66900 Mensen en problematiek by Boom beroepsonderwijs

MENSENENPROBLEMATIEK

COLOFON

BoomBeroepsonderwijs

info@boomberoepsonderwijs.nl www.boomberoepsonderwijs.nl

Auteur(s):L.Benjamin-Merens,T.Cremers,P.Cub,C.vanEck,J.Huijbers-Bolt,K. Koomen,N.Koopman,W.Kooremans,V.Landsmeer-Dalm,M.Liebregts,D.vanLoon, S.vanMameren,A.Martin

Inhoudelijkeredactie:V.Landsmeer-Dalm,M.Liebregts

Titel:Mensenenproblemaatiek

ISBN:9789037266900

Eerstedruk/eersteoplage

©2024BoomBeroepsonderwijs|Boom BehoudensdeinofkrachtensdeAuteurswetgesteldeuitzonderingenmagnietsuit dezeuitgavewordenverveelvoudigd,opgeslagenineengeautomatiseerd gegevensbestand,ofopenbaargemaakt,inenigevormofopenigewijze,hetzij elektronisch,mechanisch,doorfotokopieën,opnamenofenigeanderemanier,zonder voorafgaandeschriftelijketoestemmingvandeuitgever.

Voorzoverhetmakenvanreprografischeverveelvoudigingenuitdezeuitgaveis toegestaanopgrondvanartikel16hAuteurswetdientmendedaarvoorwettelijk verschuldigdevergoedingentevoldoenaandeStichtingReprorecht (www.reprorecht.nl).Voorhetovernemenvan(een)gedeelte(n)uitdezeuitgavein bijvoorbeeldeen(digitale)leeromgevingofeenreaderinhetonderwijs(opgrondvan artikel16,Auteurswet1912)kanmenzichwendentotStichtingUitgeversorganisatie voorOnderwijslicenties(Postbus3060,2130KBHoofddorp,www.stichting-uvo.nl).

Deuitgeverheefternaargestreefddeauteursrechtenteregelenvolgensdewettelijke bepalingen.Degenendiedesondanksmenenzekererechtentekunnendoengelden, kunnenzichalsnogtotdeuitgeverwenden.

Doorhetgebruikvandezeuitgaveverklaartukennistehebbengenomenvanen akkoordtegaanmetdespecifiekeproductvoorwaardenenalgemenevoorwaarden vanBoomBeroepsonderwijs,tevindenopwww.boomberoepsonderwijs.nl.

VOORWOORD

AngerensteinZorg&Welzijniseencompleteserieleermiddelenvoordevolgende kwalificatiedossiers:

• Maatschappelijkezorg

• AssistentenindeGezondheidszorg

• Pedagogischwerk

• Sociaalwerk

• Verzorgende-IG.

Voordesociaalwerkerisvakkennisvanuiteenlopendeonderwerpenvangrootbelang. Ditvormtdebasisvoorhethandelenindeberoepspraktijk,waarbijdecliëntmetzijn wensenenbehoeftencentraalstaat.DebronnenboekenvanAngerensteinZorg& Welzijnbevattenallebenodigdetheorievoordebeginnendeberoepsbeoefenaar.

DeserieleermiddelenvoorhetkwalificatiedossierSociaalwerkbestaatuitvijf bronnenboekenmetonlineaanvullendeverwerkingsopdrachten,kritische beroepssituatiesentoetsen:

• Decontextvansociaalwerk

• Mensenenproblematiek

• Communicatieengedragvoorsociaalwerk

• Methodischhandelenvoorsociaalwerk

• Professionalsociaalwerk.

Koppelingkwalificatiedossier2024

Elkthemaheefteenkoppelingmetéénofmeerderewerkprocessenvanhet kwalificatiedossier.Hierondertrefjeperthemaaanwelk(e)werkproces(sen)ditis gekoppeld:

Mensenenproblematiek

‘Mensenenproblematiek’iseenvandevijfboekenvoordeopleidingsociaalwerk.In ditboekstaandedoelgroepenwaarmeedesociaalwerkerinaanrakingkomtende bijhorendeproblematiekencentraal.Daarnaastbevathetboekconcretehandelingstips voordesociaalwerkerdiedirecttoepasbaarzijnindepraktijkenstaatbeschreven watdesociaalwerkerkanbetekenenvoordediversedoelgroepen.

Debeschreventheorieenverwerkingsopdrachtenzijngebaseerdopdevisiewaarbij decliëntcentraalstaatenzoveelmogelijkzijneigenregiebehoudt.

Decliëntcentraal

Decliëntenzijnondersteuningsvraagstaantijdensjouwwerkalssociaalwerker centraal.Metbehulpvandeuitgangspuntenvan‘dePositieveGezondheid’gajeals sociaalwerkermetdecliëntingesprekomteachterhalenwelkeondersteuningvoor hembelangrijkis.Uitgangspunthierbijisdatdecliëntzoveelmogelijkderegieblijft behoudenoverzijneigenleven.Deondersteuningkomtindeeersteplaatsvanuitde eigenleefomgeving(interprofessioneel)enindetweedeplaatsvanuitde professional(s).

Opbouwtheorie

1. basistheorie

2. kritischeberoepssituatie

3. verdieping

4. begrippen.

Basistheorie

Debasistheoriebevatinformatiedierelevantisvoordesociaalwerker.Detheorie wordtverlevendigdmetvoorbeelden.Belangrijkebegrippenwordenuitgelegdinde tekstenzijnvetgemaakt.

Wanneerjeindelinkerkantlijnditicoontjeziet,kunjeindebijhorendedigitale leeromgevingeenonlineaanvullingvindenindevormvaneenfilmfragment,verwijzing naareenwebsiteofeendocument.

Kritischeberoepssituatie(KBS)

IndeKBSwordjegeconfronteerdmeteenprobleemstellingofdilemmawaarbijje nietkuntterugvallenoproutinematighandelen.ElkeKBSheefteenkoppelingmet eenkernwaardeenéénvandeartikelenuitdeberoepscodevoordesociaalwerker. Doorallethema'svanalleboekentedoorlopenmaakjekennismetdediverseartikelen uitdeberoepscode.OnlinevindjebijelkeKBSaanvullendeopdrachten.Destructuur vandeopdrachtenvolgtdestappenvanhetethischredeneren.Opdiemanieroefen jealsbeginnendberoepsbeoefenaarregelmatigmetdezemaniervanredeneren,leer jediversesituatiesgoedtedoorzienenkunjeberedeneerdhandelenendelinkleggen metdeartikelenuitdeberoepscodevoordesociaalwerker.

Verdieping

Enkelethema'sbevatteneenaanvullendeverdieping.Binnenditonderdeelwordthet themaverderuitgebouwdendeonderzoekendehoudinggestimuleerd.Deverdieping heeftnaastderelatiemethetonderwerpvanhetthemaookeenrelatiemetéénvan devolgendeaspecten:deberoepscode,onderzoek,wet-enregelgevingofeendilemma.

Begrippen

Aanheteindevanelkthemawordendebelangrijkstebegrippen(dievetgedruktstaan indetheorie)overzichtelijkopgesomdmetdaaronderdebetekenisvanhetbegrip.

Digitaleleeromgeving

DaarnaastkentAngerensteinZorg&Welzijnenkeleonline-aanvullingendiebeschikbaar zijnviawww.boomdl.nl.Hetgaatomdevolgendeaanvullingen:

• verwerkingsopdrachten

• kritischeberoepssituaties

• uitdagingen

• toetsen

• filmfragmenten.

Voordatjededigitaleleeromgevingkuntgebruiken,moetjejelicentieactiveren:

• Overlegmetjedocentwelktypeaccountjegebruikt.

• Ganaarwww.boomberoepsonderwijs.nl/licentie.

• Bekijkdeinstructiefilmofleeshetstappenplan.

• Volgdestappen.

Daarnakunjeaandeslag!

Verwerkingsopdrachten

Bijiederthemahorenenkeleverwerkingsopdrachten.Dezeopdrachtenhelpenjede informatieuitdetheorieteverwerkenentoetepassen.

Uitdagingen

Tijdenseenuitdagingwerkjemetmeerderestudentenaaneengroteopdrachtop basisvanverschillendethema'swaarbijeenberoepwordtgedaanopje samenwerkingsvaardighedenenjecreativiteit.Deuitdaginglevertaltijdeenproduct opdatwordtbeoordeeld.

Aanspreekvorm

Indetheorieenverwerkingsopdrachtenwordtdelezerzoveelmogelijkaangesproken metdeneutraleje-vorm,metalsdoelomeeninclusieveomgevingtecreërenwaarin iedereenzichvertegenwoordigdvoelt.Daarnaastwordterterafwisselingbeperktde aanspreekvormen'hij'of'zij'gehanteerd.Hetisbelangrijkoptemerkendatwaar'hij' staat,ook'zij'gelezenkanwordenenandersom,omervoortezorgendatallelezers zichaangesprokenenerkendvoelen.

VeelplezierensuccesmethetwerkenmetAngerensteinZorg&Welzijn!

Thema1 Mensenvan0-100

Inhoudthema

• Prenataleontwikkeling (conceptie-geboorte)

• Baby(0-1jaar)

• Dreumes(1-2jaar)

• Peuter(2-4jaar)

• Jongbasisschoolkind(4-8jaar)

• Ouderbasisschoolkind(8-12jaar)

• Puber(12-16jaar)

• Adolescent(16-21jaar)

• Jongvolwassene(21-35jaar)

• Middenvolwassene(35-55jaar)

• Laatvolwassene(55-70jaar)

• Oudere(70+jaar)

• Kritischeberoepssituatie

• Begrippen

Alssociaalwerkerkrijgjetemakenmetmensenvanalleleeftijden.Omdieredenis hetdanookhandigalsjeopdehoogtebentvanspecifiekekenmerkenen ontwikkelingendiezichinbepaaldelevensfasenvoordoen.Zokunjebeteraansluiten bijdewensenenbehoeftenvandemensendiejetegenkomtenbijvoorbeeldsignaleren alsdeontwikkelingvastloopt.Ookkunjeopdiemanierbeterinschattenwatmensen nodighebbengeziendelevensvragenwaarzemeekampenendemanierwaaropze hunlevenvormenzingeven.Inditthemagaathetaltijdomgemiddelden,iedereen volgtuiteraardzijneigenuniekelevenspad.

Tochhebbenmensen,ondanksalleindividueleverschillen,ookveelmetelkaar gemeen.Zevolgennamelijkookeenalgemeengemiddeldontwikkelingspad.Zoleert iedereen,uitgaandevaneennormaleontwikkelingpraten,logischdenkenensociale vaardigheden.Ookhoudenmensenzichinbepaaldefasenvaak(uiteraardnietaltijd) metvergelijkbarezakenbezig;zogaandemeestemenseneenkeerzelfstandigwonen, gaanzeaanhetwerk,krijgenzekinderen,engaanzeooitmetpensioen.Ditthema volgtdegehelelevensloopvandemens;hetbegintbijdeprenataleontwikkelingen eindigtbijdedood.

1.1 Prenataleontwikkeling(conceptie-geboorte)

Levenontstaatzodradeconceptieheeftplaatsgevonden;eenzaadcelvandemanen eeneicelvandevrouwkomensamenenversmeltenmetelkaar.Alvoordateenkind wordtgeboren,gebeurtervanalles;erissprakevaneenverbazingwekkendegroei. Erfelijkheidenomgevingsfactorenspeleneenbelangrijkerolalshetgaatomde ontwikkelingvanhetnogongeborenkind.

Erfelijkheid

Deprenataleontwikkelingvoltrektzichvoorieder,zichnormaalontwikkelend, ongeborenkindhetzelfde.Entochisiedermensuiteindelijkuniek.Ditkomtonder anderedoordatdespermacelgenetischeinformatiebevatvandevaderendeeicel genetischeinformatievandemoeder.Doordatdezetweemetelkaarversmelten, wordtdegenetischeinformatiemetelkaargecombineerdenontstaatereenuniek nieuwmensje.Datjijniethetzelfdebentalsjebroerofzus,komtdoordater verschillendecombinatiesvandegenetischeinformatiekunnenontstaan.Eenvader enmoederleverennamelijkslechtsdehelftvanhungenenaan.

Omgevingsfactoren

Altijdensdeprenatalegroeikunnenomgevingsinvloedendeontwikkelingvanhet ongeborenkindbeïnvloeden.Hetpreciezeeffectvanomgevingsfactorenopde ongeborenvrucht,ookwelteratogeneeffectengenoemd,isafhankelijkvandeduur endeintensiteitvandefactorenenvanhetprenatalestadiumwaarinhetongeboren kindzichbevindt(Feldman,2019).

Thema1 Mensenvan0-100

Alcoholenroken

Ongeborenkinderendieblootgesteldwordenaaneengrotehoeveelheidalcohollopen hetrisicoophetfoetalealcoholsyndroom(FAS).Hierbijverstoorthetgifvandealcohol dehersenontwikkeling,waardoorerneurologischeafwijkingenontstaan,zoalseen verstandelijkebeperkingenleerproblemen.KinderenmetFASherkenjeaanhun typischegelaatstrekken,zoalseenkleineschedeleneenvlakgezicht.Zelfseenzeer minimaleinnamevanalcoholisalschadelijkvoorhetongeborenkindenkanleiden toteenaantalkenmerkenvanhetfoetalealcoholsyndroom.Ditnoemjefoetale alcoholeffecten(FAE).

Kenmerken foetaal alcoholsyndroom.

Ookrokenheefteennegatiefeffectopeenongeborenkind.Sigarettenrookzorgt ervoordaterminderzuurstofbeschikbaaris,waardoordeademhalingvanhet ongeborenkindvertraagt.Erisdaarbijeengroterekansopeenmiskraamensterfte indebabytijd.Eenmaalgeborenbaby’svanrokendemoedershebbenvaakeenlaag geboortegewicht,lopenmeerrisicoopeenverstandelijkebeperkingenkampeninde loopvanhunlevenvakermethart-enademhalingsproblemen.Hoemeerenhoe langereenzwangerevrouwrookt,hoegroterdeproblemenbijhetongeborenkind.

Middelen

Ookdrugskunnennegatieveeffectenopeenongeborenkindhebben.Hetrokenvan marihuanaheeftdezelfdeeffectenalshetrokenvantabak.Opdelangeretermijnleidt hetooktotsnelgeïrriteerde,afgeleidekinderen.Kinderenvanwiedemoedertijdens dezwangerschapcocaïne,methadonofheroïneheeftgebruikt,hebbenvaakeenlaag geboortegewicht,zichtbaregeboorteafwijkingen,reagerenvlakenzijnvaak ontroostbaar.Baby’skunnenbovendien,vanwegehetdrugsgebruikvandemoeder, zelfverslaafdterwereldkomen,eengevaarlijkesituatie.Zelfsmedicijnenkunnen leidentoternstigebeperkingen.Aspirineskunnenbloedingenenachterstandeninde fysiekegroeiveroorzakenenanticonceptiemiddelenzijnvaninvloedopde hersenstructuren.

Stralingenchemischestoffen

Deblootstellingaanröntgenstralenkanleidentotaantastingvandehersenfuncties. Voordateenvrouwzwangerraakt,zijnröntgenstralenalschadelijk;zekunnenerfelijke mutatiesvandeei-enzaadcellenveroorzaken.Blootstellingaanradioactievestraling verhoogthetrisicoopeenmiskraam,doodgeboorte,fysiekemisvormingenen hersenafwijkingen.Ookstoffenalskwikenloodkunnenhetkindschaden.

Gezondheidenwelzijnmoeder

Degezondheidenhetwelzijnvaneenzwangerevrouwzijnookvaninvloedophaar ongeborenkind.Eenzwangerevrouwkaneenziekteoplopen,zoalsrubella(rodehond). Wanneerditvirusdeplacentabinnendringt,kanditleidentotdoofheid,een oogafwijkingofeenverstandelijkebeperkingbijhetongeborenkind.Hivwordtvaak vanmoederopkinddoorgegevenengenitaleherpesensyfiliskunneneenmiskraam ofdoofheid,blindheideneenverstandelijkebeperkingtotgevolghebben.De infectieziektetoxoplasmosekaneenmiskraamofernstigehersenafwijkingenen oogafwijkingenveroorzaken.

Ondervoedingbijdemoederheeftookeenaantalnegatieveeffecten.Hetkindhaalt dannietgenoegvoedingsstoffenuitwatzijnmoederbinnenkrijgt,watdeuitbouw vanhetzenuwstelselbelemmertenwatkanleidentoteenlaaggeboortegewichten hartziekten.Eentekortaanfoliumzuur(vitamineB11)verhoogtdekansopeenopen ruggetje(spinabifida),onvolgroeidehersenen(anencefalie)envroeggeboorte.Zelfs intensestressbijdemoederheeftinvloedophetongeborenkind.Stressbrengteen overproductievancortisolteweeg,watschadelijkisvoorhetongeborenkind.Hetkan leidentoteenvroeggeboorteeneenlaaggeboortegewicht.Opdelangetermijnzijn dezekinderenvatbaardervoorallergieënenmeerprikkelbaar.

Hetrisicoopbepaaldecomplicatieshangtmedeafvandeleeftijdvandezwangere vrouw.Hoekortereentienermenstrueerdevoordatzijzwangerraakte,hoegroterde kansopeentevroeggeborenbabymeteenlaaggeboortegewicht.Maardatgeldtook voorjuistouderevrouwen.Ouderevrouwenlopenbovendienkansopeenkindmet hetsyndroomvanDown.Vrouwendiebinneneenhalfjaarvoordetweedekeerzwanger raken,lopenookmeerkansopeenvroeggeboorte(Craeynest,2013).

Rolsociaalwerker

Waarmensenzijn,wordenbaby's'gemaakt'.Alssociaalwerkerkunjedustemaken krijgenmettoekomstigeouders.Doordatjeweetwelkefactorenvaninvloedzijnop eenongeborenkind,kunjeoudersinformerenoverdegevarenvanbijvoorbeeld alcoholgebruikendrugs.Wanneereenmoederverslaafdis,kunjehaarookdeweg wijzennaardejuisteinstantiesvoorhulpverlening.Vrijwilligehulpverleningheefthier uiteraarddevoorkeur,maaralszijdatweigert,kanbeslotenwordentotverplichte hulpverleningomschadeaanhetongeborenkindtebeperkenoftevoorkomen.De instantieVeiligThuiskanjeinformerenoverhoejehandeltinditsoortsituaties.Ook komennietallebaby'sgezondterwereldenzullenoudersbijvoorbeeldommoeten lerengaanmetdebeperkingenvaneenkind.Jekuntoudersdan,indienzijdeweg

nognietzelfhebbengevonden,doorverwijzennaarinstantiesdiehendaarbijkunnen ondersteunenoforganisatiesdiezichbezighoudenmetdeontwikkelingsstimulering vanhetkind.

1.2 Baby(0-1jaar)

Eenbabykomthulpeloosterwereld,hijkanzichzelfnietreddenindezewereld.Ouders zijnverantwoordelijkvoordegoedezorgvanhetkind.Alseenkindnietbijzijneigen oudersopgroeit,maarbijzijngrootouders,anderefamilieledenofeen pleeg-/adoptiegezin,hebbendezeverzorgersvanhetkinddeverantwoordelijkheid. Daarwaar‘ouders’geschrevenis,kanhetdusookgaanomditsoort(niet-professionele) verzorgers.

Reflexenendoelbewustgedrag

Eenpasgeborenbabyheeftgeengedachten,hijreageertenkelmotorischopwater inzijnomgevinggebeurtaandehandvanreflexen:automatischelichamelijkereacties. Zoalsdezuigreflex:wanneerdelippenvandebabywordenaangeraakt,beginthijte zuigen.Opdiemanierkandebabymelkuitdetepelvanzijnmoederzuigen.Reflexen zorgenervoordatbaby’szichzelf,uiteraardmetdehulpvaneenouder,inlevenkunnen houden.Alsbaby’seenpaarmaandenoudzijn,gaanzespontanebewegingenmaken envanaf8maandenhandelteenbabydoelbewust.Hijschudtbijvoorbeeldeenspeeltje heenenweeromtekijkenofdaarnetzo’nleukgeluidjeuitkomtalsuitzijnandere speeltje.Opdatmomentdenkenbaby’sna,lerenzevanhuneigengedragenkunnen zedingenonthouden(Feldman,2019).Rondde8maandenbeseffenbaby’sookdat mensenofobjectenblijvenbestaan,ookalverdwijnenzeuithetgezichtsveld,dit wordtobjectpermanentiegenoemd.Eenbabyzoektnubijvoorbeeldnaareenbaldie onderdebankrolt.

Brabbelen

Eenpasgeborenbabykanzelfalleenmaarhuilen,maarheeftgesprokentaalinzijn omgevingnodigomuiteindelijkzelftekunnenspreken.Vanaf2maandenmaakteen babyzelfgeluidenenklanken,zoals‘uu’en‘aa’.Vanaf4maandenkomener medeklinkersbijenontstaanerzinnenzoals‘beepaaabaapaaaa’.Alseenbaby7 maandenis,maakthijcombinatiesvanklanken,dievoorhemeenvastebetekenis hebben.Ditwordtdebrabbelfasegenoemd.Eenbabynoemtzijnmoederbijvoorbeeld altijd‘mah’(DeHartetal.,2000).

Hechting

Alseenbabyterwereldkomt,zalertussendebabyenzijnouders(ofverzorgers)een specialebandontstaan.Ditheeteenhechtingsrelatieenkomtenerzijdstotstand doordatoudersreagerenopdesignalenvanhunkind–zewiegenhetbijvoorbeeld alshethuilt–enanderzijdsdoorhetgedragvandebabyzelf.Eenbabyglimlacht bijvoorbeeldnaarze.Dezesignalenvandebaby,dieeenreactieuitlokkenbijdeouders, noemjegehechtheidsgedrag Dehechtingverlooptinverschillendefasen.Eerst reageerteenbabyopiedereenhetzelfde,maarvanaf3maandenontwikkelthijeen voorkeurvoordegenediehetmeestadequaatreageertophetgehechtheidsgedrag.

Dezefavorietnoemjedehechtingspersoon.Vanaf6maandenwordtderelatiesterker; debabygaathuilenwanneerdehechtingspersoonweggaat(scheidingsangst)enbij 8maandenreageertdebabymetverzetenangstopvreemden(vreemdelingenangst). Opdenduurdientdehechtingspersoonalsveiligebasiswaarophetkindkan terugvallen.Debabydurftopontdekkingtegaan,maaralshijtijdensdeze ontdekkingsreistegenpijnlijke,spannende,ofteleurstellendezakenaanloopt,weet hijdathijterechtkanbijzijnhechtingspersoon.Hetvormenvaneenhechtingsrelatie begintindebabytijd,maarlooptdoortotaandepeuterleeftijd(Crain,2005).

Sociaalgedrag

Eenbabyheeftnoggeenzelfbewustzijn,hijervaartzichzelfnietalseenzelfstandige persoon.Deeerstemaandeniseenbabyzichooknognietbewustvanhetbestaan vananderen.Maaralshijwatouderwordt,krijgthijlangzaamaaninteresseinandere mensen.Rondde9maandengaanbaby’sooksocialegebarengebruiken,zoalsnee schuddenengedagzwaaien.Ookwijzenzenaarmensenenvoorwerpen,bijvoorbeeld omduidelijktemakendatzeeenbepaaldvoorwerpwillenhebben.Ditheetjoint attention.

Eersteemoties

Bijeenpasgeborenbabydraaithethelegevoelslevenomhetbevredigenvande basisbehoeften,zoalsvoedingenslaap.Alsditnietgoedverloopt,zaldebabyhuilen. Vanaf3maandenkomenerandereemotiesbij,zoalsplezier.Vanaf6maandenworden emotiesspecifieker.Jezieteenbabydanechtmetemotiesreagerenopzijnomgeving. Hijuitbijvoorbeeldvrolijkeklankenenlachtalszijnmoedergrappigtegenhempraat (Landsmeer-Dalmetal.,2023).

Kijkenengrijpen

Eenpasgeborenbabykannognietveelmetzijnlijf.Inonderstaandetabelziejede verschillendeontwikkelstadia.

Kijkstadium

Grijpstadium

Zitstadium

Kruip-enoptrekstadium

0tot3maanden

3tot6maanden

6tot9maanden

9-12maanden

Debabykijktomzichheen enleertdeoogspierenen halsspierentebesturen.

Debabybeweegtzijn armpjesnaarobjectentoe enpaktzevast.

Debabykanzichzelfvan positieveranderen.

Debabykruiptentrektzich op.

Zodra baby’s in het kruip- en optrekstadium komen, zullen ze ook hun eerste passen zetten, waarbij ze zich nog stevig vasthouden.

Zintuigen

Alseenbabywordtgeboren,kanhijalgoedhorenenookdereuk,smaakentastzin zijndanalgoedontwikkeld.Alleendeogenfunctionerennognietgoed.Hetduurteen paarmaandenvoordathijscherpzietenkleurenkanonderscheiden.Ookkijkthijin hetbegingeregeldscheel,omdathijzijnbliknognietkanrichten.

Rolsociaalwerker

Eenbabyisvoorzijnoverlevingaangewezenopanderen.Derolvanoudersisdus immensgroot,wantdebabyisvolledigafhankelijkvanhungoedezorgen.Datmaakt eenbabykwetsbaar.Alsersprakeisvanonderprikkeling(denkaaneentaalarme omgeving),verwaarlozing(teweinigetengeven)ofzelfsmishandeling,ishetbelangrijk omactieteondernemen.Mishandelingkanbestaanuitbijvoorbeeldhetkindtehard beetpakken,maarweesookalertophetshakenbaby-syndroom Indatgevalschudt deouderdebabydoorelkaar,bijvoorbeeldalshijblijfthuilenenontroostbaaris.

Omdatdehersenenvaneenbabynoginontwikkelingzijn,hijeengrootenzwaar hoofdheeftenzijnnekspierennognietsterkgenoegzijn,isschuddenzeerschadelijk vooreenbaby.Erkanhersenschadeontstaan,watkanleidentotbeperkingenzoals blindheid,leerproblemenofeenverstandelijkebeperking.Inernstigegevallenkan debabyoverlijden.Bijhetshakenbaby-syndroomismedischehulpnoodzakelijk.

Nuisvoorkomenuiteraardaltijdbeterengoedevoorlichtingisdaarbijessentieel:

• Verschafoudersinzichtindekwetsbaarheidvaneenbabyendegevarenvan schudden.

• Laatoudersdebabyveiligwegleggen(box/bedje)wanneerzestressofpaniek ervaren.

• Ouderskunnenzonuendandebabyoverdragenaaneenanderomzelfopadem tekomen.

1.3 Dreumes(1-2jaar)

Eenkindvan1tot2jaarwordteendreumesgenoemd.Eendreumeskanalweerveel meerdaneenbaby,waardoorzijnwereldalsmaargroterwordt.

Mentalevoorstellingen

Tussende1en1,5jaarontwikkelteendreumeszijndenkvermogenverder.Hijgaat actiefexperimenteren,manipulerenenvanallesuitproberenominzichttekrijgenin desamenhangtussenoorzaakengevolg.Vanaf18maandeniseendreumesinstaat omzicheenmentalevoorstellingtemaken;ietshoeftnietophetmomentzelfte gebeurenofaanwezigtezijnomerovertekunnenpratenofnatedenken.Hierdoor zijndreumeseninstaatomtedoenalsof.Zedoenbijvoorbeeldalsofzeeeneibakken ineenspeelgoedkeukentje(Landsmeer-Dalmetal.,2023).

Eerstewoordje

Rondde1everjaardagzullendemeestekinderenhuneerstewoordjeuitspreken.Hier zitwelveelvariatiein,sommigendoenditalindebabytijd,anderenrondde15 maanden.Heteerstewoordjeverwijstnaarietsuitdedirecteomgevingvanhetkind, zoalsmama,papa,bal,pop.Naheteerstewoordjevolgenersteedsmeerwoorden. Rondde18maandenkaneenkindongeveervijftigwoordenuitspreken.Hijzitdanin deeenwoordfase;dedreumesspreektlossewoordenencombineertzenognietmet elkaar.Alsnelgroeitzijnwoordenschatenkomthijindetweewoordfaseterecht;hij combineerttweewoordentoteenzin,zoals‘mamahier’.Meestalbegintdeze tweewoordfaserondde2everjaardag.

Gedurendedegeheletaalontwikkelingvaneenkindgroeithetbegripvantaal (receptievevocabulaire)snellerdandeuitingvantaal(expressievevocabulaire). Eendreumessnaptbijvoorbeeldalheelgoeddezin‘mamakomtzo,evenwachten’, terwijlhijdezezinzelfnognietkanproduceren(Feldman,2019).

Zelfstandigenonafhankelijk

Eendreumesgaatbeseffendathijeeneigenpersoonis,hijkrijgtzelfbesef.

Zodra kinderen zelfbesef krijgen, herkennen ze zichzelf in de spiegel, op foto’s en in filmpjes.

Vanwegedeaanwezigheidvanzelfbesefsnapteendreumesookdathijzelfbeslissingen kannemenenzelfkankiezenwathijdoet.Hierdoorontwikkelthijeeneigenwilletje. Dedreumeszalnu‘nee’roepenalshijietsnietwil,ofbijvoorbeeldgewoonwegrennen. Hetechteopvoedenisnubegonnen.Indebabytijdlagdenadrukopverzorgenenkon hetkindsimpelwegnognietzoveelverkeerddoen.Maardedreumeskomtgeregeld inaanvaringmetdeeisenvanuitzijnomgeving,omdathijnuzelfstandigen onafhankelijkvananderenkanfunctionerenennognietweetwatacceptabelisen watniet.Hierstartdanookdesocialisatie.

Socialisatieproces

Socialisatieishetproceswaarbijeenindividuvaardighedenengedragaanleert,zodat hijzichkangedragenenhandhavenindemaatschappij.Socialisatieleidtertoedat kinderenuiteindelijkvolwassenledenvandesamenlevingwordenenkunnen functionerenbinnendemaatschappij.Kinderenmakenzichdenormenenwaarden vaneencultuureigen,zodatzewetenhoezezichinallerleisituatiesbehorente gedragen.Socialisatiekanbedoeldofonbedoeldverlopen.Bijbedoeldesocialisatie iseenpersoonbewustbezigmethetoverbrengenvanwaarden,normen,kennisof vaardigheden.Bijvoorbeeld:eenmoederdietegenhaardreumeszegtdathijnietaan destaartvandekatmagtrekken.Demoederisinzo'ngevalheelgerichtbezigmet hetoverbrengenvaneennorm.Maarsocialisatieverlooptookvooreengrootdeel onbedoeld.Veelvandeonbedoeldesocialisatievindtplaatsdoorimitatie.Indatgeval doejehetgedragvaniemanduitjeomgevingna.Jongekinderendoenvooralhet gedragvanvolwassenenofanderekindereninhunomgevingna,maarzodrakinderen

ouderworden,zullenzehetgedragvanhunvriendenofidolennagaandoen.Bij imitatietreedterdoorgaansidentificatieop:hetkindwilindatgevalnetzozijnals degenediehetnadoet.Indevroegekindertijdisdatdevolwassenemetwiehetkind desterkstebindingheeft.Meestalisdatdeoudervandezelfdesekse,maardatiszeker nietnoodzakelijk.Eneenjongerewilbijvoorbeeldnetalszijnidoolzijn.Socialisatie startdanwelindedreumesfase,hetiseenlevenslangproces.

Dwang en internaliseren

Socialisatiegaataltijdgepaardmeteenvormvandwang.Opvoedersdelennamelijk beloningenuitofcorrigerenhetgedragdoorstraf.Zehopenhiermeetebereikendat hetkindzichgewenstgedraagt.Gedragdatovereenkomtmetsociaalaanvaarde normenwordtbeloond.Eenopvoedergeeftbijvoorbeeldeencomplimentalshetkind uitzichzelfeenanderkindtehulpschiet.Gedragdatinstrijdismetsociaalaanvaarde normenwordtbestraft.Eenopvoederverbiedteenkindbijvoorbeeldomeenfilmpje tekijken,omdathijzijnetennietopat.

Socialisatieisgeslaagdwanneereenkindderegelsuitzichzelfopvolgt.Dezezijndan geïnternaliseerd,zezijnverinnerlijkteneenonderdeelgewordenvande persoonlijkheid.Dwangvananderenisindatgevalovergegaaninzelfdwang.Hetkind isnuuitzichzelfgemotiveerd.Hetvoeltzichtrots,ofeen‘grotemeid’,alshetzichaan deopgelegderegelshoudt.Ookalleidtsocialisatietothetinternaliserenvannormen, controledooranderenblijftnoodzakelijk.Hierdoorwordennormenbevestigdendat versterktdeinnerlijkecontrole.Ditgeldtnietalleenvoorkinderen,maarookvoor volwassenen.DenkmaareensaandewettenenregelsinNederland.Jekrijgteen boetealsjetehardrijdteneengevangenisstrafalsjeeenandermishandelt.De politiemachtcontroleertopditsoortovertredingenvan(vastgelegde)normenen waarden.

Sociaalcontactenemoties

Dreumesenkrijgensteedsmeerinteresseinleeftijdsgenootjes.Zeimiterenelkaaren vindenhetleukombijelkaartezijn.Tochkunnenzenognietsamenspelen;zespelen bijvoorbeeldwelmethetzelfdespeelgoed,maarnaastelkaar,zonderwisselwerking. Ditheetparallelspel.Zevindenhetookleukomtekijkennaarhoeeenanderkind speelt.Dreumesenlatenooksteedsmeerpositieveemotieszienendelendezemet anderen,affectivesharinggenoemd.Dedreumespaktbijvoorbeeldeenknuffelbeer, kijktnaarzijnverzorger,kroeltmetdeknuffelbeerenzegtlachend:‘Koelu.’Ookdoet empathiezijnintrede;eendreumeskanmeevoelenmethetverdrietvaneenander (DeHartetal.,2000).

Eerstestapjes

Rondhun1everjaardagzettendreumesenhuneerstelossestapjes.Sommigekinderen doenditalindebabytijd,andereeenstuklater.Aanheteindevandedreumestijd kunnenallezichnormaalontwikkelendekinderenlopen.

Rolsociaalwerker

Omdathetechteopvoedenindezefaseisbegonnen,kunnenouderstegen opvoedproblemenaanlopen.Zijvindenhetbijvoorbeeldlastigomconsequenttezijn. Wanneerjeditsignaleertkunjepraktischetipsgeven(zoals'nee'blijft'nee'),bij ernstigeproblematiekkunjeeengezindoorverwijzenofadviserenomcontactmet hetconsultatiebureauoptenemen.Eenautoritatieveopvoedingsstijllevertdoorgaans hetbesteresultaatop.Hierbijhanteerteenouderconsequentduidelijkeregels.Maar erwordtookrekeninggehoudenmetdegevoelensenbehoeftenvanhetkind.Ouders uitenzichliefdevol,biedenemotionelesteunenproberenhetkind(zekeralshetouder wordt)verklaringenenuitlegtegevenoverdegeldenderegels.

Indezefasekanhetopgaanvallendateenkindachterblijftmethetzeggenvanzijn eerstewoordjes.Weesalertopdejuistestimuleringentrekaandebelalshetkinderg achterblijft.Erkanmogelijksprakezijnvaneenontwikkelingsachterstand,een autismespectrumstoornisofeenernstigverstandelijkebeperking.

Indezefasezallangzaamaanooknaarvorenkomenofeenkindzichopeengoede manierheeftgehechtaaneenhechtingspersoon.Ditisbelangrijk,wanteengoede hechting,ookwelveiligehechtinggenoemd,iseenvoorspellervoorhetontwikkelen vangezondesocialerelatiesoplatereleeftijd.Tot6jaarishechtingnogtebeïnvloeden. Vooraldooradequaatensensitieftereagerenophetkind,hetmetliefdetebenaderen enconsequenttezijn.

1.4 Peuter(2-4jaar)

Eenpeuterkrijgtersteedsmeermogelijkhedenbij.Hijgaatvragenstellenoverde wereldomhemheenenbreidtopdiemanierzijnkennisflinkuit.

Denkenenherinneren

Indepeutertijdstellenkinderensteedsmeervragen.Datbegintbijvragenals:‘Wat isdat?’enlatervolgen‘waarom-vragen’.Hierdoorbreidenkinderenhunwoordenschat uitenlerenzeoverdewereld.Peutersmakennogwelveeldenkfouten.Zedenken bijvoorbeeldmagisch;fantasieenwerkelijkheidlopendoorelkaarheen.Eenpeuter gelooftbijvoorbeelddatmonstersbestaanendatzijnknuffelséchttegenhemkunnen praten.Peutersmakenookherinneringenaan.Vanaf2,5jaarwetenkinderenwatze bijvoorbeelddieochtendhebbengedaanenvanaf3,5jaarkunnenkinderenaangeven watzevorigeweekhebbengedaan(Feldman,2019).

Meerwoordfase

Eenpeuterzitindemeerwoordfase.Hijcombineertmeerderewoordentoteenzin, zoals:‘Papanietweg’.Rondde3jaarsprekenkinderengemiddeldzo’nduizend woorden,alzithierveelvariatiein.Alsouders/verzorgersveeltegenhetkindpraten enhetgeregeldvoorlezen,zalhetkindmeerwoordenkennen.

Peutersgaanzichmeerbezighoudenmethuneigenpersoontje.Zewetenbijvoorbeeld hoeoudzezijnenookdatzeeenjongenofmeisjezijn,alsnappenofwetenzenog nietofditvooraltijdis.

Interactie

Peutersspelennogsteedsvaaknaastelkaar,alontstaanersteedsmeerspontane interacties.Wanneerpeutersveelmetelkaarspelen,kanereensoortkameraadschap ontstaan.Ditisnoggeenechtevriendschap,maarweleenstapindierichting.Opdeze leeftijdiseenvriendschapgebaseerdopdezelfdespeelinteresses.Depeuterleertdoor samentespelenbelangrijkesocialevaardigheden,zoalsdelenenopjebeurtwachten (Feldman,2019).Tussende2en3jaarverandertookderelatietussenhetkindende ouders.Depeuterzalzijnoudersminderopeisenenminderheftigreagerenalszijniet directvoorhemklaarstaan,ofwanneerzeweggaan.Ditmaaktderelatietussende oudersenhetkindeenstukrustiger.

spelen toe.

Driftbuien

Peuterskunnenlasthebbenvandriftbuien:momentenwaaropzehunemotiesniet ondercontrolekunnenhoudenenhevig,explosiefenimpulsiefreageren.Zehuilen, schreeuwen,krijsen,stampenofslaanmetdearmenomzichheen.Somswordteen driftbuiuitgeloktdoordatdepeutergefrustreerdisomdatietsnietlukt.Maarmeestal iszo’nbuihetgevolgvaneenverbodvandeouders.Omdatdepeutergraag onafhankelijkis,komthijhiertegeninopstand.Defasewaarinpeutersmeerdere driftbuienhebben,wordtookweldepeuterpuberteitgenoemd(Landsmeer-Dalmet al.,2023).

Het aantal spontane interacties neemt tijdens het

Hetlijf

Eenpeuterkanmotorischgeziensteedsmeer.Een2-jarigekanbijvoorbeeldzelfstandig meteenlepeleteneneenvoudigekledingaan-enuittrekken.Een4-jarigekaneen eenvoudigepuzzelmakenenvierkantentekenen.Maarooklerenpeutersspringen, dansen,rennenenopeendriewielerfietsen.Tijdensdepeutertijdwordenkinderen zindelijk;demeestetussende2en2,5jaaroverdagentussende3en4jaarookinde nacht(Craeynest,2013).Peutersontdekkenookdathetaanrakenvandegeslachtsdelen eenprettiggevoelkangeven.Zekennennoggeenschaamte,duszekunnenzomaar inhetopenbaarmethungeslachtsdelenspelen.Peuterszijndaarnaastbenieuwd naarhetlichaamvananderen,zoalsdatvanbroertjes,zusjes,deoudersofkinderen inhetkinderdagverblijf.

Rolsociaalwerker

Taalproblemenkunnennogmeergaanopvallen,zoalseenzeerbeperktewoordenschat op4-jarigeleeftijd,ofhetkindgebruiktalleenmaartweewoordzinnen.Jekuntouders motiverenomveelmethunkindtepraten,iederedagvoortelezenenzoveelmogelijk alzijnvragentebeantwoorden.Ditstimuleertdetaalontwikkeling.Blijftde taalontwikkeling,ondanksintensieveinvesteringen,tochachter,dankanerietsanders aandehandzijn.Zoalseentaalstoornisofeenverstandelijkebeperking.Indatgeval ishetvanbelangdatoudersdejuisteondersteuningontvangen,zodatdeontwikkeling ineenvroegstadiumkanwordenbijgestuurd.Verwijsdeoudersindatgevaldoor.

Weesookalertopeensymbiotischerelatie;eenongezonderelatietussenouderen kindwaarbijhetkindtelangafhankelijkblijftvandeouder.Zoleerthijgeeneigen keuzestemaken,neemthijgeeninitiatiefenvormthijzichgeeneigenmening.Dit kanindeadolescentiefasevoorflinkeidentiteitsproblemenzorgen.Daarbijlerendeze kinderenniethoezijmettegenslagenomkunnengaanenzijnzenietweerbaaren ooknietsociaalvaardig.Eensymbiotischerelatieisvaakhetgevolgvan overbeschermendenoverbetrokkengedragvandeouder(s).

Tenslottekunnenoudersmoeitehebbenmethetopstandigeofniet-luisterende gedragvaneenpeuter.Wijsouderseropdatdeopstandigheidvaneenpeutervaak ommaarééndingdraait:zelfstandigheid.Maaromdathijnognietsnaptdatelkedag pannenkoekenetenongezondis,kunjeeenpeuternognietdievolledigecontrole gevendiehijzograagwil.Watouderswelkunnendoenisdepeutertegemoetkomen hierin.Bakengrenzenafenlaathembinnendezegrenzenzoveelmogelijkzelfstandig doenengeefhemderuimteomzelfbeslissingentemaken.Geefbijvoorbeeldsteeds tweekeuzes;wiljeditsetjeklerenvandaagaan,ofdatsetjekleren?

1.5 Jongbasisschoolkind(4-8jaar)

Zodraeenkindnaarschoolgaat,wordtheteenbasisschoolkindgenoemd.Totenmet groep4hetenkinderenjongebasisschoolkinderen.Ookkleuters,van4tot6jaar, vallendushieronder.

Cognitievesprongen

Kleutersstellendeheledagwaarom-vragen,wantzewillen–nogmeerdanpeuters –wetenhoedewereldinelkaarsteekt.Zezoekenookzelfverklaringenvoorwatze omzichheenzien.Alleenreagerenzenogspontaanenopgevoel,zonderlogischna tedenken.Hunverklaringenkloppendanookvaakniet.Volgenseenkleuterkaneen vliegtuigbijvoorbeeldvliegenomdathet,netalseenvogel,metzijnvleugelsfladdert. Zebeschikkendusookoverveelfantasie.Datziejevaakterugkomeninhunspel, waarinzenudoenalsofzeeenridderofprinseszijn.Rondde7jaargaankinderen logischernadenkenenzoekenzenaarmeerrealistischeverklaringenvanwatzeom zichheenzien(Feldman,2019).

Straf

Kleuterslerensteedsbeterhetverschiltussen‘goed’en‘fout’kennenenhoudenzich daardoorbeteraangeldenderegels.Datdoenzevooralomtevoorkomendatzestraf krijgen.Regelshanterenzezeerstrikt:ietsisgoedófietsisfout,erisgeenmiddenweg.

Jonge basisschoolkinderen voorkomen het liefst straf van hun ouders en/of de leerkracht.

Abstractebegrippen

Jongebasisschoolkinderenbreidenhunwoordenschatvoortdurenduit.Kleuters beginnenmethetgebruikenvanabstracte(niet-tastbare)begrippen,zoals‘weinig’, ‘soms’,‘zomer’.Ookmakenzesteedscomplexereenlangerezinnen.Rondhet7ejaar sprekenkinderenvloeiendhunmoedertaal.Zemakendannogmaarweinigtaalkundige fouteninhunuitspraak.Alszichfoutenvoordoen,isdatvaakmetder-ensch-klank endeverledentijd.

Persoonlijkheiduitbouwen

Eenkleutergaatinvullinggevenaanhet‘ik’.Hijzegtbijvoorbeeld:‘Ikbeneenjongen, ikben5jaarenikhebzwarthaar.’Kleutersbeschrijvenzichzelfvooralnoginuiterlijke kenmerken,terwijlwatouderekinderenzichzelfbeschrijvenaandehandvanallerlei kenmerkenenmogelijkheden.Datkomtdoordatzezichzelfvergelijkenmet leeftijdsgenoteneneropdiemanierachterkomenwaarzegoedofslechtinzijn.Een 8-jarigekanbijvoorbeeldzeggen:‘Ikbengoedinhoofdrekenenengym,maarLisakan betertekenenenvlechten’(DeHartetal.,2000).Eenjongbasisschoolkindontwikkelt eenzelfbeeld;hetbeelddathetkindvanzichzelfheeft,hoehetoverzichzelfdenkt.

Vriendschap

Kleutersgaansamenspelen.Zeoverleggenwatzegaandoenenervindentijdenshet speleninteractiesplaats.Doorditsamenspelenkunnenereerstevriendschappen ontstaan.Diezijnnognietdiepgaand,wanthetbestevriendjewordtopdezelfdedag gemakkelijkingewisseldvooreenanderbestevriendje.Rondde6à7jaartrekteen kindnogvooralopmetanderekinderendiedezelfdeinteresseshebben(Feldman, 2019).

Inlevingsvermogen

Kleutersdenkenegocentrisch:zedenkenenhandelenvanuithuneigenperspectief, zonderrekeningtehoudenmetdatvaneenander.Huneigenbelevingswereldstaat centraalenzekunnenzichnietinlevenineenander.Zehebbenwelempathie,maar kunnendaarnognietnaarhandelen.Eenkleuterkaneenanderekleuterbijvoorbeeld troostendoorhemzijnknuffeldieraantebieden,maardehuilendekleuterheeft behoefteaanzijneigenknuffeldier.Rondhet6eà7elevensjaarkomtdaarverandering in.Kinderengaanhunaandachtmeernaarbuitenrichtenenzijndanminderopzichzelf gericht.Hierdoorzienzeindathuneigenbehoeftennietdezelfdezijnalsdievan anderen.Hetegocentrismeneemtafendatmaaktkindereneenstuksocialer(Crain, 2005).

Zelfcontrole

Indekleutertijdlerenkinderenzichzelfbeterindehandtehoudenendriftbuienkomen danookbijnanietmeervoor.Ookkunnenkleutersbetermettegenslagenomgaan enhunbehoeftenbeteruitstellen.Hoeouderhetkindwordt,hoebeterhetinstaatis omdeeigenemotiestestureneningoedebanenteleiden.Deduurenintensiteitvan deemotiesnemensteedsmeeraf.

Motoriek

Jongebasisschoolkinderengaansteedsingewikkelderegrofmotorischebewegingen maken,omdathuncoördinatieverbetert.Hierdoorkunnenzegaanuitblinkenineen bepaaldesport.Fijnmotorischmakenjongebasisschoolkinderensteedsnauwkeurigere enpreciezerebewegingen;zekunnenbeterknippen,plakken,kleurenentekenen. Op5-jarigeleeftijdkaneenkindeencompleetmensenfiguurtjetekenenenzijneigen naamschrijven.Schrijfvaardighedenwordenverderuitgebreidzodrahet schrijfonderwijsingroepdriestart.

Doktertje

Jongebasisschoolkinderenzijngeïnteresseerdinhuneigenlichaamendatvan anderen.Zegaandoktertjespelenofanderespellenwaarbinnenhetmogelijkisom heteigenlichaamendatvanleeftijdsgenootjesteontdekken,zebekijkenofbetasten elkaardaarbij.Zebeseffenondertussenweldatblootzijnnietinhetopenbaarhoort enzullendusvooralstiekemditsoortspelletjesspelen.

Rolsociaalwerker

Tussende4en8jaargaanontwikkelingsstoornissen(naasteenverstandelijke beperkingofautismespectrumstoornis)voorheteerstopvallen.Datkomtdoordater meereisenaanhetkindwordengesteld,waaraanhetnietblijkttekunnenvoldoen. Denkaanzindelijkheid.InNederlandverwachtenwedatkinderenzindelijkzijn,zodra zenaarschoolgaan.Isdatniethetgeval,dankandatproblemengeven,omdateen kleuterjufgeentijdheeftomluiersteverschonen.Ookkunnenereerstetekenenzijn vangedragsproblemen;hetkindgedraagtzichinverhoudingagressieverdan leeftijdsgenootjesofhoudtzichnietaandeopgestelderegels.Indezefaseissignalering vanproblematiekergbelangrijk,omdatdeontwikkelingvaaknoggoedbijtesturen valt.Bespreekdesignalendanookaltijdmetoudersen/ofverwijszedoorvoor professionelehulp.

1.6 Ouderbasisschoolkind(8-12jaar)

Vanaf8jaartotdathetnaardemiddelbareschoolgaat,wordteenkindeenouder basisschoolkindgenoemd.

Abstractdenkenendenkstrategieën

Ouderebasisschoolkinderengaansteedslogischernadenken,zorondhun11ejaar kunnenzezichabstracte(niet-tastbare)enhypothetische(alsof-)situatiesvoorstellen. Een11-jarigekannadenkenoversituatiesdievervanhemafstaan,bijvoorbeeldover hoemenseninanderelandenhunlevenleiden,zondererzelfooittezijngeweest (Feldman,2019).Ouderebasisschoolkinderengaanooksteedsbeterestrategieën gebruikenomdingenteonthoudenendeconcentratieverbetertaanzienlijk.

Beloning

Ouderebasisschoolkinderenhoudenzichaanregelsomstraftevoorkomen;strafvan buitenaf,zoalsvandeoudersofleerkracht,maarookinnerlijkestraf,gevoelensvan schuldofhetjezelfkwalijknemen.Zokunjevaststellendatzicheengewetenheeft gevormd.Ouderebasisschoolkinderenzullenbovendienookvakerhetjuistedoen, ofgehoorzamenvooreen‘goedgevoelvanbinnen’(Crain,2005).

Onderdelenvanhet‘zelf’

Ouderebasisschoolkinderenontwikkeleneenrealistischerzelfbeeld;zegaaninzien datzenietaltijdalleskunnen.Ookmakenkinderenvanafongeveer9jaaronderscheid tussendeverschillendeonderdelenvanhetzelf.Zegaanzichzelfopverschillende gebiedenbeoordelen,zoalsophetgebiedvanschoolsezaken(taal,rekenen),uiterlijk,

Thema1 Mensenvan0-100

sportieveprestaties,socialeinteractiesengedrag.Opaldezegebiedengeefthetkind zichzelfeenscore.Opdiemanierkanhettocheenpositiefzelfbeeldopbouwen,ook alscoorthetmindergoedopeenaantalvandezegebieden.

Vriendschap

Vanafongeveer8jaarkrijgenkinderenspecifiekevoorkeurenvoorvriendschappen. Nietalleendezelfdeinteressesvormeneenbasisvoorvriendschap,ook persoonlijkheidskenmerkeneneigenschappenvananderengaanmeewegen. Vertrouwengaateenrolspeleneneenruziebetekentnietdirectheteindevaneen vriendschap.

In deze fase trekken meisjes vooral onderling op en jongens ook, soms wordt er met elkaar gespeeld.

Ingewikkeldegevoelens

Ouderebasisschoolkinderengaansteedsingewikkelderegevoelenservaren.Eerst warenzevooralblij,verdrietigofboos,maarnukunnenzeookgevoelensalstrots, teleurstellingofschuldhebben.Ofdenkaanschaamte,waardoorzenietmeerwillen datanderenheninhunblootjezien.Daarnaastbegrijpenzedateenzelfdesituatie verschillendeemotieskanuitlokken;jekuntbooszijnopjeouders,maarnogsteeds liefdevoorzevoelen.Ookzijnouderebasisschoolkinderensteedsbeterinstaathun emotiestereguleren,zewetennuinwelkesituatiesbepaaldeuitingengepasten ongepastzijn(DeHart,2000).

Rolsociaalwerker

Ookindezefaseissignaleringvanbelang.Stoornissenalsdyslexie(moeitemetlezen enschrijven),ADHD(impulsief,chaotisch,beweeglijkenconcentratieproblemen)en ODD(opstandigenvijandiggedrag)komenindezefasevaaktotuiting.Ookeenmilde autismespectrumstoornis(problemenmetdesocialeinteractieenwederkerigheid enrepetitiefgedrag)kanopvallen,netalseen(licht)verstandelijkebeperkingen hoogbegaafdheid.Indelaatstegroepenvandebasisschoolkunnenerooksociale problemenontstaan,denkaanbuitensluitenenpestgedrag.

1.7 Puber(12-16jaar)

Delevensfasevan12tot16jaarnoemjedepubertijd.Ditisdeperiodewaarinkinderen puberswordengenoemd.Kinderenkomenindezefaseookindepuberteitterecht (geschrevenmeteenkorteei),watstaatvoorallebiologischeveranderingendieeen kinddoormaaktomuittegroeientoteenvolwassene.

Denkwijze

Dehersenenvanpubersgaansteedsbeterfunctioneren,hundenkwijzeverbeterten zekunnenlogischertewerkgaanalszeeenprobleemvoorgelegdkrijgen(DeBilet al.,2017).Maarerzijnookcognitievebeperkingendiekenmerkendzijnvoorde pubertijd.Puberszienzichzelfalshetmiddelpuntvandewereld,waardoorzehet standpuntvananderennietaltijdbegrijpen.Ookkritiekkrijgenvindenzemoeilijk; puberszijntrotsopwatzeondertussenallemaalwetenenverdedigenhunstandpunten koppig,ookalhebbenzeongelijk,wantvaakbedenkenzenogtesimpeleoplossingen voorcomplexevraagstukken.Pubersdenkenookinextremen,zeervarenproblemen engevoelensalsextraheftig.Daarnaastvindenzezichzelfspeciaalendenkenzedat hunniksernstigskanoverkomen.Dezehoudingleidttotrisicogedrag.Ditwordtook veroorzaaktdoorhersenontwikkelingenindepuberteit:hethersengebieddatgevoelig isvoorspanning,risico’senbeloningenopkortetermijnisindezeperiodeextraactief (Feldman,2019).

Individualisatie

Puberservareneenoplevinginhunbehoefteaanautonomie;zewillensteedsmeer zelfbepalenwatzedoen.Puberskomendanooklosvanhunouders.Ditgebeurtin vierfasen,hetindividualisatieprocesgenoemd.Deeerstetweefasendoenzichvoor tijdensdepubertijd.Indedifferentiatiefase,dielooptvan12tot14jaar,wordthet verschiltussendeoudersendepuberbenadrukt.Puberszijnhetnietlangereensmet destandpuntenvanhunouders.Indeuitvoeringsfasebevindenpubersvan14tot16 jaarzich.Indezefasegaanzeexperimenterenenzettenzezichaftegenhunouders, waardoorerspanningenenconflictenontstaan(Craeynest,2013).

In de uitvoeringsfase trekken pubers zich minder aan van hun ouders.

Vriendenenvriendinnen

Vriendengaaneensteedsbelangrijkererolspeleninhetlevenvanpubers,zelaten zichdoorhenbeïnvloeden.Vanafeenjaarof12ontstaanermeervolwassenideeën enverwachtingenalshetgaatomvriendschappen.Pubersdiebevriendzijnmetelkaar zijnloyaal;zestaanvoorelkaarklaarennemenhetvoorelkaarop.Eriswederzijds begripenwederkerigheidbinnenzo’nvriendschap.Pubersnemendanookhetbelang vandemensenmetwiezijgraagomgaanmeeinhunoverwegingenombepaaldgedrag aldanniettevertonen.Oudersmerkendatzeminderinvloedkrijgen,alblijfthetgezin eenbelangrijkebasisomopterugtevallen.

Lichamelijkeveranderingen

Depuberteitstaatvooralleveranderingendiehetkinddoormaaktomuittegroeien toteenvolwassene.Gemiddeldkomenkinderentussenhun10een14elevensjaarin depuberteit.Jongenszijnoverhetalgemeenietslaterdanmeisjes.Defysieke ontwikkelinggaatineenshard;pubersschietendehoogteinenkrijgeneenmeer volwassenlichaam.Meisjeskrijgenschaamhaar,borstenenvetweefsel,waardoorhun heupenenbillenvrouwelijkevormenkrijgen.Jongensgaanlagerenzwaarderspreken, krijgenbaardgroeienookschaamhaar.Detopvandepuberteitwordtbereiktzodra eenmeisjevoorheteerstongesteldwordtenwanneereenjongenlevendspermagaat produceren;vanafdatmomentzijnzevruchtbaar.

Gevoelens

Alskinderenindepuberteitkomen,ervarenzijvakernegatievegevoelens.Ditkomt doorhormonen,hersenontwikkelingenenallesnelleeningrijpendeveranderingen vanhetlichaam.Ditalleskanleidentotemotioneleinstabiliteit,neerslachtigheid, angstenstemmingswisselingen.Demeestepuberservarenhungevoelensalsintenser

enlatenhunemotieseerderdevrijeloop.Natuurlijkvoelenpuberszichnietiedere dagneerslachtig,maarzeverkerenwelineenonzekereperiode.Zevragenzichafof zewelnormaalzijnenvoelenzichongemakkelijk.

Seksualiteit

Doorallelichamelijkeveranderingenontstaatertijdensdepuberteitookinteresse voorseksualiteit.Jongenszijndaardoorgaansietseerdermeedanmeisjes.Pubers kunnengaanmasturberen(stimulerenvandegeslachtsdelen).Zodraerinteresseis inseksualiteit,gaanpubersdoorgaanshunaantrekkelijkheidvergroten,bijvoorbeeld doorzichanderstekledenofmake-uptegebruiken(Slotetal.,2019).

Rolsociaalwerker

Sommigepuberservarenmoeilijkhedendievragenomextraaandachten/of ondersteuning.Oudersvindenhetbijvoorbeeldlastigomhunkindlossertelaten. Maarditiswelnodig,zodatdepuberzijneigenwegkanvinden.Eenpuberzetzichin zo'ngevalveelheftigeraf.Ditkanleidentothoogoplopendeconflicten.Issommige gevallenlooptdepuberzelfswegvanhuis.Jekuntdanzorgdragenvoordeveiligheid vandepuber,doortezoekenvoornoodopvang.Bijvoorbeeldbijfamilieofvrienden vandepuber.Alsdatnietlukt,kunje,samenmetdepuber,decrisisopvangbenaderen.

Alsjealsjongerenwerkeraandeslaggaat,stajedichtbijdezedoelgroep.Jekuntdan ookdiverseproblemensignaleren,denkaanleerproblemenofproblemenenruzies metleeftijdsgenoten.Maarookmoeilijkhedenmetbetrekkingtotschoolkeuze,de eigenhygiëne(dezevergtmeeraandachtnudepuberteitzichaandient)ofsociale vaardigheden.Somskomenjongerenzelfnaarjetoemethunproblemen.Jekunt dezejongerenzelfondersteunen,bijvoorbeelddoornaarhunverhaalteluisterenof adviestegeven.Inernstigegevallenverwijsjedoor.

1.8 Adolescent(16-21jaar)

Nederlandsejongerenhebbentegenwoordigdevrijheidomopzoektegaannaarwie zezijnenteexperimenterenvoordatzijhetverantwoordelijke,volwassenleven instappen.

Metacognitie

Adolescentenkrijgensteedsmeerkennisvanhuneigendenkproces.Zekunnen nadenkenoverhuneigencognitievefunctioneren,ookwelmetacognitiegenoemd. Ookkunnenzesteedsmeerengemakkelijkerinformatieopslaaninhungeheugen.

Maatschappelijkebelangen

Eenadolescentkanverderkijkendanzijneigengroepenhetbelangvandegehele maatschappijmeewegenbijhetnemenvandejuistebeslissing.Zozaleenadolescent –alsdeontwikkelinggoedverloopt–mindersneleenbushokjeslopen,omdatdit vooranderemensen,buitendeeigengroep,hinderlijkis.Eenpuberzouditwelkunnen doen,omdathetpleziergeeftbinnendeeigengroepenhijnietverderkijktdandat.

Verdereindividualisatie

Hetindividualisatieprocesdatbegontijdensdepubertijd,zetdoorinde adolescentiefase.Indefasevannaderbijkomen,dielooptvan16tot18jaar,keren adolescententerugnaardebasis.Zevoelenzichweerverbondenmetdeouders, zullenhunkeuzesweerrespecterenensamendingenondernemen.Indelaatstefase, defasevanversteviging(18tot21jaar),heeftdeadolescenteengevoelvaneigen identiteit.Hijhoeftzichnietmeeraftezettenomzicheenuniekindividutevoelen (Craeynest,2013).

Identiteit

Eeneigenidentiteitontwikkelenisoverigensnietzomaarevengedaan.Gedurende depubertijd,maarvooraltijdensdeadolescentiefase,staathetvormenvaneeneigen identiteitcentraal.Adolescentenwillenwetenwiezezijn,wathenuniekmaakten watzebelangrijkvindeninhetleven.Daarvoorgaanzeexperimenterenenuitzoeken watbijhenpast.Hierdoorkomenzeerachterwelkekeuzeszewillenmakenenzullen zeverbintenissenaangaanopverschillendelevensgebieden,zoalsschool,werk, relaties,seksualiteit,vriendschappen,politiekevoorkeuren.Bijeengeslaagde identiteitsontwikkelingheefteenadolescentduseerstgeëxperimenteerdenishij daarnaverbintenissenaangegaan.

Vriendengroep

Voorveeladolescentenishetbelangrijkombijeenvriendengroeptehoren;datkan eenpositieve,maarookeennegatieveuitwerkinghebben.Binneneenvriendengroep lerenadolescentenhunsocialevaardighedeneninlevingsvermogenverderte ontwikkelen.Zekunnenzichzelfzijn,problemenmetelkaardelenenvanelkaarleren waarzegoedinzijn.Maareenadolescentkanzichooklatenovertuigenom bijvoorbeeldietstevernielen,ofveelalcoholtedrinken,ommaarbijeenbepaalde vriendengroeptehoren.

Angstenverdriet

Adolescentenlerenzichzelfsteedsietsbeterkennen.Heftigeemotiesnemenafenze begrijpenbeterwaarhunemotiesvandaankomen.Veelvoorkomendeemotiestijdens deadolescentiefasezijnangstenverdriet.Adolescentenzijnbangomafgewezente wordenofomnegatievereactiesvanleeftijdsgenotentekrijgen.Verdrietkomtvooral vooromdatrelatiesbeëindigdwordenofwanneerliefdeonbeantwoordblijft(Slotet al.,2019).

Adolescenten willen graag ergens bij horen. Als dat niet lukt, kunnen ze angstig of verdrietig worden.

Seksueleervaringen

Deeersteseksueleervaringenwordenmeestalopgedaantijdensdeadolescentiefase, alzijnsommigepubersookalseksueelactief.Alsadolescentenmetelkaarvrijen, doorlopenzebijnaallemaaldezelfdestappen.Heteersteseksuelecontactbegintmet tongzoenen,paslaterwordtergestreeldengevoeld.Eenvolgendestapisvingeren enaftrekkenenuiteindelijkzalergeslachtsgemeenschapplaatsvinden.Demeesten belevenhuneerstekeerrondhun17e.Demeesteadolescentenzijnheteroseksueel, maarerzijnookadolescentendieerindezefaseachterkomendatzedoorhetzelfde geslachtofbeidegeslachtenwordenaangetrokken(Delfos,2015).

Rolsociaalwerker

Indezefasekomenmiddelenmisbruik(alcohol,roken,vapen,lachgas,drugs), tienerzwangerschappen,soa'senseksueelgeweldverhoudingsgewijshetvaakstvoor. Hierbijspeeljeeensignalerendefunctie,zekeralsjewerktmetjongeren.Ook openbarenpsychischeproblemenzichvaakvoorheteerstindezefase.Denkaaneen gedragsstoornis(waarbijderechtenvananderengeschondenworden,crimineel gedrag),angststoornissen,stemmingsstoornissen(zoalseendepressie),eetstoornissen (erwordtbijvoorbeeldveelteweiniggegetenofiemandheeftjuistlastvaneetbuien). Vroegtijdigingrijpenkanernstigeproblemenoplatereleeftijdvoorkomen.Bij(het vermoedenvan)ditsoortproblematiekishetaltijdnoodzakelijkomprofessionele hulpinteschakelen.

Somsverloopthetexperimenterenenverbintenissenaangaantijdensde adolescentiefaseniethelemaalgoed.Eenadolescentwordtdooroudersbijvoorbeeld gedwongenomeenbepaaldestudiekeuzetemaken.Hijheeftdannietzelfkunnen experimenteren,maarmoestgelijkverbintenissenaangaan.Erzijnookadolescenten diegeenbehoeftehebbenomteexperimenteren,maarookgeenverbintenissen aangaan.Tenslottekanhetookvoorkomendatadolescentenverbintenissenvoor zichuitschuivenenmaarblijvenexperimenteren.Omdatdezeadolescenten,wanneer zejongvolwassenzijn,opzoekblijvennaarhunidentiteit,ishetlastigvoorzeomechte verbintenissenaantegaan.Zezijndannogergbezigmethun'ik'.Hetisdanook belangrijkdatjebijjongeren,tegenheteindevandeadolescentiefase,indegaten houdtofersprakeisvaneengeslaagdeidentiteitsontwikkeling,omproblemenvoor tezijn.Indatgevalzoujenamelijknogkunnenmotiverenenbijsturen.

1.9 Jongvolwassene(21-35jaar)

Nadeadolescentiefasestaatdeontwikkelingvanmensennietstil.Denadrukligt tijdensdevolwassenheidopderolveranderingendiezichinhetlevenvoordoen.

Relativeren

Veelmensenblijvenopcognitiefgebiedfunctionerenophetniveaudatdeadolescent behaalde.Maarerzijnookvolwassenendiezichverderontwikkelen,zijlerente relativeren;nuchtertegendingenaankijkenenrealistischnadenken.Zijdenkenniet intermenvanzwart-wit,maarbeseffendatdewaarheidmeerderegezichtenkan hebben.Dezevolwassenenbegrijpendatertegenstrijdigestandpuntenkunnen bestaan,maardatverschillendepartijentochgelijkkunnenhebben(Bernsteinetal., 2003).

Rolveranderingenwerk Jongvolwassenenzullenhetouderlijkhuisverlateneneenzelfstandiglevenopbouwen. Hiervooriseeninkomennodig;jongvolwassenenbetredendearbeidsmarktenkrijgen eenberoepsrol.Eeneerstebaanisvaaktijdelijkenpastnietaltijdbijhun opleidingsrichtingofinteresses,dusvaakkijkenjongvolwassenenuitnaarandere beroepsmogelijkheden.Tochmoetenzezichopdenduurvastleggenopeenbepaalde beroepskeuze;somsvallenwerkzaamhedentegen,maarzemoetennueenmaal gebeuren.

Rolveranderingenrelaties Veeljongvolwassenenverlangennaareenwarme,duurzamerelatie,waarinzeeen partnerrolkunnenvervullen.Zestellenzichaandeenekantopen,maarwakenerook voordatdeeigenidentiteit,binneneenrelatie,nietverlorengaatenbijvoorbeeld samensmeltmetdievandepartner.Omtotechteintimiteittekomeniseenstabiele identiteitbelangrijk.

Rolveranderingenouderschap

Eenrelatiekanleidentothetkrijgenvankinderen.Kinderenkrijgenbrengtpersoonlijke, emotionele,socialeenberoepsmatigeveranderingenmetzichmee.Dejongvolwassene heeftmindervrijheidomtedoenwathijzelfwil,hijmoeteenanderlevensritme aannemen,huishoudelijkeenopvoedtakenverdelen,erkomenzorgenbij(kinderen kunnenziekworden)enfinancieelmoetallesgoedgeregeldzijn.

Het ouderschap verandert het leven aanzienlijk.

Vrienden

Opsociaalvlakhebbenjongvolwassenendejuistevaardighedenontwikkeldom vriendschappenencontactenteonderhouden.Demeestevriendschappenworden tijdensdemiddelbareschoolperiodeenstudieaangegaan,maarerkunnengedurende hethelelevenaltijdnogvriendenafvallenenbijkomen.

Leefstijl

Tijdensdejongvolwassenheidishetlichaaminzijnmeestgunstigeconditie. Jongvolwassenenvoelenzichvaakfit,energiekenkrachtig.Uiteraardisditwel afhankelijkvandeleefstijl.Hetlichaamvaniemanddieiedereavondopdebankvoor detelevisiezitenpizzaofpatateet,rooktenveelalcoholdrinkt,zalmindergezond zijn(Craeynest,2013).

Rolsociaalwerker

Problemendieindezelevensfasekunnenontstaanzijnonderandere persoonlijkheidsproblemen.Debetrokkenekanzichzelfbijvoorbeeldverliezenineen partnerrelatie,ofzichjuistteterughoudendopstellenineenrelatie.Bijeengebrek

aaneenwarme,duurzamerelatiekanerbovendiensocialeisolatieontstaan.Hetis vanbelangomindatgevalteinvestereninvriendschappen.Hierkunjede jongvolwassenebijondersteunen,dooreenuitbreidingvanzijnsocialenetwerkaan temoedigenenhemdaarbijtebegeleiden.

Ookkunnenerproblemenontstaanmethetaangaanvanrelatiesdoordatde betrokkeneindekindertijdzichnietveiligheeftgehecht.Volwassenenmeteenveilige hechtingsstijlkunnenintiemeenwederkerigerelatiesaangaan,maareenvolwassene zonderveiligehechtingisergopzichzelf,onpersoonlijk,heeftmoeiteomanderente vertrouwen,gaatintiemerelatiesuitdewegofraaktjuistverzeildineenpatroonvan aantrekkenenafstoten.Eenpartnerdiedebetrokkeneleertzichopentestellenbinnen eenrelatie,ofeenhechtevriendengroepdiezorgtvoorpositieveervaringenmet anderemensen,kunnenditsoortproblementegengaan.

Tenslottekunnenzichproblemenvoordoenalshetgaatomhetafrondenvaneen studie,hetzoekennaargeschiktewoonruimte,zekermetdehuidigeproblemenop dewoningmarkt,enbijvoorbeeldhetvindenenbehoudenvanwerk.Hierbijkunje praktischeondersteuningbieden,denkaanhetgevenvaninformatieenadvies,het ondersteunenbijhetinvullenvanformulierenofhetverwijzennaardiverseinstanties.

1.10 Middenvolwassene(35-55jaar)

Vanaf35jaarisiemandeenmiddenvolwassene.Demiddenvolwassenheidisvaakeen drukkeperiode.

Persoonlijkestijl

Dewoordenschatenalgemenekennisvanmiddenvolwassenenblijventoenemen,ze herinnerenzichallekennisenvaardighedendiezeeerderinhunlevenopdeden,maar erkomtooksteedsnieuwekennisbij.Middenvolwassenenontwikkelendaarbijeen persoonlijkedenkstijl.Deingestudeerde(schoolse)maniervandenkenwordtlosgelaten enerwordtmeergedachtvanuiteerderopgedaneervaringen.Rondde40à45jaar zijndemeestemensendaarbijophuncreatiefst(Craeynest,2013).

Rolveranderingenwerk

Demeestemiddenvolwassenenzijntevredenmetdeberoepsroldiezijhebben.Ze beseffendathetbeterisomtebehoudenwatzehebbenensettelenzichinhunwerk. Deaandachtkomtmeerbijhetgezinenvrijetijdteliggen.Datgeldtalleennietvoor mensendiepromotiekansenzien;zijzullenveelenergieblijvenstekeninhunwerk.

Rolveranderingenrelatie

Indemeestelangdurigerelatiesverdwijntdepassieenisersprakevaneensoort kameraadschappelijkeliefde,waarbijinzetenintimiteitvanbelangzijn.Danbestaat ereenwarmebandtussendepartnersenkunnenzegenietenvanelkaars aanwezigheid,maarerisooktijdenruimteomzichverderteontwikkelen.Alsookde inzetenintimiteitverdwijnen,kanerbeslotenwordenderelatietebeëindigen.De meestescheidingendoenzichvoorindezelevensfase(CBS,2022).

Rolveranderingenouderschap

Veelmiddenvolwassenenhebbenthuiswonendekinderen.Iniederefaseheefthet kindanderebehoeften.Alshetgoedis,groeienoudershierinmee,stellenzegrenzen diepassenbijdeleeftijdenstimulerenzedeontwikkelingvanhunkind.

Bijdrageleveren

Middenvolwassenenvindenhetbelangrijkomopeenpositievemanierblijvendbijte dragenaandemaatschappij,bijvoorbeelddoorhetonderhoudenvaneengezin.Dit kanveelvoldoeninggeven.Maarookzonderkinderenkunnenmensenbetrokkenzijn bijdemaatschappij;zerichtenzichopeengoeddoel,depolitiekofhetklimaat.Het gaateromdatzeietsdoenwathuneigenbelangoverstijgt.

Levenoverzien

Middenvolwassenenkunnenperiodenervarenwaarinzezichafvragenofhetleven nogverlooptzoalszedatvoorogenhadden.Mogelijkpassenzedanhunlevensdoelen aan.Ditkantotgevolghebbendatzehunlevenomgooien.Zeverhuizen,gaanscheiden ofstrevenanderelanggekoesterdedromenna.Ditiswatsommigeneenmidlifecrisis noemen,aliservaneenechtecrisisgeensprake,wantdezelevensveranderingen zorgennietvooremotioneleinstabiliteit(Landsmeer-Dalmetal.,2023).

Verouderingsproces

Vanafongeveer40jaarzethetverouderingsproceszichin.Dezintuigengaanachteruit, eenbreukhersteltmindersnelenerkunnenconditioneleproblemenontstaan.Ook hetuiterlijkverandert:grijzeharenenrimpelsontstaanendevetconcentratierondom derompneemttoe(Bernsteinetal.,2003).Rondhun50ekrijgenvrouwentemaken metdemenopauze:hetmomentwaaropdelaatstemenstruatieplaatsvindt.Hierna iseenvrouwonvruchtbaar.Aandemenopauzegaateenperiodevoorafwaarinde menstruatiesonregelmatigerenkorterworden.Dezeperiodeheetdeovergangen gaatvaaksamenmeteenaantalklachten,waaronderopvliegers.Datzijnaanvallen waarbijdevrouwhetineensheelwarmkrijgt(NederlandsHuisartsenGenootschap, 2022).Mannenblijvenderestvanhunlevenvruchtbaar,alneemthetaantalgezonde zaadcellenvanaf40jaaraf.

De overgang brengt een aantal typische klachten met zich mee.

Rolsociaalwerker

Zekerdemiddenvolwassenheidwordtvaakgezienalseendrukkefase.Ergebeuren namelijkveeldingentegelijk;deberoepscarrièrebereiktvaakeenpiek,erzijnkinderen dieverzorgdenopgevoedmoetenworden,maarookhethuwelijk,hethuishouden, vrienden,familie(somszelfsmantelzorg)enhobby’skrijgendeaandacht. Middenvolwassenenhebbendusveelverantwoordelijkhedenenerwordtveelvanze verwacht.Omdieredenisdemiddenvolwassenheiddefasewaarineenburn-outhet vaakstvoorkomt.Doorallestressdiemiddenvolwassenenervaren,kunnenzeuitgeput rakenenhetgevoelkrijgendatzeopgebrandzijn.Erontstaatbijvoorbeeld vermoeidheid,spierpijn,hetconcentratievermogengaatachteruitenerkanzelfseen depressieontstaan.Eenburn-outvaltnietaltijddirectop,maarkanzichinallerlei symptomenuiten.Denkaansnelgeïrriteerdzijn,ofaltijdvermoeid.Houdbijditsoort signaleninhetachterhoofddatersprakekanzijnvaneenburn-out.Ondersteunde betrokkenebijhetreorganiserenvanhetlevenofschakelhulpinbijernstigeklachten.

Uiteraardkunnenerzichindezefaseookallerleiandereproblemenvoordoen.Denk aanpsychischeklachtenwaardooriemandnietmeer(volledig)kanwerken,eenlaag inkomenmethetrisicooparmoedeenschulden,eenvechtscheidingetcetera.

1.11

Laatvolwassene(55-70jaar)

Laatvolwassenengaanhunlevengeleidelijkafbouwen.Kinderenzijnhethuisuiten depensioneringkomtinzicht.

Cognitie

Decognitievevermogensgaannietplotselingachteruitzodraiemandeen laatvolwassenewordt.Alsditwelgebeurt,isditvaakhetgevolgvaneenziekte. Ouderdomsvergeetachtigheidkanwelvoorkomen,maariemandherinnertzichop eenlatermomentdanaltijdweerwathijvergetenwas.Doordattechnologische ontwikkelingenspecifiekevaardighedenvereisen,zaleenlaatvolwassenegeregeld totaanzijnpensioneringjuistbijblijvenleren.

Hoogmoreelniveau

Demeestevolwassenenblijvenophetmorelevlakgedurendehunhelelevenhetzelfde denkenalstoenzeeenadolescentwaren;zemakendejuistekeuzesopbasisvanhet maatschappelijkebelang.Maarerzijnookvolwassenendiezichhierinverder ontwikkelen.Zijblijvenrespecthoudenvooralleregelsenwettendiedemaatschappij dienen,maarvragenzichookafofdezealtijdopgevolgdmoetenworden,want sommigesituatiesvragenomeenuitzondering.Dezevolwassenenmakenzich bijvoorbeeldoprechtdrukommensenrechtenenhoudenzichbezigmetuniversele waarden(Feldman,2019).

Rolveranderingenwerk

Demeestelaatvolwassenenmakengeendrastischecarrièreswitchmeerdoordatzij depensioenleeftijdnaderenenzeeenslechterearbeidsmarktpositiehebben.Zodra mensenvandeoverheidAOWontvangen,stoppenzijdoorgaansmetwerken.Erkomt danineensveeltijdvrij,dieandersbesteedzalmoetenworden.Sommigenmaken verrereizen,anderengenietenvanhunkleinkinderen.

Rolveranderingenrelatie

Doordatindelatevolwassenheideventueelaanwezigekinderendedeuruitzijn(of gaan),verandertdepartnerrelatie.Ineenszijnpartnersweermetzijntweeën,maar dooralledrukterondomgezinenwerkkanderelatieineensleurzijnterechtgekomen. Departnerrelatieisaaneensoortherzieningtoe,zezullenelkaaropnieuwmoeten ontdekken,watdebandinnigerkanmaken,maarookkanleidentoteenechtscheiding. Demeestevolwassenenblijvenseksueelactief,maaralserlichamelijkeongemakken komen,kandatdegeslachtsgemeenschapwelsterkbeïnvloeden.Hetseksuele verlangenneemtindezefasewataf,netalsdefrequentievangeslachtsgemeenschap (Craeynest,2013).

Rolveranderingenouderschap

Hetlevenvaneenlaatvolwasseneverandertzodradekinderenhethuisuitgaan.De meestemensenmerkendatderelatiemetuitwonendekinderenverbetert;ditbrengt hunvaaknieuwlevensgeluk.Iedereenuithetgezinleidtzijneigenlevenenvroegere

irritatiesverdwijnendaardoor.Veelmensenervarenookmeervrijheid.Deeventuele rolvangrootoudervormtvoorveleneenbronvanintensgeluk.Mensenhebbenin dezefaseveelmeertijdomechtaandachtteschenkenaanhunkleinkinderen.

Veel laatvolwassenen halen geluk uit de omgang met hun kleinkinderen.

Mindervrienden

Gedurendehetlevenkomenengaanvrienden,maarindelatevolwassenheidzullen ermeervriendengaandanerbijkomen.Ditkomtdoordatmensenwegvallen, bijvoorbeelddoordatzeoverlijden.Sommigenkrijgenernstigelichamelijkeproblemen, waardoorbijelkaarkomenlastigwordt,ofzehebbenvanwegeeenziektecognitief geziengeenechtevriendschapmeertebiedenwaaruitdeandervoldoeninghaalt (Landsmeer-Dalmetal.,2023).

BernaenMarion

Berna(68jaar)heeftdeziektevanAlzheimer.Marion,eengoedevriendinvanBerna, ziethaarvriendingaandewegsteedsmeerbeperktworden.Voorheendedenzeveel leukedingensamen,uiteten,winkelenofnaarhettheater.Maartegenwoordigzijn ditsoortuitstapjesminderleuk.Bernavraagtwelzeskeerachterelkaarwatzegaat doen,omdatzehetantwoordsteedsvergeet,zeverdwaaltalszenaarhettoiletmoet ineenrestaurantenzebrengtniksmeerintijdenseengesprek.Marionblijftinvesteren inBerna,zekennenelkaaralzo’nveertigjaar.MaarMarionsluitzichookaanbijeen nieuwtennisclubje.Misschiendatzedaarcontactenopdoetdiemeerbevredigend zijnenwaarzeweldediepgangvindtdiezenumistbijBerna.

Lichamelijkeproblemen

Vanafeenjaarof60à65ontstaandeeerstegezondheidsproblemenalsgevolgvan hetouderworden,erissimpelwegsprakevanslijtage.Denkaaneenhogebloeddruk, eenverhoogdekansopdiabetes,verzwakkingvanhetimmuunsysteem, urine-incontinentieenosteoporose(brozebotten).Doordatdevrouwelijke hormoonproductierondde60tot65jaarstilvalt,kunnendaaruitookverschillende problemenontstaan,zoalseenverzakkingvandebaarmoeder.

Rolsociaalwerker

Volwassenenwillenietsvanzichzelfopdezewereldachterlaten,zoalsnageslachtof waardevolwerk.Wanneeriemandhiernietinslaagt,ontstaatervervelingof eenzaamheid.Erkunnenzingevingsproblemenontstaanendebetrokkenevraagtzich mogelijkzelfsafwatzijnnutisindezemaatschappij.Alssociaalwerkerkunjeeen gesprekaangaanoverlevensdoelen.Watheeftdevolwassenetotnutoebereikt?Wat zouhijnogwillenbereikenenwatisdaarvoornodig?Gadaarbijnahoedebetrokkene opeenpositievemanierblijvendkanbijdragenaandemaatschappij.Laatvolwassenen vindenhetbelangrijkomopdeeenofanderemaniernodigtezijn.Ditkunjealssociaal werkeruiteraardfaciliteren,denkaanhetbemiddelenbijvrijwilligerswerk,ofvooral laatvolwassenenbetrekkenbijactiviteitenindewijk.

Werkgeversvindenouderenvaakteduur,zevrezendathunwerktempotragerisen zezichmindergoedkunnenaanpassenaansnelveranderendefuncties.Daardoor wordenouderemensenmindersnelaangenomen.Datiszonde,wantveel laatvolwassenenhebbenindeloopvanhunberoepslevenjuistzeerwaardevolle ervaringopgedaanendezeervaringgaatverlorenbijwerkloosheid.Hierkunjijals sociaalwerkerwerkvanmaken,dooroptekomenvoordebelangenvanoudere werknemers.

Vooreenlaatvolwasseneishettenslottevanbelangom,alserbehoefteisaansociale contacten,teblijveninvestereninanderen.Vooraldoordatzijvaakeenbeperkter sociaalnetwerkhebben,kunnenzehierwelondersteuningbijgebruiken.Organiseer bijvoorbeeldspecialekoffieochtendenvoorouderenwaarzijelkaarkunnenontmoeten. Ofkoppeleenmaatjeaaneenoudere,diehemzonuendanmeeneemtvooreenleuk uitje.

1.12 Oudere(70+jaar)

Ondanksallerleiouderdomsverschijnselendiezichoplatereleeftijdkunnenvoordoen, warenouderennognooitzogezond,actiefenpositiefingesteldalstegenwoordig.

Kennisengeheugen

Ouderenblijvengoedinstaatomeerdergeleerdeinformatietegebruiken. Vaardighedenzoalslezen,schrijven,afwassenenfietsenverlerenzeniet,evenalsde vaardighedenenkennisdiezijvoorhunberoepnodighadden.Hetvermogenom nieuweinformatieteverwerkenentegebruikeninnieuwesituatiesgaatwelachteruit. Hetlukteenouderebijvoorbeeldmindergoedomeennieuwetaaltelerenendeze

toetepassen.Ookdereactiesnelheidneemtaf(Kuinetal.,2010).Vaakgaathet kortetermijngeheugenookachteruit.Gegevenswordenmindermakkelijkinhet bewustzijngehoudenenhetuitrekenenvaneeningewikkeldesomluktnietmeeruit hethoofd(welmetpenenpapier).Deouderemoeterooklangerovernadenkenwat hijinhetverledenheeftgedaanenismeestalsnellerafgeleid.Ouderenvindenhet steedslastigeromeengesprektevolgenenkunnenhunaandachtnietmeerzogoed verdelentussentweetaken.

Indepraktijk

Meryem(23jaar)issociaalwerkerengaatbijmeneerDaSilva(83jaar)langs,hijkomt volgenszijnburennogmaarweinigdedeuruitenzezijnbangdathijvereenzaamt. MeryemheefteengesprekmetmeneerDaSilvaennaastvereenzaminglijkenernog meerproblementespelen.Zokrijgthijzijnadministratienietmeergedaan,verslonst hijzijnhuishoudenenvergeethijookvaakzijnmedicatieintenemen,waardoorhij veelgezondheidsklachtenervaart.Indeochtend,tijdenshetaankleden,weethijdat hijtijdenshetontbijtzijnmedicatiemoetinnemenenhijneemtzichdanookstellig vooromdittedoen.MaareenmaalaanhetontbijtvergeetmeneerDaSilvahetaltijd weer.Hetkosthemsteedsmeermoeiteomvoorafbedachtehandelingenuittevoeren. MeryembedenktsamenmetmeneerDaSilvaeengeheugensteuntjeomdemedicatie nietsteedsweertevergeten.MeneerDaSilvaheefteenoudmobieltje,dathijaltijdin dezakvanzijnvestdraagtvoorhetgevalzijnkinderenhembellen.Opdatmobieltje zitookeenalarmfunctie.Dezezettenzeop8:00uur,hetmomentwaaropmeneerDa Silvameestalaanzijnontbijtzit.Opdezemanierwordthijerophetjuistetijdstipaan herinnerdomzijnmedicatieintenemen.

Veranderingeninpersoonlijkheid

Alsjeouderwordt,benjenietineenseenanderepersoon,maartochveranderen persoonlijkheidstrekken.Ouderenzijnvaakminderuitbundig,energiek,avontuurlijk ennieuwsgierigenstaanminderopenvoornieuweervaringendanmensendiewat jongerzijn.Zezijnbovendienterughoudendenlevenmeerinhethier-en-nu.Aande anderekantzijnouderenpreciezerennauwkeurigerenbeterinstaatomhuneigen belangenaandekanttezetten.Zegaananderedingeninhetlevenbelangrijkvinden. Volwassenenwillenerbijvoorbeeldgoeduitzien,voorouderenisdatminderrelevant, vooralhunlichamelijkegezondheidtelt(Kuinetal.,2010).

Eenouderekijktterugopzijnleven.Alshijdaarmeetevredenis,kanhijhieruitgeluk envoldoeningputten;deoudereervaartzijngeleefdelevenalszinvol.Alsditniethet gevalis,kanhijjaloersofnukkigworden.Ofhijdenktvoortdurendaanallegemiste kansen,waardoorhijzichontevreden,somberofzelfsdepressiefvoelt.

Socialerollen

Eenoudereheeftminderrollen.Hijismetpensioen,dusdeberoepsrolisweggevallen. Zijnkinderenzijngroot,dushijheeftgeenechteouderrolmeer.Zijneigenouderszijn aloverleden,dushijiszelfgeenkindvanmeerenalsdepartnergestorvenis,vervalt ookdezerol.Doordaternietlangersprakeisvandezerollen,heefteenouderevaak mindersocialecontacten.Sommigenvindenditlastigenproberentochnogveelop zichtenemen.Zedoenbijvoorbeeldvrijwilligerswerkofpassenregelmatigopde kleinkinderen.Andereouderenvindenhetjuistfijndatzeminderverplichtingen hebben(Kempenetal.,2010).

Gelukkig

Ouderenvindenvaakeenemotioneelevenwicht.Ondanksouderdomsbeperkingen voelenzezichgelukkigenervarenzehunsituatiealspositief.Hulpmiddelenter verlichtingvanongemakkendieontstaanvanwegeouderdomsbeperkingenspelen hiereenrolin.Medicatie,eenleesbril,eenloopreken/ofeentrapliftmakenhetleven vandeouderevantegenwoordiggemakkelijker.

Door hulpmiddelen als een traplift lukt het sommige ouderen langer thuis te blijven wonen, wat kan bijdragen aan hun geluk.

Verouderen

Hetverouderingsproceszetzichdoorindeouderdomsfase.Demeesteouderengaan rondde75à80jaargoedmerkendathunlichaamzwakkerwordtendekansop complicatiestoeneemt.Hoeouderiemandis,hoevatbaarderhijisvooraandoeningen enziekten.Hoesnelhetverouderingsprocesverloopt,isuiteraardafhankelijkvande persoon.

Rolsociaalwerker

Wanneerjetemakenkrijgtmetouderen,zuljevooralbezigzijnmethetorganiseren vanzinvolledagbesteding.Eenoudereheeftmeestalgeenbehoeftemeeraaneen volleendrukkeagenda,metiederedagafwisselendeafsprakenenbezigheden.Maar eenvollediglegeagendakaneenzaamheid,vervelingenminderwaardigheidsgevoelens indehandwerken.Daarbijkaneenouderezichgaanafvragen'wathijhiernogdoet'. Dagbestedinggeeftzinaanhetleven.

Omhetwelbevindenvanouderentebevorderenisautonomievangrootbelang,je laathemzelfbeslissingenmaken.Wanneereenoudereafhankelijkisvanjouw ondersteuningishetdusvanbelangdatjesamenmethembepaaltwathijnodigheeft ensameninkaartbrengtwatzijnbehoeften,verwachtingen,wenseneneisenzijn. Veelmensen,zelfsdirectenaasten,zijngeneigdomóverdeouderetepratenennemen zelfsbelangrijkebeslissingenvoordeoudere.Laatjehiertoenietverleiden,zekerniet wanneerdeouderewilsbekwaamis.

Alsjemetouderenwerkt,hebjeookeenbelangrijkesignaleringsfunctie.Vaakkomen signalennaarvorenalsjeingesprekbentmetdeoudere.Deouderepraatbijvoorbeeld ineenstragerenzachterdanjegewendbent,ofjuistveelluider.Ookkanereen veranderingzijninzijnintonatie,ziterweiniglogicaensamenhanginwathijvertelt ofhijspreektmeteendubbeletong.Struikelenoverwoorden,nietvloeiendlopende zinnenenhetverdraaienvanwoordenzijnsignalendaterietsaandehandkanzijn. Ookplotselingeveranderingeningedragkunnenopvallen.Actieondernemenisdan belangrijk.

1.13 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Janice(25jaar)ismoedervande2-jarigeSidenmomenteelzevenmaandenzwanger vaneentweeling.Dezwangerschapverloopttotnutoezonderveelproblemen,al moetJanicewelgeregeldopcontrolebijdegynaecolooginhetziekenhuis.Ditvanwege haarsuikerziekteenhetfeitdatzeeenmeerlingverwacht.Hetgaatgelukkigallemaal goed,maarzevindthetnogalwat,eentweelingdragen.Hetiseenstukzwaarder,niet alleenfysiek,maarookmentaal,vanwegededubbelezorgenenhetideedaternu nietmetéénkindjeietsmiskangaan,maarmettwee.

