1
Περιεχόμενα Σχετικά με το έργο ..................................................................................................... 2 Επιδραστικά γεγονότα μιας γενιάς ....................................................................... 4 Εισαγωγή ..................................................................................................................... 4 Ηλικία ........................................................................................................................... 9 Ψήφος στις Εθνικές Εκλογές της 7ης Ιουλίου 2019 ....................................... 12 Συμπερασματικές παρατηρήσεις: Ποιο είναι τελικά το «πολιτικό γεγονός» αυτής της γενιάς; ..................................................................................................... 15 Βιβλιογραφικές αναφορές ...................................................................................... 17 Παράρτημα Πινάκων ............................................................................................... 18
Πως να παραπέμψετε το παρόν κείμενο: Κακεπάκη, Μ. (2020) Επιδραστικά
πολιτικά γεγονότα μιας γενιάς. Ερευνητικά πορίσματα από την έρευνα YouWho?. Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.
Σχεδιασμός εξωφύλλου: Ειρήνη Κυριαζοπούλου
Το έργο παρέχεται υπό τους όρους της δημόσιας άδειας του νομικού προσώπου Creative Commons Corporation: Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 (CC BYNC-ND)
Σχετικά με το έργο
Τ
ο 2017 το Λεξικό της Οξφόρδης ανακήρυξε ως λέξη της χρονιάς την λέξη «youthquake». Ως «νεανικός σεισμός» ορίζεται κάθε σημαντική πολιτισμική, πολιτική ή κοινωνική μεταβολή που προκύπτει μέσα από τις ενέργειες ή την επίδραση των νέων ανθρώπων. Δεν χωρά συνεπώς αμφιβολία ότι η δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα συνοδεύεται από ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τους νέους ως αντικείμενο μελέτης. Ιδιαίτερα μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης το 2008 και τις καταγραφόμενες κοινωνικο-δημογραφικές μεταβολές στις νέες ηλικίες (την πρώτη γενιά ιστορικά που συνδυάζει υψηλό μορφωτικό επίπεδο με υψηλή ανεργία και απορρύθμιση των εργασιακών της σχέσεων) η επιστημονική έρευνα στρέφει το βλέμμα της στους νέους με ανανεωμένο ενδιαφέρον. Ορμώμενες από την ανάγκη να μελετήσουμε τα παραπάνω, ξεκινήσαμε να υλοποιούμε στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών ένα πολυδιάστατο έργο1 με στόχο να μελετήσουμε διεπιστημονικά και με καινοτόμες μεθοδολογικές προσεγγίσεις την ταυτότητα των νέων στην Ελλάδα του 21ου αιώνα εστιάζοντας στη σχέση τους με την πολιτική, τον τρόπο πρόσληψης του έθνους, τις καθημερινές τους συνήθειες (lifestyle), τις πολιτισμικές τους πρακτικές, αλλά και την προσωπικότητά τους. Όταν ξεκινήσαμε τον σχεδιασμό της έρευνας YouWho? πριν από περισσότερο από ένα χρόνο, δεν μπορούσαμε με τίποτα να έχουμε προβλέψει ούτε την τεράστια απήχηση της, αλλά ούτε, πολύ περισσότερο, το γεγονός ότι θα διεξαγόταν εν μέσω γενικού lockdown στο πλαίσιο μιας από τις μεγαλύτερες κρίσεις που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες, με πολλαπλές και αχαρτογράφητες συνέπειες σε ατομικό αλλά και συλλογικό επίπεδο. Η περίοδος αυτή επανέφερε όμως και στερεοτυπικές εικόνες αλλά και ρητορικές αναφορικά με την νεότητα: οι νέοι που μαζεύονται στις πλατείες αψηφώντας τις απαγορεύσεις, οι αθλητές που έχουν ανάγκη να τρέξουν στους άδειους δρόμους («μα, καλά πριν την απαγόρευση που ήταν όλοι αυτοί;»), οι νέοι που δεν (κατά)πιέζονται τόσο από την κοινωνική απόσταση καθώς ζουν μέσα από τα social και ψυχαγωγούνται μέσα από το διαδίκτυο έτσι κι΄αλλιώς.
1
Το έργο «YouWeP» υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης «Έρευνα, Εκπαίδευση και Υποδομές: ο τριγωνισμός των αξόνων στρατηγικής ανάπτυξης του ΕΚΚΕ - REDI» (MIS 5002378) που εντάσσεται στη «Δράση Στρατηγικής Ανάπτυξης Ερευνητικών και Τεχνολογικών Φορέων» και χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία» στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2014-2020, με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης).
2
Στην πραγματικότητα, πέρα από στερεοτυπικές προσλήψεις, ελάχιστα γνωρίζουμε για την ταυτότητα, τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής των νέων σήμερα. Μέσα από τις θεματικές που αναπτύσσονται στην παρούσα έκθεση αποτελεσμάτων επιθυμούμε να συμβάλουμε σε ένα δημόσιο διάλογο που αφορά στα βασικά χαρακτηριστικά της νέας γενιάς μέσα από μια πολυδιάστατη οπτική, η οποία αποφεύγει την τακτική της στερεοτυπικής ανάδυσης κυρίαρχων χαρακτηριστικών και επικεντρώνεται στην ανάδειξη όλων των επιμέρους παραγόντων που συνθέτουν μια πολυμορφική εικόνα της νέας γενιάς.
