ZWARTSLUIS
GENEMUIDEN
KAMPEN
ZALK
WEZEP
HASSELT
1
ZWOLLE
HATTEM
WAPENVELD
HEERDE
APELDOORN
TERWOLDE
TEUGE
WIJHE
OLST
TWELLO
3
VOORST
BRUMMEN
DIEREN
6
ARNHEM
DE STEEG
VELP
WESTERVOORT
DALFSEN
RAALTE
WESEPE
2
BATHMEN
DEVENTER
HARFSEN
GORSSEL
ALMEN
ZUTPHEN
LAREN
HOLTEN
VORDEN BRONKHORST
4
HENGELO
DOESBURG
HUMMELO
LOCHEM
DUIVEN
ZEVENAAR
GENDRINGEN
DOETINCHEM
TERBORG
5
ULFT
Als je mensen vraagt om iets tegen de IJssel te zeggen of aan de IJssel te schrijven, dan kiezen ze opvallend vaak de aanhef: 'Lieve IJssel' of 'Mooie IJssel'. De IJssel is een rivier die je in het hart sluit. Met deze gids willen we laten zien waarom de IJssel die liefde verdient. Het is een geweldige plek om te wonen, werken en verblijven.
Waar ze ook wonen: inwoners en bezoekers voelen zich snel op hun plek langs de IJssel. Gedurende 127 kilometer verbindt de rivier heel wat dorpen en steden in Gelderland en Overijssel met elkaar. Samen vormen die de IJsselvallei
Wat ‘wij’ af en toe missen is het thuisgevoel in die IJsselvallei. Wij — IJsselambassadeur Wim Eikelboom en rasechte IJsselliefhebber Floris Slotemaker — willen met deze gids het wij-gevoel in de IJsselvallei stimuleren.
We richten ons daarbij op inwoners van de IJsselvallei en geïnteresseerde bezoekers. We moedigen iedereen aan om het stroomgebied beter te leren kennen. Deze gids zet je daarbij op het juiste spoor: voor even weg of voor een meerdaagse tocht.
Voor het overzicht delen we in deze gids de IJsselvallei in zes gebieden. Uiteraard genummerd tegen de stroom in, want dat past bij jou, de gebruiker van deze gids, en bij ons, de samenstellers.
Herontdek ruimte, rust, cultuur en natuur en verbaas je over wat je dichtbij kunt ervaren. De IJsselvallei biedt volop mogelijkheden om te onthaasten buiten de al bekende paden.
De IJsselvallei van Westervoort tot Kampen bestaat al eeuwen. Toch lijken we vergeten te zijn dat het hele stroomgebied van de rivier een geheel vormt. Deze gids onderstreept die identiteit en benadrukt dat degenen die 'in' de IJsselvallei wonen bij elkaar horen.
De gids is offline, maar we verwijzen ook vaak naar online-informatie. Met deze gids brengen we je op een spoor, op internet kan je er dan zelf eenvoudig alle achterliggende informatie bij vinden.
LEEF DE IJSSEL, ADEM DE IJSSELVALLEI
Floris Slotemaker // Wim EikelBoom
bekijk haar
wij ijsselvallei
De IJssel
We hebben haar taille losgemaakt ze mag weer vrijuit ademen ze wentelt zich om en om in zichzelf de breedste schepen kan ze dragen
We nestelen ons in het zand van haar weids gemaakte oevers we kietelen haar oppervlak met pas gelakte nagels
Oh zij, reislustig tranendal dat eeuwen voor ons heeft overleefd is talloze malen bezien en bezongen een jaar is voor haar een vluchtige droom
Geen warme huid of schaterlach zal haar ervan weerhouden zich over je te buigen om jou te zuigen in haar stroom
Johanneke ter Stege
Het geheim van het IJssellandschap hangt boven de rivier: het zijn de weergaloze wolkenluchten. De IJssel kun je misschien wel het beste aanschouwen vanaf de dijk, over de open uiterwaarden. Dan komen de grandioze wolkenluchten het beste tot hun recht.