Casus

Janiceisvandaagbijhetgemeentehuis,zeheefteennieuwpaspoortnodig.Zeheeft geenafspraakgemaaktenmoetlangwachten,tussendoorwilzegraageveneen sigaretroken.ZeschietMinouska(31jaar)aan,dietoevallignetvoorbijkomtlopen. Minouskaissociaalwerkerenzitineenbesprekingmeteenaantalmensenvande gemeentetenaanzienvaneenburgerinitatief.Zeisopwegnaarhettoilet.‘Hé’,zegt JanicetegenMinouska,‘weetjijtoevalligwaarikkanroken?’,enzehoudthaarpakje sigarettenomhoog.MinouskakijktnaardedikkebuikvanJaniceenschriktzichtbaar

vandezevraag.Janicevoeltzichhierdoorwataangevallenenzegtgelijk:‘Jahéluister eens,nuhoefiknietmeertestoppen,hè,diekinderenzijneralweerbijnauit!Niet dan?’

Dilemma

Minouskaweetdatstoppenmetrokenaltijdzinheeft,wanthoemeerenhoelanger eenzwangerevrouwrookt,hoegroterdeproblemenzijnbijhetongeborenkind.Maar ja,ishetaanhaaromJanicehieroptewijzen?

WatdoetMinouska?

1. MinouskaverteltJanicedathetvolledigegemeentehuisrookvrijisendatze buiten,ongeveer30meternaasthetgemeentehuis,kanroken.

2. MinouskaverteltJanicedathetaltijdzinheeftomtestoppenmetrokentijdens dezwagerschap,omdatbijiedertrekjehaarbaby(’s)inademnoodis/zijn.

1.14 Begrippen

Affectivesharing

Dreumesenlatenpositieveemotieszienendelendezemetanderen.

Autoritatieveopvoedingsstijl

Hierbijhanteerteenouderconsequentduidelijkeregels.Maarerwordtookrekening gehoudenmetdegevoelensenbehoeftenvanhetkind.

Brabbelfase

Alseenbaby7maandenis,maakthij/zijcombinatiesvanklanken,dievoorhem/haar eenvastebetekenishebben.

Burn-out

Doorallestressdiemiddenvolwassenenervaren,kunnenzeuitgeputrakenenhet gevoelkrijgendatze‘opgebrand’zijn.

Differentiatiefase

Hetverschiltussendeoudersendepuberwordtbenadrukt.

Driftbuien

Momentenwaaroppeutershunemotiesnietondercontrolekunnenhoudenenhevig, explosiefenimpulsiefreageren.

Eenwoordfase

Dedreumesspreektlossewoordenencombineertzenognietmetelkaar.

Egocentrisch

Kleutersdenkenenhandelenvanuithuneigenperspectief,zonderrekeningtehouden metdatvaneenander.

Expressievevocabulaire

Deuitingvantaal.

Fasevannaderbijkomen

Adolescentenkerenterugnaardebasis.Zevoelenzichweerverbondenmetdeouders, zullenhunkeuzesweerrespecterenensamendingenondernemen.

Fasevanversteviging

Deadolescentheefteengevoelvaneigenidentiteit,hij/zijhoeftzichnietmeerafte zettenomzicheenuniekindividutevoelen.

Foetalealcoholsyndroom

Hierbijverstoorthetgifvandealcoholdehersenontwikkelingvandefoetus,waardoor erneurologischeafwijkingenontstaan.

Gehechtheidsgedrag

Signalenvandebaby,dieeenreactieuitlokkenbijdeouders.

Geïnternaliseerd

Deregelszijnverinnerlijkteneenonderdeelgewordenvandepersoonlijkheidvanhet kind.

Hechtingspersoon

Eenvoorkeurvoordegenediehetmeestadequaatreageertophetgehechtheidsgedrag.

Hechtingsrelatie

Alseenbabyterwereldkomt,zalertussendebabyenzijn/haarouders(ofverzorgers) eenspecialebandontstaan.

Identificatie

Hetkindwilnetzozijnalsdegenediehetnadoet.

Imitatie

Hetgedragvaniemanduitjeomgevingnadoen.

Individualisatieproces

Puberservareneenoplevinginhunbehoefteaanautonomie;zewillensteedsmeer zelfbepalenwatzedoen.Ditgebeurtinvierfasen.

Jointattention

Hetgebruikvansocialegebaren,zoalsneeschuddenengedagzwaaien.

Meerwoordfase

Depeutercombineertmeerderewoordentoteenzin.

Menopauze

Hetmomentwaaropdelaatstemenstruatieplaatsvindt.

Metacognitie

Adolescentenkunnennadenkenoverhuneigencognitievefunctioneren.

Objectpermanentie

Rondde8maandenbeseffenbaby’sdatmensenofobjectenblijvenbestaan,ookal verdwijnenzeuithetgezichtsveld.

Overgang

Eenperiodewaarindemenstruatiesonregelmatigerenkorterworden.

Parallelspel

Dreumesenimiterenelkaarenvindenhetleukombijelkaartezijn.Tochkunnenze nognietsamenspelen.

Peuterpuberteit

Defasewaarinpeutersmeerderedriftbuienhebben.

Receptievevocabulaire

Hetbegripvantaal.

Reflexen

Automatischelichamelijkereacties.

Relativeren

Nuchtertegendingenaankijkenenrealistischnadenken.

Scheidingsangst

Debabygaathuilenwanneerdehechtingspersoonweggaat.

Shakenbaby-syndroom

Doorhetschuddenvandebabykanerhersenschadeontstaan,watkanleidentot beperkingenzoalsblindheid,leerproblemenofeenverstandelijkebeperking.

Socialisatie

Hetproceswaarbijeenindividuvaardighedenengedragaanleert,zodathij/zijzich kangedragenenhandhavenindemaatschappij.

Symbiotischerelatie

Eenongezonderelatietussenouderenkindwaarbijhetkindtelangafhankelijkblijft vandeouder.

Teratogeneeffecten

Heteffectvanomgevingsfactorenopdeongeborenvrucht.

Tweewoordfase

Dedreumescombineerttweewoordentoteenzin.

Uitvoeringsfase

Indezefasegaanpubersexperimenterenenzettenzezichaftegenhunouders, waardoorerspanningenenconflictenontstaan.

Vreemdelingenangst

Debabyreageertmetverzetenangstopvreemden.

Zelfbeeld

Hetbeelddathetkindvanzichzelfheeft,hoehetoverzichzelfdenkt.

Thema2 Mensenmeteen migratieachtergrond

Inhoudthema

• Migrantengroeperingen

• Vluchtelingenenasielzoekers

• Integratieeninburgering

• Migrantenouderen

• Jongerenmeteenmigratieachtergrond

• Kritischeberoepssituatie

• Begrippen.

MensenmeteenmigratieachtergrondvormeninNederlandeendiversegroepvan mensendiehiernietgeborenzijnofwaarvandeoudersnietinNederlandzijngeboren. Sommigenzijnzelfmigranten,anderenzijndekinderenofkleinkinderenvaneerdere migranten.Dezegroepbrengteenmixvanculturenentraditiesmetzichmee,waardoor Nederlandeenkleurrijkesamenlevingisgeworden.

2.1 Migrantengroeperingen

Migrantengroepenzijngroepenmensendienaareenanderlandgaanomverschillende redenen,zoalswerk,veiligheidofstudie.MigrantengroependragenbijaanNederland doorverschillendetraditiesengewoontentedelen.Zekunnenooktegenproblemen aanlopen,bijvoorbeeldalszetemakenkrijgenmetdiscriminatieofhetlastigvinden omwerktevinden.

ErkunnenmeerdereredenenzijnwaaromiemandervoorkiestomnaarNederlandte komen,zoals:

• werk

DemigrantheeftinNederlandwerkgevondendatgoedpastbijzijncarrière.

• partner

DemigrantheefteenNederlandsepartnerensamenhebbenzebeslotenomin Nederlandtegaanwonen.

• studie

DemigrantwilgraageenstudiedoendieinNederlandwordtaangeboden.

• veiligheid

Demigrantvoeltzichnietmeerveiliginzijneigenland.Ditkantemakenhebben metoorlog,zijnseksuelegeaardheidofzijnpolitiekestandpunten.Demigrant vraagtasielaaninNederland.

• economischesituatie

DemigranthooptopeenbeteretoekomstinNederland,omdaterinheteigenland nauwelijkswerktevindenis.

• gezinshereniging

DepartnerofoudersvandemigrantwonenalinNederlandenhijwilzichgraag bijhenvoegen.

Herkomstmigranten

InNederlandvindenmomenteelverschillendemigratiestromenplaats,dieworden gekenmerktdoordiversegroepenmigrantenmetverschillendeachtergronden, motievenenomstandigheden.Hierondervolgteenoverzichtvanenkelevande belangrijkstemigratiegroepenen-stromeninNederland:

• economischemigranten:Nederlandtrektnogsteedseconomischemigrantenaan, zowelhoogopgeleideprofessionalsalslaaggeschooldearbeidskrachten, voornamelijkuitEU-landenzoalsPolen,RoemeniëenBulgarije.Economische migrantenkomenvaaknaarNederlandopzoeknaarwerkinsectorenzoalsde landbouw,debouw,degezondheidszorgendehoreca.

• asielzoekersenvluchtelingen:Nederlandblijftookasielzoekersenvluchtelingen ontvangen,hoewelhetaantalfluctueert,afhankelijkvanwereldwijdeconflicten encrises.DeafgelopenjarenzijnveelasielzoekersafkomstiguitlandenalsOekraïne, Syrië,Eritrea,AfghanistanenIrak.

• gezinsmigranten:VeelmigrantenkomennaarNederlandomzichteherenigenmet hungezinnendiehieralwonen.

• studie-enkennismigranten:Nederlandispopulaironderinternationalestudenten vanwegedekwaliteitvanhetonderwijsendebeschikbaarheidvanEngelstalige opleidingen.VeelvandezestudentenblijvennahunstudieinNederlandomte werken,vooralinsectorenzoalstechnologie,wetenschapenonderzoeken ontwikkeling.

2.2 Vluchtelingenenasielzoekers

Eenvluchtelingverlaatzijnlandnoodgedwongen.Bijvoorbeelddooroorlog, natuurgeweldofvervolging.Asielzoekerszijnmensendieombeschermingvragenin eenanderland,maarwaarbijnognietbepaaldisofditverzoekwordttoegewezen. Middelseenasielprocedurewordtvastgesteldofeenasielzoekerdaadwerkelijkeen vluchtelingis.Eenvluchteling,asielzoekerofeenmigrantdiebijvoorbeeldvoorwerk ofgezinsherenigingnaarNederlandkomt,moeteenproceduredoorlopenomlegaal inNederlandtemogenverblijven.Zodradepersoondeasielproceduresuccesvolheeft doorlopenspreekjevaneenasielmigrantenwordtdepersoonofficieelopgenomen inhetbevolkingsregister.

Vluchten

Erkunnenverschillenderedenenzijnwaaromiemandvluchtnaareenanderland. Denkhierbijaandiscriminatieofoorlog.Ookpolitiek,godsdienst,natuurgewelden economischeredenenkunnenaanleidinggevenomtevluchten.

Mogelijkeredenenom tevluchten

Discriminatie

Oorlog

Kenmerken

Uitsluitingofanderebehandelingopbasisvanhuidskleur, afkomst,debevolkingsgroepoffamiliewaartoeiemand behoort,seksuelevoorkeur,waardoorhetlevenonveiligis ofonmogelijkwordtgemaakt.

Doorgevechtenligtregelmatighetopenbarelevenstil waardoorkinderennietnaarschoolkunnenenvolwassenen nietkunnenwerken.Geenwerkbetekentgeeninkomsten engeeninkomstenbetekentgeeneten.Zonderetenwordt levenonmogelijk.Mensenkunnendusopdevluchtslaan omeenveiligheenkomentevindenwaaraan basisbehoeftenalseten,drinkenenhygiënevoldaanwordt.

Mogelijkeredenenom tevluchten

Politiekofgodsdienst

Natuurgeweld

Economie

Kenmerken

Eriseenregeringofeenregimeaandemachtdatvrijheid vanmeningsuitingenvangeloofniettoestaat.Hierdoor komentegenstandersinopstandenontstaanerrellenof oorlog.

Deeigenomgevingisnietveiligdoordroogteofjuistdoor overstromingen,aardbevingenoforkanen.

Schaarstevanlevensmiddelen,medicijnenofgereedschap, werkgelegenheidenonderwijswordenveroorzaaktdoor eeneconomiedienietgezondis.Eenasielaanvraagwordt inNederlandvaakafgewezenalsdezeeeneconomische redenheeft.

Deinvloedvanvluchten

Waarschijnlijkkunjejemaarlastigvoorstellenwathetisomtemoetenvluchten.Zo vandeéénopdeanderedaglaatjeallesachterenvertrekjenaareenanderland. Vluchtelingenhebbensomsgeengeldomhunvluchttebekostigen.Zeondernemen indatgevalvaak(levens)gevaarlijkepogingenopwegnaareenveiligleven.Denk hierbijaanbootvluchtelingen.Vaakhebbenvluchtelingenfamilieledenachtergelaten inhetlandvanherkomst.VoordatdezefamilieledennaarNederlandmogenkomen moetdevluchtelingeerstdeasielproceduregoeddoorlopenenasielmigrantzijn.Dit kantijdensdeprocedurevoorveelonzekerheidzorgen.

Lichamelijke en psychische gezondheid

Vluchtelingenhebbenvaakveelmeegemaakt.Doorervaringenmetoorlogengeweld lopenzedanookeenhogerrisicooppsychischeklachten.Denkhierbijaanstressen slaapproblemenofpsychischestoornissenzoalsangststoornissen,depressieen posttraumatischestressstoornis(PTSS).

Invloed op het welbevinden

VeeldetailsenherinneringenaandevluchtendereisnaarNederlandhebbeninvloed ophetwelbevindenvandevluchteling.Aldezedetailshebbenaandachtnodigen daarbijishetbelangrijkdatjejeookbewustbentvanjeeigenhoudingenmaniervan begeleiden.

Alleenstaandeminderjarigevreemdelingen

Eenalleenstaandeminderjarigevreemdeling(amv)iseenvluchtelingdiebijaankomst inNederlandjongerisdan18jaar.DitkindisnaarNederlandgekomenzonderouders enisafkomstiguiteenlanddatbuitendeEuropeseUnie(EU)ligt.Alshetkindaankomt inNederland,onderzoektmeneerstofhetbeschermdmoetwordentegenkwaadin eigenland.Alsdatzois,dankomtdeamvinaanmerkingvooreenverblijfsvergunning, netzoalsditbijvolwassenengebeurt.Eenverblijfsvergunningiseenofficiële toestemmingomineenanderlandtewonenofteverblijven.Totdeamv’sdeleeftijd van18jaarbereiken,vallenzijondervoogdijvanNidos.Nidosiseenonafhankelijke

organisatiedievoogdijtakenvooramv’sopzichneemt.Ditdoetzijopgrondvande Nederlandsewet.BijNidoswerkenprofessionalsdiedebelangenbehartigenvan amv’seneroptoeziendatzijzichontwikkelen.Daarnaastzienzijeroptoedatzekrijgen waarzerechtophebben,namelijk:begeleiding,onderwijs,onderdaken gezondheidszorg.Nidosstaatdeamv’sbijtijdensintegratieofbijdevoorbereiding opterugkeernaarhetmoederland.

Onderwijs

NetzoalsallekindereninNederlandzijnamv’sleerplichtig.Bovendienhebbenkinderen inNederlandrechtoponderwijs.Vanwegehun(taal)achterstandwordenzijvaakin specialeklassenindeonderbouwopgevangen,omhunbegripvandeNederlandse taalinkortetijdgoedtelatengroeien.Jongerentussende12en18jaarwordenvaak opgevangenineenInternationaleSchakelklas(ISK).Hierwordenzijvoorbereidopde overstapnaarreguliervoortgezetonderwijsofmbo-onderwijs.Zevolgenverschillende vakkendiebijdragenaanhunalgemeneontwikkeling.Bijvoorbeeldbiologie,gym, socialevaardigheden,rekenen,Engels,verzorgingenNederlands.Ookwordtaandacht besteedaancreatieveontwikkelingenwordenercultureleactiviteitengeorganiseerd omdeamv’stelatenkennismakenmetdeNederlandsecultuur.

Deasielprocedure

Deasielprocedureisdeproceduredieelkevluchteling,minderjarigofmeerderjarig, dieasielwilkrijgenmoetdoorlopenomlegaalinNederlandtemogenverblijven. Legaalbetekentinditgevaldatdevluchtelingofficieelgeregistreerdstaatenbekend isalsofficiëleinwonervanNederland.Metdeprocedurewordtonderzochtofde vluchtelingrechtheeftopeenverblijfsstatusenofhijdusvoldoetaandeeisendie daarbijgesteldworden.

Meldenenuitrusten

AlsdevluchtelingaankomtinNederland,moethijzichmeldenbijhetaanmeldcentrum (AC)inTerApelofZevenaar.HierzitdeAfdelingVreemdelingenpolitie,Identificatie enMensenhandel(AVIM).DeAVIMregistreertdepersoonlijkegegevens,zoalsnaam, geboortedatumennationaliteit.OokneemtdeAVIMvingerafdrukkenaf.Vervolgens krijgtdevluchtelingonderdak.DitwordtgeregelddoorhetCentraalOrgaanopvang asielzoekers(COA).Devluchtelingwordtdaarnaastmedischonderzochtenkrijgt hulpvaneenadvocaat.Ombijtekomenvandereis,krijgteenvluchtelingminstens zesdagendetijdtijdensdezogenaamderust-envoorbereidingstijd.Daarnastartpas deechteasielprocedure.DeImmigratie-enNaturalisatiedienst(IND)plantvervolgens dezeasielprocedurein.DeINDisdeoverheidsdienstdietijdensdezeprocedure beoordeeltofiemandinNederlandmagblijvenwonenenNederlandermagworden. Ditgaatvolgenshetvreemdelingenbeleid.Nietalleenmensendiegevluchtzijnworden beoordeelddoordeIND.Ookdeaanvragenvanmensendiehierwillenkomenwerken, studerenofeengezinwillenvormenmetiemanddiehieralwoont,wordendoorde INDinbehandelinggenomen. Amv’sdiejongerzijndan15jaarwordenopgenomenineenpleeggezin.De verantwoordelijkheidvoorhenblijftbijNidos.Zijnzijouderdan15jaar,danworden zeopgevangendoorhetCentraalOrgaanopvangasielzoekers(COA).Zewonendan

Thema2 Mensenmeteenmigratieachtergrond

inkleinschaligewoonvoorzieningenwaar24-uursbegeleidingaanwezigis.Alseenamv eenverblijfsvergunningkrijgt,wordtdezedoorNidosbijeengezinondergebrachten maggestartwordenmetdeintegratie.

Verhoren

NahetaanmeldeninTerApelofZevenaarenderustdagen,startendeverhoren.De vluchtelingenwordenondervraagd,zodatdeINDkanvaststellenmetwelkepersoon zetemakenhebben.Hiervoorwordtdevluchtroutevandevluchtelingbijvoorbeeld doorgenomen.NaastdezeinformatiewildeINDdetailsoverdethuisomgevingvan devluchtelingweten.Doorintegaanopdetails,hooptdeINDgoedeengedetailleerde informatietekrijgenwaaruitblijktdatzijéchtmetdepersoontemakenhebbendie devluchtelingzegtdathijis.Ditomtevoorkomendatiemandeenvalseidentiteit aanneemt.Deinformatiediedevluchtelinggeeft,wordtgrondiggecontroleerd.Tijdens dezeverhorenwordtdevluchtelingbijgestaandooreenasieladvocaat.Dezeadvocaat isgespecialiseerdinasielkwestiesenbehartigtdebelangenvandevluchteling.De verhorenkunnentraumatischegebeurtenissendievooroftijdenshetvluchtenhebben plaatsgevondenweernaarbovenhalenenditkanemotioneelergzwaarzijn.

Ookamv’swordenverhoord.Netzoalsdatgebeurtbijvolwassenvluchtelingen.Toch ishetbelangrijkdatdebegeleidersvandeINDenCOArekeninghoudenmetdeleeftijd vandezejongevluchtelingentijdensheftigeenbelangrijkegesprekken.Erwerken daaromprofessionalsdiekundigzijninhetcommunicerenenomgaanmetkinderen ineenmoeilijkepositie.Verhoorruimtesvoorheeljongevluchtelingen(tot12jaar) zijnspeciaalingerichtenhebbenzelfsspeelgoedomhetkindmeegerusttestellen.

Identiteitvaststellen

DebewijslastwaarmeewordtaangetoondmetwiedeINDtemakenheeft,ligtaltijd bijdevluchteling.Bewijslastwordtgehaalduitverhalenoverdepersoonzelf,zijn thuisomgeving,zijncontactenenderoutesdiehijaflegde.Ookwordtsocialmedia grondiggecontroleerdopeventueleprofielen,foto’senanderebruikbareinformatie. VoordeINDishetbelangrijkdatdeasielaanvrageronschuldigisenzichnietheeft beziggehoudenmetgeweldenanderecrimineleactiviteiten.WanneerdeINDtijdens hetverhoorontdektdatdeasielaanvragernietschuldigis,maarwelmedeplichtigaan crimineleactiviteitendanisdatvoordeINDeenredenomdeasielaanvraagteweigeren.

Verzoekaccepterenofafwijzen

Namaximaalzesmaandeniservoordevluchtelingduidelijkheidoverzijn asielaanvraag.Wanneerdezewordtafgewezen,dankrijgtdeasielaanvragerde mogelijkheidhiertegeninhogerberoeptegaan.Dathoudtindathijdeuitspraakvan derechteraanvechtenwilproberentocheenvergunningtekrijgen.Luktditniet,dan wordthijuitgezet.TijdenshethogerberoepstartdeDienstTerugkeerenVertrek,een onderdeelvandeIND,almethetvoorbereidenvandeuitzettingvandeasielaanvrager. DeDienstTerugkeerenVertrekbegeleidtasielaanvragersvanwiedeaanvraag afgewezenistijdenshetvoorbereidenopdeterugkeernaarhetthuisland.Wordtde aanvraaggeaccepteerd,dankanhetinburgerenbeginnenalsnieuweNederlander.

EennieuweNederlanderisiemanddieeenasielaanvraagdeedeninNederlandmag blijvenofiemanddiehierwoontomtewerken(arbeidsmigrant),voorgezinshereniging ofeenhuwelijkmeteenNederlander.

Afgewezenaanvraagbijamv'senkinderpardon

Hetisvooramv’snietvanzelfsprekenddatzeeenverblijfsvergunningkrijgenin Nederland.Tochzijnerregelswaarmeegeprobeerdkanwordenofeenkindtócheen verblijfsvergunningkankrijgenvandeIND.Deredenomzo’nvergunningtoetekennen isdatdeamv,buitenzijnschuldom,nietkanvertrekkenuitNederland.Omhiervoor inaanmerkingtekomenmoetdejongenofhetmeisjejongerdan18jaarzijn.Ook moetdeamvmeegewerkthebbenaanalleactiviteitenvandeoverheidomterugkeer naarhetmoederlandmogelijktemakenendaarnaastechtnietinstaatzijnvoor zichzelftezorgen.Naastdezevergunningbestaathetkinderpardon.Hetkinderpardon iseenregelingvoorkinderendiealheellanginNederlandwonenzonder verblijfsvergunningenwillenblijven.Ominaanmerkingtekomenvoorhet kinderpardonmoetdeamvjongerzijndan19,asielhebbenaangevraagdvoorzijn 13everjaardagenvijfjaaroflangeronafgebrokeninNederlandhebbengewoond.

Inburgeren

Tijdenshetleggenvaneenstabielebasisophetgebiedvanwerkeninkomen,wordt denieuweNederlanderbijgestaandoorvrijwilligers,mensenvanvluchtelingenwerk en/ofmaatschappelijkwerk.Zijbegeleidenbijhetzoekennaarwerk,hetoporde krijgenvanbelangrijkepapierenenhetinburgeren.Tijdenshetinburgerengaatde nieuweNederlanderactiefaandeslagomdeNederlandsetaaltelerenbeheersenen daarnaastverdiepthijzichindeNederlandsecultuur.

Tijdens het inburgeren gaat de nieuwe Nederlander actief aan de slag om de Nederlandse taal te leren beheersen.

Thema2 Mensenmeteenmigratieachtergrond

Tijdelijkeverblijfsvergunningennaturalisatie

EerstkrijgtdenieuweNederlandereentijdelijkeverblijfsvergunningvoorvijfjaar.In dezevijfjaarkrijgthijdetijdomindebasiszelfredzaamteworden,zichvoorte bereidenophetinburgeringsexamenennadriejaarhetexamenafteleggen.Tijdens dittrajectlaatdenieuweNederlanderziendathijerallesaandoetombinnende Nederlandsecultuurenmaatschappijtepassenenzijnsteentjebijtewillendragen.

Gezinshereniging

NavijfjaarwordtdeasielaanvraagherzienenkomtdenieuweNederlanderin aanmerkingvoornaturalisatie.DitbetekentNederlanderschap,hijwordtNederlander enheeftdezelfderechtenenplichtenalsiedereen.Hijkangezinsherenigingaanvragen. DankanhijproberenzijngezinofeendeelvanzijnfamilienaarNederlandtehalen voorhervestiging.Hetgezinofdefamilieledenmogendanookverhuizennaar Nederland.Hierbijishetbelangrijkdatdezegezins-offamilieledenkunnenaantonen datzeéchtfamiliezijn,meteenbewijszoalsgeboorte-entrouwaktes.Daarnaastkomt hetvoordatereenDNA-testwordtafgenomen.

Rolvandesociaalwerker

Ondersteunendoejealssociaalwerkeropverschillendemanierenentijdens verschillendefases.Ondersteunenineenasielzoekerscentrum(azc)gaatandersdan ondersteunentijdensinburgeren,alligtdefocusaltijdophetvergrotenvanhet welbevinden.

Ondersteunenineenazc

Alssociaalwerkerbinneneenazcbenjeeropgerichthetwelbevindenende zelfredzaamheidvanvluchtelingentevergrotenopallemogelijkemanieren.Jewilt namelijkdatzijzozelfstandigmogelijkinNederlandkunnenlevenalshunasielaanvraag geaccepteerdwordt.Erisveelgebeurdindeperiodevoordateenvluchtelingineen azcterechtkomt.VeeldetailsenherinneringenaandevluchtendereisnaarNederland hebbeninvloedophetwelbevindenvandevluchteling.Aldezedetailshebbenaandacht nodigendaarbijishetbelangrijkdatjejeookbewustbentvanjeeigenhoudingen maniervanbegeleiden.Omgoedtekunnenondersteunenineenazc,moetjeweten watzoalvaninvloedkanzijnophetwelbevindenvaneenasielzoekerenwatjeals sociaalwerkerextrakuntdoenomtebouwenaanwelbevinden.

Basishoudingvaneensociaalwerker

Omhetopbouwenvanwelbevindenvaneenvluchtelingtebevorderengeldtde volgendebasishouding:latenwetendatersocialesteunis,enervoorzorgendatde vluchtelingbegrijptdathijernietalleenvoorstaatenterugkanvallenopanderenals hijondersteuningnodigheeft.Inonderstaandetabelziejeeengedetailleerde uitwerkingvandezebasishouding.

Basishouding

Helprelativeren

Uitleg

Helpinstressvollesituaties,zoalslastigegesprekken, relativerendoornegatievegedachtenenuitsprakente vervangenmetpositievegedachten.Benadruk bijvoorbeelddatelkstapjevooruiteengoedestapis.

Werkaande vertrouwensband

Helpgezegdesen Nederlandse uitdrukkingen verhelderen

Helppolarisatie voorkomen

Participatiestimuleren

Hetisbelangrijkdatereenvertrouwensbandontstaat tussendevluchtelingenjoualssociaalwerker.Hierdoor ontstaaterveiligheidtussenbeiden.Devluchtelingweet naarwiehijtoekanalshijwilpratenenjijlaatweten beschikbaarvoorhemtezijninlastigesituaties.Zokun jebijvoorbeeldietsoverjezelfdelen.Jelaatbijvoorbeeld foto’szienvanjekinderenofvanietsanderswatjou typeert.

Gezegdesenuitdrukkingenkunnentijdensgesprekken voorverwarringzorgen.Iserverwarring,bespreekdit danopenlijkenprobeersamenachterdekernvanhet verhaaltekomen.

Polarisatieiseengespannengemoedstoestandtussen tweegroepen,waarbijdezelijnrechttegenoverelkaar komentestaan,elkaarnietkunnenvindenin standpuntenen/oflevenswijzeennietbangzijndatte uiten.Preventiehiervanisbelangrijk,zodatermeer begripvoorelkaarscultuurontstaat.Ditkunjedoendoor activiteitenteorganiserenwaarbijtweegroepenelkaar kunnenontmoetenopeenpositievemanier.

Doorparticipatieaansocialesituatiestestimuleren,werk jeactiefaaninburgering.Jestimuleertdatdevluchteling deelneemtaansocialesituatiesbijhemindebuurt.Denk aanfeestjes,bijeenkomsten,cursussen,workshopsof eenrondleiding.Zokanhijkennismakenmetmens, cultuurenmaatschappijenditzorgtervoordathijzich meerthuisgaatvoelen.

Opbouwvaneennieuwleven

Nadateenasielzoekerhetazcheeftverlaten,ishetnoodzaakdathijondersteund wordtbijhetverderopbouwenvaneennieuwleveninNederland:eenhuis, verzekeringen,socialevoorzieningen,opleiding,kennissenenvrienden.Watvoorons alsNederlandersheelgewoonlijkt,hoeftvooriemanddiehiernietisopgegroeidniet zotezijn.Datzegtietsoveronzecultuur,maarookoveronzemaatschappijenalle regelsenwettendiedaarbijhoren.Doormeetewerkenaaneengoedestart,zorgje vooreenstabieleondergrondvoordenieuweNederlander.Ookhiervoorisje basishoudingbelangrijk.

Thema2 Mensenmeteenmigratieachtergrond

2.3 Integratieeninburgering

WanneereenmigrantzichinNederlandvestigt,ishetbelangrijkomteintegreren.Dit geldtvoorallemigrantengroepen.Integratiegaatomgelijkheidensamenleven.In eengeïntegreerdesamenlevinglevenverschillendeculturenzijaanzij.

Watisintegratie?

Integratieiseenbreedbegripdatjehetbestkuntbegrijpenalsjekijktnaarde verschillendegevolgenvanmigratie.Namigratiekunnenervijfsoortensituatiesvoor migrantenontstaan,afhankelijkvandemanierwaaropdemigranten(ofhunkinderen) omgaanmetdenieuwecultuur:

• Integratiebetekentdatmensennogeenbindinghebbenmetdecultuurwaarze vandaankomen,maardatzeookverbondenzijnmetdenieuwecultuur.De interactietussendemigrantendesamenlevingisbepalendvoordematevan integratie.

• Inclusiegaateenstapjeverderdanintegratie:bijintegratiemogenmensen meedoenalszezichkunnenaanpassen,maarbijinclusiehoortiedereener automatischbijenzijndedrempelsdaarvoorweggehaalddoordemaatschappij.

• Bijsocialesegregatiebestaathetsocialenetwerkvanmigrantenvooraluitmensen uithuneigencultuur.

• Bijcultureleassimilatielatenmigrantenhunoudecultuurhelemaallosennemen zedenieuwecultuurover.

• Marginalisatiebetekentdatmigrantengeenbindinghebbenmetdeoudecultuur enooknietmetdenieuwecultuur.Zevallendanbuitenbeideculturen.

Bindingmetcultuurvanherkomst

Ja Bindingmetde nieuwecultuur

Integratie,inclusie

Segregatie Nee

Voordelenintegratieeninclusie

Assimilatie

Marginalisatie

Vandevijfgevolgenvanmigratiezijnintegratieeninclusiedebesteoptiesomals professionaltestimuleren.Hierbijisiemandnamelijkinharmoniemetzowelzijnoude cultuuralsmetdenieuwecultuur.Ditzorgtervoordatmigrantenzichthuisvoelenen deelnemenaandemaatschappij.Datkanopeconomisch,cultureelensociaalgebied. Dus:datjewerkhebt,aanlokaleactiviteitenmeedoetenvriendenhebt.Bijsegregatie benjewelonderdeelvaneengemeenschap,maarslechtsbeperkt.Juistdoorde segregatiekunjenegatievevooroordelenhebbenoverdemaatschappijwaarinje leeft.Bijmarginalisatiehebjenietdeoudecultuurwaaropjekuntterugvallenensta jeindenieuwecultuurbuitendemaatschappij.Hierdoorhebjegeensociaalvangnet. Bijassimilatienegeerjeeigenlijkjeeigenherkomst.Ditkanveelvoordelenbieden, maarhetkanookleidentotpsychischeensocialeproblemen.Assimilatiemoet helemaalvanuitdepersoonzelfkomen,jekunthetnietopleggenofaanmoedigen.

Tekla

TeklaiseenPoolsevrouwdiemethaarmanmeenaarNederlandisgekomen.Zeheeft noggeenwerk.Zevoeltzichonzekerbijhetsolliciteren,omdatzenognietgoed Nederlandsspreekt.Hetsocialewijkteamkoppelthaaraaneenvrijwilligetaalcoach. MetdetaalcoachkanzehaarNederlandsverbeterenensamenpratenzeoverde NederlandseendePoolsecultuur.LangzamerhandvoeltTeklazichzekerderover haarNederlands,ontwikkeltzijsocialecontactenengaatzijsolliciteren.

Gevolgennietintegreren

NietmeedraaienindeNederlandsemaatschappijheeftnadelen.Zekeralsjegeen Nederlandsspreekt,ishetlastigomcontactenteleggen.Jekuntjenietverstaanbaar makenenhetisingewikkeldomeenleukecursusofvrijwilligerswerktedoen.Ook hetvindenvaneengeschiktebaanisdaneenuitdaging.Alsjeveelcontactenhebt metmensenmetdezelfdecultureleachtergrondalsjij,kunjedaaropterugvallen. Maaralsjedezecontactenniethebt,raakjeineensociaalisolement.Eenvoorbeeld iseenOekraïensevrouwdievoorhaarNederlandsemannaarNederlandkomt.Ze spreektnoggeenNederlandsenkentgeenandereOekraïnersindeomgeving.Overdag iszealleen,omdathaarpartnerdanwerkt.Zeverveeltzichenvoeltzicheenzaam.Dit noemjemarginalisatie.

Culturelewaarden

Migrantenwordenvaakgeconfronteerdmetidentiteitskwestiesalsgevolgvan verschilleninnormen,waarden,(religieuze)overtuigingen,traditiesenleefgewoonten, bijvoorbeeldoveronderwerpenals:

• gelijkheidvanmannenenvrouwen

Bijgesegregeerdemigrantengezinnenisdevrouwvaakondergeschiktaandeman. Dezevrouwenhebbengeenregieoverhuneigenlevenendaardoorkunnenzij weiniggevoelvaneigenwaardehebben.Destandpuntenbinnendezegezinnen kunnenzelfsleidentotseksueelmisbruikvanvrouwen.

• acceptatievanseksuelegeaardheid

Wanneervluchtelingenhunlandontvluchtenvanwegeoorlog,vervolgingof discriminatie,brengenzevaakhuneigennormen,waardenenculturele achtergrondenmetzichmeenaarhetlandwaarzenaartoevluchten.Insommige gevallenkanditleidentotconflictenofmoeilijkhedenrondomseksuelegeaardheid, vooralalsdecultuurvanherkomstmindertolerantistenopzichtevandiversiteit inseksualiteit.

Inburgering

Inburgeringiseenhulpmiddelommigrantenbetertelatenintegrereninhunnieuwe omgeving.InNederlandisinburgeringeencursus,waarbijdemigrantdenieuwetaal leertenkennismaaktmetdenieuwecultuur.Deoverheidzietinburgeringalseen voorwaardevooreengoedeintegratie.Vanmigrantenwordtgevraagdzichte conformerenaandeNederlandsenormenenwaarden:aandedominantecultuur.

VoormigrantenzonderEU-paspoortisdeinburgeringscursusdaaromverplicht.Er zijnmigrantendiezelfactiefzijnominteburgeren.Deinburgeringscursusheeftook hetmeesteeffectalsdedeelnemersgemotiveerdzijn.Migrantendienietdebehoefte hebbenomlostekomenuitdesegregatiezullennietofnauwelijksintegrerennade inburgeringscursus.Decursusheeftvoorhendannietveeleffect.

Stapvoorstapinburgeren

DeNederlandsetaalishetbelangrijksteonderwerpvandeinburgeringscursus.Veel tekstendiededeelnemerslerenlezen,gaanookoverdeNederlandsecultuur,zodat zedaarmeteenwatvanmeekrijgen.Daarnaastleggendedocentenuitbijwelke instantiesdemigrantenterechtkunnenalszeproblemenhebbenenhoejeuitkeringen, huurtoeslagenzorgtoeslagaanvraagt.Voordeeenisdeinburgeringscursusmakkelijker danvoordeander.Sommigemigrantenhebbenmoeitemetlezenofhebbenditzelfs nognooitgeleerd.Anderemigrantenhebbenlastvantrauma’senkunnenzichdaardoor moeilijkconcentreren.

Debetekenisvanwerk

Werkiseenbelangrijkeontmoetingsplek.Opdewerkvloerleerjemetelkaaromgaan enditleidttotbegripvanbeidekanten.Daarnaastschepthetwerkenvoordezelfde organisatievaakeenband.Ophetwerkkomenmensenvanverschillendeculturele achtergrondenelkaarmakkelijktegen.Zekunnenelkaargoedlerenkennenop momentendatzesamenwerken,uitstapjesmakenofsamenlunchen.Onderzoeklaat ziendatditcontactnietofnauwelijkstotproblemenleidt,maarjuisttoteenbetere integratie.Werkkunjedaaromzienalshetbesteintegratiemiddel.Ondanksdatwerk hetbesteintegratiemiddelis,ishetvoormigrantenlastigeromwerktevindendan voormensenmeteenNederlandseachtergrond.Ditheeftverschillendeoorzaken:

• vooroordelen

Bijdeselectieproceduresvansollicitatiesspelenvooroordelennogeengroterol.

• taal

VeelbedrijvenwillenwerknemersdiegoedNederlandsspreken.

• opleiding

Veelmigrantenofkinderenvanmigrantenzijnlageropgeleiddandegemiddelde Nederlander.Ditheeftweinigmetintelligentietemaken,maarmetvooroordelen opschool,dethuissituatieendeeigenverwachtingenvanhetkind.Daarnaast geldensommigebuitenlandsediploma’snietinNederland.

• sociaalnetwerk

Vaakkomjeviaeenbekendeaaneenbaan.AlsjePoolsbentenjekentalleenmaar Polen,isdekansgrootdatjeopeenwerkplekkomtwaarbijnaalleenmaarPolen werken.

Eendeelvandezeoorzakenheefterdusmeetemakendatonzesamenleving(nog) nietvollediginclusiefis:demaatschappijbiedtnognietvooriedereengelijkekansen. BinnendenieuweWetinburgeringzijntegenwoordiggemeentenverantwoordelijk voordeinburgeringmiddelswerk.

Indepraktijk

SophieheefteenafspraakmetMuaffaq,eenIrakeesdieeenverblijfsvergunningheeft ontvangenennugraagaanhetwerkwil.Sophieissociaalwerkerineensociaal wijkteam.ZevindthetleukomteziendatMuaffaqzograagaandeslagwilenzewil hemdaaromopweghelpen.MuaffaqspreektsteedsbeterNederlands,maarhijvindt hetlastigomzijncvgoedtevertalen,zodatvoorNederlandsewerkgeversduidelijkis welkeopleidingenhijgedaanheeftenwelkevaardighedenhijheeft.Sophieheeft aangebodenomsamenzijncvdoortenemen.Stapsgewijsnemenzezijnwerkervaring enopleidingendoor.MuaffaqlegtuitwathijinhetverledengedaanheeftenSophie bedenkthiervoordejuisteNederlandsetermen.Alszeernietuitkomen,zoekenze samenopinternetnaardejuistebegrippenenwoorden.

DeWetinburgering2021

Vanaf1januari2022isdeWetinburgering2021vankrachtgegaan.Dewetmoetervoor zorgendatnieuwkomerssnelleraanhetwerkkunnengaanenondertussendetaal kunnenleren.Derealisatievandezewetligtnubijdegemeenten.

Het doel van de Wet inburgering

DeWetinburgering2021isbedoeldvooriederenieuwkomerdieinburgeringsplichtig is.Ofeennieuwkomerinburgeringsplichtigis,hangtafvanbijvoorbeelddehuidige nationaliteitvandenieuwkomer.Deinburgeringmoetervoorzorgendateen inburgeringsplichtigezosnelmogelijkmeekandoeninNederlandendaarnaastzo snelmogelijkwerkkanvinden.Debelangrijksteveranderingenzijn:

• Gemeentenzijnverantwoordelijkvoordebegeleidingvaninburgeringsplichtige nieuwkomers.Zodraasielstatushouderszijngekoppeldaaneengemeentegaat dezeverantwoordelijkheidin.

• Iederenieuwkomerkrijgtinburgeringopmaat.Omdittekunnenbiedenwordter eenintakeuitgevoerdenwordtereenpersoonlijkPlanInburgeringenParticipatie opgesteld.Deoverheidbetaalddezeinburgeringvoorasielstatushouders.Ook gezinsmigrantenenoverigemigrantenwordendoordegemeentebegeleid.Zij betalenechterhuninburgeringzelf.Degemeenteneemtdeintakeafenstelt vervolgensdeleerroutevast.Ookheeftdegemeenteeenadviserenderol betreffendepassendonderwijs.

• InburgeringsplichtigenlerendeNederlandsetaalopeenniveauwaarmeezezich goedkunnenreddeninNederland.Ditzorgtervoordatzesnellerkunnendeelnemen aandeNederlandsesamenleving.HetvergroottevensdekansenopdeNederlandse arbeidsmarkt.

Hetvolgenvaneenstageofhetdoenvanvrijwilligerswerkkanhieraanbijdragen. Gemeentenzijnverantwoordelijkomstatushouderseensluitendinburgeringsaanbod tedoen.

Thema2 Mensenmeteenmigratieachtergrond

Inburgeringsaanbod

Gemeentenzijnverantwoordelijkomstatushouderseensluitendinburgeringsaanbod tedoen.Ditaanbodbevat:

• deModuleArbeidsmarkt&Participatie(MAP):denieuwkomerleertoverwerken enwerkzoekeninNederland.Demodulebevatzoweleen(online)trainingals praktijkoefeningen.

• hetparticipatieverklaringstraject(PVT):denieuwkomerleertwatbelangrijkisin Nederland.Metdeparticipatieverklaringverklaartdenieuwkomeractiefmeete willendoenaandesamenlevingenrespecttehebbenvoorwatbelangrijkisin Nederland.

• éénvandedrieleerroutes:KennisvandeNederlandseMaatschappij(KNM)is onderdeelvanalleleerroutes.

Erzijndrieleerroutesominteburgeren.

Leerroute

B1-route

Deonderwijsroute

Toelichting

DeB1-routeiseenroutevoortaalen(vrijwilligers)werk. Inburgeringsplichtigensprekenenschrijvenbinnenmaximaal driejaardeNederlandsetaalopniveauB1waarbijzeeeneigen meningkunnengevenenervaringen,gebeurtenissen,dromen enverwachtingenkunnenbeschrijven.Tegelijkkunnenzij meedoendoor(vrijwilligers)werk.

Deonderwijsrouteisvooralvoorjongeren.Zijlerende NederlandsetaalopniveauB1ofhoger.Ookwordenzijdan voorbereidophetvolgenvaneenmbo-,hbo-ofeen universitaireopleiding.

De zelfredzaamheidsroute

Dezelfredzaamheidsrouteisvoorinburgeringsplichtigen waarvoorroute1en2temoeilijkis.ZijlerendeNederlandse taalopeenlagerniveau(A1-niveau),waarbijzebekende dagelijkseuitdrukkingeneneenvoudigezinnenkunnen gebruiken.Dezemensenwordenvoorbereid(opeen eenvoudigemanier)ommeetedoenindeNederlandse samenleving.

Gemeenten zijn verantwoordelijk om statushouders een sluitend inburgeringsaanbod te doen.

2.4 Migrantenouderen

Migrantenouderenzijnmensenvanaf50of55jaarmettenminsteééninhetbuitenland geborenouder.Demigrantenouderenvannuzijnvooraleerstegeneratiemigranten, wantzijzijninhetbuitenlandgeboren.Indetoekomstzullenerookveelouderenzijn dietotdetweedegeneratiemigrantenbehoren:zijzijninNederlandgeboren,maar éénofbeideoudersniet.

Migratiegeschiedenisenlandvanherkomst

ErzijnverschillenderedenenwaaromouderemigrantennaarNederlandzijngekomen. Belangrijketypenmigrantenonderdeouderenzijn:

• arbeidsmigranten:migrantendienaarNederlandkwamenomtewerken,veelal opuitnodigingvandeoverheid,ookwelgastarbeidersgenoemd

• volgmigranten:gezinsledenvanmigranten,dielateroverkwamen

• migrantenuitvoormaligekoloniën:bewonersvanvoormaligeNederlandsekoloniën diekozenvooreenbestaaninNederland,somsomeenstudietevolgen (studiemigranten)

• asielmigranten:mensendiemoestenvluchtenvooreenonveiligesituatieinhun thuisland.

VeelmigrantenouderenvannukomenuitSuriname,Turkije,Marokkoende NederlandseAntillen.OokzijnerouderenuitZuid-Europa,Chinaenvoormalig Nederlands-Indië.

Thema2 Mensenmeteenmigratieachtergrond

Cultureleverschillen

Migrantenouderenhebbennietwezenlijkanderewensendanandereouderen.Ze willenallemaalgezondoudworden,omringddoormensenvanwiewehouden.Toch spelenculturelefactorenmeeinhoejetegenouderwordenaankijktenwelke uitdagingenjedaarbijtegenkomt.Specifiekethema’szijn:

• visieopoudworden

• religie

• ziektebelevingenvoorzieningengebruik

• terugkeerdilemma

• zorgplichtdilemma.

Visieopoudworden

TegenwoordigwordtouderdominNederlandgezienalseenperiodevanvoortdurende groei.Mensenwillenzichblijvenontwikkelen,deregiehoudenenzelfredzaamblijven. DatisookhetuitgangspuntvandeWmo:meedoen.Maarinmigrantengemeenschappen kanereenanderbeeldbestaanvanoudworden.Nahardgewerkttehebben,betekent deouderdomdaneenperiodevanwelverdienderust.WaarindeNederlandse maatschappijdenadrukligtopjeeigenboontjesdoppenenpersoonlijkevrijheid,is inveelniet-westerseculturenhetindividujuistondergeschiktaandegroep.Ouderen latenzorgenbelangrijkebesluitenmeeroveraandekinderenentrekkenzichterug uithetmaatschappelijkeleven.Alssociaalwerkerkunjeeraanbijdragendatde boodschapvandeparticipatiemaatschappijmigrantenouderenbeterbereikt.Je ondersteuntbijhetvergrotenvanparticipatiemogelijkheden,waarbijjegoedkijkt naardebehoeftenvanmigrantenouderen.

Religie

Ookhetgeloofheeftinvloedophetdenkenoverouderdomendeinvullingvanhet dagelijkseleven.BijnaalleTurkseenMarokkaanseNederlanderszijnmoslim.Een grootdeelvandeSurinaamseenAntilliaanseNederlandersheefteenchristelijke achtergrond,maarookveelmensenuitSurinamezijnhindoeofmoslim.Welishetzo datsteedsminderSurinaamseenAntilliaanseNederlanderszichverbindenmeteen religie,netalsmensenmeteenNederlandseafkomst.Deniet-westersemigrantiszijn godsdienstveeltrouwer.Hierdoorzijndeislamenhethindoeïsmedeenigegroeiende religiesinNederland.Doordeverwevenheidvanreligieencultuurkunjenietzomaar aanwijzenwatcultuurbepaaldisenwatvanuitdereligievanmensenkomt.Maarwel duidelijkis,datvoorveelmigrantenouderenreligienogaltijdeenbelangrijkebron vankrachtensteunis.Voorhenishetbelangrijkdatjehieraandachtvoorhebtinde begeleiding.

Ziektebelevingenvoorzieningengebruik

Migrantenouderengebruikenminderzorgvoorzieningenalsthuiszorg, maaltijdverstrekking,ouderenvervoer,dagopvang,recreatieveactiviteiten, verpleeghuizenengeestelijkegezondheidszorgdanouderenzonder migratieachtergrond.Mogelijkeverklaringenhiervoorzijn:

• schaamtecultuur

Terwijlmigrantenouderendehuisartsgoedwetentevindenbijfysiekeproblemen, ishetvoorhenbijpsychischeproblemenongebruikelijkomhulptevragen.Hierop heerstvaakeentaboe.Doordegrotesocialecontroleindehechtegemeenschappen bestaaterookangstvoorgeroddel.

• hulpvanfamilie

Migrantenlossenproblemenvaakbinnenfamiliesopenhetismeervanzelfsprekend datkinderenhunoudersverzorgeninplaatsvanprofessionals.

• onvoldoendekennisovergezondheid

Doortaalproblemeneneenlageopleidingisersomsweinigkennisoverheteigen lichaamenziekteenzijnklachtenmoeilijkteverwoorden.

• onbekendheidmetzorgvoorzieningen

Migrantenouderenkennendemogelijkhedenenaanvraagproceduresvaakniet. Hierbijspelenooktaalproblemenmeeendeverwachtingdatdezorgteduuris.

• onvoldoendeafgestemdzorgaanbod

Organisatiesenprofessionalszijnsomsnogonvoldoendeopdehoogtevande specifiekenodenenbehoeftenvanmigrantenouderen.

• religie

SommigemigrantenouderengelovendatgezondheidsklachteneenstrafvanGod betekenen,diejelijdzaammoetondergaan.

Terugkeerdilemma

VeelmigrantenouderentwijfelenofzijinNederlandzullenblijvenofdatzeterugkeren naarhunlandvanherkomst.Ditwordthetterugkeerdilemmagenoemd.Aandeene kanthaddenvelennooitdebedoelingominNederlandteblijveneniserheimwee. Aandeanderekantisterugkerennietgemakkelijkenblijftuiteindelijkdemeerderheid hier.Debelangrijksteredenendaarvoorzijn:

• inNederlandwonende(klein)kinderen

• angstvoorverliesaaninkomen

• hetideedatdegezondheidszorginNederlandbeteris.

Alstussenoplossingzoudenveelmigrantenouderengraagpendelen:eendeelvanhet jaardoorbrengeninhetlandvanherkomstenhetanderedeelinNederland.Maardit kanweerlastigzijnmetuitkeringenenverzekeringen.Eendilemmadus,datgepaard kangaanmetonzekerheid,teleurstellingeneengespletengevoel.

Zorgplichtdilemma

Hetzorgplichtdilemmabetekentdatveelmigrantenouderenverwachtendathun kinderenvoorhenzullenzorgen,maardaarovertochookonzekerzijn.

Migrantenouderen beseffen dat de omstandigheden voor familiezorg zijn veranderd.

Rolvandesociaalwerker

Bijhetwerkenmetmigrantenouderenishetvooreensociaalwerkervanbelangom culturelesensitiviteittetonenenrekeningtehoudenmetdediverseachtergronden ennormenvandeouderen.

Wonenendagbesteding

Erwonen,behalveSurinamers,nauwelijksmigrantenoudereninverpleeghuizen.Dit komtdeelsdooreennegatiefbeeldvanverpleeghuizen,dieinhetlandvanherkomst bedoeldzijnvoordeallerarmsten.Verderkunnenmigrantenouderenspecifiekeeisen stellenaanvoorzieningen.Hetkanbijvoorbeeld(extra)belangrijkzijnomeeneigen kamerenprivacytehebbenendevaakgrotefamilietekunnenontvangen.Ofommet mensenmeteengemeenschappelijkeachtergrondtewonen,zodatzijdeeigentaal kunnensprekenenactiviteitenkunnendoendiepassenbijdecultuur.Erontstaan daardoorsteedsmeerinitiatievenvoorwoonvormen,dagvoorzieningenenactiviteiten dieafgestemdzijnopspecifiekedoelgroepen.Alssociaalwerkerkunjeveelbetekenen dooropdehoogteterakenvandezemogelijkhedenvoormensenendaarover voorlichtingtegeven,opeenvoorhentoegankelijkemanier.Hiermeekunjehet informatietekortenvooroordelenoverbepaaldevoorzieningenwegnemenen uiteindelijkmantelzorgersontlasten.Overigensishetnietzodatmigrantenouderen alleenmetmensenuitdeeigencultuurwillenomgaan.Welkanerangstzijnvoor afwijzingofzelfsdiscriminatie.Hierinkunjijeenrolspelen,doormigrantenouderen bijvoorbeeldtekoppelenaanouderenmeteenNederlandseachtergrondindezelfde wijk.

Cultuursensitiviteit

Cultuursensitiviteitishetwaarnemenvancultureleverschillenzonderwaardeoordeel. Metjouwhoudingengedragmaakjeduidelijkdatjebegrijptenwaardeertdatmensen inverschillendeculturenleven.Devolgendeactiesenaandachtspuntenhelpenjeom ouderenmeteenanderecultureleachtergrondzogoedmogelijkvandiensttezijn:

• Verdiepjeindecultuur,religie,traditiesengewoontes.

• Bejegenouderenmetrespect,bijvoorbeelddoorprivacytebieden,op aanspreekvormenteletten(u,mevrouw/meneer)enindividuelewensenserieus tenemen.

• Houdrekeningmeteentaalbarrière,doorbijvoorbeeldtolken(dekinderenof vrijwilligers)intezetteneninformatiemondelinginplaatsvanschriftelijktegeven, maarookdoorouderenteondersteunendie(beter)Nederlandswillenleren.

• Besteedaandachtaanderolvanfamilieenhunwensenrondommantelzorg.

• Steltoegankelijkevoorlichtingbeschikbaaroverbijvoorbeeldouderdomsziektes, ouderenvoorzieningen,AOWenfinanciën.

• Investeerextraindevertrouwensrelatie,dieessentieelisompsychosociale problemenbovenwatertekrijgen.Formulierenengesprekkenindeeigentaal kunnenhierbijhelpen.

Activering

Ouderenmoeteninonzecomplexesamenlevingeenactievehoudingaannemenen zelfderegienemenoverhunwelzijn,samenmethunsocialenetwerk.Hiervoorisvaak eenmentaliteitsveranderingnodigbijmigrantenouderen.Jekunthendaarbij ondersteunendoor:

• mogelijkhedentescheppenenbenuttenvoorsocialecontactenineenvertrouwde omgeving,zoalsdoelgroepspecifiekeinitiatievenineenbuurthuis,bijeenvereniging ofdagopvangvaneenverpleeghuis

• aandachttebestedenaangevoelensendenkbeeldendieouderenervankunnen weerhoudenomeenbetekenisvolledagbestedingtevinden,zoals:angst(voor socialecontroleofdiscriminatie),gebrekaanzelfvertrouwenofvertrouwenin anderen,depressiviteitenfutloosheid,traumaenheimwee,terugkeerwens, schaamteomhulptezoekenenhetgevoelteoudtezijnomactieftezijn

• gesprekkenopgangtebrengenmetfamilie,bijvoorbeeldovermantelzorgverdeling

• testimulerendatdeouderennadenkenoverwatzijzelfindetoekomstwillenen welkemogelijkhedenhiertoezijn.

Thema2 Mensenmeteenmigratieachtergrond

Ouderen moeten in onze complexe samenleving een actieve houding aannemen en zelf de regie nemen over hun welzijn.

2.5 Jongerenmeteenmigratieachtergrond

Voorjongerenmeteenmigratieachtergrondisheteenuitdagingomtussentwee culturenoptegroeien.

Opgroeientussentweeculturen

Veelkinderenenkleinkinderenvanmigrantenzittentussentweeculturen.Zekrijgen vanhunoudersdeenecultuurmee,maaropschooldeandere.Ditlevertvaakeen identiteitsvraagop.Dezejongerenwillenenerzijdsonderdeelzijnvandemaatschappij, maarvindenanderzijdsdebandmethunfamilieookbelangrijk.Ouderszijnvaakeen veiligehavenopwiezekunnenterugvallen.Dekleinkinderenvanmigrantenhebben hetalmakkelijkerdandekinderen,omdathunoudersalmetdezevraagstukken geworsteldhebben.Juistzijeisenhunplekopineeninclusievesamenleving.

Socialeidentiteit

VeeljongerenmeteenmigratieachtergrondervarendatzenietbijdeNederlandse samenlevingmogenhoren.ZezijnnooitNederlandergenoeg.Vansommige Nederlanderskrijgenzijdestempel‘lastigeallochtoon’.Maaralsdezejongerenhet landvanhunoudersbezoekenofdaarnaarterugkeren,merkenzijvaakdatditland hunvreemdis.DenkaanTurks-Nederlandsejongeren,diebesluitenwerktezoeken inIstanbul,omdatdithetlandiswaarzeoorspronkelijkvandaankomen.Ophun nieuwewerkplekzienhuncollega’szedanweeralsNederlanders.Opdiemanierzijn zeinbeidelanden‘buitenlanders’.

Rolvandesociaalwerker

Sociaalwerkersspeleneenrolinhetondersteunenvanjongerenmeteen migratieachtergrond.Zebiedeneenluisterendoorenbegripvoordecultureleen socialeuitdagingenwaarmeejongerenmeteenmigratieachtergrondtemakenhebben. Dooreenveiligeomgevingtecreëren,ondersteunenzejongerenomzichthuiste voeleninhunnieuwelandenomhuneigenidentiteitteontwikkelen.

Desociaalwerkerondersteuntjongerenbijhetvindenvanhunwegindesamenleving, bijvoorbeelddoorhetlerenvandetaal,hetbegrijpenvanlokalegewoontenenhet vindenvanonderwijs-enwerkgelegenheidskansen.Zebiedenookpraktische ondersteuningaanfamilies,bijvoorbeelddooradviestegevenoveropvoedingen gezondheid.

Belangrijkisookderolvandesociaalwerkerbijhetaanpakkenvandiscriminatieen racisme.Zestaannaastjongerenindestrijdvoorgelijkerechtenenkansenenbieden emotionelesteunwanneerjongerenhiermeetemakenkrijgen.

2.6 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

DefamiliesKhaledenHassankomenbeideuitSyrië.Zezijngevluchtvoordeoorlog. OngeveertegelijkertijdkwamenzeaaninNederlandwaarzenualweereenbehoorlijke poosineenazcwonen.Beidefamiliesbestaanuiteenman,vrouwentweekinderen. OmdaterergveelmenseninhetazcverblijvenmoetendefamiliesKhaledenHassan eenkamerdelen.Doorhetontbrekenvanperspectiefeneenzinvolledagbesteding ervarenbeidefamiliesveelspanning.Ookdoordebeperkteruimtediezemoeten delenontstaanerregelmatigkleineconflictentussendefamilies.

Casus

LuukwerktalssociaalwerkerophetazcwaardefamiliesKhaledenHassanverblijven. Hijweetdaterdiedageendemonstratiegaatplaatsvindenwaarbijmensenuithet dorpgaandemonstrerentegendenieuwkomersdiehunhuizeninnemen.Hijheeft eenaantalbewonersvanhetazchierovergeïnformeerd,zoookdefamiliesKhaleden Hassan.Zereageerdenemotioneelopdeaankondigingvandedemonstratie.Luuk voeltdespanningtussendefamiliesenprobeertdesituatietesussen.Hijverteltbeide familiesdatzeveiligzijnendatzezichdedemonstratienietpersoonlijkmoeten aantrekken.Terwijldekinderennaardeinternationaleschakelklaszijn,verblijftLuuk bijdefamiliesopdekamer.Luukhoorthoededemonstratievanstartgaat.Danwordt ervuurwerkafgestoken.DefamiliesKhaledenHassanstaanverstijfdinhunkamer. DanineensvluchtmevrouwKhalednaarhettoilet,mevrouwHassanverstoptzich onderhetbedenbeideherenstaandreigendtegenoverelkaar.MeneerKhaledmet gebaldevuisten.

Thema2 Mensenmeteenmigratieachtergrond

Dilemma

IneenoogwenkbevindtLuukzichineenanderesituatie.Hijweetniethoehijnuhet bestkanhandelen.Voorzijngevoelzijnernuviermensentegelijkertijdmeteen ondersteuningsvraag.Hijherinnertzichdateenvandevrouwen,mevrouwHassan, lijdtaaneenposttraumatischestressstoornis(PTSS)alsgevolgvantraumatische ervaringeninSyrië.DoordePTSSheeftmevrouwHassanlastvanangstenstressdoor dedingendiezeheeftmeegemaakt.

WatdoetLuuk?

1. Hijrichtzichtotdebeideherenenprobeerthierdedreigingwegtenemen.

2. HijrichtzicheerstopmevrouwHassanenprobeerthaargerusttestellenvanwege haarPTSS-symptomen.Daarnarichthijzichopdemannenenprobeerthijde dreigingwegtenemen.

2.7 Begrippen

AfdelingVreemdelingenpolitie,IdentificatieenMensenhandel(AVIM)

Registreertdepersoonlijkegegevens,zoalsnaam,geboortedatumennationaliteit vanvluchtelingen.

Alleenstaandeminderjarigevreemdeling(AMV)

EenvluchtelingdiebijaankomstinNederlandjongerisdan18jaar.

Asielmigrant

Eenpersoondiedeasielproceduresuccesvolheeftdoorlopen.

Asielprocedure

Deproceduredieelkevluchteling,minderjarigofmeerderjarig,dieasielwilkrijgen moetdoorlopenomlegaalinNederlandtemogenverblijven.

Asielzoekers

Mensendieombeschermingvragenineenanderland,maarwaarbijnognietbepaald isofditverzoekwordttoegewezen.

CentraalOrgaanopvangasielzoekers(COA)

Regeltonderdakvoordevluchteling.

Cultureleassimilatie

Migrantenlatenhunoudecultuurhelemaallosennemendenieuwecultuurover.

Cultuursensitiviteit

Hetwaarnemenvancultureleverschillenzonderwaardeoordeel.

Gezinshereniging

DenieuweNederlanderkanproberenzijn/haargezinofeendeelvanzijn/haarfamilie naarNederlandtehalenvoorhervestiging.

Immigratie-enNaturalisatiedienst(IND)

DeoverheidsdienstdietijdensdeasielprocedurebeoordeeltofiemandinNederland magblijvenwonenenNederlandermagworden.

Inburgeren

DenieuweNederlandergaatactiefaandeslagomdeNederlandsetaalteleren beheersenendaarnaastverdiepthij/zijzichindeNederlandsecultuur.

Inclusie

Iedereenhoorterautomatischbijendedrempelsdaarvoorzijnweggehaalddoorde maatschappij.

Thema2 Mensenmeteenmigratieachtergrond

Integratie

Mensenhebbennogeenbindingmetdecultuurwaarzevandaankomen,maarzezijn ookverbondenmetdenieuwecultuur.

Kinderpardon

EenregelingvoorkinderendiealheellanginNederlandwonenzonder verblijfsvergunningendiewillenblijven.

Marginalisatie

Migrantenhebbengeenbindingmetdeoudecultuurenooknietmetdenieuwe cultuur.Zevallendanbuitenbeideculturen.

Migrantengroepen

Groepenmensendienaareenanderlandgaanomverschillenderedenen,zoalswerk, veiligheidofstudie.

Naturalisatie

DeasielzoekerwordtNederlanderenheeftdezelfderechtenenplichtenalsiedereen.

Socialesegregatie

Hetsocialenetwerkvanmigrantenbestaatvooraluitmensenuithuneigencultuur.

Verblijfsvergunning

Eenofficiëletoestemmingomineenanderlandtewonenofteverblijven.

Vluchteling

Eenpersoondiezijnlandnoodgedwongenverlaat.

Thema3 Mensenmeteenverstandelijke beperking,ASSof neurocognitievestoornis

Inhoudthema

• Verstandelijkebeperking

• Autismespectrumstoornis

• Neurocognitievestoornissen

• Kritischeberoepssituatie

• Begrippen.

Wanneereenkindwordtgeborenmeteenverstandelijkebeperkingen/ofeen autismespectrumstoornis,danisdatvangroteinvloedopzijn(verdere)ontwikkeling enlevensloop.Dezeaandoeningenzijnbovendienblijvend.Debetrokkenezalomdie redenderestvanzijnleveneenondersteuningsbehoeftehouden.Eenverstandelijke beperkingkanookindeloopvanhetlevenontstaan,bijvoorbeelddoorhersenletsel. Eenanderestoornisdiealtijdindeloopvanhetlevenkanontstaaniseen neurocognitievestoornis.HierondervaltbijvoorbeelddeziektevanAlzheimer.Tijdens jewerkkunjetemakenkrijgenmetmensendiekampenmeteenaandoening,zoals beschreveninditthema.Jewildanopdehoogtezijnvandekenmerkenvandeze aandoeningenenbekendzijnmetdebijhorendebehoeften.Ookspeeljeeenrolinde signaleringvanditsoortaandoeningen.Somskunnendeproblemendiemensen presenterenongemerkteenandereoorzaakhebben,zoalssocialeproblematiekbij eenautismespectrumstoornis.Ofiemandlooptsteedsvastopdezelfdeproblemen inhetlevenvanwegeeen(licht)verstandelijkebeperking.

3.1 Verstandelijkebeperking

Wanneeriemandwordtgeborenmeteenverstandelijkebeperking,ishijmindergoed instaatomlogischteredenerenenkanhijinminderematevoorzichzelfzorgenen zelfstandigbeslissingennemen.Eenverstandelijkebeperkingvaltniettegenezen,de betrokkenezalderestvanzijnleven,inmeerofminderemate,een ondersteuningsbehoeftehebben.

IQenadaptieffunctioneren

Tot2013werdvoornamelijkgekekennaarhetintellectuelevermogenvaneenpersoon omtebepalenofersprakewasvaneenverstandelijkebeperking.Hetintellectuele vermogenbestaatonderandereuitredeneren,plannen,probleemoplossen,oordelen, abstractdenkenenschoolsleren.Voorhetinkaartbrengenvandezecognitieve mogelijkhedenwerdeenIQ-testafgenomen.HetgemiddeldeIQisvastgesteldop100, eenIQrondomdatgemiddelde(tussende85en115)wordtalsnormaalbeschouwd. Alleswatdaarverondervalt,bijvoorbeeldeenIQvan54,wordtgezienalseen verstandelijkebeperking(Landsmeer-Dalmetal.,2021).MaaromdateenIQ-score verderweiniginformatiegeeftoverdatgenewaartoeeenpersooninzijndagelijks leveninstaatisenwelkeondersteuningsbehoeftehijheeft,isdeeenzijdigefocusop IQ-scoresgaandeweglosgelaten.Hetisveelzinvolleromdaarnaastooktekijkennaar deadaptievevermogens:devermogensdieeenpersoonnodigheeftomzelfstandig zijnlevenintekunnenrichten.Denkaanzelfstandigbeslissingenkunnennemenen voorjezelfzorgen.

Hetadaptievevermogenwordtbepaalddoorconceptuele,socialeenpraktische vaardigheden.Conceptuelevaardighedengaanoverhetdenken,zoalshetbedenken vanoplossingenvooreenprobleem,hetgeheugen,onthouden,eenplanmakenen uitvoeren,maarookvaardighedenalsrekenen,lezenenschrijvenvallenhieronder. Socialevaardighedenhebjenodigindeomgangmetanderen.Hiertoebehoort bijvoorbeelddatjekuntcommuniceren,inlevingsvermogenhebt,socialesignalen kuntinterpreterenenvriendschappenkuntaangaanenonderhouden.Bijpraktische

vaardighedengaathetomhetuitvoerenvanallerleitakenompraktischtekunnen functionereninhetdagelijksleven.Denkaanboodschappendoen,persoonlijke verzorging,hethuishoudenorganiseren,bankzakenregelenofkinderenopvoeden (APA,2022).

Ernstvandeverstandelijkebeperking

Deernstvandebeperkingeninhetadaptievefunctionerengeven,incombinatiemet eenIQ-score,eenbeeldvanhoeernstigeenverstandelijkebeperkingisenhoeveel ondersteuningdepersoondaardoornodigheeft.Hiervooriseenspecialeindeling gemaakt.Daarbijgeldt:hoeernstigerdebeperking,hoeeerderdezeindekindertijd zalopvallen.Letop:striktgenomeniserbijzwakbegaafdheidgeensprakevaneen verstandelijkebeperking.Maaromdat14%vandebevolkingzwakbegaafdis,isde kansgrootdatjeinjewerkmensentegenkomtdieopdatontwikkelingsniveau functioneren.Hetisdanbelangrijkomtewetendatzwakbegaafdheidvaakgepaard gaatmetsoortgelijkeproblemenalsbijeenlichtverstandelijkebeperking.Hetvraagt dusookomeenzelfdesoortaanpassingen.Denkdaarbijbijvoorbeeldaanhet aanpassenvanjetaalgebruik.Ookkunnenmensendiezwakbegaafdzijn,gebruikmaken vandezelfdezorgvoorzieningenvoormensenmeteenLVB.Diezorgverleningbiedt vaakalsbestedebenodigdeondersteuning.Maarditkanalleenalserook(ernstige) bijkomendepsychosocialeproblemenzijn.

Adaptieffunctioneren IQ

70-85 Zwakbegaafdheid

Lichtverstandelijke beperking(LVB)

50-70

Moeiteomallesinéénkeerte begrijpen,vastlopeninhet reguliereonderwijs.

Ontwikkeltzichietslangzamer intaalenmotoriek,schoolse vaardighedengaanmoeizaam, hetinterpreterenvansociale signalenislastig,complexe dagelijksetakenzullenaltijd moeiteblijvenkosten.

Ontwikkelingsniveau opvolwassenleeftijd

12+jaar

8-12jaar

(redelijkzelfstandig functionerenmet ambulante ondersteuningop verschillende gebieden,zoals wonen,werken socialecontacten)

Thema3 Mensenmeteenverstandelijkebeperking,ASSofneurocognitievestoornis

Adaptieffunctioneren IQ

Matigverstandelijke beperking

35-50

20-35 Ernstig verstandelijke beperking

Opjongeleeftijdalmerkbare ontwikkelingsachterstand, gebruikvanmindercomplexe taal,vriendschappenvormen gaatlastigvanwegedeze communicatievebeperkingen, aanlerenvaardigheden verloopttraag,rekenenen lezenluktvaakniet,slechts eenvoudigehandelingeneigen maken.

Vroege,duidelijkeachterstand intaalenmotoriek,gesproken taalzalnooithelemaal begrepenworden,hooguit eenwoordzinnenofkorte zinsstukjes,begrijpt conceptenniet(getallen,de tijd),enkelgerichtophet hier-en-nu.

Ontwikkelingsniveau opvolwassenleeftijd

5-8jaar

(ondersteuningen toezichtnodig, begeleidwonenen dagbesteding)

2-5jaar

(derestvanhetleven ondersteuningen toezichtnodig, begeleidwonenen dagbesteding)

0-20

Extremeachterstandopalle ontwikkelingsgebieden,geen inzichtintaal,communicatie verlooptnon-verbaalen niet-symbolisch(bijvoorbeeld aanjearmtrekken),kan hooguiteenpaarsimpele takenaangeleerdkrijgen.

0-2jaar

Zeerernstig verstandelijke beperking (100%afhankelijkvan anderen,zorginstelling enindividuele dagbesteding)

Oorzakenengevolgen

Eenverstandelijkebeperkingkanverschillendeoorzakenhebben,waarondereen genetischsyndroomdatdeverstandelijkebeperkingveroorzaakt.Hetsyndroomvan Downiseenvoorbeeldhiervan.Ookaangeborenfoutenindestofwisseling, hersenafwijkingen,eenziektevandemoedertijdensdezwangerschapofhetgebruik vanalcoholendrugstijdensdezwangerschapkunneneenverstandelijkebeperking veroorzaken.Erkanookvlakvoor,tijdensofdirectnadebevallingietsmisgaan,zoals onvoldoendebloedtoevoernaardehersenenofbeklemmingvandenavelstreng.In ditsoortgevallenheefthetkindvanjongsafaaneenverstandelijkebeperking.Maar hetkomtookvoordateenverstandelijkebeperkinglaterinhetlevenontstaat, bijvoorbeelddoortraumatischhersenletselvanwegeeenongevalofepileptische aanval,ofdoorbeschadigingenaandehersenenvanwegeeenbijna-verdrinking, infectieofvergiftiging.

Het syndroom van Down is een genetisch syndroom dat een verstandelijke beperking veroorzaakt.

Iemandmeteenverstandelijkebeperkingheeftdezederestvanzijnleven.Erbestaat geenbehandelingvoorendebegeleidingiserdanookvooralopgerichtde zelfredzaamheidtevergroten.BijeenLVBisdatbijvoorbeeldaanlerenhoede betrokkeneeengezondemaaltijdoptafelzetofzijnfinanciëleadministratiebijhoudt enbijeenzeerernstigverstandelijkebeperkingkanaangeleerdwordenhoede betrokkenebordenoptafelzettijdenshettafeldekken(APA,2022).Dematevan maatschappelijkeparticipatieisdanooksterkafhankelijkvandeernstvande beperking.Mensenmeteenzeerernstigverstandelijkebeperkingdraaienzeerbeperkt meeindesamenleving,gezienzijveelondersteuningenzorgnodighebben,watvaak aleendagvullendprogrammais.Zijzullennooiteenzelfstandiglevenleidenenhun wereldjeblijftdaardoorrelatiefklein.

MensenmeteenLVBdraaienvaakwelmeeindesamenleving.Tochbrengteenlicht verstandelijkebeperkingdaardoorookeenzekerekwetsbaarheidmetzichmee.Het sociaaloordeelsvermogenenhetprobleemoplossendvermogenzijnnamelijkminder sterkontwikkeld.OokhebbenmensenmeteenLVBgeenkritischehoudingenzijnze nietgoedinstaatomlogischteredeneren.Datmaaktzenietalleennaïefmaarook beïnvloedbaar.Zehebbenalsnelvertrouweninhunmedemensengelovenveelvan watzeverteldwordt,ookalklinkenverhalenonlogischenongeloofwaardig.Maarals jenietkuntinschattendatanderenmogelijkkwadebedoelingenhebben,isdekans eenstukgroterdatjeinsituatiesbelandtwaarjeeigenlijknietwiltzijnen/ofdater misbruikvanjewordtgemaakt.Denkaaneenmeisjedatinhandenvaltvaneen loverboyofeenjongendiezichlaatovertuigencriminelehandelingenteverrichten,

Thema3 Mensenmeteenverstandelijkebeperking,ASSofneurocognitievestoornis

ofverdovendemiddelentegebruiken.Bijkomendprobleemdaarbijisdateenlicht verstandelijkebeperkingdekansopeenverslavingvergroot.Daarspelenverschillende factoreneenrolin,zoalseengebrekaanzelfcontrole:verleidingenwordenminder goedweerstaan,waardoormensenmeteenLVBzichminderlatenafremmeninhun middelengebruik.Daarbijhebbenzeminderkennisvanverdovendemiddelenenover problematischgebruik.Zezijnzichdanookveelminderbewustvandenegatieve gevolgenvanmiddelenmisbruik.Ookisheteffectvanverdovendemiddelensterker wanneerjeeenverstandelijkebeperkinghebt,hetvoeltdanookéxtraprettigom verdovendemiddelentegebruiken.Dedrempelomveelvuldigtegebruikenligt daardoordirecteenstuklager.

Melissa

Melissa(21jaar)heeftviainterneteenjongenlerenkennen,dieondertussenhaar vriendjeisgeworden.DezejongenwoontineenanderestadenMelissawildolgraag methetopenbaarvervoernaardezejongentoe.Datluktalleennognietzelfstandig, zekerookomdatzeovermoetstappenvandetreinnaareenbus.Haarmoederbesluit metMelissategaanoefenen.Weltienkeeroefenenzesamendetreinreisenbusreis, naarenvanhetvriendje.Zevertrekkensteedsruimoptijd,wachtenophetjuiste perronenspelenzelfsnadatMelissaperongelukeenstationtevroeguitstapt,zodat zeleerthoezeomkangaanmetonvoorzienesituaties.NaeenpaarwekenreistMelissa voorheteerstzonderhaarmoeder.Deeerstehelftvandereisverlooptgoed.Maarals debusdieMelissamoethebbenuitvalt,raaktzeinpaniek.Zekannietbedenkenwat zemoetdoen,ookalheeftzesoortgelijkescenario’sgeoefendmethaarmoeder.Tot overmaatvanrampbiedteenmedetreinreizigerzijnhulpaan;tegenbetalingvantien euro,wilhijMelissawelhelpen.Melissaisopgeluchtenbetaaltdetieneuro,maarde medereizigerrentwegzodrahijhetgeldheeftontvangen.Melissabeltinvolledige paniekhaarmoederop,zijprobeerthaardochtertekalmerenenspoedtzichnaarhet desbetreffendetreinstationomMelissaoptehalen.

Eenverstandelijkebeperkinggaatbovendienookvaaksamenmeteenofmeerandere stoornissenofproblemen.Dezezijnvaakhetgevolgvandeverstandelijkebeperking ofwordenveroorzaaktdoordezelfdeonderliggendefactorenalsdeverstandelijke beperking.Ditwordtookwelcomorbiditeitgenoemd;depersoonheefttweeofmeer aanelkaargerelateerdeaandoeningen.DoordatmensenmeteenLVBoverminder sterkontwikkeldesociale,emotioneleencommunicatievevaardighedenbeschikken, isdekanseenstukgroterdatzijbijvoorbeeldgedragsproblemenlatenzien.Zijzullen mindersneleventottientellenvoordatzereageren,inwendigmopperenopeen bepaaldesituatie,onderhandelenmethungesprekspartnerofrustigvertellenover watzepreciesvoelenofwathendwarszit.Opkomendeemotieswordendusnietin goedebanengeleidennemensneldeoverhand.Endatterwijlzijvakermetfrustraties temakenkrijgendanmensenzonderbeperking.Zevoelenzichonbegrepen,onmachtig ofkrijgenhetgevoeldatzetekortschieten.Somsmoetenzeblijvenherhalenwatze bedoelenomdateenanderzenietgoedverstaatofbegrijpt,ofzewillenietswatjuist

voorhenbuitenhunbereikligt,ofzewordenoverschatendusovervraagd.Ditalles kanzichuitenin,afhankelijkvandeernstvandebeperking,impulsieve,felleensoms zelfs(verbaal)agressievereacties.Aldezemogelijkebijkomendeproblemen,alsgevolg vaneenlichtverstandelijkebeperking,makenhetzelfstandigfunctionereneenstuk complexer,ondankshetgroterepotentieelvandezedoelgroep(Landsmeer-Dalmet al.,2021).

Rolsociaalwerker

Alssociaalwerkerkunjeopverschillendemanierenincontactkomenmetmensen meteenverstandelijkebeperking.Jekuntbijvoorbeeldwerkenbinnende gehandicaptensector,waarjemensenmeteenLVBbegeleidtbijhetzoveelalsmogelijk zelfstandigdeelnemenaandemaatschappij.Maarookmensendiejeindewijk tegenkomtkunnenkampenmeteenLVB.ZijkomenvanwegehunLVBmoeilijkermee indemaatschappijenhebbenondersteuningnodigbijbijvoorbeeldhunwoonsituatie, financiën,hetaanvragenvantoeslagenofdeopvoedingvanhunkinderen.Hetisdan vanbelangdatjeweethoejeomkuntgaanmetmensenmeteenverstandelijke beperking.

Communiceren

Belangrijkisomjemaniervancommunicerenaftestemmenopdepersoonmeteen verstandelijkebeperking.InveelgevallenkaniemandmeteenLVBzichredelijkgoed uitdrukken,maargaathetmisbijhetbegrijpenvanwatdeanderzegt(Parnassiagroep, z.d.).Uiteraardbehandeljedebetrokkenenietalsofjetemakenhebtmeteenklein kind,welkunjedeonderlingecommunicatieopeenanderemaniervergemakkelijken. Deonderstaandetipskunjedaarvooropvolgen:

• Gebruikkortezinnenenvermijdmoeilijkewoorden.

• Blijfconcreetengeefvoorbeeldendieverduidelijkenwatjewiltzeggen.

• Bespreekineenzinmaaréénonderwerp,ofstelmaaréénvraag.

• Gebruikgeensymbolischetaal,zoalsspreekwoorden,uitdrukkingenengezegden. Dezekunnenletterlijkwordengenomenofvoorverwarringzorgen.

• Geefdebetrokkenedetijdomnatedenkenalsjeeenvraagstelt,hebdaarbij geduldenvulnietinvoorhem.Vuldezeontstanestilteooknietinmetnógeen vraag.

• WijsdebetrokkeneopdesitevanSteffie,hierwordenallerleizakeninbegrijpelijke taaluitgelegd.Zoalshoejemetdetreinkuntreizen,wateenbasisverzekeringis enhoejedigitalepostvandeoverheidkuntontvangen.

Bijmensenmeteen(zeer)ernstigverstandelijkebeperkingzijnervaakzeerbeperkte communicatiemogelijkheden.Hetkandanooklastigzijnomteinterpreterenwatde betrokkenepreciesbedoelt.Jezultveelmeeraangewezenzijnopnon-verbale communicatie,zoalshetknipperenvandeogen,hetaanspannenvandehanden,het opeenbepaaldemanierschrapenvandekeel,hetheenenweerbewegenvanhet hoofd,ietsaanwijzen,ergensnaarreiken,ietswegduwenengeluidjesmaken.Probeer aldezecommunicatiepogingenteherkennenengeefdebetrokkenevaakde

Thema3 Mensenmeteenverstandelijkebeperking,ASSofneurocognitievestoornis

gelegenheidomopzijnmaniertecommuniceren.Wanthoemeerjehemderuimte geeft,hoemeerhijzalproberenomcontactmetjetemaken.Enopdiemanierleerje debetrokkeneenzijnwensenenbehoeftenkennen.

Ondersteunenbijvaardighedengeneraliseren

Weeserookalertopdatopgedanekennisnietzondermeergegeneraliseerdwordt. Mensenmeteenlichtofmatigverstandelijkebeperkingkunnenvaakheelgoedeen geleerdevaardigheiduitvoerenindesituatiewaarinzijdezehebbengeleerd.Maar doetzicheenvergelijkbaresituatievoor,waarbijdegeleerdevaardigheidookvanpas komt,danherkennenzedezesituatienietalszodanigenzettenzehunvaardigheid dusooknietin.Hebhierbegripvoorentoongeduld.Demogelijkheidtotgeneraliseren kunjewelaanleren,vooraldoortevariërentijdenshetoefenenvaneenvaardigheid. Zokunjewisselenindebegeleidersdiedevaardigheidaanleren,deplaatsenwaarje meeoefententenslottekunjeoefenmateriaalvariëren.

Signaleren

Somskunnencliëntenallerleiproblemenervarendienietmetelkaarinverbandlijken testaan,maarbijnavraagen/ofvervolgonderzoekblijkteenLVBdeonderliggende problematiekteverklaren.EenLVBkanzichsomsookpasopwatlatereleeftijd openbaren,doordatdedesbetreffendepersoontoteenbepaaldeleeftijdaardigmee konkomen.Indatgevalissignalereneenbelangrijketaakvandesociaalwerker.Wees eralertopdatwanneereenpersoonbijvoorbeeldsteedsmoeiteheeftmethetbegrijpen vanwatjezegt,ofproblemenervaartomdatinformatievanuitinstantiesnietbegrepen wordt,ermogelijksprakekanzijnvaneenLVB.Uiteraardkunnendeproblemenook eenandereonderliggendeverklaringhebben.Weeserookalertopdateen verstandelijkebeperkingvaaksamengaatmetallerleiandereproblematiek.

Tenslotteishetaltijdraadzaamomeenpersoonmeteenverstandelijkebeperking (ofbijhetvermoedendaarvan),indienditnognietisgebeurd,doorteverwijzennaar instantiesdiestructureelofspecifiekkunnenondersteunen.

3.2 Autismespectrumstoornis

Bijeenautismespectrumstoornis(ASS)heefteenpersoonproblemenophetgebied vansocialeinteractie,communicatie,flexibiliteitindenkenenhandelenenhetfilteren ensamenvoegenvaninformatie.VoorheenwerdeenASSonderverdeeldinonder anderedelabelsklassiekautisme,PDD-NOSenhetAsperger-syndroom.Maaromdat allemensenmetautismeanderszijnennietgoedbinneneenvandezecategorieën blekentepassen,isvanditcategorialedenkenafgestapt.Indepraktijkkunjedeze termennogweltegenkomen,maartegenwoordigwordtautismebepaaldaandehand vaneenspectrum.Opeenspectrumzijndegrotediversiteitendeernstvande beperkingendieveroorzaaktwordendoorautismebeteraantegeven.Een autismespectrumstoorniswordtookweleenpervasieveontwikkelingsstoornis genoemd,omdatdestoornisdiepdoordringtindeontwikkelingenveelinvloedheeft ophetalgehelefunctionerenvandebetrokkene(APA,2022).

Hoofdkenmerkenvandeautismespectrumstoornis

Eenautismespectrumstoornisheefttweehoofdkenmerken:

1.Debetrokkeneervaartbeperkingenindesocialecommunicatieensocialeinteractie, watdevolgendeproblemenkangeven:

• hetlastigvindenomcontacttemakenoftebeantwoorden

• zichnietgoedkunnenaanpassenaanveranderendesocialeomstandigheden (bijvoorbeeldhardpratenwanneerditnietgepastis)

• non-verbalecommunicatienietbegrijpen(lichaamstaalengebarenonjuist interpreteren)

• grapjesenbeeldspraaknietbegrijpen

• moeitehebbenmethetmakenvanoogcontact

• hetmoeilijkvindenomvriendschappentesluiten

• eensterkegerichtheidopzichzelfhebben

• zichnietkunneninleveninanderen

• weinigfantasiehebben.

2.Debetrokkeneheeftbeperkteen/ofrepetitievegedragspatronen,interessesof activiteiten,watdevolgendeproblemenkangeven:

• stereotiepeofrepetitieve(doelloze,zichconstantherhalende)motorische bewegingenmaken(bijvoorbeeldhoofdbonken,fladderenmetdehanden)

• inflexibel,sterkegehechtheidaanvasteroutines(bijvoorbeeldoverstuurrakenbij veranderingen)

• beperkteinteresseshebben,ofeenzeereenzijdigebelangstellingvooractiviteiten ofonderwerpen

• overgevoeligheidofondergevoeligheidvoorprikkels,bijvoorbeeldvoorpijn, temperatuur,geluiden/ofaanraking(APA,2022).

Iemand met een autismespectrumstoornis kan overgevoelig zijn voor geluid.

Thema3 Mensenmeteenverstandelijkebeperking,ASSofneurocognitievestoornis COPYRIGHTBOOMMBO

Ernstvandeautismespectrumstoornis

Jekuntdrieniveausvanernstonderscheidenbijeenautismespectrumstoornis.Deze niveauszijngebaseerdopdematewaarindebetrokkeneondersteuningnodigheeft.

• niveau1:vereistondersteuning.Erzijnvooralproblemenmetplannenen organiserenenhetaangaanenonderhoudenvanvriendschappen.Hetluktde betrokkenebijvoorbeeldnietomzelfstandigzakenoptepakken,hijkangeen over-en-weergesprekkenvoerenenvatalleswatgezegdwordtletterlijkop.

• niveau2:vereistsubstantiëleondersteuning.Eriseenverminderdereactieop socialetoenaderingspogingenenerwordtdaarinookgeeninitiatiefgenomen, waardoorerweinigsocialeinteractiesplaatsvinden.Debetrokkenekan communiceren,maardatverlooptmoeizaam.Ookisdepersoonnietflexibelen heefthijveelmoeitemetveranderingen.Repetitiefgedragbeperktbovendienhet functioneren.

• niveau3:vereistzeersubstantiëleondersteuning.Erzijnernstigebeperkingenin hetfunctioneren;debetrokkenespreekthooguitenkelewoordeneneriseen minimalereactieopsocialetoenaderingspogingen.Debetrokkenebenaderteen anderalleenalsdieietsvanhemnodigheeft.Deinflexibiliteitenhetrepetitieve gedragbelemmerenhetfunctionerenopallelevensgebieden.Daarbijveroorzaakt hetrepetitievegedragvaaklichamelijkeverwondingen(APA,2022).

Oorzaakengevolgen

Depreciezeontstaansfactorenvaneenautismespectrumstoorniszijnnognietbekend, onderzoekhiernaarismomenteelinvollegang.Welwordtervanuitgegaandater sprakeisvaneeninteractietussengenetischefactorenenomgevingsfactoren.Zo speelterfelijkheideengroterol;dekansdatdeouders,ofeenbroerofzusookte makenhebbenmeteenautismespectrumstoornisisgroot.Daarnaastzougenetische mutatie(deveranderingvaneengen)eenrolkunnenspelen.Erzijnnamelijk aanwijzingengevondenvoorhetspontaanontstaanvaneenautismespectrumstoornis. Ditzougebeurendoornovo-mutatie:destoornisontstaatinhetDNAvaneenkind, zonderdatdegenenvandeoudershierbijbetrokkenzijn.Ookvoorgenetische afwijkingeninspecifiekegenenzijnaanwijzingengevonden.Omgevingsfactorendie mogelijkvaninvloedzijnophetontstaanvaneenautismespectrumstoorniszijn obesitas,eenhogebloeddruk,diabeteseneenhogeBMItijdensdezwangerschap, netalsallergieën,astma,eentekortaanvitamineDenproblemenmethet immuunsysteem(verhoogdeactiviteit)bijdemoeder.Ookeenvroeggeboorte,een laaggeboortegewicht,eenhogeleeftijdvandeouderstijdensdeconceptieenfoetale blootstellingaanvalproaat(eenmedicijnomepilepsieenbipolairestoornissente behandelen)wordeninverbandgebrachtmethetontstaanvaneen autismespectrumstoornis.

Eenernstigeautismespectrumstoornisisvanafdegeboorteaanwezigenvaltniette genezen.OpvolwassenleeftijdhebbenmensenmeteenernstigeASSdusnogsteeds 24uurperdagtoezichtenondersteuningnodig.Ookgaatdezestoornisvaaksamen meteenverstandelijkebeperking,wathetfunctionerenbeïnvloedt.Jekuntjemisschien welvoorstellendatmaatschappelijkeparticipatieinzo'ngevalergingewikkeldis.

Mensenmeteenernstigeautismespectrumstoornis(incombinatiemeteen verstandelijkebeperking),verblijvenopvolwassenleeftijdmeestalininstellingen waar24uurperdagvoorzewordtgezorgd.

BijeenmildereASSismindervaaksprakevaneenverstandelijkebeperking.Opvoeding endemanierwaaropdeomgevingomgaatmetdebetrokkenespelendaneen belangrijkererolbijhetkenmerkendegedrag.Netalseigenschappenvandebetrokkene zelf.Aanpassingenindeomgeving,zoalsopvoedingsondersteuningaandeouders bieden,kunnenerindatgevalvoorzorgendatdeproblemenverminderen.Insommige gevallenluktheteenpersoonmeteenautismespectrumstoornisomuiteindelijk,met eenbeetjeondersteuning,eenzelfstandigleventeleiden.Inzo'ngevalbeschiktde persoonvaakovereensterktaalvermogeneneenhoogIQ.Depersoonvindtdaardoor uiteindelijkeenomgevingdiepastbijzijnspecifiekeinteressesenvaardigheden.Denk maaraanbedrijvendiejuistgebruikmakenvandeuniekekenmerkenenvaardigheden vanmensenmeteenautismespectrumstoornisendaardoorookbereidzijnomrekening tehoudenmethunbehoeften.

