczesnymi instytucjami naukowymi absolutyzm (zob. Absolutyzm; Prawda). (Z.B.) i uniwersytetami, wykształciła niesłychanie kunsztowną kulturę dyskusji filozoficzno-teoResentyment (fr. ressentiment – uraza) – moty- logicznej i analizy tekstu (zob. Tomizm). (A.F.) wacja i postawa, która zdaniem F. Nietzschego promuje słabość przeciwko sile. Mechanizm Scjentyzm (łac. scientia – wiedza) – pogląd działania resentymentu najlepiej obrazuje baj- uznający, że prawdziwa i istotna wiedza ka Ezopa o lisie, który nie mogąc dosięgnąć o świecie może pochodzić wyłącznie z ustaleń winogron, których bardzo pożądał, począł nauk przyrodniczych. Konsekwencją tego jest sobie wmawiać, iż są tak naprawdę kwaśne postulat stosowania we wszelkich badaniach i niedobre. Zdaniem Nietzschego podobnie (także w filozofii i humanistyce) naukowych działa moralność niewolników, którzy oceniają metod matematycznych i przyrodniczych jako jako niegodne i złe to, czego nie są w stanie jedynych dopuszczalnych (zob. Fizykalizm; osiągnąć (zob. Nadczłowiek; Wola mocy). (A.D.) Neopozytywizm; Pozytywizm). (Z.O.) Sceptycyzm (gr. sképtesthai – rozważać) – szkoła filozoficzna założona na przełomie IV i III w. p.n.e. przez Pyrrona z Elidy, której przedstawiciele nie dostrzegając możliwość poznania prawdy, zalecali zawieszenie sądu, niewyrokowanie i poprzez to osiągnięcie spokoju i szczęścia (zob. Afazja; Ataraksja; Epoché).

Osoby twierdzące, że są w stanie ustalić wiedzę pewną, sceptycy określali mianem dogmatyków (gr. dógma – obowiązująca teza).

W pewnym okresie Akademia (zob. Akademia) stała się siedzibą greckiego sceptycyzmu.

25

Sensualizm (łac. sensualis – zmysłowy) – skrajna odmiana empiryzmu (zob. Empiryzm), według której wrażenia zmysłowe są jedynym wyznacznikiem i źródłem wiedzy. Najbardziej znanym obrońcą tego stanowiska był oświeceniowy filozof E. de Condillac. (A.S.) Sermonizm (łac. sermo – język, mowa) – stanowisko w sporze o uniwersalia (zob. Spór o uniwersalia) nie przyznające pojęciom ogólnym realnego istnienia, ale też nie uznające ich tylko i wyłącznie za dźwięki, bowiem zakładające,

że są one wyrazami posiadającymi określony sens. Wyrazy różnią się od dźwięków tym, że posiadają własne znaczenie (gdyby na całym świecie nagle nie pozostała ani jedna róża, to nie oznacza to wcale, że wyraz „róża” straciłby swoje znaczenie). (Z.O.)

Socjalizm (łac. socius – uczestnik, towarzysz) – teoria społeczno-polityczna oparta na kategoriach powszechnej równości ludzi i sprawiedliwego, równego podziału własności, dóbr i środków produkcji między wszystkich obywateli (własność wspólna miała być podstawą równości i dobrobytu każdej jednostki). Na przełomie XVIII i XIX w. stał się ideologią utopijną (np. R. Owen, H. de Saint-Simon, C. Fourier) (zob. Komunizm; Marksizm). (Z.O.) Sofiści (gr. sophía – mądrość) – wędrowni nauczyciele mądrości i retoryki w starożytnej Grecji. W swoich poglądach stali w opozycji do nauk Sokratesa, głosząc sensualizm (zob.

Sensualizm), relatywizm poznawczy (zob.