Kunstschilder Jan Voerman sr. (1857-1941) maakte zich onsterfelijk met het schilderen van de lucht boven de IJssel. Op veel van zijn werken zie je de glinstering van de rivier, het kerktorentje en de poort van Hattem en daarboven telkens weer een andere wolkenlucht die typerend is voor het IJssellandschap.
Die Voermansfeer is te beleven door een wandeling te maken langs de IJssel in de Zwolse Schellerwaarden met zicht op Hattem. Als eerbetoon aan Voerman is hier het Voerman Struinpad naar hem genoemd.
In de voetsporen van Voerman zijn er vandaag de dag ook meerdere kunstenaars in de IJsselvallei die zich laten inspireren door de IJsselluchten.
➾ ‘Wandelen in de wolken’ is een podcast met het levensverhaal van ‘IJssel’schilder Jan Voerman. Radiolegende Peter van Bruggen is de verteller. Als je dit verhaal beluistert op het Voerman Struinpad, komt het weidse landschap langs de rivier nog meer bij je binnen.
Met deze gids brengen we je graag in verbazing of verwondering over een plek waar je mogelijk dichtbij woont of waar je op bezoek komt: de IJsselvallei.
De IJssel is een vriendelijke rivier vol verhalen. Over een afstand van 127 kilometer verbindt deze mooie rivier, als langs een fonkelende levensader, duizenden mensen met elkaar. Alle inwoners van de IJsselvallei horen bij dezelfde IJsselfamilie waarvan de rivier onze bloedband is. Anderen, bezoekers, zijn uiteraard welkom om hier – voor korte of langere tijd – deelgenoot van te worden.
De IJssel en de IJsselvallei vormen voor veel inwoners, maar zeker ook voor bezoekers, een boek dat niet uitgelezen is. Het staat
de stad Doesburg en omgeving beter leert kennen en zich zo meer verbonden voelt met de IJsselbewoners stroomopwaarts? Of dat een stel uit Zutphen op avontuur gaat in de IJsseldelta bij Kampen? Of dat een bezoeker ontdekt hoe rijk de IJsselvallei is aan culturele en natuurlijke objecten?
Met deze gids willen we je inspireren om de IJsselregio te verkennen, te voet, op de fiets of met de auto. En waar je ook neerstrijkt, op elke plek bieden we je ideeën voor een onverwacht dagje uit of een avontuurlijk meerdaags verblijf.
‘IK WOON MIJN HELE LEVEN AL LANGS DE IJSSEL, MAAR DIT HEB IK NOOIT GEWETEN.’
in de kast en je bent er blij mee, maar tot verder lezen ben je nog niet gekomen. Deze gids wil je aanmoedigen om dat wel te doen: om de gids open te slaan en met nieuwe ogen te kijken.
Laat je meevoeren op een reis vol verrassende ontdekkingen: – Naar een plek die je nog niet kende. – Naar een verhaal dat hoort bij een bijzonder gebouw. – Naar een opvallend element in het landschap dat je nieuwsgierig maakt: wat zou hier gebeurd zijn?
Onze missie is om jouw waardering voor de unieke IJsselvallei te vergroten. Hoe mooi zou het zijn als een inwoner van Kampen
Natuurlijk kun je de gids gebruiken als je onderweg bent. Als je een van de IJsselsteden of -dorpen aandoet, kun je kijken wat er te zien en te beleven valt. Maar het is ook een inspiratiebron voor thuis op de bank, waar je een route kunt uitstippelen die langs verschillende steden en dorpen voert, elk met hun eigen verrassende bezienswaardigheden.
Uiteraard ontbreekt de geschiedenis niet in de gids. Hoe kan het anders. Ook in de IJsselvallei hebben belangrijke historische gebeurtenissen uit het verre verleden, maar ook uit de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog, hun sporen achtergelaten. Deze gids zal je helpen om die sporen te vinden.
Complete wandel- en fietsroutes hebben we niet opgenomen in deze gids. Er is immers al een groot aanbod op dit gebied in de vorm van internetsites en boeken. In deze gids verwijzen we vaak naar de sites met de juiste informatie.