Οι υπεύθυνες της έρευνας Κατερίνα Ηλιού – Μανίνα Κακεπάκη Ιούνιος 2020
Η Ταυτότητα της έρευνας: Τα ερευνητικά πορίσματα που παρουσιάζονται στο παρόν κείμενο προέρχονται από τα δεδομένα της διαδικτυακής έρευνας YouWho? η οποία υλοποιήθηκε κατά την περίοδο 17 Φεβρουαρίου – 5 Απριλίου 2020. Πληθυσμός στόχος ήταν όσοι/-ες γεννήθηκαν μεταξύ των ετών 1991-2003 και συνεπώς βρίσκονταν στο ηλικιακό εύρος των 17-29 ετών κατά την περίοδο συλλογής των δεδομένων. Συνολικά συλλέχθηκαν 24.525 συμπληρωμένα ερωτηματολόγια . Ο χρόνος συμπλήρωσης για το 95,4% του δείγματος κυμάνθηκε από 10 έως 30 λεπτά, με μέσο χρόνο συμπλήρωσης τα 18,12 λεπτά. Από την ανάλυση, εξαιρέθηκαν όσοι/όσες είχαν χρόνο απόκρισης κάτω από 10 λεπτά και πάνω από 30 λεπτά, δηλαδή το 4,6% του δείγματος (1.123 άτομα). Το τελικό δείγμα διαμορφώθηκε στα 23.402 άτομα. Για την στάθμιση του δείγματος χρησιμοποιήθηκε: α) η μέθοδος design weight για τη μεταβλητή «Φύλο» και β) η μέθοδος population weight για την μεταβλητή «Τόπος διαμονής». Η τελική στάθμιση διαμορφώθηκε έπειτα από τον συνδυασμό και των δύο παραπάνω μεθόδων στάθμισης. Για τον υπολογισμό των συντελεστών στάθμισης χρησιμοποιήθηκαν δημογραφικά δεδομένα από την EUROSTAT. Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε τη σελίδα του έργου: www.youwho.gr
3
Επιδραστικά γεγονότα μιας γενιάς Μανίνα Κακεπάκη Εντεταλμένη ερευνήτρια, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών mkakepaki@ekke.gr
Εισαγωγή Ο τρόπος με τον οποίο συγκροτούνται και αποκρυσταλλώνονται οι πολιτικές ταυτότητες βρίσκεται στον πυρήνα της μελέτης της πολιτικής και εκλογικής συμπεριφοράς. Από τις κλασσικές έως τις σύγχρονες μελέτες, γνωρίζουμε ότι τα άτομα διαμορφώνουν την πολιτική και ιδεολογική τους κοσμοαντίληψη σε συνάρτηση με ατομικά και συλλογικά βιώματα αλλά και με την γενικότερη επίδραση της περιόδου. Ιδιαίτερα δε όταν μελετάμε τις νεότερες ηλικίες έχει μεγάλη σημασία να διερευνήσουμε ποια είναι –εάν υπάρχουν- τα γεγονότα εκείνα που τα άτομα τα προσλαμβάνουν ως καταλυτικά για την πολιτική τους συγκρότηση καθώς είναι πολύ πιθανό να τους συνοδεύουν και στα μετέπειτα ηλικιακά τους στάδια διαμορφώνοντας τη συνολική τους πολιτική φυσιογνωμία (Παντελίδου-Μαλούτα 2015). Καθώς διανύουμε τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, οι μεγάλες διαιρετικές τομές του παρελθόντος, πάνω στις οποίες είχαν δομηθεί μεταπολεμικά οι βασικές πολιτικές διαιρέσεις και ταυτίσεις στην Ελλάδα (Νικολακόπουλος 2009, Βούλγαρης 2013) φαίνεται ότι πλέον δεν μπορούν μονοσήμαντα να ερμηνεύσουν την πολιτική συμπεριφορά των νέων. Αν και ο όρος ΄γενιά της κρίσης΄ μοιάζει να κυριαρχεί στον δημόσιο – και δη στο δημοσιογραφικό – λόγο, περισσότερο ταυτολογικός είναι παρά ερμηνευτικός του τρόπου συγκρότησης των πολιτικών ταυτοτήτων. Προκειμένου να απαντήσουμε σε αυτό λοιπόν, θελήσαμε να πάμε ένα βήμα πίσω και να ξεκινήσουμε από το αφετηριακό ερώτημα: ποιο (αν υπάρχει) είναι το επιδραστικό γεγονός αυτής της γενιάς; Έχοντας απέναντι μας άτομα που γεννήθηκαν μεταξύ του 1991 και του 2003, και τα οποία διαμορφώνονται περίπου ταυτόχρονα με την υπογραφή των μνημονίων και την κατάρρευση του παλαιού δικομματισμού, μετά τον εκλογικό σεισμό του 2012 (Βούλγαρης και Νικολακόπουλος 2014), θελήσαμε να μάθουμε ποιο ή ποια μπορεί να είναι τα μείζονα γεγονότα, τα οποία συνέβαλαν στη διαμόρφωση των πολιτικών τους απόψεων. Τα γεγονότα που επιλέξαμε (Γράφημα 1) ξεκινάνε από ένα συμβάν που φαίνεται ότι ως ένα βαθμό σημάδεψε βαθιά μια γενιά νέων (Sotiris 2013, Kornetis 2010) και καταλήγουν σε μια σημαντική πολιτική στιγμή της κυβέρνησης 4
ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ η οποία κινητοποίησε αντίρροπες δυνάμεις και συζητήθηκε με ένταση στο δημόσιο διάλογο.
Γράφημα 1: Χρονολόγιο πολιτικών & κοινωνικών γεγονότων «Δεκέμβρης» του 2008
Υπογραφή 2ου μνημονίου
12/03/2012
Υπογραφή 1ου μνημονίου
Προσφυγική κρίση
22/07/2015
18/09/2013
02/05/2010 05/12/2008
Δημοψήφισμα
05/07/2015
Δολοφονία Παύλου Φύσσα
25/01/2019
23/07/2018 21/09/2018
Ιούλιος 2015
Υπογραφή 3ου μνημονίου
Δολοφονία Ζακ Κωστόπουλου
Πυρκαγιά στο Μάτι
Υπογραφή Συμφωνίας Πρεσπών
Ανάμεσα στον «Δεκέμβρη του ΄08» και στην Συμφωνία των Πρεσπών, προφανώς συνέβησαν πολύ περισσότερα από όσα αναγράφονται στο Γράφημα 1. Η ερώτηση μας διαμορφώθηκε με τέτοιο τρόπο, ώστε να περιλαμβάνει τα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα που, το καθένα ξεχωριστά, είτε κυριάρχησαν μίαν ορισμένη στιγμή στο δημόσιο διάλογο, είτε συμβολίζουν τις κεντρικές πολιτικές και ιδεολογικές διαμάχες της τελευταίας περίπου δεκαετίας. Δεν συμπεριλάβαμε διεθνή γεγονότα, καθώς επιδιώκαμε να εστιάσουμε στην επίδραση των εσωτερικών παραγόντων. Μαζί με όλα αυτά τέλος, δώσαμε τη δυνατότητα στους ερωτώμενους/-ες να επιλέξουν ανάμεσα και στα προσωπικά και οικογενειακά τους βιώματα, ως καθοριστικά για την διαμόρφωση των πολιτικών τους απόψεων.2 Προτού ξεκινήσουμε με την παρουσίαση των δεδομένων είναι απαραίτητη μια επισήμανση: προφανώς, η παράθεση των στοιχειών σε καμία περίπτωση δεν διεκδικεί – και ούτε μπορεί από μόνη της- να αποτυπώσει νέες διαιρέσεις. Στοχεύει όμως στο να προσφέρει την απαραίτητη τεκμηρίωση για περαιτέρω αναλύσεις. Στο Γράφημα 2 βλέπουμε τις κατανομές των απαντήσεων στο σύνολο των ερωτώμενων. Κυρίαρχη επιλογή για έναν στους τέσσερις νέους είναι «τα προσωπικά και οικογενειακά βιώματα» καθώς το 24.9% επιλέγει αυτήν την απάντηση. Παράλληλα, για έναν στους πέντε (21,5%) κανένα από τα γεγονότα που παραθέσαμε δεν επιλέγεται ως καθοριστικό, δηλωτικό ίσως ότι για τη νεότερη γενιά δεν έχει υπάρξει κανένα μείζον γεγονός 2
Να σημειωθεί, ως μεθοδολογική επισήμανση, ότι η τελική λίστα των επιλογών οριστικοποιήθηκε μετά και από δυο ομαδικές συνεντεύξεις με νέους/-ες, οι οποίες προηγήθηκαν τις κατασκευής του ερωτηματολογίου, αλλά και από την πιλοτική εφαρμογή του σε μικρή ομάδα ερωτώμενων.