Relatywizm) oraz konwencjonalizm etyczny (zob. Konwencjonalizm). Rozróżnili także prawo natury (phýsis), które przeciwstawiali prawu ustanowionemu przez ludzi (nómos). Do najbardziej znanych sofistów należeli Prodikos, Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz i Antyfont. (M.S.) Solipsyzm (łac. solus – sam; ipse – właśnie ten) – przekonanie, że istnieje tylko podmiot doświadczający, a cały świat jest jego wyobrażeniem. Innymi słowy, człowiek jest „zamknięty” w swoim własnym umyśle, a wszystko, co dzieje się wokół niego, jest projekcją jego świadomości. (A.S.)

Spór o uniwersalia – problem filozoficzny, który

był tematem zażartych dyskusji wśród myślicieli średniowiecznych. Za oś sporu można uznać pytania pozostawione przez rzymskiego filozofa Boecjusza: Czy uniwersalia, idee, esencje (czyli pojęcia ogólne, gatunkowe) istnieją w naturze? Jeśli tak, to czy są materialne, czy nie? Czy istnieją niezależnie od materialnych bytów, czy istnieją w nich lub dzięki nim? Czy można myśleć o uniwersalnych bytach bez myślenia o ich materialnych odpowiednikach?

Filozofia starożytna i średniowieczna pozostawiła jako główne odpowiedzi na te pytania następujące później rozwijane stanowiska: skrajny realizm pojęciowy (uniwersalia istnieją niezależnie i samoistnie – np. Platon, św. Augustyn), umiarkowany realizm pojęciowy (uniwersalia istnieją, ale ich egzystencja nie jest niezależna i samoistna – np. Arystoteles, św. Tomasz), konceptualizm (uniwersalia są jedynie pojęciami, czyli obrazami powstającymi w ludzkim umyśle – np. Jan z Salisbury, Kartezjusz i J. Locke), sermonizm (uniwersalia to wypowiedzi, posiadające znaczenia, których podstawą jest wspólna forma poznawana dzięki abstrahowaniu cech wspólnych, np. cechą wspólną czerwonego jabłka i czerwonego samochodu jest pojęcie czerwieni, które stanowi wspólną formę tych dwóch bytów – np. P. Abelard), nominalizm (pojęcia ogólne stanowią tylko dźwięki, nie istnieją więc w świecie obiektywnie – np. Roscelin, W. Ockham), realizm emanacji (z Boga emanują pojęcia ogólne, a z nich emanują wszystkie materialne byty – np. Jan Szkot Eriugena). (A.S.)

Statyzm (gr. statikós – zatrzymujący, umiejący ważyć) – stanowisko zwane także eleatyzmem (od starożytnego miasta Elei, z którego pochodził głoszący ten pogląd Parmenides i jego uczeń Zenon), wyciągające z oczywistego zdania „byt jest, a niebytu nie ma”, wniosek,

Spirytualizm (łac. spiritus – duch) – stanowisko

monistyczne (zob. Monizm) uznające, że substancje składające się na rzeczywistość mają naturę duchową. Stanowiskiem przeciwstawnym jest materializm (zob. Materializm). (A.S.)

26

że ruch nie istnieje i jest jedynie iluzją, a prawdziwy byt musi być niezmienny, nieporuszony, wieczny i niepodzielny. Ze stanowiskiem tym polemizował Heraklit (zob. Wariabilizm). (A.S.)

Przeciwieństwo obiektywności (zob. Obiektywność). (m.k.)

Sublimacja (łac. sublimare – wznosić, wywyższać) – psychologiczny mechanizm obronny opisany przez Z. Freuda (zob. Psychoanaliza) i jego najmłodszą córkę, Annę, polegający na zagospodarowaniu nieakceptowanego popędu w obszarze twórczym. Psychoanaliza zaliczyła sublimację, obok m.in. tłumienia i altruizmu, do dojrzałych mechanizmów obronnych i uznała cały dorobek kulturowy za efekt sublimacji popędów. (R.S.)