Ook handige wandel-apps als Komoot of RouteYou helpen je op pad. En uiteraard is er het IJsselpad, een lange afstandswandeling. Deze is ook in boekvorm verkrijgbaar.
Tot slot nog een voorbeeld van wat je kunt verwachten. In de buurt van Velp heeft de schrijver Jan Siebelink gewoond. In zijn romans speelt die omgeving een belangrijke rol. Deze gids zet je op het spoor van de plekken die genoemd worden in zijn romans,
De grote en de kleine historie in de IJsselvallei ligt voor het oprapen. Deze gids is je daarbij graag behulpzaam.
Toerist in eigen streek?
‘Ik woon al mijn hele leven langs de IJssel, maar dit heb ik nooit geweten.’ Dat is misschien wel het mooiste compliment dat je als samenstellers van een gids als deze kunt krijgen.
In deze gids geven we beschrijvingen van plekken en bezienswaardigheden op een manier die past bij de inwoners van de IJsselvallei: nuchter, met liefde en bewondering.
Ons motto is: Als je geniet van de IJsselvallei zul je er ook zorg voor willen dragen dat het mooi blijft.
➾ Ken jij bijzondere plekken in de IJsselvallei die de gids niet hebben gehaald, laat het ons dan weten.
BEKIJK DE IJSSELVALLEI
MET ANDERE OGEN
+ DE IJSSEL – MOMENTEN
+ LIEVE IJSSEL – BRIEVEN
+ VRIEND VAN DE RIVIER
10
12
13
DE ZES REGIO'S
KAMPEN — Karaktervol Kampen
Overzichtskaart-regio 1
HATTEM
ZWOLLE — Net - niet IJsselstad •
Overzichtskaart-regio 1
+ HOE MAKEN WE DE IJSSEL SAMEN SCHOON?
HASSELT
DEVENTER — Verbluffend stadsgezicht
Overzichtskaart-regio 2
+ KLOPPEND HART VAN WATERBEHEERSING
DORPEN WESTOEVER — Tot aan de Veluwerand
Overzichtskaart-regio 3
+ WATERBEHEER MET TYPISCHE AFDRONK
ZUTPHEN — Met grafelijke grandeur en elegantie
Overzichtskaart-regio 4
+ STROOMDALPLANTEN
DOESBURG — Stad met twee gezichten •
Overzichtskaart-regio 5
+ ZANDIGE OEVERS KOMEN TERUG
ARNHEM — Stad op de tweesprong •
Overzichtskaart-regio 6
19
21
31
35
37
43
47
51
53
66
71
73
84
89
91
98
107
109
118
123
125
EXTRA'S
+ KIJKHUTTEN – VOGELS IN DE KIJKER
+ BOEKEN – OVER DE IJSSEL
+ DIEREN – NABIJ EN IN DE IJSSEL
+ MAG IK ZWEMMEN IN DE IJSSEL?
138
140
142
145
ALLEGAAR
= UITZICHT OP DE IJSSEL — VANAF HET TERRAS KIJKEN
= MAG IK OVERVAREN? — LAAT DE SNELHEID IN JE LEVEN EVEN VAREN
= VERRASPLEKKEN — VAN OUDE BEGRAAFPLAATS TOT STOEPA
= ONZICHTBARE PLEKKEN — KIJK DAAR IS HET! JE ZIET HET PAS ALS JE HET WEET
= ERFGOED — LEVEND VERHAAL
= WATERIG — RIVIERSTRANDEN/PLASSEN
= DE IJSSEL — DE LANGSTE RIVIER
= OORLOGSSPOREN — LANGS DE RIVIER
= BEELDEN — BEKIJK ZE, KOESTER ZE
= BIJZONDERE BOMEN — MET EEN VERHAAL
= KARAKTERISTIEKE IJSSELHOEVES — IMPOSANT
= MUSEA — IN DE IJSSELVALLEI
= PODCAST — IJSSELVERHALEN
= COLOFON
= FOTOCREDITS
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
159
160
160
Floor Coolsma - Kunstwerk in het kader van de IJsselbiënnale 2023
De IJssel houdt een beetje de adem in bij het passeren van de stad Kampen. Je zou haast denken dat de rivier op die manier bewondering toont voor het fraaie stadsfront. In werkelijkheid verliest de IJssel stroomsnelheid omdat het eindpunt nadert. De stad Kampen ligt immers in de delta van de IJssel.