5
που να μπορεί να το οικειοποιηθεί και να λειτουργήσει σε συμβολικό έστω επίπεδο ως «το γεγονός της γενιάς μας». Αν κάτι προς το παρόν διακρίνεται είναι πως οι ατομικές και οικογενειακές ιστορίες είναι εκείνες που πρωτίστως διαμορφώνουν τις πολιτικές συνειδήσεις.
Γράφημα 2 ΕΡ. Αν έπρεπε να επιλέξεις ένα γεγονός που επέδρασε καθοριστικά στις
πολιτικές σου απόψεις, ποιο θα διάλεγες; (%) Προσωπικά και οικογενειακά βιώματα
24.9
Κανένα από τα παραπάνω
21.5
Η προσφυγική κρίση
10.8
Η δολοφονία του Παύλου Φύσσα
8.9
Το δημοψήφισμα του 2015
7.5
Η υπογραφή των μνημονίων
7
Η συμφωνία των Πρεσπών
6.5
Ο "Δεκέμβρης" του 2008
6
Η πυρκαγιά στο Μάτι
4.4
Η δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου
2.4 0
5
10
15
20
25
30
Πηγή: Έρευνα youwho? (EKKE 2020)
Η προσφυγική κρίση είναι το πρώτο κοινωνικό-πολιτικό ‘συμβάν’ που εμφανίζεται στις απαντήσεις καθώς επιλέγεται από το 10,8% των ερωτώμενων. Κατά πόσο βέβαια η επίδραση της ήταν προς μια κατεύθυνση ευαισθητοποίησης και αποδοχής ή προς μιας κατεύθυνση απόρριψης των προσφυγικών ροών δεν μπορεί να απαντηθεί προς το παρόν. Η δολοφονία του Παύλου Φύσσα, τον Σεπτέμβριο του 2013, επιλέγεται από το 8,9% καθώς φαίνεται να λειτούργησε καταλυτικά όχι μόνον για την κατάρρευσή της Χρυσής Αυγής αλλά και για την διαμόρφωση της πολιτικής συνείδησης μιας (μικρής) μερίδας των νέων.
6
Το δημοψήφισμα του 2015, ακόμα και αν αποτελεί μέχρι σήμερα πεδίο εξαιρετικής πόλωσης, το οποίο συμβολοποιεί σε μεγάλο βαθμό ολόκληρη την περίοδο από το 2010 και μετά, δεν φαίνεται να έχει κυριαρχήσει στον ίδιο βαθμό στους ερωτώμενους καθώς επιλέγεται μόλις από το 7,5%. Ανάλογο είναι και το ποσοστό για τα Μνημόνια που υπογράφηκαν (7,0%) διατύπωση εσκεμμένα γενικευμένη, καθώς προσπαθεί να συμπυκνώσει όλες τις μείζονες μεταβολές στο πολιτικό και οικονομικό σκηνικό από το 2010 και μετά. Η Συμφωνία των Πρεσπών, χρονικά το πιο πρόσφατο από τα συμβάντα της λίστας μας υπήρξε ένα από τα γεγονότα που κυριάρχησαν στον δημόσιο διάλογο στη δεύτερη διετία της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ. Προβλήθηκε ιδιαίτερα από την κυβέρνηση, προκάλεσε αντιδράσεις και κινητοποιήσεις εναντίον της από μεγάλο μέρος της Αντιπολίτευσης, εν ολίγοις είχε όλα τα συστατικά γνωρίσματα ενός πολωτικού γεγονότος. Στην πραγματικότητα όμως, φαίνεται ότι σε μικρό ποσοστό (6,5%) πραγματικά συνέτεινε στην διαμόρφωση της πολιτικής ταυτότητας των ερωτώμενων. Στον χρονικό αντίποδα, ο ‘Δεκέμβρης του ΄08’, έντεκα χρόνια μετά φαίνεται ότι διατηρεί ένα –μικρό βέβαια- μέρος της κοινωνικοποιητικής του δυναμικής, καθώς επιλέγεται από το 6% των ερωτώμενων. Η πυρκαγιά στο Μάτι, υπήρξε ένα τραγικό γεγονός το οποίο όμως αμέσως έλαβε και μεγάλη πολιτική διάσταση. Η τότε αξιωματική αντιπολίτευση της ΝΔ επέκρινε σφοδρότατα τους επιχειρησιακούς και πολιτικούς χειρισμούς της τότε κυβέρνησης και της Περιφέρειας και σε μεγάλο βαθμό στήριξε πάνω στο γεγονός αυτό την αντιπολιτευτική της τακτική σχετικά με την μεγάλη ανικανότητα της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ. Στο σύνολο των ερωτώμενων η επιλογή αυτή δεν φαίνεται να λειτούργησε καταλυτικά καθώς επιλέγεται από το 4,4% των ερωτώμενων. Τέλος, το χαμηλότερο ποσοστό όλων των απαντήσεων συγκεντρώνει η δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου τον Σεπτέμβριο του 2018, με 2,4%, γεγονός που φαίνεται ότι λειτούργησε καταλυτικά για πολύ περιορισμένες ομάδες ερωτώμενων.3 Προτού προχωρήσουμε στις επόμενες ενότητες, μπορούμε να συνοψίσουμε στα εξής: α) το ατομικό και οικογενειακό βίωμα υπερισχύει σαφώς του συλλογικού στο σύνολο των απαντήσεων. Ελλείψει συγκρίσιμων στοιχείων, δεν μπορεί εύκολα να απαντηθεί αν σε κάθε γενιά συνέβαινε αυτό, ή αν η γενιά των ανθρώπων που γεννιούνται μετά το 1991 δεν έχει ζήσει (ακόμα;) το δικό της «Πολυτεχνείο», ή τη δική της «Μεταπολίτευση» ή «Αλλαγή» ˙ το γεγονός εκείνο δηλαδή που θα την επικαθορίσει και θα τη συνοδεύει ως προσδιορισμό στις μελλοντικές αναλύσεις, μετατρέποντας την από άθροισμα 3 Αν και τα στοιχεία δεν