Stoicyzm (gr. Stóa Poikíle – malowany portyk) – szkoła filozoficzna założona na przełomie IV i III w. p.n.e. przez Zenona z Kition, której myśl rozwijana była następnie przez Kleantesa, Chryzypa, Panajtiosa, Posejdoniosa, a w czasach rzymskich przez Senekę, Epikteta i Marka Aureliusza. Stoicyzm postulował życie cnotliwe, rozumiane jako zgodność z naturą, kierowanie się rozumem, dyscyplinę moralną i niewzruszoność wobec tego, co nie jest zależne od człowieka (zob. Adiafora; Apatia; Ataraksja; Eudajmonia). Odrzucał teorię człowieka jako jednostki, duży nacisk kładąc na jego organiczną wartość zarówno w społeczeństwie, jak i we wszechświecie. W metafizyce stoicy byli panteistami uznającymi rzeczywistość za przenikniętą boską zasadą (zob. Logos; Panteizm). (Z.S.)

Substancja (łac. podstawa, rzecz sama, istota rzeczy; [gr. ousía]) – jedno z podstawowych pojęć metafizyki. Do filozofii wprowadził je Arystoteles, który określał substancję jako byt istniejący samodzielnie, w odróżnieniu od bytu zależnego od rzeczy (przypadłości, czyli cechy i relacje) (zob. Akcydens; Atrybut). Stagiryta wprowadzał podział na substancje zmysłowe (rośliny, zwierzęta, ludzie, przedmioty martwe) oraz substancje boskie (zob. Pierwszy poruszyciel). Kolejni myśliciele przedstawiają rozmaite wizje rodzajów substancji (zob. Dualizm; Materializm; Monizm; Pluralizm; Spirytualizm). D. Hume uznaje natomiast, że nie jesteśmy w stanie w żadnym doświadczeniu potwierdzić istnienia czegoś takiego jak substancjalność, zatem nie powinniśmy zakładać, że świat składa się z substancji. (K.G.)

Strukturalizm (łac. structura – budowa) – teoria stworzona przez F. de Saussure’a w II połowie XIX w. na gruncie lingwistyki, rozszerzona w XX w. na obszary dociekań etycznych i socjologicznych, głównie przez C. Lévi-Straussa. Strukturalizm odrzucał przekonanie, że znaczenie słowa wynika z jego relacji z opisywanym obiektem, zakładając, że wynika ono z szerszej struktury znaczeniowej języka, w którą wyraz jest wkomponowany (np. pojęcia„konar” czy„korzeń” mają znaczenie tylko i wyłącznie, gdy istnieją inne słowa określające pozostałe części drzewa) (zob.

Dekonstrukcja; Poststrukturalizm). (A.S.)

Sylogizm (gr. sýn- – razem, jednocześnie; logismós – rozumowanie) – forma rozumowania logicznego opisana przez Arystotelesa, składająca się z dwóch przesłanek i wniosku zawierających trzy terminy. Przykładem sylogizmu jest rozumowanie: Każdy człowiek jest śmiertelny; Sokrates jest człowiekiem; Zatem Sokrates jest śmiertelny. (A.S.)

Subiektywność (łac. sub- – pod; iacere – rzucać, miotać) – charakterystyka przekonań odnosząca się do aspektu podmiotowego, odbieranego przez każdego na swój własny sposób.

27

Synkretyzm (gr. synkretismós – federacja miast

Szkoły hellenistyczne – starożytne (powsta-

kreteńskich) – zjawisko w sztuce i filozofii polegające na łączeniu różnych stylów i nurtów pozornie do siebie nie pasujących, np. zaczerpniętych z odmiennych kręgów kulturowych (zob. Eklektyzm). (P.S.)

łe na przełomie IV i III w. p.n.e.), pierwotnie greckie, potem rzymskie szkoły filozoficzne odwołujące się do dziedzictwa Sokratesa i budujące przede wszystkim imponujące systemy etyczne (zob. Epikureizm; Sceptycyzm; Stoicyzm). (A.S.)

