Gdzie jest ta woda? Amu-daria i Syr-daria są najważniejszymi dopływami basenu Jeziora Aralskiego. Amu-daria jest największą i zarazem drugą co do długości rzeką Azji Centralnej. Długość Amu-darii wynosi około 1 415 km, obszar basenu rzecznego to ponad 300 tys. km². Rzeka bierze swój początek w miejscu połączenia dwóch rzek: Pandż15 i Wachsz16. W środkowym biegu zasilana jest przez trzy prawe dopływy rzek Kofarnihon, Surchandarjo i Szurobdarjo oraz lewy dopływ rzeki Kunduz. Dalej, aż do terytoriów Jeziora Aralskiego, rzeka nie jest zasilana żadnymi dopływami. Główny strumień Amu-darii formuje się w Tadżykistanie i częściowo w Afganistanie, następnie rzeka płynie wzdłuż granicy afgańsko-uzbeckiej, przepływa przez Turkmenistan i wraca do Uzbekistanu, gdzie ginie w piaskach, nie docierając do Jeziora Aralskiego. Jeszcze w latach sześćdziesiątych XX wieku Amu-daria uchodziła do Jeziora Aralskiego, tworząc na jego brzegach dużą deltę rzeczną. Obecnie przez parowanie, infiltrację i intensywne wykorzystywanie wód do nawadniania pól rzeka wysycha, zanim dopłynie do jeziora. Na tę sytuację wpływ ma także proces przelewania się dużej ilości wód Amu-darii do Kotliny Sarykamyskiej17. 15 Pandż stanowi lewy dopływ Amu-darii. Tworzą go dopływy rzek Pamir i Wachandaria. Pandż tworzy naturalną granicę pomiędzy Tadżykistanem i Afganistanem i – poza niedużym terytorium w obwodzie chatlońskim, gdzie w rezultacie zmian koryta rzecznego część ziem Tadżykistanu znajduje się obecnie na lewym brzegu – płynie przez całą długość kraju. Wody rzeki są wykorzystywane przede wszystkim w celu nawadniania pól. 16 Wachsz stanowi prawy dopływ Amu-darii. Ma źródła w górach Pamiru, w rejonie trzeciego co do wysokości szczytu na terytorium Kirgistanu, Szczytu Korżeniewskiej (7 105 m n.p.m.). Tutaj rzeka, płynąc przez Dolinę Alajską, nosi nazwę Kyzylsu (kirg. Czerwona woda). Dalej, wpływając na terytorium Tadżykistanu i zlewając się z dopływem rzeki Muksu, płynie na zachód, już pod nazwą Surchob. Przy lewym dopływie, rzece Obichingob, Wachsz skręca na południowy zachód, 170 km od swego źródła wpływa w Dolinę Wachsz, gdzie tworzy liczne odpływy wykorzystywane do nawadniania i zaopatrywania w wodę mieszkańców wiosek. Rzeka jest zasilana głównie przez lodowce i topniejące śniegi, mniej przez opady atmosferyczne. Na rzece działają elektrownie wodne: Nurecka EW, Gołownaja EW, Sangtudińska EW-1; odchodzą też od niej duże kanały nawadniające: kanał Wachsz i kanał Szurabadzki. 17 8–10 tysięcy lat temu Kotlina Sarykamyska była zapadliną wypełnioną wodą, stopniowo wysychała i do XX wieku stanowiła mały, słony, zamknięty basen
22