Rolsociaalwerker

Wanneerjeinjewerktemakenkrijgtmetmensenmeteenautismespectrumstoornis, bijvoorbeeldomteondersteunenbijhetkiezenvaneengeschiktestudie,omte bemiddelenopdearbeidsmarktofomdoorteverwijzennaardejuisteinstanties,is hetvanbelangdatjeweethoejehetbesthiermeeomkuntgaan.Daarnaastspeelt vroegsignaleringeenbelangrijkerolbijdezestoornis,wanneerjemetkinderente makenhebt,ishetdusgoedomdesignalenvaneenASSvoorogentehebben.

Communicatie

TijdensdecommunicatiemetiemandmeteenASSbenjeconcreetinjeboodschap, spreekjekortenbondig,verteljewatjewélverwachtenhoudjegeengedetailleerd betoog.EenpersoonmeteenASSkanweinigmetdeboodschap:‘Nee,jemoetdat inschrijfformuliernietzoverkreukelen,anderskanhetnietmeeropgestuurdworden enkunnendemensendiehetontvangenhetstraksonmogelijklezen.’Ditiste gedetailleerd,langdradig,verwarrendenhetgeeftnietaanwaterdanwélvande betrokkenewordtverwacht.Zegdanliever:‘Leghetformulierplatneer,vulhetinen ikstuurhetop.’Jegebruiktduidelijketaalenspreektnietinspreekwoordenen gezegdes,mensenmeteenASSnemenallesletterlijk.Verteldanookaltijdletterlijk watjevanzeverwachtofwatjebedoelt.Hetkanookwerkenomsteedsstiltestaan bijdevragen:‘wie,wat,waar,wanneerenhoe?’endezezoveelmogelijkte beantwoordenvoordebetrokkene.

Thema3 Mensenmeteenverstandelijkebeperking,ASSofneurocognitievestoornis

Indepraktijk

AmiraissociaalwerkerenkomtgeregeldbijhetgezinBartelslangs.Timovan9jaar heefteenaantalkenmerkenvaneenASSenAmiraondersteuntdeoudersbijde opvoeding.DeoudersvanTimowillenlievergeendiagnose,datbrengthenweinig voorhungevoel.LieverlerenzehoezemetTimoomkunnengaan.Amiraprobeertde oudersvanTimoduidelijktelatencommuniceren,ditdoetzegeregeldvoor.Zozegt zebijvoorbeeld:‘Timo,je(wie)zetovertienminuten(wanneer)detelevisieuit(wat) indewoonkamer(waar),drukdaarvooropderodeknop(hoe).Doorzoduidelijkte zijn,zorgtdatvoorminderpuzzeltijdbijTimo,wanthetisdirectduidelijkwatAmira bedoelt,watzeverwachtenwatdesamenhangisvanzevertelt.

Dagelijkseomgang

VanwegehunstoornishebbenmensenmeteenASS,meerdangemiddeld,behoefte aanstructuur,regelmaat,voorspelbaarheideneenprikkelarmeomgeving.Eenzelfde dagelijkseopbouwvandedagisvaakergprettig,wanteenvastedagindelingzorgt voorhouvast.Hetbiedtoverzichtopwaterstaattegebeurenenhierdoorraaktde betrokkenenietindewarvanplotselingeveranderingen.Pictogrammenkunnen daarbijondersteunen,dezegevenbijvoorbeelddevolgordevanactiviteitenopeen dagaan.Indienereenveranderinginhetverschietligt,kondigjedezebijvoorkeur ruimschootsvantevorenaan.Daarnaastbenjezelfookconsequentenvoorspelbaar. Steldatjenormaalgesprokeniederewoensdagochtendevenlangslooptbijeenoudere manmeteenASSomtepolsenhoehetmethemgaat.Maarkomendewoensdagiser eeninloopochtendinhetbuurthuis,waarjouwaanwezigheidnoodzakelijkis.Laatde ouderemanindatgevalwetendatjenietkomt.

WanneerjeingesprekbentmetiemandmeteenASSzorgjevooreenprikkelarme omgevingzodatdebetrokkenenietoverprikkeldraaktvanalleinformatiediehijmoet verwerken.Zorgdusvooreenopgeruimde,overzichtelijkeruimteenhaaloverbodige zakenwegofbergzeop.Sluitookzoveelmogelijkirrelevanteomgevingsgeluiden buiten,bijvoorbeelddoorramenendeurentesluitenengeluidsbronnenuittezetten (televisie,radio,muziek).

Signaleren

Hoeeerderbehandelingen/ofbegeleidingbijeenautismespectrumstoornisplaatsvindt, hoebeter.Wantookalgaathetomeenchronischestoornis,deproblematiekdie ontstaatvanwegeeenASS,kanweldegelijkverminderdworden.Zekerbijkinderen, omdathunhersenenzeerplastischzijn,ofwelveranderbaarenvormbaar.Hierdoor lerenzegemakkelijkernieuwevaardighedenaan.Alsjeopjongeleeftijdalaansluit bijwateenkindnodigheeft,kanhetdusvaardighedenaanlerenomzijnstoornis enigszinstecompenseren.Ookkandeomgevingineenvroegstadiumzodanigworden aangepast,dathetkind,ondankseenautismespectrumstoornis,zichtochoptimaal kanontwikkelen.Vroegsignaleringisdusvanbelangomdeontwikkelingvaneenkind tebevorderen.

EenvroegkenmerkvaneenASSishetbeperktevermogentotgezamenlijkeaandacht (jointattention).Eenkindwijstbijvoorbeeldgeenvoorwerpenaanenlaatgeen speelgoeditemsaananderenzienomopdiemanierzijninteressestedelen.Ookvolgt hetkinddewijzendevingerofgerichteblikvaneenanderniet.Desocialebelangstelling eninteressesdiejeopdezeleeftijdnormaalgesprokenziet,zijnbijkinderenmeteen ASSdusafwezig.Zespelennietmetanderenenlijkenhierookgeenenkelebehoefte aantehebben.Hetkomtookvoordateenkindongebruikelijksociaalgedraglaatzien, zoalsoogcontactvermijdenofnietopdeeigennaamreageren.Daarbijiservaak sprakevaneenvertraagdetaalontwikkeling.

Tenslottebenjealertopbijkomendeproblemen.Zokomteensociaalisolement geregeldvoorbijmensenmeteenASS.Zezonderenzichafomdatzezichonbegrepen ofafgewezenvoelen.MaarweesjeerookvanbewustdatmensenmeteenASSgewoon vaaklieveralleenzijnenminderbehoeftehebbenaangezelschap.Alsdebetrokkene tevredenismetzijnsituatie,isdatnatuurlijkprima.Ookdepressievegevoelenskomen geregeldvoorincombinatiemeteenASS.Netalseengameverslaving,hetkanvoor dezedoelgroepnamelijkcomfortabelerzijnomachtereenbeeldschermdeeltenemen aaneenvirtuelemaatschappij,danzichvreemdtevoelenindeechtemaatschappij.

3.3 Neurocognitievestoornissen

Indepraktijkkunjeooktemakenkrijgenmetmensendiekampenmeteen neurocognitievestoornis.Debekendsteneurocognitievestoornissenwordenookwel dementiegenoemd.BijvoorbeelddementieveroorzaaktdoordeziektevanAlzheimer.

Beperkteenuitgebreideneurocognitievestoornissen Eenneurocognitievestoornis(NCS)wordtgekenmerktdoortekortkomingeninde cognitievefuncties,zoalsgeheugen,taal,oriëntatie,aandacht,probleemoplossend vermogen,plannenmaken,redeneren.Dezetekortkomingenzijnnietvanafdegeboorte ofalvroeginhetlevenaanwezig,maarpaslaterinhetlevenverworven.Hetgaatdus omeenachteruitgangtenopzichtevaneeneerdercognitieffunctioneringsniveau (APA,2022).

BijeenbeperkteNCSisersprakevaneenlichtcognitieveachteruitgang,deervaren problemenzijnminderernstig.Indatgevalkandebetrokkenevaaknognormaal functionereninhetdagelijksleven.MaarbijeenuitgebreideNCSisersprakevaneen ernstigcognitieveachteruitgang;debetrokkeneheeftofkrijgtsteedsmeermoeite omnormaaltefunctionereninhetdagelijksleven.Inveelgevalleniseenbeperkte NCShetvoorstadiumvaneenuitgebreideNCS,maardatisnietaltijdhetgeval.Een beperkteofuitgebreidecognitievestoornistastverschillendecognitievedomeinen aan.Ditleverteenaantalmoeilijkhedeninhetdagelijksfunctionerenop.

Moeiteomdeaandachtergensbijtehouden,snel afgeleid,kanmoeilijkdeaandachtverdelen.

Cognitiefdomein

Executievefuncties

Lerenengeheugen

Taal

Perceptueel-motorisch

Sociaal-cognitievefuncties

Moeilijkheden

Moeitemetplannenenbesluitennemen,hetvermogen ominformatievoorkortetijdvasttehoudenente bewerken(zoalsbijeensom)isaangetast,nietgoed tussentweetakenheenenweerkunnenschakelen.

Hetgeheugenisaangetast,nietinstaatnieuwe informatieteonthouden.

Nietopwoordenkunnenkomen,grammaticalefouten, moeiteomtebegrijpenwateenandervertelt.

Moeitemetvoorheenbekendeactiviteiten(autorijden, koken),moeiteomdewegtevindenineenbekende omgeving.

Deemotiesbijeenandernietherkennen,sociaal onacceptabelgedrag,ongevoeligvoorsocialenormen ophetgebiedvankledingofpolitiekeofseksuele gespreksonderwerpen.

Eenneurocognitievestoorniskentdiverseoorzaken.Indezeparagraafkomenalleen deneurocognitievestoornissennaarvorendieonderdementiewordengeschaard.

Dementie

Verschillendeziektenenaandoeningenkunnenvooralbijouderenneurocognitieve problemenveroorzaken.Dezeziektenenaandoeningenwordenindepraktijkook welgeschaardonderdetermdementie.DeziektevanAlzheimerenvasculairedementie komenveelvoor,frontotemporaledementieenLewybodydementieeenstukminder.

ZiektevanAlzheimer

Demeestbekendeenmeestvoorkomendeziektediezorgtvoorcognitieve achteruitgangisdeziektevanAlzheimer Vanallemensenbovende65jaarkampt 5%metdezeaandoeningendekanseropneemttoenaarmatedeleeftijdvordert.De ziektevanAlzheimerkenmerktzichindeeersteplaatsdooreenduidelijke achteruitganginhetgeheugenenhetleervermogen.Vervolgenswordenooksteeds meerproblemenervarenmetbetrekkingtotdeanderecognitievedomeinen.Inhet beginvandeziektezijnermildeproblemen,maardebeperkingennemenindeloop vandetijdtoe.Debetrokkenegaatlangzaamachteruit,totdatdesymptomenalsmaar ernstigerworden.Sommigemensenkunnennogjarenlangeenredelijknormaalleven leiden,anderengaanveelsnellerachteruitenhebbenalsneltemakenmeternstige cognitieveproblemen(Westendorp,2010).DeziektevanAlzheimergaatvaaksamen metpsychischeproblemenengedragsproblemen.Inhetbeginvandeziektezijner vaakstemmingsproblemenenisersprakevanlusteloosheid,onverschilligheideneen verliesvaninitiatief.AlsdeziektevanAlzheimerverdergevorderdis,komen prikkelbaarheid,psychotischekenmerken,agressieenzwerfgedrag(ijsberen,dwalen, weglopen)vaakvoor.

De ziekte van Alzheimer valt niet te genezen en de betrokkene gaat dus altijd achteruit in zijn cognitieve functioneren.

Stadia ziekte van Alzheimer

BijdeziektevanAlzheimerwordthetverloopvaakaangegevenindrieverschillende fasen:devroegefase,demiddenfaseendelatefase:

• Indevroegefasegaankleineveranderingeninhetgedragenindecognitieve vermogensopvallen.Debetrokkenevergeetrecentegebeurtenissenofgesprekken, herhaaltzichzelf,begrijptnieuwedingentrager,raaktdedraadkwijtineenverhaal, spreektmindervloeiend,isverward,vindthetlastigombeslissingentenemenen verliestzijninteresseinanderemensenenactiviteiten.Hetisvaakmoeilijkom vasttestellenwanneerdecognitieveachteruitgangexactbegint.Debetrokkene laatbijvoorbeeldineenrustigeenvertrouwdesituatiegeenenkelsymptoomzien, maaralshijmeedoetaanactiviteitenbuitenzijndagelijkseroutine,kunnen symptomengaanopvallen.

• Indemiddenfasewordendeveranderingensteedsduidelijker.Debetrokkenegaat steedsmeervergeten,steedsvakerdingenherhalenenkrijgtmoeiteomanderen teherkennen.Hijheeftsteedsmeerondersteuningnodigbijzijndagelijkse bezigheden,zoalswassen,aankledeneneten.Daarbijishijsnelleroverstuur, achterdochtigofboos,verwardoverwaarhijis,loopthijwegofverdwaalthij,is hijverwardoverdetijd,heefthijeenverstoordslaapritme,brengthijanderenof zichzelfingevaardoorzijnvergeetachtigheid(nietuitzettengasfornuis),gedraagt hijzichongewoon(inpyjamanaarbuiten)enkrijgthijproblemenmetzijn waarneming(hallucinaties).

Thema3 Mensenmeteenverstandelijkebeperking,ASSofneurocognitievestoornis

• Indelatefaseheeftdebetrokkenesteedsmeerondersteuningnodigengeleidelijk aanwordthijvolledigafhankelijkvananderen.Hetgeheugenverliesisgroot; voorwerpen,mensenenplaatsenwordennietmeerherkend.Ookkrijgthijmoeite metkauwenenslikken,valthijveelaf(ondanksgenoegeten),raakthijincontinent, verliesthijzijnspraak,wordthijonrustig,verdrietig,agressiefofboos.Uiteindelijk isopnameineenverpleeghuisonvermijdelijk.Desituatieisvoordedirecte omgeving,zoalsdepartner,onhoudbaargeworden(Verhey,2010).

Vasculairedementie

Inhetgevalvanvasculairedementieiservooraleenachteruitgangtezieninde complexeaandacht,zoalsdeverwerkingssnelheid,endeexecutievefuncties.De betrokkenegaatlangzamerdenken,sprekenenhandelenenkrijgtmoeiteomzichte concentreren.Ookwankeloflangzaamlopenenverlammingengevoelsverlieskomen voor,evenalspersoonlijkheids-enstemmingsveranderingen,depressiviteiten emotionelelabiliteit(Comijsetal.,2010).Tenslotteiserbijvasculairedementie geregeldsprakevanaboulie.Dithoudtindatdebetrokkenezijnwilskrachtverliest. Hijweetwathijmoetdoen,maarisnietinstaatomditookuittevoeren.Deziekteis hetgevolgvanvaatschade.Demeestemensendiekampenmetvasculairedementie hebbenhart-envaatziekten(gehad).Erbestaatveelvariatieindeuitingvanklachten, doordatverschillendehersengebiedenaangetastkunnenzijn.Omdatdekansop vaatschadegroterisnaarmatedeleeftijdvordert,komtvasculairedementievaker vooronderouderen.

Frontotemporaledementie

Inhetgevalvanfrontotemporaledementieishetvoorstegedeeltevandehersenen aangetast,doordathersencellenindefrontaalkwab(hetgedragsgebied)ende temporaalkwab(hettaalgebied)afsterven.Deziektebegintdanookaltijdmeteen aantalgedragssymptomenen/oftaalproblemen.Zokomenontremdgedrag,apathie (geeninteresseindeomgeving)ofverliesvanempathie/sympathieveelvoor. Stereotiepebewegingenenvoorwerpenindemondstoppenzijnveranderingenin hetgedragdieopdevoorgrondkunnenstaan.Ookfrontotemporaledementiekent, netalsdeziektevanAlzheimer,eensluipendbegineneengeleidelijkeverergering vandeachteruitgang.Hetleervermogen,hetgeheugenendeperceptueel-motorische functiesblijvenvaakwelintact.Frontotemporaledementiebegintvaaktussende50 en60jaar(Hersenstichting,z.d.)envanwegeditrelatiefvroegebeginbeïnvloedthet dewerkzaamhedenenhetgezinsleven.Deziekteismoeilijkteherkennenende betrokkeneheeftvaakgeenziekte-inzicht.Hierdoorduurthetmeestallangvoordat erhulpwordtgezocht.

Lewybodydementie

BijLewybodydementiezijnerschommelingenindecognitieveachteruitgang;vooral variatiesinhetbewustzijnendeaandachtvallendaarbijop.Desymptomenzijnhet enemomentwelaanwezig,maarhetanderemomentniet.Deziektekenteensluipend beginmeteengeleidelijkeverergering.Daarbijheeftdebetrokkenevisuelehallucinaties enkenmerkenvanparkinsonisme:symptomendiedoendenkenaandeziektevan Parkinson,zoalsbevenenstijfheid.Daarnaastzijnerslaapproblemen.Debetrokkene

vertoontindatgevalabnormaalgedragtijdenszijnslaap.Hijvoertalshetwarezijn dromenuit,waarbijhijbijvoorbeeldkanschoppen,schreeuwenofomzichheenslaan. BijLewybodydementieisookvaaksprakevandepressiviteitenwanen.Deeerste symptomendoenzichgemiddeldgenomenrondde75jaarvoor.

Mensen met Lewy body dementie vallen geregeld of verliezen om onverklaarbare redenen het bewustzijn.

Rolsociaalwerker

Wanneerjetemakenkrijgtmetmensenmetdementie,ishetvooralvanbelangdat jesignaleert.Nietalleenofermogelijksprakeisvandementie,maarookofde thuissituatienogveiliggenoegisennaastennietoverbelastraken.Jekuntnaasten bijvoorbeeldookbegeleidenbijdeaanvraagvanondersteuningindethuissituatie, ofdeplaatsingineenverpleeghuis.

Realiseerjedaarnaastdatjenooitpreciesweetwatmensenmeteenneurocognitieve stoornis(nog)begrijpenofwaarzezichbewustvanzijn.Gedraagjedusaltijd professioneel.Leguitwatjekomtdoen,sluitaanbijhunbelevingswereldenwees betrokkenenempathisch.Letvooralopdelichaamshoudingen(non-)verbalesignalen omerachtertekomenwatdebetrokkenewenst.

Thema3 Mensenmeteenverstandelijkebeperking,ASSofneurocognitievestoornis

3.4 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Samuel(17jaar)heefteenautismespectrumstoornis.Hijheeftveelproblemenophet socialevlak.Hijwordtgeregeldgepestopschool,alheefthijditzelfnieteensaltijdin degaten.Hijheeftgeenvrienden,wantrouwtdekinderendieaardigtegenhem proberentedoenenstootdievanzichaf,bijvoorbeelddoortezeggen:‘Ikvindhet nietverstandigommetjouomtegaan,wehebbenniksaanelkaar,duslaatmemet rust’.Samuelheeftookeenhekelaanhardegeluiden.Hijisdusgoedopdekastte jagendoorhardtegillenoftetrommelenopdetafels.Ditdoenzijnklasgenotendan ookmetenigeregelmaat.Ookthuiszijnerwatproblemen,zovindtSamuelhet vervelendomsamenteetenmetzijngezin,hijkanniettegenaldieeet-en smakgeluiden,windtzichdaarvreselijkoverop,watsomsuitmondtineenfikse woedeaanval,waarinhijagressiefwordt.

Casus

Julieissociaalwerkerenkomtvanuithetwijkteambijhetgezinthuis.ZegeeftSamuel handvattenvooropschoolenthuisenondersteuntdeoudersbijdeomgangmet Samuel.Omdatdirectbetrokkeneneenpositieveinvloedkunnenhebbenophet verloopvaneenautismespectrumstoornis,wordendeoudersvanSamuelenzijn broer,Jonathan,zoveelmogelijkbetrokkenbijSamuelsbegeleiding.Opeendag verteltdevadervanSamueltegenJuliedathijgekwordtvandiewoedeaanvallenvan zijnzoon.Hijvindthetbelangrijkdathieroptermijnaandachtaanwordtbesteeden wildanookinhettoekomstigebegeleidingsplanoplatennemendathieraangewerkt moetworden.HijvraagtJulieomeenaantekeninginSamuelsdossierteplaatsen, zodatzeditnietvergetentebesprekentijdenseenvolgendeevaluatieenbijstelling vandedoelen.Samuelishethierhelemaalnietmeeeens.Hijroeptdanook:'Morgen wordik18,danhebbenjulliedaarhelemaalniksmeerovertezeggen!'

Dilemma

Samuelheeftgelijk,zijnouderszijnvanafzijn18e nietmeerzijnwettelijke vertegenwoordigers.Volgensartikel18uitdeberoepscodevoorsociaalwerkers,heeft Samueldusalleenzelfdemogelijkheidomgegevensinzijndossieraantevullen.Zijn vaderheefter,alsSamuelgeentoestemminggeeft,niksmeerovertezeggen.Ookals jenaardebijbehorendekernwaardekijktRespectvoormenselijkewaardigheiden autonomie,zoujekunnenstellendatSamuelvanafzijn18e zelfbeschikkingsrecht heeft.TochvindtJuliedesituatielastig.Zezietnamelijkookwelindatde woedeaanvalleneenprobleemvormenbinnenhetgezinenzouerinderdaadgraag eenaantekeninginhetdossierovermaken,zodatzeditmeekunnennemenineen volgendevaluatiemoment.

WatdoetJulie?

1. Julieneemtvandaagnoginhetdossieropdatertijdensdevolgendeevaluatie moetwordenopgenomendatergewerktgaatwordenaandewoedeaanvallen vanSamuel.

2. ZerespecteertdewensvanSamuelennoteertniksinzijndossier.

3.5 Begrippen

Aboulie

Betrokkeneverliestzijn/haarwilskracht.

Adaptievevermogens

Devermogensdieeenpersoonnodigheeftomzelfstandigzijn/haarlevenintekunnen richten.

Autismespectrumstoornis(ASS)

Hierbijheefteenpersoonproblemenophetgebiedvansocialeinteractie, communicatie,flexibiliteitindenkenenhandelenenhetfilterenensamenvoegenvan informatie.

Comorbiditeit

Alsdepersoontweeofmeeraanelkaargerelateerdeaandoeningenheeft.

Conceptuelevaardigheden

Gaanoverhetdenken,zoalshetbedenkenvanoplossingenvooreenprobleem,het geheugen,onthouden,eenplanmakenenuitvoeren,maarookvaardighedenals rekenen,lezenenschrijvenvallenhieronder.

Frontotemporaledementie

Hierbijishetvoorstegedeeltevandehersenenaangetast,doordathersencelleninde frontaalkwabendetemporaalkwabafsterven.

Jointattention

Gebruikmakenvansocialegebaren,zoalshetvermogentotgezamenlijkeaandacht.

Lewybodydementie

Hierbijzijnerschommelingenindecognitieveachteruitgang;vooralvariatiesinhet bewustzijnendeaandachtvallendaarbijop.

Neurocognitievestoornis(NCS)

Wordtgekenmerktdoortekortkomingenindecognitievefuncties.

Thema3 Mensenmeteenverstandelijkebeperking,ASSofneurocognitievestoornis

Novo-mutatie

Genetischemutatie(veranderingvaneengen),dieeenrolzoukunnenspelenbijhet ontstaanvaneenautismespectrumstoornis.

Pervasieveontwikkelingsstoornis

Eenstoornisdiediepdoordringtindeontwikkelingvandepersoonenveelinvloed heeftophetalgehelefunctionerenvandepersoon.

Praktischevaardigheden

Hebjenodigbijhetuitvoerenvanallerleitakenompraktischtekunnenfunctioneren inhetdagelijksleven.

Socialevaardigheden

Hebjenodigindeomgangmetanderen.Hiertoebehoortbijvoorbeelddatjekunt communiceren,inlevingsvermogenhebt,socialesignalenkuntinterpreterenen vriendschappenkuntaangaanenonderhouden.

Vasculairedementie

Hierbijiservooraleenachteruitgangtezienindecomplexeaandacht,zoalsde verwerkingssnelheid,endeexecutievefuncties.

Verstandelijkebeperking

Iemandmeteenverstandelijkebeperkingismindergoedinstaatomlogischte redenerenenkaninminderematevoorzichzelfzorgenenzelfstandigbeslissingen nemen.

ZiektevanAlzheimer

Dezeziektekenmerktzichindeeersteplaatsdooreenduidelijkeachteruitganginhet geheugenenhetleervermogen.Vervolgenswordenooksteedsmeerproblemen ervarenmetbetrekkingtotdeanderecognitievedomeinen.

Thema4 Mensenmeteenlichamelijkeof zintuiglijkebeperking

Inhoudthema

• Lichamelijkebeperking

• Zintuiglijkebeperking

• Ernstigmeervoudigebeperking

• Gevolgenlichamelijkeofzintuiglijkebeperking

• Rolsociaalwerker

• Kritischeberoepssituatie

• Begrippen.

Mensenmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperkingondervindenspecifieke problementijdenshunmaatschappelijkeparticipatie.Zokunnenzeafhankelijkzijn vanhulpmiddelen,ervarenzemeerobstakelsomdeeltenemenaandesamenleving ofzekrijgenmetstigmatiseringtemaken.Inveelgevallenzullenerookaanpassingen gedaanmoetenwordenindeleefomgeving,zodatdepersoonzooptimaalmogelijk kanfunctioneren.Erkanbijeenpersoonooksprakezijnvaneenernstigmeervoudige beperking;eenpersoonheeftinzo'ngevaleenlichamelijke,verstandelijkeen zintuiglijkebeperking.Indatgevalismaatschappelijkeparticipatiezeerbeperkt.

4.1 Lichamelijkebeperking

Wanneereenpersoonkamptmeteenlichamelijkebeperking,wordtbedoelddatzijn bewegingsmogelijkheden,dooreenprobleemaandelichaamsdelen,zijnverstoord. Vanwegeeenlichamelijkebeperkingzijnervaakhulpmiddelennodig.Denkaaneen rolstoel,orthopedischehulpmiddelen(schoeisel,prothese),eenlooprek,krukkenof rollator.Eenlichamelijkebeperkingkanoptweemanierenontstaan.Indeeerste plaatsdoordatlichaamsdelennietvolgroeidofbeschadigdzijn,ditwordenfysieke afwijkingengenoemd.Indetweedeplaatsdoordatbepaaldelichamelijkefuncties zijnverstoord,ditnoemjefunctioneleafwijkingen.Hierkunnenverschillendeoorzaken aantengrondslagliggen.

Fysiekeafwijkingen

Bijfysiekeafwijkingenontbrekendeledematen,zijndeledematenafwijkendaangelegd ofonvolgroeid.Hetontbrekenvaneenledemaatkanbijvoorbeeldveroorzaaktzijn dooreenongeval;eenledemaatraaktebekneldenisafgezet(amputatie),ofdenkaan hetverliesvanvingersofhanden,vanwegeeenvuurwerkongeluk.Vluchtelingenuit oorlogsgebiedenkunnenvanwegehetmeegemaaktegeweldookledematenmissen.

OokdekernrampinTsjernobyl(Oekraïne,1986)veroorzaaktefysiekeafwijkingen.

Vanwegedevrijgekomenradioactieveladingwerdenernaderampveelkinderen geborenmetonvolgroeide,misvormdeofzelfsontbrekendeledematen.Enhetgebruik vanSoftenonleiddeindejarenvijftigvandevorigeeeuwooktotmisvormingeninde ledematen.Artsenschreventoenzwangerevrouwenhetkalmeringsmiddelthalidomide voor,(beterbekendonderdemerknaamSoftenon)omochtendmisselijkheidtegen tegaan.Maarachterafbleekditmedicijnindeeerstedriemaandenvande zwangerschapeenremmendeffecttehebbenopdegroeivandeledematenvanhet ongeborenkind.Hierdoorwerdenkinderenwaarvandemoedersthalidomide gebruiktentijdensdezwangerschap,geborenmetonderontwikkeldeledematen;ze haddenkleinestompjesterhoogtevandearmenen/ofbenen(Craeynest,2013; Feldman,2019).Enzozijnernogveelmeerfactorenaantewijzendieervoorkunnen zorgendateenpersoonfysiekeafwijkingenontwikkeltenderestvanzijnlevenkampt meteenlichamelijkebeperking.

Een amputatie zorgt voor een fysieke afwijking van de ledematen.

Functioneleafwijkingen

Bijfunctioneleafwijkingenzijndeledematenintact,maardezenuwenofspierenzijn aangetast,waardoorhetlichaamnietoptimaalfunctioneert.Eenongeval,operatie ofaandoeningkunnenhieraantengrondslagliggen.Denkaaneendwarslaesie,een spierziekte,zenuwletsel,eenherseninfarctenhersenbeschadigingen;dezekunnen allemaalfunctioneleafwijkingenveroorzaken.

Dwarslaesie

Bijeendwarslaesiezijndezenuwbaneninhetruggenmergonderbroken.Ditkan bijvoorbeeldhetgevolgzijnvaneenongelukwaarbijdecliënteenwervelheeft gebrokenenstukkenvandewervelophetruggenmergdrukken.Doordeonderbreking inhetruggenmergkomendesignalenvanuitdehersenennietmeergoedaan.Het zenuwstelselkandespierenenorganennietmeeraansturen.Hierdoorraaktdecliënt verlamd.Doordedwarslaesiekunnendiverselichaamsfunctiesuitvallen.Denk bijvoorbeeldaanbewegingsuitvalenuitvalvandeblaasfunctie,dedarmfunctieen seksuelefuncties.Omwelkefunctieshetpreciesgaat,isafhankelijkvandeernstvan debeschadigingendehoogtevandedwarslaesie.

Spieraandoeningen

Bijspieratrofiewordendespierensteedsdunnerenverliezenzekracht.Ditiseen gevolgvanlangdurigeinactiviteitvaneenspier.Spieratrofiekanverschillendeoorzaken hebben,zoalshersenletsel,waardooreencliëntverlamdisendespiernietmeerkan aanspannen.Maarspieratrofiekanookeengevolgzijnvandeleefstijlvaneencliënt: eeninactievecliëntverlieststeedsmeerspierkrachtenkrijgtooksteedsmeermoeite

Thema4 Mensenmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperking

metbewegen.Bijspasticiteittrekkenspierenwisselendofpermanentsamen.Dit komtdoordatdespierenoverprikkeldzijn.Despierenineenarmofbeenverliezen soepelheidenbeweeglijkheid.Daardoorneemtdespierspanningtoe.Despieren kunnenhierdoorstijfaanvoelen,terwijlzeeigenlijkzwakzijn.

AmyotrofischeLateraleSclerose(ALS)

BijAmyotrofischeLateraleSclerose(ALS)iserietsmismetdezenuwbanendiede verbindingvormentussenhersenenenspieren.Decellenvandezezenuwbanenvallen geleidelijkuitenzegevengeensignalenmeerdooraandespieren.Hetgevolgisdat despierennietmeer(kunnen)functionerenenerverlammingenontstaan.ALSiseen progressieveziekte,watwilzeggendatiemandmetdezeziektesteedsverder achteruitgaat.Erontstaandaardoorsteedsmeerfysiekeproblemen.

Multiplesclerose(MS)

Multiplesclerose(MS)iseenziekteaanhetcentraalzenuwstelsel.Zenuwenkomen doorMSblootteliggenengevenmindergoedsignalendoorvanennaardehersenen. Somsgebeurtditzelfshelemaalniet,waardoorerplotselingverlammings-en uitvalsverschijnselenkunnenoptreden.

Problemeningewrichtenenbotten

Bijosteoporosewordter,doorveroudering,meerbotafgebrokendanaangemaakt. Hierdoorwordendebottenbroos.Cliëntenhebbenhierdooreenverhoogdekansop eenbotbreuk.Ookkunnenruggenwervelserdoorinzakken.Bijartroseineengewricht veranderthetkraakbeen.Normaalgesprokeniskraakbeenglad,daardoorkunnende gewrichtengemakkelijkbewegen.Bijartroseishetkraakbeendunnerenonregelmatig geworden.Hierdoorbeweegteengewrichtmindersoepel.Artrosekomtvooralvoor indeheupen,knieën,duimenvingers.Doorartrosekrijgteencliëntlastvanpijnen stijfheidvandegewrichten.Reumatoïdeartritisiseenchronischeontstekingvan gewrichten(vooralinhandenenpolsen).Eencliëntkrijgthierdoorontstekingsklachten. Hetgewrichtisdanpijnlijk,gezwollen,stijf,warmenvaltmindergoedtebewegen.

Classificeren

Omlichamelijke(enookzintuiglijke)problemeninbeeldtekrijgen,wordtdeICD-11 vaakingezet.DeICD-11(International Classification of Diseases and Related Health Problems) iseenlijstmetziektenenlichamelijkeaandoeningenvoorhetclassificeren vandebeperkingen.DeWHO(Wereldgezondheidsorganisatie)houdtdeICDbij.De11 staatvoordeelfdeeditievandelijst.Inzichtenveranderenenerwordtveelonderzoek gedaan,omdieredenverschijntersteedseennieuweversie.DeICDwasinhetbegin (inhetjaar1900)alleennogmaareenlijstmetallemogelijkedoodsoorzaken. Tegenwoordigzijnerallerleiziektenenlichamelijkeenpsychischeaandoeningen opgenomenindeICD.

OokdeICF(International Classification of Functioning, Disability and Health) wordt gebruikt.Ditiseensoortwoordenboekdathelptomhetfunctionerenvanmensenen hunproblementijdensdatfunctionerentebeschrijven.DeICFsteltzorgverlenersin staatombegrippenineengemeenschappelijkestandaardtaalvastteleggen.Dit

vergemakkelijktdeonderlingecommunicatiemetanderezorgverleners.Jekunthet zienalseensoortwoordenboekdatjegebruiktomhetfunctionerenvaneenpersoon endeproblementijdensdatfunctioneren,totindetail,vanuitverschillende perspectieventebeschrijven.Zoalsophetniveauvanlichaamsfuncties,anatomische eigenschappenvanhetlichaam,activiteitenenparticipatie.Daarbijwordenook persoonlijkefactorenenexternefactorendievaninvloedzijnophetfunctioneren, betrokken.

DeICFiseenaanvullingopdeICD.DeICDgeeftdetermweervoordespecifieke aandoeningofziektediedebeperkingenveroorzakenenmetdeICFgeefjevervolgens weerwelkegevolgendatvoordebetrokkeneheeft.Doordezecombinatieontstaat ereenruimerenzinvollerbeeldvandegezondheidstoestandvaneenpersoon.Want tweemensenkunnendezelfdeonderliggendeaandoeningofziektehebben,maar tochopeenanderemanierfunctioneren.Entweemensenmethetzelfde functioneringsniveauhebbennietperdefinitiedezelfdeziekteofaandoening(WHO-FIC Netwerk,z.d.;NederlandseWHO-FICCollaboratingCentre,2007).Erbestaatookeen specialekinderversievandeICF;deICF-CY(InternationalClassificationofFunctioning, DisabilityandHealthforChildrenandYouth).

4.2 Zintuiglijkebeperking

Meteenzintuiglijkebeperkingwordtvoornamelijkeenauditieveofvisuelebeperking bedoeld.Jekuntjemisschienwelvoorstellendatbeperkingeninhetgehoorofzicht meerbelemmeringenmetzichmeebrengenindemaatschappelijkeparticipatievan eenpersoon,danbijvoorbeeldhetverliesvanhetreukvermogen.Eenpersoonwordt doofblindgenoemdwanneerhijslechtofniethoorténnietofslechtziet.Een zintuiglijkebeperkingkanaangeborenzijnoflaterinhetlevenontstaan.

Auditievebeperking

Ondereenauditievebeperkingvallenslechthorendheidendoofheid.Slechthorendheid endoofheidkunnenverschillendeoorzakenhebben,zoalserfelijkheid,eenongeval, eenhersenvliesontsteking,eenvirusinfectieofhardlawaai.Problemenmethetgehoor drukjeuitindecibelsgehoorniveau.Ditlooptvannormaalgehoor,viamatig gehoorverliestotdoofheid.Bijmatiggehoorverliesheeftdebetrokkenemoeitemet hethorenen/ofverstaanvanspraakopeennormaalniveauvanluidheid,zelfsineen rustigeomgeving.Bijernstiggehoorverlieskandebetrokkenegeenluidespraak verstaanenhoorthijookbijvoorbeeldgeensirenesofeendichtslaandedeur.Bij doofheidwordtergeenenkelespraakverstaan(Bartiméus,z.d.)

Visuelebeperking

Meteenvisuelebeperkingwordenslechtziendheidenblindheidbedoeld.Ookeen visuelebeperkingkanverschillendeoorzakenhebben.Zokandezeontstaandooreen erfelijkeafwijking,doorziektendiedelenvanhetnetvliesofdeoogzenuwbeschadigen ofbijvoorbeelddooreenongevalwaarbijdehersenenbeschadigenendeverwerking vanvisueleinformatienietmeergoedverloopt.Maarookdirecteschadeaandeogen kanslechtziendheidveroorzaken,denkmaaraaneenongelukmetvuurwerk.De

Thema4 Mensenmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperking

Wereldgezondheidsorganisatie(WHO)onderscheidtdrieniveausvanblindheid.Als debetrokkenehelemaalnikskanzien,ishijtotaalblind.Erisinzo'ngevalgeenenkele lichtwaarneming.Wanneerdegezichtsscherptemaximaal2%is,iseenpersoonblind. Debetrokkenekandanbijvoorbeeldwelopgestokenvingersopeenmeterafstand zien.Eneenpersoonismaatschappelijkblindmeteengezichtsscherptetussende2-5 %.Debetrokkenezietinzo'ngevalwellichtendeomtrekvanmensenenvoorwerpen. Ofhetgezichtsveldisminderdan10graden,zoalsbijkokerzienhetgevalis.Een persoonisslechtziendwanneerernietwordtvoldaanaandecriteriavoorblindheid, maarerwelsprakeisvaneenzeerbeperktgezichtsveldofwanneerdebetrokkene zeeronscherpziet(Visio,z.d.).

Een visuele beperking heeft invloed op de mate van maatschappelijke participatie.

4.3 Ernstigmeervoudigebeperking

Eenverstandelijkebeperkingverhoogthetrisicoopeenzintuiglijkebeperking.Veel mensenmeteenverstandelijkebeperkingzijnslechthorend,doof,slechtziendofblind. Dezebeperkingenzijnvaakernstigerdanbijgemiddeldbegaafdemensen.Een lichamelijkebeperkingkomtverhoudingsgewijsookvakervoorbijmensenmeteen verstandelijkebeperking.Datkomtomdatdeverstandelijkebeperkingende lichamelijkebeperkinginzo'ngevaldezelfdeonderliggendeoorzaakhebben.Spina bifida(openrug)bijvoorbeeld,gaatzeerfrequentsamenmetcognitievebeperkingen. Ookkanersprakezijnvaneencombinatievaneenlichamelijkebeperking,een zintuiglijkebeperkingeneenernstigverstandelijkebeperking(ontwikkelingsniveau vanonderdetweejaar).Indatgevalspreekjevaneenernstigmeervoudigebeperking (EMB).

EMB

IndemeestegevallenwordteenEMBveroorzaaktdoorhersenbeschadiging. Bijvoorbeelddoorcomplicatiesvoor,tijdensofvlaknadezwangerschap, chromosomaleafwijkingen,eenstofwisselingsziekteofdoorinfecties.Demeeste mensenmeteenEMBkunnenzichnietzelfstandigvoortbewegenenzijnafhankelijk vaneenrolstoel.Ookkampenzevaakmetallerleibijkomendegezondheidsproblemen. Denkaanepilepsie,reflux(hetterugstromenvandemaaginhoudindeslokdarm), slikproblemen,longinfectiesenslaapstoornissen.Ookkomenanderezintuigproblemen veelvoor,zoalsproblemenindetast,hetevenwichtsgevoel,dereuk,desmaakenhet houdings-enbewegingsgevoel.Daardooriserookvaaksprakevaneen prikkelverwerkingsstoornis;dezintuigenwerkennietgoedsamenenprikkelsuitde omgevingwordenonvoldoendegeregistreerdofjuistovergeregistreerd.

Een persoon met een EMB is ernstig beperkt en kan niet voor zichzelf zorgen.

EenpersoonmeteenEMBheeftnauwelijksinzichtinsymbolischecommunicatie,het isdanookvaakonmogelijkommetwoordenofgebarentecommuniceren,omdat taalinzijngeheelnietbegrepenwordt.Tenslottekomengedragsproblemenzeer geregeldvoor,zoalsstereotiepgedrag,agressiefofdestructiefgedragen/of zelfverwondendgedrag.

Eenernstigmeervoudigebeperkinggeeftduseenzeercomplexbeeldmetallerleiaan elkaargerelateerdeofbijkomendeaandoeningen,problemenenstoornissen.Juist vanwegedezeverschillendebeperkingen,aandoeningenenproblemen,maarook hetverschilinernst,bestaaterveelvariëteitondermensenmeteenEMB(Platform EMG,z.d.).

Thema4 Mensenmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperking

Allemaalanders

Nicolai(18jaar)functioneertophetniveauvaneen3maandenoudebaby.Hijheeft eenhartafwijkingenishiervooralzeskeergeopereerd.Nicolaikannietlopenvanwege eenmotorischeafwijking,hijmaaktnauwelijkscontactenhaaltvoldoeninguithet knijpenineenballetje,ditkanhijurenachtereendoen.Hijisslechtzienden overgevoeligvooraanraking.Ditzorgtvaakvoorproblemen,wantNicolaiisvanwege zijnsituatieafhankelijkvandezorgvananderen.Hijslaatdanookgeregeldomzich heenalshijgewassenofaangekleedmoetworden.

Ali(23jaar)functioneertophetniveauvaneen1-jarigedreumesenspreektniet,soms maakthijwatklanken,maarniemandweetwathijdaarmeebedoelt.Hijiszeer slechthorendendraagtdaarvooreenhoortoestel.Hijheeftlastvanspasmen; plotselinge,onwillekeurigesamentrekkingenvandespieren,watvoortalloze beperkingeninzijnfunctionerenzorgt.Daarnaastheefthijproblemenmetslikken, waardoordemaaltijdenzeerveeltijdinbeslagnemenenhijaltijdintensievehulp nodigheeftbijhetetenendrinken.TenslotteverwondtAlizichzelfgeregeld,hijbonkt metzijnhoofdtegendemuren.

4.4 Gevolgenlichamelijkeofzintuiglijkebeperking

Eenlichamelijkeofzintuiglijkebeperkingkaneengroteimpacthebbenophetleven vandebetrokkene.Degevolgenhangenuiteraardwelafvandeernstvandebeperking.

School,werkensocialecontacten

Inveelgevallenzaleenkindmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperkingspeciaal onderwijsvolgen,omdathetvoorbasisscholenenmiddelbarescholennietaltijd mogelijkisomallerleiaanpassingentedoen.Hetvolgenvanspeciaalonderwijsheeft veelvoordelen;zogroeithetkindopmetgelijkgestemden,erwordtrekeninggehouden metdebeperkingen/oferzijnspecialelessenvanwegedebeperking.Zoalshetleren vanbrailleschriftofhetjuistlerenuitsprekenvanklankenbijdoofheid,wantleren sprekenisnietzovanzelfsprekendbijdoofheid,jekuntdeklankenvaneenander namelijknietnabootsen.Veelvolledigdovekinderenzijnmindergoedverstaanbaar enkrijgenhiervoorspecialespraaktherapieopschool.

Maarerkleeftookeengrootnadeelaanspecialescholen;hetkindstaatnietmidden indesamenleving.Hetmoetvaakineenandereplaatsnaarschoolenafsprekenmet klasgenootjesisdaardoorlastiger.Ookzalhetkindinveelminderematecontacten leggenmetkinderen(uitdebuurt)zonderbeperkingdiewelregulieronderwijsvolgen. Hetkindkrijgtdaarmeeeensoortuitzonderingspositiewaardoorhetnogmeerhet gevoelkrijgtanderstezijn.Bovendienstaathetdevolledigeparticipatieoplatere leeftijdindeweg.Erisvaakalleenmaarcontactmetkinderenmeteenvergelijkbare beperkingenvriendenzonderbeperkingzijnschaarser.Ookisaangepastwerkin

sommigegevallennoodzakelijk,omdatdebetrokkenenietkanvoldoenaandeeisen dieeenwerkgeverstelt.Veelberoepenvallenmogelijkookaldirectaf,jekuntblind noueenmaalnietgemakkelijkpilootofdokterworden.

Zelfredzaamheid

Dezelfredzaamheidisbijmensenmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperking,in meerofminderemate,aangetast.Iemandmeteenbeperkingzalvakereninmeer situatiesafhankelijkzijnvananderenenooklangerafhankelijkblijven.Ditkantot schaamtegevoelensenonzekerheidleiden.Eenverminderdezelfredzaamheidkan zelfshetexperimenterenenhetvormenvaneeneigenidentiteitindepubertijden adolescentiefaseindewegstaan.

Eenzaamheid

Ookeenzaamheidkomtvakervoorondermensenmeteenlichamelijkeofzintuiglijke beperking.Bijvoorbeeldwanneereendoofpersoonmoeiteheeftomhetgesprek tussentweeniet-dovemensentevolgen.Debetrokkenekanzichinzo'ngevoel buitengeslotenvoelen,ofhetideehebbennietvolledigmeetetellen.Slechthorendheid kandusvangroteinvloedzijnophetsocialelevenvaneenpersoon(HandicapNL, z.d.).

Toegangvoorzieningen

Alsjegeenbeperkinghebt,stajeerwaarschijnlijknietechtbijstil,maarde maatschappijisvooralingerichtopmensenzonderbeperking.Denkaaneenkroeg waarhettoiletalleenbereikbaarisviaeensmalwenteltrappetje.Ofeenzwembadop eenvakantieparkwaargeenspecialetilliftaanwezigis.Ofeen voetgangersoversteekplaatszonderdatdestoplichteneensignaalafgevenbijrood ofgroenlicht,waardoorhetvooreenblindeofslechtziendepersoonlevensgevaarlijk isomovertesteken.Gelukkigiserindemaatschappijwelsteedsmeerbegripvoor mensenmeteenbeperkingenwordeneroveralsteedsmeeraanpassingengedaan omdetoegankelijkheidookvoorhentevergroten.

Thema4 Mensenmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperking

Aanpassingen om de toegankelijkheid in de openbare ruimte te vergroten.

Aanpassingenomgeving

Afhankelijkvanhetsoortbeperking,zulleneraanpassingengedaanmoetenworden indeomgevingvandebetrokkene.Zomoetennaastenbijvoorbeeldgebarentaalleren omopdiemaniermetdebetrokkentekunnencommuniceren.Ofdenkaanhet weghalenvandrempelsofhetaanbrengenvaneentillift.

Het leren van gebarentaal is vaak noodzakelijk om te kunnen communiceren met een volledig doof persoon.

GevolgenEMB

Jekuntjemisschienwelvoorstellendatmaatschappelijkeparticipatiezogoedals uitgeslotenisvoormensenmeteenEMB.Debetrokkenezalnooitnaarschoolgaan, uitblinkenineensport,uitdagendwerkvinden,meteenleukepartnertrouwenen/of kinderenkrijgen.MensenmeteenEMBverblijvendoorgaansininstellingen,waarzij 24uurperdagintensiefverzorgdworden.Vanwegeallelichamelijkeproblemenishet gebruikvanmedicatieeerderregeldanuitzondering,watoverigensvoorbijwerkingen kanzorgenennogmeerongemakveroorzaaktbijdebetrokkene(PlatformEMG,z.d.). MensenmeteenEMBzijnkwetsbaarderenlopenmeerrisicoopverwaarlozingen mishandeling.Zijkunnennietpratenenzijnvoorhunverzorgingvolledigafhankelijk vananderen.

Omtesignalerenletjedanookvooraloplichamelijkeschadeengedragsveranderingen diekunnenwijzeninderichtingvaneenonveiligethuissituatie(ofinstellingssituatie).

4.5 Rolsociaalwerker

Bijeenlichamelijkeofzintuiglijkebeperkingondervangjevooraldegevolgenervan, omdatinbijnaallegevallendebeperkingblijvendis.Jetaakisdanookvooralomte ondersteunenbijenhetvergemakkelijkenvanmaatschappelijkeparticipatieenom deafstandtotdesamenlevingteverkleinen.Jekuntondersteunenbijhetvindenvan aangepastwerk,begeleidenopdewerkplekofnagaanoferaanpassingengedaan kunnenwordendoordewerkgever.Jekuntopkomenvoordebelangenvanmensen meteenbeperking,zodatzijtoegangkrijgentotdezelfdevoorzieningenalsmensen zonderbeperking.Jesignaleertknelpuntenalshetgaatomdemaatschappelijke participatievanmensenmeteenbeperkingenagendeert.Jekaartbijvoorbeeldbij degemeenteaandateenstationslechttoegankelijkisvoormensenmeteenbeperking. Enjeschakelttijdigdewijkverpleegkundigeofmedischeondersteuninginwanneer delichamelijkegezondheid(teveel)achteruitgaat.Ofjegeeftadviesenbrengtmensen incontactmetdejuisteinstanties.

Indepraktijk

Sophieiseenvrolijkkindvan6jaaroud.Zeisdolopmuziekendeavontuurlijke verhalendiehaarbroerThijmenhaarvertelt.Ookhoudtzevandestemvanhaarvader enhetgeluiddiehaarmoedersrokkenmakenalszeopenneerzwierenwanneerze aankomtlopen.Endedeurbeldiegaat.Zeweetprecieswieerdanaanbelt;haaroma beltlangenhard,volongeduld,debestevriendinvanhaarmoedermetdriekorte, nonchalantetikjes.Sophieiszosterkgerichtopgeluidendoordatzeblindisgeboren. Zeheefteenzeldzame,ongeneeslijkeoogaandoening.

DeoudersvanSophiedachtendatzedaardoorminderontwikkelingskansenzou hebben,vergelekenmetkinderenzondervisuelebeperking.Zewarenergonzeker overhoezijSophiemoestenondersteunen.WantSophiezouiederelevensfaseandere behoeftenhebben,dieomeenanderemaniervanondersteunenzoudenvragen.Want,

zodachtenze,eenkleinkindhelpjesowiesoalveel,maarwatalszedadelijkeen puberisen,netalshaarleeftijdsgenootjes,alleennaarschoolwil,ofnaareenfeestje, enzalzewelvriendenkrijgenenhoezitdatmetstuderen……?

Gelukkigkondesociaalwerkerdiebijhetgezinbetrokkenraakte,deoudersvan Sophie,metalhunvragen,onzekerhedenenopvoedvraagstukkendoorverwijzennaar eenexpertisecentrumvoorslechtziendeenblindemensen.Inmiddelsvoelenzijzich eenstuksterkerstaanindeopvoedingvanhundochter.Enomdatdeplaatselijke basisschoolbijvoorbeeldnietdirectmogelijkhedenzagomSophiepassendonderwijs tebieden,isvrijsnel,opadviesvandesociaalwerker,doordeoudersvanSophie beslotenomhaarspeciaalonderwijstelatenvolgen.

Zelfstandigheidstimuleren

Indeomgangmeteenpersoonmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperkinggeefje hemderuimteomzoveelmogelijkzelfstandigtedoen,uiteraardbinnendegrenzen vanwathaalbaaris.Ditheeftnamelijkeenpositieveuitwerkingophetzelfvertrouwen vandebetrokkene.Debetrokkeneervaartnamelijkdatdezeietszélfkan,zonder ondersteuning,wateengevoelvantrotsgeeft.Minderwaardigheidsgevoelensnemen opdiemanierafendeacceptatiegevoelenstenaanzienvandebeperkingtoe.Wanneer eenpersoonervaartdathijzelfstandigkanhandelenendusookmeekandraaienin demaatschappij,zalzijnmotivatietoenemenomzelfredzaamtewíllenzijn.Neem dusnietdirectallesvandebetrokkeneover,wanneerjezietdatietsnietgelijklukt. Vraagofjekuntondersteunen,maardringnietaan.Geefdebetrokkenedekansom nogmaalsteproberenofomzelfondersteuningtevragenalshetechtnietlukt.Dat betekentuiteraardnietdatjedebetrokkeneaanzijnlotmoetoverlaten.Jeobserveert goedwathijaankanenspeelthieropin.

Zelfstandig zijn is erg belangrijk voor mensen met een beperking.

Lerenaccepterenenalternatievenzoeken

Mensenmeteenbeperkingzullenhunbeperkingeenplekinhunlevenmoetengeven. Bijeenaangeborenbeperkingistegenheteindevandebasisschoolperiodevaakwel duidelijkopwelkevlakkenerproblemenbestaaneninhoeverreerchronische ondersteuningnoodzakelijkis.Uiteraardkanditnogveranderengaandeweghetleven. Alshetvooruitzichtopeengegevenmomenttegenvalt,kandebetrokkeneteleurgesteld zijnen/ofzichneerslachtiggaanvoelen.Inzo'ngevalzuljevooralbenadrukkenwat allemaalwélmogelijkis.Ensamenopzoekgaannaarbevredigendealternatieven. Wildebetrokkenebijvoorbeeldnetalszijnvriendengraagkorfballen,maarishetdoor debeperkingnietmogelijkomdezesportbinneneenregulierevereniginguitte oefenen,verdiepjedansameninspecialesportverenigingen.Hoogstwaarschijnlijkis hetmogelijkomdaaropeenaangepastemaniertekorfballen.

Houderookrekeningmeedatdebetrokkeneeenrouwproceskandoormakenwanneer hijlaterinzijnleventemakenkrijgtmeteenbeperking.Hijmoetzijnlevenopnieuw inrichten,aanpassenaandebeperkingenafscheidnemenvanhetlevendathijleidde. Zo’n(verlies)verwerkingenhetlerenaccepterenvaneenverworvenbeperkingheeft eengroteinvloedophetpsychisch,praktischensociaalfunctionerenvanmensen. Hetisbelangrijkdatjeooghoudtvoorallelevensgebiedentijdenshetwerkenaan dezeacceptatie.Aandachtvoornieuwezingevingisdaarbijvangrootbelang.Je onderzoektookmogelijkeweerstandtegenhetaccepterenvanenomgaanmetde beperkingeneventueleachteruitgang.Sluitaanbijwatdebetrokkeneechtnodig heeftenstapeventueelafvanhetbestaandeplanvanaanpak.

Hulpmiddelen

Omhetlevenvanmensenmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperkingte vergemakkelijken,bestaanerverschillendehulpmiddelen.Dezekunnendedagelijkse activiteitengemakkelijkermaken.Denkaanvoorleesboeken,eenblindengeleidehond, taststokken,(voelbare)markeringsstickersvooreenslechtziendofblindpersoon.Een hoortoestelishetmeestgebruiktehulpmiddelvoormensendieslechthorendofdoof zijn.Maarerzijnookveelanderehulpmiddelenuitgevonden,zoalswek-en waarschuwingssystemendiewerkenmetlichtoftrillingenentelefoonsmet ingebouwdeversterker.Maarookgebarentaalenhetgebruikmakenvaneentolkzijn uiteraardhulpmiddelendiebijdragenaandecommunicatiemogelijkheden.Alsje werktmetmensenmeteenzintuiglijkebeperking,ishetdusvanbelangomjete verdiepenindeopdatmomentbeschikbarehulpmiddelen.Zoraakjeermeebekend, weetjewaarzevoordienenenkunjeeventueeladviserentenaanzienvandeaanschaf (Bartiméus,z.d.).

Een hoortoestel kan sommige slechthorende mensen helpen om beter te horen.

Communicatieengedrag

Alsjetemakenkrijgtmetmensenmeteenzintuiglijkebeperking,zuljejecommunicatie engedragophenmoetenafstemmen.Alsjetemakenkrijgtmetmensendieslechtziend ofblindzijn,kunjeonderstaandetipsinoverwegingnemen:

• Noemdenaamvandebetrokkenewanneerjehembegroet,zoweethijdatjehet tegenhemhebt.

• Vertelwiejebentalsjeeengesprekbegint,zodatdebetrokkeneweetmetwiehij temakenheeft.

• Indienereengesprektussenmeerderemensenplaatsvindt,spreekdanallemensen inhetgezelschapbijhunnaamaanalsjeietsgaatvertellen.Zoweetdebetrokkene tegenwiejehethebtenoferaldangeenreactievanhemwordtverwacht.

• Raakdebetrokkenenietzomaaraan,maarverteleerstwatjegaatdoenalshet nodigisomhemaanteraken(bijvoorbeeldbijhetbegroetenofbegeleidenmet oversteken).

• Geefmondelingeaanwijzingenengebruikgeengebaren.Glimlachenofeenknikje wordenooknietgezien,reageerdusaltijdmetwoorden.

• Horenenvoelenzijnvooreenblindpersoonbelangrijkezintuigen,maakhier gebruikvan.

• Alsjeietsaandebetrokkenewiltlaten‘zien’,legdanhetvoorwerpinzijnhanden.

• Kondigjevertrekaan,anderskandebetrokkenezomaardoorblijvenpratenterwijl jealwegbent.

• Heldereenduidelijkeaanwijzingenzijnbelangrijk.Gebruikdanookgeenwoorden alshier,daar,verderop,dit.

• Pasopmetobstakels,zoalsspeelgoed,eenrondslingerendetasofniet aangeschovenstoelen.

Alsjewerktmetslechthorendeofdovemensen,kunjedevolgendeaanwijzingen opvolgen:

• Houdniksvoorjemondenzorgvoorvoldoendelicht,zodatdebetrokkenede mogelijkheidkrijgtomteliplezen.

• Spreekrustigenduidelijk,inkortezinnen.

• Maakoogcontactenarticuleerduidelijk.

• Praatingezelschapnietdoorelkaarheen.

• Zorgvoorzominmogelijkachtergrondgeluiden.

• Alsjegeengebarentaalkunt;leerjezelfdaneenaantalveelgebruiktegebarenaan.

• Controleertussendoorofdebetrokkenejeheeftverstaan/begrepen.

• Schrijfbelangrijkezakenop.

• Schakeleentolkinalsdebetrokkeneeenbelangrijkgesprekheeft.

(HandicapNL,z.d.)

4.6 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Wijnand(32jaar)isindeloopvanzijnlevensteedsslechtergaanhorenenmomenteel ishijvolledigdoof.Hijwoontsamenmetzijnvriendin,Cyska,entweejongekinderen, diewelgewoonkunnenhoren,ineenkleindorpje.Cyskaendekinderengebruiken gebarentaalommetWijnandtecommuniceren.Wijnanddraaitvolledigmeeinde maatschappij.Hijheeftwerktalsproductiemedewerkerineenfabriek,verschillende hobby'sdiehijnogsteedskanuitvoeren,zoalssleutelenaanauto's,enveelvrienden waarhijmeeopstapgaat.Dezehebbenzichookallemaalverdieptindegebarentaal toenWijnandsteedsminderginghoren,netalseenpaarvanzijncollega's.Daardoor voeltWijnandzicherggesteunddoorzijnomgeving.

Casus

Alishawerktalssociaalwerkervoordegemeente.Eensindeweekzitzeeendagin delokalebibliotheekomuiteenlopendevragenvanbewonerstebeantwoorden. Bijvoorbeeldalszeondersteuningwillenaanvragenindehuishouding,maargeen ideehebbenwelkestappenzedaarvoormoetenondernemen.Ookhelptzemigranten opwegnaarbijvoorbeeldeensollicitatieworkshop.VandaagschuivenWijnanden Cyskabijhaaraan.Zijkregentothunschrikineenseentorenhogerekeningvande Belastingdienst.Zehaddenrechtoptoeslagen,maarwarenvergetenomeen loonsverhogingdoortegeven,waardoorzenu,metterugwerkendekrachteendeel vandekinderopvangtoeslag,huurtoeslagenzorgtoeslagmoetenterugbetalen.Het gaatomeenvoorhungrootbedragenzehebbengeenideewatzemoetendoen.

Thema4 Mensenmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperking

Dilemma

WijnandbegintdesituatieuitteleggenaanAlisha.Wijnandisredelijkgoed verstaanbaarenzemerktdanooknietdirectopdathijdoofis.Pasalszeterugpraat, kijktWijnandhaarwatverdwaasdaanenvertelthijhaardathijdoofis.Alishakan echtergeengebarentaaal.

WatdoetAlisha?

1. ZevraagtCyskaomhulp,hoepakkenzeditnormaalgesprokenaan,kanzij bijvoorbeeldtolkenvoorWijnand?

2. ZeschrijftopeenbriefjedevraagofWijnandkanliplezen,ofhoehijopeenandere manierkanenwilcommunicerenenlegtditvoorWijnandneer.

4.7 Begrippen

AmyotrofischeLateraleSclerose(ALS)

Erisietsmismetdezenuwbanendiedeverbindingvormentussenhersenenenspieren. Decellenvandezezenuwbanenvallengeleidelijkuitenzegevengeensignalenmeer dooraandespieren.

Artrose

Hetkraakbeenineengewrichtverandert,hetwordtdunnerenonregelmatig.

Auditievebeperking

Slechthorendheidendoofheid.

Doofblind

Wanneereenpersoonslechtofniethoorténnietofslechtziet.

Dwarslaesie

Dezenuwbaneninhetruggenmergzijnonderbroken.

Ernstigmeervoudigebeperking(EMB)

Eencombinatievaneenlichamelijkebeperking,eenzintuiglijkebeperkingeneen ernstigverstandelijkebeperking.

Functioneleafwijkingen

Bepaaldelichamelijkefunctieszijnverstoord.

Fysiekeafwijkingen

Alseenpersoonlichaamsdelenheeftdienietvolgroeidzijnofdiebeschadigdzijn.

ICD-11

Lijstmetziektenenlichamelijkeaandoeningenvoorhetclassificerenvanbeperkingen.

InternationalClassificationofFunctioning,DisabilityandHealth(ICF)

Eensoortwoordenboekdathelptomhetfunctionerenvanmensenenhunproblemen tijdensdatfunctionerentebeschrijven.

Lichamelijkebeperking

Wanneeriemandsbewegingsmogelijkhedendooreenprobleemaandelichaamsdelen zijnverstoord.

Multiplesclerose(MS)

Ziekteaanhetcentraalzenuwstelsel.ZenuwenkomendoorMSblootteliggenen gevenmindergoedsignalendoorvanennaardehersenen.

Thema4 Mensenmeteenlichamelijkeofzintuiglijkebeperking

Osteoporose

Doorverouderingwordtermeerbotafgebrokendanaangemaakt,waardoordebotten broosworden.

Prikkelverwerkingsstoornis

Dezintuigenwerkennietgoedsamenenprikkelsuitdeomgevingwordenonvoldoende geregistreerdofjuistovergeregistreerd.

Reumatoïdeartritis

Eenchronischeontstekingvangewrichten.

Spasticiteit

Despierentrekkenwisselendofpermanentsamen,doordatdespierenoverprikkeld zijn.

Spieratrofie

Despierenwordensteedsdunnerenverliezenkracht.

Visuelebeperking

Slechtziendheidenblindheid.

Thema5 Mensenmeteen stemmingsstoornis, angststoornisoftrauma

Inhoudthema

• Psychopathologie

• Stemmingsstoornissen

• Angststoornissen

• Obsessieve-compulsieveenverwantestoornissen

• Psychotraumaenstressorgerelateerdestoornissen

• Kritischeberoepssituatie

• Begrippen.

Injewerkkunjetemakenkrijgenmetmensenmeteenpsychischestoornis.Zo’n stoornisisvangroteinvloedophetmaatschappelijkefunctionerenvanmensen.Het isdanookvanbelangdatjekennishebtvandezestoornissen,zodatjeweethoejeze kuntsignaleren,hoejeermeeomkuntgaanenhoejemensendiekampenmeteen psychischestoornisopweghelptbijhunparticipatie.Eenpsychischestoorniswordt vastgestelddooreenpsycholoogofpsychiater,vaakaandehandvaneen classificatiesysteem.

5.1 Psychopathologie

Hetvakgebieddatzichbezighoudtmetpsychischestoornissenheetpsychopathologie. Jegebruiktdetermpsychopathologieomaantegevendathetdenken,degevoelens en/ofhetgedragvaneenpersoonafwijkenvaneenbepaaldenormvanwatbinnen desamenlevingalsnormaalwordtbeschouwd.Omgemakkelijkermetelkaartekunnen communicerenoverdeverschillendevormenvandezeafwijkendegedachtengevoelens en/ofgedragingen,gebruikenpsychologenenpsychiatersverschillende classificatiesystemen,zoalsdeDSMendeICD-11.

DSM-5

DeDSM-5(Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders,5eeditie)iseen diagnostischenstatistischhandboekvanpsychischestoornissen.Hetcijfer5betekent dathetdevijfdeversieis.Inzichtenzijnindeloopdertijdnogalveranderd,daarom wordthethandboekregelmatigherschreven.IndeDSMwordendesymptomenvan dediversevormenvanpsychopathologiemetelkaarinverbandgebrachten ondergebrachtbijeenpsychischestoornis.Hetiseendikboek,datruim1200pagina’s telt.DeDSMmaakthetvoorpsychologenenpsychiatersmakkelijkeromvasttestellen watermeteenpersoonaandehandis,omdaarovertecommunicerenentebepalen welkebehandelingaansluit.DeDSMwordtgebruiktdoorNederlandsezorgverzekeraars enzorgverlenersomtebepalenofeenbehandelingvergoedwordt.

De DSM wordt geregeld herzien, momenteel wordt gebruikgemaakt van de vijfde editie.

IndeDSMwordtgesprokenvaneenpsychischestoorniswanneerafwijkende gedachten,gevoelensengedragingenzorgenvoorpsychischlijden(bijzichzelfofde omgeving)énvoorbeperkingeninhetsocialeenberoepsmatigefunctioneren.Jekunt bijvoorbeeldbestdenkendatjeNapoleonbentenhierheelgelukkigmeezijn.Jehoeft daarnietdirectpsychischondertelijden.Maaralsjegaatsolliciterenenjejevoordoet alsNapoleon,isdekanskleindatjewordtaangenomen,hetbelemmertindatgeval jeberoepsmatigefunctioneren.Ookjevriendenzullenernietheelgelukkigmeezijn alsjetijdenseenetentjeuitgebreidverslagdoetvanjepersoonlijkeoverwinningen alsNapoleon.Hetismaardevraagofzejenogeenkeeruitnodigen.Indatgeval belemmerthetjesocialefunctioneren.Daarbijzoujezomaargevaarlijkecapriolen uitkunnenhalen,indewaandatjeNapoleonbent.Jegedraagtjebijvoorbeeldagressief naaranderenomdatjeindeveronderstellingbentdatjebijdeslagvanWaterloo betrokkenbent.Aandeanderekantkaneenpersoonookvooralzelfpsychischlijden, zonderzijnomgevingdaarmeelastigtevallen.Denkmaaraaniemanddievanbinnen diepongelukkigisenheledageninbeddoorbrengt.

ICD-11

DeICD-11(International Classification of Diseases and Related Health Problems),een lijstmetziektenenlichamelijkeenpsychischeaandoeningen,wordtookgebruiktvoor hetclassificerenvanpsychischeaandoeningen.OokdeICF(International Classification of Functioning, Disability and Health),eensoortwoordenboekdathelptomhet functionerenvanmensenenhunproblementijdensdatfunctionerentebeschrijven, wordtdaarvooringezet.

Kanttekeningenclassificatiesystemen

Classificatiesystemenbiedeneenaantalvoordelen.Zevergemakkelijkende communicatietussendeverschillendezorg-enhulpverleners.Ookhebben classificatiesystemeneenbelangrijkerolgespeeldbijdeontwikkelingvan behandelprotocollen.Zoiserbijvoorbeeldeeneenduidigsysteemontstaanoverde benamingenkenmerkenvanverschillendepsychischestoornissen.Hierdoorkonden specialistenzoalspsychologenenpsychiatersvanoverdehelewerelduitzoekenwelke behandelingaansluitbijdeverschillendepsychischestoornissen.Datisnatuurlijkeen goedeontwikkelinggeweest,wantzozijnereffectievebehandelrichtlijnenen behandelingenontstaan.Erklevenechterooknadelenaanclassificatiesystemen.

Cultuurverschillen

Doorcultuurverschillenkaneenstoornisanderservarenen/ofgeuitworden.De standaardsignalen,zoalszezijnbeschrevenindeclassificatiesystemen,zijndanook nietaltijdvantoepassing.Indeenecultuursprekenmensenbijvoorbeeldover ‘knagendegevoelens,alsoferwormeninhetlijfzitten’omaantegevendatzebuikpijn hebben,terwijlditineenanderecultuurbetekentdatiemandnietgoedinzijnvelzit. Enbinnendeenecultuurishetgebruikelijkomkortenbondigpsychischeklachten teuiten,zondereenwoordteveeltezeggen,ineenanderecultuurwordthierjuist uitgebreidovergesproken.Enbinnenweereenanderecultuurishetgangbaaromin zijngeheelniettepratenoverpsychischeklachten.Vaakziejedandatdepsychische klachtenvertaaldwordennaarlichamelijkeklachten.

Nadelen

DeDSMkentooknogeenaantalspecifiekenadelen.Debehandelrichtlijnenhebben totgevolgdatbijeenspecifiekepsychischestoorniseenspecifiekebehandelinghoort, waarvannietwordtafgeweken.InNederlandlevertdatiniedergevalproblemenop, omdatzorgverzekeraarsalleendebehandelingvergoedendiehoortbijdespecifieke psychischestoornis.DeDSMgaaternamelijkvanuitdatiemandeenstoornisheeft ófniet.Ditwordtondermeerbepaalddoorhetaantalsymptomendathijervaart. Maarhijkanookernstigebeperkingenervareninzijndagelijksen/ofmaatschappelijke functionerenalshijnétnietaanallesymptomenvoldoet.Debehandelingwordtdan nietvergoed.Ookkomthetindepraktijkzeergeregeldvoordatsymptomenvan verschillendepsychischestoornissennaastendoorelkaarheenbestaanendusniet zijnondertebrengeninéénbepaaldecategorie.

Melati

Melati(28)voeltzichsomber,zeheeftgeenzinmeeromnaarhaarwerktegaanen kandeenergieomtesportennietopbrengen.Ookhaarvriendenlaatzelinksliggen. Maarvooralhetextremepiekerenzithaarindeweg,Melatipiekertnamelijkheelveel. EenpsycholoogsteltvastdatMelatieendepressievestoornisheeft.Opbasisvande behandelrichtlijnengeefthijMelatipsycho-educatie,persoonlijkeadviezenenhoudt hijhetverloopindegaten.Melatiheeftechterveelmeerbehoefteaaneen anti-piekertraining.PiekerenisechtergeensymptoomdatbinnendeDSMbijeen depressievestoornishoort,ookalpiekerenveelmensenmeteendepressievestoornis overmatig.Voorsommigeniseenanti-piekertrainingduseenveellogischerekeuze omvandeklachtenaftekomen.Dezetrainingwordtnietvergoed,ennetalsvele anderenheeftookMelatinietdefinanciëlemiddelenomdetrainingzelftebetalen.

Hetisdusbelangrijkdatjebijhetlezenoverpsychischestoornissen,entijdensjewerk, continubedenktdatdeDSMslechtseenpogingisomsymptomenenstoornissenin tedelen.Hetisgeenvaststaandewaarheid.Indeloopvandejarenwordenpsychische stoornissenookbijgesteld,aangevuldensomszelfsgeschrapt.Wistjebijvoorbeeld dattot1973homoseksualiteitookindeDSMstond,omdatditgezienwerdalseen psychischestoornis?DeDSMleidtsomstoteenheelbeperktekijkoppsychische problemenvanmensen.Hethandboekgaatvoorbijaandeervaringenvaneenpersoon zelf.Iedereenisimmersanders.Ennietaltijdstaateenpsychischestoornisopde voorgrond,maarisereenwisselwerkingtussenverschillendesymptomendiemaken datiemandlijdtofbeperktwordtinzijnfunctionereninspecifiekesituaties,zonder dathierdenaamvaneenpsychischestoornisbijpast.Probeertijdensje werkzaamhedendusnietteveeltedenkenin'hokjes',maarkijknaardemensals geheel.

Psycholoogofpsychiater

Zelfmagjegeendiagnose(bepalenwelkestoornisiemandheeft)stellen.Datdoet eenpsycholoogofpsychiater.Afhankelijkvandesoortenernstvandepsychische stoorniskomteenpersoonbijeenpsycholoogofpsychiaterterecht.Eenpsycholoog iseenhulpverlenerbijwiemensenterechtkunnenmetpsychischeklachtenenmilde vormenvanpsychopathologie.Hetdoelvaneenbehandelingbijeenpsycholoogis ompsychopathologiehanteerbaartemakenofomervantegenezen,zodatde betrokkenezijnlevenkaninrichtenzoalshijdatwil,zonderbeperkingenen belemmeringenteervaren(ofzoweinigmogelijk).Debehandelingkanopdiverse manierenvormkrijgen,maardebasisisaltijdhetzelfde:eenpsycholoogvoert gesprekkenmetdebetrokkene.Alsdepsychopathologieernstig,ingewikkelden/of langdurigisenmedicatienoodzakelijkisomdeproblemenondercontroletekrijgen, zaldebetrokkenedooreenpsychiaterbehandeldworden.Eenpsychiaterisinde basiseenarts,diezichvervolgensgespecialiseerdheeftinernstigepsychischeklachten enpsychopathologie.Hijkomtvakerinaanrakingmetonbehandelbare psychopathologie,waarbijmedicatiewordtingezetomdeklachtenaftelatennemen. Eenpsycholoogmaggeenmedicatievoorschrijven,eenpsychiaterwel.

Een psychiater mag medicatie voorschrijven, een psycholoog niet.

5.2 Stemmingsstoornissen

Bijeenstemmingsstoornisisdestemmingverstoord.Jekunttweeverschillende stemmingsstoornissenonderscheiden:dedepressievestemmingsstoornisende bipolairestemmingsstoornis.

Thema5 Mensenmeteenstemmingsstoornis,angststoornisoftrauma

Depressievestemmingsstoornis

Bijeendepressievestemmingsstoornisheefteenpersoonlastvanhevige neerslachtigheid.Dituitzichonderanderein:

• somberestemming

• weinigpleziereninteresseinactiviteiten,zoalswerk,hobby,sportofsociale bezigheden

• vermoeidheid,slechtofveelslapen

• weinigofgeenenergie

• weinigofgeeninitiatiefnemen

• zichwaardeloos,hopeloosenverdrietigvoelen

• prikkelbaarheid

• onterechteschuldgevoelenservaren

• eenverminderdvermogentotconcentrerenennadenken

• geremdheid,tragerdenkenenbewegen

• negatievegedachtenoverzichzelfendewereld

• besluiteloosheid

• nadenkenoverdedood

• overwegenomeeneindeaanhetleventemaken,ofhierdaadwerkelijkplannen voorhebben.

Alsdebovenstaandeklachtenminimaaltweewekenaanhouden,isersprakevaneen depressievestoornis Alseenpersooneenmaaleendepressieveperiodeheeft doorgemaakt,isdekansgrootdatditnogeensvoorkomt.Tochherstellendemeeste mensenmeteendepressievestoornisbinneneenjaar.Ditgebeurtspontaanofnaeen psychologischebehandeling.Wanneerdeklachtenlangerdantweejaaraanwezig zijn,heetditeenchronischdepressievestoornis.

Doorallenegatievegedachtentrektiemandzichsteedsmeerteruguithet maatschappelijkeleven.Dezinenenergieomtegaanwerkenofnaarschooltegaan nemenaf,depersoonmeldtzichvakerziekofkomthelemaalnietmeeropdagen.Ook sociaalgezienzaleenpersoonmeteendepressievestemmingsstoorniszich terugtrekken.Hijheeftgeenzinineenstapavondjemetvriendenofeenbioscoopuitje metzijngezin.Debeperkingendieeenpersoonvanwegeeendepressieve stemmingsstoorniservaart,kunnenlichtzijn,maarookleidentoteenvolledig onvermogenomtefunctioneren,zowelsociaalalsberoepsmatig.Indatgeval participeerteenpersooninzijngeheelnietmeer,hijdraaitnietmeermeeinde samenleving.Depersoonisdanmogelijkzelfsnietmeerinstaatomvoorzichzelfte zorgen.Degevolgenvaneendepressievestemmingsstoorniszijnbovendiengroter naarmateiemandlangerlastheeftvandesymptomen.Bijeendepressieve stemmingsstoornisistenslottedekansopzelfmoordaltijdaanwezig(APA,2022).

Bij een depressieve stemmingsstoornis is een persoon aanhoudend neerslachtig.

Rolsociaalwerker

Wanneerjesymptomenoppiktvaneendepressievestemmingsstoornisishet,zeker vanwegehetrisicoopvolledigeterugtrekkinguitdemaatschappijenzelfsopsuïcide, vanbelangdatjeietsmetdezesignalendoet.Kaartzeaanbijdedirecteomgeving vandepersoon,zoalseenpartner,ofbijdepersoonzelf,bijvoorbeeld:‘Ikmerkdatje watsnellergeïrriteerdbentenhetvaltmeookopdatjelangerinbedligtdaneerst, kloptdat?’Vervolgenskunjeeengesprekaangaanenpolsenwateenpersoonnodig heeftomzichbetertevoelen,zodathijweerkanparticiperen.Spelendesymptomen pasnetenzijnzelicht,danheeftdepersoonmogelijkbehoefteaanpraktischetips, diehemhouvastbiedenomnietdieperwegtezinkeninzijnnegatievegevoelens. Zoalsregelmaataanhouden,meerbewegen,naarbuitengaan,oftochnaareen afspraakgaan,ondankseenenormetegenzin.Ofjeadviseertdepersoon,bijheftige depressievegevoelen,naardehuisartstegaan,vooreenverwijsbriefnaareen ggz-instelling.Indatgevalhoudjeeenvingeraandepols,totdatdepersoon daadwerkelijkinbehandelingis.Insommigegevallenzuljetemakenkrijgenmet mensendieherstellenvaneendepressievestemmingsstoornis.Danishetvanbelang datjediegeneondersteuntbijhetterugkerennaarhetmaatschappelijkeleven. Vanwegedestoorniskunnenwerk,socialecontactenenbijvoorbeeldhobby’sverloren zijngegaan.Desocialebasismoethersteldofuitgebreidwordenofermoetnieuw, passendwerkgezochtworden.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeendepressievestemmingsstoornis:

• Bijsomberegedachtenengevoelensiseengezondelevensstijlvanbelang. Ongezondevoeding,alcoholendrugskunnenhetbestvermedenworden.Deze verlagendedraagkrachtenhebbeneennegatieveuitwerkingopdesymptomen vaneendepressievestemmingsstoornis.Ookwordthethanterenvaneenvast dag-en-nachtritmeaanbevolen,hiermeewordtdedraagkrachtverhoogd.

• Probeeromplezierigeactiviteitenmetdepersoonteondernemen,ondanksde weerstanddiehiermeegepaardkangaan.

• Geefregelmatigaanwelkezakenerallemaalgoedgaanofwatdepersoongoed doet.

Bipolairestemmingsstoornis

Bijeenbipolairestemmingsstoorniszijnerookperiodenvanneerslachtigheid,maar dezewordenafgewisseldmetmanischeperioden.Bijeenmanieisjuistsprakevan eenverhoogdeactiviteitenenergie.Debetrokkeneheeftdaneenverminderde slaapbehoefte,hijisspraakzamerenhoudtzichbezigmetdoelgerichteactiviteiten rondomwerkensocialecontacten.Ookziejedanvaakeenopgeblazengevoelvan eigenwaarde.Inveelgevalleniseenpersoontijdenseenmanieonbezonnenenneemt hijindezeperiodeondoordachtebesluiten,watkanleidentotbijvoorbeeldfinanciële problemenofeenseksueeloverdraagbareaandoening.Periodenvandepressieen maniewisselenelkaaraf,maarhierbestaatveelvariatiein.Deenepersoonmaakt vooraldepressieveperiodendoor,deanderevooralmanische.Ookdetijdtussende verschillendeperiodenkanverschillen.

Redmar

Redmar(23jaar)leeftvanheteneuitersteinhetandere.Somsgaanermaanden voorbijwaarinhijnergenspufvoorheeft,iedereavondopdebankzitenamperde deuruitgaat.Hijisdanergsomberenverdrietigendenktersomsaaneeneindeaan zijnleventemaken.MaarerzijnookperiodenwaarinRedmarhetlevenhelemaalziet zitten.Hijwildaniedereavondoppad,heeftallerleiwildeplannenvooravontuurlijke vakanties,ofvoorhetopzettenvaneeneigenonderneming.Hiervoorschafthijdan allerleibenodigdhedenaan,diehijhelemaalnietkanbetalen.Vriendinnenkomenen gaaninzo’nperiode.MaarerzijnookzekertijdenwaarinRedmarzichstabielvoelt. Allesgaatdanzijngangetjezonderheftigeupsofdowns.

Indeperiodenzonderdepressieenmaniekunnensommigepersonenprima functionerenindemaatschappij.Maaralserzichbeperkingenvoordoen,danisdat vaakophetgebiedvanwerk.Zokomtlangdurigewerkeloosheidveelvoor.Erisvaak sprakevaneenhoogziekteverzuim,(gedeeltelijke)arbeidsongeschiktheidofzelfs verliesvanwerkvanwegehetmindergoedfunctionerenopdewerkplek.Vanwege hunbipolairestemmingsstoornishebbendezepersonendoorgaanseenlagere sociaal-economischepositie.Zenementijdenseenmaniebijvoorbeeldimpulsieve besluitenenveranderensteedsvanwerk,gevenveelgelduitofmakenandere

beslissingendiehunmaatschappelijkeparticipatieniettengoedekomen.Eenbipolaire stemmingsstoorniszetookhetsocialelevenvaakonderdruk.Anderenwetenniet altijdgoedhoezeommoetengaanmeteenmanisch-depressiefpersoon.Hetrisico vanzelfmoordisbovendiengroot;ongeveer33%vanallemensenmeteenbipolaire stemmingsstoornisdoetvroegoflaateenzelfmoordpoging.

Depressieve en manische perioden.

Rolsociaalwerker

Netalsdatiemanddieeenkeersomberisvanwegeeenontslagnietdirectdepressief is,heefteenovermatigvrolijk,energiekenactiefpersoondievolideeënzitnietdirect eenbipolairestemmingsstoornis.Houdhetvooralindegatenenkaarthetaanwanneer jevakersymptomenvaneenmanieopmerkt.Ofwanneerovermatigactieveperioden afgewisseldwordenmetdepressieveperioden.

Behandelingisvaaknoodzakelijkomeenbipolairestemmingsstoornisondercontrole tekrijgen.Omdatheteenchronischeaandoeningis,ligtdenadruktijdenseen behandelingophetlerenomgaanmetdestoornis,vaakincombinatiemetmedicatie (Simonetal.,2018).Alssociaalwerkerkunjebijdragenaanhetbehoudenofverbeteren vandekwaliteitvanhetdagelijkselevenvanmensenmeteenbipolaire stemmingsstoornis,zodatdeelnameaandesamenlevingmogelijkis.Bijvoorbeeld doordatgenedatgeleerdistijdenstherapiesessiesdoortetrekkennaarhetdagelijkse leven,zoalseendagritmeaanhoudenendestructuurdiewerkbiedt.Ookkunjeandere mensenbetrekkenbijdepersooninkwestie.Denkaaneenervaringsdeskundigedie eenvoorbeeldkanzijninhoejejeleveninrichtmeteenbipolairestemmingsstoornis.

Ofjekuntdepersoonincontactbrengenmeteenlotgenotengroep.Uiteraardishet vangrootbelangomderegiebijdepersoonzelftelaten,hijbepaaltwaarzijnbehoeften watbetreftondersteuningliggen.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeenbipolairestemmingsstoornis:

• Voorkom(indienmogelijk)veranderingeninhetdag-en-nachtritme,denkaaneen jetlag,eennachtjedoorhalenofploegendienst,dezekunneneenmanischeof depressieveperiodeindehandwerken.

• Hetgebruikvanalcohol,drugsengeneesmiddelenkanernstige stemmingswisselingenuitlokken,vermijdditzoveelmogelijk(opdemedicatie diespecifiekwordtvoorgeschrevenbijeenbipolairestemmingsstoornisna).

• Betrekhetgedragvaniemandmeteenbipolairestemmingsstoornisnietopjezelf: destemmingswisselingenkomenvoortuitdestoornis.

• Geefduidelijkjegrenzenaan.Laatjenietmeezuigenindemanievandeander. Vertelwelkgedragjewelennietaccepteert.

5.3 Angststoornissen

Bijeenangststoorniservaartdebetrokkeneeenovermatige,overdrevenangst.De ervarenangststaatnietinverhoudingtotwaterwerkelijkaandehandis.Hetis bijvoorbeeldheellogischombangtezijnvooreenloslopendeleeuw,maarinde dierentuin,metdeleeuwenachtertralies,hoefjeernietvoortevrezen.Angstvoor eenleeuwisindatgevaldusoverdrevenennietlogisch.Kenmerkendvooreen angststoornisisdatdegevreesdeobjectenofsituatieswordenvermeden.Jekuntvier angststoornissenonderscheiden:despecifiekefobie,depaniekstoornis,agorafobie endegegeneraliseerdeangststoornis(APA,2022).

Specifieke

fobie

Eenpersoonmeteenspecifiekefobieisoverdrevenbangvooreenspecifiekobject ofeenspecifiekesituatie.Voorbeeldenhiervanzijn:hoogtevrees,vliegangst,angst voorstormenofonweer,angstvoorbepaaldediersoorten(zoalsspinnen,muizenen honden)enclaustrofobie.Alsdepersoongeconfronteerdwordtmetdegevreesde situatieofhetgevreesdeobject,roeptdateenintenseangstop.Ditgaatgepaardmet extremegespannenheid,overmatigzweteneneenverhoogdehartslag.Bovendien vermijdtdepersoonsituatiesdieangstoproepen,watdeangstjuistinstandhoudt.

Bij claustrofobie heeft iemand angst om vast te zitten of opgesloten te raken in bijvoorbeeld een lift of andere afgesloten ruimte.

Fobieënzijnernstigerdaneenseenkeerergensbangvoorzijn;zeleidentot beperkingeninhetdagelijkslevenenhetparticiperenindesamenleving,vooral vanwegehetvermijdingsgedrag.Steldatjebangbentvoorhonden,danzuljenooit opvisitegaanbijvriendendiethuiseenhondhebben.Eenvogelfobiekanerzelfsvoor zorgendatjedestraatnietmeeropdurft,bangerééntegentekomen.Eneenangst voorhetdonker,zorgtervoordatjeindewinterstandaardnavijfuurnergensmeer heengaat.Ofdenkaanfobieëndiearbeidsparticipatielastigkunnenmaken:nietnaar eenzakelijkemeetingdurvenomdatdezeplaatsvindtopdetwaalfdeverdiepingvan eengebouwenjehoogtevreeshebt.Ofjehebtclaustrofobieendurftnietmetdelift. Demeestemensenmeteenspecifiekefobiekampeneraljarenmee,dezeontstaat namelijkvaakalindekindertijd.Maarookvolwassenenkunneneenspecifiekefobie ontwikkelen.

Rolsociaalwerker

Zonderbehandelinghoudteenspecifiekefobiedoorgaanslangaan.Hetisdanook zaakomteadviserenspecialistischehulptezoeken,wanneerjevermoedtdateen persoonbelemmerdwordtdooreenfobie.Uiteraardishetafhankelijkvanhetsoort fobieinhoeverreiemanderlastvanheeft.Zoishoogtevreesvooreenstewardessen eendonkerfobievooriemanddieindenachthorecawerktuiteraardzeerlastig.Maar eenfobievoorvissenwanneerjeinhetmiddenvanhetlandwoontennooiteen aquariumofvisrestaurantbezoekt,isminderbelastendvoorjemaatschappelijke participatie.Omdatmensenmeteenspecifiekefobiededoorhungevreesdezaken vermijden,wordtdebetrokkenetijdensdebehandeling,inkleinestapjes,blootgesteld

Thema5 Mensenmeteenstemmingsstoornis,angststoornisoftrauma

aandevoorhemgevreesdesituatie,zodatdeangstopdenduuruitdooft(Federatie MedischSpecialisten,2010).Alssociaalwerkerhaakjehieropin.Vooraldoorde gevreesdezakenniettevermijden.Erkenenaccepteerdeangstvandepersoon,maar gaernietinmee.Jelooptbijvoorbeeldniet,netalsdepersooninkwestie,meteen groteboogomeenkatheen,omdathijdaarbangvooris.Jekunthembeter aanmoedigenomsamenmetjourechtstreekslangsdekattelopen.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeenspecifiekefobie:

• Vergelekenmetandereangststoornissenvallendebeperkingenalsgevolgvaneen specifiekefobievaakmee.Maarneemdepersoonwelaltijdserieusinzijnangst eninwathijvoelt.

• Motiveerdepersoonomtochzoveelmogelijkallesteblijvendoen.Doordedingen teblijvendoendiehijengofspannendvindt,leerthijmetdespanningomgaan, waardoordeangstafneemt.

Paniekstoornis

Eenpersoonmeteenpaniekstoornisheeftlastvanpaniekaanvallen.Eenpaniekaanval iseenplotselingegolfvanintenseangstofintensonbehagen.Deangstofhet onbehagenkomtineensopenbinneneenpaarminutenbereikthetzijnhoogtepunt. Tijdenseenpaniekaanvalwordenverschillendesymptomenervaren,bijvoorbeeld:

• zweten,trillen

• kouderillingen,opvliegers

• pijnopdeborst

• hartkloppingen

• ademnood

• verdoofdgevoel

• misselijkheid

• bangzijnomgekteworden,dezelfbeheersingteverliezenofdoodtegaan.

Bij een paniekaanval komt er ineens een gevoel van onbehagen op.

Mensenmeteenpaniekstoorniszullensituatiesvermijdendieeenpaniekaanval uitlokken.Vaakkomenmensendievoorheteersteenpaniekaanvaldoormakenop despoedeisendehulp(SEH)terecht;deklachtendoennamelijkdenkenaaneen hartaanval.Eenpaniekstoornisbrengtbeperkingeninhetmaatschappelijke participerenmetzichmee,hetbelemmerthetsocialeenberoepsmatigefunctioneren. Bijvoorbeeldomdat(werk)situatieswordenvermeden,omdatdehuisartsveelwordt bezochtenervaakeenhoogziekteverzuimis.Depaniekstoornisgaatvaaksamen metagorafobie,watparticipatieindesamenlevingnogmeerbelemmert.

Rolsociaalwerker

Wanneerjeinhetgezelschapverkeertvaneenpersoonmeteenpaniekstoornis,ishet ookbijdezeangststoornisvanbelangomdegevreesdesituatiesnietbewustte vermijden.Geeflievervoorlichtingoverwaterpreciesgebeurttijdenseenpaniekaanval en/ofprobeerdepersoontekalmerenalshijeenpaniekaanvalheeft.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeenpaniekstoornis:

• Depersoonkanzelfkalmerendetekstenbedenkendiehij(ofeennaaste)kan opzeggen,zoals:‘Vaneenpaniekaanvalgajenietdood,erisgeengevaar,hetgaat vanzelfover.’