Dit zorgt er ook voor dat de oude hanzestad blootgesteld is aan de gevaren van het water. Want als de IJssel hoog staat en er steekt een noordwesterstorm op in het IJsselmeer, dan heeft Kampen het zwaar te verduren. De stad is zich daarvan bewust. Er staan altijd inwoners paraat die in een mum van tijd een mobiele waterkering kunnen bouwen op de kade van de IJssel.
Kampen heeft een fijne binnenstad om doorheen te slenteren. Soms sta je oog in oog met een stuk oude stadsmuur, een verrassende gevel, een spannend steegje of een doorkijkje naar de rivier. Misschien is Kampen wel de meest karaktervolle van alle Hanzesteden. Ooit zegevierde hier de steurvisserij. In de zomermaanden houdt een reusachtig drijvend beeld van een steur, die stoere ambachtelijke historie levend.
‘KAMPEN
De ietwat melige tekst van dit liedje uit 2010 zette Kampen flink op de kaart. Het nummer is uitgebracht door een Kamper bandje die er een bescheiden hit mee scoorde. Alle gekheid op een stokje: Kampen daar wil je graag naartoe. De winkelstraat is aantrekkelijk, in de horeca is het goed toeven en langs de IJsselkade is het prettig flaneren. En rondom Kampen nodigt het landschap uit om op verkenningstocht te gaan.
Bovenop een restant van de oude vestingmuur van Zutphen staat de Martinetkoepel
Deze koepel is vernoemd naar de internationaal bekende pedagoog, natuurkundige en dominee uit Zutphen Johannes Florentinus Martinet (1729-1795). Martinet schreef een vierdelig wetenschappelijk
naslagwerk
‘Katechismus der Natuur’. over het weer, planten en dieren, omdat hij vanuit bewondering voor God als Schepper wetenschappelijk wilde begrijpen en uitleggen hoe de natuur in elkaar steekt.
In het theekoepeltje bovenop de Bourgonjetoren schreef hij zijn werken.
° www.kijkopzutphen.nl/ bourgonjetoren
De meest geliefde blik op Zutphen (en het meest gefotografeerde) is De Bleek
De Bleek is een oude buitentuin langs de middeleeuwse stadsmuur, waarachter zich de torens en de monumentale panden van Zutphen ontvouwen. De naam verwijst naar lakens en ander wasgoed die hier vroeger lagen te drogen (bleken) in de zon. Verder op de achtergrond zie je de Walburgiskerk, waarvan de Librije deel uitmaakt.
Het is alsof de middeleeuwse monniken even weg zijn voor een gebed en elk moment weer kunnen terugkeren. De sfeer in de Librije, Nederlands Oudste leeszaal, ademt de rust van een klooster.
Toch is dit geen kloosterbibliotheek, maar vermoedelijk een van de oudste openbare leeszalen van heel Nederland. In deze bibliotheek zijn indrukwekkende oude boeken te bewonderen die aan de ketting liggen. Het zijn acht handgeschreven boekwerken en 821 gedrukte werken uit de begintijd van de boekdrukkunst.
De leeszaal is in 1564 in gebruik genomen om inwoners van Zutphen –die zelf geen boeken in huis hadden – de mogelijkheid te geven om hun kennis te verdiepen.
➾ De Librije is op afspraak te bezichtigen met een groep of o.l.v. een gids.
° www.librije-zutphen.nl
more ijsselmoves
START JE BEZOEK
Bij de VVV Zutphen aan de Houtmarkt 75.
BOEKHANDELS
Zutphen is een echte boekenstad.
KIJK OP: ZUTPHEN.NL
Ontdek je een plek en zou je er meer over willen weten. ga dan naar deze site voor heel veel informatie!
DE PELIKAAN
Twee eeuwen koffie en thee in de Pelikaanstraat 9.
OP
Voor ouders met kleine kinderen is de IJsselkade op warme dagen een populaire ontmoetingsplek.