παρατίθενται στο παρόν κείμενο, από την ανάλυση των απαντήσεων ανά φύλο προκύπτει ότι η δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου είχε καταλυτική σημασία, μόνο όμως για τα άτομα εκείνα που απορρίπτουν την διχοτομική ταυτότητα φύλου και επιλέγουν την κατηγορία «άλλο» στην σχετική ερώτηση. Στην ομάδα αυτή, το 21,4% επιλέγει αυτό ως το γεγονός που επέδρασε καθοριστικά στη πολιτική του συγκρότηση, έναντι μόλις 1,0% για τους άνδρες και 3,8% για τις γυναίκες. Φαίνεται λοιπόν ότι η δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου λειτούργησε ως ένα μείζον κοινωνικοποιητικό συμβάν, το οποίο όμως, σε αντίθεση π.χ. με τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα, δεν μπόρεσε να υπερβεί τα όρια της ομάδας η οποία αισθανόταν ότι «την αφορά» και έτσι δεν κατέστη στο συλλογικό υποσυνείδητο γεγονός-σύμβολο μιας καταπίεσης που υπερβαίνει τα όρια μιας ομάδας.
7
ατομικών ιστοριών σε ένα συλλογικό υποκείμενο, β) ένας στους πέντε ερωτώμενους/-ες δεν επιλέγει καμία από τις διαθέσιμες επιλογές. Αυτό θα πρέπει να μας προβληματίσει. Αφενός μπορεί να μαρτυρά μια έλλειψη συμπερίληψης από τη μεριά μας ορισμένων επιλογών στις οποίες οι νέοι/-ες αποδίδουν σημασία, αφετέρου όμως μπορεί και να εμπεριέχει μια αδυναμία των ίδιων των ατόμων να εντοπίσουν αυτό το ‘κάτι’ που τους διαμορφώνει. Τέλος, γ) τα μεγάλα πολιτικά διακυβεύματα που τόσο δίχασαν και διχάζουν, μάλλον αποτελούν περισσότερο πεδία διαμάχης στο επίπεδο του πολιτικού λόγου παρά πραγματικά επίδικα, τουλάχιστον για τις νεότερες ηλικίες. Ενδεχομένως δε, στις δυο τελευταίες επισημάνσεις να βρίσκεται και η μικρή έως ελάχιστη ελκυστικότητα των πολιτικών κομμάτων στους νέους και η επιλογή της ‘εξόδου’ (Hirschman 1970) από το πολιτικό σύστημα. Όλα τα παραπάνω ενδέχεται βέβαια να διαφοροποιούνται σημαντικά αν λάβουμε υπόψη τόσο την ηλικιακή όσο και την ιδεολογική διάσταση. Έτσι, αφενός έχει σημασία να δούμε αν οι επιμέρους ηλικιακές κατατμήσεις δίνουν διαφορετικές απαντήσεις, ενώ εξίσου σημαντικό είναι να δούμε και τις απαντήσεις των ερωτώμενων ανάλογα με το τι ψήφισαν στις βουλευτικές εκλογές του Ιουλίου 2019. Οι επόμενες δυο ενότητες θα απαντήσουν ακριβώς σε αυτά.
8
Ηλικία
Σ
υνεχίζουμε την ανάλυσή μας με την κατανομή των απαντήσεων ανά ηλικιακή υπό-ομάδα εντός των ερωτώμενων. Κατανείμαμε τους/τις ερωτώμενους/-ες σε τρεις υποκατηγορίες, έχοντας ως υπόθεση ότι κάθε υποκατηγορία αντιστοιχεί σε διαφορετικό εξελικτικό/κοινωνικό στάδιο των νέων ανθρώπων (γράφημα 3). Γράφημα 3: Καθοριστικό γεγονός στις πολιτικές απόψεις ανα ηλικιακή ομάδα (%) 24.2
Κανένα από τα παραπάνω
21.4 19.4 20.6
Προσωπικά και οικογενειακά βιώματα
27.1 24.3 3.1 2.6 1.5
Η δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου
5 4.4 3.8
Η πυρκαγιά στο Μάτι
10.1
Η συμφωνία των Πρεσπών
5.7 4.9 11.6 11.5
Η προσφυγική κρίση 8.7 4.5
Το δημοψήφισμα του 2015
7.5 10.1 12.7
Η δολοφονία του Παύλου Φύσσα
9.1 5.2 5.2 6.2
Η υπογραφή των μνημονίων
10.5 3
Ο "Δεκέμβρης" του 2008
4.6 11.6 0
17-18
5 19-24
10
15
20
25
30
25-29
Πηγή: Έρευνα youwho? (EKKE 2020)
Οι νεότεροι-/ες του δείγματος μας είναι 17-18 ετών. Οι ενδιάμεσες ηλικιακές (19-24) είναι οι νέοι ενήλικες του δείγματός μας, ενώ στην τελευταία κατηγορία εντάσσονται οι μεγαλύτεροι νέοι 25-29 ετών. Κάθε κατηγορία βίωσε τα γεγονότα που παρατίθενται στη λίστα μας σε διαφορετικό ηλικιακό 9
στάδιο. Έτσι, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι όσο παλαιότερο χρονικά είναι ένα γεγονός τόσο περισσότερο θα αφορά τις μεγαλύτερες ηλικίες του δείγματός μας. Πράγματι, οι δυο ηλικιακές ομάδες που βρίσκονται στα δυο άκρα (17-18 ετών και 25-29 ετών) επιδεικνύουν σχεδόν αντιδιαμετρικά αντίθετη εικόνα. Γεγονότα που χρονολογικά συνέβησαν στην πρώτη ενηλικίωση των σημερινών μεγαλύτερων νέων, όπως ο Δεκέμβρης του 2008, το δημοψήφισμα, ή και η υπογραφή των μνημονίων τους αφορούν πολύ περισσότερο από ότι τους σημερινούς 17αρηδες και 18αρηδες οι οποίοι το 2008, το 2010 ή το 2015 βρίσκονταν στην παιδική ή πρώιμη εφηβική ηλικία. Έτσι, ο