• Leerdepersoonontspanningsoefeningenaandiehijkandoenzodrahijeen paniekaanvalvoeltopkomen.

Agorafobie

Agorafobiehoudtindatiemandangstigisopopenbareplekkenen/ofplekkenwaar veelmensensamenkomen.Denkaanhetopenbaarvervoer,openruimteszoalseen marktplein,afgeslotenopenbareruimteszoalseenbioscoop,inderijstaan,zichin eenmenigtebevindenofalleenbuitenshuiszijn.Angstvoordezesituatiesisgekoppeld aandegedachtedatjehiernietuitkuntontsnappen,ofdat(medische)hulpnietdirect beschikbaaris,bijvoorbeeldalszicheenpaniekaanvalvoordoet.

Agorafobieheefteenzeergroteinvloedopdemaatschappelijkeparticipatieenhet dagelijkslevenvaneenpersoon.Steljemaareensvoordatjealditsoortplekken vermijdt,dankunjebijnanergensmeerheen.Hetkomtsomszelfsvoordatdepersoon helemaalnietmeer(alleen)naarbuitendurft.Indatgevalisergeensprakemeervan maatschappelijkeparticipatie.Inuiterstegevallenishetlijdenondraaglijkgeworden enbesluitdepersoonzijnleventebeëindigen.

Rolsociaalwerker

Wanneerjemerktdateenpersoonveelopenbareplekkenvermijdt,ishetzaakomdit signaalaantekaartenenhetadviestegevenhulptezoeken.Spontaanherstelvan agorafobieiszeldzaam,behandelingisdanooknoodzakelijkomervanaftekomen. Probeerdepersoonookaltijd,inkleine,haalbarestapjes,temotiverenomte participeren.Verwachtnietdirectdatdepersoonnaareendrukbezochtconcertgaat, maarlegdefocusopkleinesuccessenindedirecteomgeving.Eenuitjenaarde supermarkt,ofeenbezoekaaneenfamilielidkunnenaleenheleoverwinningzijn.

Thema5 Mensenmeteenstemmingsstoornis,angststoornisoftrauma COPYRIGHTBOOMMBO

Vrienden,familieenbuurtbewonerskunnenhierbijondersteunen,bijvoorbeelddoor deeerstepaarkerenmeetegaanenditvervolgensaftebouwen.Luistergoednaar waardebehoeftevandepersoonligt,forceerniet,maarprobeerwelteactiveren.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijagorafobie:

• Neemdepersoonaltijdserieus,ookalkunjehetjezelfnietvoorstellendatiemand angstvoeltbijbepaaldesituaties.

• Ganietmeeindeangstvandepersoonengeefdaarbijgoedjegrenzenaan.Doe bijvoorbeeldgeenboodschappenvoordepersoonomdathijzelfnietnaarbuiten durft.Zohoudjedeangstjuistinstand.

Gegeneraliseerdeangststoornis

Eenpersoonmeteenovermatigeangstenbezorgdheidtenaanzienvanallerlei gebeurtenissenenactiviteitenheefteengegeneraliseerdeangststoornis De betrokkenemaaktzichbijvoorbeeldvoortdurenddrukomzijnkinderen,zijnwerk, zijnpartner,definanciën,enhuishoudelijketaken.Hijpiekertoverdegezondheidvan zijnvrouwenofzijnkinderenwelveiligopschoolzijnaangekomen.Deangsten bezorgdheidzijndaarbijzeeroverdreven.Dezorgenzijnnietondercontroletekrijgen enhebbeneengroteinvloedophetdagelijksfunctioneren.Hetgaatdusnietomeen middagjepiekerenofeenkeertjeongerustzijn,maaromeenlangdurigeen hardnekkige,dagelijkse,intenseangstenbezorgdheid.

Vaakgaatdeangstsamenmeteengespannenenrusteloosgevoel,eenprikkelbare stemming,spierspanningenmoeitemetinslapenendoorslapen.Eengegeneraliseerde angststoorniskanhetsocialeenberoepsmatigefunctionerendusflinkverstoren.

Rolsociaalwerker

Ookbijdegegeneraliseerdeangststoornisisspontaanherstelzeldzaamenzonder behandelingisheteenchronischestoornis.Doorverwijzennaarprofessionele hulpverleningisdusnoodzakelijk.Alssociaalwerkerspeeljeeenrolinhetbeheersbaar houdenvandesituatie,zodatdepersoonzoveelalsmogelijktochactiefdeelneemt aandemaatschappij.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeeneengegeneraliseerdeangststoornis:

• Weeseralertopdatbepaaldegeneesmiddelen,drugsenalcoholangstklachten verergeren,dezekunnenbetervermedenworden.

• Motiveerdepersoonomdagelijksverschillendebezighedenoptepakken.

5.4 Obsessieve-compulsieveenverwantestoornissen

Obsessieve-compulsieveenverwantestoornissenhebbenmetelkaargemeendat ersprakeisvaneenobsessie:iemandisinzijngedachtenonophoudelijkbezigmet eenbepaaldonderwerp.Totdezecategoriebehorenonderanderede obsessieve-compulsievestoornisendeverzamelstoornis.

Obsessieve-compulsievestoornis

Bijeenobsessieve-compulsievestoornisheeftiemandlastvanobsessies (dwanggedachten)encompulsies(dwanghandelingen).Obsessiesveroorzakenangst, bijvoorbeeldbangzijndatallesmisgaat,enineenpogingdezeangstteverminderen voertdepersoonallerleispecifiekehandelingenuit.Hetbekendstevoorbeeldis waarschijnlijkdeobsessietenaanzienvanbesmetting,waarbijalscompulsie dwangmatigwordtschoongemaakt,ookwelsmetvreesgenoemd.Maarerzijnnatuurlijk ookandereobsessies,zoalsmetbetrekkingtotsymmetrie;indatgevalwordtalles bijvoorbeelddwangmatiggeteld.Ofdenkaanonheilsobsessies,waardoorde betrokkenedwangmatigallescontroleert.Decompulsieshebbeninaldezegevallen temakenmetdeobsessie,maardatiszekernietaltijdhetgeval(APA,2022).

Olesia

Olesia(51)isgeobsedeerddooronheil.Inhaargedachteniszevoortdurendbezigmet alleswathaardierbarenenhaarzelfzoukunnenoverkomen.Voordatzededeur uitgaat,moetzehaarsokkenbinnenstebuitenaantrekken,zeskeermethaarogen knipperenalszenaardeklokkijkt,tienkeerachterelkaardezin‘devogelsvliegen op’ingedachtenopzeggen,omvervolgensachterstevorendevoordeuruittelopen. Alleendanzalhaaroudstedochtergeenauto-ongelukkrijgenvandaag,zomeentze. OokalweetOlesiaheelgoeddataldezehandelingengeenenkeleffecthebbenopde veiligheidvanhaaroudstedochter,tochkanzehetnietlaten.

Hoemeertijdiemandkwijtisaanzijnobsessiesencompulsies,hoegroterdeinvloed ervanophetdagelijksleven.Erkannamelijkveeltijdgaanzitteninallegedachtenen handelingen.Ookzaldepersoonspecifiekesituatiesvermijden;bijvoorbeeldeen bezoekaandehuisarts,bangombesmetteraken.

Rolsociaalwerker

Eenobsessieve-compulsievestoorniskanergintensiefzijn.Wanneereenpersoon bijvoorbeelddagelijkszesuurbezigismetallerleidwanghandelingen,staatdat participatieflinkindeweg.Daarbijisbehandelingvaaknoodzakelijk,dievaakook intensiefis.Hierdoorkomteenpersoonnogsteedsniettoeaanparticipatie.Hetis danookvanbelangomdepersoonhierinteactiverenentemotiverentochkleine zakenoptepakken.Denkaaneenwandelingbuitenshuismeteenfamilielid,een bezoekjeaanhetbuurthuisofeensporttraining.Opdiemanierblijftdepersoontoch zoveelmogelijkmiddenindesamenlevingstaan.Eenwerkgeverkanhethoge werkverzuim,vanwegededwanghandelingenofdeintensievetherapie,nietaltijd waarderen.Indatgevalkunjebemiddelenofdebetrokkeneopzijnrechtenwijzen.

Thema5 Mensenmeteenstemmingsstoornis,angststoornisoftrauma

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeenobsessieve-compulsievestoornis:

• Voorkomdatjebetrokkenraaktbijdecompulsiesvandepersoon.Hetkomtvoor datmensenmeteenobsessieve-compulsievestoorniszekerheidzoekenenjou ombevestigingvragen.Maaralsjehieraantoegeeft,wordjeeenonderdeelvan hunrituelen.

• Geefdepersoonhetgevoeldatniethijzelfhetprobleemis,maardathijeen probleemheeft.Mensenmeteenobsessieve-compulsievestoorniszijnvaakerg onzekerenervarenschuldgevoelens,zekerwanneererwordtgezegd:‘Ditdoeje jezelfallemaalaan.’

Verzamelstoornis

Alseenpersoonhetlastigvindtombezittingenwegtedoenenhierdooronnodigveel spullenomzichheenverzamelt,heefthijeenverzamelstoornis.Eriseengrotebehoefte omallestebewaren,zelfsalshetfinancieelnikswaardis.Hetideeietswegtemoeten gooien,veroorzaaktpsychischlijden.Ookzullenmensenmeteenverzamelstoornis geregeldnogmeerspulleninhuishalenvoorhunverzameling.Dezestoornisleidttot eenopeenstapelingvangrotehoeveelhedenbezittingen,dieindewoningindeweg staan.Erkanbijvoorbeeldnietmeergedouchtworden,omdatdedouchevolligtmet boeken.Enindewoonkamerkunjenergenszitten,omdatallezitplaatsenworden ingenomendoorspullen.Zoiserooknogeenssprakevaneenonveiligeleefomgeving. Debetrokkenekanstruikelenoferontstaatbrandgevaar.Sommigemensenmeteen verzamelstoornisverzamelendieren.Zekunnenhieralleennietgoedvoorzorgen, wateenzeeronhygiënischeleefomgevingtotgevolgheeft.

Een vol huis kan leiden tot gevaarlijke situaties.

Rolsociaalwerker

Bijeenverzamelstoorniskunnenerproblemenindeomgevingontstaan.Burenklagen overhetverzamelenofdeoverlastdiehetverzamelenveroorzaakt.Denkaanspullen dieindegezamenlijkeopgangwordengestald,hetgeblafvandevelehondendie verzameldzijn,ofdestankdiehetverzamelenveroorzaakt.Indatgevaltreedtjeop alsbemiddelaarenprobeerjedesituatievoorallepartijenleefbaartemaken.Ook problemenmetdewoningbouwverenigingkomenvoor.Inuiterstegevallenkaneen persoonuitzijnhuiswordengezetvanwegeconflictenoverhetverzamelen.Indat gevalzuljealstussenpersoonoptredenenopkomenvoordebelangenvandepersoon meteenverzamelstoornis.Daarbijneemjeuiteraardookdebelangenvande omwonendeinogenschouw.Ookproblemenmetandereinstantieskomenvoorbij eenverzamelstoornis.Denkaandedierenbeschermingvanwegehetnietgoedkunnen zorgenvoordevelehondenenkattendiedepersooninkwestieheeftverzameld.Je kuntdaarbijookalstussenpersoonofalsbemiddelaaroptredenen/ofdebetrokkene ondersteunenbijdecommunicatiemetdeverschillendeinstanties.Jekuntook praktischeondersteuningbieden,bijvoorbeeldbijhetorganiserenvanondersteuning bijhetopruimenofwegdoenvanspullen,alsdedesbetreffendepersoondatwenst, ofhetregelenvanvuilophaal.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeenverzamelstoornis:

• Hetisvanbelangdatdepersoonmeteenverzamelstoorniszichbewustisvande gezondheidsrisico’sdieoptredenvanwegehetverzamelen,zoalsgeblokkeerde uitgangen,brandgevaarenonhygiënischesituaties.

• Spreeknietover‘rotzooi’of‘rommel’,wantvoordebetrokkenehebbenallespullen diehijverzameltwaarde.

5.5 Psychotraumaenstressorgerelateerdestoornissen

Alseengebeurtenispsychischesymptomenbijeenpersoonuitlokt,isersprakevan eenpsychotraumaofstressorgerelateerdestoornis Jekuntbinnendezecategorie driestoornissenonderscheiden:deaanpassingsstoornis,deacutestressstoornisen deposttraumatischestressstoornis(APA,2022).

Aanpassingsstoornis

Alsheteenpersoonnietluktomzichaantepassenaannegatieveveranderingen, gebeurtenissenofstressoreninhetleven,heefthijeenaanpassingsstoornis.Personen meteenaanpassingsstoornisreagerenheftigeropeengebeurtenisdanjenormaal gesprokenzouverwachten.Hunemotioneleen/ofgedragsmatigereactiestaatinzo’n gevaldusnietinverhoudingtotdeintensiteitofernstvandespecifiekegebeurtenis. Denkaanwekenachtereeninbedblijvenliggenalsjeontslagenwordt,ofmaandenlang dagelijksblijvenhuilenomeenmiskraam.Destoornisontstaatbinnendriemaanden naeengebeurtenisenduurtvaaknietlangerdanzesmaanden.Een aanpassingsstoornisveroorzaaktsocialeenberoepsmatigebeperkingen.Door rusteloosheidkanhetwerknietmeeruitgevoerdworden,ofdooreensombere stemmingspreektdepersoonnietmeermetanderenaf.

Thema5 Mensenmeteenstemmingsstoornis,angststoornisoftrauma

Rolsociaalwerker

Hetweeroppakkenvanhetlevenstaatbijeenaanpassingsstoorniscentraal.Help meenaarhetzoekenvanvaardighedendiedepersoonkaninzetten,zoalsafleiding zoekenofsteunvragenbijvrienden.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeenaanpassingsstoornis:

• Eengoededagindelingisvanbelang,structuurindedagbiedthouvast.

• Leereventueelontspanningsoefeningenaanenanderetechniekenommet negatieveveranderingenofgebeurtenissenomtegaan.

• Neemdepersoonserieusinzijngevoel,ookalsnapjezelfnietwaarhijzichzodruk ommaakt.

Acutestressstoornisofposttraumatischestressstoornis

Wanneereengebeurteniseentraumaisendebetrokkenealsgevolgdaarvan psychischesymptomenontwikkelt,isersprakevaneenacutestressstoornisofeen posttraumatischestressstoornis(PTSS).Meteentraumawordtbedoelddatdepersoon meteenfeitelijkedoodofdreigendedood,ernstigeverwondingenof(seksueel)geweld isgeconfronteerd.Depersoonkanzelfslachtofferzijn,ofgetuigevanhettrauma.Ook alseendirectenaasteslachtofferisgeworden,kunnenzichpsychischesymptomen voordoen.Voorbeeldenvaneentraumazijnoorlogsgeweld,natuurgeweld(aardbeving, orkaan),eenzwaarauto-ongeluk,eenverkrachtingeneenvliegtuigramp.

Het meemaken van een aardbeving kan een acute stressstoornis of PTSS veroorzaken.

Hetisheellogischomvanslagtezijnnahetmeemakenvaneentrauma.Deeerste driedagenernaspreekjedanooknognietvaneenstoornis,ookalzijnerpsychische symptomen.Ditwordteennormalestressreactiegenoemd.Maaralsdesymptomen langerdandriedagenaanhouden,noemjediteenacutestressstoornis Zijnde symptomenlangerdaneenmaandaanwezig,danisersprakevaneen posttraumatischestressstoornis(PTSS).JespreektookvaneenPTSSalsde psychischesymptomennietdirectnahettraumatotuitingkomen,maarpasnaeen langereperiode.

Onderstaandepsychischesymptomenkunnenzichvoordoenbijeenacute stressstoornisenPTSS:

• pijnlijkeherinneringenaanhettrauma

• flashbacks;hettraumaherbeleven

• naredromen

• lichamelijkereactiesbijprikkelsdiedoendenkenaanhettrauma

• vermijdenvanprikkelsdiegeassocieerdwordenmethettrauma

• zichbepaaldedingenvanhettraumanietkunnenherinneren

• negatieveovertuigingen(‘dewereldisgevaarlijk’)

• zichzelfofanderendeschuldgevenvanhettrauma

• negatievestemming

• verminderdebelangstellingvoorbelangrijkeactiviteiten

• geengeluk,voldoeningofliefdevollegevoelenservaren

• prikkelbaar,woede-uitbarstingen,roekeloosheid,zelfdestructiefgedrag,zich bedreigdvoelen,waakzaamzijn,overdrevenschrikreacties,concentratieproblemen, verstoringvanhetslaappatroon.

HetdagelijksfunctionerenwordtdooreenacutestressstoornisofPTSSflinkverstoord. Hetmeemakenvaneentraumavergrootzelfsdekansopzelfmoord.Eenacute stressstoornishoeftvaaknietbehandeldteworden,aangeziendezevanzelfverdwijnt. Wanneerdatniethetgevalis,heeftiemandeenPTSS.

Indepraktijk

Katinka(27jaar)werktalssociaalwerkermetvluchtelingen,vooraljongerenuit oorlogsgebieden.KortgeledenwaszemetMykola(onlangs18jaargeworden)uit Oekraïne.HetvielKatinkaopdatMykolawatchagrijnigenprikkelbaarwas.Hijissnel opzijnteentjesgetraptenhadeigenlijknergensechtzinin.Haarcollegadachtdat vervelingeenbelangrijkerolspeeltbijzijnhoudingengedrag.MaaralsKatinkaop eendagmerktdatMykolaenormschriktvanafgestokenvuurwerkindebuurt,twijfelt zetochaandeverklaringvanhaarcollega.ZegaatgelijkmetMykolaingespreken daaruitblijktdathijnogvaakafschuwelijkedromenheeftoverhetoorlogsgewelden regelmatigmethartkloppingenrondlooptbijplotselingehardegeluiden.Ookblijkt hijzichschuldigtevoelenoverwaterzichinhetlandvanherkomstafspeeltenhet onvermogenerietsaantedoen.BijKatinkagaandealarmbellenrinkelen.

Thema5 Mensenmeteenstemmingsstoornis,angststoornisoftrauma

Rolsociaalwerker

BijeenPTSSispsychologischebehandelingaltijdnoodzakelijk,somsincombinatie metmedicatie.Hetisdanookvanbelangdatwanneerjesignalenoppikt,jedeze aankaartendebetrokkenedoorverwijstvoorspecialistischehulp.Alssociaalwerker kunjededesbetreffendepersoonbijvoorbeeldpraktischondersteunen.Ishethem somsallemaalteveelengeefthijaandathijdekinderensomsalseenbelasting ervaart?Misschienishetmogelijkdateenbuurvrouwzonuendanoppast.Ofwelke anderemogelijkhedenzijnerbinnendefamilieenvriendengroepomdepersoonte ontlastenofjuistpraktischteondersteunen?Ditkunjesameninkaartbrengen.De behandelingisvaakintensiefenwerkenisdanooknietaltijdmogelijkwanneerer sprakeisvaneenPTSS.WanneerPTSSisontstaanvanuitiemandswerk,denkaan eenoorlogsveteraanofeenpolitiemedewerkerdiemetingrijpendegebeurtenissen geconfronteerdwerd,isermogelijkondersteuningnodigbijdecommunicatiemet de(vroegere)werkgever.Daarinkomjeopvoordebelangenvandepersoon.Jekunt depersoonooknaardeverschillendeinstantiesverwijzen,alsdaarbehoefteaanis. Denkaanslachtofferhulpoflotgenotenorganisaties.

PraktischetipsenaandachtspuntenbijeeneenacutestressstoornisofPTSS:

• Weesalertopeensociaalisolement,aangezienmensenmeteenacute stressstoornisenPTSSsituatieskunnengaanvermijden.

• Biedderuimteomtevertellenovergevoelensengedachten,maardringnietaan omallestotindetailtevertellen(hoenieuwsgierigjemisschienookbent).

• Erkenaltijdhetlijdenendeimpactvanhettrauma.

5.6 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Isis(17jaar)woonttijdelijkineenjongerenopvang.Zeheeftveelruziesthuisenisvan deeenopdeanderedagweggelopen.Eentijdjezwierfzeoverstraat,voordatze terechtkwamindejongerenopvang.Zewilnietmeerterugnaarhaarouders,maar lieverwerkenaanhaarzelfstandigheid,zodatzeopzichzelfkangaanwonen.

Casus

AysegulwerktindejongerenopvangwaarIsismomenteelverblijft.Zeondersteuntde jongerenbijhetaanlerenvaneendagritme,helptzeopwegnaarschool,eenstudie ofwerk,hoezeeensociaalnetwerkopbouwenenhoezijinaanmerkingkunnenkomen vooreeneigenwoonruimte.Ditalleszodatdejongerenuiteindelijkzelfstandigkunnen functionerenindemaatschappij.IndezelfdejongerenopvangverblijftookLente(18 jaar).Lenteishethuisuitgezetdoorhaaroudersenhadniemandomnaartoetegaan. Lentevertoonteenaantaldwanghandelingen.Zedenktsteedsdathaaroudersen zusjeietsernstigszaloverkomenenvoert,omdattevoorkomen,allerleilichamelijke handelingenuit.Zomoetzebijvoorbeelddedriekasteninhaarkamer22keermet

eenvlakkehandaanrakenvoordatzehaarschoenenkanaantrekken.Allejongeren indejongerenopvangzijngewaarschuwddatzezichnietmoetenlatenbetrekkenbij decompulsiesvanLente.

Dilemma

AysegulkloptopdedeurvandekamervanLente.Zewilhaarevensprekenovereen antikraakwoningdiebinnenkortvrijkomt.Lentezegtdatzebinnenkankomen.Zodra Aysegulbinnenloopt,zietzeookIsisindekamerstaan.Lenteisbezigmethaar compulsiesenvraagtaanIsis:‘Mijnzusjekanechtniksoverkomentoch?’WaaropIsis zichzelfbetrektindecompulsievanLenteenantwoordt:‘Neejoh,tuurlijkniet,haar kanechtniksgebeuren.’

Aysegulisbekendmetdekernwaardevanuitdeberoepscodedatzerespectmoet hebbenvoordemenselijkewaardigheidenautonomievanmensen.Isismagdanook zelfwetenofzijditzegttegenLente.Maarwaarligtdegrens?Inartikel5staatnamelijk ookdatjeinsommigegevallenovergaatopactievebescherming,namelijkwanneer mensennietofverminderdvoorhuneigenbelangenopkunnenkomen.Isisis minderjarigendevraagisofzijdezesituatiezelfinkanschatten.

WatdoetAysegul?

1. AlsIsishetprettigvindtombijdecompulsiesvanLentebetrokkenteworden, danmagzedatzelfweten,zemagzeggenwatzewil.Aysegulgrijptnietin.

2. AysegulverteltIsisdatzijdekamerdirectmoetverlaten.Hetisnietgoedvoor zowelIsisalsLente,alsIsisbetrokkenraaktbijdecompulsies.

5.7 Begrippen

Aanpassingsstoornis

Alsheteenpersoonnietluktomzichaantepassenaannegatieveveranderingen, gebeurtenissenofstressoreninhetleven.

Acutestressstoornis

Alsdepsychischesymptomenalsgevolgvaneentraumalangerdandriedagen aanhouden.

Agorafobie

Eenpersoonisangstigopopenbareplekkenen/ofplekkenwaarveelmensen samenkomen.

Angststoornis

Debetrokkeneervaarteenovermatige,overdrevenangst.

Bipolairestemmingsstoornis

Periodenvanneerslachtigheid,diewordenafgewisseldmetmanischeperioden.

Chronischdepressievestoornis

Alsdeklachtenvaneendepressievestemmingsstoornislangerdantweejaaraanwezig zijn.

DSM-5

Diagnostischenstatistischhandboekvanpsychischestoornissen.

Depressievestemmingsstoornis

Eenpersoonheeftlastvanhevigeneerslachtigheid.

Depressievestoornis

Alsdeklachtenvaneendepressievestemmingsstoornisminimaaltweeweken aanhouden.

Gegeneraliseerdeangststoornis

Eenpersoonmeteenovermatigeangstenbezorgdheidtenaanzienvanallerlei gebeurtenissenenactiviteiten.

ICD-11

Lijstmetziektenenlichamelijkeaandoeningenvoorhetclassificerenvanbeperkingen.

InternationalClassificationofFunctioning,DisabilityandHealth(ICF)

Eensoortwoordenboekdathelptomhetfunctionerenvanmensenenhunproblemen tijdensdatfunctionerentebeschrijven.

Manie

Wanneersprakeisvaneenverhoogdeactiviteitenenergie.

Normalestressreactie

Vanslagzijnnahetmeemakenvaneentrauma.

Obsessieve-compulsieveenverwantestoornissen

Hebbenmetelkaargemeendatersprakeisvaneenobsessie:iemandisinzijn gedachtenonophoudelijkbezigmeteenbepaaldonderwerp.

Obsessieve-compulsievestoornis

Iemandheeftlastvanobsessies(dwanggedachten)encompulsies(dwanghandelingen).

Paniekaanval

Eenplotselingegolfvanintenseangstofintensonbehagen.

Paniekstoornis

Eenpersoonheeftlastvanpaniekaanvallen.

Posttraumatischestressstoornis(PTSS)

Depsychischesymptomenalsgevolgvaneentraumazijnlangerdaneenmaand aanwezig.

Psychiater

Eenartsdiezichgespecialiseerdheeftinernstigepsychischeklachtenen psychopathologie.

Psychischestoornis

Wanneerafwijkendegedachten,gevoelensengedragingenzorgenvoorpsychisch lijdenénvoorbeperkingeninhetsocialeenberoepsmatigefunctioneren.

Psycholoog

Eenhulpverlenerbijwiemensenterechtkunnenmetpsychischeklachtenenmilde vormenvanpsychopathologie.

Psychopathologie

Hetvakgebieddatzichbezighoudtmetpsychischestoornissen.

Psychotraumaofstressorgerelateerdestoornis

Eengebeurtenisloktpsychischesymptomenbijeenpersoonuit.

Specifiekefobie

Eenpersoonisoverdrevenbangvooreenspecifiekobjectofeenspecifiekesituatie.

Stemmingsstoornis

Eenstoorniswaarbijdestemmingisverstoord.

Thema5 Mensenmeteenstemmingsstoornis,angststoornisoftrauma

Trauma

Eenpersoonismeteenfeitelijkedoodofdreigendedood,ernstigeverwondingenof geweldgeconfronteerd.

Verzamelstoornis

Alseenpersoonhetlastigvindtombezittingenwegtedoenenhierdooronnodigveel spullenomzichheenverzamelt.

Thema6 Mensenmeteenpsychotische stoornisof persoonlijkheidsstoornis

Inhoudthema

• Schizofreniespectrumstoornis

• Persoonlijkheidsstoornissen

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping

• Begrippen.

Eenpsychotischestoornisisvangroteinvloedopiemandswelzijn.Dezeheeftdan ookvaakgrotegevolgenvoordemaatschappelijkeparticipatie.Werk,socialecontacten enandere(dagelijkse)bezighedenwordenbeïnvloedenhetgevaarvaneensociaal isolementligtopdeloer.Maarookgeweldenagressiekomenvoortijdenseen psychose.Eenpersoonlijkheidsstoornisheeftookinvloedopdemanierwaaropiemand zijnlevenvormgeeft.Insommigegevallenlukthetnietomsocialecontactenaante gaan,ofiswerkeentegrotebelasting.Ookzijnermensenmeteen persoonlijkheidsstoornisdieinaanrakingkomenmetpolitieenjustitie.

6.1 Schizofreniespectrumstoornis

Eenschizofreniespectrumstoorniskenmerktzichdoorpsychotischesymptomenen kanvariëreninernstenduur.Eenschizofreniespectrumstoorniswordtookweleen psychotischestoornisgenoemd.Tijdenseenpsychoseisereenveranderdebeleving vandewerkelijkheid,diehetwaarnemen,denkenendeemotiesbeïnvloedt.Een psychosekaneenpaardagentoteenpaarmaandenduren.Een schizofreniespectrumstoornisdringtdiepdoorindepersoonlijkheidvandebetrokkene enhetfunctionerenkandanookernstigbelemmerdworden.

Symptomen

Tijdenspsychoseskunnenzichverschillendesymptomenvoordoen:wanen, hallucinaties,gedesorganiseerddenkenenspreken,ernstiggedesorganiseerdeof abnormalepsychomotoriek,negatieveencognitievesymptomen.

Wanen

Wanenzijnvaststaandeovertuigingenwaardepersoonnietvanafistebrengen,ook alsprekenallefeitendezeovertuigingentegen.Debetrokkeneiserdusvolledigvan overtuigddatietsdewaarheidis.Hijdenktbijvoorbeelddathijachtervolgdwordt doorbuitenaardsewezens,dathijNapoleonisofdatreclameoptelevisieeenverborgen boodschapbevat,speciaalaanhemgericht.

Eenwaankanheeluiteenlopendeinhoudenhebben,bijvoorbeeld:

• achtervolgingswaan:deovertuigingdatanderen,zoalseengroeppersonenof organisatie,jekwaadwillendoenofachtervolgenenaanvallen

• betrekkingswaan:deovertuigingdatbepaaldegebaren,opmerkingenofsignalen uitdeomgevingaanjouzijngericht

• grootheidswaan:deovertuigingdatjeoveruitzonderlijkekwaliteitenbeschikt, zoalsNapoleon,JezusofGod

• erotomanewaan:deovertuigingdatiemandandersverliefdopjeis

• jaloersewaan:deovertuigingdatjepartnerontrouwis.

Wanenkunjeonderverdeleninbizarreenniet-bizarrewanen.Eenniet-bizarrewaan zouwaarkunnenzijn,alishetnietderealiteit.Bijvoorbeelddewaandatjepartner vreemdgaatofdatjeachtervolgdwordtdooreenpolitieagent.Bizarrewanenzijnzo onvoorstelbaardatzehaastonmogelijklijken.Bijvoorbeelddewaandatjegedachten wordengestolenofdatjevanbuitenafwordtbestuurd.

Bij een waan is iemand bijvoorbeeld in de veronderstelling dat zijn gedachten worden gestolen, dit wordt gedachte-onttrekking genoemd.

Hallucinaties

Bijhallucinatiesbeleeftdepersoonzintuiglijkeervaringendienietovereenkomen metdewerkelijkheid.Hijziet,hoort,ruikt,proeftofvoeltdingendieerinhetechtniet zijn.Hijkanbijvoorbeeldstemmenvanbuitenafhoren,terwijlniemandandersdeze hoortofallerleischaduwenziendieerinwerkelijkheidnietzijn.Hetkomtookvoor dateenpersoonvanallesvoelt,zoalsbeestjesdieonderdehuidkruipen.Hallucinaties zijnnietuniekvooreenpsychose(Sommer&vanderSpek,2016).Zekunnenzichook voordoenbijbijvoorbeeldeendelirium,epilepsie,koortsenpsychoactievemiddelen. Jekuntwanenenhallucinatiesalsvolgtuitelkaarhouden:bijeenwaangaathetom eengedachte;debetrokkenedenktbijvoorbeelddatiedereenverliefdophemis.Bij eenhallucinatiegaathetomeenbeleving.Debetrokkenezietverschillendemensen voorzichstaandieverliefdophemzijn,terwijlhijinwerkelijkheidineenlegekamer zit.

Tijdens een hallucinatie neemt een persoon dingen waar die er in werkelijkheid niet zijn.

Gedesorganiseerddenkenenspreken

Metgedesorganiseerddenkenensprekenwordtbedoelddatdepersoononnavolgbaar isinwathijzegtendenkt.Hijverandertbijvoorbeeldconstantvanonderwerp,ofhet antwoorddathijgeeftopeenvraagheeftnietsmetdevraagtemaken.

Ernstiggedesorganiseerdeofabnormalepsychomotoriek

Metpsychomotoriekwordenallebewuste,vanuitdehersenengestuurdebewegingen bedoeld.Bijeenernstiggedesorganiseerdeofabnormalepsychomotoriekverlopen debewegingendusandersofzezijnverstoord.Hetlichaammaaktonvoorspelbare bewegingenofdeledematenzijnonrustig.Ookkanhijkatatoongedragvertonen;er wordtnietmeergereageerdopdeomgevingzoalsdepersooneerstweldeed.Hijpraat anderensteedsna,ofmaaktherhalendebewegingen.Katalepsiekomtookvoor. Hierbijneemtdepersoonongewoneofongepastelichaamshoudingenaan,diehij langvolhoudt.

Negatievesymptomen

Ondernegatievesymptomenvallenaffectievevervlakkingeninitiatiefverlies. Affectievevervlakkinghoudtindatereenverminderingisindeuitingvanemoties. Debetrokkenekomthierdoorheelvlakover.Hijlaatgeengezichtsuitdrukkingenmeer zienenspreektopdezelfdevlakketoon.Alseenpersoongeeninteressemeerheeft indoelgerichteactiviteiten,isersprakevaninitiatiefverlies Hijzitstil,zonderietste doenenisnietgemotiveerdomergensaandeeltenemen.Negatievesymptomen doenzichvoorafgaandaaneenpsychosevoor(APA,2022).

Cognitievesymptomen

Tenslottekaneenpersoonooktemakenkrijgenmetcognitievesymptomen.Indat gevalzijndecognitievefuncties,zoalsconcentratie,geheugenenaandacht, verminderd.Ditisvooraltijdensofindeperiodenaeenpsychosehetgeval.Cognitieve symptomenkunnenzelfsblijvenbestaan,zelfsalsalleanderesymptomenalverdwenen zijn.

Verschillendestoornissen

Binnenhetschizofreniespectrumkunjeeenaantalverschillendestoornissen onderscheiden,dieoplopeninernst.Omdieredenspreekjedanookvaneenspectrum. Dewaanstoornisveroorzaaktdeminsternstigebeperkingen.Eenpersoonheeftdaarbij alleenlastvanwanen.Bijhetontbrekenvanwanenfunctioneerthijvaaknormaal.

Daarnavolgtdekortdurendepsychotischestoornis.Daarbijkomenallesymptomen voor,metuitzonderingvandenegatievesymptomen.Depsychotischetoestandduurt eendagtothooguiteenmaand.Daarnafunctionerenmensenweeralsvanouds. Vervolgenskomtdeschizofreniformestoornis,waarbijallebeschrevensymptomen voorkomen.Dezesymptomendurenminimaaleenmaandenmaximaaleenhalfjaar. Aanheteindevanhetspectrumstaatschizofrenie,waarbijookallesymptomen aanwezigzijn,maardanlangerdaneenhalfjaar.Bijschizofreniewordthetdagelijks functionerenhetsterkstbeïnvloed.Ookisdekansopzelfmoordhierbijhetgrootst.

Gevolgen

Degevolgenvaneenschizofreniespectrumzijngrootenhetdoormakenvanpsychoses isvangroteinvloedopdekwaliteitvanleven.Daarbijgeldtdatschizofreniegrotere enernstigeregevolgenheeftdaneenwaanstoornis.Departnerrelatiewordtbeïnvloed, socialecontactenwordenvaakvermedenen/ofwerkkannietwordenuitgevoerdmet eenschizofreniespectrumstoornis.Participerenindemaatschappijisdusnietzo vanzelfsprekend.Sommigemensenhebbenblijvendondersteuningnodigtijdenshet dagelijksefunctioneren.Entijdenspsychosesiservaaktoezichtnodigomtebereiken datdepersoongoedvoorzichzelfzorgtennietinvervelendeofgevaarlijkesituaties terechtkomt.Medicatiekandesymptomenverminderenentherapiehelptdepersoon eenpsychosetevoorkomenofdezevroegtijdigtesignaleren.Tijdensdebehandeling iserookvaakaandachtvoorsocialevaardighedenenhetvindenenbehoudenvan aangepastwerk.

Alseenpsychoseoptijdwordtherkendenbehandeld,dankandenegatieveinvloed ophetlevenbeperktblijven.Gebeurtdatniet,danwordtdesituatievaaksteeds moeilijker.Hetrisicoopmiddelenmisbruik,verliesvanwerkenstemmingsstoornissen neemttoe,netalsdekansopzelfmoord.Elkenieuwepsychosemaaktdekansop volledigherstelkleiner.

Rolsociaalwerker

Overhetalgemeenwillenmensenmeteenschizofreniespectrumstoornisgraag(weer) meedoenaandesamenleving,ondankshunpsychosegevoeligheid(GGZstandaarden, 2022).Maarparticipatiekanlastigzijn,wantdesymptomenbeperkendepersoon behoorlijk.Beeldjealleenalinhoejedagelijksebezighedenbelemmerdwordendoor

Thema6 Mensenmeteenpsychotischestoornisofpersoonlijkheidsstoornis COPYRIGHTBOOMMBO

katalepsie.Ofsteljeeensvoordatjedenktdatdebuurmaneenspionisdiehetop jouheeftvoorzien.Datmaakthetcontactmetdedesbetreffendebuurman(enmogelijk ookmetderestvandebuurt)ernietbeterop.Enalsjeomtwaalfuurindenachtop hetdakvanjewoningstaatenschreeuwtdatjeGodbent,danveroorzaakjezelfs overlastindebuurt.Demeestemensendieindewarzijn,zijnongevaarlijkenzorgen nietvooroverlast,maardoorhetgoedindegatentehouden,krijgtiemandwelop tijddejuisteondersteuning.Jekunthiervoorookeendeskundigebellenvanhet MeldpuntZorgwekkendGedrag.Hetgaatdanomniet-acutezaken.Jekuntnaasten enbuurtbewonerswijzenopditmeldpunt,vooralszijzichzorgenmaken.Alseen persoonoverlastveroorzaaktindebuurt,treedjeopalsbemiddelaar,zodatiedereen zichindebuurtveiligenprettigkanvoelen.Belangrijkdaarbijisomgoedeenvinger aandepolstehouden.Bijcrisisofgevaarbeljeuiteraardaltijd112ofdelokale crisisdienstvandeggz.

Vanwegedestoornishebbenveelmensenmetschizofrenieeenkleinsociaalnetwerk, beschikkenzeoverweinigmateriëlehulpbronnenenvervullenzemaareenbeperkt aantalmaatschappelijkerollen.Zehebbendanookvaakondersteuningnodigbijalle gebieden;zelfzorg,(beschermd)wonen,werkenen/ofleren,dagbestedingensociale relaties.Alsbetaaldwerknietmogelijkis,kunnensociaal-cultureleactiviteiten bijdragenaanzingeving,dagstructuur,ontmoetingenontplooiing.Daarbijisergeen prestatiedruk:gezelligheideneenpositievebelevingstaanvoorop.Lotgenotencontact isergbelangrijkbijeenschizofreniespectrumstoornis,omtehelpendestoorniste accepteren.Personenmeteenschizofreniespectrumstoornisonderhoudeninzo’n gevalcontactmetelkaar,pratenoverhunstoornis,wisselenadviezenuiten/oftrekken metelkaarop(APA,2022).Ookdeinzetvaneenervaringsdeskundigekanveel betekenen.Diekanvertellenoverherstelenhethanterenvan(zelf)stigmatisering. Somsiseenvrijwilligmaatjefijn.Samenactiviteitenondernemenisgemakkelijker danalleen.Jijkuntdepersoonincontactbrengenmetlotgenoten, ervaringsdeskundigenen/ofeenvrijwilliger.

Ooknegatievebeeldvormingindesamenlevingtenaanzienvanschizofreniespeelt eenrolbijdeproblemenrondommaatschappelijkeparticipatie.Mensenmet schizofreniehebbenvaaklastvanstigmatisering;zewordenafgewezen,genegeerd ofuitgesloten.Erwordtbijvoorbeeldgedachtdatzegevaarlijkenonvoorspelbaarzijn, zelfverantwoordelijkzijnvoorhuntoestandofnooitzullenveranderen.Hetnegatieve beeldindesamenlevingweerspiegeltzichinhetzelfbeeldvanmensenmet psychosegevoeligheid.Diekunnenzichzelfookalsvreemd,mindersterkofminder waardevolgaanervaren(zelfstigmatisering).

Janice

Janice(32)iseenknappeSurinaams-Nederlandsevrouwdieallesheeft:zeisslim, gevoelig,muzikaalenkrachtig.MaaralshaargeliefdeomainSurinameoverlijdt,raakt zeuitbalans.Zekrijgtlastvanstemmendiehaarverwijtenmakenenkomtineen

psychoseterecht.Metmedicatie,rustensteunuitdeomgevinglukthetomdeklachten ondercontroletekrijgen.Maarietsisvoorhaarveranderd:zevoeltzichkwetsbaar. Hetzelfvertrouwenwaarmeezeindewereldstond,lijktweg.Alszeteruggaatnaar haarwerkheeftzehetgevoeldathaarcollega'shaarvermijden.Uiteindelijkbesluit zedatzeopdezepleknietophaarplaatsis.Zeprobeertanderwerktevindenmaar datvaltnietmee.Bijeensollicitatiegesprekiszeeerlijkenverteltzeoverhaarpsychose. Zekrijgtdebaanniet.Bijeenanderesollicitatiebesluitzeomhetniettevertellen. Maarookdiebaankrijgtzeniet.Hetwordtsteedsmoeilijkeromzichzelfenhaarsituatie teaanvaarden.

Voorjoualssociaalwerkerligthiereenbelangrijkerol;opkomenvoordebehoeften enbelangenvanmensenmeteenschizofreniespectrumstoornis.Zodatzijmeekunnen doenindesamenleving.Daarwaarjetegenstigmatiseringaanloopt,onderneemje directactie.Jekaartbijbedrijvenenorganisatiesaandatmensenmeteen schizofreniespectrumstoornisdezelfderechtenhebbenalsmensenzonderdeze stoornis.Ofjecommuniceertnamensdedesbetreffendepersoonmetinstanties, wanneerersprakeisvanonrechtvaardigheidvanwegeeen schizofreniespectrumstoornis.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeenpsychose:

Tijdenseenpsychose:

• Ganietindiscussieoverdeechtheidvandewanenenhallucinaties.Jekuntwel zeggendatjijhetanderswaarneemt.

• Raakdepersoonnietaanenhoudlichamelijkafstandvanhem.

• Dringjezelfnietopaandepersoon.Laathemzoveelmogelijkmetrust,grijpalleen inalsereengevaarlijkesituatieontstaat(voordepersoonzelfofvooranderen).

• Weesduidelijkinwatjedoet,bedoeltenverwachtvandepersoon.

• Praatinkortezinnenenstelvooralgeslotenvragen.

Naeenpsychose:

• Mensenkunnenspijthebbenvan,ofzichschamenvoor,watzijdedentijdenseen psychose.Hetkomtookvoordatdepersoonniksmeerweet.Ditkanvoorde omgeving,zoalsfamilie,vriendenenbuurtbewonerserglastigzijn.Zijzijn bijvoorbeeldgekwetstdoorhetgedragvandepersoon.Maaronthoud,hetgedrag kwamvoortuitdepsychose.

• Stimuleerenmotiveerdepersoonomsocialecontactenteonderhouden.Deze zorgenernamelijkvoordathijbijdenormalewereldblijft.

6.2 Persoonlijkheidsstoornissen

Mensendieextremevariatiesvangewonekaraktertrekkenlatenzien,hebbeneen persoonlijkheidsstoornis.Zezijnbijvoorbeeldextreemtheatraal,enormachterdochtig ofalleenmaaropzichzelfgericht.Zeervarendaarbijproblemenophetgebiedvan

Thema6 Mensenmeteenpsychotischestoornisofpersoonlijkheidsstoornis

emoties,relatiesen/ofimpulsbeheersing.Eenpersoonlijkheidsstoornisheeftinvloed ophetfunctionerenbinnendemaatschappij.Zomakenmensenmeteen persoonlijkheidsstoornisvakerhunopleidingnietaf,hebbenzevakerconflictenop hetwerkenmoeiteomrelatiesteonderhouden.Dematewaarinmensenmeteen persoonlijkheidsstoornisproblemenervarenbinnenhundagelijksefunctionerenen indemaatschappij,verschiltperpersoonenperstoornis.Daarnaastspelenhulpen ondersteuningvanuitdeomgeving,hethebbenvaneendagstructuurenbehandeling eenrol.Doordevelevooroordelenoverpsychischeaandoeningennemenbedrijven nietsneliemandaanmeteenpersoonlijkheidsstoornisenziekteverzuimdooreen psychischeaandoeningleidtvaaksnellertotontslag.

Eenpersoonlijkheidsstoornisisderestvanhetlevenaanwezig.Welkunnende gedragingendoordetijdheenwatmilderworden.Ookkanhetzijndatdebetrokkene metbehulpvantherapiemetzijnstoornisleertomgaan.Intotaalzijnertien persoonlijkheidsstoornissen,dieopbasisvangemeenschappelijkekenmerkenzijnin tedelenindriecategorieën:clusterA-,B-enC-persoonlijkheidsstoornissen(APA, 2022).

ClusterA-persoonlijkheidsstoornissen

MensenmeteenclusterA-persoonlijkheidsstoornisgedragenzicheigenaardigen/of excentriek.Vaakvaltditindekinderjarenofadolescentiefasealop.Hetkindhoudt erbijvoorbeeldeigenaardigefantasieën,vreemdegedachtenenbijzondertaalgebruik opna.Ofhetkindisgraagalleen,sociaalangstigenheeftslechteofgeenrelatiesmet leeftijdsgenootjes.Opvolwassenleeftijdblijftdepersoonmeteencluster A-persoonlijkheidsstoornishetlastigvindenomhechterelatiesaantegaan.Hijis moeilijkindeomgangenervaartvaakproblemeninhetberoepsmatigefunctioneren. Wanneerdezorgvragerinbehandelinggaat,ligtdenadrukophetzogoedmogelijk lerenfunctionerenindemaatschappij.

Paranoïdepersoonlijkheidsstoornis

Bijeenparanoïdepersoonlijkheidsstoornisgedraagtdepersoonzichvooral wantrouwigenachterdochtig.Hijvertrouwtanderennietentwijfeltvoortdurendaan hunbedoelingen.Hijdenktbijvoorbeelddatanderenhemwillenuitbuiten,schade toebrengenofbedriegen.Onschuldigeopmerkingeninterpreteerthijalsbedreigend ofkleinerend.Hechterelatieswordennietaangegaan.Mensenmetdeze persoonlijkheidsstoorniszijnmoeilijkindeomgang;zeklagen,gevenkritiek,zijnstar ensarcastisch.Samenwerkenisdanooklastig.

Schizoïdepersoonlijkheidsstoornis

Mensenmeteenschizoïdepersoonlijkheidsstoorniszijnafstandelijkenhebbengeen behoefteaanhechterelaties.Zegaangeenvriendschappenaanenzullennietopzoek gaannaareenvastepartner.Daarbijuitenzijhunemotieszeerbeperkt;zekomenkil, afgevlaktenonverschilligover.Zelijkennietgevoeligvoorkritiekofcomplimenten vaneenander,maareigenlijkvindenzehetvooralheellastigomeengepaste emotionelereactietegeven.Samenwerkenisvaakeenprobleem.

Schizotypischepersoonlijkheidsstoornis

Bijeenschizotypischepersoonlijkheidsstoornisvoelteenpersoonzichongemakkelijk ingezelschap.Ooklaathijafgevlakteofongepasteemotieszien.Daarnaastheefthij eigenaardigeovertuigingen,eenbijzonderemaniervandenkenofmagische denkbeelden.Dezebeïnvloedenzijntaalgebruikengedrag,waardoorhijexcentriek envreemdoverkomtopanderen.Ookpsychoseskomenvoor.Vanwegesocialeangst, paranoïdeideeënenachterdochtzijnhechterelatiesmeestalnietaandeorde.

Rolsociaalwerker

MensenmeteenclusterA-persoonlijkheidsstoorniszullennietsnelhulpzoekenen/of accepteren.Erbestaatnamelijkeengrootwantrouwenrichtinganderemensen,dus ookrichtinghulpverleners.Ookhoudenzezelfvaakvoldaterniksaandehandis. Daarbijheeftiemandmetbijvoorbeeldeenschizoïdepersoonlijkheidsstoorniszelf vaakweiniglastvandestoornis.Hijheeftgeenbehoefteaancontactenalshijzijn levenzodanigheeftingerichtdathijopzijneigenmanierparticipeertinde maatschappij,danhoevenerookgeenproblementebestaan.Beroependievoor anderenergeenzaamzijn,vindtiemandmetdittypepersoonlijkheidsstoornisjuist ergprettig.Erbestaatgeenwenstotverdereparticipatie.Problemenontstaanpas wanneergedragbijvoorbeeldlastigisvoordebuurtwaardepersoonwoont.Denk aanspanningendieerkunnenbestaanrondomdie‘kille,starre,afstandelijke,weinig socialebuurman’dielievernietwordtaangesproken.Enmensenmeteen schizotypischepersoonlijkheidsstoorniswordenvaakraargevondendoorhun omgeving.Hetkanzijndatjealsbemiddelaarindebuurtoptreedt.Houddaarbijaltijd injeachterhoofddatdepersoonnietbewustonvriendelijkofergvaagishijkan simpelwegnietanders.Hebrespectvoordepersoonenbrengdatrespectvoorelkaar ookoveropanderebetrokkenen,diemogelijkmindertolerantzijn.Legbijvoorbeeld uitdatdebetrokkenegewoonergopzichzelfisenweinigbehoefteheeftaancontact.

Mogelijkmakenouderszichzorgenovereenvanhunkinderen,vanwegehetvermoeden vaneenclusterA-persoonlijkheidsstoornis.Jekuntzedanverwijzennaareenspeciale familieondersteuningsgroep.Daarlerenzemeeroverhetgedragvandebetrokkene enookhoezeomkunnengaanmetdestoornis.

PraktischetipsenaandachtspuntenbijeenclusterA-persoonlijkheidsstoornis:

• Houdvoorogendateventuelebeschuldigingenofverwijtenvoortkomenuitde stoornisennietpersoonlijkbedoeldzijn.Ditgeldtuiteraardookvoorhet wantrouwenendeachterdocht.

• Accepteerdeafstand,eenrelatieopbouwenisvaaknietmogelijk.

• Kapdepersoonvriendelijkafwanneerdecommunicatietevaag,apartof gedetailleerdwordt,maarloopnooitonaangekondigdweg.

• Probeernietindiscussietegaan,wantditvergroothetmogelijkaanwezige wantrouwen.

• Alcohol-endrugsgebruikkomenveelvoorbijdezepersoonlijkheidsstoornis,wees hieralertop.

Thema6 Mensenmeteenpsychotischestoornisofpersoonlijkheidsstoornis

ClusterB-persoonlijkheidsstoornissen

BijeenclusterB-persoonlijkheidsstoornisgedraagtdebetrokkenezichdramatisch, impulsiefen/ofwispelturig.Indekindertijdzijnvaakaltekenenaanwezigvaneen clusterB-persoonlijkheidsstoornis.Ondanksdateenpersoonlijkheidsstoornisvaak chronischis,kunnendetypischegedragingendoordetijdheenwelwatmilderworden. AlseenpersoonmeteenclusterB-persoonlijkheidsstoornisonderbehandelingvan eenpsycholoogofpsychiaterkomt,wordtergestreefdnaareenzonormaalmogelijk leven.Maardemeestemensenmetdittypepersoonlijkheidsstoorniszoekenzelfgeen hulp,omdatzevaakvindendathunniksmankeert.

Antisocialepersoonlijkheidsstoornis

Eenpersoonmeteenantisocialepersoonlijkheidsstoornislukthetnietomzichaan maatschappelijkenormen,socialeregelsendewettehouden.Hijheeftgeenrespect vooranderenenisongevoeligvoorhunbehoeftenengevoelens.Debetrokkene bedriegt,liegt,manipuleertengedraagtzichonverschillig,onverantwoordelijk, roekeloos,agressiefenimpulsief.Daarbijisersprakevaneenopgeblazenenarrogant zelfbeeld.Deantisocialepersoonlijkheidsstoornisheefteengroteinvloedophet socialeenberoepsmatigefunctioneren.Vanwegedeimpulsiviteitwordenbeslissingen ineenopwellinggenomen,watkanleidentotschuldenenwerkeloosheid.Veelmensen metdezestoornissenbelandenindecriminaliteit,zijschuwenhetgebruikvangeweld niet.Tegenhet40elevensjaarneemthetantisocialegedragvaakwelwataf.

Mensen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis komen verhoudingsgewijs vaker met politie en justitie in aanraking.

Borderline-persoonlijkheidsstoornis

Bijeenborderline-persoonlijkheidsstoornisiseenpersooninstabielalshetgaatom zijnzelfbeeld,identiteit,emotiesenrelatiesmetanderen.Daarbijishijimpulsief;hij gaatbijvoorbeeldheelplotselingeenintenseendieperelatieaan,maarkandezenet

zosnelweerverbreken.Ofhijheefteetbuien,rijdtroekeloosensmijtgeldoverde balk.Ookdenkthijinextremen:hetenemomentisdeanderideaal,hetvolgende momentkeurthijdeanderaf.Automutilatie(zelfbeschadigendgedrag)komtookveel voorbijdeborderline-persoonlijkheidsstoornis;bijvoorbeeldalseenanderhetinitiatief neemtomde(vriendschaps)relatiemetdebetrokkeneteverbreken.Debetrokkene doeterinzo’ngevalallesaanomdittevoorkomen.Insommigegevallenleidtditzelfs totzelfmoord.Tenslottekomtintenseenongepastewoederegelmatigvoor.Tussen de30en50jaarkomtervaakwatmeerstabiliteittenaanzienvanrelatiesenhet beroepsmatigefunctioneren.Mensenmeteenborderline-persoonlijkheidsstoornis komen,invergelijkingmetdeanderestoornissenuitclusterB,ietsvakermetdezorg inaanraking.Bijvoorbeeldomdateenpersoonzichbewustwordtvanzijn belemmeringenalsgevolgvandestoornisenhierhulpbijwil,ofvanwegede automutilatieofeenzelfmoordpoging.

Automutilatie komt veel voor bij de borderline-persoonlijkheidsstoornis.

Histrionischepersoonlijkheidsstoornis

Mensenmeteenhistrionischepersoonlijkheidsstoornisstaangraaginhetmiddelpunt vandebelangstelling.Zeproberendanookconstantdeaandachtopzichzelftevestigen engedragenzichomdieredentheatraalendramatisch.Zeoverdrijvendaarbijhun emoties.Alsdezepersonennietinhetmiddelpuntvandebelangstellingstaan,voelen zezichsomberenzullenzeerallesaandoenomdeaandacht(weer)opteeisen. Bijvoorbeelddoorverhalenteverzinnen,eenscènetemakenofdoortedreigenmet zelfmoord.Zegedragenzichookvaakongepast,zoalsseksueelverleidelijk,uitdagend ofophitsendwanneerdatnietopzijnplaatsis.Vriendschappenverlopenvaak moeizaamvanwegehetdramatischegedrag.

Narcistischepersoonlijkheidsstoornis

Alsersprakeisvaneennarcistischepersoonlijkheidsstoornis,vindtdebetrokkene zichzelfenormbelangrijkenishijervanovertuigddathijbijzonder,speciaalenbeter dananderenis.Hijheefteengrotebehoefteaanbewonderingenisgeobsedeerddoor succes,genialiteit,macht,schoonheidendeidealeliefde.Gewonemensenzijntemin voordezepersoonenhijdenktdathijspecialerechtenheeft.Hijheeftgeen inlevingsvermogen,scheptvaakopoverzichzelfenkomtarrogantover.Relaties wordenalleenaangegaanalsdeanderhemdichterbijzijndoelkanbrengen. Beroepsmatigkunnenmensenmetdezepersoonlijkheidsstoornisverkomen,maar zekunnennietmetkritiekofmislukkingomgaan.Samenwerkenlukthierdoorvaak ookniet.

Rolsociaalwerker

OokmensenmeteenclusterB-persoonlijkheidsstoorniszullennietsnelhulpzoeken en/ofbemoeienisaccepteren.MaarbesefdateenclusterB-persoonlijkheidsstoornis vaakjuistingrijpendisvoordirectefamilieenvrienden.Vanuitde participatiesamenlevingwordtverwachtdathetsocialenetwerkzoveelmogelijkvoor iemandzorgt.Maarnaastenkunnenoverbelastrakenenzelfpsychischeklachten ontwikkelen.Verwijsdezenaasteneventueeldoorvoorprofessionelehulpen ondersteuning.Somsisookdeveiligheidvandepersoonzelfofdedirecteomgeving ingevaar,doordatiemandbijvoorbeeldagressiefofsuïcidaalgedragvertoont.Er moetendanextraveiligheidsmaatregelenwordengenomen.Gaookaltijdnaof kinderenbinneneengezinrisico’slopen.Hetgedragvanmensenmeteen persoonlijkheidsstoorniskaneenbedreigingvormenvoordeontwikkelingvanhun kinderen.KOPPstaatvoorKinderenvanOudersmetPsychischeProblemen.Deze kinderenkunnenbijvoorbeeldtemakenkrijgenmetonvoorspelbaargedragvande ouderenonveiligesituaties.Mochtereenvermoedenzijnvanbedreigingdankanje besluitenomeenmeldingtedoenviadeMeldcodehuiselijkgewelden kindermishandelingvanVeiligThuis.

PraktischetipsenaandachtspuntenbijeenclusterB-persoonlijkheidsstoornis:

• Weesalertopmanipulatie,laatjenietuitspelenencontroleerbijbijvoorbeeld collega’sofbeweringenkloppen.

• Bewaakjeeigengrenzen,laatjenietvoorhetkarretjespannenofoverjeheen lopen.

• Geefduidelijkaanwelkeafsprakenergeldenenwaarvooreenpersoonwelenniet bijjeterechtkan.

• Laatjegeenschuldgevoelensaanpratenofjoualsveroorzakervandeproblemen wegzetten.

• Ganietmeeinoverdrevengedrag,maarhaaldebetrokkeneooknietonderuit.

• Ondanksnegatiefgedragishetvanbelangomdepersoonpositiefteblijven benaderen.Geefbijvoorbeeldeencomplimentwanneerhijzichaanafspraken houdt.

• Weesbetrouwbaarvoordebetrokkene.Houdjeaangemaakteafsprakenenzorg datdeanderopjekanrekenen.Ditiszekerbijde borderline-persoonlijkheidsstoornisvanbelang,vertrouwenisdaarbijerg belangrijk.

• Trekjedebeledigingendiedebetrokkeneuitnietpersoonlijkaan,vertelweldat depersoonhiermeeeengrensovergaat.

• Hebbegripvoordetrauma’sdiedebetrokkeneinhetverledenheeftmeegemaakt endiehebbenbijgedragenaanhetontstaanvaneenpersoonlijkheidsstoornis.

• Personenbinnenditclusteruitenhunproblemenvaakinlichamelijkeklachten. Neemdezeklachtenaltijdserieusomeendaadwerkelijkelichamelijkeaandoening nietoverhethoofdtezien.

ClusterC-persoonlijkheidsstoornissen

MensenmeteenclusterC-persoonlijkheidsstoorniszijnzorgelijkenvreesachtig.Op dekinderleeftijdzijnvaakalsymptomenzichtbaar,zoalsverlegenheidenangstvoor nieuwesituaties.Voorallerenomgaanmetdezepersoonlijkheidsstoorniszalhetdoel zijnvaneeneventuelebehandeling.

Vermijdendepersoonlijkheidsstoornis

Eenpersoonmeteenvermijdendepersoonlijkheidsstoornisheefthetgevoeldathij continutekortschietenisbangvoorkritiek,afwijzingenafkeuring.Hijvindtzichzelf sociaalonbeholpen,oninteressant,onaantrekkelijkofminderwaardigtenopzichte vananderen.Hijisdanookverlegen,stil,geremd,gereserveerden‘onzichtbaar’,bang omvoorgektewordengezetofuitgelachenteworden.Vanwegedezegedachten vermijdthijsocialeenberoepsmatigeactiviteiten:hetsocialenetwerkisdanookvaak beperktofzelfsafwezig.

Afhankelijkepersoonlijkheidsstoornis

Bijeenafhankelijkepersoonlijkheidsstoornissteltdebetrokkenezichonderdanig enafhankelijkop.Hijklamptzichvastaananderenenheefteensterkebehoefteom verzorgdteworden.Alledaagsebeslissingenenbelangrijkeverantwoordelijkheden laathijaananderenover.Hijvraagtookcontinuomgoedkeuring,adviesen geruststellingoverallerleizaken.Vanwegehetgebrekaanzelfvertrouwenhebben mensenmetdezepersoonlijkheidsstoornismoeiteominitiatieftenemenofzelfstandig dingenteondernemen.Zehebbenvaakeenpaarsocialecontacten,vanwieze afhankelijkzijn,dezerelatieszijnnietgelijkwaardig.

Dwangmatigepersoonlijkheidsstoornis

Eenpersoondiekamptmeteendwangmatigepersoonlijkheidsstoornisis perfectionistisch,ordelijkennauwkeurig.Hijisbovendiengeobsedeerddoordetails, regels,lijstjes,orde,organisatieenschema’s.Ditmaaktheminflexibel,stugenkoppig. Debetrokkeneisbovendienzeertoegewijdaanzijnwerkenheeftgeentijdvoor ontspannendeactiviteiten,hijwilnamelijkgeentijdverspillen.Alseralvriendschappen zijn,zijndezevaakserieusenformeel.Samenwerkenislastig,omdatdepersoongeen takenuithandenkangeven.Hijstelthogeeisenaanzichzelf,zijnprestatiesenanderen.

Een persoon met een dwangmatige persoonlijkheidsstoornis is perfectionistisch.

Rolsociaalwerker

Iederepersoonlijkheidsstoornisvraagtomeenanderebenadering.Wanneerje bijvoorbeeldtemakenkrijgtmetiemandmeteenafhankelijkepersoonlijkheidsstoornis, ishetvanbelangdatjeindegatenhoudtofeenpersoonietsdoetomjouteplezieren, ofdathetietsiswathijechtzelfwil.Jeneemtgeenbeslissingenvoordepersoon, maarmoedigthemaanomzelfbeslissingentenemen.Andersblijftdepersoon afhankelijk,watzelfstandigeparticipatieindewegstaat.

Indepraktijk

RichardissociaalwerkerenontmoettijdenszijnwerkzaamhedenindewijkSolange enOrlando,beiden32jaar.Solangeheefttothaar26ebijhaaroudersingewoond. Haaroudersstimuleerdenhaaromopzichzelftegaanwonen,maarSolangewas doodsbenauwddatzehetinhaareentjenietzouredden.Toenzehaarhuidigevriend, Orlando,leerdekennen,heeftzehaaroudersgevraagdofzeergoedaandeedom methemtegaansamenwonen.Ookwildezewetenwaarzedanhetbestkongaan wonen,ofzewelofnietbevriendmoestzijnmetdeburenenhoehethuisingericht moestworden.MomenteelleuntSolangezwaaropOrlando.OrlandoheeftRichard gevraagdofhijSolangemisschienopwegkanhelpen,omietsmeerzelfstandig buitenshuistegaandoen.Zoalsvrijwilligerswerkindebuurt.Richardheeftgezegd dathijmetSolangezoupraten,maarvindthetdaarbijwelergbelangrijkdatSolange haareigenkeuzesmaaktinwatzebuitenshuiszouwillengaandoen.

Eenpersoonmeteendwangmatigepersoonlijkheidsstoorniskanjouwexpertisein twijfeltrekken.Zekeralsbeginnendesociaalwerkerzouditjeonzekerkunnenmaken. Maarlaatjehierdoornietbeïnvloedenenhoudjevastaanhetbeleiddatjevoerten/of datgenewaarjeachterstaat.

PraktischetipsenaandachtspuntenbijeenclusterC-persoonlijkheidsstoornis:

• Geefduidelijkeboodschappendievoorslechtsééninterpretatievatbaarzijn.

• Houdindegatenofdatgenewaardepersoonmeeinstemtdaadwerkelijkiswat hijzelfwil.

• Trekhetjenietpersoonlijkaanalsdepersoonkritiekuitenjehetgevoelgeeftdat jehopeloosfaalt.

• Laatjenietafschrikkendoorautoritairgedrag.

• Dwingdebetrokkenenietommeetedoenaangroepsactiviteiten.Motiverenen stimulerenkanuiteraardwel.

• Geefdepersoonzominmogelijkaanleidingomzichonzekertevoelen.Gebruik duidelijkelichaamstaaldiecorrespondeertmetwatjeverbaaloverbrengtengeef eenduidigeboodschappen.

6.3 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Rachelis21jaarenonlangs,vanwegehaarwerk,opzichzelfgaanwonenineengrote stad.Ineersteinstantiegingditbestgoed.Rachelvondheteenspannendavontuur enstondoveralvooropen,haarburenwarenvriendelijkennamenhaarmeeop sleeptouw.Ooknamzezelfhetintiatiefomdestadenzijnmogelijkhedenteontdekken. MaarnaeenpaarmaandenbegintRachelzichtochwelwateenzaamtevoelen.De burenwaarzeineersteinstantiedikmeebevriendwas,heeftzederugtoegekeerd. Zewarenachteraftochnietzoleuk,aldusRachel.Enookhetimpulsieveideeomeen hondinhuistenemen,paktenietzolekkeruit.Rachelsflatiskleinendehondmoet ooknogeensvierkeerperdagnaarbuiten.Daarnaastgeefthijbehoorlijkeoverlast doorzijngeblaf.AlsRachelopeendaghuilendhaarmoederbelt,omdatzeoveralaan twijfelt,adviseertdezeeensbijeenwelzijnsorganisatieaantekloppen.Jekunter gratisbinnenlopenvoorondersteuningenadviesendatiswatlaagdrempeligerdan eenbezoekaandehuisarts.Misschienkunnenzijhaareenbeetjeopweghelpenbij hetwennenindegrotestad.

Casus

VivianneissociaalwerkerbijWelzijnsorganisatieSamenSterk.Mensenuitdedirecte omgevingkomenhierlangsvoorvragen,ondersteuningenadviesmetbetrekkingtot allerleizakendieinhunlevenspelen,zoalsfinanciën,financiëleregelingen,schulden, werk,dagbesteding,opvoeding,huisvesting,eenzaamheid,belastingaangifte,subsidies etcetera.VandaaglooptRachelbinnen.Zevertelthaarverhaal,overhaarachtergrond, haarverhuizing,haarburen,haartwijfelsenhaareenzaamheidenvraagtheelspecifiek oferprojectenofactiviteitenzijnvoormensenzoalszij.Zewilgraagwataansluiting

vindenindestadenwattedoenhebbeninhaarvrijetijd.Ookweetzenietzogoed watzenoumethaarhondaanmoet.HetvaltViviannedirectopdatRachelveel littekensophaararmenheeft,keurignaastelkaarineenrijtje.OokalsRacheltegen haarpraatmerktVivianneietsop;Racheldenktinextremen.Zeverteltheelwisselend overdemenseninhaarleven.Hetenemomentinhaarlevenprijsdezebepaalde mensendehemelin,maardatkonplotsklapsoverzijn.

Dilemma

ViviannedenktdatdeproblemenwaarRachelnutegenaanlooptbestweleenste makenkunnenhebbenmeteenmogelijkeborderline-persoonlijkheidsstoornis.Met allesignaleninhaarachterhoofd,vraagtViviannedanookterloopsaanRachelofze weleensprofessionelehulpheeftgehad.Rachelreageertkattigenbozig:'Watheeft daternouweermeetemaken!'zegtzemetverhevenstem.Ikkomgewoonvragenof jemijkanhelpen,beginjeineensoverhulpverleningendatsoortshit.Daarzitik helemaalnietoptewachten!'Rachelpakthaarjasenlooptalnaardeuitgangvan SamenSterk.

WatdoetVivianne?

1. ZelooptsnelachterRachelaan,biedthaarexcusesaanenbeloofthaarte ondersteunenbijhetvindenvanaansluitingindestadenactiviteiteninhaarvrije tijd.

2. ZelaatRachelgaan,alszenietgeholpenwilworden,dankanzeweinigvoorhaar betekenen,zekanzichnietopdringen,Rachelkwamhiervrijwillig.

6.4 Verdieping

Zo’n80%vandemensenmetlangdurigepsychischeproblemen,zoalspsychosen, heeftgeenbetaaldwerk.Zezijndanookvaakaangewezenopeenminimumuitkering. OndanksdeParticipatiewetendeWmozijnsocialeinclusieendekansenopwerk voormensenmeteenpsychischebeperkingnietverbeterd.Omdieredenisereen re-integratiemodelontwikkelddatbeteraansluitbijdedoelgroepdanhethuidige veelgehanteerdere-integratiemodel.Mensenmeteenpsychischekwetsbaarheid moeteneerstopeenarbeidsplekgeplaatstwordenendaarvervolgenstrainingkrijgen, inplaatsvanandersom(eersttrainen,danplaatsen).Onderzoekersvankenniscentrum Phrenos,eenkenniscentrumdatzichinzetvooreensamenlevingwaarinvooralle mensendezelfderechtengelden,dusookvoormensenmetpsychischeproblemen, schreveneenartikeloverditeffectievere-integratiemodel.Inditartikelgevenzede barrièresopdearbeidsmarktweer,leggenzehetre-integratiemodeluitenpleitenze vooreenbrederetoepassingvandatmodel(Roegetal.,2021).

Barrières

Mensenmetlangdurigepsychischeproblemendiewerkzoeken,ervarendaarbijvolgens deonderzoekersvankenniscentrumPhrenosveelbarrières.Eriseengebrekaan ervaring,vaardighedenenvertrouwen,wathetlastigmaaktomergensaandeslagte gaan.Dearbeidsmarktstelthogeeisenenisereenstigmaoppsychischeaandoeningen. Binnendeggz-behandelingiserdaarnaastooknogweinigaandachtvoor arbeidsproblemen.Insommigegevallenremmenbehandelarenhuncliëntenzelfsaf omtegaanwerken,uitangstdatdeklachtentijdenshetwerkzullentoenemen.Terwijl vaakhetomgekeerdehetgevalis.DaarbijzijngemeentenenhetUWVterughoudend alshetgaatomdeinkoopvanre-integratietrajecten,dezezijnteduurenwordenals nietheeleffectiefbeschouwd.Tenslotteverlooptdesamenwerkingtusseninstanties moeizaam,zoalstussendeggz,debedrijfsartsenuitkeringsinstanties.

IPS

Eerderwerdereenbeetjevanuitgegaan,doorprofessionalsenambtenaren,datwerk vooreenovergrotemeerderheidvandegroepmensenmetlangdurigepsychische problementehooggegrepenwas.TotdatonderzoekersuitAmerikaeenander perspectiefontwikkeldendiedezeaannametegenspreekt,aangeduidalsIPS,wat staatvoorIndividuelePlaatsingenSteun.HetIPSgaatuitvanhetprincipe‘firstplace, thentrain’.Ditperspectiefvervinghetideedatmensenmetpsychischeproblematiek eersteenlangdurigenstapsgewijzevoorbereidingnodighaddenalvorenszijaanhet werkkonden.BijIPSgaatdepersoonmeteencoachmeteenopzoeknaareenbetaalde baanentijdenszijnwerkwordthijgecoacht.Detrajectbegeleidingisonderdeelvan hetbehandelplanendetrajectbegeleiderislidvanhetggz-behandelteam.Metdeze aanpakwordtervanuitgegaandathersteleenwegmethobbelsisendatfoutenmaken mag,hethoeftnietallemaalgelijkperfectteverlopen.

Effectiviteit

UitonderzoekinNederlandbleekdatindertigmaandentijdbijnatweekeerzoveel mensenaanwerkgeholpenwarenmetIPS,danmetregulieretrajectbegeleiding. MomenteelbiedenronddedertiginstellingeninNederlandIPSaan.Ookgemeenten kopensteedsvakerIPS-trajectenin,netalshetUWV.Ensommigeplekkenvan beschermdwonenbiedenIPSaan.Daarwordenookgoederesultatengeboekt,ondanks hetfeitdatmensenmetpsychischeproblemenbinneneenbeschermdewoonvorm meerfunctioneleproblemenervarenennogmindervaakwerkhebbendanbinnen deggz.HelaasbereiktIPSmaarslechts5000mensen,ophettotaalvanruim280 duizendmensenmetlangdurigepsychischeproblematiek.EndatterwijlIPSeen belangrijkesleutellijkttotmeersocialeinclusieenmaatschappelijkherstel.Gezien deresultatenvraagthetvolgensdeonderzoekersvankenniscentrumPhrenosdan ookomeenbrederetoepassingindeggzendaarbuiten.

Thema6 Mensenmeteenpsychotischestoornisofpersoonlijkheidsstoornis

6.5 Begrippen

Affectievevervlakking

Eenverminderingindeuitingvanemoties.

Afhankelijkepersoonlijkheidsstoornis

Debetrokkenesteltzichonderdanigenafhankelijkop.

Antisocialepersoonlijkheidsstoornis

Hetlukteenpersoonnietomzichaanmaatschappelijkenormen,socialeregelsende wettehouden.

Bizarrewanen

Wanendiezoonvoorstelbaarzijndatzehaastonmogelijklijken.

Borderline-persoonlijkheidsstoornis

Eenpersoonisinstabielalshetgaatomzijnzelfbeeld,identiteit,emotiesenrelaties metanderen.

ClusterA-persoonlijkheidsstoornis

Mensendiezicheigenaardigen/ofexcentriekgedragen.

ClusterB-persoonlijkheidsstoornis

Betrokkenegedraagtzichdramatisch,impulsiefen/ofwispelturig.

ClusterC-persoonlijkheidsstoornis

Eenpersoondiezorgelijkenvreesachtigis.

Cognitievesymptomen

Cognitievefuncties,zoalsconcentratie,geheugenenaandacht,zijnverminderd.

Dwangmatigepersoonlijkheidsstoornis

Eenpersoondieperfectionistisch,ordelijkennauwkeurigis,engeobsedeerdisdoor details,regels,lijstjes,orde,organisatieenschema’s.

Ernstiggedesorganiseerdeofabnormalepsychomotoriek

Bewegingenverlopenandersofzezijnverstoord.

Gedesorganiseerddenkenenspreken

Depersoonisonnavolgbaarinwathijzegtendenkt.

Hallucinaties

Depersoonbeleeftzintuiglijkeervaringendienietovereenkomenmetdewerkelijkheid.

Histrionischepersoonlijkheidsstoornis

Eenpersoondiegraaginhetmiddelpuntvandebelangstellingstaat.

Initiatiefverlies

Alseenpersoongeeninteressemeerheeftindoelgerichteactiviteiten.

KOPP

KinderenvanOudersmetPsychischeProblemen.

Katalepsie

Eenpersoonneemtongewoneofongepastelichaamshoudingenaan,diehij/zijlang volhoudt.

Katatoongedrag

Erwordtnietmeergereageerdopdeomgevingzoalsdepersooneerstweldeed.

Kortdurendepsychotischestoornis

Depsychotischetoestandduurteendagtothooguiteenmaand.

Narcistischepersoonlijkheidsstoornis

Debetrokkenevindtzichzelfenormbelangrijkeniservanovertuigddathij/zijbijzonder, speciaalenbeterdananderenis.

Negatievesymptomen

Affectievevervlakkingeninitiatiefverlies.

Niet-bizarrewaan

Eenwaandiewaarzoukunnenzijn,alishetnietderealiteit.

Paranoïdepersoonlijkheidsstoornis

Eenpersoongedraagtzichvooralwantrouwigenachterdochtig.

Persoonlijkheidsstoornis

Eenstoorniswaarbijmensenextremevariatiesvangewonekaraktertrekkenlaten zien.

Psychomotoriek

Allebewuste,vanuitdehersenengestuurdebewegingen.

Psychose

Eenveranderdebelevingvandewerkelijkheiddiehetwaarnemen,denkenende emotiesbeïnvloedt.

Schizofrenie

Depsychotischetoestandhoudtlangerdaneenhalfjaaraan.

Schizofreniespectrumstoornis

Eenstoorniswaarbijzichpsychotischesymptomenvoordoen.

Schizofreniformestoornis

Depsychotischetoestandduurtminimaaleenmaandenmaximaaleenhalfjaar.

Schizotypischepersoonlijkheidsstoornis

Eenpersoondiezichongemakkelijkvoeltingezelschap.

Schizoïdepersoonlijkheidsstoornis

Personendieafstandelijkzijnengeenbehoeftehebbenaanhechterelaties.

Vermijdendepersoonlijkheidsstoornis

Eenpersoonheefthetgevoeldathij/zijcontinutekortschietenisbangvoorkritiek, afwijzingenafkeuring.

Waanstoornis

Eenpersoonheeftalleenlastvanwanenennietvananderepsychotischesymptomen.

Wanen

Vaststaandeovertuigingenwaardepersoonnietvanafistebrengen,ookalspreken allefeitendezeovertuigingentegen.

Thema7 Mensenmeteenstoornisinde belevingofregulatie

Inhoudthema

• Voedings-eneetstoornissen

• Slaap-waakstoornissen

• Stoornisseninderelatietussenlichaamengeest

• Dissociatievestoornissen

• Parafielestoornissen

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping

• Begrippen.

Wanneermensenproblemenervarenophetgebiedvanvoedingofslapen,inhun bewustzijnstoestand,oftenaanzienvanhunseksuelevoorkeuren,kandatparticipatie inmeerofminderemateindewegstaan.Jekuntjemisschienwelvoorstellendateen persoondiebehoefteheeftaantwintiguurslaapperdag,amperaanparticipatie toekomt.Terwijleenpersoondiekamptmeteetbuienmisschienwatbetreftwerkwel participeert,maarzichvooraleenzaamvoelt.Hetisdanooksterkafhankelijkvande stoorniswaarjealssociaalwerkeropinzet,alshetgaatomhetbevorderenvan maatschappelijkeparticipatie.

7.1 Voedings-eneetstoornissen

Alseenpersoonafwijkendgedraglaatzientenaanzienvanzijnvoedselinname,kan ersprakezijnvaneenvoedings-ofeetstoornis Jekuntonderanderedevolgende voedings-eneetstoornissenonderscheiden(APA,2022):

• vermijdendeofrestrictievevoedselinnamestoornis

• anorexianervosa

• boulimianervosa

• eetbuistoornis.

Vermijdendeofrestrictievevoedselinnamestoornis

Bijeenvermijdendeofrestrictievevoedselinnamestoorniswordenspecifieke voedingsmiddelenvermedenoferishelemaalgeeninteresseinetenenvoedsel.Deze stoorniswordtookwelARFIDgenoemd,naardeEngelseafkorting:Avoidant/Restrictive FoodIntakeDisorder(Kenniscentrumkjp,z.d.)enkomthetvaakstvoorbijmensen meteenautismespectrumstoornis.Zijzijnvanwegehunverhoogdesensorische sensitiviteitgevoeligervoorbijvoorbeelddegeur,kleurenstructuurvanvoedsel.Het gevolgisdatzeteweinigetenennietvoldoendevoedingsstoffenopnemen.Ditleidt totondervoeding,gewichtsverlies,uitdrogingenbijkinderentoteenachterblijvende groei.Eenstikervaring,ernstigbrakenofhetdoormakenvaneenmedischeingreep inhetmond-keelgebiedkandeoorzaakzijnvanARFID.

ARFIDheefteengroteinvloedophetdagelijksleven.Dooreentekortaan voedingsstoffenverzwakthetlichaam.Erontstaatlusteloosheid,watkanleidentot verzuimopschool,werkofanderebezighedenbuitenshuis.ARFIDbeperktookhet socialefunctioneren.Opvakantie(ofkamp)ofuitetengaanisbijvoorbeeldstressvol vanwegeeenandervoedselaanbod.

Rolsociaalwerker

WanneerjemensenmetARFIDtreft,zullenerindeomgevingzorgenbestaanrondom degezondheidvandedesbetreffendepersoon.Doorverwijzenishierdanookopzijn plek.Houdeenvingeraandepolstotdatdepersoondaadwerkelijkonderbehandeling is,omdatdegezondheidstoestandkanverslechteren.

PraktischetipsenaandachtspuntenbijARFID:

• Adviseernaastenomalvastteonderzoekenwelkevoedingsmiddelendepersoon wélverdraagtenlaatzedezeaanbieden,ofsteedseenkleinevariatiedaarop.

• Sondevoedingenvoedingssupplementenkunnentekorten(deels)aanvullen(maar vaakhoudtdevoedselweigeringstand).

• Weesaltijdalertopondervoedingenuitdrogingenschakelmedischehulpinbij ernstigezorgen.

Anorexianervosa

Eenpersoonmetanorexianervosaeetstructureelminderdanhetlichaamnodig heeft,uitangstomaantekomenofdikteworden.Wanneerdebetrokkeneeet–al dannietgedwongendoordeomgeving–zalhij(maarmeestalzij)datwatbinnenkomt zosnelmogelijkuithetlichaamwillenkrijgen.Ditheetcompensatiegedrag.Hijgaat bijvoorbeeldpurgeren,oftewelzelfopgewektbraken.Ofhijprobeertzoveelmogelijk calorieënteverbrandenengaatdaaromextreemveelbewegen.Ookwordener bijvoorbeeldverschillendemiddeleningezetomhetvoedselhetlichaamzosnel mogelijktedoenverlaten,zoalslaxeermiddelendiedestoelgangversnellen,of klysma’s.Vanwegeditgedragisersprakevanernstigondergewicht.

Purgeren komt veel voor bij mensen met anorexia nervosa.

Anorexianervosaishardnekkigenmensendiehiermeekampenvallenvaakterugin hunoudepatronen,genezingiserglastig,ondanksspecifiekebehandelmethoden. Dezestoornisheefternstigegevolgenvoorhetlichamelijkfunctioneren:deademhaling, bloedsomloopenhetbewustzijnwordenaangetastendemenstruatiekanuitblijven. Ookzelfmoordkomtvoor,netalsdooddooruithongering.Mensenmetanorexia

Thema7 Mensenmeteenstoornisindebelevingofregulatie

nervosakampenvaakmetdepressieveklachten,prikkelbaarheid,socialeisolatieen slaapproblemen.Vanwegedezebijkomendeproblemenishetlastigomvolledigte participeren.Schoolofopleidingwordenbijvoorbeeldnietafgemaakt,watdekansen opdearbeidsmarktverkleint.Envanwegesocialeteruggetrokkenheidbouwtiemand geensociaalnetwerkop(ofditbrokkeltaf).

Rolsociaalwerker

Wanneerjevermoedtdatersprakezoukunnenzijnvananorexianervosa,trekjedirect aandebel,geziendezestoornislevensbedreigendevormenkanaannemen.Demeeste mensenmetdezestoorniszullenzelfnietsnelhulpzoeken,uitschaamteofze ontkennendeproblemen.Maarhoeeerdereenbehandelingstart,hoegroterdekans opgenezing.Kaartdesymptomenaanbijnaasten,jecollega’sofbijdepersoonzelf, afhankelijkvandesetting.Naherstelhebbenmensenmetdezeeetstoornisvaak moeiteomhunmaatschappelijkerollenweeroptepakken(GGZstandaardenz.d.).

Hierkrijgenzedanookondersteuningbij;erwordtmetzebesprokenwathun participatiedoelenzijn,zoalsmetbetrekkingtotonderwijs,werk,vrijetijd,inkomen, sport,vriendschappenenrelaties.Dezedoelenwordenvastgelegdinhetzorgplan vandedesbetreffendepersoon.Alssociaalwerkersluitjeaanbijdeze participatiedoelen.Mensenmetanorexianervosakunnenookgebaatzijnbij patiëntenverenigingenenomgangmetervaringsdeskundigen,indiengewenstbreng jezehiermeeincontact.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijanorexianervosa:

• Dezestoorniskanlevensbedreigendevormenaannemen.Weesdusvoorzichtigin jebenadering(enwatjezegt)envolghetadviesvandebetrokkenbehandelaar op.

• Weesalertopdesignalenvananorexianervosa:

– vaaknahetetengelijknaardewcgaan

– langzaameten

– maaltijdenoverslaan

– wijdeklerendragen

– veelwillenbewegen(vooralnamaaltijden)

– uitblijvendemenstruatie

– zichtbaarafvallen.

• Anorexiaontstaatmeestalindepubertijdenhetvaakstbijmeiden.Weeshierbij dezedoelgroepdanookalertop.

Indepraktijk

Nadja(33jaar)issociaalwerkerbijStichtingBabyhuis.Dezestichtingbiedtopvang, behandelingenbegeleidingaan(aanstaande)moedersomhenteondersteunenbij hetmoederschap.HierverblijftonderanderedeonlangsbevallentienermoederHester (17).HetvaltNadjaopdatHesterextremepogingendoetomdezwangerschapskilo’s zosnelmogelijkkwijtteraken.ErliggendieetboekenophaarkamerenHesterspreekt

geregeldnegatiefoverdeomvangvanhaarlichaam.OokzietNadjaHesterbijnanooit ietseten,enHesterlooptvakerdannodigdetrappenbinnenhetBabyhuisopenaf, terwijlzenogmaarnetisbevallen.AlsNadjavoorzichtigzegtdatiederevrouwaankomt alszezwangerisendatdekilo’seropdenduurallemaalweervanafgaan,reageert Hesterwatbozig.Zezegtkattig:‘Nou,datmoetikeerstnogmaareenszien.Ikhad beternooitzwangerkunnenraken.Datkindheeftmijnlijfverpest.’DitmaaktNadja tochwatbezorgd.DeideeënvanHesterkunnentotgevolghebbendatzenegatief overhaarbabygaatdenken.NadjabesluitdesituatievanHestertebesprekeninhet teamoverleg,zodatzekunnenbepalenhoezedezesignalenhetbestkunnenoppakken.

Boulimianervosa

Ookmensenmetboulimianervosazijnbangomaantekomenofdikteworden.Maar zijkampenaandeanderekantwelmeteenoncontroleerbaredrangomteeten.Ze beginnenvaakaaneendieetineenpogingomaftevallen,maarvanuitditbeperkte eetpatroonontstaaterjuisteenbehoefteaanongezondenveeleten.Dituitzichin eetbuien.Tijdenseeneetbuieetdebetrokkenebinnenzeerkortetijdextreemveel enheefthijhetgevoelgeencontroletehebbenoverdevoedselinname.Hijstoptpas metetenalsereenpijnlijkofzeeronaangenaamverzadigdgevoelontstaat.Nazo’n eetbuivertonenookmensenmetboulimianervosacompensatiegedrag.Destoornis heeftlichamelijkegevolgen,zoalsaantastingvandeslokdarm(vanwegeovermatig purgeren),flinkegewichtsschommelingenenhartritmestoornissen.Vanwegeverzuim doorbijkomendeklachtenkunnenerparticipatieproblemenontstaan.Eenpersoon gaatbijvoorbeeldnietmeernaarzijnwerkofschool.Destoornisisookvaninvloed ophetsocialefunctioneren;socialeaangelegenhedenwordenbijvoorbeeldvermeden, denkaaneenetentjemetcollega’sofvrienden.Ookvoorboulimianervosabestaan specifiekepsychischebehandelingen,maardeterugvalisvaakgroot.

Rolsociaalwerker

Netalsbijmensenmetanorexianervosa,vragenmensenmetboulimianervosaniet snelomhulp,ofpasheellaatvanwegeschaamteenonvoldoendeofgeenziektebesef. Tochisinveelgevallenhulpnoodzakelijk.Ookomdatboulimianervosakanovergaan inanorexianervosa(enandersom)enerdaardoormeerproblemenkunnenontstaan. Verwijsdanookdoorwanneerersprakelijkttezijnvanboulimianervosa.Enhelpde betrokkenebijvoorbeeldopwegbijhetvindenvanlangdurigeondersteuning,het bereikenvanpersoonlijkeparticipatiedoelenen/ofzelfmanagement(hetvermogen omgoedomtegaanmetdesymptomen,debehandeling,degevolgenvande eetstoornisenhetaccepterenvandeleefregels).

Praktischetipsenaandachtspuntenbijboulimianervosa:

• Neemdebetrokkeneserieus,maarganietmeeinhetideedathijtedikis.Geef bijvoorbeeldgeentipsovereengoeddieetdatjezelfvolgt.

• Weesalertopdesignalenvanboulimia:

– sneleten

– etenhamsterenofstelen

Thema7 Mensenmeteenstoornisindebelevingofregulatie

– veelverschillendediëtenuitproberen

– zichterugtrekkenopdewcnaheteten

– gewichtsschommelingen

– compensatiegedrag.

Eetbuistoornis

Ookbijeeneetbuistoornisheefteenpersoonregelmatigterugkerendeeetbuien.Deze wordennaafloopalleennietgecompenseerd.Welvoeltdebetrokkenezichnaafloop schuldigoverhetteveelgegetenvoedsel,waardoorhijvanzichzelfwalgt.Ookzijn mensenmeteeneetbuistoornisvaakontevredenoverzichzelf,hunlichamelijke gezondheidenhetlevendatzeleiden.Naastlichamelijkegevolgen,zijnerookgevolgen opsociaalvlak.Zowordenanderemensenbijvoorbeeldvermeden(schaamteofniet samenwilleneten)enontstaatereenzaamheid.Ookiservaakeenverliesininteresses. Bijdezestoornisishetrisicovanobesitaszeergroot.

Obesitas

Overgewichtenobesitaszijngeenpsychischestoornissen,maarsomsweleengevolg vanproblemenrondometenenbewegen,vanwegeonderliggende(psychische) problematiek.JespreektvanovergewichtwanneerdeBMI(bodymassindex)tussen de25en30ligt.DeBMIlaatzienofje,inverhoudingtotjelengte,eengezond lichaamsgewichthebt.ErissprakevanobesitasbijeenBMIvan30ofhoger.Morbide obesitasbetekentdatiemandeenBMIvan40ofhogerheeft.Mensenmetobesitas lopenmeerrisicoopallerleipsychischeenlichamelijkegezondheidsproblemen.Daarbij

Tijdens een eetbui eet iemand zeer veel in heel korte tijd.

kanobesitasleidentotverminderdeparticipatieeneenzaamheid.Somskrijgenmensen metobesitasooktemakenmetuitsluitingofpesterijenvanwegehunsituatie.Hen wordtbijvoorbeeldverwetendatzeluizijnengeendoorzettingsvermogenhebben.

Rolsociaalwerker

Weesjeervanbewustdatachtereetbuienenachterobesitasaltijdandereproblematiek schuilgaat.Ditkunnenbijobesitaslichamelijkeproblemenzijn,zoals schildklierproblemenofeenfoutjeindegenen,leefstijlproblemenofpsychische problemenwaardooroverconsumptieplaatsvindt,metalsgevolgzwaarlijvigheid.Bij eeneetbuistoorniskaneeningrijpendegebeurtenisdeoorzaakzijn.Kijkdusaltijd verderdanenkelhetzichtbaregedragvandepersoon.Verwijsdepersooneventueel doornaardehuisarts,dezekanverderondersteunenofdoorverwijzennaar specialistischehulp.Ofondersteundepersoonopwegnaareengezondereleefstijl. Omdatgezondevoedingnogaltijdduurderisdanongezondevoeding,is(alsjeweinig tebestedenhebt),dekeuzesnelgemaakt.Wanneerdefinanciëlesituatieeenprobleem isomgezondebeslissingentemakenengezondgedragtevertonen,kunjemensen hierbijopweghelpen.Wijszeopdemogelijkhedenvanbijvoorbeelddevoedselbank, JeugdfondsSportenCultuurenondersteuneventueelbijdeaanmelding.Ofgeef praktischetipsomgoedkoopgezondtekoken,wanthetismeteenbeetjecreativiteit nietgeheelonmogelijk.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeeneetbuistoornisenobesitas:

• Weesjeervanbewustdatnietallemensenmetovergewichtofobesitaseen eetbuistoornishebben(enandersom).