Wie door Zutphen wandelt moet het opvallen hoeveel biologische en duurzame winkels er zijn. Dat heeft te maken met de grote antroposofische gemeenschap in deze IJsselstad.
Het uitgangspunt van de antroposofie is dat de mens een harmonische eenheid vormt met de natuur en de wereld om zich heen. Daar hoort
Op de kade kunnen kinderen heerlijk met stromend water spelen, terwijl hun ouders op een grasveldje onder de bomen meekijken. En voor iedereen is er het terrras van Lekker.
➾ Over het looppad van de brug is de uitkijktoren met uitzicht op de Tichelbeekse Waard makkelijk bereikbaar.
‘HOEZEER HEEFT DEZE KLEINE STAD ALLURE…’. IDA GERHARD
verantwoorde voeding, onderwijs en het gebruik van natuurlijke materialen bij, van kinderspeelgoed tot de inrichting van woningen.
° www.mijngelderland.nl # antroposofisch-zutphen
➾ Biologische warenmarkt (donderdag)
➾ Biobakker en - café ° www.driekant.nl
➾ Bio-supermarkt ° www.supernatuur.nl
ARNHEM VELP
RHEDEN
EERBEEK
loenen drempt
STEENDEREN
DIEREN
DOETINCHEM
WESTERVOORT
DUIVEN
BRUMMEN bronkhorst vierakker baak toldijk hoog-keppel laag-keppel nieuw wehl didam de steeg ellecom giesbeek wehl keijenborg achter-drempt hummelo wichmond olburgen rha hall
ZEVENAAR
De IJsselvallei verkennen doe je bij voorkeur te voet of met de fiets. Zo ervaar je de verrassende plekken het best. Maar met het openbaar vervoer (bus of trein) of de auto is het - vooral door de diversiteit van landschappen onderweg ook genieten van de reis.
REGIO 6 — ARNHEM EN OMGEVING
ARNHEM - STAD OP EEN TWEESPRONG
A Historische binnenstad Eusebiuskerk en toren Praalgraf Hertog van Gelre Park Sonsbeek Oorlogsherinneringen Spijkerkwartier
B Modekwartier
C Museum Arnhem
D Meinerswijk
IJSSELOORD
E Landwinkel + zuivelboerderij
F Reusachtig Rijnhert
G Landgoed Biljoen
H Veerhuis Jan Siebelink + Velperwaard
WESTERVOORT + KOP VAN DE IJSSEL
K De Kop van de IJssel
KARAKTERISTIEKE IJSSELHOEVES
De imposante IJsselhoeves aan de Veluwse rand van de IJssel tussen Hattem en Deventer zijn een herinnering aan het rijke boerenleven.
De boerderijen laten zien hoe goed de boeren het hadden in de vorige eeuw. Als teken van welvaart is bij veel IJsselhoeves een rode beuk geplant. De bomen geven extra karakter aan de fraaie hoeves.
De stichting IJsselhoeven zet zich in voor het ‘behouden, benutten en bewonderen’ van de hoeven en de erven. IJsselhoeven zijn de karakteristieke T-boerderijen en erven in de IJsselvallei.
GIEREND VOORWAARTS
Over de IJssel varen vijf vaste veerponten die dagelijks heen en weer varen. Eentje daarvan is ‘Steeds Voorwaarts’ tussen Dieren en Olburgen. Het is de enige gierpont op de rivier.
De techniek van de gierpont voert terug tot de 16e eeuw. De kabel aan de pont maakt
➾ Soms loont het de moeite om ook even aan de achterzijde van de IJsselhoeves te kijken. Achter ‘Hof te Riese’ in Terwolde staat een zeskantige schuurhooiberg, een rijksmonument.
Op onderstaande site vind je veel informatie over het fenomeen, lezingen en meer. ° www.ijsselhoeven.nl
gebruik van de stroming als voortstuwing. Daarom vaart de pont schuin over en mogen geen schepen passeren als de pont de oversteek maakt.
Al in de Middeleeuwen was bij Dieren een veerverbinding. De pont draagt sinds 1950 de naam ‘Steeds Voorwaarts’.