Δεκέμβρης του ’08 λειτουργεί ακόμα ως μείζον γεγονός για όσους είναι σήμερα από 25-29 ετών (επιλέγεται από το 11,6%), δηλαδή βρίσκονταν κοντά στην ηλικία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου το 2008 , ενώ για τις επόμενες ηλικιακές ομάδες το ποσοστό μειώνεται ραγδαία στο 4,6% και το 3,0%. Ακριβώς αντεστραμμένη είναι η εικόνα για την δολοφονία του Παύλου Φύσσα και την συμφωνία των Πρεσπών. Η επιλογή της δολοφονίας Φύσσα από τους 17ρηδες και 18ρηδες σε ποσοστό 12,7% έχει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς ναι μεν το χρονικό σημείο το οποίο συνέβη (2013) μοιάζει μακρινό για αυτές τις ηλικίες, φαίνεται όμως ότι λειτούργησε ανα-κοινωνικοποιητικά, τόσο μέσα από την προβολή της δίκης της Χρυσής Αυγής όσο και από την συνεχή παρουσία της Μάγδας Φύσσα και τον ισχυρό συμβολισμό με τον οποίο πλέον έχει περιβληθεί η παρουσία της.4 Η ένταση αυτού του γεγονότος φθίνει όσο μεγαλώνουν οι ερωτώμενοι/-ες, καθώς το ποσοστό πέφτει στο 9,1% για τους νέους 19-24 ετών και στο 5,2% για τους νέους 25-29. Για τη δε Συμφωνία των Πρεσπών, το ποσοστό των νεών 17-18 ετών που το επιλέγουν (10,1%) μειώνεται σχεδόν στο ήμισυ στις επόμενες ηλικιακές ομάδες (5,7% και 4,9%). Από τη λίστα μας, ορισμένα γεγονότα δεν ακολουθούν με την ίδια γραμμικότητα την σχέση ηλικιακής απόστασης από το συμβάν και σημασίας που του αποδίδεται. Αυτά είναι η προσφυγική κρίση και τα οικογενειακά και προσωπικά βιώματα. Για το μεν πρώτο η τομή φαίνεται να βρίσκεται στις ηλικίες μετά τα 25 (8,7%), καθώς 17-18 και 19-24 ετών έχουν σχεδόν ταυτόσημα ποσοστά (11,6% και 11,5% αντίστοιχα). Εικάζουμε ότι το προσφυγικό δεν είναι ένα στιγμιαίο γεγονός αλλά αντίθετα από το 2015 και μετά έχει «έρθει για να μείνει», συνεπώς διαμορφώνει πολιτικές ταυτότητες σε βάθος χρόνου διαπερνώντας ορισμένες ηλικιακές ομάδες. Για τα προσωπικά και οικογενειακά βιώματα μπορεί να προταθεί ως υπόθεση ότι οι 17ρηδες και 18ρηδες τα προτάσσουν λιγότερο σε σχέση με τις μεγαλύτερες ηλικίες, ακριβώς διότι δεν έχουν προλάβει να συγκεντρώσουν 4
Διερευνητικά επίσης θα μπορούσε να προταθεί ότι ο Παύλος Φύσσας και μέσα από τη μουσική του εξακολουθεί να συγκινεί και να ‘αγγίζει’ τις νεότερες ηλικίες. Ωστόσο κάτι τέτοιο δεν μπορούμε να το τεκμηριώσουμε από τα διαθέσιμα στοιχεία.
10
εκείνες τις ‘εμπειρίες ζωής’, που θα τους διαμορφώσουν, σε αντίθεση με τους μεγαλύτερους νέους και νέες.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Η νεότητα δεν αποτελεί μια ενιαία και αδιαίρετη κοινωνική κατηγορία. Όσοι και όσες βρίσκονται μεταξύ 25-29 ετών, βίωσαν σε εντελώς άλλο στάδιο της ζωής τους ορισμένα γεγονότα, με συνέπεια να τους έχουν πολύ περισσότερο καθορίσει. Ο ‘Δεκέμβρης του ‘08’, τα μνημόνια και, ως ένα βαθμό, το δημοψήφισμα, φαίνεται πως άφησαν εντονότερο το αποτύπωμα τους στην συγκρότηση της πολιτικής τους ταυτότητας. Για όσους και όσες βρίσκονται στο κατώφλι της ενηλικίωσης (17-18 ετών), Πρέσπες, Προσφυγικό και δολοφονία Φύσσα είχαν ανάλογη επίδραση. Ωστόσο, τα προσωπικά και οικογενειακά βιώματα διαπερνούν όλες τις ηλικίες και κυριαρχούν στη συνείδηση των νέων ως παράγοντας διαμόρφωσης της πολιτικής τους ταυτότητας. Τέλος, για έναν στους πέντε νέους/ες περίπου δεν καταγράφεται κανένα μείζον γεγονός, είτε στο συλλογικό είτε στο ατομικό επίπεδο.
11
Ψήφος στις Εθνικές Εκλογές της 7ης Ιουλίου 2019
Τ
ο ερώτημα που θα απαντήσουμε στη συνέχεια αφορά στην σχέση των γεγονότων αυτών με τη ψήφο στις Εθνικές Εκλογές της 7ης Ιουλίου 2019. Ο πίνακας 1 παρουσιάζει τις απαντήσεις ανάλογα με την απάντηση στην ερώτηση «Ποιο κόμμα ψηφίσατε στις εθνικές εκλογές της 7ης Ιουλίου 2019». Πίνακας 1. Καθοριστικό πολιτικό γεγονός και ψήφος (%)* Ψήφισαν στις εθνικές εκλογές της 7ης Ιουλίου 2019
Ο "Δεκέμβρης" του 2008 Η υπογραφή των μνημονίων Η δολοφονία του Παύλου Φύσσα Το δημοψήφισμα του 2015 Η προσφυγική κρίση Η συμφωνία των Πρεσπών Η πυρκαγιά στο Μάτι Η δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου Προσωπικά και οικογενειακά βιώματα Κανένα από τα παραπάνω Σύνολο
Χ.Α.