• Onderschatdeinvloedvanuitdeomgevingnietophetontwikkelenvanobesitas. Denkaanopiederehoekvandestraateenfastfoodketen.

7.2 Slaap-waakstoornissen

Wanneereenpersoonproblemenervaartrondomhetslapenenwaken,kanersprake zijnvaneenslaap-waakstoornis,vaakafgekorttotslaapstoornis.DeDSM-5(APA, 2022)onderscheidtonderanderedevolgendeslaapstoornissen:

• insomniastoornis

• hypersomnolentiestoornis

• narcolepsie

• circadianeritme-slaap-waakstoornis.

Insomniastoornis

Bijeeninsomniastoornisheefteenpersoonstructureelmoeitemetinslapenen doorslapen;hijkomt’savondsmoeilijkinslaapentijdenshetslapenwordthijveel wakker.Vervolgensheefthijweermoeiteominslaaptevallen.Erzijndusproblemen ophetgebiedvandekwantiteit(hoeveelheid)endekwaliteit(eigenschap)vande slaap.Hetgevolgisdatdebetrokkeneminderslaapkrijgtdanhijnodigheeftenzich overdagvermoeidennietuitgerustvoelt.Daardoorontstaanervaak

concentratieproblemen,geheugenproblemeneneenprikkelbarestemming. Verschillendeproblemenkunnentotinsomnialeiden,waaronderdiabetesenhet meemakenvaningrijpendegebeurtenissen.

Inslaap- en doorslaapproblemen leiden tot vermoeidheid overdag.

Hypersomnolentiestoornis

Eenpersoonmeteenhypersomnolentiestoornisvoeltzichvaakslaperig,ondanks eenslaapperiodevanminstenszevenuur.Extraslaaptijdzorgterbovendiennietvoor datdeslaperigheidovergaat.Gemiddeldgenomenwordterzo’nnegenenhalfuurper etmaalgeslapen,insommigeextremegevallenzelfstwintiguur.Dezestoorniskan chronischzijnendepersoonzalindatgevaldusmoetenlerenlevenmetzijn overmatigeslaapbehoefte.Datisnietaltijdgemakkelijk,wanthypersomnolentiekan maatschappelijkeparticipatieflinkverstoren.Vanwegedeslaperigheidisdepersoon minderalert,kanhijzichmindergoedconcentrerenenzijnervaak geheugenproblemen.Hoemeerslaaperbovendiennodigis,hoemeerbeperkingen eenpersoonervaart.Alsiemandtwintiguuropeendagslaapt,draaithijbijnaniet meermeeindesamenleving.

Narcolepsie

Mensenmetnarcolepsiehebbeneenonbedwingbareslaapdruk,zevallenineensin slaapenhebbenhiergeencontroleover.Deaandoeningischronischenbestaatgeen behandelingvoor,maarmedicatiekandeklachtenwelenigszinsdoenlatenafnemen. Hetsocialeenberoepsmatigefunctionerenwordternstigverstoorddoornarcolepsie.

Denkjemaareensinhoegevaarlijkautorijdenofeenmachinebedienenisalsjeineens inslaapvalt.Mensenmetnarcolepsiekunnenooksocialeaangelegenhedengaan vermijden.Dekansopeensociaalisolementisgroot.

Circadianeritme-slaap-waakstoornis

Bijeencircadianeritme-slaap-waakstoornisisereenverstoringvanhet24 uursslaap-waakritme.Hetslaap-waakritmesluitnietaanbijwatsociaalacceptabel is.Mensenmeteenverlateslaapfasegaanlaatnaarbedenstaanlaatop.Mensenmet eenvervroegdeslaapfasestaanvroegopengaan’savondsvroegnaarbed.Alsmensen huneigenritmekunnenvolgen,ervarenzegeenproblemen,maarindemeestegevallen vereisteenstudieofhetwerkdatzeopeenbepaaldtijdstipaanwezigzijn.Mensen dieinploegendienstwerken,kunnenooktijdelijkdezeproblemenervaren,simpelweg omdatditwerkhunnormaleslaap-waakritmeverstoort.Dezestoornisheeftinvloed ophetberoepsmatigeensocialefunctioneren,omdathetritmenietgelijklooptmet datvananderen.

Vroegnaarbed

Yusuf(28jaar)gaatiedereavondom20.00uurnaarbed.Hijisdandevolgendeochtend rond4.00uurwakker.Hijvindthetheerlijkomvervolgensopzijngemakteontbijten enrond6.00uurtejoggen.Evendouchenernaenhijishelemaalfrisvoorzijnwerkdag. Nazijnwerkheefthijalleennooitzoveeltijdmeeromietstedoen.Hijkooktvoor zichzelf,kijktnogeventelevisieengaatdanalweernaarbed.Yusufheefthierdoor weinigsocialecontacten.Zijnvroegereschoolvriendenvondenhemsaai,hijwilde tochnooitmeenaareenfeestje,caféofbioscoop.OndertussenvoeltYusufzich behoorlijkeenzaam.

Rolsociaalwerker Slaapproblemenkennenvaakeenonderliggendeoorzaak,jekuntdebetrokkene hieropwijzen,wanneerdezeaangeeftslaapproblementeervarenofwanneerjemerkt datdepersoonvaakvermoeidis.Eenbezoekaandehuisarts(ofpraktijkondersteuner) kanhiermogelijkinzichtingeven.Jouwrolisvooraldepersoontemotiverenzoveel alsmogelijk(enveiligis)te(blijven)participeren.Somsvraagtditomaangepastwerk (denkaanveiligheidtenaanzienvannarcolepsie)ofveranderingvanwerk(denkaan eenaangepastwerkritmebijeencircadianeritme-slaap-waakstoornis).Ofomkleine stapjesdesocialewereldin(denkaaneenernstigehypersomnolentiestoornis).

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeenslaap-waakstoornissen:

• Aanpassingenindeleefstijlkunneninslaap-endoorslaapproblemenverminderen. Denkaanregelmatigebedtijdenaanhouden(ookinhetweekend),cafeïneen alcoholvermijden,regelmatigbewegen.Ookdutjesoverdagverergerende problemenvaak.

• Planbelangrijkeactiviteitenvoor/metdepersoonopeentijdstipdathemuitkomt (bijvoorbeeldgeenlateafspraakbijmensenmeteenverlateslaapfase).

Thema7 Mensenmeteenstoornisindebelevingofregulatie

• Voorkomdateenpersoonmetnarcolepsiezichbezeertwanneerhijplotselingin slaapvalt,doortelettenopsignalen(spontanegrimassenengrapjesgaanvaak voorafaanhetplotselinginslaapvallen).Enzorgvooreenveiligeomgeving.

7.3 Stoornisseninderelatietussenlichaamengeest

Bijstoornisseninderelatietussenlichaamengeestisdebelevingtenaanzienvan heteigenlichaamverstoord.Mensenmetzo’nstoornishebbenlichamelijkeklachten zonderdatdaareenmedischeverklaringvooris,ofzezijnovermatigbezorgdomde eigengezondheid.DeDSM-5(APA,2022)onderscheidtdevolgendestoornisseninde relatietussenlichaamengeest:desomatisch-symptoomstoornis,de ziekteangststoornisendefunctioneel-neurologisch-symptoomstoornis.

Somatisch-symptoomstoornis

Eenpersoonmeteensomatisch-symptoomstoornis(ookwelSOLKgenoemd; SomatischOnverklaardeLichamelijkeKlachten)heeftonverklaarbarelichamelijke klachten,ofzijnklachtenstaannietinverhoudingtoteenonderliggendeaandoening ofziekte.Erisbijvoorbeeldgeenonderliggendeaandoeningaanwezig,maarhijheeft wellichamelijkeklachten.Hetkanookzijndaterweleenonderliggendeaandoening aanwezigis,maardatdebetrokkenehierabnormaalopreageertinzijngedachten, gevoelensengedrag.Hijsteltzichechternietaan,voorhemzijndeklachten daadwerkelijkaanwezig.Mensenmetdezestoorniservarendoorgaansklachtenop viergebieden:

• maag-darmstelsel:diarree,braken,misselijkheid

• pijnklachten:pijnaandegewrichten,buik,rug

• pseudoneurologischesymptomen:dubbelzien,verliesvankrachtindearmen, doofheid

• symptomenophetgebiedvanseksualiteitenvoortplanting:erectiestoornis, onregelmatigemenstruatie.

Vaakontstaateensomatisch-symptoomstoornisdoordatdepersoononderliggende psychischeproblemenvertaaltnaarlichamelijkeklachten;bijvoorbeeldalshijniet overzijnemotieskan,wilofmagpraten.Inveelgevallenhoudenmensenerderest vanhunlevenlastvan.Vanwegeallelichamelijkeklachtenverzuimenzijvaakvan werk,iserverminderdeinteresseinsocialeactiviteitenenbezoekenzezeergeregeld dehuisartsofeenmedischspecialist,waardoordezorgkostenhoogoplopen.Ook neemtdeomgevingvandepersoondiensklachtenvaaknietmeerserieus,wanteris altijdweliets.

Ziekteangststoornis

Bijeenziekteangststoornis(ookwelhypochondriegenoemd)maakteenpersoon zichvoortdurendzorgenoverzijngezondheid,ookalzijnergeenlichamelijkeklachten aanwezig(ofdezezijnerwel,maarheelvaagofonschuldig).Debezorgdheidstaatin datgevaldusnietinverhoudingtotdeernstvandelichamelijkeklachten.Wanneer naonderzoekdooreenartsgeenbewijswordtgevondenvooreenaandoeningof ziekte,blijftdebetrokkenebezorgd.Hijiservanovertuigddathijtochechteenernstige

oflevensbedreigendeaandoeningheeft.Mensenmetdezestoornisdoeneengroot beroepopdealgemenegezondheidszorg.Thuisenophetwerkfunctionerenmensen meteenziekteangststoornisvaakmindergoed.Bijvoorbeeldvanwegeveelverzuim, eenslechteconcentratiedoordeconstanteangstoferontstaanspanningenomdat depersoonsteedsmaarweeromgeruststellingvraagtbijzijnpartner.

Functioneel-neurologisch-symptoomstoornis

Eenpersoonmeteenfunctioneel-neurologisch-symptoomstoornisheefttemaken metonverklaarbarelichamelijkeuitvalsverschijnselen.Dezeverschijnselenbeperken hetzintuiglijken/ofmotorischfunctioneren.Ertreedtbijvoorbeeldineenseen verlammingvandebenenofarmenop,erzijnevenwichtsproblemenofdepersoon kannietsmeerzienofzijnhelelichaamvaltalshetwareuit.Naaraanleidingvandeze uitvalsverschijnselenwordtvaaklichamelijkonderzoekuitgevoerd.Erwordtechter geenverklaringvoorgevondenenerisdusgeenonderliggendeaandoeningdiede problemenveroorzaakt.Vaakzijntehogeverwachtingen,spannendegebeurtenissen en/ofstressdeoorzaakvaneenfunctioneel-neurologisch-symptoomstoornis.Meestal kentdestoorniseenheelabruptbegineneenzeerplotseinde.Hetberoepsmatige ensocialefunctionerenkantijdelijkflinkverstoordraken.Deuitvalsverschijnselen zijnnamelijkechtenbeperkendusallerlei(praktische)handelingeninhetdagelijks leven.

Bij een functioneel-neurologisch-symptoomstoornis kan iemand in een rolstoel belanden vanwege uitvalsverschijnselen, er is echter geen onderliggende aandoening die de uitval van de benen veroorzaakt.

Thema7 Mensenmeteenstoornisindebelevingofregulatie

Rolsociaalwerker

Belangrijkbijeenstoornisinderelatietussenlichaamengeestisdatjedebetrokkene serieusneemtenernietvanuitgaatdathijzichaanstelt.Weeserookalertopdat onverklaarbarelichamelijkeklachtenverhoudingsgewijsvakervoorkomenonder mensenmeteenniet-westerseachtergrond.Datkomtdoordaterbinnenhuncultuur eenstigmakanrustenoppsychischeklachten.Dezepsychischeklachtenvertalenzich dan(onbewust)naarlichamelijkeklachten.Netalsbijalleanderepsychische stoornissenondersteunjededesbetreffendepersoondaarwaargewenstis,gericht opparticipatie.Denkaanhetactiverenvandepersoonomzakenwaarhijtegenaan looptzelfaantepakkenen/ofoptelossen.Zoalseenarbeidsconflictvanwege veelvuldigverzuimofhetherstellenvanhetsocialenetwerk.Ofjegeeftconcrete handvatten,toegespitstopdedesbetreffendepersoon,dieactievedeelnameaande samenleving(weer)mogelijkmaken.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeenstoornisinderelatietussenlichaamen geest:

• Uitvalsverschijnselenkunnenechtzijn,maarsomsookgespeeld(aandachtvragen, privilegesontvangen).Neemdepersoonwelaltijdserieus,wanteriseenreden voorzijngedrag.

• Reageerneutraalwanneerdepersoonzijnbezorgdheiduitoverlichamelijke klachten.Hebbegripvoorhem,ookalzijndezorgennietgegrond,maargaerook nietinmee.Depersoonzietjoualseenprofessionalmetkennisenkunde.Alsje meegaatinzijnbeleving,kanhijgaandenkendathij,bijvoorbeeldinhetgevalvan eenziekteangststoornis,inderdaadeenlevensbedreigendeziekteheeft.

7.4 Dissociatievestoornissen

Wanneereenpersoongeregeldzichzelfofdewereldomhemheenalsandersbeleeft, isersprakevaneendissociatievestoornis.Zo’nstoorniswordtvaakveroorzaaktdoor traumatischeervaringen.Jekuntdriedissociatievestoornissenonderscheiden:de depersonalisatie-ofderealisatiestoornis,dissociatiefgeheugenverliesende dissociatieveidentiteitsstoornis(APA,2022).

Een dissociatieve stoornis gaat vaak gepaard met geheugenverlies.

Depersonalisatie-ofderealisatiestoornis

Bijdepersonalisatieheeftdebetrokkenehetgevoelvanonwerkelijkheid,vervreemding ofonbekendheidtenopzichtevanzichzelf.Hijheeftbijvoorbeeldhetgevoelgeenzelf meertehebben,ofvervreemdtezijnvanheteigenlichaamofdeeigenhandelingen, enervaartgeencontrolemeeroverzichzelf.Bijderealisatieervaartdebetrokkene eengevoelvanonwerkelijkheid,vervreemdingofonbekendheidtenopzichtevanzijn omgeving.Mensenofspullenwordenalsonecht,levenloosofalsineendroomervaren. Debewustzijnstoestandenkunneneenuurtjeduren,maarookjarenaanhouden. Mensenmetdezegewaarwordingenzijnzichervanbewustdatdetoestandtijdelijk is,maarzijnwelbangomgekteworden,ofzemakenzichzorgenover hersenbeschadigingen.Eenpersoonmetdezestoorniszalbepaaldesituatiesvermijden, bangomdepersonalisatieofderealisatieuittelokken.Ditkaneensociaalisolement totgevolghebben.

Dissociatiefgeheugenverlies

Bijdissociatiefgeheugenverliesheefteenpersoontijdelijklastvangateninzijn herinneringen.Ditgeheugenverliesheeftaltijdbetrekkingoppersoonlijkeinformatie envaakkomendeherinneringenopeengegevenmomentuitzichzelfweerterug. Dissociatievefugueiseenvormvandissociatiefgeheugenverlies.Debetrokkene herinnertzichdanvoorlangeretijdnietwiehijis.Dissociatiefgeheugenverliesisals hetwareeenmanieromteontsnappenaandewerkelijkheid,zodatiemandnietaan traumatischegebeurtenissenhoefttedenken.Mensendiehiergeregeldlastvan hebben,denkenvakernaoverzelfmoord,beschadigenzichzelfopzettelijkennemen deelaanriskanteondernemingen.

Thema7 Mensenmeteenstoornisindebelevingofregulatie

Dissociatieveidentiteitsstoornis

Bijeendissociatieveidentiteitsstoornis(DIS)isersprakevaneensplitsinginde persoonlijkheid.Debetrokkeneheefteenbewusteidentiteit,netalsiedereen,maar ookeenaantalextrapersoonlijkheden,waarvanhijzichmeestalnietbewustis.Deze persoonlijkhedengedragenzichallemaalopeenanderemanierennemenvaakineens decontroleover.Hetenemomentgedraagtdebetrokkenezichbijvoorbeeldalseen onschuldig4-jarigmeisje,hetanderemomentalseenrebelsetiener.Destoornisleidt totzeerernstigebeperkingeninhetsocialeenberoepsmatigefunctioneren(GGZ Standaarden,z.d.).EenzeerintensieveenlangdurigebehandelingligtbijeenDISvoor dehand.Zonderbehandelingverslechtertdesituatiedoorgaans.

Rolsociaalwerker

Vanwegedeernstvandeproblematiekendeduurvandebehandelingervarenveel mensenmeteendissociatievestoorniseenvervreemdingvandemaatschappij.Ze hebbenondersteuningnodigonhunsocialeenmaatschappelijkerollente(her)vinden. Werkkanbijdragenaanhetgevoelvanbestaansrechtenbiedtdenodigedagstructuur. Hetiswelvanbelangomgeleidelijkditpadoptegaan.Mensenmetdezestoornis willenvaakmeerdoendanzeaankunnen.Hierdoorrakenzesneluitgeput,metals gevolgdatzealleactiviteitenweeropgeven.Hetisdusbelangrijkdatzedeeigen grenzengoedlerenkennenenaangeven.

Dere-integratieverlooptbijdezestoornisvaakmoeizaam.Succeservaringenzijnerg belangrijk;overzichtelijkeenafgebakendetakendragendaaraanbij.Vrijwilligerswerk kanhetzelfbeeldverstevigenenzorgenvoorpositieveervaringen.Alssociaalwerker ishetbelangrijkdatjeaandachtbesteedtaanhetvoorbereidenvangesprekkenmet deverzekeringsarts(dezesteltvastofersprakeisvaneenobjectiefvasttestellen stoornis,waardooriemandbeperktisinzijnfunctioneren)ofbedrijfsarts.Mensenmet eendissociatievestoornishebbenvaakmoeiteomgoeduitlegtegevenoverhun problematiekenuitangstofalsoverlevingsstrategiekaniemandzichbetervoordoen danhijzichdaadwerkelijkvoelt.Ookheeftdeverzekerings-ofbedrijfsartsvaakniet zoveelkennisvandesymptomenendegevolgendaarvanophetarbeidsproces.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijdissociatievestoornis:

• Somsdoenmensenalsofzegeheugenverlieshebbenomonderonprettigezaken uittekomen.Probeerteonderzoekenofdathetgevalis.Neemdepersoonook danserieus,erisaltijdeenredenvoorditgedrag.

• Steldepersoongerusttijdensennaeenperiodevandepersonalisatieof derealisatie.Vertelhemdathijnietgekwordtendathetslechtseentijdelijke toestandis.

• MensenmeteenDISzijnzeerkwetsbaar.Zekunnenzichmoeilijkwerenof verdedigenenzijnvakerslachtoffervanmisbruikofgeweld.

• DISisietsandersdanschizofrenie:bijschizofreniehoorteenpersoonstemmen vanbuitenaf,bijeenpersoonmetDISkomendestemmenvanbinnenuit.Leter dusopdatbeidestoornisseneenanderebenaderingvergen.

7.5 Parafielestoornissen

Alseenpersoonseksuelefantasieënheeften/ofseksuelegedragingenlaatziendie maatschappelijkgezienniethelemaalgeaccepteerdzijn,heefthijeenparafilie.De seksuelefantasieënengedragingenwijkeninzo’ngevalafvanwatoverhetalgemeen alsnormaalwordtbeschouwd.Eenparafilieisopzichzelfgeenprobleemofstoornis, maardatwordthetwelalsdeparafilieproblemenindemaatschappijtotgevolgheeft, ofalsdebetrokkeneeronderlijdt.Danisersprakevaneenparafielestoornis.Er kunnenbijvoorbeeldrelatieproblemendoorontstaan,ofdepersoonmaaktslachtoffers vanwegezijnparafilie.Seksueelenemotioneelmisbruikindekindertijden hyperseksualiteitlijkeneenparafielestoornisuittelokken.Hyperseksualiteithoudt indatdebetrokkeneeensterkontwikkeldeseksdriftheeft.Deachtmeestvoorkomende parafielestoornissenzijn:seksueel-masochismestoornis,seksueel-sadismestoornis, voyeurismestoornis,fetisjismestoornis,transvestiestoornis,exhibitionismestoornis, frotteurismestoornisenpedofielestoornis(APA,2022).

Seksueel-masochismestoornisenseksueel-sadismestoornis

Eenpersoondieseksueelopgewondenraaktalshijhandelingenuitvoertwaarbijeen anderlijdt,noemjeeenseksueelsadist.Hiervoorisdusookiemandnodigdieseksueel opgewondenraaktvanhetondergaanvandezehandelingenwaarbijhijlijdt.Zoiemand wordteenseksueelmasochistgenoemd.Omditrollenspelvandominantieen onderdanigheidvormtegeven,wordenerallerleihandelingenverrichtenmaterialen ingezet.Denkaanslaanenvernederenmetkettingen,handboeien,kaarsveten klemmen.Wanneerditrollenspelbinneneengelijkwaardigerelatieplaatsvindten beidepersonentevredenzijnoverdeuitgevoerdehandelingen,isergeensprakevan eenstoornis.DitwordtookwelBDSMgenoemd(bondage,discipline,sadomasochisme). Maarwanneerdesadistseksuelehandelingenverrichtbijniet-instemmendepersonen, ofalseenmasochistzoinbeslagwordtgenomendoorzijnroldatzijnsociale, maatschappelijkeofberoepsmatigefunctionerenwordtbelemmerd,spreekjevan eenstoornis.

Voyeurismestoornis

Eenpersoondieseksueelopgewondenraaktvanhetstiekembeglurenvannaakteof vrijendemenseniseenvoyeur Hijbekijktanderenvaneenafstandje,bijvoorbeeld meteenverrekijker,maarzalgeencontactzoekenenblijftdusanoniem.Jespreekt pasvaneenstoornisalshetvoyeurismeeenprobleemvormt,bijvoorbeelddoordat devoyeurbetraptwordtofnietsandersmeerdoetdandeheledaganderenbespieden.

Fetisjismestoornis

Alseenpersoonseksueelopgewondenraaktvanvoorwerpen,specifiekestoffenof materialendieeigenlijknietbedoeldzijnvoorseksueelgebruik,wordthijeenfetisjist genoemd.Hijraaktbijvoorbeeldopgewondenvanleer,rubber,schoenen,voeten,of panty’senstreelten/ofruiktaandezevoorwerpenenmaterialen,oftrektzeaan.Als ditproblemenoplevert,isersprakevaneenstoornis.Defetisjistisbijvoorbeelddag in,daguitbezigmetdematerialendiehemopwinden,waardoorhijnietmeertoekomt aanzijnnormaledagelijksebezigheden.

Thema7 Mensenmeteenstoornisindebelevingofregulatie

Transvestiestoornis

Bijtransvestieraaktdepersoonseksueelopgewondenvanhetzichkledenalsiemand vanhetanderegeslacht.Ditkanstiekemgebeuren,bijvoorbeeldbinnenshuis,maar ookopenlijk.Ookalkleedteentransvestietzichalshetanderegeslacht,zehebben nietdewensomvanhetanderegeslachttezijn.Daarnaastmoetjetransvestieook nietverwarrenmettravestie.Eentravestietkleedtzichnamelijkookalsiemandvan hetanderegeslacht,maarraakthiernietseksueelopgewondenvan.Transvestiewordt eenstoornisalshetbijvoorbeeldhethelelevenbeheerst,ofalsdedirecteomgeving hetafkeurt.

Als een man er seksueel opgewonden van raakt om zich te verkleden als vrouw, dan is er sprake van transvestie.

Exhibitionismestoornis,frotteurismestoornisenpedofielestoornis

Eenpersooniseenexhibitionistalshijzijngeslachtsdelenaannietsvermoedende vreemdenlaatzien(meestalvrouwenofkinderen).Daarbijraakthijseksueel opgewondenenmasturbeerthij.Eenfrotteuristisiemanddieseksueelopgewonden raaktvanhetaanrakenofstrelenvanniet-instemmendepersonen,zoalsstiekemde billenvandevrouwvoorhemindewachtrijaanraken.Eneenpersooniseenpedofiel alshijseksueelopgewondenraaktvanjongekinderen.Eenpedofielmoetjeniet verwarrenmeteenpedoseksueel.Eenpedofielheeftenkelseksuelefantasieënof verlangens,maarhandelthiernietnaar.Eenpedoseksueelhandeltwelnaarzijn seksuelefantasieënenverlangensenvaltdaadwerkelijkkinderenlastig.Vooreen pedofielkanhetuiteindelijkwelergmoeilijkblijkenomzijnseksuelevoorkeurte onderdrukken.Indatgevalgaathijtochhandelennaarzijnverlangens.

Deexhibitionist,frotteuristenpedofiel(ofpedoseksueel)betrekkenandereninhun seksueleverlangensenfantasieën.Omdieredenervarenzijdoorgaansdemeeste problemeninhetdagelijksleven.Erisdanalgauwsprakevaneenstoornis.Zomaken zeslachtoffers,komenzeinaanrakingmetpolitieenjustitieen/ofwordenze maatschappelijkafgewezen.

Rolsociaalwerker

Eenparafielestoornisisinprincipeniettegenezen,depersoonzalerdusmeemoeten lerenlevenopzo'nmanierdieacceptabelisvoorhemzelfenzonderzichzelfofanderen teschaden.Vaakspeeltvereenzamingeengroterolbijmensenmeteenparafiele stoornis.Zehebbenhetgevoelernietmeerbijtehorenomdatzedoordemaatschappij nietgeaccepteerdworden.Hieriseenrolvoordesociaalwerkerweggelegd.Mensen meteenparafielestoornisvindenhetvaaklastigomeennormalerelatieaantegaan enteonderhouden.Jekuntzedansocialevaardighedenaanlerenenkennis verstrekkentenaanzienvanrelatiesenintimiteit.

Praktischetipsenaandachtspuntenbijeenparafielestoornis:

• Keurdepersoonnietafomzijnparafielestoornis,maarluisterzonderteoordelen alshijhieroverietskwijtwil.

• Weesalertopmogelijkeslachtoffersindeomgevingvandebetrokkene.

• Veroordeeleenmogelijkedaad(waarbijslachtoffersbetrokkenzijn)ennietde persoon.Alleendankaneengoedewerkrelatiewordenopgebouwd.

• Weesalertopgevaarlijkesituaties,zoalsasfyxiofilie(ookwelwurgseksgenoemd). Hierbijprobeertiemandseksueelopgewondenterakendoordeademhalingte beperken.Maakergeentaboevan,maarweesjeerbewustvandatasfyxiofilie levensgevaarlijkis.

7.6 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Isabel(22jaar)iseenpaarmaandengeledenontslagenuiteeneetkliniek,waarze werdbehandeldvoorhaareetstoornis.AlsindshaarvijftiendekamptIsabelafwisselend metanorexiaenboulimia.Zeheefteenhalfjaarindeeetkliniekdoorgebrachtenis ontzettendblijdatzeweerinhaareigenappartementjeis.Zehadgeenklikmetde anderemeidenindekliniekenheeftzichdaarbesteenzaamgevoeld.Maarzonder haardagelijkseindividuelebehandelingwaszenietzovergekomen,watdatbetreft iszedankbaarvoorhaarverblijfindekliniek.

Casus

TuanawerktbinnenhetsocialewijkteamengaatgeregeldbijIsabellangs.Nahaar verblijfindeeetkliniekvindtIsabelhetlastigomweertewennenaanhaaroudeleven. Nuzenognetietstezwakisomhaarstudieweeroptepakken,weetzeniethoeze eengoededagstructuurkanaanhouden.Tuanaondersteunthaardaarbij.Samenmet Isabelonderzoektzedemogelijkhedenvoorzinvolledagbesteding.

Dilemma

OokvandaagbeltTuanaweerbijIsabelaan.Zehoorthetdoortrekkenvandewc voordatIsabelopendoet.HetvaltTuanaookopdatIsabelgauwmethaarmouwlangs haarmondveegtendatzezichwat'betrapt'lijkttevoelenalszededeurvoorTuana opendoet.WanneerTuanaIsabelhiernaarvraagt,geeftIsabeltoedatzewathad gegeten,maarhierheelveelspijtvanhad.Daaromhadzeexpresovergegeven.Ze smeektTuanaookgelijkomditaanniemandtevertellen.Hetwaséchtmaaréén keertjeenhetgaatjuistzogoedallemaal.Tuanaweetnietgoedwatzemoetdoen. Zeisbekendmetdekernwaarde'deskundigheidenzorgvuldigheid'uitdeberoepscode. Inartikel2staatbijvoorbeelddatTuanazichbewustmoetzijnvandegrenzenvan haareigenvakbekwaamheid.Wanneerdezegrensisbereikt,moetzedoorverwijzen naareenprofessionaldiebeteraansluitbijdespecifiekeondersteuningsvraag.Daarvan lijkthiersprake.MaarIsabelsmeekthaarnietstedoenmetwatzeheeftgezien.Schaadt zeIsabelsvertrouwennietalszedittochdoet?

WatdoetTuana?

1. TuanageeftaandatIsabeltochechtmeergespecialiseerdehulpnodigheeft,die zijhaarnietkanbiedenenstaateropdatIsabelcontactopneemtmetde eetkliniek.

2. Tuanabelooftdatzenikszaldoenmetwatzeheeftgezien.Hetwasinderdaad maaréénkeertjeenzewilhetvertrouwenvanIsabelnietbeschadigen.

7.7 Verdieping

Eenpedoseksueelofanderezedendelinquentkeertnahetuitzittenvaneenstrafterug indemaatschappij.Dezezalbijvoorbeeldweerinzijnvroegerewoonwijkzijnleven verdervoortzetten.Ditleidtgeregeldtotongewensteenpijnlijkesituaties.Daderen slachtofferkomenbijvoorbeeldweervlakbijelkaartewonen.Ditzorgtvoorzowelhet slachtofferalsdefamilieenomwonendenvoorgrotespanningen.Ookkanvaneen persoonindewoonwijkbekendwordendathijeenverledenheeftvanzedendelicten. Somsontplooienburgersinitiatievenomdezeex-zedendelinquentenuitdewijkte weren.Hetgaatdannieteensaltijdomdezogehetenpedojagers;mensendieopzoek gaannaarmannenwaarvanzijdenkendathetpedoseksuelenzijnendezeontmaskeren enexposen(beeldmateriaalenpersoonsgegevensverspreiden).Maarookomgewone, verontrusteburgersdieweigerenzichneerteleggenbijeendergelijkesituatie.Ook alheeftdeex-zedendelinquentzijnstrafuitgezeten,deemotiesspelenhierbijzo'n belangrijkeroldatdeomgevinghemnietdekansgeefteennieuwlevenoptebouwen indewijk.HulsenBrouwer(2013)onderzochtenwelkerolburgemeesterskunnen spelenbijdeproblemendieontstaanalseenex-zedendelinquentterugkeertinde samenleving.

Rolburgemeester

Burgemeestersleggeninsommigegevalleneengebiedsverbodofcontactverbodop wanneereenex-zedendelinquentzichindebuurtvanzijnslachtoffervestigt.Ofze proberenwoningcorporatiesertoetebrengendatzedehuurovereenkomst(viade rechter)ontbinden.Daarnaastwordterbijvoorbeeldookextrapolitiemachtingezet, oferzijngesprekkenmetdeex-zedendelinquentoverhetvrijwilligverlatenvande wijk.Burgemeesterszijnzelfnietbevoegdomex-zedendelinquentenvolledigteweren uitdewijk,tochbeschikkenzeoverdebevoegdheidomalscivielebelangenbehartiger optetreden.Deburgemeestertrektzichindatgevaldebelangenvandewijkbewoners aanenvraagtderechterompassendemaatregelenopteleggenaande ex-zedendelinquent.Ditisvooralaandeordewanneerdeex-zedendelinquentinde buurtvanhetslachtofferkomttewonen.Derechterweegtdebelangenvande wijkbewonersaandeenekantendeex-zedendelinquentaandeanderekantenmaakt opgronddaarvanbeslissingen.Gevolgkanzijndatdeex-zedendelinquentgeweerd wordt.

Rechtenex-zedendelinquent

Watechternietuithetoogverlorenmagwordenisdatookex-zedendelinquenten zonderbeperkingenwillenterugkerenindewijk.Zijhebbenookwoonrechtenrecht oprespectvoorhetprivélevenenbewegingsvrijheid.Steedsmoetduswordenbekeken inhoeverrehetrechtvandeex-zedendelinquentmagwordenbeperktterbescherming vanderechtenvandewijkbewoners.Datvraagtomeenoplossingopmaat,waarbij hetbiedenvannieuwekansenenhetopnemenvanex-zedendelinquenteninde samenlevingvooropdienentestaan,aldusHuls&Brouwer.Hoeditpreciesingevuld moetworden,blijftonduidelijk.Devraaghoepedoseksuelenenandere zedendelinquentendiehunstrafhebbenuitgezetenkunnenterugkereninde samenleving,zonderdatbuurtbewonerszichonveiligvoelenenzichtegenhenkeren, blijftmoeilijktebeantwoorden.Wantookallevenex-zedendelinquenteninvrijheid, hetlijkteropalsofzelevenslanghebben.Vooroordelenenangstvoerendeboventoon. Envaakzaliemanddieopkomtvoordebelangenvanex-zedendelinquentengevraagd worden:‘Wiljijdanwelmetjekinderennaasteenpedoseksueelwonen?’

Thema7 Mensenmeteenstoornisindebelevingofregulatie

7.8 Begrippen

Anorexianervosa

Eenpersooneetstructureelminderdanhetlichaamnodigheeft,uitangstomaante komenof‘dik’teworden.

Boulimianervosa

Eenstoorniswaarbijmensenbangzijnomaantekomenof‘dik’teworden,maarwel kampenmeteenoncontroleerbaredrangomteeten.

Circadianeritme-slaapwaakstoornis

Eenverstoringvanhet24uursslaap-waakritme.Hetslaapwaakritmesluitnietaanbij watsociaalacceptabelis.

Compensatiegedrag

Wanneerdebetrokkeneeetzalhij/zijdatwatbinnenkomtzosnelmogelijkuithet lichaamwillenkrijgen.

Depersonalisatie

Debetrokkeneheefthetgevoelvanonwerkelijkheid,vervreemdingofonbekendheid tenopzichtevanzichzelf.

Derealisatie

Debetrokkeneervaarteengevoelvanonwerkelijkheid,vervreemdingofonbekendheid tenopzichtevanzijn/haaromgeving.

Dissociatiefgeheugenverlies

Eenpersoonheefttijdelijklastvan‘gaten’inzijnherinneringen.

Dissociatievefugue

Eenvormvandissociatiefgeheugenverlies,waarbijdebetrokkenezichvoorlangere tijdnietherinnertwiehij/zijis.

Dissociatieveidentiteitsstoornis

Erissprakevaneensplitsingindepersoonlijkheid.

Dissociatievestoornis

Wanneereenpersoongeregeldzichzelfofdewereldomhem/haarheenalsanders beleeft.

Eetbui

Debetrokkeneeetbinnenzeerkortetijdextreemveelenheefthetgevoelgeencontrole tehebbenoverdevoedselinname.

Eetbuistoornis

Eenpersoonheeftregelmatigterugkerendeeetbuien.

Exhibitionist

Eenpersoondiezijn/haargeslachtsdelenaannietsvermoedendevreemdenlaatzien.

Fetisjist

Eenpersoondieopgewondenraaktvanvoorwerpen,specifiekestoffenofmaterialen dieeigenlijknietbedoeldzijnvoorseksueelgebruik.

Frotteurist

Iemanddieseksueelopgewondenraaktvanhetaanrakenofstrelenvan niet-instemmendepersonen.

Functioneel-neurologisch-symptoomstoornis

Onverklaarbarelichamelijkeuitvalsverschijnselen.Dezeverschijnselenbeperkenhet zintuiglijken/ofmotorischfunctioneren.

Hyperseksualiteit

Debetrokkeneheefteensterkontwikkeldeseksdrift.

Hypersomnolentiestoornis

Eenpersoonvoeltzichvaakslaperig,ondankseenslaapperiodevanminstenszeven uur.

Insomniastoornis

Eenpersoonheeftstructureelmoeitemetinslapenendoorslapen.

Morbideobesitas

WanneeriemandeenBodyMassIndex(BMI)van40ofhogerheeft.

Narcolepsie

Eenstoorniswaarbijmensenlasthebbenvaneenonbedwingbareslaapdruk.Zevallen ineensinslaapenhebbenhiergeencontroleover.

Obesitas

WanneeriemandeenBodyMassIndex(BMI)van30ofhogerheeft.

Overgewicht

WanneerhetBMIvaneenpersoontussende25en30ligt.

Parafielestoornis

Alseenparafilieproblemenindemaatschappijtotgevolgheeft,ofalsdebetrokkene eronderlijdt.

Parafilie

Eenpersoonheeftseksuelefantasieënen/oflaatseksuelegedragingenziendie maatschappelijkgezienniethelemaalgeaccepteerdzijn.

Thema7 Mensenmeteenstoornisindebelevingofregulatie

Pedofiel

Eenpersoondieseksueelopgewondenraaktvanjongekinderen.

Pedoseksueel

Eenpersoondiehandeltnaarzijn/haarseksuelefantasieënenverlangensen daadwerkelijkkinderenlastigvalt.

Purgeren

Zelfopgewektbraken.

Seksueelmasochist

Eenpersoondieseksueelopgewondenraaktvanhetondergaanvanhandelingen waarbijhij/zijlijdt.

Seksueelsadist

Eenpersoondieseksueelopgewondenraaktalshij/zijhandelingenuitvoertwaarbij eenanderlijdt.

Slaap-waakstoornis

Wanneereenpersoonproblemenervaartrondomhetslapenenwaken.

Somatisch-symptoomstoornis

Eenpersoonheeftonverklaarbarelichamelijkeklachten,ofzijn/haarklachtenstaan nietinverhoudingtoteenonderliggendeaandoeningofziekte.

Stoornisseninderelatietussenlichaamengeest

Debelevingtenaanzienvanheteigenlichaamisverstoord.

Travestie

Alseenpersoonseksueelopgewondenraaktdoorzichtekledenalsiemandvanhet anderegeslacht.

Vermijdendeofrestrictievevoedselinnamestoornis

Specifiekevoedingsmiddelenwordenvermedenoferishelemaalgeeninteressein etenenvoedsel.

Voedings-ofeetstoornis

Alseenpersoonafwijkendgedraglaatzientenaanzienvanzijn/haarvoedselinname.

Voyeur

Eenpersoondieseksueelopgewondenraaktvanhetstiekembeglurenvannaakteof vrijendemensen.

Ziekteangststoornis

Eenpersoonmaaktzichvoortdurendzorgenoverzijngezondheid,ookalzijnergeen lichamelijkeklachtenaanwezig.

Thema8 Mensenmet verslavingsproblematiek

Inhoudthema

• Verslaving

• Ontstaanverslaving

• Gevolgenverslaving

• Rolsociaalwerker

• Kritischeberoepssituatie

• Begrippen.

Alssociaalwerkerkunjemensentegenkomenmetverslavingsproblematiek.Hetvalt jebijvoorbeeldopdaterbinneneengezinwelergveelalcoholwordtgenuttigd,ofje komttijdensjewerkzaamhedenverslaafdentegenopstraat.Maarjekuntuiteraard ookbinneneenafkickkliniekkomentewerken,waarjedagelijksmet(ex-)verslaafden werkt.Omdieredenishetvanbelangdatjekennishebtvanverslavingsproblematiek, zodatjeverslavingkuntsignalerenenmensenkuntdoorverwijzenen/ofondersteunen bijhunmaatschappelijkherstel.

8.1 Verslaving

Bijeenverslavingwordtonderscheidgemaakttusseneenverslavingsstoorniseneen middelengerelateerdestoornis.Bijeenverslavingsstoornisgaathetomdeproblemen dieerbestaanrondomhetgebruikvaneenmiddel,zoalsalcohol,ofeenbepaalde handeling,zoalsgokken.Bijeenmiddelengerelateerdestoornisgaathetomdeinvloed vandewerkzamestoffenvaneenmiddel,zoalshighwordennahetblowenvaneen joint(APA,2022).

Verslavingsstoornis

Alseenpersoonnietmeerzondereenbepaaldmiddel(zoalsdrugs,medicatieof alcohol)ofhandeling(gokken,gamen)kan,dannoemjedateenverslavingof verslavingsstoornis.Bijeenverslavingsstoornisgaathetomdeproblemenrondom hetgebruikvaneenmiddelofdespecifiekverslavendehandeling.Depersoonblijft hetmiddelgebruikenofdehandelingenvertonen,ondanksdeproblemendiedat oplevert.Hierbijkanhetgaanomfinanciëleproblemenofhetverliesvanwerken vrienden.Eenverslavingsstoorniskanlicht,matigofernstigzijn,afhankelijkvanhet aantalsymptomendataanwezigis.

Verslaafdaaneenmiddel

Jespreektvaneenverslavingsstoornis(middel)alsdebetrokkene:

• vaker,langdurigerengroterehoeveelhedenvanhetmiddelinneemtdanvooraf zijnbedoelingwas

• dewensheeftomhetmiddelengebruiktematigenofpogingenheeftondernomen hetmiddelengebruiktestoppen,watalleenniettothetgewensteresultaatheeft geleid

• veeltijdbesteedtaanactiviteitenrondomhetmiddel,zoalsvaaknaarde slijterij/dealergaan,eengrootdeelvandedagbezigzijnmethetgebruikenvan hetmiddel,veeltijdnodighebbenomteherstellenvandeeffectenvanhetmiddel (zoalseenkaterbijalcoholgebruik)

• naarhetmiddelhunkertofeensterkedrangheefthetmiddeltegebruiken/nuttigen; ditwordtookwelcravinggenoemd

• doorzijngebruiknietaanbelangrijkeverplichtingenopzijnwerk,schoolofinde thuissituatiekanvoldoen

• hetmiddelblijftgebruiken,ookalontstaanofverergerenhierdoorsocialeof relationeleproblemen

• vanwegehetmiddelengebruikbelangrijkeberoepsmatige,socialeen vrijetijdsactiviteitenopgeeft

• hetmiddelookgebruiktinsituatieswaarbijfysiekgevaarkanontstaan,bijvoorbeeld autorijdenonderinvloedvanhetmiddel

• hetmiddelblijftgebruiken,ookalweethijdatditlichamelijkeenpsychische problemenoplevertofverergert.

Daarbijiserooksprakevan:

• tolerantie:Debetrokkeneheeftsteedsmeervanhetmiddelnodigomhetzelfde effecttebereiken,oferiseenverminderdeffectbijdezelfdehoeveelheidvanhet middel.

• onttrekkingssymptomen:Hierbijgaathetomlichamelijkeenpsychischeklachten dieoptredenwanneerhetmiddelnietmeergebruiktwordt,zoalszweten,een hogerehartslag,trillendehanden,moeitehebbenmetinslapenofdoorslapen, misselijkheid,braken,hallucinatiesofangstklachten.Omdezesymptomentegen tegaanwordthetmiddelweergebruikt.

Drugsenmedicatiekunjeonderverdelenindriecategorieën:dempendemiddelen, stimulantiaenhallucinogenemiddelen.Dempendemiddelenwerken bewustzijnsverlagend,zehebbeneenverdovendewerking.Hierondervallenmiddelen alsbenzodiazepinen,GHBenopiatenzoalsheroïne,codeïneenmorfine.Stimulantia werkenbewustzijnsverhogend.Zehebbeneenstimulerendewerking.Hierondervallen middelenzoalsamfetamine,ecstasy(xtc)encocaïne.Tenslotteveranderen hallucinogenemiddelendebewustzijnstoestand.Zehebbeneengeestverruimende werking.Voorbeeldenhiervanzijncannabis,fencyclidinesenlsd.

Verslaafdaanbepaaldgedrag

Ookgokkenkantoteenverslavingsstoornisleiden:eengokstoornis.Ondergokgedrag wordtverstaan:ietswaardevolsriskerenindehoopdaarmeeietsteverkrijgenwat nogmeerwaardis.Zoalsnaarhetcasinogaanentijdenseenspelletjeroulettegeld inzettenindehoopmeergeldtewinnen.Inveelculturenbestaanerverschillende gokgelegenheden,zoalsmeedoenaanspecialeloterijen.Indemeestegevallen ontstaanhiergeenproblemendoor.Maarsommigemensenkomenwelinde problemendoorhungokgedrag,hetverstoorthunpersoonlijke,gezins-en professioneleleven.Mensenmeteengokstoorniservarendevolgendeproblemen:

• Depersoongoktmetsteedsmeergeldomdegewenstematevanopwindingte bereikendiehetgokkenhemgeeft.

• Depersoonisprikkelbaarofrustelooswanneerhijhetgokkenprobeertteminderen oftestoppen.

• Depersoonheeftgeprobeerdhetgokkenteminderenoftestoppen,maardatlukte niet.

• Depersoonisgeobsedeerddoorgokken;hijdenktveelaangokkenofbedenkt continumanierenomaangeldtekomenomtekunnengokken.

• Depersoonliegtomdeernstvanhetgokgedragverborgentehouden.

• Depersoonfraudeert,steeltgeldofvraagtleningenaanomuitdefinanciële problementekomen.

• Depersoongaatvaakgokkenwanneerhijzichzorgenmaaktofzichsomberof hulpeloosvoelt.

Thema8 Mensenmetverslavingsproblematiek

• Depersoongaatgeregeld,wanneerhijgeldverlorenheeftbijhetgokken,de volgendedagterugomhetverliesterugtewinnen.

Jekuntverschillendegokmogelijkhedenonderscheiden,zoalsnaarhetcasinogaan, kraskaarten,gokkenopfruitautomaten,bezoekenvanpaardenraces,meedoenaan loterijenenweddenbijsportwedstrijden.

Gokken kent diverse vormen, zoals wedden op sportuitslagen.

Bijeeninternetgamingstoornisisersprakevaneendwangmatigeenvoortdurende behoefteomonlinecomputerspellentespelen.Hetgaatdaarbijomspellendieje moetbijhouden:MMORPG’s(Massively Multiplayer Online Rol Playing Games), grootschaligerollenspelgamesvoormeerderespelersdieviainternetmetelkaarzijn verbonden.Ookalisernogaanvullendonderzoeknodignaardegamestoornis,toch geeftdeDSM-5(APA,2022)alvasteenaantalkenmerkenweervandezestoornis.Eris vermoedelijksprakevaneengamestoornisbijdeaanwezigheidvanvijfofmeervan deonderstaandekenmerken:

• Debetrokkeneheefteenpreoccupatiemetinternetgames.Degedachtenzijnveel bijdegamesengamenisdeopdevoorgrondstaandeactiviteitinhetdagelijks leven.

• Debetrokkenekrijgtlastvanonttrekkingssymptomenalsdemogelijkheidtot onlinegamenwordtontnomen,zoalsprikkelbaarheid,verdriet,angst.

• Debetrokkeneheeftdebehoefteomeentoenemendehoeveelheidtijdtebesteden aanonlinegames(tolerantie).

• Hetluktnietomtestoppenmethetveelvuldigeonlinegamen.

• Erisminderbelangstellingvooranderehobby’s,activiteitenenvermaak.

• Erwordtdoorgegaanmetovermatigonlinegamen,ookalzietdebetrokkenein datditleidttotpsychosocialeproblemen.

• Debetrokkeneliegtoverhetaantalurendathijbesteedtaanonlinegamen (bijvoorbeeldtegenovergezinsleden).

• Debetrokkenegebruiktonlinegamesomeennegatievestemmingteontvluchten ofteverlichten.

• Debetrokkenebrengtbelangrijkerelaties,opleidingsmogelijkhedenofeenbaan ingevaarofheeftdezeverlorenvanwegehetonlinegamen.

Middelengerelateerdestoornis

Eenmiddelengerelateerdestoorniswordtaltijdveroorzaaktdoordewerkzamestof ineenmiddel.Hetgaathierdusomdeeffectenenproblemendieontstaandoordat eenmiddel,opwatvoorwijzedanook(roken,drinken,slikken,spuiten,snuiven enzovoort),wordtopgenomeninhetlichaam.Dedirecteeffectendieeenmiddelgeeft, noemjeintoxicatie.Denkmaaraanaangeschotenwordennaeenpaarcocktailsof dronkenwordennateveelbier.Jewaarneming,bewustzijn,aandacht,denken, oordeelsvermogen,psychomotoriekensocialegedragveranderenalsgevolgvan innamevanhetdesbetreffendemiddel.Datisvoor(eenvolwassene)eenkeereen avondjemisschiennietzoerg,maaralsersprakeisvaneenverslavingsstoornis,wordt eenmiddelveelvuldiggebruiktenkanditleidentotallerleiproblemen.Denkaande eerdergenoemdeonttrekkingssymptomen:klachtendieontstaanwanneerhetmiddel nalangdurigofveelvuldiggebruikgeminderdofgestaaktwordt.Dezeklachtenkunnen lichamelijkofpsychischzijn,zoalseenverhoogdehartslag,zweten,rillen, darmkrampen,hoofdpijnofangstklachten.Opdekorteenlangetermijnkunnener ookpsychischeenlichamelijkeklachtenontstaan.Voorbeeldenzijneenpsychose, eendelirium,eencognitievestoornis,eenbipolaireendepressievestemmingsstoornis, angststoornissen,eenobsessieve-compulsievestoornis,slaapstoornissen,seksuele disfuncties,aantastingvandeorganen,kanker,eencomaenbijvoorbeeldinfecties.

Een(langdurig)tehogeinnamevanalcoholofdrugskanzelfsleidentotdedood, bijvoorbeelddoordatereenoverdosisgenomenwordtofdoordatdebetrokkene zelfmoordpleegt(APA,2022).

8.2 Ontstaanverslaving

Hoeeenverslavingexactontstaateninstandwordtgehoudenistotopdedagvan vandaagnogniethelemaalduidelijk.Welisbekenddatjenietvandeeneopdeandere dagplotselingverslaafdbent,maardatheteenprocesisdatzichindeloopvande tijdontwikkelt.

Ontstaanverslavingmiddel

DéexpertophetgebiedvanmiddelengebruikenverslavingisJellinek,eenvande grootseNederlandseinstellingenvoorverslavingszorg.VolgensJellinek(2021)kunje opverschillendemanierenkijkennaarhetontstaaneninstandhoudenvaneen verslaving.Demanierwaaroperbinneneeninstellingoforganisatieoververslaving wordtgedacht,bepaaltookdeaanpak.Devolgendeopvattingen/modellenbestaan errondomverslaving:

• hetmorelemodel

• hetfarmacologischemodel

Thema8 Mensenmetverslavingsproblematiek

• hetpsychiatrischemodel

• hetsocialemodel

• hetmedischemodel

• hetgedragstherapeutischemodel

• hetaanvaardingsmodel

• hetbiopsychosocialemodel

• hethersenziektemodel.

Hetmorelemodel

Binnenhetmorelemodelwordtervanuitgegaandatverslavingontstaatdoormorele zwakteofweleenzwakkewil.Verslaafdenzijndanookzondigofschuldig.Deaanpak vanverslavingligtinditmodelindehandenvanpolitieenjustitie.

Hetfarmacologischemodel

Binnenhetfarmacologischemodelgaatmenuitvandewerkzamestofvanmiddelen. Hetisdedrugsofdealcoholdiemensenverslaafdmaakt.Dezemiddelenzorgenervoor datmensentolerantieontwikkelenenlastkrijgenvanonthoudingsverschijnselen.De aanpakrichtzichdanookophetvoorkomendatmenseninaanrakingkomenmetde verslavendemiddelen.Dedrooglegging(alcoholverboddatinAmerikavan1920-1933 gold)enhetillegaalmakenvandrugszijngebaseerdopditmodel.

Tijdens de drooglegging in Amerika werden vaak grote illegale partijen alcohol in beslag genomen; mensen bleven ondanks het strenge verbod toch alcohol consumeren.

Hetpsychiatrischemodel

Hetpsychiatrischemodelgaatervanuitdatverslavingeensymptoomisvaneen onderliggendestoornis.Wanneerjeeenverslavingaanpakt,zoujejeookmoeten richtenophetwegnemenvandeonderliggendepsychischestoornis.

Hetsocialemodel

Binnenhetsocialemodelwordteenverslavinggezienalseensymptoomvaneen stoornisinderelatietussenmensenofalseenreactieopstressofmaatschappelijke omstandigheden.Omdieredenishetbelangrijkomfamilietebetrekkenbijde behandeling.Ookzoudenveranderingenindemaatschappijnodigzijnomverslaving aantepakken.

Rody

Rody(47jaar)woontsamenmetzijnvrouwentweekinderen.Hijheefteendrukke baan,isvaaklaatthuisenkomtampertoeaanontspanning.Daarbijligthijvaak overhoopmetzijnvrouw,somshebbenzehetzelfsalovereenechtscheiding.Rody ervaartveelstress.Omeenbeetjetekunnenontspannen,neemthijiedereavondeen biertje.Algauwheefthijmeernodigomhetzelfdeontspannengevoeltekrijgen.Dus eenbiertjewordenertwee,tweewordenerdrieenvoorhijhetweetdrinkthijmet gemakiedereavondzesbiertjes.

Hetmedischemodel

Hetmedischemodelzietverslavingalshetgevolgvaneenlichamelijke overgevoeligheid.Eenverslavingisduseenlichamelijkeaandoening.Deaanpakis gerichtophetvolledigstoppenmetgebruik(abstinentie).Ditmodelvormtdebasis voordiverseinterventies,zoalshetMinnesotamodelendeAnoniemeAlcoholisten.

Hetgedragstherapeutischemodel

Hetgedragstherapeutischemodelgaatervanuitdatverslavingaangeleerdgedrag is.Depositieveeffectenvaneenmiddelvergrotendekansdathetopnieuwwordt gebruikt,waardooreenverslavingontstaat.Hetverlangennaarheteffectisindeze visiebelangrijkerbijhetontstaanvaneenverslavingdanbijvoorbeeldvroegere ervaringenuitdejeugd.Deaanpakisgerichtophetaflerenvanhetverslavingsgedrag. Kortdurendetherapieënbinnendeverslavingszorgzijngebaseerdopditmodel,net alsverschillendeonlinezelfhulpprogramma’senonlinebehandeling.

Hetaanvaardingsmodel

Vanuithetaanvaardingsmodelwordtverslavinggezienalseenaandoeningdieje moetaccepteren.Hetheeftgeenzinomteproberenmensenvanhunverslavingafte helpen.Deaanpakbinnenditmodelrichtzichdanookophetbeperkenvanderisico’s vanhetgebruik.Hetverstrekkenvanheroïneofmethadonenprojectenalsspuitomruil horenbijdezevisie.Methadoniseenzwaarverdovendmiddeldatvanuitditmodel wordtingezetomheroïnetevervangen.Methadongeeftintegenstellingtotheroïne

Thema8 Mensenmetverslavingsproblematiek

geenroes,maarzorgterwelvoordatgebruikersvoormindermaatschappelijkeoverlast zorgen.Bijspuitomruilkunnendrugsverslaafdenhungebruikteinjectienaalden omruilenvoornieuwespuitenominfectieziektenenonveiligesituatiestevoorkomen.

Hetbiopsychosocialemodel

Binnenhetbiopsychosocialemodelgaatmenervanuitdatverslavingontstaatdoor hetgelijktijdigwerkzaamzijnvanverschillendefactoren:biologische,psychischeen socialefactoren.Eenpersoonkanbijvoorbeeldbepaaldegenenhebbenwaardoor eenverslavingmakkelijkerontstaat.Depersoonisindatgevalbiologischgezienextra vatbaarvoorhetontwikkelenvaneenverslaving.Problemenmetdepersoonlijke ontwikkelingofeenpsychischestoorniskunneneenverslavingdaarbijbevorderen. Denkmaaraaneensomberestemming,snelgestrestzijn,onzekerheid,angstgevoelens, ADHD,schizofrenie,eenbipolairestoornis,impulsiviteiteneendepressie.Deze problemenenstoornissenkunnenervoorzorgendateenpersoonzichprettigervoelt nahetinnemenvaneenmiddel.Erwordtdansnellernogmaalsnaareenmiddel gegrepenomdestressofdedepressienaardeachtergrondtelatenverdwijnen.Ten slottekunnennegatieveinvloedenvanuitdeomgeving,zoalseengebrekaanwarmte enliefde,eenrolspelenbijhetontstaanvaneenverslaving.Ofdenkaandebredere omgeving:indewestersecultuurstaatmenpositieftegenoveralcohol.Zovindenwe hetnormaaldatjetijdenshetuitgaanalcoholdrinkt,oftijdensspecialegelegenheden zoalsoudejaarsavond(champagne).Ofdenkaanhetalcoholgebruikbinnen studentenverenigingenofsupportersverenigingen.Doordezesituatieskan alcoholgebruikdoordeomgevingaangemoedigdwordeneneenverslavingindehand werken.Binnenhetbiopsychosocialemodelisdeaanpakgerichtopmeerdere interventies;medicatie,psychotherapieenverbeteringvandesocialeomstandigheden. Opditmomentwordtervaakuitgegaanvanditbiopsychosocialemodel.

Hethersenziektemodel

Hethersenziektemodelzietverslavingalseenhersenziekte.Middelenzoalsalcohol endrugshebbeneffectoponsbeloningssysteemindehersenen.Ditbeloningssysteem, enspecifiekdestofdopamine,speelteenbelangrijkerolbijhetbekrachtigenvanons gedrag.Dopamineiseenstofindehersenendieervoorzorgtdatweonstevreden, prettigenbeloondvoelen.Doormiddelenintenemenwordtermeerdopamine aangemaakt,waardoorjejedusgoedvoelt.Vanwegeditprettigegevoelwiljedit nogmaalservarenengajehetmiddelvakergebruiken.Ditkanresulterenineen verslaving;eentoestandwaarineenpersoonnietmeerzonderhetdesbetreffende middelkan.Hetmiddelisindatgevalnodigomnormaaltekunnenfunctioneren,om jefijntevoelen.Dehersenenvanmensenmeteenverslavingzoudenanders functioneren;hetbeloningscentrumfunctioneertmindergoed.Middelenprikkelen ditcentrumopeenheftigemanierenzorgenvooreensterkeervaring.Erisbijhen daarbijsprakevaneenverminderderemmingvanuitdehersenenenzebeschikken daardooroverminderzelfbeheersing.Hierdoorgevenzeeerdertoeaanhunverlangens eenmiddeltegebruiken.Debehandelingbinnenditmodelzougerichtmoetenzijn opmedicatiediedewerkingvandehersenenbeïnvloedt.Ookditmodelwordtvandaag dedagveelaangehangen.

Ontstaanverslavinggedrag

Ookbijeenverslavingrondomgedrag,zoals(online)gokkenengamenspelen verschillendefactoreneenrol.VolgensdeDSM(APA,2022)kaneengokstoornisinde familiezitten,dekansdatjeeengokverslavingontwikkeltisindatgevalgroterwanneer jeoudersofanderenaastefamilieledenookeengokstoornishebben.Bovendien zoudeneraanwijzingenzijndatgokkenopeenvergelijkbaremanierophet beloningssysteemindeherseneninwerktalshetinnemenvaneenmiddel.Onderzoek naargameverslavingismomenteelnoginvollegang,maarookdaarlijkthet neurocognitievebeloningssysteemeenroltespeleninhetontstaanervan.Bijgokken iserdekansopwinstvaneengeldbedragdathetbeloningssysteemactiveert.Games zittenzoinelkaardatjezevaakmoetspelenomeenbepaaldestatusteverwervenof ombeterteworden.Ookhetvluchtenvoorpersoonlijkeproblemenkaneenreden zijnvooreenpersoonomzichzelfteverliezenineenonlinewereld.

8.3 Gevolgenverslaving

Degevolgenvandeverschillendeverslavingsstoornissenwisselen(APA,2022).Jekunt jemisschienwelvoorstellendathetgebruikvaneenmiddelzoalsdrugs,medicatie enalcoholmeerlichamelijkegevolgenheeftdaneengokverslavingofgameverslaving, geziendetoxischeeffectenervan.Tochzijnerookveelovereenkomsten,wanteen persoonmeteenverslaving,welkeverslavingdanook,wordthiervolledigdoorin beslaggenomen.

Gevolgenmiddelengebruik

Cannabisgebruikkaneenrolspeleninhetontstaanvaneenacutepsychotischeepisode endoorlangduriggebruikvanbijvoorbeeldcocaïneontstaanerhartkloppingenof hartritmestoornissen,neusbloedingen(doorsnuiven),tandvleesziektenen mondzweren.Mensendieopioïdegebruikenkrijgenvaakookallerleilichamelijke problemen,zoalszichtproblemen,infecties,irritatievandeneusdoorhetsnuivenvan hetopiaatenerbestaateenkansopeenoverdosis.Erontstaanookverschillende gezondheidsproblemenbijlangdurigenveelvuldigalcoholgebruik.Organenzoalshet hartenhetspijsverteringsstelselwordenaangetastenisereenvergrotekansop levercirrose,eenhogebloeddrukenslokdarm-enmaagkanker.Ookpsychische problemenkunnenontstaandoorhetalcoholgebruik(maarerookaanvoorafgaan enderedenzijnvoorhetalcoholgebruik).Voorbeeldenhiervanzijnangstklachten, gedragsproblemen,insomnia,ontremming,verdriet,prikkelbaarheidendepressiviteit. Ookdekansopsuïcideisvergrootdoorhetgebruikvaneenmiddel.Ondervoeding komtookveelvoorbijmiddelengebruikomdathetmiddelhethongergevoel onderdrukt.

Delirium

Doorhetgebruikvaneenmiddel(intoxicatie)ofdooronthoudingnaveelvuldiggebruik (onttrekking),kanereendeliriumoptreden.Erisindatgevaleenstoornisinhet bewustzijnendecognitievefuncties;eriseenverminderdbesefvandeomgeving, eenverminderdvermogenomdeaandachttesturenenerzijnproblemenmethet geheugen,dewaarnemingendetaal.Verschillendemiddelenkunneneendelirium

veroorzaken,zoalsalcohol,cannabis,opioïde,hallucinogenen,cocaïne.Bijovermatig alcoholgebruikkanbovendieneendeliriumtremensontstaan.Ditiseen levensbedreigendesituatiediezichvoordoetbijalcoholistendieplotselinghun alcoholgebruikstaken.Desymptomenzijnhetzelfdealsbijeengewoondelirium,maar gaansamenmetfysiekeverschijnselen,waarondereenverhoogdetemperatuur,een vuurroodgezicht,eenversneldehartslagenverhoogdebloeddruk.Vanallemensen diemeteendeliriumtremenstemakenkrijgen,overlijdt10%(APA,2022).

Een delirium tremens kan levensbedreigende vormen aannemen.

SyndroomvanKorsakov

Insommigegevallenontwikkelenpersonenmeteenalcoholverslavinghetsyndroom vanKorsakov.HetsyndroomvanKorsakovkenmerktzichdoorgeheugenstoornissen inhetkortetermijngeheugen,zoalsmoeitehebbenmethetonthoudenvannieuwe informatie,desoriëntatieintijdenruimteenookloop-enevenwichtsstoornissen komenvoor.Erisdaarbijsprakevaninitiatiefverliesenkarakterveranderingen,maar deintellectuelevermogenswordennietaangetast.Hetsyndroomontstaatdooreen ernstigvitamineB1-tekort(Korsakovcentrum,z.d.).Alcoholbreektdezevitamineaf engezienjelichaamzelfnietinstaatisomvitamineB1aantemaken,ishetvanbelang dezedoorgezondevoedingbinnentekrijgen.Maarmensendieveelvuldigalcohol gebruiken,bestedenjuiststeedsminderaandachtaanzelfzorgenverwaarlozenvaak huneetpatroon.Erbestaateenkleinekansopherstel,maardemeestemensenkomen uiteindelijkterechtineenpsychiatrischziekenhuis,eenpsychogeriatrischverpleeghuis ofineenspecialeKorsakov-kliniekof-afdelingomdatzeafhankelijkblijvenvande zorgvananderen(APA,2022).

Gevolgenvoormaatschappelijkfunctioneren

Doorovermatigmiddelengebruikenovermatiggamenofgokken,wordtervolgens deDSM(APA,2022)vaaknietmeeraanbelangrijkeverplichtingenvoldaan;school-, werk-,gezins-ensocialeactiviteitenwordenopgegeven.Deprestatiesopschoolen hetwerknemenbijvoorbeeldaf,depersoonkanzichtijdenszijnwerkzaamheden moeilijkrichtenopzijntakenenverantwoordelijkheden,vanwegezijnobsessiemet gokken,gamenofeenmiddel,ofdoordathijonderinvloedisvaneenmiddel.De persoonmeldtzichbovendienookvakerziekofkomtgewoonnietopdagen.Hierdoor bestaatereengrotekansopwerkeloosheid.Hethuishoudenen/ofdezorgvoor kinderenwordenvaakverwaarloosd,enerkunnenhuwelijksproblemenontstaan, zoalsechtelijkegewelddadigeruziesvanwegehetgebruikvaneenmiddel.Ditkan uitmondenineenechtscheiding.Ensocialecontactengaanvaakverloren,bijvoorbeeld doordatdepersoonherhaaldelijkliegttegenzijnomgevingomdeernstvanzijn verslavingverborgentehouden,ofgeldleent/steeltomzijnverslavingtebekostigen. Mensenmeteengamestoornisdrinkenvaakkoffie,energiedrankjesen/ofgebruiken drugsomhetspellangervoltehouden,metallegevolgenvandien,zoalseenslechte nachtrustofdekansopeenmiddelenverslaving.Ookeenzaamheid,angstvoorlive sociaalcontact,depressievegevoelensenhoofdpijnkomenvaakvoorbijmensenmet eengameverslaving.Mensendieverslaafdzijnaanopioïde(zoalsheroïne)ontwikkelen vaakeenpatroonvandwangmatiggebruik,waarbijdedagelijkseactiviteitenvolledig inhettekenstaanvanhetbemachtigenengebruikenvanopioïde.Eenpersoondraait indatgevalnietmeermeeindemaatschappij.Erisgeensociaalvangnetvanouders, vriendenenfamiliemeerendepersoonleeftinisolatie,waarbijeralleenomgangis metandereverslaafdeofdealers.Ditversterkthetgebruikendelevensstijlals verslaafde,eenuitweglijktnietmeerbereikbaar.

Bij een heroïneverslaving staat alles in het teken van het bemachtigen en gebruiken van heroïne.

8.4 Rolsociaalwerker

Alsjewerktmetverslaafdeofafkickendemensen,benjeuiteraardnietbelastmet hunbehandeling,maarwelmetdebegeleidingaanenondersteuningvandezemensen bijhundagelijksebezigheden.Hierbijhebjeveelgeduldencompassienodig.Ookis hetjetaakom,bijvermoedensvaneenverslaving,doorteverwijzen.Eengoedbeeld vandesocialekaartrondomverslavingszorgisdanonmisbaar.

Begeleidenenondersteunen

Hetisbelangrĳkdatdebetrokkenezominmogelijkinaanrakingkomtmetprikkels diehetgebruikvaneenmiddelkunnenuitlokkenofprikkelsdiehetgokgedragof gamegedraguitlokken.Voordebetrokkenekanhetdaardoorsomsbeterzijnom bepaaldevriendschappenteverbreken,omdatdezevriendenhetmiddelnogwél gebruiken,ofhetgedragvertonen,endeomgangdustoteenterugvalzoukunnen leiden.Hierinkunjijeenrolspelen,bijvoorbeelddooranderesocialecontactenaan temoedigenentebouwenaaneensocialebasisdiebeterpastbijhetnieuwe (verslavingsvrije)levenvandebetrokkene.Bijbijvoorbeeldeencannabisverslaving ishetverstandigdatdebetrokkenecoffeeshopsvermijdtenbijeenalcoholverslaving moetwordenvoorkomendatiemandalcoholinhuishaalt.Ookhetbelonenvan gewenstgedrag,inditgevallangdurigeonthoudingvanhetmiddel,kaneenpositieve bijdrageleveren(Jellinek,2023).Jekuntbijvoorbeeldprivilegesinhetvooruitzicht stellenwanneerdebetrokkenezichhoudtaaneenvoorafbepaaldeperiodevan onthouding.

Alssociaalwerkerzuljeookveelgesprekkenvoerenmetbetrokkenen.Ditdoejeaan dehandvanmotiverendegespreksvoering;jeprobeertdebetrokkenetebewegentot hetstakenvanhetgebruik.Inveelgevallendraaidehetlevenvandebetrokkenemet eenmiddelenverslavingomhetmiddel.Maaromdathetmiddelnugeencentrale plaatsmeerinneemt,zuljedebetrokkeneondersteunenbijhetaanlerenvaneen nieuwedagstructuur.

Jekunttijdensjewerkzaamhedenooktemakenkrijgenmetcrisissituatiesdoordat ersprakeisvanintoxicatie,debetrokkeneheeftindatgevalhetmiddelgebruikt. Onderverslaafdenkomenagressie,epileptischeaanvallenenpsychosengeregeld voor.Indatgevalprobeerjedebetrokkenetekalmerenofafteleidenenzorgjevoor deveiligheidvanhenzelf,andereaanwezigenenjezelf.Bijzeerernstigesituaties schakeljedehulpinvanjecollega’sofhulpdiensten.Brengdebetrokkeneeventueel naardehuisartsenpostofspoedeisendehulpindienersprakeisvanlichamelijkeuitval ofbijkomendeaandoeningen.

Indepraktijk

Ishaan(31jaar)werktineenverslavingskliniek.Milo(19jaar)verblijftbinnendeze kliniekenkicktafvandecocaïne.Viaeenanderecliëntvandeverslavingskliniekhoort IshaandatMilodrugsopzijnkamerheeft.Hoeditkan,ishemeenraadselmaarhij gaattocheveneenkijkjenemen.WanneerIshaanMiloconfronteertmetwathijdenkt teweten,wordtMiloboos.Hijstaatopenzwaaitwoedendmetzijnarmen,daarbij schreeuwthijdathijzelfmagwetenwathijdoet.Tijdensdatzwaaienvalteruitde zakvanMiloeenpakketjecocaïneopdegrond.Ishaanherkentditdirectenpakthet op.DitmaaktMilonogbozer,hijschreeuwt,scheldtenhetlijkteropalsofhijIshaan fysiekaangaatvliegen.IshaanprobeertMilotekalmeren.Hijgeefthetpakketjecocaïne terugaanMilo,wathemalwatkalmeert,zegtdathijnietboosis,enookbegrijptdat Milohierenormnaarverlangt.Vervolgensstelthijvooromerevenrustigovertepraten. AlsMilostrakséchthelemaalgekalmeerdisenzichbegrepenengesteundvoelt,zal Ishaanproberenhetpakketjecocaïneterugtekrijgen.HetzoumooizijnalsMilodit zelfaanhemoverhandigt,zodatIshaanweetdathijerachterstaatomaftekicken.

Alseenpersoononderinvloedisvaneenmiddel,gedraagthijzichandersdanwanneer hijnuchteris.Houddaarrekeningmeealsjeietsvandebetrokkeneverwacht.Wees daarnaastookalertopeenmogelijkeoverdosiswanneerermethadonwordtgebruikt bijeenheroïneverslaving.Alsmensennaastmethadontochweerheroïnegaan gebruiken,isdekansopeenoverdosiszeergroot.

Wanneerjewerktmetmensenmeteenalcoholverslaving,ishetvanbelangom aandachttebestedenaaneengezondeetpatroonomhuntekortaanvitamineB1, ontstaandooreencombinatievanovermatigalcoholgebruikeneenongezond eetpatroon,aantevullen.VitamineB1zitonderandereinproductenalsbrood, graanproducten,groente,vlees,aardappelen,vleeswarenenmelk.Vaakwordener aanvullendeinjectiesofmedicatiegegevenomvitaminetekortenopteheffen.

Ookvoormensendieaananderemiddelenverslaafdzijn,iseraandachtvoorhet voedingspatroon.Doordeverslavingvergetenzeteetenofhebbenzeeenverminderd hongergevoel.Eenvast,gestructureerddagprogrammametdagelijkseroutinesisook vanbelangbijhetoppakkenvanhetlevenwaarindeverslavingnietcentraalstaat. Activiteitenleidenafvanhetverlangenomdrugstegebruiken(craving),brengenvaak nieuwecontactendienietstemakenhebbenmetdeverslavingenverhogenhetgevoel vaneigenwaarde.Debetrokkenemerktopdiemanierdathijmeerisdanenkelde verslaafde.Doormiddelvantrainingkunjemensenopnieuwdagelijksevaardigheden ofwerkzaamhedenaanleren,zoalszelfhunkameropruimen,schoonmaken,koken enklerenwassen.

Thema8 Mensenmetverslavingsproblematiek

Samenwerken

Alsjetemakenkrijgtmetmensendieeenverslavinghebben,zuljeookveel samenwerkenmetofjehandelenafstemmenopdievananderedisciplines.Zoiser bijeenmiddelenverslavingmeestaleenpsychiaterofartsbetrokken,diemedicatie ofdrugsvervangerskanvoorschrijven.Ofdenkaaneenverslavingsarts,eenFACT-team, een(sociaal)verpleegkundigeenwoon-en/ofwerkbegeleiders.EenFACT-team behandeltenbegeleidtmensenmeteenernstigepsychiatrischeaandoening,bijwie opmeerdereterreinenproblemenspelen.Ditgebeurtzoveelmogelijkindeeigen omgevingvandebetrokkene.Jeneemtdangeregelddeelaanmultidisciplinairoverleg metbetrekkingtoteenspecifiekecliënt,omkennisenervaringtedelenoverdeze cliëntenomdoelenoptestellen.Ookdedirecteomgevingwordtvaaknauwbetrokken inhetgevalvaneenverslaving,zoalshetgezin,dewerkgeverenhetsocialenetwerk.

8.5 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Lakheisha(22jaar)verblijftineenverslavingskliniek.Zewasverslaafdaanheroïne,is ondertussenafgekicktenwerktaanhaarherstel.Lakheishaheefteenturbulent verleden.Zegroeideopbijhaarmoeder,kreegvanafhaar6ejaartemakenmet misbruik(stiefvader),verloorhaarbiologischevaderaankankerophaar11eenwerd ophaar13eineeninstellinggeplaatstvanwegehetmisbruik.Zeliepophaar15eweg uitdeinstelling,zwierfopstraatensliepinlegegebouwen.Daarontmoettezeanderen enkwamzevoorheteerstinaanrakingmetdrugs.Ophaar16ewasLakheishaverslaafd aanheroïne.Omdattebekostigenprostitueerdezezichzelf.Vlakvoorhaar21e verjaardagneemtLakheishabewusteenoverdosis.Zebelandtoptijdinhetziekenhuis enoverleefthetdrama.Zewordtopgenomenindeverslavingskliniek,waarzehard werktomaftekickenenalhaarpersoonlijkeleedteverwerken.Momenteelgaathet, volgensLakheishazelf,voorheteerstéchtgoedmethaar.Zezieteentoekomstzonder drugszitten,heeftwatfamiliebandenaangehaaldwathaarveelgelukbrengtenzou graageenopleidingtotnagelstylistedoen.Zedurftzelfstezeggendatzegelukkigis, eengevoeldatzevanafhaar6elevensjaarnietmeerheeftgehad.

Casus

Anne(26jaar)werktindeverslavingskliniekwaarLakheishaverblijftenheefteen sterkebandmethaar.ZeheeftLakheishahetafgelopenjaarziengroeien.Vaneen hoopjeellendetoteensterke,bewustevrouwdiegraageenandereweginslaaten gemotiveerdiszichintezettenvoorhaartoekomstindemaatschappij.Helaaskomt hierabrupteeneindeaan;Lakheishawordtopgepaktdoordepolitieopverdenking vanzwaremishandelingmetblijvendletselalsgevolg.Anneschriktenormenprobeert incontacttekomenmetLakheisha.Alszehaarkorttelefonischmagspreken,zegt Lakheishaalleenmaar:'Kijkinmijnbovenstela,ondermijnagenda,maarvertelhet niemand'.Annedoetditenvindteenbriefdieaanhaarisgericht.Erstaatindat Lakheishaaltijdbangisgeweestvoorditmoment.DatzeAnnewilbedankenvooralle steunendathethaarspijtdatzenooiteerlijkgeweestis.IndebriefgeeftLakheisha

toedatzeiemandernstigheeftmishandeld,zewastoenonderinvloedenhadgeld nodig,dusberoofdezeeenvrouw.Ditliepuitdehand.Laterkwamzeerachterdatde vrouwdiezemishandeldeblijvendeschadeheeftopgelopenennooitmeerzalkunnen lopen.DatwasookderedendatLakheishaeenoverdosisnam,haarschuldgevoelens speeldenhaarparten.Anneisverbijsterd.

Dilemma

WanneerdestrafzaaktegenLakheishabegint,wordtAnneopgeroepenalsgetuige. Zekampthierdoormeteengrootdilemma.Zeisenormgeschrokkenenkanzichhaast nietvoorstellendatLakheishatotzoietsinstaatwas.ZeweetdatLakheishaschuldig is,maaralszedattoegeeftinderechtbank,danbelandtLakheishamisschienwel achterdetralies.Endatterwijlzemomenteelzohardaanhaartoekomstwerktenhet juistzogoedgingmethaar.Anneweetdaterindeberoepscodevoorsociaalwerkers staatdatzeeenberoepmagdoenopdegeheimhoudingsplichtbijderechter(artikel 14).Maarisdatwelinteger(kernwaardeBetrouwbaarheidenintegriteit)naardevrouw diedoortoedoenvanLakheishaverlamdisgeraakt?

WatdoetAnne?

1. Anneberoeptzichophaargeheimhoudingsplichtbijderechter.

2. Anneverteltderechtereerlijkwatzeweet.

Thema8 Mensenmetverslavingsproblematiek

8.6 Begrippen

Aanvaardingsmodel

Eenmodelwaarineenverslavingwordtgezienalseenaandoeningdiejemoet accepteren.

Biopsychosocialemodel

Eenmodelwaarinervanuitwordtgegaandatverslavingontstaatdoorhetgelijktijdig werkzaamzijnvanverschillendefactoren:biologische,psychischeensocialefactoren.

Craving

Debetrokkenehunkertnaareenspecifiekmiddelofheefteensterkedranghetmiddel tegebruiken/nuttigen.

Delirium

Eenstoornisinhetbewustzijnendecognitievefuncties,diekanontstaandoorhet gebruikvaneenmiddelofdooronthoudingnaveelvuldiggebruik.

Deliriumtremens

Eenlevensbedreigendesituatiediezichkanvoordoenbijalcoholistendieplotseling hunalcoholgebruikstaken.

Dempendemiddelen

Middelendiebewustzijnsverlagendwerken,zehebbeneenverdovendewerking.

Dopamine

Eenstofindehersenendieervoorzorgtdatweonstevreden,prettigenbeloond voelen.

Farmacologischemodel

Eenmodelwaarinervanuitwordtgegaandatverslavingontstaatdoordewerkzame stofvanmiddelen.

Gedragstherapeutischemodel

Eenmodelwaarinervanuitwordtgegaandatverslavingaangeleerdgedragis.

Gokstoornis

Eenstoorniswaarbijmensenindeproblemenzijngekomendoorhungokgedrag,het persoonlijke,gezins-enprofessionelelevenwordthierdoorverstoord.

Hallucinogenemiddelen

Middelendiedebewustzijnstoestandveranderen,zehebbeneengeestverruimende werking.

Hersenziektemodel

Eenmodelwaarineenverslavinggezienwordtalseenhersenziekte.

Internetgamingstoornis

Eendwangmatigeenvoortdurendebehoefteomonlinecomputerspellentespelen.

Intoxicatie

Dedirecteeffectendieeenmiddelgeeft.

Medischemodel

Eenmodelwaarineenverslavinggezienwordtalshetgevolgvaneenlichamelijke overgevoeligheid.

Middelengerelateerdestoornis

Eenstoornisdiealtijdwordtveroorzaaktdoordewerkzamestofineenmiddel.Het gaathierdusomdeeffectenenproblemendieontstaandoordateenmiddel,opwat voorwijzedanook(roken,drinken,slikken,spuiten,snuivenenzovoort),wordt opgenomeninhetlichaam.

Morelemodel

Eenmodelwaarinervanuitwordtgegaandatverslavingontstaatdoormorelezwakte ofweleenzwakkewil.

Onttrekkingssymptomen

Lichamelijkeenpsychischeklachtendieoptredenwanneereenspecifiekmiddelniet meergebruiktwordt.

Psychiatrischemodel

Eenmodelwaarinervanuitwordtgegaandatverslavingeensymptoomisvaneen onderliggendestoornis.

Socialemodel

Eenmodelwaarineenverslavinggezienwordtalseensymptoomvaneenstoornisin derelatietussenmensenofalseenreactieopstressofmaatschappelijke omstandigheden.

Stimulantia

Middelendiebewustzijnsverhogendwerken,zehebbeneenstimulerendewerking.

SyndroomvanKorsakov

Syndroomdatzichkenmerktdoorgeheugenstoornisseninhetkortetermijngeheugen, veroorzaaktdoorovermatigalcoholgebruik.

Tolerantie

Debetrokkeneheeftsteedsmeervaneenspecifiekmiddelnodigomhetzelfdeeffect tebereiken,oferiseenverminderdeffectbijdezelfdehoeveelheidvanhetmiddel.

Thema8 Mensenmetverslavingsproblematiek

Verslavingsstoornis

Deproblemenrondomhetgebruikvaneenmiddelofdespecifiekeverslavende handeling.

Thema9 Dak-enthuislozemensen

Inhoudthema

• Verschillendeleefsituaties

• Oorzakenvandak-enthuisloosheid

• Gevolgenvandak-enthuisloosheid

• Ondersteuningvandak-enthuislozemensen

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping

• Begrippen.

Denachtdoorbrengenopdebankbijfamilieofvrienden.Buitenslapen,ineenopvang verblijvenoftijdelijkineenschuur,autoofstacaravanwonen.Dak-enthuisloosheid kanmeervormenaannemendanjemisschiendenkt.Hetstereotypebeeldvaneen manvanmiddelbareleeftijdmetpsychischeenverslavingsproblematiekopeenbankje inhetparkisachterhaald.Dakloosheidisvaakonzichtbaarendichterbijdanjedenkt. Watdaklozemensengemeenhebben,isdatzenietderustenveiligheidvaneeneigen (t)huisgenieten.Naastpersoonlijkleed,maaktditookdatzijmoeilijkmeekunnen doenaandemaatschappij.Inditthemakomjeerachterhoedak-enthuisloosheid eruitkunnenzienenwatdaarvandeachtergrondenengevolgenkunnenzijn.Ook krijgjeeenaantalhandreikingenvoorhoejemensenkuntondersteunenenperspectief kuntbiedenopeenkansrijkerleven.

9.1 Verschillendeleefsituaties

Dak-enthuisloosheidbetekenteengebrekaanvolwaardigehuisvesting.Datiseen bredeomschrijving,waarveelverschillendeleefsituatiesondervallen.

Soortendak-enthuisloosheid

Omdesituatiesvandak-enthuislozemensenbetertebegrijpenenondersteuning opmaattekunnenbieden,helpthetomverschillendesoortendak-enthuisloosheid teonderscheiden.

Dakloosofthuisloos

Erzijnverschillentussendakloosenthuislooszijn.Metdaklooswordtmeestalbedoeld datiemand:

• geenvastewoon-ofverblijfplaatsheeft

• geenadresheeftomtewonenoftelogerenen

• nietingeschrevenstaatopeenadresinhetbevolkingsregister.

Daklozemensenlevenopstraatofmakengebruikvanopvangvoorzieningen.Zijslapen opbankjes,onderbruggen,inportieken,parkeergarages,kraakpandenenandere publiekegelegenheden.Ditisdedaklozewaarhetstereotypebeeldvanbestaat:de stinkende,verwardemandiebedelendmetzijnspullendoordestadloopt.Maarook dezegroepisdiversenelkpersoonkenteeneigenlevensverhaalensituatie.

Iemanddiethuisloosis,heeftookgeeneigendakbovenzijnhoofd,maarkannogwel terechtbijfamilieofvrienden.Hijwisseltsteedsvanverblijfsplaats.Somsstaathijwel ingeschreveninhetbevolkingsregister.Meestalophetadresvaneenfamilielidof kenniswaardiegenehetvaakstovernachtensomsookzijneigendommenbewaart.

InEuropawordtdeETHOS-classificatiegebruiktomeenonderverdelingtemakenin verschillendeleefsituatiesvandak-enthuislozemensen.ETHOSstaatvoor‘European Typology of Homelessness and Housing Exclusion’.ETHOSonderscheidtintotaaldertien categorieën,diejegrofwegkuntsamenbrengentotvierglobalecategorieën.Naast dak-enthuisloosheidgaathetETHOSnamelijknoguitvantweeanderecategorieën: onzekerehuisvestingenonvoldoendehuisvesting.Onzekerehuisvestingwilzeggen

datmensenbedreigdzijnmeternstigeuitsluitingdoorbijvoorbeeldonzekere huurcontracten,dreigendeuitzettingofhuiselijkgeweld.Onvoldoendehuisvesting betekentongebruikelijke,ongeschiktewoonruimte,zoalseencaravanofkraakpand. Dezetweecategorieënwordeninonderzoekenoverdak-enthuisloosheidlangniet altijdmeegerekend.Hetisechterbelangrijkdatzijookinbeeldkomenendejuiste ondersteuningkrijgen.

Zoweldak-alsthuislozemensenhebbengeenhuis.Allevierdegroepenuitde ETHOS-classificatiehebbenbovendiengeen(echt)thuis.Thuisiseenplekwaariemand zichveiligenopzijngemakvoelt.Hierervarenmensenemotionelebinding, bijvoorbeeldmethuisgenoten,bureneneigenspulletjes.

Feitelijkofresidentieeldakloos

Ookhetonderscheidtussenfeitelijkenresidentieeldaklooskomjevaaktegen.Mensen diefeitelijkdaklooszijn,hebbengeeneigenwoonruimteendaarookgeenuitzicht op.Zijovernachtenindebuitenlucht,ineennoodopvang,oftijdelijkbijbekenden. Zijkunnendusdakloosofthuislooszijn.Mensendieresidentieeldaklooszijn,staan alsbewoneringeschrevenbijvoorzieningenvanmaatschappelijkeopvang.Omdat dezeopvanggeenstabieleleefomgevingbiedt,wordendezemensenondankshet dakbovenhunhoofd,aangemerktalsdakloos.

Economischdakloos

Mensendieeconomischdaklooszijn,vormeneengroeiendeenspecialegroep.Zij hebbenvoornamelijkeenacutewoonvraag,maargeenzwarepsychischeproblematiek en/ofverslaving.Zijzijnvaak(financieel)nogzelfredzaam,maarsimpelweghun(t)huis kwijtgeraakt.Meestalalsgevolgvannegatievelevensgebeurtenissen,zoalsplotselinge werkloosheid,ziekteofechtscheiding.Doorhetwoningtekortishetvindenvaneen nieuwhuisheelmoeilijk.Hetgaatomeendiverseengrotegroepmetslechtslichte ondersteuningsvragen.Ookisheteenredelijkonzichtbaregroep.Mensendie economischdaklooszijn,zoekenvaakeerstzelfnaaroplossingen.Zijbankhoppen (hoppenvanbanknaarbankbinnenhuneigensocialenetwerk),slapeninhunauto ofopvakantieparkenofvolkstuincomplexen.Erisduseerdersprakevanthuis-dan vandakloosheid.Pasalsdeeigenmogelijkhedenzijnuitgeput,kloppenzeaanbijde gemeente.Maarvanwegehunaangenomenzelfredzaamheidkomenzijveelalnietin aanmerkingvoormaatschappelijkeopvang.Tochziensteedsmeergemeentendat deverondersteldezelfredzaamheidvaakonterechtis.Doorstressengeld-entijdgebrek hebbenmensendieeconomischdaklooszijn,vaakweinig(mentale)ruimteomhun levenweeropordetekrijgen(Nationaleombudsman,2019).

Thema9 Dak-enthuislozemensen

Thuislooseneconomischdakloos

De30-jarigeNikkiheefteenbaanenstaataljareningeschrevenbijde woningbouwvereniging.Toenhaardochtertjeeenpaarmaandenoudwas,hoordeze datzeveeleerderdanverwachthaartijdelijkewoninguitmoest.Nanoggeenjaar stondenNikkienhaardochteropstraat.

Zeverkassennualtweejaarnoodgedwongenvanpleknaarplek.Zevindenonderdak bijNikki’svriendinnen,haarvader,enineendoorstroomwoningvande maatschappelijkeopvang.Nikkihooptdatzebinnenkorteindelijkeeneigenwoning krijgt.

Zwerfjongeren

Ookzwerfjongerenvormeneenspecialegroep.Zwerfjongerenzijnjongerenonder de23jaardiefeitelijkenresidentieeldaklooszijnenkampenmetmeervoudige problemen.Ookdesituatiesvanzwerfjongerenzijndivers.Veelvanhenzijnthuisloos, nietdakloos.Zezwerventussenlogeeradressen(bankhoppen)enslaapplaatsenbij instanties.

Zwerfjongerenhebbengeenstabielewoonplek,enhetluktdoorandereproblemen moeilijkomdaarvoortezorgen.Voorbeeldenvanveelvoorkomendeproblemen,zijn:

• gezinsproblemen,zoalsgeweld,misbruikofverwaarlozing

• eenlichtverstandelijkebeperking

• psychiatrischeproblemen,zoalsADHD,borderlinepersoonlijkheidsstoornisof psychotischestoornis

• problematischgebruikvanalcoholen/of(soft)drugs

• geenafgerondeopleiding

• frequentcontactmetpolitieenjustitie

• zwaksociaalnetwerk

• onverantwoordeuitgavenenschulden.

Zwerfjongeren onder de 18 jaar

Onderzoekersenbeleidsmakershanterenvoorzwerfjongerenvaakeen leeftijdsondergrensvan18jaar.Vanafdezeleeftijdkunnenjongerenterechtbijde maatschappelijkeopvang(hoewelditvanwegedehardecultuurdiehiervaakheerst enhetgebrekaaneenspecifiekeaanpakvoorjongerengeengoedeplekisvoorhen).

Maarerzijnookdak-enthuislozejongerenonderde18jaar.Zijzijnvolgensdewet minderjarigenvallenonderhetgezagvanouders,eenvoogdofinstelling.Zehebben noggeenrechtopbijstandenkunnennietzelfstandigovereenkomstensluitenvoor bijvoorbeeldwerk,huureneenzorgverzekering.Voorondersteuningvallenzeonder jeugdzorg,geregelddoordegemeente.Hulpkanvoorhenookinhetgedwongen kaderplaatsvinden.

Zorgmijders

Eenveelvoorkomendprobleemindegeestelijkegezondheidszorg(ggz)isdatsommige mensenelkeondersteuningweigeren;dezogenoemdezorgmijders.Onderdak-en thuislozemensenzijnveelzorgmijdersenzorgmissers.Zorgmisserszijnmensendie omverschillenderedenennietdejuisteondersteuningkrijgen.