Sytuacja graniczna – termin wprowadzony przez egzystencjalistę K. Jaspersa (zob. Egzystencjalizm), który określa sytuacje ujawniające prawdę o człowieku i zawieszające obowiązywanie społeczno-kulturowych ograniczeń nałożonych na jego wolność (zob. Wolna wola).

Wśród takich sytuacji Jaspers wyróżnia śmierć, walkę, cierpienie oraz winę. (M.S.)

Szkoły sokratyczne – szkoły filozoficzne założone przez bezpośrednich uczniów Sokratesa (z wyłączeniem szkoły Platona [zob. Akademia]), wśród których wymienia się Cyników, Cyrenaików, (zob. Cynicy; Cyrenaicy), założoną przez Euklidesa z Megary szkołę megarejską oraz prowadzoną przez Fedona z Elidy szkołę elidzką. (m.k.)

Sytuacjonizm (łac. situare – postawić, umieścić) – stanowisko w etyce uzależniające wartość czynu od kontekstu i warunków, w jakich został on poczyniony, i tym samym negujące uniwersalne obowiązywanie kodeksów moralnych (zob. Deontologia; Uniwersalizm). (J.O.)

Tabula rasa (łac. czysta tablica) – metafora przedstawiona przez J. Locke’a, obrazująca jego przekonanie, że umysł w momencie narodzin nie zawiera żadnych treści – wszystkie poglądy i cała wiedza człowieka są zatem nabyte i zależą od doświadczenia. Metafora wyraża pogląd empiryzmu genetycznego (zob.

Empiryzm). (Z.B.)

Szkoła Frankfurcka – grupa myślicieli związana w XX w. z Instytutem Badań Społecznych we Frankfurcie, poddająca analizie, w ramach tzw. teorii krytycznej, społeczne fenomeny władzy i zniewolenia, kultury masowej oraz technologii i komunikacji. Z ruchem związani byli m.in. M. Horkheimer, T. Adorno, W. Benjamin, H. Marcuse, E. Fromm i J. Habermas. (m.k.)

Tautologia (gr. tó autó – to samo; lógos [zob.

Logos]) – formuła logiczna, która ze względu na swoją budowę jest zawsze prawdziwa.

Prawa logiczne są zatem tautologiami. (M.R.)

Teizm (gr. theós – bóg) – przekonanie o istnieniu jednego Boga (monoteizm) lub wielu bogów (politeizm) mających realny wpływ na losy świata. Większość wielkich religii klasyfikuje się jako teistyczne (zob. Agnostycyzm; Ateizm; Deizm; Panteizm). (K.S.)

Szkoła Lwowsko-Warszawska – analityczna,

logiczna i matematyczna szkoła i tradycja (zob. Logika), zapoczątkowana na przełomie XIX i XX w. działalnością filozoficzną i dydaktyczną K. Twardowskiego, w której wiodącymi postaciami byli: S. Leśniewski, K. Ajdukiewicz, T. Kotarbiński, J. Łukasiewicz, Teleologia (gr. télos – cel; lógos [zob. Logos]) A. Tarski, W. Tatarkiewicz, I. Dąbska, T. Czeżow- – inaczej finalizm (zob. Finalizm). Przekonanie ski, Z. Zawirski i W. Witwicki. (m.k.) biorące początek w filozofii Arystotelesa, że w konkretnej dziedzinie lub całej rzeczywisto-

28

ści obowiązuje porządek celowy, a nie przyczynowy (zob. Determinizm). (Z.S.)

rozpoznanie czasu i przestrzeni jako apriorycznych form naoczności oraz pojęciowej struktury poznania jako apriorycznych kategorii intelektu (zob. Idealizm; Noumeny i Fenomeny; Przewrót kopernikański Kanta). (A.S.)