ΕΛΛ. ΛΥΣΗ
ΝΔ
ΚΙΝΑΛ
ΣΥΡΙΖΑ
ΜέΡΑ2 5
ΚΚΕ
Άκυρο/ Λευκό
Αποχή
2.0
0.6
2.0
3.1
9.5
6.8
9.6
4.7
6.7
6.9
7.2
6.1
4.5
9.6
9.3
6.9
6.4
6.1
2.3
0.6
2.3
6.0
12.4
10.0
14.5
11.3
10.2
2.6
6.0
12.9
9.5
5.2
13.5
5.7
5.2
5.5
20.7
18.6
10.5
9.7
10.3
10.2
8.9
9.9
11.4
24.7
28.7
11.2
5.4
2.8
3.2
1.2
5.5
5.5
1.6
2.4
6.9
6.8
2.2
2.3
2.0
5.8
5.5
0.7
-
1.2
2.9
3.4
2.7
2.4
1.5
2.2
18.4
20.4
26.6
31.4
26.4
24.2
35.5
25.6
21.6
20.1
15.6
20.5
20.7
18.1
17.8
13.3
24.2
25.3
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
Πηγή: Έρευνα youwho? (EKKE 2020) *από τον πίνακα παραλείπονται τα κόμματα που δεν έχουν κοινοβουλευτική εκπροσώπηση με την εξαίρεση της Χ.Α, καθώς και οι απαντήσεις των ερωτώμενων που δήλωσαν ότι δεν είχαν δικαίωμα ψήφου το 2019. Σε σκίαση οι τρεις επικρατέστερες επιλογές κάθε ομάδας νέων.
Το ερώτημα για το επιδραστικό πολιτικό γεγονός είναι αναμενόμενο να συνδέεται με την επιλογή ψήφου. Γνωρίζουμε ότι συγκεκριμένα συμβάντα έχουν συνδεθεί με, και υιοθετηθεί από, ορισμένους πολιτικούς χώρους, επομένως αρκετά από τα ευρήματα του Πίνακα 1 λειτουργούν επιβεβαιωτικά. Αν, συμβατικά έστω, θεωρήσουμε ότι τα υπό εξέταση κόμματα τοποθετούνται σε ένα συνεχές στον οριζόντιο άξονα Αριστεράς –Δεξιάς, με την ΧΑ να βρίσκεται στο δεξιό άκρο και το ΚΚΕ στο αριστερό άκρο, 12
μπορούμε να διακρίνουμε σαφείς ιδεολογικές διαιρέσεις σε ορισμένα γεγονότα. Ο Δεκέμβρης του ΄08 και η δολοφονία του Παύλου Φύσσα σαφώς και εγγράφονται ως μείζονα γεγονότα στην πολιτική συγκρότηση των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ, του ΚΚΕ και λιγότερο του ΜεΡΑ25 ενώ για τους ψηφοφόρους της Χ.Α, της Ελληνικής Λύσης και της ΝΔ έχουν ελάχιστη έως μηδενική απήχηση. Η προσφυγική κρίση αντίθετα κυριαρχεί στο δεξιό άκρο του άξονα, καθώς οι νέοι ψηφοφόροι της ΧΑ και της Ελληνικής Λύσης την προτάσσουν σε διπλάσιο ποσοστό από τους ψηφοφόρους των άλλων κομμάτων ως το γεγονός που τους καθόρισε (είναι εντούτοις αξιοσημείωτο, ότι το Προσφυγικό είναι το μοναδικό γεγονός που για τους νέους όλους των άλλων κομμάτων επιλέγεται σε παρόμοια ποσοστά). Σε ακόμα υψηλότερα ποσοστά αναφέρουν την Συμφωνία των Πρεσπών, καθώς την επιλέγει το 24,7% των ψηφοφόρων της Χ.Α και το 27,8% των ψηφοφόρων της Ελληνικής Λύσης. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι απαντήσεις των νέων αναφορικά με το δημοψήφισμα. Γνωρίζουμε ότι το «όχι» κυριάρχησε στις –τότε- νεαρές ηλικίες (Κουστένης 2019:51). Αν και στο σύνολο των νέων, όπως είδαμε στις προηγούμενες ενότητες, επιλέγεται ως καθοριστικό γεγονός μόλις από το 7,5%, για τους νέους που ψηφίζουν ΝΔ, ΚΙΝ.ΑΛ αλλά και ΜέΡΑ25 τα ποσοστά ανεβαίνουν στο 12,9%, στο 9,5% και στο 13,5% αντίστοιχα, πιστοποιώντας ότι για μια ορισμένη μερίδα νέων ψηφοφόρων το δημοψήφισμα πράγματι απετέλεσε κομβικό στοιχείο που τους καθόρισε, ανεξάρτητα αν επέλεξαν το ναι ή το όχι . Μάλιστα, αν εύλογα υποθέσουμε ότι το «ναι» εκπροσωπείται από ΝΔ και ΚΙ.ΝΑΛ, και το «όχι» αντίστοιχα ‘κατέφυγε’ στο ΜεΡΑ25, τότε φαίνεται ότι τόσο οι ψηφοφόροι του «ναι» όσο και του «όχι» το βίωσαν και εξακολουθούν να το βιώνουν ως καταλυτικό γεγονός, ασχέτως του αν το αριθμητικό βάρος της κάθε ομάδας είναι εξαιρετικά άνισο. Αν και τα προσωπικά και οικογενειακά βιώματα παραμένουν κυρίαρχη επιλογή (με την εξαίρεση των ψηφοφόρων της Χ.Α και όσων απέχουν από τις εκλογές) έχει ιδιαίτερη σημασία το εξαιρετικά υψηλό ποσοστό ανάμεσα στους νέους/-ες που ψηφίζουν ΚΙΝΑΛ και ΚΚΕ (31,4% και 35,5% αντίστοιχα). Υποθέτουμε ότι για τη νεότερη γενιά ψηφοφόρων, το ΚΙΝΑΛ και το ΚΚΕ λειτουργούν ως επιλογές κυρίως λόγω μιας βαρύνουσας οικογενειακής παράδοσης και ιστορίας, η οποία μεταβιβάζεται στο πλαίσιο της πολιτικής κοινωνικοποίησης εντός της οικογένειας. Τέλος, έχουν μεγάλο ενδιαφέρον οι απαντήσεις των νέων που είτε επιλέγουν το άκυρο/λευκό, είτε απέχουν πλήρως από την εκλογική διαδικασία. Στην πραγματικότητα, ελάχιστα γνωρίζουμε μέχρι τώρα για την πολιτική συγκρότηση και την ιδεολογική ταυτότητα όσων δεν επιλέγουν κάποιο κόμμα, καθώς η απουσία από τις κάλπες, τους/τις καθιστά περίπου αόρατους και αόρατες. Από τον πίνακα 1 διαφαίνονται τα εξής: άκυρο/λευκό και αποχή μοιράζονται μια αρκετά κοινή πρόσληψη των κοινωνικοποιητικών γεγονότων, με μια μάλλον ‘αριστερόστροφη’ οπτική, καθώς λόγου χάρη 13