Redenenomwegteblijvenvanzorgenhulpverleningzijnbijvoorbeeld:nietverzekerd zijn,nietopgenomenwillenwordenindeggz,zichnietaanafsprakenkunnenhouden (denkaanpsychiatrischeproblemenen/ofverslavingsproblematiek)ofgeenzorg meerwillendooreerderenegatieveervaringen.Dak-enthuislozemensenzoekendan geenhulpofzorg.Zegaanbijvoorbeeldooknietnaareenhuisarts.Vaakblijktbij opnameindemaatschappelijkeopvangdatnaastpsychischeproblemenookallerlei lichamelijkeproblemenbestaan.Dezezijnvaakontstaanalsgevolgvanverwaarlozing (Rijk,2011).

Aantallendak-enthuislozemensen HetCBS(2023)schattedaterinNederlandin202132.000feitelijkdaklozemensen waren.Maardewerkelijkeaantallendak-enthuislozemensenzijnwaarschijnlijk hoger.BepaaldegroepenwordenbijdeschattingsmethodevanhetCBSnietmeegeteld. Bijvoorbeeldminderjarigen,ouderen,mensenineenlangdurigeopvangsituatie (residentieeldaklozemensen),mensendieverblijvenopcampingsenvakantieparken (thuislozemensen)enongedocumenteerden.Uitsommigeonderzoekenblijkt bijvoorbeelddathetaantalkinderendatdak-enthuisloosis,meerdan20%vanhet totaleaantaldak-enthuislozemensenis.

Deexacteomvangvandedaklozenproblematiekisdusonbekend.Indetoekomst zullendeaantallenmogelijkbeterinbeeldkomen,doordatveelgemeentengaan meewerkenaandeETHOS-telling.

9.2 Oorzakenvandak-enthuisloosheid

Dak-enthuisloosheidontstaanmeestalnietplotseling.Ergaateenprocesaanvooraf waarindeproblemenzichopstapelenenersprakeisvanmultiproblematiek.Hetgaat dusveelalomeencombinatievanverschillendefactoreneningrijpende gebeurtenissen.Heteneprobleemveroorzaaktofversterkthetandere,enandersom.

Dak-enthuislozemensenvormennetzo’ndiversegroepalsdesamenlevinginhaar geheel.Elkepersoonkentzijneigenlevensgeschiedenis.Welzijnveelvoorkomende oorzakenvoordak-enthuisloosheidaantewijzen.

Hierleesjeoverdevolgendeoorzakelijkefactoren:

• brandofnatuurgeweld

• huisuitzetting

• weglopenofvluchten

• maatschappelijkefactoren

• overigefactoren.

Thema9 Dak-enthuislozemensen

Brandofnatuurgeweld

Mensenkunnendakloosrakendoordathunwoningafbrandtofdoornatuurgeweld wordtverwoest.Zijkrijgendanmeestalsnelondersteuningvanfamilieenvrienden enzijndaninfeitethuisloos.Degemeentehelptbij(tijdelijke)vervangendehuisvesting meteenspoedprocedure.Dezemensenhoudenookhunwerkeninkomen.Enbijeen eigenkoopwoningkunnenzijviadeverzekeringrelatiefsneleennieuwewoning vinden.Hoeweldeervaringvanplotselingdaklooswordenenormheftigis,isdedakofthuisloosheidbijdezegroepmeestalvankorteduur.

Huisuitzetting

Demeestvoorkomendestapnaardakloosheidishuisuitzetting.Somsgaathetom chronischeoverlast,woonfraudeofwietteelt,maarmeestalisderedeneen huurachterstand.Mensenwordenvaakdakloosomdatzijdewoonlastenenandere kostennietmeerkunnenbetalenenergeenalternatiefis.Demeestvoorkomende oorzakenvanfinanciëleproblemenzijn:

• (plotseling)verliesvanbaanengeennieuwebaankunnenvindenofzzp’erzijnen inmoeilijkvaarwaterkomen

• echtscheiding,beëindigingsamenwonenofoverlijdenvandepartner,waardoor ééninkomenwegvalt

• onverstandigefinanciëlekeuzes

• verslavingendaardoorteveelgeldmoetenspenderenaanmiddelenofgokken

• psychiatrischeproblemenen/ofeenverstandelijkebeperking,waardoormensen somsnietgoedvoorzichzelfzorgeneneengroterrisicolopenopuithuiszetting.

Metnameindelaatstetweesituatieskomtmultiproblematiekveelvoor.

Weglopenenvluchten

Jongerenkunnenthuiszulkegroteproblemenhebben,datzijweglopenalsenige uitwegzien.Ookkomthetvoordatoudershenuithuiswegsturen.Vaakisereen problematischegezinssituatieenzijnerveelconflictenthuis.Eenlevensgebeurtenis zoalsscheidingofhetoverlijdenvaneenouderkunnenhierineenrolspelen.Maar ookpsychischeproblemen,mishandeling,verslavingenandereproblemenvan gezinsleden.

Bijjongerenonderde18jaarheeftdegenediehenonderdakbiedteenmeldingsplicht: hijmoetaandeouders,voogd,politieofeenhulpverleningsinstantielatenwetenwaar dejongereis.Alsdejongerenietwildatdiensoudershetexacteadresweten,dan wordtdatwelgeheimgehouden.Dezejongerenblijvenechterofficieelingeschreven ophetadreswaarvanzeweggelopenzijn.Officiëlepostkomtopdatadresen ontvangenzedusniet.Zekunnenzichnietzelfstandigeldersinschrijven.Daarmee wordtdezegroeponbereikbaarenverdwijntzeuitbeeldvanjeugdzorgenandere instanties.

Ookvolwassenenkunnenletterlijkhethuisuitvluchtenvoorhuiselijkgeweld.Hetkan gaanomlichamelijk,seksueelofpsychischgeweldenommannenenvrouwen,soms metkinderen.Ookzijnerdak-enthuislozemensendieweggelopenzijnuiteen psychiatrischeinrichting.

Huiselijk geweld, vaak in combinatie met overmatig drankgebruik, kan een reden zijn om definitief het huis te ontvluchten.

Maatschappelijkefactoren

Erzijnookstructureleoorzakenvoordak-enthuisloosheidopmaatschappelijkniveau. Eenvandebelangrijksteishetwoningtekort,vooralindegrotesteden.Daarbijkomt nogdatdemanierwaaropdezorginNederlandisgeorganiseerdengefinancierd, drastischisveranderd.Sinds2015moetengemeentenzelfallezorginkopenenregelen voorhuninwoners;zijmoetenmeerdoenmetmindergeld.Doorreorganisatiesen bezuinigingenzijnveelmensentussenwalenschipgevallen.Ookzijnerminder beschermdewoonplekken,zoalspsychiatrischeklinieken,waarmensenlangdurig kunnenverblijven.Ondersteuningwordtmeerambulantaangeboden,maarvoor sommigeniszelfstandigwoneneenbrugtever.Opvangcentrazittenbovendienvaak tevol,omdaterteweinigdoorstroomis.

Nogeenanderemaatschappelijkefactorisdedigitalisering.Regelzakengebeuren tegenwoordigvooralonlineennietiedereenkandezeontwikkelingbijbenen.Totslot kunnenwet-enregelgevingdak-enthuislozemensenindewegzitten.Zondervast adreskunnenzijzichbijvoorbeeldnietinschrijveninhetbevolkingsregister.Enzonder dezeinschrijvingkunnenzijweergeenzorgverzekeringafsluitenofuitkeringofpaspoort aanvragen(Scheepstra&VanderMolen,z.d.).

Thema9 Dak-enthuislozemensen

Overigefactoren

Nogveelanderefactorenkunneneenrolkunnenspelenbijhetontstaanvandak-en thuisloosheid.Voorbeeldenzijn:

• gedetineerdendienahungevangenisstrafnietmeteennieuwehuisvestinghebben (ookalhebbenzesomsweleenbaan)

• mensendieuitstromenuiteeninstelling,bijwiedezelfredzaamheidnogvaak beperktis

• remigranten,dieeerdernaarhetbuitenlandemigreerden,maarnaterugkeerin Nederlandmerkendathetverwervenvanbestaanszekerheidnietvanzelfsprekend is

• migrantendiehet(nog)nietluktomeenlevenoptebouwen

• niet-toegelatenasielzoekersdieNederlandnietverlatenenonderderadar verdwijnen.

9.3 Gevolgenvandak-enthuisloosheid

Degevolgenvoorhetlevenvandak-enthuislozemensenzijngroot.Denkaan:

• gebrekaanprivacy

• gemisvaneenthuisalsveiligeomgeving

• moeilijkeofgeentoegangtotsocialevoorzieningenenzorg

• leveninarmoede,opofonderhetbestaansminimum

• fysiekegezondheidsproblemeneneenverhoogdrisicoomvroegtijdigtesterven

• psychischeproblemen

• socialeuitsluiting

• gevolgenvanextrakwetsbaarheid.

Hierondervindjeextratoelichtingenopdelaatstetweeonderwerpen.

Socialeuitsluiting

Dakloosheidleidttotsociaalisolement.Erisonvoldoendegeldomdeeltenemenaan eensociaalleven.Denkaanhobby’s,lidmaatschapvanverenigingen,uitstapjes,het openbaarvervoer,internetenzovoort.Ergenskomen,contactenleggenen onderhoudenofzichzelfvoorzienvaninformatiewordendaneenstuklastiger.En zonderwoningishetmoeilijkombijvoorbeeldeenopleidingofbaantekrijgenof behouden.Zonemendemogelijkhedenomdeeltenemenaandemaatschappijaf.

Nietalleenfinanciëleenpraktischeproblemenleidentotsociaalisolement.Veel mensendiedaklooszijn,schamenzichvoorhunsituatie.Hierdoorkunnenzecontact metanderenvermijden.Datisooknietvreemd.Dak-enthuislozemensenkrijgente makenmetvooroordelen.Vaakwordtbijvoorbeeldgedachtdatzijcrimineelzijn,dat hethuneigenschuldis,datzeasociaalzijnen/ofteluiomtewerken.Dezedenkbeelden doeneengrotegroepdaklozemensenzwaartekort.Eengroepdieveelpechheeft gehad,graageennieuwlevenwilopbouwenendaarallesvooroverheeft.

Sociale uitsluiting heeft ernstige gevolgen voor de persoon en de samenleving.

Gevolgenvanextrakwetsbaarheid

Mensenmeteenbeperkingenvaakookgestapeldeproblemenzijnsowiesoal kwetsbaarderdananderen.Alszijdaarnaastookdaklooszijn,danzijndegevolgen vandakloosheidvoorhenvaaknoggroter.Dezemensenhebbenvaakeenkwetsbare lichamelijkeen/ofgeestelijkegezondheid.Ookkunnenzeminderweerbaarzijn tegenovermensendiemisbruikvanhunsituatiemaken.Denkaanverslavingen prostitutie.Daklozemensendieookeenbeperkinghebben,vormenmisschienwel demeestkwetsbaregroepbinnendesamenleving.

9.4 Ondersteunenvandak-enthuislozemensen

Dak-enthuislozemensenkunnenopverschillendemanierenopvangenondersteuning krijgen.Hoedieondersteuningeruitziet,hangtafvandeinstantie,dedoelgroepen despecifiekepersoon.Hierleesjeoververschillendebestaandeopvangvoorzieningen. Ookwordtingegaanophetbelangvaneenbriefadresalseerstestapinde ondersteuning.Vervolgenskrijgjetipsmetbetrekkingtotjouwberoepshouding.Tot slotleerjeoververschillendebehandeldoelenwaaraanjekuntwerken.

Opvangvoorzieningen

Maatschappelijkeopvangistijdelijkeopvang,zorg,begeleidingenpraktische ondersteuningvoordak-ofthuislozemensenvanaf18jaar.Demaatschappelijke opvanggeeftrustzodatiemand(metbegeleiding)kanwerkenaanherstelenkan uitstromennaareenwoonplekvoorlangeretijd,eventueelmetlangdurige ondersteuning.

Thema9 Dak-enthuislozemensen

Erzijnverschillendeopvangvoorzieningendietijdelijkeverblijfplekkenbieden.

Voorbeeldenzijn:

• dagopvang

Eenplekwaarmensenoverdagkunnenbinnenlopenenkunneneten,koffiedrinken, eenpraatjemaken,douchenofhunklerenwassen.Ookiserondersteuningbijhet regelenvanpraktischezaken.

• nachtopvang

Eenvoorzieningwaarmensenvooreennachtofpaarnachtenonderdakkrijgen. Ookhierkunnenzijeten,drinken,douchen,wassenenisondersteuningaanwezig omdeleefsituatieteverbeteren.

• eerste opvang

Eendag-ennachtopvangwaarmensenzondereenindicatievanuitdegemeente snelenvoordriemaandenterechtkunnen.Hierwordtookonderzochtwelk aansluitendtrajectgeschiktisomdesituatieoplangetermijnteverbeteren.

• tijdelijke opvang

Een24-uursopvang,meteenmaximaleduurvandriemaanden.Metbegeleiding gaandak-enthuislozemensenactiefaandeslagomhunleefsituatieteverbeteren. Devormvanbegeleidingisafhankelijkvandepersoonlijkesituatie.Ditiseen maatwerkvoorziening,waarvooreenindicatievandegemeentenodigis(geregeld indeWetmaatschappelijkeondersteuning).

• crisisopvang

Eenopvangvoormensenofgezinnenmetproblemenopdiverselevensgebieden. Crisisopvangduurtnetalstijdelijkeopvangmaximaaldriemaandenenookhiervoor iseenindicatienodig.

• winteropvang:

Eendoorlopendenachtopvangvoordak-enthuislozemensentijdensde wintermaanden.

• vrouwen- of mannenopvang

Eenopvangvoorslachtoffersvanhuiselijkgeweld,eventueelmetkinderen.Er bestaatookspecialeopvangvoortienermoedersenslachtoffersvangedwongen prostitutieofloverboys.

• jongerenopvang

Eenspecialeopvangvoorzwerfjongerendiehunsituatiewillenverbeteren.

Eenbriefadresalsstartpunt

Een(brief)adresisessentieelomzakeninhetleventekunnenregelen.Zoishet belangrijkénverplichtomeenzorgverzekeringtehebben,endaarvoormoetje ingeschrevenstaanbijeengemeente.DatisookwettelijkverplichtvolgensdeWet basisregistratiepersonen.Viaditadresbenjebereikbaarvoordelandelijkeoverheid, gemeente,zorgverzekeringenandereinstanties.

Mensendiegeenwoonadreshebben,kunneneenbriefadresgebruiken.Ditishet adresvaneenanderepersoon,eeninstellingofdegemeente(dezogenoemde briefadresgever).Hiermeeisdepersoontochbereikbaarvoordeoverheidenandere instantiesenheeftdiegenetoegangtotsocialevoorzieningen.

Thuislozemensenkunnensomseenbriefadresregelenbijfamilieofvrienden.Ditkan echtertotproblemenleiden.Alsiemandzichbijvoorbeeldinschrijftophetwoonadres vaneenvriendmeteenuitkering,wordtdievriendgekortopdieuitkering.Bovendien kan,doordefinanciëleproblemenvandethuislozepersoon,allerleipostmet (aangetekende)aanmaningenendwangbevelenbijdebriefadresgeverterechtkomen. Deurwaardersenincassobureauskunnenzichdaarookmelden.Debriefadresgever moetdanaantonendatdegeadresseerdenietophetadreswoont.

Eenanderemogelijkheidishetaanvragenvaneenbriefadresbijdegemeenteofbij eeninstellingvoormaatschappelijkeopvang.Daarzijnvoorwaardenaanverbonden. Degemeentebepaaltofdepersooninaanmerkingkomtvooreenbriefadres.

Voor toegang tot ondersteuning van de gemeente en sociale voorzieningen is een briefadres nodig.

Thema9 Dak-enthuislozemensen

Indepraktijk

Murat,begeleiderineenprojectbegeleidzelfstandigwonen,bezoektLottewekelijks. Lotteheefteenautismespectrumstoornis(ASS).Zeheefteenparttimebaanineen supermarktenkrijgteenaanvullendeuitkeringtotbijstandsniveau.Geenvetpot,maar zekanermeerondkomen.

VandaagzietMurattijdenshetbezoekaanLotteeenopenkoffermetklereneneen slaapzakopdebankliggen.LotteverteltdatzehaarcollegaFemkeheeftaangeboden omtijdelijkbijhaarintetrekkentotdatzeeeneigenwoningheeft.Femkeisnamelijk weggelopenbijhaarvriendomdathijhaarmishandelde.

MuratgeeftLotteeencomplimentvoorhaarbehulpzaamheid.Daarbijbespreekthij devolgendeonderwerpenmethaar:

• AlsFemkebijhaarintrekt,kandatgevolgenhebbenvoordeaanvullendeuitkering vanLotte.

• Tegenwoordighebbenmensennietzosneleennieuwewoning.Dushoelangis tijdelijk?

• Eenalternatiefiseenbriefadresbijdegemeente,maardanmoetFemkewel regelmatigookergensandersverblijven.DitvoorkomtdatalsFemkedoorhaar vluchtookfinanciëleproblemenheeftofgaatkrijgen,schuldeisersbijLotteaan dedeurkomen.Femkeishiermeeookgeholpen,omdatzezobereikbaarisvoor degemeenteentoegangheefttotsocialevoorzieningen.

• WaarschijnlijkheeftFemkehetmoeilijknaalleswaterisgebeurd.KanLottehet aanomhaaroptevangen?

HieroverhadLottenognietnagedachtenditkanzeooknognietoverzien.Murat verteltdatzesamenmetFemkeeenafspraakkanmakenmetdemaatschappelijk werkervanhetwijkteam.Samenkijkenzedanwatvoorbeidendebesteoplossingis. DatvindtLotteeengoedplan.

Signalering

Deeerderbeschrevenoorzakenvoordak-enthuisloosheidlatenziendatdak-en thuisloosheidinprincipeiedereenkanoverkomen,maardaterookaanwijsbare risicofactorenbestaan.

Omergertevoorkomen,ishetessentieelomoptijdintegrijpen.Anderslopenschulden bijvoorbeeldverderopenontstaanofverergerenmiddelengebruikenandere psychischeproblemen.Mensenkomensteedsverdervandemaatschappijtestaan. Voorkomendatmensenüberhauptdak-ofthuisloosrakenishetideaal.Alsdatniet mogelijkis,danisvroegtijdigsignalerenenbespreekbaarmakenalsnogheelbelangrijk. Inzichtindeeerderbeschrevenrisicofactorenhelptjeomprocessenvansociale

uitsluitingenhetbijbehorenderisicoopdakloosheidbetereneerderteherkennen (RaadVolksgezondheid&Samenleving,2020).Alssociaalwerkerpraatjemetmensen, benjealertoprisicofactorenenondersteunjehenomhunlevenweeroptebouwen.

Beroepshouding

Doorjouwmaniervanomgangmetdak-enthuislozemensenkunjebijdragenaan huneigenwaardeenzelfrespect.Eenpositiefzelfbeeldhelptomweerhoop,perspectief enmotivatietekrijgenomdeeigenlevenssituatieteverbeteren.Ongeachtdeinhoud vanjouwaanpak,ishetdaarombelangrijkomaandachttehebbenvoordevolgende werkzameelementeninjouwberoepshouding(Movisie,2019).

Investerenin(wederzijds)vertrouwen

Veeldak-enthuislozemensenhebbeneenhulpverleningsgeschiedenisenzijnzorgmoe. Hetbouwenaaneenvertrouwensrelatiekanextrainspanningvereisen.Ditbetekent onderanderedatjevertrouwenuitstraaltindepersoontegenoverje,ookalisdat somslastigalsjeveelervaringenhebtmetweiniggemotiveerdecliënten.Jeblijft inzettenophoop,focustjeopwatdepersoonwelkanensteltjeoplossingsgericht op.Jehanteerteenniet-veroordelendebenadering.

Outreachendeaanpak,geduldenvasthoudendheid Dak-enthuislozemensenkunnenallerleidrempelservarenomhulptevragenof accepteren,oftewelzorgtemijden.Hetisdanookbelangrijkomsteedsopnieuw contacttemakenmetdepersoon;diegeneactiefoptezoeken,techeckenhoehet gaatentevragenofjeietskuntbetekenen.Endannietcontactmetalsdoelomzete blijvenstimulerenmeetewerkenaanoplossingen.Datwerktaverechts.Jemaakt contactomteinvestereninvertrouwenenommensenhetgevoeltegevendatze weliswaareenzaamzijn,maarnietalleen.Datzealtijdbijjeterechtkunneneneen tweedekansverdienen.Dezewerkwijzewordtookwelaangeduidmetdetermen outreachendwerkenofbemoeizorg.

Hetiszoekennaareenbalans:jeblijftaanwezigenbetrokken,zondertedwingendte zijn.Datvergteenhogekwaliteitvanjouwcommunicatie.Daarbijisdepersoonzelf leidendinzijnproces.Jekuntbijvoorbeeldaanvoelendathetcontactnuhetbest evenalleenkanbestaanuiteengewoonalledaagspraatje,alishetmaaroverhet weer.Opanderemomentendurfjemoeilijkeonderwerpenaantesnijden.

Wanneercliëntenuitvallenofde(tijdelijke)keuzemakenomterugtekerennaarde straatishetessentieelombereikbaarteblijvenengeduldtehebben.Jerealiseertje dathetsomslastigisomdepersoonerweerbijtebetrekken,maarblijftwerkenaan continuïteitvandedienstverlening.Aansluitenbijdepersoonvraagtomflexibiliteit vanjoualsprofessional.Vooralwatbetreftdebereikbaarheidenbeschikbaarheid. Eenbereikbaarheidvan24/7heeftsterkdevoorkeur.

Doelenafstemmen

Omdak-enthuisloosheidterugtedringen,moetendebelangrijkste bestaansvoorwaardenopordezijn.Samenwerkjeaandiebasis,zodatmensenweer eenlevenopkunnenbouwen.

Levensgebieden

Debasiswaaraanjemetdak-enthuislozemensenwerkt,bestaatuitvijfdomeinen (Movisie,2019):

• wonen

Hetvindenofbehoudenvaneenpassendeenbetaalbarewoningzoubijiedere ondersteuningsvraagrond(dreigende)dakloosheiddenormmoetenzijn.Niet omdatdaarmeealleproblemenzijnopgelost,maaromdateenplekomtewonen eenstartpuntvoorverdereondersteuningis.Hetgeeftdemogelijkheidomgezonde socialerelatiesoptebouwen,zichteontwikkelenenaanhersteltewerken.Voor sommigenishetbestemodelvoorzelfstandigwoneneenregulier huurappartement,vooranderenisheteengemengdwonen-project,eenbegeleide wooneenheidofbeschermdwonenmet24uurperdagondersteuning.

• financiën

Veeldak-enthuislozemensenhebbenondersteuningnodigbijschuldbemiddeling, minnelijkeschuldsanering,budgetbeheerofbijhetafsluitenvan betalingsregelingen.Daarbijmoetjeookaandachthebbenvoordestressdiebij schuldenkomtkijken.

• leren/werken

Dak-enthuislozejongerenhebbenvaakgeenstartkwalificatiewaardoorzebijhet zoekennaarwerkkunnenwordenterugverwezennaarschool.Eeninkomen(werk) ofeenopleiding(toekomstigwerk)isvooralledak-enthuislozemensen noodzakelijkomschuldenaftelosseneneenwoningtekunnenbetalen.Ookals dagbestedingishetvanbelang.

• sociaalnetwerk

Veeldak-enthuislozemensenmisseneenondersteunendnetwerkvanfamilieof vrienden.Samenwerkjedaaromaanhetopbouwenenonderhoudenvanzo’n netwerk.Ditkanalsvangnetdienen,waaropzeterugkunnenvallen.Hetverhoogt deweerbaarheid.Bijhetopbouwenvaneensociaalnetwerkkunnen ervaringsdeskundigeneenbelangrijkerolspelen.Zijbegrijpenwatdak-enthuisloze mensenmeemaken,blijvenaanmoedigendenoordelennietalshetopnieuw misgaat.Deinzetvanmensenmetvergelijkbareervaringenheeftvaakeenpositieve invloedopdekwaliteitvanlevenendeafnamevanervarenproblemenbijdak-en thuislozemensen.

• psychischenlichamelijkwelzijn

Hetspreektvoorzichdatalsjejefysiekofmentaalnietgoedvoeltofverslaafd bent,hetmoeilijkisomeenstabiellevenoptebouwen.Alssociaalwerker ondersteunjedak-enthuislozemensenomhunzelfzorgoptepakkenenpassende hulpenzorgtekrijgen.

Integraleenduurzameondersteuning

Problemenopdeverschillendedomeinenhangenmetelkaarsamenenvragendus omeengeïntegreerdeaanpak,inplaatsvangeïsoleerdwerkenaanafzonderlijke problemen.Deondersteuningisaltijdeenmultidisciplinaireaangelegenheid. Professionalsuitdeggzenverslavingszorg,maatschappelijkwerkers,straatartsen, straatapothekers,sociaalmaatschappelijkdienstverleners,opvangwerkers,gemeenten, woningbouwverenigingenenzovoortwerkenmetjoualssociaalwerkersamenom dak-enthuisloosheidterugtedringen,zoalsineenbuurtteamofsociaalwijkteam.

Ondersteuningmoetookduurzaamzijn.Dak-enthuislozemensenhebbengrote behoefteaanmeerstabiliteitencontinuïteit,zoalsvastehulpverleners.Vanwegede problemenopmeerderedomeinenenomdatplotselingegebeurtenisseneenterugval kunnenveroorzaken,isvaaklangdurigeondersteuningnodig.Ookalsmensenniet langerdaklooszijn.

9.5 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Nicoleis43jaarenalzesjaardakloos.Voordatzijdakloosraakte,hadzijeen huurwoningeneenteruggetrokkenleven.Omdatzijdehuurenhetgas,waterenlicht algeruimetijdnietmeerhadbetaald,moestzijvandewoningstichtinghaarwoning verlaten.Nicolelogeerdeeerstbijfamilieenbekenden,maarnaverloopvantijdwaren zijsteedsminderbereidomhaartehelpen.

Nicolelogeerdedaarnageregeldindenachtopvang,maarzevindthetdaar onhygiënisch,erzijnveelregels,zemistehaarprivacyenbovendienvoeldezijzicher nietveilig.Naeentraumatischeervaringmeteenvandeanderebezoekersvande nachtopvang,durfdeenwildezeernietmeernaartoe.Hetzwervenopstraatwerd haarnieuwebestaan.Doortebedelenentekeningentemakenvoormensen,krijgt zijafentoewatteeten,geldofspulletjesdiezeinhaarbackpackbewaard.Zeslaapt vaakinhetparkensomsindebossenbuitendestad.Nuhetwinteris,bevindtzezich overdagmeestalinopenbaregelegenheden,zoalsdebibliotheek.Afentoeheeftze contactmethetsocialewijkteam.Nicolestaatdanopenvooreenpraatje,maarzewil nietterugnaardemaatschappelijkeopvang.

Casus

Diegoissociaalwerkerbijhetsocialewijkteam.Hijishetvasteaanspreekpuntvan Nicoleenheeftalruimeenhalfjaargoedcontactmethaar.Deafgelopendagenmaakt hijzichechterzorgenomNicole.Hetiseenkoudewinterenvoordekomendedagen wordtforsevrieskouvoorspeld.Denachtopvangistijdelijkookoverdaggeopend, zodatdak-enthuislozennietbuitenhoeventeblijven.HijhadNicolegisterenopgezocht ensprakhaarhierover.Maarzewilzoalsgewoonlijknietnaardemaatschappelijke opvang.Zehadeenwarmejasenslaapzakvaneenbetrokkenonbekendegekregen

enzouzichwelredden.Diegoiserechternietgerustop.Hijvindhetgevaarlijkalsze onderdezeweersomstandigheden’snachtsbuitenblijft.Zezouonderkoeldkunnen rakenofzelfsdoodkunnenvriezen.

Dilemma

DiegoheeftookvandaagvanwijkbewonersgehoordwaarNicoleis.Hijzoekthaar weeropindebibliotheekomnogmaalstepratenoverdeaankomendekou.Nicole verteltDiegodatzesamenmeteenanderdakloospersooneenplekjeinhetbos hebben,waarzeslapen.Zewilnogsteedsnietnaardenachtopvang.Zemeentdat hetopdenachtopvangonveiligerisdaninhetbos.

DiegowilrespectuitdragenvoordezelfbeschikkingvanNicole.Maartegelijkertijdwil hijnatuurlijkookvoorkomendatzijhaargezondheidernstigingevaarbrengt.Hijweet dathijmoetrespecterendatNicoleeigenkeuzesmaakt,maarsomsmoethijook overgaantotactievebescherming.Hoekanhijdithetbestaanpakken?

WatdoetDiego?

1. DiegovraagtNicoleoferpraktischedingenzijnwaarmeehijhaarkan ondersteunenomdenachtveiliginhetbosdoortebrengenenhijlaatzijn contactgegevensendievanhetsocialewijkteam(nogmaals)bijNicoleachter. Hijdrukthaarophethartcontactoptenemenalshetnietmeergaatenlaathaar verderhaareigenkeuzemaken.

2. DiegopastdrangtoeomNicolezovertekrijgenmeetegaannaarde maatschappelijkeopvang.Hijzegtdathijhaarnietkanachterlateneneriets móetgebeuren,anderslooptzijernstiggevaar.Hijgeeftaandathijzich genoodzaaktvoeltommeldingtemakenbijhetsocialewijkteamalszijniet meewerktaanhaareigenveiligheid,waarnamogelijkdwingenderactievolgt.

9.6 Verdieping

Dak-enthuisloosheidverminderenvraagtomeengezamenlijkeaanpak.HetNationaal ActieplanDakloosheidiseeninitiatiefvanhetministerievanVWSomdak-en thuisloosheidinNederlandstructureelteverminderen(MinisterievanBinnenlandse ZakenenKoninkrijksrelaties,MinisterievanSocialeZakenenWerkgelegenheid,& MinisterievanVolksgezondheid,WelzijnenSport,2022).DitsluitaanbijdeVerklaring inLissabonomdakloosheidin2030tebeëindigen.Allepartijendieeenrolspelenop hetgebiedvandak-enthuisloosheid(deoverheid,gemeenten,woningcorporaties, zorgaanbieders,cliëntenorganisaties,wetenschappers,ervaringsdeskundigen, belangenorganisaties,burgersenandererelevantepartijen)schrevenaanhetplan mee.

Leidendeprincipes

Hetactieplansteltdatvooreensuccesvolleaanpakvandak-enthuisloosheid,het denkenoverdakloosheidbijallebetrokkenpartijengrondigmoetveranderen.Daarom kenthetplanzesleidendeprincipes:

1. Dakloosheid voorkomen is altijd beter dan opvang of herhuisvesting:deoverheid zaldekomendejarendebestaanszekerheidverbeteren.Zokomenermeer maatregelenvoormensendiedakloosdreigenteraken.

2. Huisvesting is een mensenrecht:dak-enthuislozemensenhoevenniettebewijzen datzeklaarzijnvooreenzelfstandigewoningofdezeverdienen.Duurzameen veiligehuisvestingiseenrechtenvormtdebasisvoorhetwerkenaanverdere problemen.

3. Respect voor keuze en eigen regie van mensen:dak-enthuislozemensenzijn volwaardigeinwonersmetrechtenenplichtenalsiederander.Zijmogenzelf keuzesmakenendaarverantwoordelijkheidvoordragen.

4. Scheiden van wonen en zorg: erworden,omtoegangtekrijgentothuisvesting, aandak-enthuislozemensengeeneisengestelddienietvoorandereburgers gelden.Zijhoevendusnietgedwongenbepaaldezorgofhulpteaanvaarden.

5. Ondersteuning gericht op herstel:hersteliseenuniekenpersoonlijkprocesvan mensenom(weer)opeigenwijzetekunnenleven,werken,lerenenparticiperen indesamenleving.

6. Ondersteuning flexibel en op maat:omsuccesvolzelfstandigtekunnenwonen kangedurendelangeretijdondersteuningnodigzijn,waarbijdebehoeftenen levensdoelenvandepersoonzelfcentraalstaan.

Actielijnen

HetActieplankentzesinhoudelijkedoelstellingen(‘actielijnen’genoemd).Dezezie jehieronderafgebeeld.

Actielijnen uit het Nationaal Actieplan Dakloosheid.

DemaniervandenkenendedoelstellingenuithetActieplankunjealssociaalwerker alsleidraadnemenbijhetwerkenmetdak-enthuislozemensen.Zokunjeeen waardevollebijdrageleverenaanhunherstelenaandemaatschappijalsgeheel.

9.7 Begrippen

Bankhoppen

Mensendiehoppenvanbanknaarbankbinnenhuneigensocialenetwerk.

Briefadres

Ditishetadresvaneenanderepersoon,eeninstellingofdegemeente(dezogenoemde briefadresgever).

Dakloos

Alsiemanddiegeenvastewoon-ofverblijfplaatsheeft,geenadresheeftomtewonen oftelogerenennietingeschrevenstaatopeenadresinhetbevolkingsregister.

Economischdakloos

Wanneeriemandvoornamelijkeenacutewoonvraagheeft,maarnietkamptmet zwarepsychischeproblematieken/ofeenverslaving.Zijzijnvaak(financieel)nog zelfredzaam,maarsimpelweghun(t)huiskwijtgeraakt.

Feitelijkdakloos

Wanneeriemandgeeneigenwoonruimteheeftendaarookgeenuitzichtopheeft.

Maatschappelijkeopvang

Tijdelijkeopvang,zorg,begeleidingenpraktischeondersteuningvoordak-ofthuisloze mensenvanaf18jaar.

Residentieeldakloos

Wanneeriemandalsbewonerstaatingeschrevenbijvoorzieningenvan maatschappelijkeopvang.

Thuisloos

Iemanddiethuisloosisheeftgeeneigendakbovenzijnhoofd,maarkannogwel terechtbijfamilieofvrienden.Diegenewisseltsteedsvanverblijfsplaats.

Zorgmijders

Mensendieelkeondersteuningweigeren.

Zorgmissers

Mensendieomverschillenderedenennietdejuisteondersteuningkrijgen.

Zwerfjongeren

Zwerfjongerenzijnjongerenonderde23jaardiefeitelijkenresidentieeldaklooszijn enkampenmetmeervoudigeproblemen.

Thema10 Woonproblematiek

Inhoudthema

• Begrippenenuitgangspunten

• Beleidsgerelateerdeproblemen

• Bewonersgerelateerdeproblemen

• Derolvandesociaalwerker

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping

• Begrippen.

AlsjehethebtoverwaarNederlanderswonen,hebjehetalsnelovereenwijk.De meesteNederlanderswonenineenwijk.Wijkenzijnerinsoortenenmaten.Groteen kleinewijken,nieuwbouwwijkenenoudewijken,centrumwijkenenbuitenwijken, stadswijkenendorpswijken,hoogbouwenlaagbouw,goedkopeendurewoningen, oudeennieuwewoningen.Endebewonerszijnalevendivers.Oudenjong,armen rijk,autochtoonofmigratieachtergrond,verschillendeetnischeachtergronden,met enzonderbeperking,verschillendeberoepen,verschillendeinteressesenvoorkeuren, vaakverhuisdofjuistniet.Bijzoveelverschillendefactorenishetbegrijpelijkdater ineenwijkproblemenkunnenontstaan.Datisjouwaandachtsgebiedalssociaal werker.Jespeelteenrolbijhetsignalerenvanproblemenensamenmetcollega’sbij hetoplossenervan.

10.1 Begrippenenuitgangspunten

Voordatwoonproblematiekaandeordekomteerstenkelebegrippenen uitgangspunten:

• inwonerofbewoner

• stadsdeel,wijk,buurt

• dewijkalskleinemaatschappij

• factorendiedeleefbaarheidbepalen.

Inwonersofbewoners

VolgensVanDalezijninwonersenbewonerssynoniemenvanelkaarenbetekenen dushetzelfde.Simpelgezegd:mensendieergenswonen.Indepraktijkwordtwel onderscheidgemaakt.Opbestuurlijk-staatkundiggebiedgaathetmeestalover inwoners.Nederlandheeftbijvoorbeeldcircaachttienmiljoeninwoners,Amsterdam heeftruim800.000inwoners,enzovoort.Bijwoonproblematiekgaathetomde specifiekeplekwaarmensenfeitelijkwonen.Danhebjehetoverbewoners: wijkbewoners,buurtbewoners,straatbewoners,flatbewoners,huisbewoners.

Stadsdeel,wijk,buurt

Begrippendieverbondenzijnmetwonen,zijnvolgensdefinitiesvanhetCBS:

• Stadsdeel:geografischdeelvaneenstadmeteeneigendagelijksbestuuren stadsdeelcommissie.Eenstadsdeelismeestalweeronderverdeeldinmeerwijken.

• Wijk:onderdeelvaneengemeente,bestaandeuitéénofmeerbuurten.Afhankelijk vandegroottevandegemeentekomteenwijkovereenmeteenwoonplaatsof eendeelvaneengroterewoonplaats.Zozijnerwijkenmet5000bewoners,maar ookmet50.000ofmeerbewoners.Degemeentebepaaltdenaam,omvangen grenzenvaneenwijk.

• Buurt:eenbreedbegripmaarindecontextvanditthemaeenkleineronderdeel vaneenwijkofdorp.Eenbuurtisonderverdeeldinstraten.

StadsdeelvanRotterdam

EenvandestadsdelenvanRotterdamisPrinsAlexander.Ditstadsdeelheeft97.000 inwoners,verdeeldoverachtwijken.EenvandewijkenisbijvoorbeeldOmmoordmet 26.000inwoners.Ommoordisweerverdeeldinvijftienbuurten.Sommigebuurten hebbeneeneigenbewonersorganisatieopgericht.

Bron:AlleCijfers.nl,2024.

Weesvoorzichtigmethetlabel‘probleem’opeenhelewijkofbuurtteplakken.Erzijn zekerhelewijkenofbuurtendieeenstructureelleefbaarheidsprobleemhebben.Maar vaakgaathetookovereenkleinerdeelvaneenwijkofbuurt.Problemeninéénof tweestratenineenbuurthoeveninanderestratenindezelfdebuurthelemaalgeen probleemtezijn.Hetlabel‘probleem’isslechtvoorhetimagovaneenwijkofbuurt ennodigtooknietuitomertegaanwonen.

Dewijkalskleinemaatschappij

DegemiddeldewijkiseenafspiegelingvandeNederlandsemaatschappij.Erzijn bewonersdie(ogenschijnlijk)zonderproblemenhunlevenleidenensomswel,soms nietactiefzijnindewijk.Erzijnookdoelgroependiegevraagdenongevraagdaandacht vragenvandesociaalwerker.

• jongeren

• vluchtelingenenstatushouders

• ouderen

• mensenmeteenindicatie

• botsendegroepen.

Jongeren

Jongerenvindenhetoverhetalgemeenergbelangrijkdatdewijkeenplekiswaarje metjevriendenkuntchillenenafentoeeengeintjeuithalen.Jongerenvindende meestewijkensaai.Omelkaartetreffen,zoekenzeelkaarlieverbuitenop,dandat zebijiemandthuis(onderouderlijktoezicht)gaanzitten.Ookstellenveeloudershet nietopprijsalser(teveeloftevaak)jongerenbijhenbinnenzitten.Inveelwijkenzijn echteronvoldoendevoorzieningenvoorjongeren,waardoorhetwinkelcentrumof eenspeeltuintjealsneleenchillplekwordt.

Vluchtelingenenstatushouders

Doordetoestroomvanvluchtelingen,voornamelijkuitoorlogsgebieden,krijgjein wijkenregelmatigtemakenmeteennoodopvang,eenasielzoekerscentrumof statushoudersdieeenwoningindewijktoegewezenhebbengekregen.Vluchtelingen kampenvaakmet(oorlogs)trauma’senmetproblemenbijhetvindenvaneenplek indeNederlandsesamenleving.Ookkomthetregelmatigvoordatdegemeentete weinigtijdheeftomdekomstvandevluchtelingenvoortebereiden.Wijkbewoners horenpasophetlaatstemomentdatervluchtelingenvlakbijkomenwonenenkunnen

geconfronteerdwordenmetangstvoorterrorismeencriminaliteit.Ookiservaak boosheid,omdatzehetgevoelkrijgendatvluchtelingenbevoordeeldwordenboven deoorspronkelijkebewoners.Ofzevoelenzichbenadeeld,doordatdeopvangjuist bijhenindewijkmoetplaatsvinden.Alssociaalwerkerhebjeeenbelangrijkerolbij hetbemiddelenenondersteunenvanbeidegroepen.

Ouderen

Ouderenblijvensteedsvakerenlangerinhuneigenwijkwonen.Ditkomtondermeer doordeinvloedvandeWmoenhetbeleiddatiedereenzolangmogelijkzelfstandig blijftwonen.Voorveelouderenisditheelprettig,maarookdezegroepwilgraageen plekindewijk,waarzegelijkgestemdentreffenengezelligsameneenpraatjemaken ofeenkaartjeleggen.Helaaszijnerineenwijkvaakookrelatiefveeleenzameouderen, diehetrisicolopenineenisolementteraken.Zekerinwijkenwaardesocialecohesie laagis,hebbenouderenhetsomszwaar.

Mensenmeteenindicatie

Mensenmeteenlichamelijke,verstandelijkeofpsychischebeperkingdienietzonder professionelehulpkunnen,hebbendaareenindicatievoor.Zewordensamengevat metdeaanduiding‘mensenmeteenindicatie’.Ookdezegroepwordtzoveelmogelijk gestimuleerdmiddenindesamenlevingtestaan.Werdengespecialiseerde woonvormenvroegeraltijdergensverwegvandebewoondewereldgeplaatst, tegenwoordigishetbeleiddatdezemensenzoveelmogelijkindewijkengeïntegreerd worden.

Botsendegroepen

DefilmklassiekerWestSideStorygaatovereenwijkconflictinNewYorkbeginjaren '60.HierkomenPoolseenPuertoRicaansebewonersinconflictendehelewijkraakt alsnelindebanvandestrijd.Nu,zo’nzestigjaarlater,komenookinNederlandin veelwijken(vooralingroteresteden)nogsteedszulkebotsingenvoor.Hetisechter zekernietalleendecultuurdievoordezebotsingenzorgt.Demeesteproblemen tussengroepenindewijkwaarjealssociaalwerkermeetemakenkuntkrijgenkomen voortussen:

• jongerenenouderen

• mensenmeteenverschillendeetnische,cultureleofreligieuzeachtergrond

• oorspronkelijkebewonersennieuwkomersinhetland,maarookindewijk

• huurdersenkopers

• bewonersmeteenindicatieenoverigebewoners.

Factorendiedeleefbaarheidbepalen

Erzijnnogalwatfactorendiedekwaliteitvanlevenenwonenineenwijkbepalen. Elkefactoropzichkanproblemenveroorzakenalsdezeontbreektofonvoldoendeis.

Jekuntzeonderverdelenintweecategorieën:

• beleidsgerelateerd

• bewonersgerelateerd.

Beleidsgerelateerdefactoren

Beleidsgerelateerdefactorenophetgebiedvanleefbaarheidzijnfactorendiede overheid(landelijk,provinciaal,gemeente)bepaaltofergroteinvloedopkan uitoefenen.Indirecthebbenbewonershierookinvloedopvolgenshetdemocratisch principevanverkiezingeneninspraakrondes.Eengrootdeelvandefactorenende takendieeruitvoortvloeieniswettelijkgeregeld.Devolgendefactorenbepalenmede deleefbaarheidineenwoonomgeving:

• voldoendeaanbodvanbetaalbarewoningenvoordiversedoelgroepen,waaronder socialehuurwoningen

• verkeersinfrastructuur:wegen,trottoirs,fietspaden,parkeermogelijkheden, straatverlichting,openbaarvervoer(tevensgoedonderhoudenenschoon)

• gezondheidsinfrastructuur:huisartsenzorg,apotheek,tandarts,fysiotherapie, ergotherapie,diëtist,eerstelijnspsycholoog,mogelijkhedenomtesporten

• onderwijsvoorzieningen

• toegankelijkengoedbereikbaargemeentehuisofdependance

• toegankelijkesocialeondersteuning(sociaalwerk,maatschappelijkwerk,sociaal juridischedienstverlening,Wmo-loketenzovoort)

• aandachtvoorduurzaamheidenmilieu:voldoendegroenindewijk,stimuleren (onderanderemetsubsidies)vanduurzaamwonen,duurzameinfrastructuurvoor energie

• ontspanningsvoorzieningen:kinderspeelplaatsen,bibliotheek,wijk-enbuurtcentra

• winkels,horecaenanderebedrijven(ookbelangrijkvoorwerkgelegenheid)

• stimulerenvaneeninclusieveleefomgeving

• toegankelijkeopenbaregebouwenenbegaanbarestratenentrottoirsvoormensen meteenbeperking

• veiligheid,waaronderhandhavingvanwettenenregels(voldoende‘blauw’op straatenboa’s).

Privatisering

Nognietzolanggeledenvoerdeeengemeenteveeltakenookzelfuit.Tegenwoordig zijnveelvandietakenuitbesteedaanparticulierebedrijven.Denkaanbijvoorbeeld deaanlegenhetonderhoudvanstraten,onderhoudvanplantsoenen,openbaar vervoerindegemeente,afvalinzamelingenhetbeheervansocialehuurwoningen doorwoningcorporaties.Ookwelzijnstakenzijninveelgemeentenaldanniet gedeeltelijkuitbesteedaaneenexternepartij.

Bijuitbestedingheeftdegemeentenogwelinvloedopbedrijvendiedetakenhebben overgenomen.Eengemeentemoetregelsvolgenvooropenbaaraanbesteden.Hierdoor hebbenzeinzichtindefinanciëlestabiliteitencontinuïteitvanhetbedrijfenopde prijs-kwaliteitverhouding.Ookdegemeenteraadheefterinspraakbij.Enalsdekeuze vooreenbedrijfisgemaakt,wordenercontractenopgesteldmetonderanderede minimaleeisenwaardedienstverleningaanmoetvoldoen.Desondanksloopthetniet altijdsoepel.Eengemeenteheeftdeleefbaarheidvoordeinwonersalsbelangrijk doel.Eenbedrijfiscommercieelenheeftwinstmakenalsdoel.Datkanopgespannen voetmetelkaarstaan.

Toewijzingsocialehuurwoningen

Eenwoningcorporatieiseenzelfstandigeorganisatie.Socialehuurwoningenzijn eigendomvandecorporatieendusnietvandegemeente.Deregelsvoorhettoewijzen vansocialehuurwoningenwordenbepaalddoordelandelijkeoverheid.DeAutoriteit woningcorporatieshoudtnamensdeministervanBinnenlandseZakentoezichtop dewoningcorporaties.Jekuntdaarookterechtmetklachtenoverhet toewijzingsbeleid.Degemeentewijstdusgeensocialehuurwoningentoe.Welkande gemeenteeenurgentieverklaringafgevenalsiemand,bijvoorbeeldommedische redenen,eenanderewoningnodigheeft.Degemeentebepaaltofdeurgentievan toepassingisendewoningcorporatiemoetzichdaaraanhouden.

Bron:MinisterievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties,2024.

Bewonersgerelateerdefactoren

Naastdeoverhedenhebbenookbewonerszelfeenbelangrijkeinvloedopde leefomgeving.Waardeoverhedenzichvooralrichtenopmiddellange-en langetermijnbeleid,hebbenbewonersvooraldirectinvloedopdekortetermijn.Anders gezegd:overhedenscheppendevoorwaardenvooreenkwalitatiefgoedeleefomgeving, bewonersmoetenerzelfinvullingaangeven.Datkunnenbewonersopverschillende gebiedendoen,zelfofmetondersteuningvaneensociaalprofessional.

• veiligheid

• socialecohesie

• milieu

• godsdienst.

Op het gebied van veiligheid

Veiligheidgaatnietalleenovercriminaliteit.Veiligheidisveelbreder.Denkaan brandveiligheidinwoningen,tuinenenopenbareruimtes.Ofaanverkeersveiligheid, bijvoorbeeldloszittendetrottoirtegels.Diekunnenlastigzijnvoormensenmeteen rollatorofomdatmensendiehunvoetennietgoedmeeroptilleneroverkunnen struikelen.Eenandervoorbeeldiseenkapotspeeltoestelineenopenbareruimte waarkinderenzichaankunnenverwonden.Zozijnerveelveiligheidsaspectenineen woonomgeving.Bewonerskunnenhetvolgendedoen:

• zelfgeenonveiligesituatiesveroorzaken

• elkaareropaanspreken

• bewonersinitiatievenontplooienzoals‘attentiebuurtpreventie’ofeenbuurtapp

• onveiligesituatiesmelden:bijdegemeenteofbijbedrijvendieverantwoordelijk zijn.Opwebsiteskunjemeldpuntenofdeklantenservicevinden.

Op het gebied van sociale cohesie

Erzijnveelmogelijkhedenvoorbewonersomdesocialecohesieindewijkinstandte houdenofteverbeteren.Enkelevoorbeelden:

• allerleiactiviteitenorganiserenvoorverschillendedoelgroepen

• burenhulpgevenenklusjesdoenvoorwiehetnodigheeftenhetnietzelfkan

• signalerenvaneenzaamheideneractieaanverbindenzoalscontactzoeken,het gesprekaangaan,stimulerenommeetedoenmetactiviteitenofprofessionele instantiesinschakelen

• nieuweburenwelkomhetenmeteenbordindetuin,eenkaartofeenattentie, ookbijgeboortes

• uitsluitingenanderevormenvandiscriminatievoorkomen

• buurkastjes:eenkastjewaarinbewonersdiverseproductenensomsookkleding, speelgoedofboekenleggenvoormensenopofonderdearmoedegrens.Zestaan indetuin,inbuurthuizenofopandereopenbareplaatsen.

OnlinevindjemeerinformatieoverbuurtkastjesinNederland.

Alsjeopinternetzoektopbuurt-ofwijkactiviteitenkomjeveelvoorbeeldentegen vanuiteenlopendeactiviteiten.Financiëleondersteuningismogelijkviaeigenbijdragen vanbewoners,degemeente,sponsorbedrijvenindewijk.Ooksommigelandelijke loterijenzoalsdePostcodeLoterijhebbenfondsenvoorbuurtprojecten.

Er zijn veel activiteiten te bedenken die weinig geld en moeite kosten om ze te organiseren. Bijvoorbeeld een wekelijks fitnessuurtje met buurtgenoten.

Op het gebied van milieu

Ookophetgebiedvanmilieukunnenbewonersveelzelfdoen.Tebeginnenmethet volgenvanderegelsvoorafvalinzamelingenzelfgeenafvalinopenbaargebied deponeren.Meedoenaanprojecteneninitiatievenvoorduurzaamwonen,waaronder goedewoningisolatieenzuinigenergie-enwatergebruik.Zelfgeenstank-en geluidsoverlastveroorzaken.Meedoenaanburgerinitiatievenvoormeergroeninde

wijk.Erzijnvoorbeeldenwaarbijdegemeenteeenfinanciëlebijdragegeeftvoorde aanschafvangroen(bomen,planten,gras)enwaarbewonerszelfzorgenvoorde aanplantenhetonderhoud.

Op het gebied van godsdienst

Eengemeentebouwtenonderhoudtgeenkerkenofanderegebedshuizen.Datmoeten geloofsgemeenschappenzelfineigenbeheerdoen.Hoewelverschillentotspanningen kunnenleiden,kangodsdienstookeenverbindendefactorzijnvoormensenvoorwie godsdienstbelangrijkis.Vanoudsherhebbenvrijwilligersvangeloofsgemeenschappen ookextraaandachtvoorkwetsbaremenseninhungemeenschap.Zebezoekenonder anderezieken,levereneenbijdrageaanarmoedebestrijdingendoenvrijwilligerswerk voordezegroep.

10.2 Beleidsgerelateerdeproblemen

Eengemeenteis,samenmetbedrijvenaanwiedegemeentedienstenheeftuitbesteed, verantwoordelijkvoorveelfactorendiedeleefbaarheidbeïnvloeden.Metaldiefactoren kanerweleensietsmisgaan.Bussendienietoptijdrijden,kapottestraatverlichting dienietgerepareerdwordt,plantsoenenenopenbareruimtesdienietgoedworden onderhoudenenzovoort.Vaakgaathetomincidentendiemeestalooksnelweer wordenopgelost.Alserveelproblemenzijn,dieooknogeensnietopkortetermijn opgelostworden,isereenserieusprobleem.Ditwordtnogcomplexeralserook bewonerszijndieproblemenveroorzakenzoalsdrugshandel,overlastdoorjongeren enopenbaredronkenschap.Alserdannietsneloplossingenkomen,gaatdewijk verpauperenmetallegevolgenvandien:dewijkkrijgteenslechtenaamenbijna niemandwilermeerwonen.Zulkecomplexeproblemenvragenomeenintegrale aanpakinprojectvormmetallebetrokkenensamen:gemeente,bedrijven,bewoners, handhavers,professionals.

LeefbaarheidsonderzoekCBS

HetCentraalBureauvoordeStatistiekdoetinopdrachtvanhetMinisterievanJustitie enVeiligheidperiodiekbevolkingsonderzoeknaarleefbaarheid,veiligheiden slachtofferschapvancriminaliteit.Hetiseenuitgebreidonderzoekdateenindruk geeftofenopwelkegebiedenbewonersproblemenervarenophetgebiedvande leefbaarheidenoverlast.Bedenkdatdeuitkomstenvanhetonderzoeklandelijke gemiddeldenzijn.Erzijnbuurtendiebeterscoren,maarerzijnookbuurtendieslechter scoren.Eenitemvanhetonderzoekgaatoverdefysiekevoorzieningenindebuurt.

Fysiekevoorzieningenindebuurt

Eenmeerderheidvan82%geeftaan(heel)tevredentezijnoverdestraatverlichting indewoonbuurt.Overhetonderhoudvanplantsoenenenparkenis65%(heel) tevreden.60%is(heel)tevredenoverhetonderhoudvandestraten,stoepenen pleintjesenoverdespeelplekkenvoorkinderen.Detevredenheidovervoorzieningen voorjongeren,zoalssportveldjesofeenbuurthuisismet45%lager.

Bron: CBS Veiligheidsmonitor, 2021.

Problemendooroverheidsbeleid

Naastbeleidopgemeentelijkniveauzijnerookwoonproblemendiedoorlandelijk overheidsbeleidwordenveroorzaakt.Tweegroteproblemendieinvloedhebbenop hetwonenzijn:

• decentralisatievanoverheidstaken

• huisvestingsproblematiek.

Decentralisatievanoverheidstaken

In2013kondigdedekoningindetroonrededeparticipatiesamenlevingaan.Van iedereendiedatkan,wordtgevraagdverantwoordelijkheidtenemenvoorzijneigen levenenomgeving.Ditvormdedestartvanveelveranderingendiedirecteinvloed hadden(ennogsteedshebben)opdewoon-enleefomgeving,metnamehetberoep opburgersommeerverantwoordelijkheidtenemenvoordeeigenleefomgeving.

Tweegroteveranderingenzijn:

• decentralisatievanoverheidstakennaargemeenten:ondersteunddoordeinvoering vandeWetmaatschappelijkeondersteuning(Wmo)enhetoverhevelenvan jeugdhulpnaardegemeenten

• langerthuiswonen:hetbeleidvandeoverheidommensendiezorgen ondersteuningnodighebbenlangerthuistelatenwoneneneerderteontslaanuit ziekenhuizenenandereinstellingen.Inhetkadervandeparticipatiesamenleving ishetdebedoelingdatnaastprofessioneleondersteuningvanuitorganisaties (zoalsthuiszorg)deomgevingmeerdoetaanondersteuning.Denkaanfamilieen vrienden(mantelzorg),burenenvrijwilligers.

Huisvestingsproblematiek

Eenander,groeiend,probleemisdehuisvestingsproblematiek,beterbekendalsde woningcrisis,alsgevolgvanonvoldoendeaanbodvanpassendewoningenvoordiverse doelgroepen.Enalszewelwordenaangebodenzijnzevaakonbetaalbaar.In2023is erinNederlandeentekortvanbijna400.000woningen(ABFResearch,2023).

OnderzoekVN-rapporteurhuisvesting

In2023wasdespecialeVN-rapporteurvoorhuisvesting,BalakrishnanRajagopal,tien dagenlanginNederland.Hijheeftverschillendestedenbezochtengesprokenmet diversebetrokkenenenexpertsophetgebiedvanwonen(NOSNieuws,december 2023).Indeloopvan2024verschijntzijneindrapport,maarerzijnweltweeconclusies dieeraluitspringen:

• Dewoningcrisisisaltientallenjarenindemaakdoordemarktderuimtetegeven, inplaatsvandatdeoverheidzelfverantwoordelijkheidnamvoorvoldoende woningen.DitwerdbevestigddoorhetopheffenvanhetMinisterievoor Volkshuisvestingin2010.Enhetisnueenmaalzodatdemarktcommerciële belangenhogereprioriteitgeeftdanhetrechtvanburgersopadequatehuisvesting.

• VolgensdeVN-rapporteurkomendeproblemenmetdevolkshuisvestingnietdoor migratiezoalsvaakwordtbeweerd,maar"omdathuisvestingnietwordterkend enbeschermdalsmensenrecht".Rajagopalwijsterinzijntoelichtingookopdat Nederland"helaasheeftaangestuurd"opweinigcapaciteitbijdeaanmeldcentra waarasielzoekerszichmeldenvooreenasielaanvraag.

Alshetvolledigerapportverschenenis,zalhetongetwijfeldaanleidingzijnvoor (politieke)discussies.

Gevolgenvandewoningcrisis

Alssociaalwerkerkunjedewoningcrisisnietoplossen,maarjekrijgtweltemaken metallerleigevolgen.Denkaan:

• jongerendielangerthuismoetenwonen.Dathoeftgeenprobleemtezijn,maar hetkanookzorgenvoorspanningenbinnenhetgezin.

• stellendiewillenscheidenenwaarvanéénpartnerthuismoetblijvenwonenomdat ergeenanderewoonruimteis

• weinigdynamiekindewijkmetvertrekkendeennieuwebewonersdoorhet beperktewoningaanbod.Datislastigalsdebewonerssamenstellingonevenwichtig is:teveelvandeenegroepenteweinigvaneenanderegroep.Bijvoldoende dynamieklostditzichvaakdoornatuurlijkverloopvanzelfop.

• ouderendielangerineen(te)grotewoningblijvenwonen,terwijlzelievernaar eenkleinerewoningzoudenverhuizen.Ditblokkeertdemogelijkheidvoorjonge gezinnen.

• spanningenindewijkalsstatushoudersvoorrangkrijgenbovenanderendiesoms aljarenopeenwachtlijststaan.

Alserveelvanditsoortproblemenindewijkspelen,hebjetemakenmetveelbewoners dieliever,omwatvoorredendanook,ergensanderszoudenwonen.Dezebewoners zullendanookveelminderbetrokkenzijnbijdewijkenzicherweinigvoorinzetten vanuitdegedachte‘vroegoflaatbenikhiertochweg’.

10.3 Bewonersgerelateerdeproblemen

Bewonersgerelateerdeproblemenzijnproblemendierondofbijbewonersontstaan, somssamenmetbeleidsgerelateerdeproblemen.Driebelangrijkecategorieënzijn:

• socialecohesie

• overlastindebuurt

• huisuitzetting.

Socialecohesie

DeVeiligheidsmonitor2021vanhetCBSgeeftaandatruimdriekwartvindtdatde mensenindebuurtopeenprettigemaniermetelkaaromgaan.Bijnadriekwartzegt datzijdehuissleutelaandeburenzoudendurvengevenalszeopvakantiegaanof langeretijdafwezigzijn.Bijna70%istevredenoverdebevolkingssamenstellinginde eigenbuurt.Hetpercentagedatveelcontactheeftmetanderebuurtbewonersis relatieflaag(minderdan40%).Deenigenegatiefgeformuleerdestelling‘Demensen indebuurtkennenelkaarnauwelijks’,wordtdooreenkwartonderschreven.

Bron: CBS Veiligheidsmonitor, 2021.

Thema10 Woonproblematiek

Overlastindebuurt

Overlastwordtnietaltijdveroorzaaktdoordeeigenbewonersvaneenbuurt.HetCBS heeftzeventienfactorenonderzochtdievaninvloedzijnopdeervarenoverlastineen wijk,onderverdeeldinviercategorieën:fysiekeoverlast,socialeoverlast, verkeersoverlastenmilieuoverlast.Deresultatenziejeindetabel.

Bron: CBS Veiligheidsmonitor, 2021.

Geluidsoverlast van buren kan irritant zijn en is vaak reden voor ruzie.

Huisuitzetting

Iemandkannietzomaardooreenverhuurderuitzijnhuisgezetworden.Daariseen vonnisvanderechtervoornodig.Veelvoorkomenderedenenvoorhuisuitzettingzijn:

• tegroteenoplopendehuurachterstand

• structureleoverlastdoordebewoner(s)veroorzaakt

• iemanddiezijnwoningnietwilverlatennahetaflopenvaneentijdelijke huurovereenkomst.

Aanhuisuitzettinggaateenperiodevoorafwaarindehuisuitzettingdreigt,maarnog nietdefinitiefhoeftteworden.Indezefaseishetvaaknogmogelijkomgedwongen uitzettingtevoorkomen.Danishetwelzaaktijdighulpinteschakelen:bemiddeling bijeenbetalingsregelingmetdeverhuurder,schuldhulpverleningvandegemeente, maatschappelijkwerkofeensociaaljuridischdienstverlener.Ookalsereenmaaleen vonnisligt,issomsnogeenoplossingmogelijk.

Huisuitzettingisheftig,zekeralserkinderenbijbetrokkenzijn.Alshetdefinitiefis, wordtdebewonerthuisloosofzelfsdakloos.Hetisbelangrijkdebewonernauitzetting samenmetandereprofessionalsteblijvenvolgen.Dieheeftondersteuningnodigbij hetweeropderailskrijgenvanzijnleven.

Tenslotte

HetCBSdoetperiodiekonderzoeknaardeleefbaarheid.OpdewebsitevanhetCBS kunjederesultatenvanhetmeestrecenteonderzoekvindenalsjezoektnaar ‘veiligheidsmonitor’.

10.4 Derolvandesociaalwerker

Jekuntnietalleproblemenzelfoplossenendathoeftookniet.Kernvanjewerkis datjebewonersstimuleertomzelfoplossingentebedenkenenuittevoeren.Je ondersteuntdaarbij,maardatisietsandersdanzelfdoen.Jerolbijwoon-en leefbaarheidsproblemenkunjesplitsenintweesoorten:

• inprojectverband

• individueel.

Inprojectverband

Voorlastigeproblemenvaltdekeuzevaakopeenthemagerichteprojectaanpak. Thema’szijnbijvoorbeelddeaanpakvanarmoede,eenzaamheid,veiligheidofverveling onderjongeren.Eenprojectkaninternopgezetwordendoorhetsocialewijkteam zelf.Bijcomplexereproblemen,zoalsdrugshandelenveelandereoverlastvaltde keuzemeestalopeenintegralebenadering.Partijendiewerkenaaneenintegrale oplossingzijnnaastdebewonerszelf,socialewijkteams,professionalsvanbijvoorbeeld deggzenverslavingszorg,degemeente,scholen,buurtcentra,jongerencentra, sportverenigingen,woningcorporaties,vrijwilligersorganisatiesenwijkagenten.

Jouwrol

Alslidvaneenprojectteamhebjedevolgendetaken:

• deprojectafsprakennakomenendevoortgangbewaken

• hetobserverenvanderesultaten

• rapportereninhetprojectteamoverdevoortgangenmeedoenaan (tussen)evaluaties

• hetsignalerenvanknelpuntenenerinhetprojectteamoverrapporteren.

Hetlidmaatschapvaneenprojectteamisgeenfulltimetaak.Daarnaastdoejedaarom denormaletakendiejealssociaalwerkergewendbent.

Individueel

Opindividueelniveaudoejejetakenindewijkalssociaalwerker.Alszebetrekking hebbenopdewoon-enleefomgevingkunjedenkenaanonderandere:

• hetsignalerenvanknelpuntenendieinjeteambespreken

• bemiddelenbijburenruzies:despanningverminderen(de-escaleren)eningesprek gaan

• bemiddelenbijbotsendegroepen

• bewonersstimulerenactieftezijnindewijk,problemenzelfoptepakkenenze daarbijondersteunen

• bewonersaansprekenopprobleemgedrag

• bewonerszonodigverwijzennaarandereprofessionalseninstantiesdiezeverder kunnenhelpen.

Almetalleidtjewerkertoedatbewonerspassendeondersteuninghebbenontvangen omdekwaliteitvanhunleventebehoudenofteverbeteren.Hierdoorzijnmensenin staatomzooptimaalmogelijktefunctionereninhuneigenleefomgevingente participerenindesamenleving.

Indepraktijk

Shahidissociaalwerkerineengrotestad.SamenmetzijncollegaEllafietsthijzijn dagelijkserondjedoordewijk.Bijeengroephangjongerenvanrondde18jaardieze welkennenzienzeopeenseenmeisjedatzenognietkennen.ShahidenEllastappen ophaarafenvragenhoezeheetenhoeoudzeis.ZeantwoordtdatzeNadiaheeten 13jaaris.Zeblijktineenanderebuurt,nietveelverder,tewonen.Shahidschriktvan haarjongeleeftijd.Hijvraagtnaarwelkeschoolzegaatenhoehetgaatthuisenop school.Nadiaverteltdatzethuisgeenproblemenheeft,maardatzeopschoolgepest wordtengeenvriendenheeft.Maarzezegtdatzenunieuwevriendenheeftgemaakt enzewijstnaardejongerenomhaarheen.ShahidenEllakijkenelkaarzorgelijkaan. DejongerenzijneenstukouderdanNadiaengebruikenveelwietenalcohol.Zijzullen geengoedeinvloedophaarhebben.ShahidzegttegenNadiadatzeevenwatmet haarwillenbesprekenenvraagtofzemeewillopen.Omdehoekvandestraatvertellen ShahidenElladatzezichzorgenmakenoverhaaromgangmetdieouderejongens. ZeproberenNadiauitteleggendathetmisschientochnietzo’ngoedevriendenkeuze is,maarzewillenhaarookeenalternatiefaanbieden.ZemerkendatNadia geëmotioneerdraaktvanhetgesprek.Zevertellendatereenprojectiswaarbijzemet behulpvansportencoachingleertassertieftezijnenzekanerbuitenschooltijdenin contactkomenmetandereleeftijdgenoten.Ditspreekthaarwelaan.Ellabiedtaan omNadiamethetprojectincontacttebrengen.

10.5 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Mila(27jaar)issociaalwerkerenhetaanspreekpuntindewijk'Volgerland'.Volgerland ligtineenmiddelgrotestadinhetzuidenvanhetland.Wanneererzichproblemen voordoenindewijk,ofalswijkbewonersproblemenervarenwaarzezelfnietuitkomen, kunnenzeMilabenaderen.Ookiszezelfzichtbaaraanwezigindewijk,zeisvaakte vindeninhetbuurthuis,bijhetsocialewijkteam,bijsportverenigingen,heefteen inloopuurindelokalebibliotheekenkomtvaakopscholen.Demeestemensenweten Milaondertussengoedtevinden.

Casus

OpeendaglooptMiladoordewijkenmaakteenpraatjemetwatjongemoedersdie ineenspeeltuintjehunkinderenindegatenhouden.Kaysa(25)spreekthaaraan. 'Mila,goeddatikjenuzie,ikwildejealspreken.Luister,ikhebsindskorteennieuwe

buurvrouw,zo'nSomalischeweetjewel.Wateenkabaaldatdiemaakt!Ongelooflijk. Diekinderengillendagennachtenhetlijktwelalsofzehethelehuisaanhetverbouwen zijn!Dandraaienzeooknogeenskeihardemuziekendandiegeurvandatetendat zemaakt!Ikworderkotsmisselijkvan.Echtvreselijk.Ikkomechthelemaalnietmeer aanmijnrusttoe!Ja,hetzalwelbijdecultuurhorenofzo,maarikvindhetechtniet kunnenallemaal.Kunjijdatnietevenoplossen?Evenbijhaarlangsgaanenzeggen datzezichmoetaanpassen?'.Milavraagtofzezelfalietsheeftondernomen,ofzelf aleensheeftaangebeldbijhaarnieuwebuurvrouw,bijvoorbeeldomkennistemaken. Kaysakijkthaarmeewarigaanenzegt:'Neenatuurlijkniet,zijisertochkomenwonen, ikniet,zebeltzelfmaaraan.'

Dilemma

Milaisinderdaadopdehoogtevandenieuwebewoonster,Hawa,eenalleenstaande vrouwvanSomalischekomaf,metvierkinderen.Zeheefthaarnoggeholpenmethet inschrijvenvandekinderenbijeenbasisschoolindebuurt.UiteraardgaatMilaniet 'evenlangsomtezeggendatHawazichmoetaanpassen'.HetisveelbeteralsKaysa zelfeenkeeraanbeltomkennistemaken,daarnakanzedeoverlastmetHawa bespreken.ZekeromdatKaysazelfnoghelemaalniksheeftondernomenomhaar probleemoptelossen.MaarMilabespeurtookweinigacceptatievanuitKaysaalshet gaatomHawa,ishetdanwelzoverstandigomKaysaernaartoetesturen?

WatdoetMila?

1. ZestimuleertKaysaomhetheftineigenhandentenemeneneenkeeraante bellenbijHawaomkennistemakenendeoverlasttebespreken.

2. ZegaatzelfbijHawalangsomdedoorKaysaervarenoverlasttebespreken,later kanzealtijdnogbemiddelen,mochtditnodigzijn.

10.6 Verdieping

Degroepouderenwordtvaakoveréénkamgeschorenenalsprobleemgroep aangemerkt,tenonrechte.Erzijngenoegouderendietotophogeleeftijdactiefzijn enhetfinancieelgoedhebben.Zekunnenbijvoorbeeldhun(vaakhypotheekvrije) woningverkopenenverhuizennaareenkleinerlevensbestendigappartement.Erzijn echterookveelouderendiezorgenondersteuningnodighebbenenfinancieelamper kunnenrondkomen.Hetzijnnietdezeouderendiejeeenprobleemgroepkuntnoemen. Hetprobleemisnietdeouderezelf,maardatzevaakwonenenlevenin omstandighedendiezezelfooknietwillenendiezeooknietzelfkunnenbeïnvloeden.

Zekrijgentemakenmetbijvoorbeeld:

• eentegrotehuurwoningdiezenietkunnenverlatenomdatergeenpassende kleinerewoningenbeschikbaarzijn

• voorzieningen,winkelsenontmoetingsruimtesdiebijmobiliteitsproblemenvaak slechttoegankelijkzijn

• eenwoningdienietmeergeschiktisvoorde(steedsintensievere)zorgdiezenodig hebben

• langerthuismoetenwonen,ookalszedatnietmeerwillenofkunnen

• langewachtrijenbijeenindicatievooreenverpleeghuis,waardoorhunwoonruimte nognietvrijkomtvooranderen.

WOZO-programma

Devaakcomplexeproblemenwaarouderenmeetemakenhebbenophetgebiedvan zorgenwonenvragenomeenintegraleaanpak.In2022heefthetministerievan Volksgezondheid,WelzijnenSporteenprogrammagepubliceerdomdeproblemen aantepakken:hetProgrammaWonen,OndersteuningenZorgvoorOuderen(WOZO).

Inhetkadervanditthemastaaninhetprogrammauitgangspuntenvoordewoon-en leefomgeving.Tweeuitgangspuntenopditgebiedzijn:

• zelfalshetkan

• thuisalshetkan.

Zelfalshetkan

Hetisdebedoelingomdemogelijkhedenvoorouderentevergrotenomzolang mogelijk,metondersteuningvandeeigenomgeving,zelfredzaamteblijven.Ookals degebrekenvandeouderdomzichaandienen.Deoverheidwilstimulerendatouderen zelfstandigkunnenlevenopeenmanierdievoorhenpassendis.

Thuisalshetkan

Ouderenmoetenzichtijdigvoorbereidenopouderwordenennadenkenoverwelke woonvormenwoonomgevingdaarbijhetbestpast.Deoverheidzorgtvoorvoldoende passendewoonvormenineenleefomgevingdieactiveertenontmoetingenstimuleert. Ouderenenallebetrokkenpartijenwerkensamenomtezorgendatouderenopeen plekkunnenwonenwaarzezichthuisvoelenindebuurtvanhunsocialenetwerk.

Actielijnen

HetWOZO-programmakentzogenoemdeactielijnendieaangevenwelkeactienodig isopdeverschillendeonderdelen.Deactiepuntenvoorwonenenleefomgevingzijn opgenomeninactielijn4vanhetprogramma.

• Meernultredenwoningenengeclusterdewoningenmakenhetmakkelijker zelfstandigteblijvenwonenenkunnenzorgenvooruitstel/afstelvanovergang naarhetverpleeghuis.

• Alsouderenkunnendoorstromennaareengeschikteofgeclusterdewoning,komen relatiefgrotewoningenbeschikbaarvooranderegroependieopzoekzijnnaar eenwoning.

• Daarbijgeldtdatzelfstandig(kunnenblijven)wonenmeerisdanalleendewoning. Dedirecteomgevingvandewoningbepaaltmedehetwoongenotende mogelijkhedenomzelfstandigtekunnenblijvenwonen.

• Meerbewegingenontmoetingzorgenvoormindercognitieveenfysieke achteruitgangenhebbendaarmeeeenpreventievewerking.

Doelstellingenvandeoverheid

Deoverheidzetdeactiepuntenominconcretedoelstellingen,waaronder:

• hetrealiserenenversnellenvandewoningbouwmetnultreden-enclusterwoningen voorouderen

• hetversterkenvanderegieopouderenhuisvestingviahetmakenvanheldere afsprakenmetprovinciesenregio’s.Daarnaastwordtbekekenhoeafsprakenover degeclusterdevormenopbasisvanzorgthuisaandezeregiestructuurkunnen wordenverbonden,waarbijookdezorg-enwelzijnspartijenbijhetproceszijn betrokken.

• hetaantrekkelijkmakenvoorouderenomteverhuizen,zodatdedoorstroming opgangkomt

• hetverbeterenvandeleefomgeving,zoalsvoldoendebeschikbaarheidvan voorzieningenindewijkenwerkenaaneenleefomgevingdieuitnodigttotbeweging enontmoeting

• onderzoekenhoetechnologiehetgebruikvandeleefomgevingkanondersteunen.

Hetvolledigeprogrammakunjelezenendownloadenvandewebsitevandeoverheid.

10.7 Begrippen

Buurt

Eenkleineronderdeelvaneenwijkofdorp.Eenbuurtisonderverdeeldinstraten.

Inwoners

Mensendieergenswonen.

Stadsdeel

Geografischdeelvaneenstadmeteeneigendagelijksbestuurenstadsdeelcommissie.

Wijk

Onderdeelvaneengemeente,bestaandeuitéénofmeerbuurten.

Thema11 Gezinsproblematiek

Inhoudthema

• Problemenindegezinscontext

• Opvoeding

• Gezinnenmetmeervoudigeencomplexeproblemen

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping

• Begrippen.

Binnengezinnenkunnenerverschillendeproblemenspelen.Bijvoorbeeldproblemen dietemakenhebbenmetdegezinssamenstelling,deonderlingeinteracties,oferzijn moeilijkhedenmetdeopvoeding.Alssociaalwerkerkomjeveelbijdemensenthuis, dusookbijgezinnen.Hetisvanbelangdatjekennishebtoverdeverschillende problemendieerineengezinkunnenspelenendatjeweethoejedaaropreageert enhandelt.

11.1 Problemenindegezinscontext

Kinderengroeienopineencontext,ineengezinssysteem.Ditkaneentraditioneel gezinzijnofdenkaaneeneenoudergezin.Iedereenheeftbinneneengezinssysteem zijneigenrol.Problemenkunnenzichvoordoenwanneerhetgezinssysteemnietin evenwichtis,alsdeonderlingerelatieverstoordisofalsrollenonjuistverdeeldzijn.

Gezinssysteem

Eengezinssysteemkanomschrevenwordenalshetgeheelvanalleonderlingerelaties ineengezin.Eengezinonderscheidtzichvananderesocialesystemen,omdaterin eengezinzeerspecifiekeonderlingerelatieszijn.Allereerstiserderelatietussende partners,daarnaasthunrelatiealsopvoeders,deouder-kindrelatieenderelatietussen kinderenonderling.Ookanderefamilieleden,zoalsgrootouders,speleninhet gezinssysteemvaakeengroterol.

Elkgezinssysteemheeftz’neigenmaniervanomgaanmetelkaareneigen,unieke gedragspatronen.Hetontbrekenvaneenduidelijkestructuurbinnenhetgezinssysteem zorgtvooreenongezondevenwicht.Eengezinssysteemisbovendienaltijdin ontwikkeling.Kinderenwordengeborenenverlatenuiteindelijkookweerhetouderlijk huis.Ditgegevenenzakenalsziekte,werkloosheidofoverlijdenvragenomflexibiliteit. Verstoordegedragspatronenbinnenhetgezinkunnenervoorzorgendatveranderingen eenprobleemworden.

RodneyenLivana

Rodney(33jaar)raaktplotselingwerkeloos.Beslotenwordtdatzijnvrouw,Livana(35 jaar),maareenseenbaanmoetgaanzoeken.Zijistotnutoealtijdthuisgeblevenmet dekinderen.HetluktLivanaomeenbaantevindenbijeentankstation,maaralsnel ontstaanerproblemeninhetgezin.Rodneyontfermtzichdanweloverdekinderen, maardoetniksindehuishouding.Heefthijnooitgedaanook,wanthijwasimmers aanhetwerk,zovondhij.Livanamoetnusteedsnahaarwerkooknogboodschappen endewasdoen,kokenenafwassenenhethuisopruimenenschoonmaken.Alsze Rodneyhieroveraanspreekt,wordthijboos,hijwasaltijddekostwinner,dangaathij tochnietineensstaanpoetsennu?

Gezinssamenstelling

Naasthettraditionelegezinmeteenvader,moedereneenaantalkinderenbestaan erookanderesoortengezinnen:heteenoudergezin(ontstaandoorechtscheidingof overlijdenvaneenouder),gezinnenmeteenstiefmoederofstiefvader,samengestelde gezinnen(partnersdieallebeikinderenhebbenuiteenvorigerelatie),homoseksuele vadersoflesbischemoedersmetkinderen(rozegezinnen)engezinnenmetinwonende grootoudersofanderefamilieleden(grootfamilieofextendedfamily).Eenouderdie zijnkinderenalleenmoetopvoeden,issnelleroverbelastenkwetsbaarderdoor bijvoorbeeldziekteofwerkloosheid.Eensamengesteldgezinbegintmeteenwankel evenwicht.Enrozegezinnenhebbensomstemakenmetnegatievemeningenvande buitenwereld.

Een roze gezin met twee vaders.

(V)echtscheiding

Degezinssamenstellingkanveranderenwanneerdeoudersbesluitenomuitelkaar tegaan.Opdekortetermijnkaneenscheidingeenbehoorlijkeimpacthebbenophet welzijnvanhetkind.Tochlijkendemeestekinderen,zo’ntweejaarnadescheiding, terugtekerennaarhunoorspronkelijkepsychischetoestandenervarenzeopdelange termijngeennadeligegevolgenervan.Ditgeldtvooralwanneeroudersinharmonie uitelkaargaan.Maarechtscheidingenkunnenookescalerentoteenvechtscheiding. Jespreektvaneenvechtscheidingwanneeroudersdooraanhoudendeernstige conflictenhetbelangenhetwelzijnvanhetkind/dekinderenuithetoogverliezen, netalshetwederzijdsebelang.Bijeenvechtscheidingzijndeoudersvooralgericht opzelfwinnen,deandervernietigenofonderuithalen.Debetrokkenkinderenkunnen

hierdooringrijpendeervaringenopdoenendaareenpsychotraumaaanoverhouden. Denkaanhetmeemakenvanacuteverlating,geweld,eenconfrontatiemetdepolitie, eengedwongenscheidingvandebelangrijkstehechtingspersoon,hetervarenvan ernstigestressbijouder(s)ofhetchronischontbrekenvanaandachtenbelangstelling (Landsmeer-Dalmetal.,2021).

Onderlingebetrokkenheid

Wanneergezinsledenhetgoedmetelkaarkunnenvindenenersprakeisvan vriendelijkheidengeborgenheid,danhebbenzeeenharmonischgezin.Inzo’ngezin staandegezinsledenvoorelkaarklaarenvoelenzeelkaaraan.Erissprakevan saamhorigheidensamenwerkingenerzijnnauwelijksconflicten.Eenkinddatopgroeit ineenharmonischgezinvoeltzichgeborgenenkanvanuitdezegeborgenheidzichzelf ontwikkelen.Alshetwij-gevoeldoorslaat,kanereenkluwengezinontstaan:eris sprakevanteveelonderlingeemotionelebetrokkenheidinhetgezin.Allesisgericht opsamenenerisweinigruimtevoorzelfstandigheideneigenheid.Hetkindwordt afhankelijkvananderegezinsledenenkanzichzelfnietredden.

Erkanooksprakezijnvaneendisharmonischgezin Inzo’ngezinkunnende gezinsledenmoeilijkmetelkaaroverwegenisernauwelijksbetrokkenheidbijelkaar. Eriseengespannensfeerendeopvoederszijnafstandelijk.Omdatkinderenzichin ditsoortgezinnennietgeborgenvoelen,kandeontwikkelingmoeizamerofzelfs problematischverlopen.Eenloszandgezintenslotteiseengezinwaariedereenlangs elkaarheenleeft.Deopvoederszijnnauwelijksbetrokkenbijdekinderen,diezorgen voorzichzelfenervarennauwelijkssteun(Landsmeer-Dalm,etal.,2021).

Rolverdeling

Hetaantalgezinsledenisvaninvloedopderolverdelingbinneneengezin.Vaakiser eensubsysteemvanbeideopvoedersenvandekinderen.Maarerkunnenook subsystemenzijntussenbijvoorbeelddezoonsonderling(zonderdedochter)oftussen demoederenoudstedochter.

Wanneereenkindderolvanopvoederlangdurigopzichneemt,wordtditparentificatie genoemd.Ditkangebeurenwanneereenopvoedereenbeperkingheeft,ziekis,een stoornisofeenverslavingheeft.Kinderennemendaneendeelvandeouderlijke verantwoordelijkheidoverenkomendaardoornietmeertoeaaneigentakenen activiteiten.Parentificatiekanallerleigevolgenhebben.Zoalseennegatiefzelfbeeld, hetvertonenvansociaalwenselijkgedrag,moeiteomvoorzichzelfoptekomen(of juistinextrememate)en/ofmoeitemethetomgaanmetleeftijdsgenoten.Kinderen kunnenbijproblemeninhetgezinssysteemookeenandererolaannemen,zoals bliksemafleider,zondebokofbemiddelaar.Debliksemafleiderlaatgedragsproblemen zienwanneerdeopvoedersruziehebben,dezondebokkrijgtofneemtdeschuldvan deruziesenproblemenopzichendebemiddelaarprobeertallesweergoedtemaken, stimuleerthetgesprekenbrengtboodschappenover.

In gezinnen waar ouders zelf problemen hebben, zie je vaak dat kinderen de verantwoordelijkheid op zich nemen, de rollen zijn dan omgedraaid: niet de ouder zorgt voor het kind, maar het kind voor de ouder.

Hetaantalkindereninhetgezinisookvaninvloedopderolverdeling.Dejongste neemtvaakeenandererolaaninhetgezindandeoudste.Enbijeenenigkindkaner eenperversetriadeontstaan,ookwelpathologischgezinssysteemgenoemd,waarbij hetkindeensubgroepvormtmeteenvandeopvoedersendeandereopvoeder buitensluit.Eenperversetriadekanookgevormdwordenbinneneengroteregroep, maarbestaataltijduitdriepersonen,vanwieertweetothetzelfdehiërarchische niveauhoren(opvoeders)endederdetoteenlagerniveau(hetkind).

Drankprobleem

Demoederineengezinheefteendrankprobleem.Devaderendochtervormeneen bondje.Zijzorgensamendathethuishoudenblijftdraaienennemendebeslissingen voorhetgezin.Demoederishethiernietmeeeens,wantzijvindtdatzesamenmet devaderdebeslissingenmoetnemen.

Rolsociaalwerker

Wanneereengezinproblemenheeft,ishetdetaakvandesociaalwerkeromuitte zoekenwelkeondersteuninggebodenkanwordenenomdezeondersteuningte biedenofteorganiseren.Voordeveleverschillendeproblemeniserverschillende ondersteuningnodig.

Inzicht

Ineersteinstantieprobeerjesamenmethetgezininzichttekrijgenindeonderlinge patronen.Hetbespreekbaarmakengeeftvaakalveelinzicht.Hetisvanbelangom allegezinsledendaarbijaandachttegeven.Hetisnamelijklastigtebepalenwatde oorzaakisenwathetgevolgvandeverschillendegedragingen.Erissprakevan wederzijdsebeïnvloeding.Jekuntdusnietwerkenaandeproblemenvanééngezinslid, zonderdeandereledenerbijtebetrekken.Blijfaltijdneutraalenkiesgeenpartijvoor deeneofdeandereouder.Bijcomplexeproblemenligtsysteemtherapievoorde hand.Verwijshetgezinindatgevaldoor.

Ondersteunenbijscheiding

Bijechtscheidingsproblematiekgeldthetzelfde.Jerichtjeondersteuningopzowel debeideoudersalsdekinderenenjebentnaarniemandveroordelend.Bijeen echtscheidingkanhetvoorkinderenbovendienprettigzijnompsycho-educatiete krijgenrondomdescheiding.Bijvoorbeeldwanneerhetkindonrealistischegedachten enmisvattingenheeft(dathetzijnschuldis).Jekuntdoorverwijzennaarspecialistische therapeutenwanneerdezegedachtenzeerhardnekkigzijn.Weesookalertop loyaliteitsconflictenbijechtscheidingen.Kinderenkunnenhetgevoelhebbendatze moetenkiezentussenhunouders.Ofdatzenietmogenpratenoverdeeneouderin deaanwezigheidvandeander.Somsziejeookdatkinderenderolvandevertrekkende ouderopzichnemenenbijvoorbeeldveelverzorgendeofopvoedingstakenopzich gaannemen.Weesdanalertopparentificatieenmaakditindiennodigbespreekbaar. Somskunnenkinderensteunhebbenaanleeftijdsgenotendiehetzelfdehebben meegemaakt,brengzedanincontactmetbijvoorbeeldeenlotgenotengroep.

Signaleren

Alssociaalwerkerhebjetenslotteeenbelangrijkesignalerendefunctie.Jijkomtbij degezinnenthuisenkrijgtveelmeevandeonderlingeinteractiestussende gezinsleden.Hetisbelangrijkdateensociaalwerkeraandachtheeftvoortypische signalenendezeaankaartbijdebetrokkenen,ofdoorverwijstnaardeskundigen.

11.2 Opvoeding

Kinderenwordenvolledighulpeloosgeboren.Zekunnennietvoorzichzelfzorgenen hebbengeenideevanhoedewereldinelkaarsteekt.Zehebbenanderemensennodig diehenhelpenteoverlevenenomzetelerenoverdesamenlevingendemaatschappij waarinzeopgroeien.Mensendiezeverzorgenenbegeleidenbijhunontwikkelingop wegnaarzelfstandigheidenverantwoordelijkheid.Kortom,kinderenwordenopgevoed.

Opvoeden

Onderopvoedenvaltalleomgangtussendeopvoederenhetkindwaarbijgerichteen relatiewordtaangegaan.Binnendieomgangbiedtdeopvoederhetkind(emotionele) veiligheid,geborgenheid,liefde,intimiteit,aandacht,grenzen,instructie,ondersteuning encontrole.Bovendiengeeftdeopvoederhetkinddegelegenheidompersoonlijke ensocialecompetentiesteverwervenendraagtdeopvoederbelangrijkewaardenen normenover.Hierdoorkanhetkindtotzelfontplooiingkomenenlerenomzelfredzaam

enzelfstandigtezijn,zodathijrichtingkangevenaanzijnverdereleven(Becker,2018). Hetvoornaamstedoelvandeopvoedingisnamelijkhetkindlatenuitgroeientoteen volwassenediezichkanhandhavenindemaatschappij.Alsvolwassenezuljevoor jezelfmoetenzorgen,verantwoordelijkheidmoetennemenvoorjeeigendoenen laten,enjemoetenaanpassenaandesamenlevingendemaatschappij.Hetisdus noodzakelijkdatjetijdensjeopvoedingleerthoejedatkuntbereiken.Opvoeders kunnendusnietzomaarietsdoen,zehebbeneenbelangrijketaaken verantwoordelijkheidrichtingdekinderendiezegrootbrengen.Zemoetenconstant aansluitenbijwathetkindnodigheeft,zodathetzichkanontwikkelentoteen verantwoordelijke,zelfstandigeburger.

Ontwikkelingsopgavenenopvoedingsopgaven

Gedurendezijnlevendoorloopteenkindeenaantalontwikkelingsfasen;eerstishet eenbaby,vervolgenseendreumesenlaterisheteenpuber.Bijiedere ontwikkelingsfasehorenbepaaldevaardighedendiehetkindzalmoetenleren beheersen:opfysiek,cognitief,sociaalenemotioneelgebiedenophetterreinvande ontwikkelingvanzijnpersoonlijkheid.Ditwordenontwikkelingsopgavengenoemd. Denkaanlerenpratenofeeneigenidentiteitontwikkelen.Voorhetbereikenvandeze ontwikkelingsopgavenheefteenkinddesteunenhulpvaneenopvoedernodig.Dit gebeurtindevormvanzogehetenopvoedingsopgaven.Hiermeewordenalle gedragingenvandeopvoederbedoelddiehetoptimaallerenbeheersenvande ontwikkelingsopgavenmogelijkmaken(Becker,2018;Meij,2011).Wanneer ontwikkelingsopgavennietgoedwordenvoltooid,isdekansgrootdaterproblemen ontstaanindeverdereontwikkelingenindelevensloopvaneenkind.Omdiereden ishetvangrootbelangdatopvoedersgoedaansluitenbijdeontwikkelingsopgaven vanhetkind.Zemotiverenhetkindomstappentezettenengevenhetderuimteom teexperimenterenmetnieuwgedrag.Maarzegevenuiteraardookgrenzenaanen houdentoezicht.

Opvoedstijlen

Demanierwaaropopvoederskinderenbegeleidennaarvolwassenheid,kunjeruwweg onderverdeleninvieropvoedstijlen(Feldman,2019).Opvoedersmeteenautoritaire opvoedstijlzijnstrengenstraffenhetkindalshetnietgehoorzaamt.Zegevengeen uitlegoverderegelsdiezijstellen,erisweinigoogvoordebehoeftenvanhetkinden ookweinigliefdeofbetrokkenheid.Ookeenautoritatieveopvoedstijlkenmerktzich doorhetconsequenthanterenvanduidelijkeregels.Binnendezeopvoedingsstijl wordtalleenwelrekeninggehoudenmetdegevoelensenwensenvanhetkind. Opvoedersuitenzichliefdevol,biedenemotionelesteunenproberenhetkind verklaringenenuitlegtegevenvandegeldenderegelsofstraffen.Binneneen permissieveopvoedstijliserookruimtevoordemeningengevoelensvanhetkind. Maaropvoedersmetdezestijleisenweinigenlijkenzichnietverantwoordelijkte voelenvoorhoehetkindopgroeit.Hetkindmagveelenwordtslechtsminimaal gecorrigeerdofaangespoordzichaanregelstehouden.Opvoedersmeteen laissez-faireopvoedstijlstellenookgeenregels,maarookliefdeenbetrokkenheid ontbreken.Erisweinigbelangstellingvoorhetkindendeopvoedergedraagtzich emotioneelafstandelijk.