Teodycea (gr. theós – bóg; díke – sprawiedliwość) – koncepcja będąca próbą pogodzenia istnienia dobrego, wszechmogącego Boga i zła w świecie. Ważnym argumentem w teodycei jest stwierdzenie, że Bóg w akcie miłości pozostawił człowiekowi wolność (zob. Wolna wola) i tym samym dopuścił istnienie zła na świecie.

Autorami najbardziej znanych teodycei są św.

Augustyna i G.W. Leibniz. Radykalnym przeciwnikiem teodycei był argumentujący z pozycji deistycznych Wolter (zob. Deizm). (Z.B.)

Transcendentny (łac. trans- – poza; scandere – wstępować) – wykraczający poza świat możliwy do poznania i zrozumienia. Mianem transcendentnego określa się np. Boga. ale również wszystko inne, co nie jest immanentne (zob. Immanentny). (A.S.) Umowa społeczna – teoria wyjaśniająca genezę powstania społeczeństwa na zasadzie porozumienia zawartego w tzw. „stanie natury” przez jednostki przekazujące władzę jakiejś nowo ustanowionej instancji. Różne wersje takiej teorii zaprezentowali T. Hobbes (stan natury jest stanem „wojny każdego z każdym”, ciągłego zagrożenia, co prowadzi do ustanowienia silnej władzy zapewniającej porządek), J. Locke (ludzie potrzebują władzy do zabezpieczenia wolności osobistych i własności prywatnej oraz bardziej owocnej współpracy) i J.-J. Rousseau (stan natury, w którym człowiek był „szlachetnym dzikusem”, został bezpowrotnie utracony na drodze wykształcenia własności prywatnej i rozwoju cywilizacyjnego; nowa umowa społeczna ma minimalizować negatywne skutki życia w społeczeństwie). Za wersję umowy społecznej uznaje się niekiedy etykę I. Kanta (zob. Imperatyw Kategoryczny) oraz współczesną koncepcję sprawiedliwości jako bezstronności J. Rawlsa. (B.M.)

Teologia (gr. theós – bóg; lógos [zob. Logos]) – dyscyplina filozoficzna, której przedmiotem jest Bóg. Poszukuje odpowiedzi na pytania o naturę Boga oraz jego relacje ze światem. (m.k.)

Tomizm – nurt w filozofii kontynuujący nauki św. Tomasza z Akwinu i rozwijający przede wszystkim jego naukę o istocie i istnieniu oraz substancjalnej jedności osoby ludzkiej (zob.

Osoba; Personalizm). (m.k.)

Totalitaryzm (łac. totalis – całkowity) – ideologia polityczna domagająca się jak największej kontroli i nadzoru nad życiem publicznym i prywatnym. Literackim opisem takiego ustroju jest książka Rok 1984 G. Orwella (zob.

Utopia). (B.M.) Transcendentalny (łac. transcendere – prze-

kraczać) – w filozofii I. Kanta oznacza sposób badania próbujący ustalić warunki możliwości posiadania i wytwarzania jakiejkolwiek wiedzy.

Jest to zatem dochodzenie, które nie próbuje Uniwersalizm (łac. universalis – powszechny) ująć rzeczy przekraczających doświadczenie – pogląd zakładający, że niektóre idee (religijne, (zob. Transcendentny), ale też nieogranicza- etyczne, naukowe, polityczne) mają ogólne, jące się do badania tego, co we wnętrzu (zob. powszechne zastosowanie i obowiązywanie Immanentny). Efektem tego badania jest (zob. Indywidualizm). (J.O.)

29

Utopia (gr. ou – nie, tópos – miejsce) – wizja idealnego państwa. Jako gatunek literacki utopie umożliwiały filozofom zaprezentowanie swoich poglądów polityczno-społecznych i etycznych.