έλκονται περισσότερο από τη δολοφονία Φύσσα παρά από τις Πρέσπες, χωρίς όμως να ‘τους λέει και πολλά’ ο Δεκέμβρης του΄08, ενώ παράλληλα αναφορικά με την πυρκαγιά στο Μάτι βρίσκονται εγγύτερα σε ΝΔ και ΚΙΝ.ΑΛ. Αν κάτι έχει ωστόσο τη σημασία του είναι ότι αυτές οι ομάδες σε υψηλότερο ποσοστό από τις άλλες δεν αναγνωρίζουν κανένα από τα γεγονότα που παρατίθενται (24,2% για όσους/ες ψηφίζουν άκυρο/λευκό και 25,3% για όσους/ες απέχουν) ως καθοριστικό.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Οι απαντήσεις των ερωτώμενων διαπνέονται από ορισμένα κοινά μοτίβα ανεξάρτητα από την εκλογική τους επιλογή, η ψήφος όμως εξακολουθεί να συνιστά ισχυρό διαφοροποιητικό παράγοντα σε πλήθος επιλογών. Αριστεροί/-ες και Δεξιοί/-ες ψηφοφόροι έχουν τα δικά τους σημεία αναφοράς από τα οποία έλκουν την πολιτική τους συγκρότηση. «Δεκέμβρης του ‘08» και δολοφονία Παύλου Φύσσα είναι τα δυο ορόσημα πάνω στα οποία φαίνεται να χτίζεται η αριστερή ταυτότητα, των νέων που ψηφίζουν ΣΥΡΙΖΑ και ΚΚΕ κυρίως. Προσφυγικό και Πρέσπες χτίζουν κυρίως της Ακροδεξιά ταυτότητα, ενώ το Δημοψήφισμα λειτουργεί καθοριστικά για τους σημερινούς βασικούς «εκφραστές» του ναι (ΝΔ) και του όχι (ΜέΡΑ25). Νεαροί ψηφοφόροι κομμάτων με βαρύ παρελθόν αλλά λιγότερο ισχυρό εκλογικά παρόν (ΚΙΝ.ΑΛ και ΚΚΕ) καθορίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από τα προσωπικά και – ενδεχομένως περισσότερο- τα οικογενειακά βιώματα. Τέλος, νέοι και νέες που απέχουν από την εκλογική διαδικασία είναι περισσότερο πιθανό να μην αναγνωρίζουν κανένα μείζον κοινωνικοποιητικό γεγονός που να τους/τις διαμορφώνει. Αν αυτό είναι αιτία ή αποτέλεσμα της αποχής από τις κάλπες αποτελεί ερώτημα προς διερεύνηση.
14
Συμπερασματικές παρατηρήσεις: Ποιο είναι τελικά το «πολιτικό γεγονός» αυτής της γενιάς; Στις παραπάνω σελίδες προσπαθήσαμε να σκιαγραφήσουμε το προφίλ των νέων 17-29 ετών μέσα από τις απαντήσεις τους στο ερώτημα για το ποιο γεγονός επέδρασε περισσότερο καθοριστικά στην συγκρότηση των πολιτικών τους απόψεων. Κοινή συνισταμένη, πέρα από ηλικίες και κομματικές προτιμήσεις είναι ότι τα προσωπικά και οικογενειακά βιώματα είναι αυτά που εν τέλει διαμορφώνουν τα άτομα και την πολιτική τους ταυτότητα, επιβεβαιώνοντας έτσι την διαχρονική ισχύ της διαδικασίας πολιτικής κοινωνικοποίησης του ατόμου στο πλαίσιο της οικογένειας. Παρόλα αυτά, ακόμα και αν οι προσωπικές και οικογενειακές διαδρομές είναι αυτές που μας καθορίζουν, δεν παύουν να υπάρχουν εκείνες οι ισχυρές (και ενδεχομένως και ηχηρές) μειοψηφίες οι οποίες και θα πλαισιώσουν και -γιατί όχι- θα ονοματοδοτήσουν την γενιά αυτή στις μελλοντικές αναλύσεις. Εξάλλου, όπως ήδη γνωρίζουμε, πολύ συχνά έρχεται εκ των υστέρων η αναφορά εκείνη που θα πλαισιώσει και θα χαρακτηρίσει μια εποχή, καθώς τη στιγμή εκείνη βιώνεται εντελώς διαφορετικά από τα υποκείμενα. Ποιο λοιπόν μπορεί να είναι εν τέλει το ‘γεγονός’ της γενιάς των ανθρώπων που γεννήθηκαν μεταξύ 1991 και 2003, στην Ελλάδα των μνημονίων και της κατάρρευσης του παλιού δικομματισμού; Παρόλο που διαφορετικές ηλικιακές ομάδες και ψηφοφόροι αντιδιαμετρικών ιδεολογικά κομμάτων φαίνεται να διαφυλάσσουν τα δικά τους ιερά τοτέμ πάνω στα οποία χτίζουν τις ταυτότητες τους, ισχυριζόμαστε ότι δυο είναι τα νήματα που φαίνεται να διατρέχουν όλες τις επιμέρους κατηγορίες: Πρώτον: σύμφωνα με την κλασσική προσέγγιση των Bartolini & Mair (1990), αναγκαία συνθήκη για να αναχθεί μια μορφή κοινωνικού ανταγωνισμού σε διαίρεση, είναι α) η ύπαρξη μιας ανταγωνιστικής σχέσης, β) η συνείδηση των επιμέρους ομάδων του ανήκειν στη μια ή την άλλη πλευρά και γ) η συγκρότηση του ανταγωνισμού σε διακριτές οργανωτικές και θεσμικές προτάσεις από τα πολιτικά κόμματα. Με αυτές τις προϋποθέσεις, έστω και δειλά, θεωρούμε ότι μόνο το Προσφυγικό μοιάζει να συνιστά δυνάμει πεδίο διάκρισης και (μελλοντικής;) διαίρεσης, καθώς: αποτελεί πεδίο ανταγωνιστικής σχέσης, αναγνωρίζεται από όλες τις επιμέρους ομάδες των ερωτώμενων ως ΄γεγονός’ (ανεξάρτητα αν δεν αποτελεί την κυρίαρχη επιλογή) και προσφέρει διακριτές προτάσεις πολιτικής αντιμετώπισής του. Φυσικά, όπως ειπώθηκε και στην εισαγωγή, σε καμία περίπτωση δεν επαρκούν τα στοιχεία που παραθέτουμε για μια ολοκληρωμένη τεκμηρίωση περί της (μελλοντικής) ύπαρξής ή μη μιας διαίρεσης γύρω από το Προσφυγικό.