De verschillende opvoedstijlen.

Opvoedershantereneenspecifiekestijlnietaltijdheelrigide.Zeschakelentussende verschillendestijlenenvoedenhetkinddansituatiefop.Welkestijlgehanteerdwordt isindatgevalafhankelijkvandesituatie.

Voorbeeld

Stel,eenopvoederheefteenoverwegendpermissieveopvoedstijl,maarzijnkindvan 2jaarrentuithetniksroekeloosdestraatover.Indatgevalzaldeopvoederditniet opzijnbelooplaten,maareerderopeenautoritairewijzereagerenenstrengeeisen stellenalshetgaatomdeveiligheidvanhetkind.

Ofeenopvoederheefteenoverwegendautoritatieveopvoedstijl,maarzijnkindvan 15weigertkeeropkeerzijnhuiswerktemaken.Ondanksdatdeopvoedereral honderdenkerenvriendelijkopheeftgewezen.Opdenduurkanditookleidentot eenlaissez-faireopstelling;laathetkindzelfmaareenservarenwatdegevolgenzijn vanhetnietmakenvanhethuiswerk.

Inopvoedsituatieswordtdeenekeerhetkindwatlossergelaten,deanderekeer wordenderegelsjuiststrakkeraangetrokken.Cultuurverschillenkunnenhierookeen rolinspelen.Insommigeculturenmogenkinderentoteenjaarof4alles;zeworden verwendennietgecorrigeerd.Nahun4everjaardagnemenopvoedersineenseen meerautoritaireopvoedstijlaan.

Opvoed-enopgroeivraagstukken

Opvoedenisnietaltijdgemakkelijk.Hetkindontwikkeltzichendeopvoederstaat steedsweervoornieuweuitdagingen.Zijkunnenvragenhebben,zoals:

• Hoelanggeefikborstvoeding?

• Hoekrijgikmijnkindzindelijk?

• Hoegaikommetdriftbuien?

• Hoekanikdebesteschoolkeuzemaken?

• Hoekomthetdatmijnkind,vergelekenmetleeftijdgenoten,nogaandekleine kantis?

• Hoekanikmijnkindmotiverenomhuiswerktemaken?

• Hoegaikommetbeeldschermtijd?

• Hoegaikommettypischpubergedrag?

• Hoemaakikafsprakenoverhoelaatmijnkindthuismoetzijn?

Ditzijnvragendiebijalleopvoederskunnenspelen.Iederkinddoorlooptverschillende fasenenditbrengtbepaaldesituatiesofgedragingenmetzichmee,diebijde opvoedersvragenopkunnenroepen.Dezevragenhebbendusallemaalbetrekking opdenormaleontwikkelingvanhetkind.

Rolsociaalwerker

Wanneeropvoedersmetditsoortvragennaarjoutoekomen,kunjezeopweghelpen doorzeteinformerenenadviseren.Zobestaanerveelboekenoveropvoeden,die geraadpleegdkunnenworden.Ookinternetbiedtveelinformatieoverditsoortnormale opvoed-enopgroeivraagstukken.Jekuntmetdeopvoedersmeedenkenoverhun aanpakenzewijzenopallebeschikbare(enbetrouwbare)informatie.Voorvragen overdegezondheid,opvoedingenontwikkelingvankinderenkunnenopvoedersook altijdterechtbijhetconsultatiebureau.

Problemenbijopvoeden

Somskampenopvoedersmetopvoedproblemen.Ditkanverschillendeoorzaken hebben.Zokanhetkindeenbeperkinghebben,ofeenpsychischeaandoening, waardoordegewoneopvoedingnietpassendis.Ditvraagtomaangepaste opvoedvaardighedenvandeouders,maarnietiedereenheeftdezegelijk.Ditgaat metvallenenopstaan,maarkanookgroteproblemenopleveren,wanneerhetde opvoedernietluktomaantesluitenbijdebehoeftenvanhetkind.Ookkandeopvoeder moeitehebbenmethetaccepterenvanhet(beperkte)kind,waardoorhetgeenliefde enwarmtekangeven.Hetkomtookvoordatopvoeders,vanwegedeeigen problematieknietinstaatzijnhetkindoptevoeden.Zijkampenbijvoorbeeldmet eenpsychischebeperking,waardoorzeveelalmetzichzelfbezigzijnenweinigomkijken naarhetkind.Zijpassendanoverwegenddelaissez-faireopvoedstijltoe,terwijldit juistleidttotproblemen;kinderenvandezeopvoedersgedragenzichagressief,zijn ongehoorzaamenhebbeneenverhoogdekansopdelinquentie.Kinderendieopgroeien metopvoedersdiezichveelalautoritairopstellenzijnvaakhumeurig,onzeker, teruggetrokken,intolerant,afwachtend,weinigsociaal,onvriendelijkenafhankelijk ofjuistvijandig.Ookkinderendietemakenhebbenmetoverwegendpermissieve opvoedershebbenhetmoeilijkomuittegroeientotzelfstandigeindividuen.Zijzijn

veelverwendenzullendussnelopvliegendreagerenalszehunzinnietkrijgen.Deze kinderenhebbendoorgaansweinigzelfbeheersing(Craeynest,2013).Demanierwaarop eenkindwordtopgevoed,duswelkeopvoedstijldeopvoedersgebruiken,isvangrote invloedophetontstaanvan(opvoed)problemen.

JasmineenIzaline

Jasmine(31jaar)iseenalleenstaandemoeder.Haardochter,Izaline(9jaar),heeftze altijdheelvrijgelaten.Jasminevondhetvervelendomstrengeregelsoptestellenen voeldezichprettigerineenliefdevolle,vrijeopvoeding.Izalinehoefdenooitietste doenwatzenietwildeenkreegaltijdhaarzin.Jasminedeederallesaanom spanningenenruzietevoorkomen.MaarnuIzalineouderwordt,merktJasmineop datIzaline0,0doorzettingsvermogenheeftontwikkeldensnelopgeeft,zoverandert zevoortdurendvansport,heeftzeweinigzininvriendinnendieookmaarietsvoor haarbepalenenzeontploftalsietsnietgaatzoalszijdatwil.JasmineprobeertIzaline nutochheelvoorzichtigeenbeetjebijtesturen,maaromdatIzalinedatnietisgewend, stuitzeopextreemveelweerstand.EriselkedagruzieinhuisenJasmineweetzich geenraadmeer.

Ookdeopvoedstijlenvandeopvoederskunnenbotsen,watproblemenkangeven. Ditkanzorgenvoorconflictenenonduidelijkheidbijdekinderen.Dooronvoorspelbare situatieskunnenkinderenvastlopeninhunontwikkeling,omdatzenietgoedweten watervanzeverwachtwordt.

Botsende opvoedstijlen van ouders zorgen voor onduidelijkheid bij het kind.

Tenslottekunnenopvoedershetlastigvindenomaantesluitenbijde ontwikkelingsopgavenvanhetkind.Zereagerennietgepastopwathetkindnodig heeftofwaartoehetinstaatis.Ditzorgtookvoorproblemen,zoalsfrustratie,ruzie enontwikkelproblematiekbijhetkind.

Rolsociaalwerker

Kinderendieopgroeienmetopvoedersdieeroverwegendeenautoritatieve opvoedingsstijlopnahouden,zijnhetbestaf.Dezekinderenzijnvaakzelfbewust, nieuwsgierig,energiek,onafhankelijk,vriendelijkenassertiefengroeienuittot jongvolwassenendiezichloskunnenmakenvanhunopvoedersenvervolgenshun eigenkoersuitstippelen.Alssociaalwerkerwiljedezeopvoedstijldanookstimuleren bijopvoedersdieopvoedproblemenhebben.Consequentzijn,regelsstellenendeze uitleggen,warmtebiedenenliefdegeven.Jekuntopvoedersuitleggenwatheteffect isvanhunhuidigeopvoedstijlenzewijzenopdevoordelenvaneenautoritatieve opvoedingsstijl.Jekuntvoordoenhoejesituatiesautoritatief(maarooksituatief) aanpaktenditsameninoefenenineenrollenspel.Adviseeropvoedersbovendienom zoveelmogelijkdezelfderegelsenafsprakentehanteren.Hetisnietergalsopvoeders huneigenkleuraandezeregelsgeven,alsdebasismaargelijkenduidelijkis.

Wanneeropvoedershetlastigvindenomaantesluitenbijdeontwikkelingsopgaven vanhetkind,heeftditvaaktemakenmetonwetendheid.Opvoederszijnnietaltijd evengoedopdehoogtevanhoedeontwikkelingvankinderenverloopt.Hierdoor hebbenzebijvoorbeeldtehogeverwachtingen.Omdatjijkennishebtvan ontwikkelingspsychologie,kunjeopvoedersinformeren.

Indepraktijk

SuusissociaalwerkerenkomtbijhetgezinTerHaar.Erspelenwatproblemenindit gezin,onderandereopvoedproblematiek.Erzijnveelruziesenfrustraties.Onlangs wasereensituatiemethaaroudstekind,Timothyvan4jaar,zeverteltSuushierover. MelaniewildedatTimothyopzijneigenfietsnaarschoolging,inplaatsvanachterop bijhaar.Maarditliepuitopeencompleetfiasco,aldusMelanie.Timothywasconstant afgeleid,fietstebijnadoorrood,vielvanzijnfietsomdathijenthousiastnaarzijn vriendjeszwaaidediehijonderwegtegenkwamentotovermaatvanrampverloorhij zijnhandschoen.MelanieistoentegenTimothyuitgevallenenheelboosgeworden; konhijnietbeteropletten??SuuslegtuitdatTimothydat,gezienzijnleeftijdinderdaad nietkan.Een4-jarigeisnoueenmaalsnelafgeleidenreageertwatimpulsiever, bovendienisdemotorieknognietzoalsdievaneenvolwassene.Melanieheeftveel tehogeverwachtingenvanTimothyalshetaankomtopzijnverkeersdeelnameopde fiets.Hetzoubeterzijnalszehaarverwachtingenbijstelt,zodatdezeaansluitenbij watTimothy,gezienzijnleeftijd,daadwerkelijkaankan.

Eenopvoedcursuskanopvoedersondersteuneninhetontwikkelenvan opvoedvaardigheden.Enlaagdrempeligebijeenkomstenwaaropvoedershun ervaringenmetelkaarkunnendelen,kunnenookalveelopleveren.Bijernstige opvoedproblematiekverwijsjeopvoedersuiteraarddoornaargespecialiseerde instanties.DenkaanhetCentrumvoorJeugdenGezin(CJG).

Alssociaalwerkerhebjetenslotteeenbelangrijkesignalerendefunctie.Wanneerje opvoedproblemensignaleert,kaartjedezebijdebetrokkenenaan.Zorgervoordat jeditopeenniet-veroordelendemanierdoet.Nietsligtzogevoeligbijmensenalsde opvoedingvanhunkinderen.Gevoelensvanschaamte,schuldenfalenspelenhierbij eenrol.Iedereenwilhetgraaggoeddoenenin99%vandegevalleniservooralsprake vanonkundeofonmacht,dusnietvanonwil.

11.3 Gezinnenmetmeervoudigeencomplexeproblemen

Alseengezinlangdurige,meervoudigeenernstigeproblematiekervaartennietvatbaar isvoorhulpverlening,noemjediteengezinmetmeervoudigeencomplexeproblemen (MCP).Inhetverledenwerdenditmultiprobleemgezinnengenoemd.

ErzijnzoveelverschillendeproblemendieineenMCP-gezinkunnenvoorkomendat geentweegezinnenhetzelfdezijn.Erisdanookgeeneenduidigedefinitie,en wetenschappelijkonderzoekheeft(nog)geenindelinggemaaktintypengezinnen metmeervoudigeencomplexeproblemen.Bodden&Dokovic(2010)hebbeneen poginggedaanomcriteriaoptestellenomMCP-gezinnenbetertekunnenidentificeren. VolgenshenkunjesprekenvaneenMCP-gezinwanneeropminimaalzesdomeinen eenofmeerderefactorenvantoepassingzijn.

CriteriavoorMCP-gezinnen

Kindfactoren

Ouderfactoren

Psychischeofpsychosocialeproblemeninclusief ontwikkelingsproblemen,gedragsproblemen, psychosomatischeproblemenenverslavingen;cognitieve problemen(zoalslaagIQenleerproblemen)en verstandelijkebeperking;slachtofferofgetuigevan mishandeling,misbruik,verwaarlozingofhuiselijkgeweld.

Psychischeofpsychosocialeproblemeninclusief psychosomatischeproblemen,gedragsproblemen(agressie encrimineelgedrag)enverslaving;cognitieveproblemen (laagIQ)enverstandelijkebeperking;slachtoffer,getuige ofdadervanmishandeling,misbruik,verwaarlozingof huiselijkgeweld.

Opvoedingsfactoren

Gezinsfunctioneren:

Contextuelefactoren

Sociaalnetwerk

Hulpverlening

Onvoldoendeofinconsistenteopvoedingsstrategieën; pedagogischeonmacht;weinigconsistentie;weinig responsiviteit;veelhardediscipline;afwijzing;gebrekaan gedragscontrole;veelpsychologischecontrole;onveilige hechting.

Relatieproblemen;conflicten;communicatieproblemen; weinigcohesie;geenorganisatie.

Meerderenegatievelevensgebeurtenissen;financiële problemen;lagesociaal-economischestatus.

Verstoordofgebrekaansociaalnetwerk;conflictenmet buurtbewonersenvrienden.

Langegeschiedenisvanhulpverlening;uithuisplaatsing.

OndersteunenvanMCP-gezinnen

BinneneenMCP-gezinisdehoudingvandebetrokkenhulpverlenerseenzeerbelangrijk aspect.Inveelgevallenhebbendezegezinnennamelijkeenlangegeschiedenismet hulpverlening,waardoorzezichvaakwantrouwendopstellentegenoverhulpverleners. AlsjebetrokkenbentbijeenMCP-gezin(wanthierzitjenooitalleenin)ishetdusvan grootbelangdatjenogzorgvuldigertewerkgaatdannormaal.Dieextrainzet, bijvoorbeeldgerichtopietspraktisch(zoalsdegezinsledenophalenvooreen besprekingalszijzelfgeenvervoerhebben),kanhetvertrouwendoengroeien.Bijelk MCP-gezinishetbovendienlastigomalleproblemenuitelkaartehalen.Startbijhet gezinzelf:waarheefthetgezinhetmeestlastvanenwatziethetgezinalshet startpunt?Luisternaarwathetgezinvraagt,zozalhetvertrouwengroeien.

11.4 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Malika(22jaar)isnetafgestudeerdenwerktsindskortbinneneensociaalwijkteam. Zeheefteeninwerkperiodeachterderugengaatvandaagvoorheteerstzelfstandig oppad.HaarisgevraagdomevenlangshetgezinWouterstegaan.Demoedervandit gezin,Jolieheeftpsychischeproblemen.NaeencrisisopnameopdePAAZiszeweer thuis.AanMalikadetaakomtekijkenofhetgezinalleseenbeetjeopderailskrijgt. Haarcollega'sdoenhetoverkomenalsofhetenkeleenkorthuisbezoekisen verwachtendatzegeenproblemenzaltegenkomen.

Casus

TijdensMalika'sbezoekmerktzeechterdatdevadervanhetgezin,Tobias,nietgoed weethoehijmetdesituatiemoetomgaan,hijlijktzichteschamenvoorzijnvrouw enisergonvriendelijknaarhaartoe.Detweeaanwezigekindereninhetgezinlijken zichthuisredelijkstaandetehouden,maarvandeschoolkomenersignalendathet

nietgoedmethengaat.Zekerdejongste,diealophetspeciaalonderwijszit,laateen achteruitgangzien.Hetgezinheeftgeenfamilieindenabijeomgevingengeensociale contactenindebuurt.DekwetsbaresituatievanditgezinbaartMalikazorgen.Jolie kanopditmomentnietvoorhaarkinderenzorgenenTobiasweetzichmetdehele situatiegeenraad,hijtrektzichterugenbemoeitzichnergensmee,ooknietmetde kinderen.Bovendienmoethijdagelijksnaarzijnwerkenisdusveelalafwezig.Jolie krijgtnogsteedspsychiatrischeondersteuning,maardierichtzichuitsluitendophaar, nietophethelegezin.Voorderestisergeenhulpverleningaanweziginhetgezin.

Dilemma

Malikavindtdehelesituatieergingewikkeld,zekernuzevoorheteerstalleenoppad isenhaareigenbeslissingenmoetmaken.Zeisergonzekerenvoeltzichwat overdonderd,desituatieisveelcomplexerdanineersteinstantiewasaangegeven. Malikavraagtzichsterkafwatdejuisteondersteuningzouzijnvoorditgezin.Zetwijfelt ookofzewelofnietmeteenMCP-gezintemakenheeft.Wantdatmaaktnogalverschil inhaarbenaderingenondersteuning.Indatgevalmoetenermeerdereinstantiesbij betrokkenworden.

WatdoetMalika?

1. Malikaheefteengoedeopleidingachterderugenisingewerkt,zeisprimain staatomhaareigenbeslissingentemaken.

2. Malikaneemthetzekerevoorhetonzekereenraadpleegtdirectdecollegadie haarheeftingewerktomtevragenwatzehetbestekandoen.

11.5 Verdieping

Vooreensociaalwerkerishetvanbelangominzichttekrijgenindebeschermende factorenenrisicofactorenbinneneengezin.Jekuntalssociaalwerkervervolgens instekenopzowelhetversterkenvanbeschermendefactorenalsophetreduceren vanrisicofactoren.HetbalansmodelvanBakker(1998)geeftrichtingomhiereen goedeafwegingintemaken.Jekrijgthiermeeeentotaalbeeldvanhetkindenzijn gezinendeondersteuningsvraagdiemogelijkinditgezinspeelt.Opdiemanierkun jedeontwikkelingvanhetkindoptimaalondersteunenenhetgezinopweghelpen naarmeerbalans.

Risicofactoren

Risicofactorenzijnfactorendiedekansopproblemenindeontwikkelingvanhetkind verhogenen/ofdebalansinhetgezinverstoren.Eenaantalvoorbeeldenvan risicofactorenzijn:

• ontoereikendeopvoedvaardighedenbijouders

• problemenondervindenbijdeverzorgingvandekinderen

• onderlingeonenigheidtussendegezinsleden

• problematischegezinsrelaties(ineffectieveendwingendeomgangmetdekinderen)

• eenteautoritaireofpermissieveopvoeding,eenlaissez-faireopvoedstijl

• problematischecommunicatie

• gebrekaanwarmteenliefde

• hetontbrekenvaneenveiligehechtingtussenouder(s)enkind

• ontbrekenvanfamilieen/ofvriendenvanhetgezindietotsteunkunnenzijn

• problemenindeomstandigheden:huisvesting,financiën,migratie

• problemenvanouders:werkeloosheid,trauma,problemenbijde zwangerschap/bevalling,verslaving,psychischeproblemen, gezondheidsproblemen,antisociaalgedrag,verstandelijkebeperking,een problematischelevensgeschiedenis(misbruik,mishandelingetcetera)

• instabieleopvoedsituaties:kinderbeschermingsmaatregelistoegepastinhetgezin, problematischerelatiestussenoudersofmetstiefbroersen/of-zussen

• moeilijkhedenbijhetkind:moeilijktemperament,vroeggeboorte,eenlaag(verbaal) IQenachterblijvendetaalontwikkeling

• ingrijpendegebeurtenissen:ziekenhuisopname,mishandelingofdedoodvaneen vandeouders.

Beschermendefactoren

Beschermendefactorenzijnfactorendieeenbeschermendefunctiehebben,deze kunnenjuistzorgenvooreenkleinerekansopeenproblematischeontwikkelingvan hetkindofeendisbalansinhetgezin.Erwordtoverigensalleengesprokenvan beschermendefactorenwanneererrisicofactorenzijnwaartegendezekunnen beschermen.Wanneerergeenrisicovollesituatiesis,dankunjebetersprekenvan gunstigeontwikkelingsvoorwaarden.

Eenaantalvoorbeeldenvanbeschermendefactorenzijn:

• eengoederelatietussendeouders,tussendeoudersendekinderenentussende kinderenonderling

• warmteenaffectievanouders

• steunvansociaalnetwerk,familieetcetera

• duidelijkegrenzentenaanzienvanhetgedrag

• goedvoorbeeldgedragvanuitdeouders

• erkenningenwaarderingvangoedgedragvanuitdeouders

• kinderenkunnenhunvrijetijdconstructiefbestedenentalentenontwikkelen(denk aansport,clubs,verenigingen,muziekentheater)

• socialecompetenties,zoalshetinterpreterenvansocialesignalen

• probleemoplossendevaardigheden

• emotionelecompetenties,zoalshetbenoemen,uitenenbeheersenvangevoelens, impulscontrole

• gedragsmatigecompetenties,zoalsnon-verbaleenverbalecommunicatie,inactie komen

• cognitievevaardigheden,zoalslogisch,analytischenabstractdenken

• positieveidentiteit:eengevoelvaneigenwaardeenpersoonlijkeeffectiviteit(dat jeervanovertuigdbentdatjebepaaldedoelenkuntbereiken)

• socialebinding:deemotionelebanddieeenkindheeftmetzijnomgeving(gezin, vrienden,schoolenwijk)

• veiligehechting.

Balans

HetbalansmodelvanBakkerlaathetsamenspelzienvanbeschermendeen risicofactorenvoordeontwikkelingvanhetkind.Dezewordenopdrieniveaus weergegeven:

• microsysteem:opditniveaustaandekindfactoren,ouderfactorenen gezinsfactoren.

• mesosysteem:opditniveaustaandesocialefactoren,gezins-enbuurtfactoren.

• macrosysteem:opditniveaustaansociaal-economischegezinsfactoren,culturele factorenenmaatschappelijkefactoren.

Wanneererveelrisicofactorenzijn,maarweinigbeschermendefactoren,danishet gezinnietinbalans;zijervarenmeerdraaglastdandraagkracht.Ofwel,hetgezinkrijgt meerteverdurendandathetaankan,hetwordttezwaarbelast.Uiteraardmoetje ditnietzienalseenafstreeplijstje.Sommigerisicofactorenwegenineenbepaalde situatieeenstukzwaarderdanbijvoorbeelddriebeschermendefactorenbijelkaar. Daarbijisiedergezinssituatieookweeranders.

Het balansmodel van Bakker.

Thema11 Gezinsproblematiek

Alsjeallefactorenopdeverschillendeniveausinkaarthebtgebracht,kunjedebalans opmakenenkrijgjeinzichtindedraaglastendraagkrachtvanhetdesbetreffende gezin.Debalanstussendraagkrachtendraaglastgeefteengoedbeeldvandevraag ofoudersdeopvoedingssituatieaankunnen.Ookgeeftdezebalansinzichtinde terreinenwaarophulpenondersteuningkanwordenaangeboden.Alssociaalwerker kunjeinstekenophetversterkenvandedraagkracht(debeschermendefactoren versterken),maarjekuntookinstekenopverminderingvandraaglast(derisicofactoren verminderen).

Voorbeeldenvaninterventiesdiezijngerichtophetversterkenvandraagkrachten hetverminderenvandraaglast:

• eenopvoedcursusvoordeoudersomstevigerinhunschoenentestaan

• inkaartbrengenwathetsocialenetwerkkanbetekenenvoorhetgezin

• ondersteuningbiedenbijhetomgaanmetpubergedrag

• constructieveenzinvollevrijetijdsbestedingzoekenvoordekinderen

• kinderenmeelatendoenaaneensocialevaardigheidstraining

• omscholingvooreenbeterepositieopdearbeidsmarkt

• depositieveverbondenheidversterken,bijvoorbeelddoormetallegezinsleden eenleukeactiviteitteondernemen.

11.6 Begrippen

Autoritaireopvoedstijl

Deopvoederszijnstrengenstraffenhetkindalshetnietgehoorzaamt.Deouders gevengeenuitlegoverderegelsdiezijstellen,erisweinigoogvoordebehoeftenvan hetkindenookweinigliefdeofbetrokkenheid.

Autoritatieveopvoedstijl

Opvoedstijldiezichkenmerktdoorhetconsequenthanterenvanduidelijkeregels.

Binnendezeopvoedingsstijlwordtrekeninggehoudenmetdegevoelensenwensen vanhetkind.Deopvoedersuitenzichliefdevol,biedenemotionelesteunenproberen hetkindverklaringenenuitlegtegevenvandegeldenderegelsofstraffen.

Beschermendefactoren

Factorendieeenbeschermendefunctiehebben.Dezekunnenjuistzorgenvooreen kleinerekansopeenproblematischeontwikkelingvanhetkindofeendisbalansin hetgezin.

Disharmonischgezin

Gezinsledenkunnenmoeilijkmetelkaaroverwegenisernauwelijksbetrokkenheid bijelkaar.

Gezinmetmeervoudigeencomplexeproblemen

Eengezindatlangdurige,meervoudigeenernstigeproblematiekervaartenniet vatbaarisvoorhulpverlening.

Gezinssysteem

Hetgeheelvanalleonderlingerelatiesineengezin.

Harmonischgezin

Wanneergezinsledenhetgoedmetelkaarkunnenvindenenersprakeisvan vriendelijkheidengeborgenheid.

Kluwengezin

Erissprakevanteveelonderlingeemotionelebetrokkenheidinhetgezin.Allesis gerichtop‘samen’enerisweinigruimtevoorzelfstandigheideneigenheid.

Laissez-faireopvoedstijl

Oudersstellengeenregels,maarookliefdeenbetrokkenheidontbreken.Erisweinig belangstellingvoorhetkindendeopvoeder(s)gedraagt/gedragenzichemotioneel afstandelijk.

Loszandgezin

Eengezinwaariniedereenlangselkaarheenleeft.Deopvoederszijnnauwelijks betrokkenbijdekinderen;diezorgenvoorzichzelfenervarennauwelijkssteun.

Ontwikkelingsopgaven

Bijdeontwikkelingsfasebehorendevaardighedendiehetkindzalmoetenleren beheersen:opfysiek,cognitief,sociaalenemotioneelgebiedenophetterreinvande ontwikkelingvanzijnpersoonlijkheid.

Opvoeden

Alleomgangtussendeopvoeder(s)enhetkindwaarbijgerichteenrelatiewordt aangegaan.

Opvoedingsopgaven

Hiermeewordenallegedragingenvandeopvoederbedoelddiehetoptimaalleren beheersenvandeontwikkelingsopgavenmogelijkmaken.

Parentificatie

Wanneereenkindderolvanopvoederlangdurigopzichneemt.

Permissieveopvoedstijl

Erisruimtevoordemeningengevoelensvanhetkind.Maaropvoedersmetdezestijl eisenweinigenlijkenzichnietverantwoordelijktevoelenvoorhoehetkindopgroeit. Hetkindmagveelenwordtslechtsminimaalgecorrigeerdofaangespoordzichaan regelstehouden.

Perversetriade

Ookwelpathologischgezinssysteemgenoemd,waarbijhetkindeensubgroepvormt meteenvandeopvoedersendeandereopvoeder(s)buitensluit.

Risicofactoren

Ditzijnfactorendiedekansopproblemenindeontwikkelingvanhetkindverhogen en/ofdebalansinhetgezinverstoren.

Vechtscheiding

Wanneerouders,tijdenseenechtscheiding,dooraanhoudendeernstigeconflicten hetbelangenhetwelzijnvanhetkind/dekinderenuithetoogverliezen,netalshet wederzijdsebelang.

Thema12 Huiselijkenseksueelgeweld

Inhoudthema

• Huiselijkgeweld

• Seksueelgeweld

• Risicofactorenhuiselijkenseksueelgeweld

• Signalerenvanhuiselijkenseksueelgeweld

• Degevolgenvanhuiselijkenseksueelgeweld

• Derolvandesociaalwerker

• Kritischeberoepssituatie

• Begrippen.

Blauweplekken,ruzies,onverzorgdekleding,opvallendgedrag:hetdoetbijveel mensendealarmbellenrinkelen.Wanneergrijpjealssociaalwerkerinbijhuiselijk geweld,kindermishandeling,ouderenmishandeling,eergerelateerdgeweldenseksueel geweld?Watkunjedoen?Enwatmoetjedoenommensentebeschermenente ondersteunen?Inditthemakomensignalenaanbod,krijgjehandvattenen achtergrondinformatie.Daarmeekunjelerenopeenprofessionelemanierte ondersteunenenminder,ofniet,vanuitjeemotiestehandelen.

12.1 Huiselijkgeweld

Fysiekofpsychischgeweldgepleegddooriemanduitdehuiselijkekringwordthuiselijk geweldgenoemd.Jaarlijkshebbentussende200.000en230.000mensentemaken methuiselijkgeweld.Huiselijkgeweldzegtnietperdefinitieietsoverdeplekwaar hetgeweldvoorkomt,maaroverdepersonendiegeweldplegen,dusfamilieledenen anderemensendiebijdefamiliehorenzoalseenstiefvaderofpleegkind.Huiselijk geweldkomtvoorinallelagenvandebevolkingenkentmeerderevormen.Devormen dieinditthemawordenbesprokenzijn:

• kindermishandeling

• ouderenmishandeling

• partner-enex-partnergeweld

• eergerelateerdgeweld.

Seksueelgeweldkanookeenvormvanhuiselijkgeweldzijn,maarkanookdooreen daderbuitendehuiselijkekringwordengepleegd.Ditthemawordtverderopuitgebreid behandeld.

Kindermishandeling

Elkjaarkrijgen100.000tot160.000kindereninNederlandtemakenmeteenvorm vankindermishandeling.Ditzijngemiddeldeentotvijfkinderenperklasopschool. Zo’nzestigkinderenstervenperjaaraandegevolgenvankindermishandeling.En ruimeenmiljoenvolwassenenhebbenlastvandegevolgenvankindermishandeling (Slachtofferwijzer,2023).Erwordtgesprokenvankindermishandelingbijelkevorm vanmishandelingdievooreenkindbedreigendofgewelddadigis.

Lichamelijkemishandelingenverwaarlozing

Lichamelijkemishandelingbetreftallevormenvanlichamelijkgeweldenvarieert vanzeerlichttotzwaargeweld.Slaan,knijpen,doorelkaarschudden,duwen, aanbrengenvanbrandwondenofvastbinden,eenkindopzettelijkziekmakenomzelf aandachttekrijgen,zijnvormenvanlichamelijkemishandeling.Lichamelijke verwaarlozingbetekentdatoudersvoorlangeretijdonvoldoendeaandachtbesteden aandelichamelijkebasisbehoeftenvanhetkind.Denkaankinderendiealleenmaar patatenpizzaeten,helemaalgeenetenkrijgen(‘zondertoetjenaarbed’uitgezonderd), tedunnekledingindewinterofversletenkledingdragenofzondertoezichteenhele nachtalleenzijn.Dezekinderenkrijgennietdeaandachtenverzorgingdiezenodig hebben.

Psychischemishandelingenverwaarlozing

Wanneerersprakeisvanpsychischemishandelingdanwordterschadeaangebracht indeemotioneleen/ofpersoonlijkheidsontwikkeling.Voorbeeldenhiervanzijn uitscheldenenkleineren,maarookonredelijkeverwachtingenofhetweghoudenbij leeftijdsgenoten.Erkanooksprakezijnvanpsychischeverwaarlozing.Inditgeval zijndeouderszichvaaknietbewustvanhetfeitdatzehunkindpsychisch verwaarlozen.Zewetenvaaknietbeterenbestedenzowelopemotioneelalsop pedagogischvlakteweinigaandachtaanhunkind.Zezijndrukmeteigenzaken, tonengeeninteressevoorwathunkindbeleeftoflatenhunkinderenaanhunlotover. Zoonthoudenzehenvanliefde,warmteenaandacht.

Psychischemishandelingkan,netalslichamelijkemishandeling,ontstaanvanuit opvoedonmacht.Dithoudtindatoudersnietgoedwetenhoezijmeteensituatieof hetkindzelfommoetengaanendaardoorhetkindmishandelen.Oudersdietegen hunkindschreeuwen,hetkleineren,pestenofachterstellendoenditsomsuitonmacht. Zewetenbijvoorbeeldniethoezemethunkindofmeteensituatiemoetenomgaan.

Ouderenmishandeling

Ouderenmishandelingishethandelenofjuisthetnalatenvanhandelen,datervoor zorgtdatersprakeisvanlichamelijkeen/ofpsychischeenemotioneleen/ofmateriële schadebijouderen.Ookalser(nog)geensprakeisvanschade,maarervermoedelijk schadezalontstaan,noemjedatouderenmishandeling(Ministerievan Volksgezondheid,WelzijnenSport,2023).

Erzijnvijfvormenvanouderenmishandeling,dezekunnenookincombinatie voorkomen:

• fysiekemishandeling

• psychischeenemotionelemishandeling

• financieelmisbruik

• verwaarlozing

• seksueelmisbruik.

InNederlandkomtouderenmishandelingregelmatigvoor,namelijkéénopdetwintig ouderenwordtherhaaldelijkmishandeld.Deplegerheefteenpersoonlijkeofeen professionelerelatiemetdeoudereendeoudereisgedeeltelijkofvolledigafhankelijk vandepleger.Erwordtvaneenouderegesprokenwanneerdeze65jaarofouderis. Ouderenmishandelingkanvoorkomeninhuiselijkekring,maarookineen zorginstelling.Deplegerskunnendepartnerofex-partnerzijn,familieleden, huisvriendenmaarookzorgprofessionals.Demishandelingkanopzettelijk plaatsvinden,maardathoeftnietaltijdhetgevaltezijn.Denkbijvoorbeeldaaneen overbelastemantelzorgerdiedezorgnietmeeraankan.Hijkandehulpbehoevende ouderontzienvanlichamelijkeen/ofpsychischeenemotionelezorg.Ofvanvoeding ofvocht.Jespreektdanvanontspoordemantelzorg.

Thema12 Huiselijkenseksueelgeweld

Eergerelateerdgeweld

Voorfamiliesinbepaaldeculturenishethebbenvan(zedelijke)familie-eervangroot belang.Eengoedenaamgeeftdefamilieeengoedepositieindegemeenschap.Om tevoorkomendateenpersoonindefamiliedefamilienaamteschandemaakt,wordt eergerelateerdgeweldgebruikt.Eergerelateerdgeweldstaatvoorallevormenvan dwang,psychischenlichamelijkgeweldwaarmeewordtvoorkomendateenpersoon ietsdoetwaarmeedefamilienaamwordtbezoedeld.Eenbuitenechtelijkerelatie,het willenontbindenvaneenhuwelijkofnietwillenmeedoenaaneergerelateerdgeweld tegeneenander,zijneenaantalvoorbeeldenvanmotievenomeergerelateerdgeweld toetepassen(Rijksoverheid,2023).

Vormenvaneergerelateerdgeweld

Omtevoorkomendateenpersoonindefamiliedefamilienaamteschandemaakt wordtdrukuitgeoefend.Hetslachtofferwordtbijvoorbeeldconstantindegaten gehoudendooréénofmeerfamilieleden,magnietalleenoverstraatofbeschiktniet overeigengeld.Wanneerdefamilienaamwordtbedreigddooreenpersoonbinnen defamiliedanwordtditbestraftmetbijvoorbeeld:

• Mishandeling

Hettoebrengenvanlichamelijken/ofpsychischletsel.

• Verstoting

Deeerschenderwordtverstotenuitdefamilieenmaggeencontactofsteunmeer zoeken.

• Achterlating

Devermeendeeerschenderwordtachtergelatenofteruggestuurdnaarhetland vanherkomst.

• Suïcide

Somswordeneerschendersgedwongenomzichzelftedoden,omdatzedeeervan defamiliehebbengeschonden.

• Genezingsrituelen

Hetuitvoerenvan(gedwongen)genezingsrituelen,metalsdoeldefamilie-eer veiligtestellen.Vooralhomoseksuelenentransgenderskunnenhiermeetemaken hebben.

• Huwelijksdwang

Eengedwongenhuwelijkmeteen,volgensdefamilie,geschiktehuwelijkskandidaat. Wanneerersprakeisgeweestvangedwongenseksmoethetslachtofferinsommige gevallentrouwenmetdedader.

• Eerwraak(ookweleremoordgenoemd)

Ditisdemeestextremevormvaneergerelateerdgeweld.Somsisnietdedood maarhetverminkenvanhetslachtofferhetdoelvandeaanslag.Hetwordtmeestal doormeerderefamilieledenbeslotendathetslachtofferwordtvermoordomde familie-eerteherstellen.Vrouwenzijnvakerslachtofferdanmannen.Hetmotief isvaakvanseksueleaard:

– overspeldoordevrouw

– onwilvandevrouwomtetrouwenmetdevoorhaaruitgekozenman

– homoseksuelemannen.

(Ex-)partnergeweld

DemeestvoorkomendevormvangeweldinafhankelijkheidsrelatiesinNederlandis (ex-)partnergeweld.(Ex-)partnergeweldisallevormenvangeweldtussen(ex-)partners ofeen(constante)geweldsdreiging.Hetkomtbinnenallegroeperingenenlagenvan debevolkingvoorenkanincidenteelvoorkomenofchronischvanaardzijn(Ministerie vanVolksgezondheid,WelzijnenSport,2023a).

(Ex-)partnergeweldkanzowelonlinealsofflineplaatsvinden:

• fysiekgeweld

• emotioneel/psychischgeweld

• seksueelgeweld

• financiëleonderdrukking

• stalking

• (constante)geweldsdreiging.

Wanneerersprakeisvangeweldtussen(ex-)partners,dankanditeenuitingzijnvan onmachtofjuisteenmanierommachtencontroletehebbenoverdeander. (Ex-)partnergeweldisteonderscheideninverschillendecategorieënwaarincontrole, (on)machtenstressfactorenbelangrijkeaspectenzijn(Movisie,kennisenaanpakvan socialevraagstukken,2023).

Commoncoupleviolence(veelvoorkomendpartnergeweld)

Commoncoupleviolencewordtveroorzaaktdoorverschillendestressfactorenenuit zichalleenonderbepaaldeomstandighedenofsituaties.Hetontstaatuitonmacht, uitverliesvancontroleenregie.Factorendiedestressbevorderenendaarmeehet risicovergrotenopdittypegeweldzijnbijvoorbeeldwerkloosheid,armoedeof verslaving.Hetkanincidenteelvoorkomenmaarookchronischvanaardzijn.Het chronischekarakterontstaatvaakvanuitlangdurigeproblemenzoals middelenmisbruik.

Intimateterrorism(intiemterrorisme)

Bijintimateterrorismisersprakevaneenernstigevormvanpartnergeweld. Kenmerkendzijndepatronenvancontrole,jaloezieendwang.Hetslachtofferwordt vernederd,geïntimideerdengeïsoleerd.Ditkanleidentoternstiggeweld,zowelfysiek alsseksueel.Erkanooksprakezijnvandwangencontroletenaanzienvanfinanciën waarinhetslachtofferbijvoorbeeldnietoverheteigengeldbeheerd.Wanneerer kinderenofhuisdierenaanwezigzijnkrijgenzijooktemakenmetditcontinueproces vandreigingenspanningdatditmetzichmeebrengt.

Violentresistance(geweldadigverzet)

Bijviolentresistanceverzeteen(ex-)partnerzichtegenhetgeweldvandeandere (ex-)partner.Ditkanzichuiteninterugschelden,terugschreeuwenofterugvechten ensomsgaathetverderenvindterfysiekgeweldplaats.Hetgewelddadigeverzetkan eindigenmetmoord.

Thema12 Huiselijkenseksueelgeweld

Divorceviolence(geweldbijscheidingen)

Huwelijkendieuitlopenopeenscheidinggaanvaakgepaardmetstressenspanning. Wanneerde(ex-)partnersnietovervoldoendesocialeintelligentie,sociale vaardighedenofveerkrachtbeschikkenkandestrijdontaardeningeweld;divorce violence.Hetkangebeurendatiemanddecontroleoverzichzelfverliestendaardoor ietsvandeanderkapotmaakt,eenanderslaatofergensmeegaatgooien.

12.2 Seksueelgeweld

Hetbegripseksueelgeweldomvatallevormenvanseksuelemishandeling,sekstegen jewilofseksonderdwang.Ditkangaanomhetmoetenuitvoerenvanseksuele handelingen,ondergaanvanseksuelehandelingenofernaarmoetenkijken.Hetkan gaanom(online)seksueelmisbruik,aanrandingofverkrachting.Erzijnjaarlijks100.000 slachtoffersvanseksueelgeweldinNederland.Hetkomtvoorbijkinderen,vrouwen enookbijmannen.Éénopdeachtvrouwenenéénopde25mannenisooitverkracht.

Seksueeloverschrijdendgedrag

Erwordtvanseksueelgrensoverschrijdendgedraggesprokenwanneereenpersoon ietsseksueeldoetbijeenander,watdeandernietwil.Eenaantalvoorbeeldenzijn:

• aanranding

• verkrachting

• seksueelmisbruik

• onlineseksueelgeweld.

Aanranding

Aanrandingisiemandseksueelaanrakenzonderdatdiepersoonhetwil,ofhet slachtofferwordtgedwongendegeslachtsdelenvaneenanderaanteraken.

Verkrachting

Verkrachtingishetseksueelbinnendringenvanhetlichaamonderdwangofzonder toestemming.Dedaderdringthetlichaambinnenvanhetslachtofferviademond, vaginaofanusmeteenpenis,voorwerpofvinger.Sinds2023isereenverandering aangebrachtindewetomtrentverkrachtingen.Voorheenmoestersprakezijnvan dwangomvanverkrachtingtekunnenspreken.Sindsdeveranderingindewetmoet ersprakezijnvanconsent.Bijconsentgaathetomtoestemminggeven.

Consent

Lisa(19)enMandy(19)wonensamenineenstudentenhuis.Zegaansameneenavondje stappen.Indekroegkomenzeeenaantalmedestudententegen.Zekennenelkaar nietzogoedmaarzehebbenhetgezelligmetelkaar.Roy(19)hoortbijdezegroep. HijheeftoogvoorLisaendatlijktwederzijds.RoybiedtLisaeenaantalkeereenshotje aan.WatLisanietweet,isdatRoyhierGHBdoorheenheeftgedaan.Nakortetijdlijkt zeaangeschotentezijnenRoybiedtaanhaarnaarhuistebrengen.Lisakanzichvanaf ditmomentmaarweinigherinneren.Mandydaarentegenwel.ZewasLisaplotseling kwijt.Lisareageertnietophaarberichtjesennamhaartelefoonnietop.HetzitMandy nietlekker,zebesluitnaarhuistegaanomtekijkenofzedaaris.Zestapthaarwoning binnenentothaarschrikzietzeLisabuitenbewustzijnnaaktopdebankliggenterwijl Royseksmethaarheeft.Mandywordtwoestenschreeuwtdathijmoetstoppen.

Voordatdeveranderingindewetwerdaangebracht,werdendaderszoalsRoy vrijgesprokenvanverkrachtingomdatergeendwangaangetoondkonworden. Tegenwoordigkunnensituatiesalsdezebeterbestraftwordenomdatersprakemoet zijnvanconsent.

Seksueelmisbruik

Seksueleaanrakingenofhandelingenwaarbijersprakeisvaneenongelijkwaardige relatieisseksueelmisbruik.Bijeenongelijkwaardigerelatiekunjedenkenaaneen plegerdieouderis,sterkerisofeenmachtspositieheeft.Seksueelmisbruikkomtvoor bijjongensenmeisjes,inallelagenvandebevolkingeninalleetnischegroepen. Meestalisersprakevanemotioneledrukwaardoorhetslachtofferdwangervaart.De plegerstaatbijvoorbeelddichtbijhetgezin,waardoorhetkindnietoverhetmisbruik durfttepraten(NederlandsJeugdinstituut,2023).Hetkomtookvoordatdepleger eendirectfamilielidis.Wanneerersekstussendirectefamilieledenplaatsvindt,noem jedatincest Ditkansekszijntusseneenvolwasseneenkind,danvaltdatonder seksueelmisbruik.Maardetermwordtookgebruiktomeengelijkwaardigerelatie tussenbijvoorbeeldeenvolwassenneefennichtaanteduiden.Kinderendieseksueel wordenmisbruiktwordenvaakeerstvoorbereidvoordatzemeewerken.Ditwordt groominggenoemd.

Thema12 Huiselijkenseksueelgeweld

De pleger van seksueel misbruik is meestal een bekende.

Grooming

Groomingiseenproceswaarbijeenplegerhetvertrouwenwintvanhetslachtoffer metalsdoelhetslachtofferseksueeltemisbruiken.Sinds2010isgroomingverboden inNederland.Degroomerbouwteenbandopmetdepersoondiehijseksueelgaat misbruiken.Dezebandwordtsteedshechterwaardoorhetvoorhetslachtoffermoeilijk wordtomteweigeren.Hetiseenmanieromhetslachtofferhetgevoeltegeven medeplichtigtezijn.Groominggaatstapsgewijs:

1. hetvertrouwenvanhetslachtofferwinnen

2. hetslachtofferprivilegesgevenzodathetzichspeciaalgaatvoelen

3. hetslachtofferloswekenvandefamilie

4. hetslachtofferverleidentothetverleggenvangrenzenopseksueelgebied

5. afsprekenmethetslachtofferenseksueelmisbruiken.

Vaakwordtgedachtdatdemensendiekinderenmisbruikenpedofielzijn.Eenpedofiel isiemanddieeenseksuelevoorkeurheeftvoorkinderen.Datwilnietzeggendateen pedofielookdaadwerkelijkeenkindmisbruikt.Demeestemensendiekinderen misbruikenzijnnamelijkjuistnietpedofiel,maarmakenbewustdekeuzevooreen kindomdatzijmakkelijkertemanipulerenzijn.Endemeestepedofielenmakenheel bewustdekeuzeomnietstedoenmethunseksuelevoorkeur,omdatzijzichervan bewustzijnhoeveelschadezeeenkindhiermeedoen.

Onlineseksueelgeweld

Erwordtvanonlineseksueelgeweldgesprokenwanneereronlineoverdegrenzen vaneenanderwordtgegaaninseksueelcontact.Ditkangepaardgaanmetchantage endreiging.Vormenvanonlineseksueelgeweldzijn:

• Ongewenstsexting:seksueelgetintefoto’s,berichtjesofvideo’songevraagd doorsturen,enhetontvangenvanongewenstseksueelmateriaal.

Sexting komt veel voor onder jongeren en is gezond seksueel gedrag, maar het kan ernstig uit de hand lopen.

• Exposen:Iemandpubliekelijkteschandemakendoortekstenen/ofbeeldmateriaal vaniemandonlineteplaatsen.Hetdoelisomdepersooninkwestietevernederen en/ofeenslechtenaamtebezorgen.Vaakwordenerookgegevensgedeeldvan hetslachtoffer,denkaannaam,socialmedia-accounts,telefoonnummerenadres.

• Deepfake:Erwordteenfilmpjegemonteerdwaarinhethoofdvanhetslachtoffer ophetnaaktelichaamvaneenanderwordtgeplaatst.Hetlijktdanechtalsofhet slachtofferditis,maardatisnietzo.Anderendenkenweldathetomdepersoon inkwestiegaatenhetslachtofferwordthiermogelijkopaangesproken.

• Shamesexting:Naaktbeeldenwordenongevraagdverspreid.Hetheeftalsdoel hetslachtoffertepestenentebeschamen.Wraakpornovalthierookonder.

• Sextortion:Naaktbeeldenvanhetslachtofferwordengebruiktomhetslachtoffer tebedreigen,techanterenofaftepersen.Hetwordtvaakingezetomgeldvanhet slachtoffertekrijgenofhetslachtofferseksuelehandelingentelatenverrichten.

• Onlinegrooming:Degroomerismeestalopzoeknaareenminderjarigeen groomingwordtdaaromookalsdigitaalkinderlokkengezien.Degroomermaakt eenprofielaanendoetzichbijvoorbeeldvooralseenleeftijdsgenoot.Hetdoel vandegroomerisomhetvertrouwenvanhetslachtoffertewinnenomhetseksueel tekunnenmisbruiken.Hetmisbruikkanonlineplaatsvindenzoalshetopsturen vannaaktbeelden,maarerkanooksprakezijnvanfysiekafspreken.Degroomer zorgtervoordathetslachtofferermetniemandoverpraat.

• Catfishing:Iemanddoetzichvooralseenander,vergelijkbaarmetgrooming.In ditgevalishetdoelvandeplegereenrelatiemetiemandoptebouwenvoor aandacht,geld,ofhetverkrijgenvannaaktfoto’sofvideo’s.Alsdezefoto’sofvideo’s wordenmisbruiktdanvaltditonderseksueelgeweld.

Thema12 Huiselijkenseksueelgeweld

12.3 Risicofactorenhuiselijkenseksueelgeweld

Erzijneenaantalrisicofactorendiedekansvergrotenophetontstaanvangeweldin dehuiselijkekring.Indemeestesituatiesisersprakevaneencombinatievanfactoren. Eenaantalvoorbeeldenzijn:

• psychischeproblematiek

• verslavingsproblemen

• financiëleproblemen

• socialeen/ofcommunicatieveproblemen

• laagIQofeen(licht)verstandelijkebeperking

• werkeloosheid

• eerdereervaringenmethuiselijkofseksueelgeweld.

Risicofactorenbijkinderenenjongeren

Kinderenenjongerenzijnkwetsbaar.Zezijnfysiekenemotioneelafhankelijkvanhun opvoeders.Wanneerkinderenenjongerenopgroeienineenmoeilijkegezinssituatie, lopenzijeengroterrisicoopverwaarlozing,mishandelingofmisbruik.Eenaantal risicofactorenzijn:

• gezinnenwaarweinigverbindingisenwaarnietgoedgecommuniceerdwordt

• een(letterlijk)afwezigemoeder

• gezinnenwaarindepartnerwordtmishandeldofdepartnerselkaarmishandelen

• oudersdiezelfnegatievejeugdervaringenhebbengehad

• vroeggeboorteeneenlaaggeboortegewicht(éénvandemeestgevonden risicofactorenvoorkindermishandeling.Hetrisicoisgroterdoordathetkindinde couveusemoestverblijvenendehechtingtussenmoederenkindverstoordwerd. Dekansisaanwezigdatdemoederteweinigliefdevoorhetkindvoeltenhetkind nietaccepteert.)

• kinderenenjongerenmetproblematischgedrag

• temperamentvanhetkind(bijvoorbeeldhuilbaby’s)ofdejongere

• kinderenenjongerendievaakziekzijn

• kinderenenjongerendieeenlichamelijkeofverstandelijkebeperkinghebben.

Watbetreftseksueelgeweldbijkinderenkomenernogeenaantalextrarisicofactoren bij(Richtlijnenjeugdhulp,2023):

• geslacht(hoewelookjongensseksueelgeweldmeemaken,lopenmeisjesmeer risicoopseksueelgewelddanjongens.Jongenswordenmindervaakinde hulpverleninggezien.)

• eerderslachtofferschapvanseksueelgeweld(zelf,maarookbijbroertjesofzusjes)

• kinderendieovermatigwordenbeschermd

• aanwezigheidvaneenstiefvader

• wonenineenstedelijkgebied

• meisjestussende11en15jaar

• experimenterenmetalcoholen/ofdrugs

• twijfelsovergeaardheid.

Ook jongens maken seksueel geweld mee, maar worden minder vaak in de hulpverlening gezien.

Risicofactoreneergerelateerdgeweld

Het(vermeende)gedragvaneenfamilielidisbepalendofereergerelateerdgeweld wordttoegepastofniet.Wanneereenpersoonleeftvolgensderegels,denormenen dewaardenvandefamilie(ditiscultureelverschillend)daniserminderdruken controlenodigdanwanneerhieraanwordtgetwijfeldofderegelswordengeschonden. Eenaantalvoorbeeldenvanrisicofactorenzijn:

• Devrouwheeft(gedwongen)seksvoorhethuwelijk.

• Devrouwisongewenstzwanger.

• Eengearrangeerdhuwelijkwordtgeweigerd.

• Erissprakevanhomoseksualiteit.

• Erissprakevanoverspel.

• Hettoepassenvaneergerelateerdgeweldwordtgeweigerd.

• Erissprakevanhetinschakelenvanhulpverleningofpolitie.

Risicofactorenvoorgewelddoor(ex-)partners

Derisicofactorenvoorgewelddoor(ex-)partnershebbenvaaktemakenmetmacht encontrole.Erissprakevanonderlingeafhankelijkheid.Eenandererisicofactorishet hebbenvanstresszoalsfinanciëlestress.Ditisnamelijkdegrootsterisicofactorop hetontstaanvan(ex-)partnergeweld.Persoonlijkeproblemenzoalspsychiatrische problematiek,echtscheiding,co-ouderschap,verslavingofeen(licht)verstandelijke beperkingzijnookrisicofactoren.Onderjongerenkomtpartner/verkeringsgeweld voor.Jongerenlopenzelfsmeerrisicodanvolwassenen.Onderdejongemensenblijkt datjongevrouwenbijnanetzovaakplegerzijnvan(ex-)partnergeweldalsmannen (Movisie,2023).Eenaantalandererisicofactorenzijn:

• zwangerschap(hoogrisicoopgewelddoordatditzorgtvooreengroteverandering indemeesterelaties.Dedynamiektussenpartnersverandert,naastgeliefden wordenzenuookouders.Ditkanvoorspanningenstresszorgenbinnenderelatie endatvergrootdekansoppartnergeweld)(NederlandsJeugdinstituut,2016)

• overspel

Thema12 Huiselijkenseksueelgeweld

• drank-endrugsgebruik

• isolement

• eerderemishandelinginvoorgaanderelatiesofhuidigerelatie

• hethebbenvaneenantisocialegedragsstoornis

• zelfalskindmishandeldzijn.

Risicofactorenvoorgeweldbijouderen

Derisicofactorenvoorgeweldtegenouderenzijngrootwanneerdeouderealeerder slachtofferisgeweestvangeweld.Deouderendieslachtofferworden,hebbenvaak allast(gehad)vanpsychischeproblemenzoalsstressendepressieveklachten.Het gaatomouderendieminderparticiperen,eenkleinesocialekringhebbenenvaker eenzaamzijn.Andererisicofactorenzijn:

• hethebbenvangeheugenproblematiek

• eenpartnerhebbenmetgeheugenproblematiek,eenlichtverstandelijkebeperking ofverslaving

• eenoverbelastemantelzorger(ontspoordemantelzorg)

• afhankelijkofbeperktzelfredzaamzijn

• slechtefysiekegezondheid

• vrouwelijkgeslacht

• hogeleeftijd(80jaarofouder)

• familieledenmetpersoonlijkeproblemenofwaareenproblematischebandmee is.

Een overbelaste mantelzorger is een risicofactor voor ouderenmishandeling.

12.4 Signalerenhuiselijkenseksueelgeweld

Geweldindehuiselijkekringkanvaakjarenlangonzichtbaarzijnvooranderen,zowel voornaastenalsvoorprofessionals.Somsvoeljedaterietsmisis,maarkunjehet nietverklaren.Jehebteenonderbuikgevoel.Eenonderbuikgevoelontstaatvaak wanneerjesignalenonbewustoppikt.Deonderbuikwordtdanookvaaknietvoor nietshettweedebreingenoemd.Opbasisvaneenonderbuikgevoelkunjeals professionalniethandelen.Hetisvanbelangommetfeitentekomen(Rijksoverheid, 2023).Geweldvindtmeestalverborgenplaats.Hetslachtofferkamptmetgevoelens vanangst,schaamteenloyaliteitenpraatmeestalnietoverhetgeweldwathemis aangedaan.Daarnaastisereengroepslachtoffersdienietkanpraten,denkaanheel kleinekinderen,mensenmeteenverstandelijkebeperkingofdementerendeouderen. Indezeparagraafzijneenaantalsignalenvankindermishandelingenseksueel overschrijdendgedragbijkinderenenjongerenbeschreven.Bekijkvooreenvolledig overzichtvandesignalenvanalleleeftijdscategorieënendoelgroepen(eergerelateerd geweld,ouderenmishandelingen(ex-)partnergeweld)ensignalenvandedader,de signalenkaartvanKadera.

Bekijkvooreenvolledigoverzichtvandesignalenvanalleleeftijdscategorieënen doelgroepen(eergerelateerdgeweld,ouderenmishandelingen(ex-)partnergeweld) ensignalenvandedaderdesignalenkaartvanKadera.

Signalerenkindermishandelingenseksueeloverschrijdendgedrag

Huiselijkenseksueelgeweldwordenvaaknietgesignaleerdomdatditverborgen plaatsvindt.Slachtoffersvanhuiselijkenseksueelgeweldproberendituitangst, schaamte,schuldofloyaliteitverborgentehouden.Veranderingingedragofafwijkend gedragvooreenbepaaldeleeftijdofvoorhoemendepersoonkent,kunneneensignaal zijnvanhuiselijkofseksueelgeweld.

Signalerenkindermishandelingjongkind0-4jaar

Lichamelijkwelzijn

Gedragvanhetkind

Gedragvande ouder

Blauweplekken

Brandwonden

Fracturen

Bijt-,snij-, krabwonden

Passief

Weiniginteressein spel

Apathisch

Weinig zelfvertrouwen

Onverschillig overhetwelzijn vanhetkind

Troosthetkind niet

Komtoverbelast overofgeeftdit aan

Isernstig (psychisch)ziek

Gezinssituatie

Financiëleproblemen

Slechtehuisvesting

Relatieproblemen

Sociaalisolement

Lichamelijkwelzijn

Gedragvanhetkind

Gedragvande ouder

Groeiachterstand

Achterstandin ontwikkeling motoriek

Ernstigeluieruitslag

Leeftineen fantasiewereld

Hyperactief

Verstijvenbij lichamelijkcontact

Nietzindelijkopde leeftijddatdithoort ofterugvalin gedragnazindelijk tezijngeweest

Vervuilingzoals viezekleding, stinken, verwaarloosdgebit

Vaakziekofgeneest slechtvanziekte

Oogtvermoeid

Gedraagtzichniet naardeleeftijd

Houdthetkind vaakthuisvan school

Heeftirreële verwachtingen vanhetkind

Zethetkind onderdrukom tepresteren

Vergeet preventieve inentingen

Plotselinge gedragsveranderingen

Isverslaafd

Gezinssituatie

Partner-mishandeling

Gezinverhuist regelmatig

Slechtealgehele hygiëne

Afwezigeouder(s)

Negatiefzelfbeelden negatief lichaamsbeeld

Isangstig,waakzaam, volgzaamnaarouders

Kleedthetkind tewarmofte oudaan

Zegtregelmatig afsprakenaf

Signalerenkindermishandelingbasisschoolkind4-12jaar

Designalenvankindermishandelingvanhetbasisschoolkindkomenovereenmetde signalenvanhetjongekind.Erzijneenaantalaanvullingentenaanzienvanhet lichamelijkwelzijnenhetgedragvanhetkind.Namelijk:

• regelmatigflauwvallen,buikpijnofhoofdpijn

• overgewicht

• eetstoornissen

• depressiefoftimide

• negatieflichaamsbeeld

• overmatigmasturberen

• wantrouwennaaranderekinderen

• vermijdenvanoogcontact

• leerprestatiesonderhetniveau

• rondhangennaschool.

Signalerenkindermishandelingjongeren12-18jaar

Designalenvankindermishandelingbijjongerentussende12en18zijndezelfdeals bijhetbasisschoolkind.Erzijneenaantalaanvullingentenaanzienvanhetgedrag vanhetkind.Namelijk:

• vluchtigevriendschappen

• alcohol-en/ofdrugsmisbruik

• weglopen

• criminaliteit.

Signalerenseksueeloverschrijdendgedragjongkind0-4jaar

Lichamelijkwelzijn

Verwondingenaandegeslachtsorganen

Vaginaleinfectiesenafscheiding

Jeukbijvaginaofanus

Pijninbovenbenen

Problemenbijplassen

Urineweginfecties

Seksueeloverdraagbareaandoeningen

Pijnbijlopenofzitten

Gedragvanhetkind

Druktdebenentegenelkaarbijhetlopen ofbijhetverschonen

Afkeerfysiekcontact

Wilgeenlichamelijkonderzoekofmaakt eenafwezigeindruk

Seksueelafwijkendgedrag

Onveiliggehechtheidsgedrag

Signalerenseksueeloverschrijdendgedragbasisschoolkind4-12jaar

Designalenvanhetlichamelijkwelzijnenhetgedragvanhetbasisschoolkindkomen overeenmetdesignalenvanhetjongekind.Tenaanzienvanhetgedragzijnerenkele aanvullingen:

• extreemseksueelgekleurdgedragentaalgebruik

• zoektseksueletoenaderingtotvolwassene

• plotselingewisselendestemmingen

• vreesvoorbepaaldeplekkenofmensen

• wilnietalleengelatenwordenmeteenbepaaldpersoon

• heefteenterugvalindeontwikkeling.

Signalerenseksueeloverschrijdendgedragjongeren12-18jaar

Designalenvanseksueeloverschrijdendgedragbijjongerenzijndezelfdealsde signalenvanhetbasisschoolkind,alzijnerenkeleaanvullingen:

• (angstvoor)zwangerschap

• veelwisselendecontactenmetleeftijdsgenoten

• plotselingeveranderinginkledingenmake-up

• ineensveeldurespullenbezitten

• prostitutie.

12.5 Degevolgenvanhuiselijkenseksueelgeweld

Huiselijkenseksueelgeweldkunneneenenormeimpacthebbenophetslachtoffer endeomgeving.Degevolgenkunnendirectaanwezigzijnzoalseenfractuur,een seksueeloverdraagbareaandoeningofbloeding.Maarooklater,denkaanhet ontwikkelenvaneenposttraumatischestressstoornisofdepressieveklachten.Mensen diehuiselijken/ofseksueelgeweldmeemaken,krijgenvaakooktemakenmetandere problemenzoalsmoeilijkhedenophetwerk,financiëleproblemenofophetgebied vanwonen(Augeo,2023).

Gevolgenvoorhetkindendejongerevanhuiselijkgeweld

Hetzienvanfysiekgeweldtussendeoudersofhetzelfmeemakenvanhuiselijkgeweld, zorgtvoorlangdurigespanningenangst.Wanneereenkindvooreenlangeperiode ineensituatieleeftwaarinsprakeisvanstress,angstenonzekerheiddanisereen grotekansdatditdeontwikkelingvanhetkindverstoort.Factorendievaninvloed zijn:

• dematevanemotioneledruk

• depersoonlijkheidvanhetkind

• hoelanghetgeweldvoortduurt

• deleeftijdwaarophetkindmetgeweldtemakenkrijgt

• deernstvanhetgeweld,vandeverwaarlozingofhetmisbruik

• ofhetkindgesteundwordtdoordeomgeving.

Hoemeernareervaringenhetkindmeemaaktinhetleven,hoegroterhetrisicodat hetkindindetoekomstmet(meerdere)problementemakenkrijgt.Uitonderzoek blijktdatmensendievierofmeeringrijpendejeugdervaringenhebbenmeegemaakt, dekanslopentwintigjaareerdertesterven.

Fysieke,mentaleenpsychosocialeproblemen

Doorhetontbrekenvaneengoedeopvoeding,verwaarlozingofhetmeemakenvan geweldmaakthetkindeenvalsestart.Indezegezinnenontbreekthetmeestalook aanstructuur,eengezondritmeofweleengezondeleefstijl.Hetkindneemteen ongezondeleefstijlmeeinhetverderelevenofgaatnogongezonderleven:

• roken

• drugsgebruik

• alcoholgebruik

• ongezondeten

• onvoldoendebewegen

• wisselendeseksuelepartners.

Infographic ingrijpende jeugdervaringen en de levenslange gevolgen voor leefstijl en gezondheid.

Thema12 Huiselijkenseksueelgeweld

Wanneereenkindeenlangetijd,ofconstant,ineenstressvollesituatieverkeert,raakt hetstresssysteemontregeld.Ditzorgtvooreenaangetastimmuun-en hormoonsysteemeneenontregeldewerkingvandegenen.Ditmaaktiemand vatbaardervoorverschillendeziekten,chronischeaandoeningeneninfecties(Augeo Foundation&Degezondegeneratie,2022).Anderegevolgenvanlangdurigestress zijn:

• eenverstoordehechting

• eenverstoordeidentiteitsontwikkeling

• mindergezondeverbindingenindehersenen

• verhoogdeprikkelbaarheidenonrust

• verminderdeconcentratie

• moeitemetontspannen.

Dezegevolgenéneenongezondelevensstijlkunnenvoorproblemenzorgenzoals:

• problemenmetrelaties

• ontwikkelingsachterstanden

• stemmingsproblemen

• problemenmetrelaties

• gedragsproblemen.

Kinderenkunnenbovendienonterechtdediagnoseautisme,ADHDofeen gedragsstoorniskrijgen.Eenandergevolgisdatdezekinderenmeerrisicolopen (opnieuw)slachtoffertewordenvangeweldofdatzijooitinhunleveneen suïcidepoginggaandoen.

Gevolgenseksueelgeweld

Seksueelgeweldkanenormegevolgenhebbenopallelevensgebiedeninhetleven vanmensen.Hieroverpratenisenormmoeilijkvoordeslachtoffersomdatseksueel geweldzelfsinNederlandnogeengroottaboeis.Zichzelfdeschuldgeven, schaamtegevoelensenloyaliteitzijngrotevoorspellersvoorhetontstaanvangevolgen oplateretermijn.Erzijnnogeenaantalanderevoorspellersvoorhetontstaanvan problemennaseksueelgeweld:

• freezeoffawnreactiestaatvoordereactiedieiemandgeeftwanneerhijslachtoffer wordtvanseksueelgeweld;bevriezenofmeewerken.Hetzijn overlevingsmechanismendieoptredenwanneerdeanderetwee overlevingsmechanismenvechtenenvluchtennietmeerwerken.Hetzijn automatischeennatuurlijkereactiesvanhetlichaamomzichzelftebeschermen voor(dreigend)gevaar,zoalseenverkrachting.Slachtoffersdieeenfreezeoffawn reactiehebbengehadgevenzichzelfvaakdeschuldvanhetfeitdatzezichniet hebbenverzetendaardoorisditeenvoorspellervoorhetontwikkelenvaneen posttraumatischestressstoornis.

Goedomteweten...

• 70%vandeslachtoffersverstijftofwerktmee.

• 79%vandeslachtoffersvertoonteengenitalerespons.

• 96%vandeslachtoffersgehoorzaamtaandepleger.

Ditzijnoverlevingsreacties.Hetlichaamdoetditautomatischterzelfbescherming. Hetslachtofferheefthierzelfgeenenkelecontroleover(Centrumseksueelgeweld, 2023).

• victimblamingishetslachtofferdeschuldgevenvanhetseksuelegewelddathem isoverkomen.Ditisschadelijkvoorhetslachtofferenwordtookwelsecondrape genoemd.Degevolgenvanvictimblamingzijndathetslachtoffernogmeerschuldenschaamtegevoelensontwikkeltdanhetalheeft.Ditbelemmertdeverwerking vanseksueelgeweld.

• genitalerespons,dereactievandegenitaliëntijdensseksueelgeweld,iseen natuurlijkereactievanhetlichaamenzegtnietsoverconsent.Onderzoekwijstuit datdittotenormeverwarringenschaamteleidtbijslachtoffersendatditgrote gevolgenheeftophetverdere(seksuele)levenvanhetslachtoffer.

Thema12 Huiselijkenseksueelgeweld

Gevolgenvanhuiselijkgeweldvoorvolwassenenenouderen Partnergeweld,eergerelateerdgeweldenouderenmishandelingleidenvaaktoternstige gevolgen.Directegevolgenkunnenzijn:

• verwondingen

• blijvendemotorischebeperkingen

• miskramen

• kneuzingen

• bloedingen

• fracturen.

Gevolgenoplangeretermijnkunnenzijn:

• psychischeklachten

• negatiefzelfbeeld

• depressie

• angstproblemen

• opgejaagdgevoelofonrust

• psychosomatischeklachtenzoalshoofdpijn,buikpijn,eetstoornissenen slapeloosheid

• moeitemethetaangaanvan(nieuwe)relaties

• verminderdezininseksofpijnbijhetvrijen.

12.6 Derolvandesociaalwerker

Desociaalwerkeriseenverbindertussenmensenmaatschappij,eenvertrouwd gezichteneenaanspreekpuntvoormensenuitdebuurt.Wanneerhetomonveiligheid gaat,ishetdekunstomervroegbijtezijn.Sociaalwerkerszettendanookinop preventieenvroegsignalering.Maarwatdoejealsjeineensituatiekomtwaarbijje eenniet-pluis-gevoelhebtenje(vermoedelijk)huiselijkgeweldofkindermishandeling signaleert?

Meldcodehuiselijkgeweldenkindermishandeling

Bijhetvermoedenofsignalerenvankindermishandeling,seksueelmisbruikof eergerelateerdgeweld,isdesociaalwerkerverplichtomdemeldcodeHuiselijkgeweld enkindermishandelingtedoorlopen.Demeldcodehelptprofessionalsbijhet signalerenenhandelenbij(vermoedensvan)kindermishandeling,eergerelateerd geweldenseksueelmisbruikaandehandvaneenvijf-stappenplan.Hetstappenplan kanookgebruiktwordenbijbijvoorbeeldloverboysproblematiek.DeorganisatieVeilig Thuisspeelthierineenbelangrijkerol.VeiligThuisiseenadvies-enmeldpuntwaar vragengesteldkunnenwordenenuiteindelijkmeldinggedaankanwordenvaneen situatie.Veiligthuisdoetvervolgensonderzoek.Demeldcodeismeestalaangepast aandebranchewaarindesociaalwerkerwerkzaamis.Designaalkaartenbijeen peuterspeelzaalzijnbijvoorbeeldandersdandievandemiddelbareschool.

Vijf-stappenplan

Bijdemeldcodedoorloopjevijfstappen:

• Stap1:Brengdesignaleninkaart.

• Stap2:Overlegmeteencollega.

• Stap3:Gaingesprekmetdebetrokkene(n).

• Stap4:Weeghetgeweld.

• Stap5:Neemeenbeslissing.

Stap 1: Breng de signalen in kaart

Doorgebruiktemakenvaneensignalenkaart,wordensignalennietoverhethoofd gezien.Hierstaanallespecifiekesignalenopdiekunnenwijzenopeenonveilige situatievooreenkindofvolwassene.Designalenzijngeclusterdnaarleeftijden/of situatieenzoweldesignalendiespelenbijhetslachtofferalsbijdedaderzijnhierin omschreven.Designalenkaartenkunnendigitaalingevuldwordenensomsheefteen instellingpapierensignalenkaartenliggendiehiervoorgebruiktkunnenworden. Wanneerdesignaleninkaartzijngebrachtkunneneraanvullingengedaanworden metextrarelevanteinformatie.Bijvoorbeeldsignalendiejehebtopgemerktmaardie nietopdekaartstaanofbijkomendeproblematiekdievanbelangisomteweten.De kindcheckisookaltijdeenonderdeelvandezestap.Hetisaandeordeinsituaties waarbijvolwassenenofadolescentenineensituatieverkerendieminderjarigekinderen (ernstige)schadekunnenbetrokkenen.Bijvoorbeeldeenadolescentmet verslavingsproblematiekdiezwangerblijkttezijnofeenvolwassenemeternstige psychischeproblemendiejongekinderenthuisheeftzitten.Ermoetwordennagegaan ofergoedvoordekinderenwordtgezorgdenofdekinderendaarveiligopgroeien.

Stap 2: Overleg met een collega

Designalendiezijnopgepiktengenoteerdwordenbesprokenmeteendeskundige collegaenbijhetontbrekenvaneendeskundigecollegakanVeiligThuisworden geraadpleegd.HetslachtofferblijftbijVeiligThuis(nog)anoniem.

Stap 3: Ga in gesprek met de betrokkene(n)

Dezorgenoverhetkindofdevolwassenewordenbesprokenmetdebetrokkenen, zoalsmethetslachtofferzelf,deouder/verzorger/partneren/ofhetbetrokkenkind. Dezestapisnietiniederesituatiemogelijk.Wanneerjevermoedtdatjehiermeehet slachtofferofjezelfingevaarbrengt,dankandezestapwordenovergeslagen.Voor hetgesprekmetbetrokkenenkunnendevolgendetipsopgevolgdworden:

• Bedenkvoorafeendoelenhoudditdoeltijdensditgesprekvoorogen.

• Debetrokkenenkunnenbangzijn,stressofangsthebben.Zorgdatjeooghebt voordegevoelensvandebetrokkenen.

• Zoekaansluitingmetdedoelgroep,pasbijvoorbeeldjetaalgebruikaanwanneer jetemakenhebtmetbetrokkenenmeteenlichtverstandelijkebeperking.

• Leguitwatjouwrolenverantwoordelijkheidis,watjemetdeinformatiedoeten welkeverwachtingendeandervanjekanenmaghebben.

• Geefbetrokkenendekansomtereagerenenlaathenhunkantvanhetverhaal doen.Mogelijkhebbenzezelfverklaringenvoordegeconstateerdeproblemen. Bijsituatieswaarbijkinderenhetslachtofferzijn:Bevestigdeouderswatalgoed gaatengeefhenhiercomplimentenover.

• Maakconcreteafsprakenoverhetvervolg.Watwordtervandebetrokkenen verwachtenwatkunnenzijvanjouverwachten.

• Vraagdooropdetailsenprobeererachtertekomenwaaruitdeonveiligheidbestaat. Bijvoorbeeldwanneereenouderaangeefthunkindvan3jaarweleensalleente laten,vraagdanhoevaakditperweekgebeurt,waarhetkinddanpreciesis,ofer iemandophetkindpast,hoelangdeouderwegblijft,watdeouderdangaatdoen enofhetkindhuiltalsdeouderterugkomt.

• Vraagnaaruitzonderingen,momentenwaarophetwelgoedgaatinhetgezinof tussenbijvoorbeeldpartners.Wanneereenouderaangeeftdathijzijnkindsoms zonderetennaarschoolstuurt,kunjenavragenoferookdagenzijndathetkind weletenmeekrijgtnaarschool.Vervolgensvraagjehoehetkomtdathetopdie dagenwellukt.

• Stelrelatievragen,jelaatdebetrokkenenhiermeedoordeogenvaneenander naardesituatiekijkenenuitdeeigensituatiestappen.Vraagbijvoorbeeld:'Stel datikaanomavraagwaarzijzichzorgenovermaaktinjulliegezin,watzoudan haarantwoordzijn?'

• Steleenwondervraagwaarmeeinzichtgegevenkanwordenoverhoedebetrokkene desituatiehetliefstzouzien.Bijvoorbeeld:'Stel,uwordtmorgenwakkereneris eenwondergebeurt;uwprobleemisopgelostendezorgenzijnweg,waarmerkt udatdanaan?Watiserveranderd?Watdoetuanders?Watdoetuwpartner anders?'

Stap 4: Weeg het geweld

Opbasisvandeeerstedriestappenvandemeldcodemaakjeeenafwegingvande ernstvandesituatie.BijtwijfelneemjecontactopmetVeiligThuis.

Stap 5: Neem een beslissing

Voorhetmakenvaneenbeslissinggebruikjeeenafwegingskader.Wanneerersprake isvanacuteonveiligheiden/ofstructureleonveiligheidishetaltijdverplichtomeen meldingtedoen.InanderegevallengajenaofeenmeldingbijVeiligThuisnoodzakelijk is.Erkanbeslotenwordendeondersteuningeerstzelftebiedenofteorganiseren.In datgevalmoetdeprofessionalinstaatzijnompassendeondersteuningtebiedenof teorganiseren.Betrokkenenmoetenmeewerkenaandegebodenondersteuningen deondersteuningmoetleidentotduurzameveiligheid.Voorsociaalwerkerszalhet indepraktijkeropneerkomendatermeldingwordtgedaanbijVeiligThuis.

De stappen van de meldcode.

Uithuisplaatsing

Eenuithuisplaatsingbetekentdateenkindnietinheteigengezinwoontmaarergens anders,bijvoorbeeldineenpleeggezin,gezinshuisofinstelling.Deredenvooreen uithuisplaatsingkunnenhetgedragofdeontwikkelingvanhetkindzelfzijnwaarin problemenzijnontstaan,ofeenonveiligethuissituatie.Eenonveiligethuissituatie kaneensituatiezijnwaarinhetkindwordtmishandeldofwaarindeoudersernstige problemenhebben.Jekuntdenkenaanpsychiatrischeproblematiek,verslavingof relatieproblemen.Meestaliseenuithuisplaatsingtijdelijkmaarhetkanookvoorlange duurzijn.Erkansprakezijnvanvrijwilligeofgedwongenuithuisplaatsing.Een vrijwilligeuithuisplaatsingismettoestemmingvandeouders.Degemeentemoet daneenverleningsbeschikkingafgevenendaarmeegevenzijeenakkoordmetde uithuisplaatsingennemenzijdekostenopzich.Deduurvaneenvrijwillige uithuisplaatsingwordtbepaalddoordeouders.Wanneerhetomeengedwongen uithuisplaatsinggaat,danbeslistdekinderrechterdathetkindtijdelijkergensanders gaatwonen.Hetkindwordtdanondertoezichtgesteld.Derechtergeefteenmachtiging uithuisplaatsing.Dezemachtigingismaximaaleenjaargeldig,maarkanverlengd worden(NederlandsJeugdinstituut,2023).

Begeleidenbijuithuisplaatsingenterugplaatsing

Eenuithuisplaatsingisheelingrijpendvoorkinderenenhunouders.Indeperiode voorafgaandaaneenuithuisplaatsingvoelenouderszichvaakbeoordeeld.Kinderen denkenvaakdatdestressvanhunoudersdoorhenkomt.Eenuithuisplaatsing doorbreekthetfamiliesysteemenditkaneensterkgevoelvanverliesgeven.Kinderen enoudershebbeninditprocesbegeleidingnodigvoordeverwerkingvanenhet

Thema12 Huiselijkenseksueelgeweld

omgaanmetdeuithuisplaatsing.Erisprofessionelehulpnodigbijhetwerkenaande specifiekeproblemenenhetisbelangrijkdatereensteunnetwerkwordtopgebouwd. Desociaalwerkerkanonderdeelzijnvanhetsteunnetwerkvoorhetgezin.Erkan ondersteuninggebodenwordenbijhetherstelvanhetdagelijkslevenzoalseen gezondedagstructuur,deelnameaanschool,werkofmaatschappelijkeactiviteiten (Richtlijnenjeugdhulp,2023).Pratenovermoeilijkegebeurtenissenkanhelpende gebeurtenissenteverwerken.Deaanwezigheidvaneenvertrouwdpersoonmeteen luisterendoor,kanvoorhetkindendeoudershetverschilmaken.

12.7 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Tessawerktalssociaalwerkerineenbuurthuiswaarwekelijksactiviteitenworden georganiseerdvoorkinderenenvolwassenenuitdebuurt.Opwoensdagmiddag begeleidtTessadesport-enspelactiviteitenvoorbasisschoolkinderen.Eenfavoriet onderdeelvanLinde(8),dieiederewoensdagaanwezigis.Lindewoontsamenmet haarmoeder.SindseenhalfjaarheeftLinde'smoedereennieuwevriend,Ronald.Het valtTessaopdatdevrolijkeenenergiekeLindedelaatstetijdnietzovrolijkmeeris. Zekomtvermoeidoverenklaagtoverbuikpijnofhoofdpijn.

Casus

Vandaagstaatsportenspelinhettekenvanwateractiviteiten.Lindeiserook.Zeheeft eenblauweplekinhaargezicht.Haarmoederverteldedatditgisterenopschoolwas gebeurdtijdensgym.

Dekinderenkregendevorigekeerinstructiesmeezwemkledingmeetenemen,maar Lindeheeftditnietbijzich.'Ismamavergeten,denkik',zegtLinde.Tessaheeft inmiddelswatkledingverzameldzodatzeietsinhetbuurthuisheeftvoorsituaties alsdeze.ZeheefteenbadpakinLindesmaat.Wateengeluk,nukanzetochmeedoen! Lindegaatzichomkledenenkomtteruginhaarbadpak.HetvaltTessaopdatLinde meerdereblauweplekkenheeft.Eengroteophaarbovenbeeneneenaantalkleinere ophaarbovenarmen.Tessabesluitdittebesprekenmethaarcollega.

Dilemma

Tessa'scollegageeftaandatkinderenwelvakerblauweplekkenhebben.'Ikvindhaar delaatstetijdookmindervrolijkenenergiek,zeheeftvaakbuikpijnofhoofdpijn,het zitmenietlekker'zegtTessa.'Wemoetenhetmaarevenindegatenhouden'zegt haarcollega.'Ikdenkdatwedemeldcodeerbijmoetenpakken'zegtTessa.'Isdat nieteenbeetjetevroeg,misschienmoetenwehetevenaanzien?'zegthaarcollega. WatdoetTessa?

1. Zekijkthetnogevenaanenonderneemtnoggeenactie.

2. Zepaktdemeldcodeerbijengaatdesignaalkaartinvullen.

12.8 Begrippen

(Ex-)partnergeweld

Allevormenvangeweldtussen(ex-)partnersoferissprakevaneen(constante) geweldsdreiging.

Aanranding

Iemandseksueelaanrakenzonderdatdiepersoonhetwil,ofhetslachtofferwordt gedwongendegeslachtsdelenvaneenanderaanteraken.

Achterlating

Eenvermeendeeerschenderwordtachtergelatenofteruggestuurdnaarhetlandvan herkomst.

Catfishing

Iemanddoetzichvooralseenanderenprobeerteenrelatieoptebouwenmetiemand vooraandacht,geld,ofhetverkrijgenvannaaktvideo's.

Commoncoupleviolence

Veelvoorkomendpartnergewelddatwordtveroorzaaktdoorverschillende stressfactorenenuitzichalleenonderbepaaldeomstandighedenofsituaties.

Consent

Bijconsentgaathetomtoestemminggeven.

Deepfake

Erwordteenfilmpjegemonteerdwaarinhethoofdvanhetslachtofferophetnaakte lichaamvaneenanderwordtgeplaatst.

Divorceviolence

Geweldbijscheidingen.

Eergerelateerdgeweld

Staatvoorallevormenvandwang,psychischenlichamelijkgeweldwaarmeewordt voorkomendateenpersoonietsdoetwaarmeedefamilienaamwordtbezoedeld.

Eerwraak

Isdemeestextremevormvaneergerelateerdgeweld,ookweleremoordgenoemd. Somsisnietdedoodmaarhetverminkenvanhetslachtofferhetdoelvandeaanslag.

Exposen

Iemandpubliekelijkteschandemakendoortekstenen/ofbeeldmateriaalvaniemand onlineteplaatsen.

Freezeoffawnreactie

Dereactiedieiemandgeeftwanneerhij/zijslachtofferwordtvanseksueelgeweld; bevriezenofmeewerken.Hetzijnoverlevingsmechanismendieoptredenwanneerde anderetweeoverlevingsmechanismenvechtenenvluchtennietmeerwerken.

Gedwongenuithuisplaatsing

Wanneerdekinderrechterbeslistdathetkindtijdelijkergensandersgaatwonen.

Genitalerespons

Deautomatischereactievandegeslachtsdelentijdensseksueelgeweld,waardoor eenerectieofvochtigheidontstaan.Ditiseennatuurlijkereactievanhetlichaamen zegtnietsoverconsent.

Grooming

Hetproceswaarbijeenplegerhetvertrouwenwintvanhetslachtoffermetalsdoel hetslachtofferseksueeltemisbruiken.

Huiselijkgeweld

Fysiekofpsychischgeweldgepleegddooriemanduitdehuiselijkekring.

Huwelijksdwang

Eengedwongenhuwelijkmeteen,volgensdefamilie,geschiktehuwelijkskandidaat.

Incest

Een(seksuele)relatietussenfamilieleden.

Intimateterrorism

Erissprakevaneenernstigevormvanpartnergeweld.

Kindcheck

Bijeenkindcheckwordtnagegaanofergoedvoordebetrokkenkinderenwordt gezorgdenofzeveiligopgroeien.

Lichamelijkemishandeling

Allevormenvanlichamelijkgeweldenvariërendvanzeerlichttotzwaargeweld.

Lichamelijkeverwaarlozing

Oudersbestedenvoorlangeretijdonvoldoendeaandachtaandelichamelijke basisbehoeftenvanhetkind.

Meldcode

Helptprofessionalsbijhetsignalerenenhandelenbij(vermoedensvan) kindermishandeling,eergerelateerdgeweldenseksueelmisbruikaandehandvan een5-stappenplan.

Mishandeling

Hettoebrengenvanlichamelijken/ofpsychischletsel.

Ongewenstsexting

Seksueelgetintefoto’s,berichtjesofvideo’songevraagddoorsturen,ofhetontvangen vanongewenstseksueelmateriaal.

Onlinegrooming

Digitaalkinderlokken.

Onlineseksueelgeweld

Wanneeronlineoverdegrenzenvaneenanderwordtgegaaninseksueelcontact.

Onveiligethuissituatie

Eensituatiewaarinhetkindfysiek,emotioneel,ofmentaalgevaarlooptbinnenzijn ofhaareigenthuissituatie.Denkhierbijaanmishandeling,misbruik,verwaarlozing ofwaarindeoudersernstigeproblemenhebben.

Opvoedonmacht

Ouderswetennietgoedhoezijmeteensituatieofhetkindzelfommoetengaanen mishandelendaardoorhetkind.

Ouderenmishandeling

Hethandelenofjuisthetnalatenvanhandelen,datervoorzorgtdatersprakeisvan lichamelijkeen/ofpsychischenemotioneleen/ofmateriëleschadebijouderen.

Pedofiel

Eenpersoondieseksueelopgewondenraaktvanjongekinderen.

Psychischemishandeling

Erwordtschadeaangebrachtindeemotionele-en/ofpersoonlijkheidsontwikkeling.

Psychischeverwaarlozing

Oudersonthoudenhunkinderenvanliefde,warmteenaandacht.

Seksueelgeweld

Omvatallevormenvanseksuelemishandeling,sekstegenjewilofseksonderdwang.

Seksueelgrensoverschrijdendgedrag

Wanneereenpersoonietsseksueelsdoetbijeenander,watdeandernietwil.

Seksueelmisbruik

Seksueleaanrakingenofhandelingenwaarbijersprakeisvaneenongelijkwaardige relatie.

Thema12 Huiselijkenseksueelgeweld

Sextortion

Naaktbeeldenvanhetslachtofferwordengebruiktomhetslachtoffertebedreigen, techanterenofaftepersen.

Shamesexting

Naaktbeeldenwordenongevraagdverspreid.

Uithuisplaatsing

Dateenkindnietinheteigengezinwoontmaarergensanders,bijvoorbeeldineen pleeggezin,gezinshuisofinstelling.

VeiligThuis

Eenadvies-enmeldpuntwaarvragengesteldkunnenwordenenuiteindelijkmelding gedaankanwordenvaneensituatie.

Verkrachting

Hetseksueelbinnendringenvanhetlichaamonderdwangofzondertoestemming.

Verstoting

Deeerschenderwordtverstotenuitdefamilieenmaggeencontactofsteunmeer zoeken.

Victimblaming

Hetslachtofferdeschuldgevenvanhetseksuelegewelddathem/haarisoverkomen.

Violentresistance

Een(ex-)partnerverzetzichtegenhetgeweldvandeandere(ex-)partner.

Vrijwilligeuithuisplaatsing

Dateenkind,mettoestemmingvandeouders,nietinheteigengezinwoontmaar ergensanders,bijvoorbeeldineenpleeggezin,gezinshuisofinstelling.

Thema13 Gedragsproblematieken criminaliteit

Inhoudthema

• Gedragsproblemen

• Criminaliteit

• Gedetineerdenenex-gedetineerden

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping

• Begrippen.

Nietallekinderen,adolescentenenvolwassenengedragenzichvoorbeeldig.Zij luisterenbijvoorbeeldnietnaarautoriteiten,hebbeneenvijandigehouding,schenden andermansrechtenenmakenslachtoffers.Hierdoorkomenzeindeproblemen;ze krijgentemakenmeteenafwijzendeomgeving,hetverstoortdeinteractiesmet anderenendeeigenontwikkeling,hetbelemmert(positieve)maatschappelijke participatieen/ofzekomeninaanrakingmetpolitieenjustitieenwordenzelfs vastgezetvanwegehunnormoverschrijdendegedrag.Verschillendeoorzakenkunnen tengrondslagliggenaanopstandig,vijandig,normoverschrijdendencrimineelgedrag. Ditthemagaatinopditsoortgedragsproblematiek,demanierwaaropje gedragsproblemenkuntbijsturen,crimineelgedragendemanierwaaropdesociaal werkeromgaatmet(ex-)gedetineerden.

13.1 Gedragsproblemen

IndeDSM-5wordenverschillendestoornissenomschrevendiekunnenleidentot gedragsproblemen,zoalsdeoppositioneel-opstandigestoornisende normoverschrijdendegedragsstoornis.Ookdeantisocialepersoonlijkheidsstoornis wordtinverbandgebrachtmetnormoverschrijdendgedrag.Maarnietaltijdiser sprakevaneen(gedrags)stoorniswanneereenpersoongedragsproblemenlaatzien. Ook(tijdelijke)omstandighedenofbepaaldepersoonskenmerkenkunnen gedragsproblemenuitlokken.

Gedragsstoornissen

Bijeenoppositioneel-opstandigestoornis(ODD)heeftdebetrokkenevaakeenboze ofprikkelbarestemming,isbrutaal,hatelijk,wraakzuchtig,uitdagendenisvaakboos enontevreden.DezestoorniswordtookwelODDgenoemd,afgeleidvandeEngelse benaming(Oppositional Defiant Disorder).KinderenmetODDmakenvaakruziemet volwassenen,zijnsnelgeïrriteerdenverzettenzichtegendegeldenderegels.Ook kunnenzeanderenopzettelijkergerenofgevenzeiemandandersvanallesdeschuld. Deproblemenkunnenzichinéénsettingvoordoen(bijvoorbeeldalleeninde thuissituatie),maarookinmeerderesettings(bijvoorbeeldthuis,opschoolofopde sportclub).DitbepaaltookdeernstvandeODD.

Bijeennormoverschrijdend-gedragsstoornis(CD)wordendegrondrechtenvan anderengeschondenofhoudtdebetrokkenezichnietaanmaatschappelijkenormen ofregels.DezestoorniswordtookwelCDgenoemd,afgeleidvandeEngelsebenaming (Conduct Disorder).EenpersoonmetCDisagressieftegenovermensenendieren, bedreigtanderenbijvoorbeeld,vechtgeregeld,mishandelt,steeltofdwingtanderen totseksuelehandelingen.Ookvernielthijopzettelijkeigendommenvananderen, bijvoorbeelddoorbrandstichting.Bovendienmaakthijzichschuldigaanbedrogen diefstal.Debetrokkeneliegt,berooft,breektinenovertreedttenslottederegels.Een kindmetCDgehoorzaamtniet,spijbelt,looptwegvanhuisenzovoort.Deernstvan destoorniswordtbepaaldaandehandvanhetaantalendeernstvandesymptomen (APA,2022).

Een persoon met een normoverschrijdende gedragsstoornis bedreigt, bedriegt, dwingt, liegt en manipuleert.

HetverschiltussenODDenCDisdathetbijODDvooralomdwarsenuitdagendgedrag gaat,waarbijersprakeisvaneennegatievestemming.BijCDziejevooralantisociaal gedrag.Beidestoornissenkunnentegelijkbijeenpersoonvoorkomen,maarookapart. HetrisicoopCDiswelgroterbijdeaanwezigheidvanODD.CDontwikkeltzich(vanwege demeerheftigegedragingen)vaakopietslatereleeftijd.