Er is een breed scale aan musea in de IJsselvallei. De erkende musea geven museumkaartkorting.
KAMPEN
�STEDELIJK MUSEUM
Erfgoedcollectie en beeldende kunstcollectie. NB: In renovatie
°stedelijkmuseumkampen.nl
�MUSEUM STADSBOERDERIJ + ERF29
Twee museumboerderijen op twee locaties
°museumstadsboerderijkampen.nl
�WERF KAMPER KOGGE
Op de vrij toegankelijke werf een reconstructie van een kogge
°kamperkogge.nl
ZWOLLE
�MUSEUM DE FUNDATIE
Eigentijdse vaste collectie en wisselende tentoonstellingen
°museumdefundatie.nl
�STADSMUSEUM ANNO
Museum met de verhalen van de stad
°anno.nl
�BEELDENTUIN ANNINGAHOF
Natuur en cultuur in optima forma
°anningahof.nl
HATTEM
�ANTON PIECK MUSEUM
De grootste collectie werken van Anton Pieck antonpieckmuseum.nl
�BAKKERIJMUSEUM
De rijke geschiedenis van brood bakkerijmuseum.nl
�VOERMAN STADSMUSEUM
Maak kennis met werken van Jan Voerman sr, grondlegger van de IJsselschilders
°voermanstadsmuseumhattem.nl
HEINO/WIJHE
�MUSEUM EN BEELDENTUIN
KASTEEL HET NIJENHUIS
Binnen een gevarieerde collectie; buiten een beeldentuin en picknickplek
°museumdefundatie.nl
OLST/DEN NUL
�OLSTER ERFGOED
Expositie in informatiecentrum en de poort naar het natuurgebied de Duursche Waarden
°olstererfgoed.nl
DORPEN WESTOEVER
�VELUWSE STOOMTREIN
MAATSCHAPPIJ
Rijdend stoomtreinmuseum. Vertrek vanaf NS-station
Apeldoorn of Dieren
°stoomtrein.org
WAPENVELD
�ERVE IJZERMAN
Een authentiek beeld van het leven op een zuivelboerderij
°erveijzerman.nl
BRUMMEN
�GALLERY AALDERING
Klassieke auto’s te kijk en te koop
°gallery-aaldering.com
LOENEN
�DE MIDDELSTE MOLEN
Ontdek de eeuwenoude kunst van het papier maken
°demiddelstemolen.nl
‘Kijk eens aan, wat bijzonder. Dat wist ik niet.’
Hoe vaak komt het voor dat je als bezoeker in eigen land of streek een ontdekking doet die je verrast? Een plek die je niet kende. Een wonderlijk verhaal dat hoort bij een bijzonder gebouw. Iets dat opvalt in het landschap en waarvan je altijd al dacht: wat zou hier zijn gebeurd? De IJsselvallei is bezaaid met zulke plekken.
We nemen je mee op ontdekkingstocht langs de rivier die ons lief is. Wij, Floris Slotemaker en Wim Eikelboom, zijn twee inwoners van de IJsselvallei die hun hart hebben verpand aan de IJssel. Wij zijn opgegroeid bij de rivier, we houden van het landschap van de IJssel en we kennen de meeste bijzondere plekjes.
steden & dorpen // dagtrips // leesvoer // cultuur // natuur // historie // local guide // wandel- en fietstips // online- òf offline // plattegronden // beetje tegen de stroom in
We delen graag onze liefde voor de IJsselvallei met bezoekers die hier voor het eerst komen of de mensen die hier wonen. Want zeg nou zelf: als je in Kampen woont, ken je dan Doesburg? Of: als Arnhem je woonplaats is, hoe vaak fiets je dan over de dijk tussen Wijhe en Zwolle?
De IJssel is een vriendelijke rivier vol verhalen over het leven met het water; zij stroomt langs steden en dorpen met elk weer andere bezienswaardigheden.
Met deze gids zetten we je op het spoor van plekken langs de IJssel die wat minder voor de hand liggen. Plekken die niet in alle bekende toeristische gidsen staan.
9 7890 8172 9529