15
Δεύτερον: υπάρχει μια μεγάλη «γκρίζα ζώνη», καθώς περίπου ένας στους πέντε νέους και νέες δεν αναγνωρίζει κανένα επιδραστικό γεγονός, με το ποσοστό αυτό να ανεβαίνει στον έναν στους τέσσερις για όσους απέχουν της εκλογικής διαδικασίας. Αν αυτό συνιστά αποτυχία των πολιτικών κομμάτων να αφουγκραστούν και να εκφράσουν τις ανησυχίες μερίδας των νέων, καθώς περιστρέφουν την ρητορική και τους συμβολισμούς τους γύρω από γεγονότα που λίγο τους αφορούν, ή αν αντίθετα υπάρχει μια ομάδα νέων που για άλλους λόγους θέτει τον εαυτό της εκτός της πολιτικής διαδικασίας, είναι ερώτημα που παραμένει αναπάντητο.
16
Βιβλιογραφικές αναφορές Βούλγαρης, Γ. (2013) Η μεταπολιτευτική Ελλάδα 1974-2009. Αθήνα: Πόλις. Βούλγαρης, Γ. και
Η. Νικολακόπουλος, (επιμ.) (2014) 2012: Ο διπλός
εκλογικός σεισμός. Αθήνα: Θεμέλιο. Κουστένης, Π. (2019) Η εκλογική αντιστοίχιση 2012-2015: Από το ΠΑΣΟΚ στον ΣΥΡΙΖΑ. Στο: Μπαλαμπανίδης, Γ. (επιμ.) ΣΥΡΙΖΑ. Ένα κόμμα εν κινήσει. Από τη διαμαρτυρία στη διακυβέρνηση. Αθήνα: Θεμέλιο, σελ. 47-75, Νικολακόπουλος, Η. (2009) Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές 1946-1967. Αθήνα: Πατάκης. Παντελίδου-Μαλούτα, Μ. (2015) Πολιτισμικές συνιστώσες της πολιτικής διαδικασίας. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/11419/3531 Bartolini, S. and P. Mair (1990) Identity, competition and electoral availability: The stabilisation of European electorates 1885-1985, Cambridge: Cambridge University Press. Hirschman. A. (1970) Exit, voice and loyalty. Responses to decline in firms, organizations and states. Cambridge, Mass: Harvard University Press. Kornetis, K. (2010) No more heroes? Rejection and reverberation of the past in the 2008 events in Greece. Journal of Modern Greek Studies, 28 (2) 173197. Sotiris, P. (2013) Reading revolt as deviance: Greek intellectuals and the December 2008 revolt of Greek youth. Interface: a journal for and about social movements. 5(2) 47-77.
17
Παράρτημα Πινάκων ΕΡ. Αν έπρεπε να επιλέξεις ένα γεγονός που επέδρασε καθοριστικά στις πολιτικές σου απόψεις, ποιο θα διάλεγες; (%) Ο "Δεκέμ βρης" του 2008
Η υπογρ αφή των μνημον ίων
Η δολοφ ονία του Παύλο υ Φύσσα
Το δημοψ ήφισμ α του 2015
Η προσφ υγική κρίση
Η συμφω νία των Πρεσπ ών
Η πυρκα γιά στο Μάτι
Προσ ωπικά και οικογε νειακά βιώμα τα
Κανέν α από τα παραπ άνω
4.4
Η δολοφ ονία του Ζακ Κωστό πουλο υ 2.4
Σύνολο
6.0
7.0
8.9
7.5
10.8
6.5
24.9
21.5
17-18 ετών 19-24 ετών 25-29 ετών Ψήφος στις εθνικές εκλογές ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΥΡΙΖΑ ΚΙΝΗΜΑ ΑΛΛΑΓΗΣ ΚΚΕ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΥΣΗ ΜέΡΑ25 Λ.Σ. ΧΡΥΣΗ ΑΥΓΗ Άκυρο/ Λευκό Δεν ψήφισα
3.0 4.6 11.6
5.2 6.2 10.5
12.7 9.1 5.2
4.5 7.5 10.1
11.6 11.5 8.7
10.1 5.7 4.9
5.0 4.4 3.8
3.1 2.6 1.5
20.6 27.1 24.3
24.2 21.4 19.4
2.0 9.5 3.1 9.6 0.6 6.8 2.0 4.7 6.7
6.1 9.6 4.5 6.9 7.2 9.3 6.9 6.4 6.1
2.3 12.4 6.0 14.5 0.6 10.0 2.3 11.3 10.2
12.9 5.2 9.5 5.7 6.0 13.5 2.6 5.2 5.5
10.5 10.3 9.7 8.9 18.6 10.2 20.7 9.9 11.4
11.2 2.8 5.4 1.2 28.7 3.2 24.7 5.5 5.5
6.9 2.2 6.8 2.0 2.4 2.3 1.6 5.8 5.5
1.2 3.4 2.9 2.4
26.6 26.4 31.4 35.5 20.4 24.2 18.4 25.6 21.6
20.5 18.1 20.7 13.3 15.6 17.8 20.1 24.2 25.3
Ηλικία
2.7 0.7 1.5 2.2
18