Nazwa pochodzi od tytułu dzieła T. More’a opisującego nieistniejącą wyspę, która jest najszczęśliwszym i najlepiej zorganizowanym miejscem na świecie; natomiast już Państwo Platona można uznać za dzieło z tego gatunku.

Wśród innych istotnych utopii wymienić należy Miasto Słońca T. Campanelli i Nową Atlantydę R. Bacona (zob. Socjalizm). (B.M.) Utylitaryzm (łac. utilitas – korzyść, użyteczność) – teoria etyczna zakładająca, że dobre pod względem moralnym jest działanie, które zapewnia najwięcej szczęścia jak największej liczbie osób. W zależności od zdefiniowania szczęścia koncepcja może przyjmować wymiar bardziej lub mniej hedonistyczny (zob. Hedonizm). Za głównych teoretyków tej koncepcji uznaje się J. Benthama i J.S. Milla. W XX wieku jej odnowioną wersję w postaci utylitaryzmu preferencji zaproponował P. Singer (zob. Konsekwencjalizm). (Z.B.)

zdaniem neopozytywistów w przypadku zdań metafizyki), to jest to zdanie bezsensowne.

Wąski zakres zdań dostępnych pełnej weryfikacji sprawił, że jako kryterium naukowości podejście to stało się nazbyt rygorystyczne; dlatego też K.R. Popper przedstawił propozycję uznania za kryterium naukowości posiadanie warunków falsyfikacji (zob. Falsyfikacja). (P.S.)

Witalizm (łac. vita – życie) – stanowisko filozoficzne twierdzące, że w żywych organizmach oraz zjawiskach życiowych występuje jakaś niematerialna energia życiowa. Sprzeciwia się ono mechanicyzmowi oraz materializmowi, które twierdzą, że wszystko w świecie można sprowadzić do procesów fizyko-chemicznych (zob. Materializm; Mechanicyzm). Nurt witalistyczny w filozofii reprezentują m.in. W. Dilthey, F. Nietzsche oraz H. Bergson (zob. Élan vital).

(P.S.)

Wariabilizm (łac. variare – odmieniać) – koncepcja głoszona przez Heraklita, wedle której świat podlega ciągłej zmianie. Obrazuje to twierdzenie: „wszystko płynie” (pánta rheí).

Stanowiskiem przeciwstawnym jest statyzm (zob. Statyzm). (B.M.)

Wola mocy – w filozofii F. Nietzschego główna siła napędowa świata, podstawa wszystkich procesów przyrodniczych i świadomościowych.

Oznacza dążenie do siły, potęgi i znaczenia, ale nie powinna być utożsamiana z wolą życia ani wolą panowania nad innymi. W wizji filozofa zacne, czyli pożądane, jest wszystko, co prowadzi do wzmożenia woli mocy (zob.

Nadczłowiek), a marne to, co skutkuje samoograniczeniem i słabością (zob. Resentyment).

(M.S.)

Weryfikacjonizm (łac. verificare – sprawdzać) – stanowisko Koła Wiedeńskiego (zob. Koło Wiedeńskie) głoszące, że jedynie te zdania, które można potwierdzić empirycznie, mają jakąkolwiek wartość poznawczą. Wiąże się to z założeniem, że znaczeniem zdania jest w istocie metoda jego weryfikacji, czyli potwierdzenia, zatem jeżeli jakieś zdanie nie niesie ze sobą metody weryfikacji (jak było

Wolna wola – władza objawiająca się możliwością podejmowania decyzji i wyborów bez względu na czynniki zewnętrzne. W filozofii pojęcie to pojawia się w kontekście relacji Boga z człowiekiem (zob. Pelagianizm; Predestynacja; Teodycea), a także w dociekaniach etycznych – np. dla I. Kanta jest jedyną bezwzględnie dobrą rzeczą, która na zasadzie autonomii może nadać sobie prawo moralne (zob. Auto-

30

nomia; Imperatyw Kategoryczny), podczas gdy dla F. Nietzschego zawsze ostatecznie sama uczyni się swoim przedmiotem, zatem będzie chciała samej siebie, stając się tym samym wolą mocy (zob. Wola mocy). Filozofie, które przyznają woli naczelne miejsce w strukturze rzeczywistości, noszą nazwę woluntarystycznych (zob. Woluntaryzm). Istnieniu wolnej woli zaprzeczają różne formy determinizmu (zob.

Determinizm), stanowiska pośrednie noszą natomiast nazwę kompatybilistycznych (zob.

Kompatybilizm). (A.F.)

i można wykazać, dlaczego jest właśnie takie, jakie jest. Jako niezbędną zasadę dla systemowego myślenia racjonalistycznego sformułował ją G.W. Leibniz (zob. Racjonalizm). (A.D.)

Zasłona niewiedzy – w teorii sprawiedliwości jako bezstronności J. Rawlsa eksperyment myślowy, który ma pomóc każdemu wyzwolić się od partykularnych interesów grup, do których należy, oraz indywidualnych potrzeb, aby móc wypracować konsensus co do zasad sprawiedliwości społecznej (zob. Umowa społeczna). (m.k.)

Woluntaryzm (łac. voluntas – wola, zamiar) – stanowisko przyznające woli kluczową rolę w procesie poznania i istnienia człowieka w świecie (zob. Wolna wola). U św. Augustyna (którego określa się mianem „pierwszego filozofia woli”) woluntaryzm sprowadza się do zastosowania woli w procesie poznawczym jako zupełnie autonomicznej władzy. W filozofii A. Schopenhauera z kolei wola jest irracjonalną, ślepą siłą leżącą u podłoża wszelkich rzeczywistych procesów (zob. Irracjonalizm; Pesymizm). (N.Z.)

Zła wiara – w filozofii J.-P. Sartre’a postawa ucieczki od odpowiedzialności, którą na nas nakłada nasza absolutna wolność, i popadnięcie w nieautentyczność gotowych ról, gestów i postaw społecznych (zob. Egzystencjalizm). (m.k.)

Złoty środek – przedstawiona przez Arystotelesa zasada definiująca cnotę jako zdolność do niepopadania w skrajności. Przykładem tej zasady może być cnota męstwa znajdująca się między tchórzostwem i brawurą lub cnota hojności unikająca niedomiaru skąpstwa i nadmiaru rozrzutności (zob. Cnota; Eudajmonia). (Z.S.)

Zakład Pascala – rozumowanie zaprezentowane przez B. Pascala, zgodnie z którym nie warto nie wierzyć w Boga. Skoro bowiem możemy wybrać dwie drogi, wierzyć w Boga lub w niego nie wierzyć, i Bóg istnieje lub nie istnieje, to w sytuacji, w której zdecydujemy się nie wierzyć w Boga i okaże się, że rzeczywiście Go nie ma – to mamy rację, ale nic nie zyskujemy.

Jeśli jednak okaże się, że Bóg istnieje, to tracimy wieczną szczęśliwość. Jeżeli natomiast Boga nie ma, to wierząc w niego nic nie tracimy (zob.

Agnostycyzm; Fideizm). (B.M.)

‡

Zasada racji dostatecznej – zasada głosząca, że wszystko musi mieć rację istnienia, czyli powód lub przyczynę, wszystko jest zatem wyjaśnialne

31

Instrukcja montażu słownika: Wytnij rozkładówki z arkusza wzdłuż linii przerywanych biegnących przez całą długość strony.

 Wycięte rozkładówki złóż w formę książki, zachowując numerację stron.

Tak przygotowany blok możesz zszyć zszywaczem do papieru bądź nicią w sposób tradycyjny https://www.youtube.com/watch?v=SPpPI6s1TK4

2 Społeczne Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Międzynarodowymi im Pawła Jasienicy STO ul. Nowowiejska 5, 00-643 Warszawa