Oorzaakenverloopgedragsstoornissen

Erzijnveelverschillendefactorendieinverbandwordengebrachtmethetontstaan vaneengedragsstoornis(Kenniscentrumkinder-enjeugdpsychiatrie,z.d.):

• eengevoelloze,harde,wredeeninconsequenteopvoedingsstijl(negatief,kritisch enhardstraffen)

• verwaarlozing,lichamelijkemishandeling,seksueelmisbruik

• gebrekaantoezicht

• opgroeienmetveelverschillende,steedswisselendeopvoeders

• wisselwerkingtussenhetopvoedgedragvanoudersenhettemperamentvanhet kind(eenkindmeteenmoeilijkertemperamentplaatstoudersvooreengrotere opvoeduitdaging)

• rokenenmiddelenmisbruiktijdensdezwangerschap

• eenlaaggeboortegewichtenzuurstofgebrektijdensdebevalling

• relatieproblementussendeouders(metopenlijkeconflictenenagressie)

• psychischestoornissenbijdeouders

• delinquenteouders

• opjongeleeftijdineeninstellingwonen

Thema13 Gedragsproblematieken

• eenlageintelligentieenvertraagdetaalontwikkeling

• geringegevoeligheidvoorstrafbijhetkind

• afwijzingofuitstotingdoordegroepleeftijdsgenotenwaardoorsociale vaardighedenzichnietverderontwikkelen

• aansluitingbijeendelinquentejeugdgroepenblootstellingaangeweldindebuurt.

Nietéénvandezefactorenleidtdirecttoteengedragsstoornis,erisaltijdsprakevan eeningewikkeldsamenspelvandeverschillendefactorendietotgevolghebbendat eenkinduiteindelijkeengedragsstoornisontwikkelt.Bijdemeestekinderenen adolescentennemendesymptomenafnaarmatezeouderworden,maarbijeenvroeg beginisereengroterekansopeenongunstigverloop.Deproblematiekisinzo’ngeval vaaklastigeraantepakkenendekansdathetkindinhetcriminelecircuitterechtkomt, iszeergroot.

Gevolgengedragsstoornis

VolgenshetKenniscentrumkinder-enjeugdpsychiatrie(z.d.)ontstaatereen hardnekkigpatroonvanproblematischeinteracties,wanneereenkindofjongereeen gedragsstoornisheeft.Erisdansprakevanveelconflictenmetmensenuitdeomgeving; ouders,leerkrachten,leeftijdgenotenenlaterookcollega’s,leidinggevendenen liefdespartners.Dezeproblemenleidentotbeperkingen,zoleerteenkindzichniet aantepassenopemotioneel,sociaal,schoolsenberoepsmatigvlak.Kinderenen adolescentenmeteengedragsstoorniswordenbovendiengeregeldgeschorstvan schoolofzelfsdefinitiefweggestuurd,omdathungedragnietvalttehandhaven.Zij moetendeoverstapnaarspeciaalonderwijsmaken,ofkomenzelfsthuistezitten.Ze krijgenopdenduurvaakproblemenmetpolitieenjustitieen/ofkomenterechtbinnen deforensischegeestelijkegezondheidszorg.Ooklopenze,alsgevolgvaneenongeluk ofvechtpartij,vakerlichamelijkletselop.Kinderenmeteengedragsstoorniszijn daarnaastvaakopjongeleeftijdalseksueelactief.Ditkanleidentotseksueel overdraagbareaandoeningenofongewenstezwangerschappen.Ookbeginnenzeop jongeleeftijdvaakalmethetrokenvantabak,hetdrinkenvanalcohol,hetgebruik vanverdovendemiddelenenroekelozeenrisicovolledaden.

Kinderenenadolescentenmeteengedragsstoornisvindenzichzelf,volgenshet Kenniscentrumkinder-enjeugdpsychiatrie(z.d.),doorgaansnietongehoorzaam, opstandig,boosofdwars.Zijrechtvaardigenhungedragalseenreactieoponredelijke eisenofoneerlijkeomstandigheden.Dejongerevindthetbijvoorbeeldoneerlijkdat hijveelhuiswerkkrijgtenvindthetterechtomhierboosovertezijn.Ookvindenze zichzelfnietagressief.Vooralinwatonduidelijkeresituatiesnemenzedeintenties vananderenvijandigerenbedreigenderwaar,dandatinwerkelijkheidhetgevalis. Hierdoorreagerenzeagressiever,maardatisinhunbelevingterechtenredelijk.

Nienke

Nienke(8jaar)isinhaareentjeeenbeetjeaanhetvoetballenindespeeltuin.Zeschopt debalwatheenenweerofprobeertdezehoogtehouden.Hethooghoudenlukthaar nognietzogoedenzeverliestdebal.Dezeroltwegtotvlakbijdeschommels.Opde schommelziteenmeisjevanook8jaaroud.Zestoptdeschommel,springtervanaf enpaktdebal,metdebedoelingdezeaanNienketerugtegeven.Zebedoelthet vriendelijk,maarNienkeinterpreteerthetfeitdathetmeisjedebalvastpaktalsvijandig. Zelooptnaarhaartoe,geefthaareenzetjeenzegtboos:‘Diebalisvanmij!’.Het meisjeblijftgekwetstachter,wantzebedoeldehetalleenmaargoed.

Eengedragsstoornisleidtdustoteenverminderdsociaalmaatschappelijkfunctioneren. Bovendientrektheteenzwarewisselophetgezin.Hetgedragvraagtomveelaandacht enloktnegatieveinteractiestussendeopvoedersenhetkinduit,waardoorereen vicieuzecirkelontstaatdiemoeilijkistedoorbreken.Somsleidteengedragsstoornis erzelfstoedathetkindnietmeerbijdeeigenouderskanwonen.

Antisocialepersoonlijkheidsstoornis

Wanneereenjongere18jaarwordtenernogsteedssprakeisvaneenantisociaal gedragspatroon,verandertdediagnosevaneennormoverschrijdendgedragsstoornis ineenantisocialepersoonlijkheidsstoornis.Hierbijstaateengebrekaanrespectvoor enschendingvanderechtenvananderennogsteedscentraal.Dituitzichonderandere inagressiviteit,ontbrekenvanberouw,wetsovertredingen,bedrog,roekeloosheiden onverantwoordelijkheid.

Omstandigheden

Erhoeftnietaltijdspraketezijnvaneengedragsstoornis,gedragsproblemenkunnen ookeenandereoorspronghebben.Hetenekindkanbijvoorbeeldhetanderekind fysiekaanvallennalangdurigepesterijenenditwasdeenigemanieromeensécht vanzichzelfaftebijten.Ofdenkaaneenpersoonmeteenverstandelijkebeperking diezichconstantonbegrepenvoelt,ofdevaardighedenmistomzijnemotiesingoede banenteleiden.Indatgevalkandebetrokkenezichagressiefenvijandiguiten.

Omstandighedenkunnendusookeenrolspelenbijhetontstaanvan gedragsproblemen.Hetisdanookgoedomaltijdtekijkennaarwathetproblematische gedragheeftuitgelokt.Opdiemanierkunjeaansluitenbijwatdeandernodigheeft enproblemenindetoekomstvoorkomen.

Rolsociaalwerker

Vroegtijdiggedragsproblemensignaleren,kanernstigeproblemenoplatereleeftijd voorkomen,doordathetgedragnogkanwordenbijgestuurd.Begeleidingof behandelingbestaatvaakuithetaanlerenvanopvoedvaardigheden,zodatouders betermethetnegatievegedragvanhunkindomkunnengaaneninstaatzijnhet ongewenstegedragomtebuigennaarpositiefgedrag(APA,2022).

Thema13 Gedragsproblematiekencriminaliteit

DeeerstesymptomenvanODDverschijnenvaakalindepeuter-ofkleutertijd.Er bestaatoverhetalgemeengeenduidelijkverschilinhoedesymptomenzichper leeftijdsfaseuiten.Zowelindekleutertijdalsindeadolescentiefaseisersprakevan eenboze,prikkelbarestemmingenbrutaalenwraakzuchtiggedrag.Bijdemeeste kinderenenadolescentennemendesymptomenafwanneerzevolwassenworden. Maareenvroegbeginvandeproblemenvergrootweldekansopeenongunstiger verloop.Alsdestoornisaanhoudtiserindevolwassenheidvaaksprakevan aanpassingsproblemen.Zoalsantisociaalgedrag,problemenmetdeimpulsbeheersing enverslaving.

OokbijCDkunnendeeerstesymptomenzichtbaarzijnopdepeuter-ofkleuterleeftijd, maarmeestalziejepasechtduidelijkesymptomenontstaantussende7en16jaar. InveelgevallenverdwijnenookbijCDdesymptomenwanneerdevolwassenheid wordtbereikt.Ditgeldtzekervoordiegenenmetminderernstigesymptomenendie dediagnosepasindeadolescentiefasekregen.Dekansopeenongunstigerverloop isookbijCDdusgroterwanneerdestoornisvroegbegon.Deproblematiekislastiger aantepakkendanbijODDendekansombinnenhetcriminelecircuitterechttekomen isgroot.DesymptomenvanCDveranderendoorgaansmeemetdeleeftijdvanhet kind,waarbijervaakeenpiekisinhetprobleemgedragtijdensdeadolescentie.

Ismael

Ismaëliseenongewenstkindengroeitopineenhuisvolruzieenzonderliefde. WanneerIsmaël6jaaroudisbeginthijmethetvoordeloldoodslaanvaninsecten. Zijnouderszienhiernoggeenkwaadinenkunnenerwelomlachen.Maareenjaartje laterbekogeltIsmaëlvanuitzijnslaapkamerraamvoorbijvliegendevogelsen langslopendekatten.OpschoolbelandtIsmaëlregelmatiginconflicten,diehijhet liefstoplostdoordeinzetvangeweld.AlsIsmaëlingroep8vandebasisschoolzit,zijn ondertussenalzijnklasgenotenbangvoorhem.Hijpakthunspullenaf,pestenwacht sommigekinderenzelfsnaschooltijddreigendop.Opzijn13emoetendocentenIsmaël geregeldvaneenanderkindtrekkenomtevoorkomendathetgewondraakt,loopt hijrondmeteenmesopzak,steelthijelektronicauitwinkels(onderschooltijd)en heefthijdehondvandeburenmishandeld.Opzijn14ewordtIsmaëlvoorheteerst opgepaktdoordepolitie.Hijhadeengroepjebasisschoolkinderenbedreigd,zodat zehuntelefoonszoudenafstaan.Toendekinderenditweigerden,stakhijéénvande kindereninzijnarm,dezeraaktelichtgewond.AlsIsmaël16jaaris,staathijbijde politieteboekals‘gevaarlijk,gewapendengewelddadig’.Binnenkortmoethij voorkomenvooreenernstigemishandelingvaneenminderjarigmeisje,dathijde prostitutieinheeftgedwongen.

Omgaanmetgedragsstoornis

VanuitdeNVO,BPSWenNIP(NederlandseVerenigingvanPedagogenen Onderwijskundigen,BeroepsverenigingvanProfessionalsinSociaalWerken NederlandsInstituutvanPsychologen)(2018)zijnerrichtlijnenvastgesteldvoorde

omgangmetkinderenenjongerendiegedragsproblemenlatenzien.Jekuntouders adviesgevenopbasisvandezerichtlijnen,maarookderichtlijnenzelfgebruiken wanneerjeinjewerktemakenkrijgtmetkinderenmetgedragsproblemen.

Hetnegatievegedragvaneenkindofjongerekunjeveranderendoorgebruiktemaken vaneenABC-schema.BijdeA(antecedenten)noteerjewaterpreciesaanhetnegatieve gedragvoorafging.OnderB(gedrag)noteerje,inconcretetermen,hetgedragzelf. EnbijCnoteerjetenslottedegevolgen(consequenties)vanhetgedrag.

B A

Giannispeeltopeen voetbalveldjeeenpotje voetbalmetEddy.Gianniis aanhetverliezen.

DemoedervanGiannistaat eropdatGianninetjes gedagzegttegendesociaal werkeralshijhetbuurthuis weerverlaatnaeen middagactiviteit.

GiannischeldtEddyuiten geefthemeenhardeduw.

Gianniaccepteertnietdat zijnmoederhemvertelt wathijmoetdoenenwordt boos.Hijloopt stampvoetenddoorhet buurthuisengooitmet allerleispullendiehijop zijnpadtegenkomt.

Voorbeeld ABC-schema Gianni (9 jaar).

C

Hetspelwordtstilgelegd enerontstaateenfikse ruzie.

DemoedervanGianni wordtboosenzegtdathij morgennietmaggamenop zijnspelcomputer.

InhetABC-schemakunjedeAendeCvervolgensaanpassenomgewenstgedragin kolomBteondersteunen.DeApasjeaandoorproactiefhetgewenstegedragte bevorderen,deCdoorgewenstgedragtebekrachtigenenongewenstgedragomte buigen.

Proactief bevorderen gewenst gedrag

Jekuntproactiefgewenstgedragbevorderendoordesituatiedievoorafgaataanhet gedragopeenspecifieke,gestructureerdemanierinterichten.Ditdoejezodanigdat dekanshetgrootstisdathetkindofdejongeredaadwerkelijkgewenstgedraglaat zien.Alsjedeomgevingvanhetkindendedagelijkseroutineengeldenderegels bijvoorbeeldvoorspelbaarmaakt,weeteenkindwatervanhemwordtverwachten waarhetaantoeis.Dezevoorspelbaarheidverkleinthetrisicoopongewenstgedrag. Jekuntdandenadrukleggenopwatgoedgaatennietopwatverkeerdloopt,dit noemjepositiefherformuleren

Wanneerjehetkindduidelijkeopdrachtenmeegeeft,verkleinjeookdekansop ongewenstgedrag.Jekunthetgewenstegedragzelfsvoordoenenlateninoefenen. Alshetkindhetgedraggeoefendheeft,kunjehetvervolgensinseinenwanneerhet gepastisomhetdesbetreffendegedragintezetten.Ongewenstgedragkantenslotte voorkomenwordendoorhetprobleemoplossendvermogenvanhetkindtevergroten.

Opdiemanierhoefteenkindindetoekomstniettevervallenineenmindergewenste oplossing,zoalsboosweglopen,schoppenen/ofschelden.Hetkandankiezenuit meerdere,positieverealternatieven.

Bekrachtigen gewenst gedrag

Gewenstgedragkunjestimulerendoordatgenewateenkindalgoeddoet,tebelonen, oftewelpositieftebekrachtigen.Gedragdatmetregelmaatbeloondwordt,zalnamelijk toenemen.Jekuntgedragsociaalofmaterieelbekrachtigen.Socialebekrachtiging houdtindatjehetkindmetwoordenen/ofaandachtprijstomhetgedragdathetlaat zien.Vooralfeedbackwaarbijhetkindopzijneigenvoordeelwordtgewezen,iseffectief. Bijvoorbeeld:'Watgoeddatjehebtgeholpenmetopruimen,danhebbenwenogtijd vooreenspelletjesamen.'Bijmateriëlebekrachtiginggeefjehetkind,naasteen socialebekrachtiger,ookeenzichtbarebekrachtiger,bijvoorbeeldeenstickerbinnen eenbeloningssysteem.Alshetkinddaneenopvoorhandbepaaldaantalstickersheeft verzameld,maghetdezeinwisselentegeneenechtebeloning,zoalseenzelfgekozen kleincadeautje.

Een beloningssysteem met stickers.

Ombuigen ongewenst gedrag

Eeneerstemanieromongewenstgedragomtebuigenisnegeren.Jegeefthetkind, zowelfysiekalsvisueelenverbaal,evengeenaandacht.Ditiseentechniekdiejeniet altijdkunttoepassen,wantalshetkindzichzelfbijvoorbeeldmetongewenstgedrag ingevaarbrengt,moetjewelingrijpen.Ookversterkenkinderenenjongerenineen groepelkaarsnegatievegedragvaak.Negerenisdanookgeenoptie.Alsjeeenkind tijdelijkapartzetvanwegezijnongewenstegedrag,noemjedateentime-out.Wanneer

gedragschadelijkisofernstiggestoord,kunjehetkindeenstrafopleggen.Jekunt voorstrafietswegnemen,zoalsdemoedervanGiannidoet:zijontneemtGiannizijn gamemogelijkheden.Jekuntookietsonaangenaamstoevoegen,zoalsstrafcorvee. Letwel:strafiseenvandeminsteffectieveopvoedtechniekenenmoetdus weloverwogeningezetworden.Deomvangvandestrafmoetinverhoudingstaantot hetongewenstegedrageneeneenmaalverdiendebeloningkannooitalsstraf ingetrokkenworden.

Indepraktijk

Hetty(28jaar)heefteenbijna4-jarigezoon,Daniel.Zeverteltdesociaalwerker,Faris, datzehetlastigvindtommethetgedragvanDanielomtegaan.Hijluistertnietgoed naarhaar,zogeeftzeaan.FarisvraagtdoorenmerktalsneldatHettyvooralgeneigd isomDanielstraftegeven.Zomaghijbijvoorbeeldgeentoetjealshijmetzijn speelgoedgooit,enalshijweigertombijvertrekzijnschoenenaantetrekken,pakt Hettyzijnknuffelaf.Hettybegrijptnietwatzeverkeerddoet,wantzehadjuistverwacht datDanielzichdoorhetstraffenbeterzougedragen.Maarinplaatsdaarvangedraagt hijzichinhaarogennogondeugender.Farislegtuitwanneerstraffenvooraleffectief isenbespreektmetHettywelkeandereopvoedtechniekenzezoukunneninzetten, zodatDanielmeergewenstgedraglaatzien.

Aandehandvansturendefeedbackkunjeeenkindnieuw,gewenstgedragaanleren. Jebenoemtdanwatgoedgaat,maarnegeertwatnietgoedgaat.Hetideeisdathet kindhetgewenstegedragvoortzet,maarstoptmethetongewenstegedrag.Tenslotte kunjeeencorrigerendeinstructiegeven.Jevertelthetkindwaternietgoedgaat, geeftaanwaterdanwelvanhemverwachtwordténwaaromhethandigisomdat gedragtelatenzien.JekuntbijvoorbeeldtegenGiannizeggen:‘JeduwtEddyomver, maarvertelhemgewoonwatjezostoort.Danwordtdesfeereenstukgezelligeren isdekansgroterdatjulliestraksnogeenspelletjekunnenspelen.’

13.2 Criminaliteit

Jespreektvancrimineelgedragwanneerhetgrensoverschrijdendegedragdatde betrokkenetoont,voordewetstrafbaaris.Zoalsstelen,mishandeling,vernielinget cetera.Alssociaalwerkerkunjebijmensendingenziendiewettelijknietzijn toegestaan.Jekuntooksignalenoppikkendatcrimineelgedragopdeloerligt. Bijvoorbeeldwanneerjehetvermoedenkrijgtdateenvandejongerenindegroep diejebegeleidtdrugsverkooptaananderejongeren.Daarnaastkunjetemakenkrijgen metmensendiealmetjustitieinaanrakingzijngekomen,wanneerjeinhetgedwongen kaderwerkt.Hetbegrijpenvanderisicofactorenendeoorzakenvancrimineelgedrag, helptjeindiesituatiescrimineelgedragbetertesignaleren,tevoorkomenente verminderen.

Risicofactorencrimineelgedrag

Bepaalderisicofactorenleverenmogelijkeenbijdrageaanhetontstaanvancrimineel gedrag,bijvoorbeeld:

• leeftijd:jongerentussende15en29jaarkomengemiddeldvakerinaanrakingmet justitiedanmensenuitandereleeftijdgroepen.

• geslacht:overhetalgemeenvertonenmannenvakercrimineelgedragdanvrouwen. Maarhetaantalmeisjesenvrouwendatstrafbarefeitenpleegt,neemtweltoe.

• sociaal-economischestatus:mensenmeteenlagemaatschappelijkepositieleven vakerineensocialeomgevingwaarcrimineelgedragnormaalis.Omdat migrantengroepenvergelekenmetanderengemiddeldeenlagere sociaal-economischestatushebben,lijkthetersomsopdatde migratie-achtergronddeoorzaakisvancriminaliteit,terwijlhunmaatschappelijke positiededaadwerkelijkeoorzaakis.

• IQ:gemiddeldkomenmensenmeteenlaagIQvakerinaanrakingmetjustitie.Denk hierbijaanmensenmeteenlichtverstandelijkebeperkingdiemoeitehebbenom tebeoordelenwatgoedoffoutisendiemakkelijkbeïnvloedbaarzijndoorhun (criminele)vrienden.

• alcohol-endrugsgebruik:mensendiealcoholgebruikenofafhankelijkzijnvan middelenzijnsnellergeneigdzichcrimineeltegedragen.

• pedagogischekwaliteitenouders:wanneeroudersnietinstaatzijnhunkinderen veiligtehechtenen/ofhendejuistegedragsnormenaanteleren,danisdekans groterdathetkindzichlatergrensoverschrijdenden/ofcrimineelzalgedragen.

Dezefactorenstaannietopzichzelf,maarkunnenelkaarveroorzakenen/ofversterken. Hetisvaakeenopeenstapelingvanfactorendiekanleidentotcrimineelgedrag.Zo isdebiopsychosocialebenaderingtegenwoordiggebruikelijk,dieaanneemtdatgedrag ontstaatdooreenwisselwerkingtusseniemandsaanleg,persoonlijkheideninvloeden uitdeopvoedingenomgeving.

Criminaliteitstheorieën

Omcrimineelgedragteverklaren,hebbenwetenschappersvelecriminaliteitstheorieën ontwikkeld.Voorbeeldenzijn:deaangeleerd-gedrag-theorie,degelegenheidstheorie, deetiketteringstheorie,deanomietheorieendebindings-ofintegratietheorie.De eersteviertheorieënzijnoorzaaktheorieën:dezeproberenteverklarenwaarom mensendewetovertreden.Delaatsteiseencontrole-ofbeheersingstheorie:dittype theorieënprobeertteverklarenwaarommensenjuistdewetgehoorzamen(enzoook tebegrijpenwaaromanderendatnietdoen).

Aangeleerd-gedrag-theorie

Deaangeleerd-gedrag-theoriegaatuitvandeveronderstellingdatmensenzich crimineelgedragenomdatdathenisaangeleerddoorhunsocialeomgeving.Jongeren groeienopineenomgevingwaarmensenzichcrimineelgedragenennemendat gedragover.Zo’nleerproceswaarbijanderengedragvoordoen,datvervolgens geïmiteerdwordt,noemjeookwelmodeling.Enmodelingkanjuisteenpositiefeffect hebbenwanneerjealssociaalwerkervoorbeeldgedraglaatzien.

Gelegenheidstheorie

Degelegenheidstheoriesteltdatcrimineleneenvoor-ennadelenanalysemaken voordatzeeenmisdaadbegaan.Alserbijvoorbeeldgelegenheidisomietstestelen zonderaanwezigebewaking,danlevertdemisdaadhenvoordeelop.Wanneerhet objectdatzewillenstelenwelbewaaktis,dankanstelennadeligvoorzeuitpakken endoenzehetniet.Metdezegelegenheidstheorieisookhetverbandtussengrote scholenenjeugdcriminaliteitteverklaren.Bijscholenmetveelleerlingenisermeer criminaliteitdanbijkleinescholen,mededoordatdeleerkrachtenenconciërgesop grotescholenmindergoedtoezichtkunnenhouden.

Volgens de gelegenheidstheorie levert een inbraak, zonder aanwezige bewaking, de inbreker veel voordeel op.

Etiketteringstheorie

Deetiketteringstheoriegaatervanuitdatwanneeriemanddestickercrimineel opgeplaktkrijgt,hijzichhierooknaargaatgedragen.Inditverbandkunjeookspreken vandeselffulfillingprophecy.Dithoudtindatdevoorspellingofinditgevalhetetiket 'crimineel',ookleidttothetuitkomenervan;depersoongaatzichdaadwerkelijk crimineelgedragen.Hetetiketroeptalshetwarenieuwgedragop,waardoorde oorspronkelijkevisiewaarheidwordt.Depersoonvoeltzichsociaalafgewezenen voorzijnreputatiemaakthethemnietmeeruitofhijzichwelofnietcrimineelgedraagt, wanthetetiketheefthijtochal.Vanuitdezetheoriezaleenbestraffingvancrimineel gedraggeeneffecthebben,deveroordeeldezalzichnamelijkalleennogmaarmeer afgewezenvoelen.

Thema13 Gedragsproblematieken

Anomietheorie

Deanomietheorieverondersteltdatmensenmisdadenbegaanalszijdoeleninhun levenhebbengesteld,maarnietdelegitiememiddelenhebbenomdezedoelente behalen.Demisdadenzijnnodigomtochhundoelentebehalen.Denkaandiefstal omrijkdomtevergaren.Anomiebetekentdeafwezigheidvanwaardenennormen. Volgensdezetheoriehebbenindividuenafstandgenomenvandewaardenennormen vanhunomgevingomalsnoghunpersoonlijkedoelentekunnenbereiken.

Bindings-ofintegratietheorie

Debindings-ofintegratietheoriesteltdatmensenmindergeneigdzijnzichcrimineel tegedragenwanneerzijzichverbondenvoelenmetvrienden,familie,collega’s, stadsgenotenenlandgenoten.Wanneerjejeverbondenvoeltmetjesocialeomgeving benjesterkergeneigdomjeaandeheersendewaardenennormentehouden.Iemand diezichnietverbondenvoelt,zalminderdedrukvoelenomzichsociaalwenselijkte gedragen.Denkaaniemanddiegeenconnectieervaartmetzijnrijkemedebewoners indewijkenzichdaaromnietschuldigvoeltalshijvanhensteelt.Maarwanneerjeje verbondenvoeltmetcriminelevriendendanwerktditvolgensdezetheoriejuist crimineelgedragindehand.

Criminaliteitindewijk

Omcriminaliteitineenwijkteverminderenofzelfstevoorkomengebruikjede verschillendecriminaliteitstheorieënendaaropgebaseerde(effectiefgebleken) aanpakken.Jeprobeertdanrisicofactorenteverminderenenprotectievefactoren, dieeenremmendewerkinghebbenopdeontwikkelingvancrimineelgedrag,te stimuleren.Bijvoorbeeld:

• Jedraagtbijaandeintegratievanbevolkingsgroepenindewijkzodatjongeren bekendrakenmetverschillendeleefstijlen.Zovoorkomjedatiemanddieopgroeit ineencrimineleomgevinghetideekrijgtdatditdenormalegangvanzakenis (aangeleerd-gedrag-theorie).

• Jebestempelt(groepen)mensenmeteenmisdaadverledennietalscrimineel.Zij zijnimmersgewoonmensen.Jeveroordeeltzenietenspreektoverhenopeen neutraletoon(etiketteringstheorie).

• Jeondersteuntdemensendiehetminderbreedhebbenbijhetvindenvan oplossingenomrondtekomenenhetstellenvanhaalbaredoelenzodatzezich nietgenoodzaaktvoelenomtestelen(anomietheorie).

• Jezorgtervoordatdewijkbewonerszichverbondenvoelenmetelkaarzodatze sterkergeneigdzijnomzichaandeheersendenormenenwaardentehouden (bindings-ofintegratietheorie).

• Jezorgtvoorpassendedagbestedingvanjongerenzodatzezichniethoevente vervelen.

• Jezorgtvoorgoedevoorlichtingoveralcoholendrugsaanjongerenénhunouders opscholen,wijkcentraenjongerencentra.

• Jewerktintensiefsamenmetanderehulpverlenerszodatvroegtijdigingegrepen kanworden.

13.3 Gedetineerdenenex-gedetineerden

Wanneermensenindecriminaliteitterechtkomen,bestaatdekansdatzijworden opgepaktenvastgezet.Zijzittenvervolgenseenstrafuit.Dezemensennoemje gedetineerden Wanneermensennaeengevangenisstrafterugkereninde maatschappijnoemjezeex-gedetineerden.Jekrijgtmet(ex-)gedetineerdentemaken alsjebinnenhetgedwongenkadergaatwerken.

Werkeninhetgedwongenkader

Eengedetineerdekrijgtaltijdbegeleiding.Dezebegeleidingvindtplaatstijdens gevangenschapen/ofnadegevangenschap.Debegeleidingisvoordepersoon verplicht.Datwilechternietaltijdzeggendatgedetineerdengeenmotivatiehebben omaanhunproblementewerken.

Hetdoelvangedwongenbegeleidingishetverkleinenvancriminaliteitenhet voorkomenvannieuwemisdadenvandegedetineerden.Wanneergedetineerden enkeleenstrafuitzitten,zonderdatergewerktwordtaanhunproblemenende oorzakenvanhetcriminelegedrag,zaldebetrokkenenaterugkeerindemaatschappij snellervervalleninzijnoudegedrag.Tijdensdebegeleidingwordtgeprobeerdde persoonbewusttemakenvanzijngedragendepersoontemotiverenzijngedragaan tepassen.Alsdepersoonerzichbewustvaniswaaromhijdemisdaadgepleegdheeft, ishijsnellerinstaatdezelfdesoortsituatiesindetoekomsttevoorkomen.Daarnaast wordtdegedetineerdegeholpenomzijndraaitevindenindemaatschappij.Hoe prettigerhijzichvoeltindemaatschappij,hoekleinerdekansisdathijterugzalvallen inongewenstgedrag.Mensendievrijkomennadatzeindegevangenishebbengezeten, zullenduseennieuwbestaanmoetenopbouwen.Denkaanhetvindenvanwerk,het zoekenvaneennieuwewoningenhetoppakkenvansocialecontacten.

Verschillendeinstantieskunnenbetrokkenzijnbijdebegeleidingaangedetineerden, denkaaneentbs-kliniek,jeugdzorg,reclassering,verslavingszorg,jeugdinrichtingof gevangenis.Dereclasseringisdeinstantiedieervoorzorgtdatdegedetineerdeopde juistemanierweerterugkomtindemaatschappij.

Deforensischsociaalwerker

Onderanderedeforensischsociaalwerkervoertdeondersteuninginhetgedwongen kaderuit.Dekernvandewerkzaamhedenvandeforensischsociaalwerkerishet bespreekbaarmakenvandegepleegdemisdaad.Tijdensdezegesprekkengaatde sociaalwerkerinopdeoorzaken,gevoelensendemanierwaaropdepersoonditsoort situatiesindetoekomstdenkttevoorkomen.Naastdezebewustwordingzijnerook anderefactorendieervoorzorgendathetvoordegedetineerdenietmeernodigis misdadenteplegen.Iemanddiegenoeginkomstenheeftbijvoorbeeld,hoeftniette stelen.Iemanddieeenleukebaanmetleukecollega’sheeft,heeftminderdebehoefte omopillegalewijzeaaninkomstentekomen.Iemanddieveelcriminelevrienden heeft,zalcrimineleactiviteitennormalervindendaniemanddienietzulkevrienden heeft.Daaromondersteuntdeforensischsociaalwerkerdepersoonookbijhetvinden vanhuisvesting,werkenleukesocialecontacten.

Uitdagingen

Hetwerkenmet(ex-)gedetineerdenbrengteenaantaluitdagingenofspanningsvelden metzichmee:

• handelenenafwachten

Wanneerjegrensoverschrijdendgedragsignaleertmoetjeeerstgoedinschatten ofjemeteenkuntingrijpenofdathetbeterisomtewachtenopversterkingvan collega’s.Ditinverbandmetjeeigenveiligheidendievananderen.Dezesituaties kunnenzichoverigensookbuitenhetgedwongenkadervoordoen.

• straffenenondersteunen

Insommigesituatieshebbenmensenmeerbaatbijpersoonlijkeondersteuning, zoalseenluisterendoor,danaanstraf.Denkaaneenjongerediezichuitfrustratie agressiefgedraagt.Doorteachterhalenwaaromhijgefrustreerdisgeraakt,voorkom jevolgendagressiefgedrag.

• motivatie

Hetkanvoordeforensischsociaalwerkereenuitdagingzijnomongemotiveerde (ex-)gedetineerdenteactiverenhungedragenideeënaantepassen.Alseen persoonnietgemotiveerdis,zaldesociaalwerkeropzoekgaannaarmanieren omdepersoonweltemotiveren.Dezemotivatievandepersoonisbelangrijk, omdatalleendwangervoorkanzorgendatdepersoonzichzogenaamdaangaat passen.Hijzaldandoenalsofhijzichaanpast,omvanhetgezeuraftezijn.

Een gebrek aan motivatie maakt het lastig om gedetineerden te activeren om hun gedrag en ideeën aan te passen.

• controlerenenvertrouwen

Enerzijdswiljeeralertopzijndatiemandzichaanderegelshoudtenanderzijds wiljehemhetvertrouwengevendatjegelooftinzijnkunnen.Jekuntdithetbest combinerendoortelettenoprisicofactorenzoalsdeinvloedvanzijnomgevingen jetegelijkertijdtefocussenopzijnsterkepuntenentoekomstambities.

• valkuilvanmedelijdenenafweer

Jekrijgttemakenmetmensendieeenzwaarlevenhebben(gehad).Datkan medelijdenopwekken,maarjekuntookjuistweerstandervarendoordedaden vanmensen.Hetisdansomsmoeilijkomprofessioneelteblijven.Daaromishet goedomditsoortgevoelensbijjezelfoptemerkenendaarovertepratenmet collega’s,zodatdezegevoelensvanmedelijdenofweerstandjegedragniet (onbewust)sturen.

Martin

Martinheefteencrimineelverledenenkomtvanwegegeldproblemeninde maatschappelijkeopvangterecht.Martingaatervanuitdatiedereendievooreen overheidsinstantie,zoalseenreclasseringsbureau,maatschappelijkeopvangofeen detentiecentrum,werkt,hemzietalseencrimineelenhemdaaromookzobehandelt. Maarhijisergverrastalshijmerktdatallemedewerkershemalsgewoonmens behandelenmetalzijnmogelijkhedenenpersoonlijkeambities.Ditgeefthemeen goedgevoel,waardoorhijookmeervertrouwenkrijgtindetoekomst.

Basiswaarden

Omhetforensischsociaalwerkzogoedmogelijktelatenverlopen,werktdesociaal werkermetdriebasiswaarden:ondersteuning,veiligheid,zelfregie.

Ondersteuning

Debasiswaardeondersteuningstaatvoordeondersteuningdiedeforensischsociaal werkerbiedt.Hijluistertnaarhetverhaalvande(ex-)gedetineerde.Hijsteekttijdin depersoonenbiedtiemandeengevoelvanmedeleven.Demeestemensendieeen misdrijfhebbengepleegd,hebbenvervelendesituatiesmeegemaakt.Danishetfijn alseriemandvoorjeis,iemanddiemetjebegaanis,enzijnbestdoetomjete ondersteunen.Vanuitdezebasiswaardelaatjeaaniemandwetendatjehemnietaan zijnlotoverlaatengeefjehemhetgevoeldathijwordtondersteund.Wanneerjedeze zorgnietbiedt,kandepersoonjoualsvijandgaanzien.

Veiligheid

Veiligheidiseenbelangrijkebasisvoordeforensischsociaalwerkerenvoorde (ex-)gedetineerde.Deforensischsociaalwerkerwileenveiligesituatiecreërenvoor zichzelf,voordebetrokkeneenvooriedereendiemetdepersooninaanrakingkomt. Zekervoormensendievanwege(seksueel)geweldindegevangenisterechtzijn gekomen,ishetbelangrijkdatergeennieuweslachtoffersvallen.Hetisdandetaak vandeforensischsociaalwerkeromde(ex-)gedetineerdeopverkeerdgedragaante

spreken.Veiligheidisbelangrijkerdanzorg,alsde(ex-)gedetineerdeeengevaardreigt tezijnvoorzijnomgeving.Jevergrootdandecontroledoorhetaantal contactmomentenofandereverplichteactiviteitenteverhogen.Alseenpersoongeen gevaarisvoorzijnomgeving,dankanhijdeextracontrolejuistalsvervelendervaren.

Zelfregie

Naeenperiodevangevangenschapishetbelangrijkdatdepersoonweerhetgevoel krijgtzelfregietehebbenoverzijnleven.Depersoonmoetzijneigenkeuzeskunnen maken.Zodraiemandzichrealiseertdathijbewustekeuzesmaaktoverzijneigen leven,kandeforensischsociaalwerkerhemwijzenopzijnverantwoordelijkheden: ‘Alsjeerbewustvoorkiestnietopjewerktekomenopdagen,ishetjouweigen verantwoordelijkheiddatjeontslagenwordt.’Mensendiehetgevoelhebbendatde dingenhenoverkomen,datzijslachtofferzijnvandesituatie,zullennietdat verantwoordelijkheidsgevoelhebben.Danishetaltijdandermansschuld.Hetisde taakvandeforensischsociaalmedewerkerhemverschillendekeuzestebiedenen gevoelensvanverantwoordelijkheidmethemtebespreken.

Alsjejeaandedriebasisvoorwaardenhoudt,zorgjevooreengoedebasisvoorhet begeleidingstraject.Dezebasisisbelangrijkvoorjoualssociaalwerker,maarookvoor de(ex-)gedetineerde.Letdaarnaastopdejuistebalanstussendezewaarden.Veel controlekannamelijkvooreengoedeveiligheidzorgen,maarditkande (ex-)gedetineerdeookhetgevoelgevendathijzelfgeencontrolemeerheeftoverde situatie.Elkindividuisookweeranders.Daaromheeftelkepersooneenanderebalans tussendezedriebasiswaardennodig.

Criminogenefactoren

Erisveelonderzoekgedaannaardebestemethodenomterugvaltevoorkomen.Zo isgeblekendathetafschrikkenvanmensen,doorzenaaropvoedkampenofeen gevangenistesturen,helemaalniethelpt.Hetcontrolerenvandegedetineerden, zonderaanvullendetrainingenofgesprekken,heeftookweinigeffect.Watwelwerkt: trainingenofbehandelingendiegerichtzijnopdeaanpakvanhetprobleem.Denk aanhetverbeterenvansocialevaardigheden,agressietrainingofeenbehandelingdie helptbijverslaving.Daarnaastzijnerrisicofactoren,dieervoorzorgendatiemand zichcrimineelgaatgedragen.Dezerisicofactorennoemje.Denkaanarmoede, mishandelingofverkeerdevrienden.

Verminderenvancriminogenefactoren

Deforensischsociaalwerkerheeftdetaakommensenteondersteunenbijhet aanpakkenvancriminogenefactoren.Vaakkunnenomstandighedenindeomgeving vandepersoonervoorzorgendathijterugvaltincrimineelgedrag.Denkaaneen manipulerendepartner,veelsocialecontactendiedrugsgebruiken,gebrekaan huisvestingofeenvervelendegezinssituatie.Ookzijnertalvancriminogenefactoren diemetdepersoonzelftemakenhebben,zoalseenverslaving,negatievedenkpatronen ofeengebrekaanopleiding.Deforensischsociaalwerkerzaleerstdecriminogene factorenvandepersooninkaartmoetenbrengenomdezedaarnasamenmethem teverminderen.Denkaaneentienermeteencrimineelverleden,diehetmoeilijkkan

vindenmetzijnouders.Danishetverstandighethelegezinbijdeondersteuningte betrekken.Eenandervoorbeeldishetinkaartbrengenvandesocialecontacten: welkezijnschadelijkvoordepersoonenwelkeniet.

13.4 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Nadise(24jaar)organiseert,samenmethaarcollegaCarolien,binneneen jongerencentrumspecialebijeenkomstenvoorTalentontwikkeling.Jongerenkunnen meedoenaanactiviteitendieaansluitenbijhunambities,interessesen ontwikkelingsopgaven.Zoalsactiviteitenrondomsport,ICT,kunstenpraktische vaardighedenalsomgaanmetfinancienensocialevaardigheden.Dooruittegaan vantalenten,kunnenjongerensucceservaringenopdoenenwaarderingkrijgenvoor waarzeinuitblinken.Zowordenhunkrachtenentalentenversterktenwillenzedeze verderontwikkelen,waardoorereenbrugwordtgelagennaarsocialeparticipatieen actiefburgerschap.MomenteelbegeleidenNadiseenCarolieneenaantaljongeren bijeensportactiviteit.Zeondersteunenheninhetopzettenvaneen buurtvoetbaltournooi.

Casus

Nadisekentdejongerenalgoedenweethoezemethenomkangaan.Zeheeftook eenaanvullendecursusgevolgdoverhoezegebruikkanmakenvanhetABC-schema ommeteventueelnegatiefgedragomtegaan.Tymor(17jaar)iseenvandejongeren diemeedoetaandesportactiviteit.OmdatTymorgeregeldgrensoverschrijdendgedrag vertoont,houdtNadisehemaltijdscherpindegaten,zodatzedirectkaningrijpenen hetnegatievegedragdegroepnietbeïnvloedt.

WanneerTymoropeendagstiekemeenkleinrolletjesnoepinzijnzaksteektdat eigenlijkvooriemandandersbedoeldwas,wilzedanookdirectverantwoordingrijpen. ZegeeftTymoreencorrigerendeinstructie.Maarhaarcollega,Carolien,grijptin.Ze zegtboostegenTymordathijmetzijnhandenvanandermansspullenmoetafblijven endathijvoorstrafmorgenmiddagnietmeemagnaareensponsorgesprektenaanzien vanhetbuurtvoetbaltoernooi.IetswaarTymorjuistzozijnbestvoorheeftgedaan omditgesprekteregelen.

Dilemma

Nadiseisverbijsterd.NietalleenoverhetfeitdatCarolienhaarcorrigeert,maarook overdestrafdieCarolienTymoroplegt.Zeweetnamelijk,vanuithaarervaringende cursusdiezekreegoverhettoepassenvanhetABC-schema,datstrafeigenlijkeen soortlaatsteredmiddelis.Endatjestrafalleeninzetwanneergedragschadelijkof ernstigverstoordis.ZevindtdestrafdieCaroliengeeftooknietinverhoudingstaan totwatTymorheeftgedaan.

Thema13 Gedragsproblematiekencriminaliteit

WatdoetNadise?

1. NadisegrijptzelfookinnuenvertelttegenTymordathijhelemaalgeenstraf krijgt.

2. NadiselaathetbegaanenspreektCarolien,alszesamenzijn,aanophaargedrag naarhaartoeendestrafdiezeTymorgaf.

13.5 Verdieping

Kinderenenjongerenmeteenvroeggediagnosticeerdegedragsstoornislopeneen grootrisicoombinnendegeorganiseerdemisdaadterechttekomen.Ditvindtvaak alopjongeleeftijdplaats.UitonderzoekvanWeijers,FerwedaenRoks(2021)blijkt bijvoorbeelddatereenstijgingisinhetaantalminderjarigendatbetrokkenisbij ernstigecriminaliteit.Hetaantalovervallenopwinkelsenrestaurantsisinzijn algemeenheiddelaatstejarendanwelflinkafgenomen,hetaantalaangehouden verdachtenvandergelijkemisdrijvenwordtwelsteedsjonger.Bijéénopdevijf overvalleniseenminderjarigedaderbetrokken.Dezedaderszijnvaakpastussende 11en16jaaroud.Devraagisnatuurlijkwelkefactorenbijdragenaanhetfeitdatjonge jongerenzichinlatenmetcriminelepraktijken.Ennogbelangrijker;hoekomenzeer weeruit?

Aansluitenbijgroeperingen

VolgenshetonderzoeklijkterinNederlandgeenspraketezijnvaneenbepaaldedruk omzichaantesluitenbijgeorganiseerdecriminelegroeperingen.Dezegroeperingen hebbenvooraleenaantrekkingskrachtopjongerendieproblemenondervindendie samenhangenmetschooluitval,verslavingenfinanciën,waardoorjongerenzélfde stapnemenomzichaantesluitenbijeengroepering.Destandaardveelplegerwordt vaakgekenmerktdooreenlaagIQofeenlichtverstandelijkebeperking,hetvolgen vanspeciaalonderwijsen/ofhetnietafrondenvaneenopleiding.Daarbijhebbenze eenzeergebrekkiggeweten,eengebrekkigempathischvermogenenzijnzeinhoge matebeïnvloedbaar.DaarbijgaathetvolgenscriminoloogVandenBroek(2017)vaak omjongerendieomwatvoorredendanooknietgoedfunctionerenindemaatschappij. Zehebbenhetideedatzedoordesamenlevingaandekantzijngezetenvindenbinnen eencriminelegroeperingweldestatuswaarnaarzeopzoekzijn.

Uitdecriminaliteit

Bijdebestrijdingvanjeugdcriminaliteitligtindeeersteplaatsdenadrukophet voorkomendatdelinquentieonderjongerenuitmondtineenlangdurigecriminele loopbaan.Wanneereralvergaandeproblemenzijn,kunnenhetopenbaarministerie, depolitieenRaadvoordeKinderbeschermingsamenomtafelgaanzittenvooreen toegespitste,samenhangendereactie.Erisdanzichtopdeachtergrondvande delinquentieenmenhoudtrekeningmeteventueleverwaarlozingdoorouders,een gebrekaaneenbehoorlijkeopvoedingenschoolverzuim.Veeljongerendoencriminele dingenomzichstoertevoelen.Indatgevalkunjehierietsstoers,maarpositiefs tegenoverzetten.Zoalseensportschoolwaardezejongerenzichopeenanderemanier

kunnenbewijzen.Uiteraardwerktditnietvooriedereen,wantiemanddieveelgeld verdientaancrimineleactiviteiten,zalditnietgemakkelijkopgeven.Indatgevalis maatwerkvanbelang(Kantelberg,2017;Openbaarministerie,z.d.).

Thema13 Gedragsproblematiekencriminaliteit

13.6 Begrippen

Corrigerendeinstructie

Jevertelthetkindwaternietgoedgaat,geeftaanwaterdanwelvanhem/haar verwachtwordténwaaromhethandigisomdatgedragtelatenzien.

Ex-gedetineerden

Mensendienaeengevangenisstrafterugkerenindemaatschappij.

Gedetineerden

Mensendieeenstrafuitzitten.

Inseinen

Aangevenwanneerhetgepastisomspecifiekgedragintezetten.

Materiëlebekrachtiging

Jegeefteenkindeenzichtbarebekrachtiger,bijvoorbeeldeenstickerbinneneen beloningssysteem.

Modeling

Hetleerproceswaarbijanderengedragvoordoen,datvervolgensgeïmiteerdwordt.

Normoverschrijdend-gedragsstoornis(CD)

Eenstoorniswaarbijdepersoonzichniethoudtaanmaatschappelijkenormenof regels,ofdegrondrechtenvananderenschendt.

Oppositioneel-opstandigestoornis(ODD)

Eenstoorniswaarbijdepersoonvaakeenbozeofprikkelbarestemmingheeft,brutaal, hatelijk,wraakzuchtigenuitdagendis.

Positiefherformuleren

Jelegtdenadrukopwatgoedgaatennietopwatverkeerdloopt.

Selffulfillingprophecy

Eenvoorspellingdiejeoveriemandhebtleidtdirectofindirecttothetuitkomenervan.

Socialebekrachtiging

Jeprijsthetkindmetwoordenen/ofaandachtomhetgedragdathetlaatzien.

Time-out

Alsjeeenkindtijdelijkapartzetvanwegezijn/haarongewenstegedrag.

Thema14 Socialeproblematiek

Inhoudthema

• Eenzaamheid

• Socialeuitsluiting

• Pestproblematiek

• Kritischeberoepssituatie

• Begrippen.

Sommigemensenervarenproblementenaanzienvanhunsocialeleven.Zohebben zebijvoorbeeldweinigaansluitingmetanderen,ofvoelenzezichnietverbonden,ze wordenuitgelachen,buitengeslotenofzekunnenvanwegehunomstandighedenniet goeddeelnemenaanhetsocialeverkeerofzelfsaandegehelesamenleving.Ditthema gaatinopdriebelangrijkesocialeproblemen;eenzaamheid,pestproblematieken socialeuitsluiting.Wanneerjekennishebtoverdezeonderwerpen,kunjeproblemen signalerenenmensenopdejuistemanierondersteunen.

14.1 Eenzaamheid

Eenzaamheidbetekentdatjeeenhechte,emotionelebandmetanderenmist.Jevoelt jenietverbondenmetanderenofhebtmindercontactmetanderendandatjezou willen.Eenzaamheidbestaatdusuittweecomponenten.Emotioneleeenzaamheid betekentdatiemandeenhechte,intiemebandmistmetéénofmeerderepersonen. Indatgevalisereenemotionelebehoeftewaarnietinwordtvoorzien.Vaakgaathet hierbijomeenlevenspartnerwaarliefenleedmeegedeeldkanworden.Sociale eenzaamheidbetekentdatjemindercontacthebtmetanderendandatjezouwillen. Jemistbijvoorbeeldcontactmetvrienden,kennissenofcollega’s.Indatgevaliser duseensocialebehoeftewaarinnietwordtvoorzien.

Emotioneleensocialeeenzaamheidkunnenapartvoorkomen.Jekuntbijvoorbeeld heelveelmensenomjeheenhebben,maarjetochemotioneeleenzaamvoelen.Omdat jeeendiepgaandebandmet(éénvan)dezemensenmist.Ofjehebtweleendiepe intiemebandmetéénpersoon,maarverdergeenanderecontacten.Emotioneleen socialeeenzaamheidkunnenuiteraardooktegelijkertijdvoorkomen.

Bijeenzaamheidgaathetaltijdomeenbehoeftedienietvervuldwordt.Erzijnnamelijk ookmensendiegraagalleenzijnofnietzittentewachtenopeenintiemebandmet anderen.Indatgevaliserdusgeensprakevaneenzaamheid.Eenzaamheidkan samenvallenmeteensociaalisolement,eenpersoonheeftdanweinigofhelemaal geenbetekenisvolleofondersteunendesocialecontacten.Erzijnindatgevalgeen persoonlijkerelatieswaardepersoonopterugkanvallen.Eenzaamheidiseengevoel, eensociaalisolementeensituatie.Eenzaamheidkanonderallegroepenbinnende samenlevingvoorkomen.Nietalleenouderenkampenbijvoorbeeldmet eenzaamheidsgevoelens,ookjongeren,zoalsstudentenofvrijgezellen,ofbijvoorbeeld mensenmeteenziekteofstoorniskunnenzicheenzaamvoelen.

Isra

Isra(46)ismethaargezineenpaarjaargeleden,vanwegeoorlogsgeweld,gevlucht uitSyrië.Haarmanisoverledenenhaarkinderen,nu25en27,zijninNederlandhun eigenwegingeslagen.Zewoontalleenineenhuurflatjeenwerktindeavondenals schoonmaakster.Israheeftbijnageensocialecontacten.Haarkinderenkomeneens permaandopbezoekendatishet.Ookophaarwerkheeftzenietechtcontact.Inde avondenzijndekantorendiezeschoonmaaktvrijwelleeg.Ensomswerktzesamen metiemand,maardatissteedsweereenander.Isravoeltzichvaakongelukkig,ze mistiemandomzichheenomeensgezelligmeetekletsen.Ofomietsleuksmeete doen.Momenteelkomtzededeuralleennogmaaruitvoorboodschappenenwerk, wantalleeneenactiviteitondernemen,datdurftzeniet.

Gevolgenopgezondheidenwelzijn

Eenzaamheidgaatsamenmetnegatievegevoelens.Zoalsverdriet,leegte,angsten zinloosheid.Ookontstaanervaaklichamelijkeenpsychischeklachtenalsgevolgvan eenzaamheid.Alseenzaamheidlangaanhoudtleidtdittotgezondheidsrisico’sen bestaatzelfsdekansopvroegtijdigoverlijden.Eenzaamheidkanleidentoteen negatievespiraal,waarbijdeproblemenzichopstapelen.Zoalszelfverwaarlozing, slaapproblemen,gezondheidsklachten,schuldenen/ofeenverslaving.

Fysiekegevolgen

Eenzaamheidheefteenfysiekeuitwerking.Hetheefteennegatieveinvloedopons immuunsysteemenmeteenlageweerstandbenjevatbaardervoorinfecties. Eenzaamheidkanookleidentoteenverhoogdekansophartziektenendeziektevan Alzheimer.Eenzaamheidkanookdeoorzaakzijnvaneenongezondeleefstijl.Zoals weinigbewegen,ongezondeten,teveeletenen/ofhetgebruikvanverslavende middelen.Hierdoorneemtdekansopovergewicht,eenhogebloeddrukenhart-en vaatziektenweertoe.Hetkomtookvoordateenzaamheidzichvooraluitinlichamelijke klachten.Debetrokkeneheeftbijvoorbeeldvaaklastvanhoofdpijn,buikpijnofandere lichamelijkekwalen.Weeshieralertop,wantproblemenwordenhierdoorsnelover hethoofdgezien.

Psychischegevolgen

Eenzaamheidmaaktongelukkig;mensenzijnsocialewezens,wehebbenelkaarnodig. Emotioneelgezien,maarookpraktisch.Webiedenelkaarsteun,delengevoelensmet elkaar,voereninhoudelijkegesprekken.Eenzaamheidgeeftdanookeengevoelvan leegte,eensoortalgemeneontevredenheidoverjeleven.Eenzaamheidkandanook leidentoteendepressieenooksuïcidekomtvakervoorondermensendiezich eenzaamvoelen,danbijmensendiezichnieteenzaamvoelen.

Eenzaamheid gaat samen met sombere gevoelens.

Socialegevolgen

Eenzaamheidkanertoeleidendatjejehelemaalteruggaattrekkenensteedsminder meedoetindesamenleving.Jekuntbijvoorbeeldgaandenkendatanderenjeniet leukvinden,omdatjezoweinigsocialecontactenhebt.Jegaatsocialegelegenheden uitdewegomdatjejeonzekervoeltofniemandhebtdiemetjemeegaat.Ookkunnen eenzaamheidsgevoelenservoorzorgendatjegeenzinmeerhebtomdedeuruitte gaan.

Rolsociaalwerker

Geziendegevolgenvaneenzaamheidopdegezondheidenhetwelzijnvanmensen, ishetvanbelangomeenzaamheidaantepakken.Hoeeerderjeeenzaamheidherkent, hoemeerervoordebetrokkenegedaankanworden.Hetisdusbelangrijkomalert tezijnopsignalendiehieropkunnenwijzen.Vervolgenskiesjesamenmetde betrokkeneeengeschikteaanpak.

Signalereneenzaamheid

Eenaantallichamelijke,psychische,socialeengedragsmatigesignalenkunneninde richtingwijzenvaneenzaamheid.Houderaltijdergindateruiteraardookietsanders aandehandkanzijnwanneerjesignalenoppikt.Naastsignalen,wordenerookeen aantaltypischelevensgebeurtenisseninverbandgebrachtmeteenzaamheid.Detabel metsignalendientnietalsafstreeplijst,maariseenaanleidingvooreengesprekover desituatie,metdebetrokkene,naastbetrokkenenofhetteamwaarjedeelvan uitmaakt.

Signalendiekunnenwijzenopeenzaamheid

Lichamelijke signalen

Gebrekaan eetlust

Vermoeidheid

Psychische signalen

Verliesvan vertrouwenin anderen

Verdriet, teleurstelling, boosheid

Verslechterde zelfzorg

Gevoelensvan zinloosheiden uitzichtloosheid

Sociale signalen

Missenvan socialesteun

Sociale onhandigheid

Verlegen, moeilijk contact leggen

Verhoogde spierspanning

Negatief zelfbeeld, weinig zelfvertrouwen

Gevoelensvan verlatenheid Hoofdpijn

Futloosheid

Gedragsmatige signalen

Gebrekaan sociale vaardigheden

Mensenop afstandhouden

Levensgebeurtenissen

(Echt)scheiding

Overlijdenvaneen naaste

Opzichzelf gerichtzijn

Gepest worden

Weinigsociale contacten

Beperkt sociaal netwerk Onzekerheid

Claimgedrag

Alcoholgebruik

Gebruik kalmeringsmiddelen

Financiële problemen

Verhuizing, migratie, veranderde woonomgeving

Ziekteofbeperking (vandecliëntzelf ofeennaaste)

Verliesvanbaan

Het overlijden van de partner kan tot emotionele eenzaamheid leiden, omdat er een diepe, hechte band met een andere persoon wordt gemist.

Thema14 Socialeproblematiek

Alssociaalwerkerhebjeeenbelangrijkesignalerendefunctie.Vanwegejetakenheb jeveelcontactmetmensen.Jijbentdusdeaangewezenpersoonomvroegtijdig signalenoptepikkendiekunnenwijzeninderichtingvaneenzaamheid.Jekomt misschienzelfsbijmensenthuis,waarbepaaldezakenopkunnenvallen.

Indepraktijk

SociaalwerkerJo-annekomtgeregeldbijmevrouwPinas(69).HetvaltJo-anneop datmevrouwPinaswerkelijknooitvisiteheeft.ZehoortmevrouwPinasooknooit pratenoveranderen,zeheefthetaltijdoverhetweer,haarmedicijnenofwaterdie dagoptelevisiekomt.DekalenderdiemevrouwPinasheefthangenisookaltijdleeg, erstaatnooiteenactiviteitop.Alleendateriederedagiemandvandethuiszorgkomt. Jo-anneweetdatmevrouwPinashierergnaaruitkijktenprobeertdemedewerkers vandethuiszorgaltijdlangertelatenblijven.DitdoetzeookmetJo-anne.Zevraagt bijvoorbeeldofJo-annenógeenkopjetheewilvoordatzegaat,ofzevertelteenlang verhaalenlaatzichmoeilijkafkappen.OfzevraagtofJo-annenogevenietsvoorhaar wildoen.

Aanpakeenzaamheid

Deaanpakvaneenzaamheidismaatwerk.Demanierwaaropeenzaamheidisontstaan ofvoelt,isvooriedereenweeranders.Hetisdanookbelangrijkomtekijkennaarde (mogelijke)oorzakenendepersoonlijkesituatievandebetrokkene.Jekuntje misschienwelvoorstellendatsocialeeenzaamheidomeenandereaanpakvraagtdan emotioneleeenzaamheid.Somsheefteenzaamheidbovendieneenduidelijk aanwijsbareoorzaak,terwijlerookmeerdereoorzakentegelijkkunnenspelen.Als duidelijkiswatdeoorzaakenbehoeftenvandebetrokkenezijn,kunnener verschillendedingeningezetwordenomdeeenzaamheidteverminderenofte doorbreken.Letwel:hetbeginvandeoplossingligtaltijdbijdepersoonzelf.Deze moettothetbesluitkomenietstegendeeenzaamheidsgevoelenstewillendoen.

Contacten

Debetrokkenekaneenlijstjemakenvandecontactendiegaandeweghetlevenzijn verwaterd.Misschienkanzoiemandgebeldofgemaildwordenomhetcontactweer nieuwleveninteblazen.Debetrokkenekanookoppervlakkigecontactenverdiepen doorovermeerpersoonlijkezakentepratenendeanderhierooknaartevragen. Indiendebetrokkenekinderenheeft,kunnenzijeenopeningzijnvoornieuwe contacten.Ophetschoolpleinzijnaltijdouderstevindenenjehebtalsnelcontact metdeoudersvanvriendjesenvriendinnetjes.Ookeenhondkanervoorzorgendat debetrokkenecontactenlegt.Dooreenpraatjetemakenmetanderehondenbezitters tijdenshetuitlaten.Debetrokkenezouookzijndienstenaankunnenbieden,zoals oppassenopdekinderenvandeburen,eenhuishoudelijkklusjedoenbijeenkennis enzovoort.

Alsdebetrokkenemoeiteheeftmethetaangaanvancontact,zouhijhiermeekunnen oefenen.Bijvoorbeelddoorsimpelegesprekjesterepeteren.Eeneerstegesprekover koetjesenkalfjeskannamelijkeeneerstestapzijnnaarnieuwevrienden.Hierkunje debetrokkenegoedbijondersteunen,doorsameneenoverenweergesprekte oefenen.

Informatie

Somskanhetverstrekkenvaninformatieovereenzaamheidalhelpenomheteen plektegevenofomdebetrokkenetemotiverenzijneenzaamheidaantepakken.De betrokkenekanopinternetandermanservaringsverhalenlezen,informatievinden overeenzaamheidofactiviteitenvindendieeenzaamheidkunnendoorbreken.Ofde betrokkenekancontactopnemenmeteentelefonischehulplijnofeenchat.Omzijn hartteluchtenofvooreenluisterendoor.

Vrijwilligerswerk

Vrijwilligerswerkkaneenzaamheiddoorbreken.Datkanbijvoorbeeldineenbuurthuis, opdeschoolvandekinderen,bijdeplaatselijkesportvereniging,dekerk,bijeen natuurorganisatieenzovoort.Doorvrijwilligerswerkvoeljejenuttigendaardoor mindereenzaam.Bovendiendoejeveelsocialecontactenoptijdenshet vrijwilligerswerk.Debetrokkenezouzichookopkunnengevenvooreen maatjesproject.Hierbijvindenerregelmatigontmoetingenplaatsmetbijvoorbeeld eenoudereofmetpersonendieeenernstigeziektehebben.

Vrijwilligerswerk kan ervoor zorgen dat iemand weer onder de mensen komt.

Activiteiten

Binnenveelgemeentenwordenactiviteitengeorganiseerdvoormensendieandere mensenwillenontmoeten.Alssociaalwerkerspeeljeeenbelangrijkerolbijhet faciliterenvandezeactiviteiten.Maarookbijvoorbeeldeenhobbyclubkanleidentot nieuwesocialecontacten.Ofeenpatiëntenverenigingofnabestaandengroep.

Preventie

Voorkomenisuiteraardaltijdbeterdangenezen.Hetisdusbelangrijkomeenzaamheid zoveelmogelijktevoorkomen.Doorervoortezorgendatjesocialenetwerktegen eenstootjekan,dooractiviteitenteblijvenondernemenenteblijveninvesterenin socialecontacten.Hierondersteunjealssociaalwerkerbij.

14.2 Socialeuitsluiting

Metsocialeuitsluitingwordtbedoelddateenpersoonsociaalenmaatschappelijk gezienaandezijlijnstaat.Hijparticipeertniet,isnietbetrokkenenheefthetgevoel dathijnietbijdesamenlevinghoort.Hijleeftdusgeïsoleerdvanhethelesocialeen maatschappelijkegebeuren.

Socialeuitsluitingbestaatuitvierdimensies:

1. Onvoldoendesocialeparticipatie:debetrokkeneneemtnietdeelaanactiviteiten diebinnendemaatschappijmogelijkzijn.Denkaaneenbezoekaande sportschool,hobbyclub,cultureleinstellingofuitstapjesnaareendierentuin, pretparkofmuseum.Ookkanermoeitezijnomsocialecontactenteonderhouden. Debetrokkenegaatdanooknietopvisitebijvrienden,kennissenoffamilieleden. Eriseengebrekaanbetekenisvollesocialecontacten.

2. Materiëledeprivatie:alsdebetrokkenezijnfinanciëlesituatievergelijktmetde geldendemaatschappelijkestandaard,ervaarthijfinanciëletekorten.Door geldgebrekkunnenactiviteitennietwordenuitgevoerdenisergeengeldvoor essentiëlezaken,zoalsnieuwekleding,ofdeelnemenaaneensport.

3. Onvoldoendetoegangtotsocialegrondrechten:debetrokkeneleeftineen onveiligeenonprettigebuurtwaarweinigtebelevenvalt.Erisveeloverlast.Ook iservaakonvoldoendetoegangtotzorgeninstanties.

4. Onvoldoendenormatieveintegratie:debetrokkeneleeftnietdealgemene waardenennormennadieindesamenlevingheersen.Denkaanspijbelen (jongeren),diefstal,vernielingen,fysiekgeweld.

Cliënten die te maken krijgen met sociale uitsluiting hebben vaak financiële tekorten.

Socialeuitsluitinghangtnauwsamenmetarmoede,discriminatie,ongelijkheiden geweld.Hetkanzoweldeoorzaakalshetgevolgvandezezakenzijn.Ookkansociale uitsluitingarmoede,discriminatie,ongelijkheidengeweldversterkenenandersom. Socialeuitsluitinghangtvaakooksamenmeteenniet-westerseachtergrond,een eenoudergezin,eenlaagopleidingsniveauenwerkeloosheid.Maarkomtookvoorbij bijvoorbeeldmensenmeteenbeperking,ouderenofmensendiehomoseksueelzijn. Groepenbinnenonzesamenlevingdiemetsocialeuitsluitingtemakenhebben,worden vaakgemarginaliseerdegroepengenoemd.Marginaalhoudtindezecontextindat iemandzichaandegrens/randvandesamenlevingbevindt.

Gevolgenopgezondheidenwelzijn

Degevolgenvansocialeuitsluitingzijnernstig.Hetkanleidentotpassiviteit.Omdat mendehoopheeftopgegevenooitnogdeeltenemenaandesamenleving.Of betrokkenenwordenjuistboosenagressief,omdatzegeenplekindesamenleving hebbenofdekanshierniettoekrijgen.Denkmaareensaaneenwerkeloze jongvolwassenediealtemakenheeftmetsocialeuitsluitingenvanwegezijn niet-westersenaamnietwordtuitgenodigdopsollicitatiegesprekken.

Ookopdegezondheidheeftsocialeuitsluitinginvloed.Mensendietemakenhebben metsocialeuitsluitingkiezennamelijkeerdervooreenongezondeleefstijldie gezondheidsklachtenmetzichmeebrengt,zoalshart-envaatziektenendiabetes. Socialeuitsluitingkanookdeoorzaakvaneendepressievestoorniszijn.Debehoefte

omerbijtehorenzitheeldiepbijmenseneniederedagweerbeseffendatjeeigenlijk nietmeedoet,kanjesombermaken.Hetgevoeleenbuitenstaandertezijnvergroot daarbijhetrisicoopeenpsychose.

Rolsociaalwerker

Alseencliëntbuitendesamenlevingstaat,zalditjeopvallendoordeeerderbeschreven dimensies:geensocialecontacten,nietdeelnemenaanmaatschappelijkeactiviteiten, slechtefinanciëlesituatie,mindertoegangtotsocialegrondrechtenendewaarden ennormenvandesamenlevingnietnaleven.Bovendienkanarmoedeeenbelangrijk signaalzijn.Netalsdiscriminatie:debetrokkenewordtbijvoorbeeldconstant afgewezenalshijsolliciteertofhijwordtuitgescholdenopstraat.

Ookishetbelangrijkomtebeseffendatdesamenlevingveeleisendis.Jemoetover allerleivaardighedenenkennisbeschikkenommeetekunnendraaien.Veranderingen gaanbovendiensnel,waardoormensengaanuitvallen;hetluktzenietmeeromalles bijtebenen.Zebegrijpenbijvoorbeeldniethoeeenov-chipkaartwerkt,hoezehun digitalegezondheidsdossierkunneninzienofeenverzekeringafkunnensluiten.Gebrek aanditsoortkennisenvaardighedenisduseensignaal.Enbovendieneenvoorbode vooreennegatievespiraalwaarinmensenterechtkunnenkomen.Zegaanzichnog meerterugtrekkenomdatzesteedsminderbegrijpenvandemaatschappij.

Erisalveelbeleidomsocialeuitsluitingtegentegaan.DenkaandestichtingLeergeld, eenstichtingdiekinderenkansenbiedtomdeeltenemenaanbinnen-en buitenschoolseactiviteitenenditfinanciert.Voorjongerenzijnerjongerenwerkers dieeenduwtjerichtingdesamenlevingkunnengeven.Ookkunnenspecifieke bijeenkomsten,activiteitenofworkshopseenbijdrageleveren.Dezespelendanvaak inopspecifiekekenmerken,zoalseenoudergezinnen,ofarmoede,werkeloosheidof eenzaamheid.Gadusnawaterbinnendegemeentevandebetrokkeneallemaal mogelijkisomdeeltenemenaandemaatschappij,indienhijzijnsituatieaanwil pakken.

14.3 Pestproblematiek

Pestengaatomallenegatievehandelingendiezichherhaaldelijkenlangdurig voordoen,gerichtopeenspecifiekepersoon(Stoppestennuz.d.).Ditgebeurtdoor éénpester,ofdoormeerpersonenineenbepaaldegroepscontext.Zoalsgrapjes makentenkostevaneenander,deanderbelachelijkmaken,vervelendeopmerkingen plaatsen,deanderbeledigenofuitschelden,deandernegerenofsociaalbuitensluiten. Hetgaatdusomeenstelselmatigevormvanagressiewaarbijhetslachtofferfysiek, verbaalen/ofpsychischschadewordttoegebrachtdooreenindividuofgroep.Bij pestenisdemachtongelijkverdeeldenheeftdeeendeintentiedeanderte beschadigen.

VrijwilligsterRosa

Inhetbuurthuisiserelkezaterdageensjoelactiviteitvoorouderen.VrijwilligsterRosa (44)kannietopschietenmetmevrouwDeHei,dievolgenshaarnietenthousiastis. Rosa‘vergeet’nualdriewekenommevrouwDeHeiintedelen,waardoorzeaande kantzit.AanheteindvandeavondhelptRosanneallemenseninhunjas,alleen mevrouwDeHeislaatzeover.Dievoeltzichbuitengeslotenenbesluitnietmeerin hetbuurthuistekomen.

Pestenmoetjenietverwarrenmetplagen.Plagenisgrappigbedoeldenvooralle partijenleuk.Alsjeplaagt,hebjebovendiennietdeintentiedeandertebeschadigen. Sterkernog,plagenkomtvaakvoortussenmensendieelkaarmogen,methumorals belangrijkaspect.Omplagenkunjeduslachenennietiederekeerdezelfdepersoon isaandebeurt.Plagengebeurtnietstructureelenwisseltinrolverdeling.Wievandaag wordtgeplaagd,kanmorgenjuistdegenezijndieiemandplaagt.Plagenisook kortdurend.

Amina

Aminais16jaarenzitinhethoogstejeugdelftalvanhaarhockeyclub.Desfeerinhet elftalisgoed,erstaateenechtvriendenteam.Vaneengeintjehoudenzeallemaalwel, ditkeerishetAminadieeengrapuithaaltmetSandra,dekeepster.Zonderdatiemand hetdoorheeft,verstoptzetweeeierenindesportschoenenvanSandra.‘Datwordt lachenstraks’,denktAmina,dievorigeweeknadetraininghaarfietsingepaktmet toiletpapieraantrofindefietsenstallingvandeclub.

Wordteenpersoonlangeretijdgeplaagd,daniseropdenduurgeengelijke machtspositiemeerenspreekjevanpesten.Pestengebeurtnietalleentussenjonge kinderen,ookjongerenkunnenermeetemakenkrijgen,netalsvolwassenenenzelfs ouderenineenverzorgingstehuiskunnenslachtofferwordenvanpesterijen.Vaak beginthetpestenwelindebasisschoolleeftijd. Ongeveer10%vande basisschoolkinderenheefttemakenmetpestenen5%vandemiddelbarescholieren. Eneenkwartvanallewerkendenheeftweleenstemakengehadmetpesterijenopde werkvloer.

Ook op de werkvloer komt pesten voor.

Vormenvanpesten

Pestenkomtzowelindividueelalsingroepsverbandvoorenerzijnverschillende vormenvanpesten.Depesterkanopverschillendemanierenpesten:fysiek(slaan, schoppen),verbaal(uitschelden,kleinerendeopmerkingenmaken),relationeel (roddelen,buitensluiten),materieel(spullenkapotmaken)encyberpesten.

Demeestvoorkomendevormenvanpestenzijn:

• cyberpesten

• uitsluiten

• negeren

• fysiekeagressiebijpesten.

Cyberpesten

Cyberpesteniseenvormvanpestenwaarbijhetslachtoffergekwetstwordtviasociale media.Denkaanbeledigendemails,gemeneenkwetsendeberichtenviaWhatsApp, ongewenste(eventueelgemanipuleerde)foto’soffilmpjeslatenrondgaanop bijvoorbeeldTikTokofInstagram.Cyberpestenkanzich24uurperdag,zevendagen indeweekvoordoen.

Degepestekanvaakweinigdoenomhetcyberpestentelatenstoppen.Hetgebeurt meestaldoormeerderepersonenuiteengroep,bijvoorbeelddoorhetgebruikvan eengroepsapp.Indatgevalkunnendepesterselkaarsteunenenaanvullen,waardoor degepestepersoonvanmeerderekantenwordtbelaagd.Sindsdekomstvansociale mediaispesteneenstukgemakkelijkergeworden.Doordathetanoniemkangebeuren, ishetlastigomcyberpestengoedaantepakken.Daderszijnvaaknietteachterhalen. Zewetendathunanonimiteitervoorzorgtdatzenietafgerekendkunnenwordenop hunuitingenrichtinghetslachtoffer.Ditisalleenmogelijkalshetslachtofferaangifte doet.

Bij cyberpesten wordt het slachtoffer, via sociale media, intentioneel beschadigd door pesters.

Uitsluiten

Hetuitsluitenvaniemandiseenbewusteactie,gerichtophetnietbijdegroepmogen horen.Alsjewordtuitgeslotendoorbijvoorbeeldeenofmeerleeftijdgenotenof collega’s,voeljejeeenzaamenechtbuitendegroepgeplaatst.Doordatjenietmag deelnemenaandeactiviteitendiedegroeponderneemt,gajetwijfelenaanjezelf. Uitsluitingzorgtvooreenminderwaardiggevoelbijdegepeste,dievervolgensde schuldbijzichzelfgaatzoeken.Datzorgtvoorverergeringvanhetgebrekaan zelfvertrouwen.

Negeren

Ookhetstelselmatignegerenvaniemandisonmiskenbaareenvormvanpestgedrag. Degepestewordtnietduidelijkenbewustbuitendegroepgeplaatst(zoalsbij uitsluiting),maarvollediggenegeerd.Stelselmatignegerenishetzelfdealsiemands bestaanontkennen.Jegeeftiemandhetgevoeldatdieerniettoedoetenniet belangrijkgenoegisomaandachttekrijgen.Negerenismoeilijkaantepakken,omdat depesterfeitelijknietsdoet.

Fysiekeagressiebijpesten

Naastverbalevormenvanpesten,isookfysiekeagressieeenvormvanpesten.Dit kanzichuitenopverschillendemanieren,denkaaniemandlatenstruikelen,iemand aandeharentrekkenofduwen.Ofdenkaaniemandinzijngezichtslaan,indemaag stompenofingroepsverbandmolesteren.Hetisdevraagofjedergelijkgedragnog onderdenoemer‘pesten’kuntplaatsenofdathetpuuromgeweldgaat.Vaakiser

sprakevanverleggingvandegrenzen.Eenvervelendeopmerkingwordteen scheldpartij,eenkleineduwgroeituiteindelijkuittothetgebruikenvangeweld.Het slachtoffervoeltzichnietmeerveiligenmoetaltijdalertzijnopsituatieswaariner mogelijkgeweldtegenhemwordtgebruikt.

Rollenverdelingpesten

Alserineengroepgepestwordt,kunjeverschillenderollenonderscheiden.Deze rolverdelingzorgtervoordathetpestenontstaat,instandwordtgehouden,verergert, vermindertofstopt.Indeeersteplaatsiserdegenediegepestwordt,hetslachtoffer. Inprincipekaniedereenslachtofferwordenvanpesterijen,erbestaatgeenstandaard profiel.Tochhebbenmensendiegepestwordenvaakweleenaantalovereenkomsten. Kinderen,jongerenenvolwassenenmetdevolgendeeigenschappenenkenmerken lopeneengroterrisicoomgepestteworden:

• bangzijnofjuistvijandigreagerenopeeneersteaanval(zereageren‘onhandig’)

• weinigsteunkrijgenvancollega’sofvrienden,bijeerstepesterijen

• vaakalleenzijnennietoveradequatesocialevaardighedenbeschikken

• weinigvriendenhebben

• fysiekzwakzijn

• weinigzelfvertrouwenhebben

• zichafwijkendvandegroepsnormengedragen.

Tegenoverhetslachtofferstaatdepester.Depesterkanverschillenderedenenhebben voorzijnpestgedrag.Hijvindthetbijvoorbeeldstoerenwilzijnsocialestatusinde groepverhogen,ofhetiseenmanieromteexperimenterenmetsocialevaardigheden (hoeverkanikgaan?).Ookkaneenpesterproberentevoorkomendathijzelfgepest wordt(bijvoorbeeldvanwegeeeneigenpestverleden).Iederepesterisuiteraard anders,tochbestaanereenaantalovereenkomsten.Eenpester:

• isvaakimpulsiefenextravert

• vindthetmeestalbelangrijkompopulairtezijn(endenktdittebereikendoorte pesten)

• wilgraagdemachthebbenoveranderen

• zietpestenvaakalseenmanieromdeeigenfrustratiesofproblemenaftereageren

• heeftdoorgaansweinigempathieenvindtgeweldgebruikenpositief

• heeftmeermoeitemetgrenzenenregels.

Eenpesterisnooitalleen,erzijnookaltijdmeelopers.Actievemeelopersdoenactief meeaanhetpesten,bijvoorbeeldomindruktemakenopdepester.Hierdoorweten zezekerdatzezelfhetslachtoffernietzullenworden.Passievemeelopersdoenzelf nietmeeaanhetpesten,maarzijnerwelaltijdbijaanwezig.Zelachenbijvoorbeeld omwatdepesterenactievemeelopersdoenofmoedigenaanomhetpestenvoort tezetten.Depesterende(actieveenpassieve)meelopersvormensamendepestende groep.Daarbuitenzijnermogelijknogmensendiehetslachtofferproberente verdedigen.Zijhelpendoortegendepesterstezeggendatzemoetenstoppen.Ten slottezijnerdebuitenstaanders.Zijwetenvaakweldatergepestwordt,maar bemoeienzichnergensmee.

Gevolgenpesten

Degevolgenvanpestenzijngroot.Hetheefteengroteinvloedophetzelfvertrouwen, ditkanbehoorlijkbeschadigdrakenenookminderwaardigheidsgevoelenskomen voor.Debetrokkenewentaanallevernederingenenzalopdenduurzelfgaangeloven datwatdepestershemdirectofindirectvertellen(dathijwaardeloosis)dewaarheid is.Bijkinderenkunnendeschoolprestatiesdalen,hetkindkrijgtdekansnietom socialevaardighedenteontwikkelenenerontstaateengrootwantrouwennaarmensen diewélgoedebedoelingenhebben.Opdelangetermijnkaneenslachtoffermoeite hebbenomrelatiesaantegaan(vanwegeeengebrekaanvertrouwenenlage eigenwaarde),erkaneendepressieontstaanvanwegezeerernstigeenlangdurige pesterijenenzelfssuïcidekomtvoor.

Nietalleenslachtoffersvanpesterijenkunnenproblemenkrijgen.Ookdepesters ontwikkelenvaakmoeilijkheden.Wanneereenpesternietgecorrigeerdwordtdoor zijnomgeving,danzalhijzijngedragvoortzetten.Hierdoorontwikkelteenpersoon geeninlevingsvermogenengaathijervanuitdathijzijndoelenkanbereikendoorop eensociaalonaangepastemaniermeteenanderteonderhandelen.Pesterslopen vervolgenskansominaanrakingtekomenmetpolitieenjustitie,vanwegehun onaangepastegedragspatronen.Pestenheeftookinvloedopdegroepwaarinhet pestenplaatsvindt;erheersteenonveiliggroepsklimaatvanwegehetpesten.

Rolsociaalwerker

Pestproblematiekishardnekkig.Ookvereisthetvaakbetrokkenheidvandepesters omhetoptelossen,terwijljedaaralssociaalwerkernietinallesituatiestoegangtot hebt.Denkmaaraaneenpersoondiegepestwordtopzijnwerkenhieradviesover vraagtaanjou.Jekuntdepersoonuiteraardbepaaldetipsmeegeven,maarjekunt hetgroepsprocesnietbeïnvloeden,jekentdecollega’simmersniet.Wanneerjezelf betrokkenbentbijeengroep,bijvoorbeeldalsjeeencollectieveactiviteitorganiseert, danishetweljeverantwoordingompestenheelconcreetaantepakken.

Signaleren

Alssociaalwerkerkunjepestproblematieksignaleren.

Letineengroepop:

• rollen:bijpestenheeftiedereenzijnvasterol.Alshetaltijddezelfdeisdieplaagt enaltijddezelfdeisdiegeplaagdwordt,iserooksprakevanpesten.

• verzoening:vaakhebbenbetrokkenennaafloopvaneenruzieeenschuldgevoel ofzoekenzenaareenmanieromzichweerteverzoenen.Bijpestenwildepester juistmeestalnietverzoenenenookschuldgevoelensontbreken.

• regels:ineengroepwaarnietgepestwordt,sprekendeledenelkaaraanopde heersenderegelsennormen.Maaralserineengroepwelgepestwordt,zijnde groepsregelsvaakwillekeurigenvallenzealtijdnegatiefuitvooreenbepaalde persoon.

Onderstaandesignalenkunnenerbijeenpersoonopwijzendathijgepestwordt.

Uiteraardkanerookietsandersaandehandzijn:

• vluchtgedrag:gepestemensenproberenvaaksocialegroepentevermijden.Denk aannietmeewillendoenaaneengeorganiseerdegroepsactiviteit,oflangdurig toiletbezoekommaarnietindegroeptehoevenzijn.

• lichamelijkeklachten,zoalsbuikpijn,hoofdpijn,misselijkheid

• somberheid,debetrokkeneoogtongelukkigendepressief

• gedragsveranderingen(ineensstiller,teruggetrokkenofjuistagressiever)

• slechterslapen

• minderzelfvertrouwen,durftdingenniet

• eenveranderdeetpatroon.

Specifiekbijkinderenenjongerenkunjelettenop:

• terugvalinontwikkeling(weerduimzuigenofbedplassenbijvoorbeeld)

• verslechteringvanschoolresultaten

• zelfbeschadigendgedrag(bijvoorbeeldmeteenschaarindearmsnijden).

Ookveelvoorkomend:

• Hetkind/dejongerewordtnooituitgenodigdomergenstespelen/langstekomen ofomopfeestjestekomenenneemtzelfooknooitiemandmeenaarhuis.

• Hetkindneemtonlogischewegenomzichteverplaatsen(ompesterstevermijden) enzoektvooralveiligeplekkenop(indebuurtvaneenvolwassene).

• Hetkindheeftregelmatigkapottespullen,isspullenkwijtofheeftverwondingen.

• Hetkindmagnietmeedoen,wordtaltijdalslaatstegekozen.

Actieondernemen

Erzijnverschillendeactiesdiejealssociaalwerkerkuntondernemenompestenin eengroeptevoorkomen,telatenverminderenoftelatenstoppen,bijvoorbeeld:

Voorkomen:

• Werkvanafdeeerstedagaanhetopbouwenvaneenpositieverelatiemetde groepsledeneneenpositiefenveiliggroepsklimaat.Noteerbijvoorbeeldmetde helegroepnormenenregelsoverwatwelennietacceptabelisindeomgangmet elkaar.Geefdaarbijzelfaltijdhetgoedevoorbeeld.

• Bespreekmetdegroepsledendatiedereengelijkwaardigis,maaruniek.Bedenk samenwathetvoordeelisvanzoveelverschillende,uniekeindividuenineen groep.

• Plan,indienrelevant,eensindezoveeltijdeenkorteen-op-eenmomentmetieder groepslidomtebesprekenhoehetgaatenofernogbijzonderhedenzijn.Door constantingesprekteblijven,individueelmaarookmetdegroep,kunjesnelen effectieftotactieovergaanalsdesituatiedaaromvraagt.

Verminderen/latenstoppen:

• Weesalertopdeeerderbeschrevensignalendiemogelijkkunnenwijzenoppesten.

• Maakeenduidelijkonderscheidtussenmeldenenklikken.Doortemeldenzoekt eenpersoonhulp,zodathetpestenstopt.Bijklikkenwildegenedatanderenin deproblemenkomen.Wanneeriemandmeldtdatereenpesteractiefis,isdiegene vaakbangomzelfhetslachtofferteworden.Doorhetverschiltussenmeldenen klikkentebenadrukken,wordtdestapomtemeldenmindergroot.

• Neemiederindividudatpestenmeldtserieus.Ookalshetlijkttegaanomeen plagerijofgeintje.Depersoonvoeltditblijkbaaralspestenenjezultdanookaltijd nawillengaanhoeditinelkaarsteekt.

• Zodrajepest-,meeloop-ofaanmoedigingsgedragzietontstaan,grijpdandirect indoordepersonendiezichhierschuldigaanmaken,aantespreken.Watjijgoedofafkeurtheeftimpactopdegroepsleden.

• Probeerteontdekkenhoehetpestenisontstaan.Alshetdoormiscommunicatie ofconflictenisontstaan,dankanmediationmogelijkhelpenomditoptelossen. Enwanneerhetpestenisontstaanomdatdepestereenniet-weerbaarindividu heeftuitgekozenalsslachtoffer,danmoethetvoordeelomtepestenworden weggehaald;hetpestenmoetnadeliguitpakken(ervolgensanctiesofiets dergelijks).

• Negeerhetpestenniet,zogeefjedeboodschapdatpestenerbijhoortendatje aandekantvandepestersstaat.

• Maakdegroepsledenbewustvanhuneigenbijdrageinpestsituatiesenactiveer degroepomhetslachtoffertesteunen.

• Ompestgedrageffectiefaantepakken,ishetvanbelangomdehelegroepte betrekkenbijdeoplossingervan.Jekuntdehelegroepaansprekenoppestgedrag. Datlijktmisschiennieteerlijk,omdatnietiedereenindegroepdaadwerkelijkpest, maarookdemeelopers,zwijgersenzelfsdepersonendienietsvanhetpestgedrag afweten,spreekjezoaanophungemeenschappelijkeverantwoordelijkheid.

Pesten is een groepsprobleem.

Pestprotocolenpestprogramma's

Insommigeorganisatiesiseenpestprotocolwerkzaam.Hetpestprotocolgeeftalle betrokkenpartijenduidelijkheidoverhoeergehandeldwordtwanneerersprakeis vanpestgedrag.Ookkanerinstaanhoeeenorganisatiepestgedragprobeertte voorkomen.Wanneerditvantoepassingis,kunjehetpestprotocolvanjouworganisatie raadplegen,ofeencliëntadviserenhiernaartevragenbijzijnleidinggevende.

Erbestaanookverschillendestandaardprogramma’stegenpesten.Dezezijnveelal gerichtopkinderenenjongeren.Denkaandekanjertraining,gerichtophetvoorkomen ofverminderenvansocialeproblemenenhetbevorderenvanwelbevindenopscholen, voorkinderentussende4-16jaar.EnhetprogrammaPRIMA;aanpakvanpestenop scholen,isookbedoeldompestenopbasisscholenteverminderen.Pestprogramma’s dievanbegintoteindwordendoorlopenzijndoorgaanseffectieverdanlosseacties vandegroepsleider.

14.4 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Nancy(20jaar)heeftsindshaardertiendeeeneetstoornis.Dezewasopeengegeven momentzoerntigdatzenogmaardertigkilowoogenaanhetinfuusineenziekenhuis voorhaarlevenvocht.OndertussengaathetalstukkenbetermetNancy,maarzeis ernoglangniet.Zevolgtintensievetherapieomerbovenoptekomen.Vanwegehaar eetstoorniskonNancybijnanietnaarschool.Daarwaszevaaktezwakvoor.Haar middelbareschooldiplomahaaldezedankzijonlinelessenenzeheeftnogniet nagedachtovereenvervolgopleiding.Ookvoorsportenenhobby'shadzeweinig energie.OmdatNancyzoweinigparticipeertindesamenleving,heeftzeookdekans nietgekregenomeensociaalnetwerkoptebouwen.Zebrengthetgrootstedeelvan haartijdthuisdoor,methaaroudersenhaarjongerebroertje.

Casus

DeoudersvanNancyzijnhetzat,zewillendolgraagdathundochterdewereldintrekt, vriendenmaakt,ietsmethaarlevendoet.Dusopeendagzettenzehaar,lichtelijk onderdwang,afbijhetjongerencentrum.Zekandaarmeedoenmeteenmake-up workshopenopdiemanieranderemensenlerenkennen.JongerenwerkerEsmaa, diebijdemake-upworkshopaanwezigis,isgeïnformeerdoverNancy'sachtergrond enontfermtzicheenbeetjeoverhaar.Zehoudthaarwatmeerindegatenenprobeert momententecreërenwaarinNancydemogelijkheidkrijgtomcontactteleggenmet anderejongerendieaanwezigzijnbijdeworkshop.Maaraldezemomentengrijpt Nancynietaan.

Dilemma

NaafloopvandeworkshophebbenNancyenEsmaaeengesprek.Tijdensditgesprek verteltNancydatzeenormeenzaamis,zeheeftgeenvriendenenmistdiepe emotioneleverbindingen,'zoiemandwaarjeallestegenkanzeggenenallesmeekan

delen',zegtNancy.AlsEsmaadoorvraagtnaarwatNancyzelfalheeftgedaanomhaar eenzaamheidaantepakken,komtnaarvorendatNancygeenenkelemogelijkheid aangrijpt.Zoheeftzeeennichtjediebijnawekelijksvraagtofzedestadmethaarin wilomsamenteshoppen.Zeheefteenbuurjongendieweleensaanbeltomtevragen ofzesameneenfilmpjekunnenkijken.Enzeheeftnogweleenscontactmeteenoude basisschoolvriendin,diebeltweleensennodigthaardanuitommethaarenhaar vriendinnenmeetegaan,opstap.Maaraldezeinitiatievenwijstzeaf,wantja,eigemlijk heeftzedaardanhelemaalgeenzinin.

Esmaabeseftzichgoeddathetbeginvandeoplossingvaneenzaamheidsproblematiek altijdbijdepersoonzelfligt.Nancymoetzelftothetbesluitkomenietstegende eenzaamheidsgevoelenstewillendoen.Nancylijktditergenshelemaalniettewillen, wantzegrijptgeenenkelekansaanomsocialecontactenoptedoen.Aandeandere kant,zeverlangtwelheelergnaareendiepeemtioneleverbinding.

WatdoetEsmaa?

1. Zedringtverdernietaanomtewerkenaandeeenzaamheidsproblematiek,Nancy wilduidelijkdiestappennietzetten.

2. Zedringttochaan,misschienvindtNancyhetgewoonheelerglastigomeen bepaaldedrempelovertegaan.

14.5 Begrippen

Cyberpesten

Vormvanpestenwaarbijhetslachtoffergekwetstwordtviasocialemedia.

Eenzaamheid

Eenhechte,emotionelebandmetanderenmissen.

Emotioneleeenzaamheid

Iemandmisteenhechte,intiemebandmetéénofmeerderepersonen.

Marginaal

Iemandbevindtzichaandegrens/randvandesamenleving.

Pesten

Allenegatievehandelingendiezichherhaaldelijkenlangdurigvoordoen,gerichtop eenspecifiekepersoon.

Pestprotocol

Eendocumentdatallebetrokkenpartijenduidelijkheidgeeftoverhoeergehandeld wordtwanneerersprakeisvanpestgedrag.

Plagen

Uitingendiegrappigzijnbedoeldenvoorallepartijenleuk.

Socialeeenzaamheid

Eenpersoonheeftmindercontactmetanderendandiegenezouwillen.

Socialeisolement

Eenpersoonheeftdanweinigofhelemaalgeenbetekenisvolleofondersteunende socialecontacten.

Socialeuitsluiting

Wanneereenpersoonsociaalenmaatschappelijkgezienaandezijlijnstaat.

Thema15

Armoede

Inhoudthema

• Armoede

• Soortenarmoede

• Ontstaanvanarmoede

• Gevolgenvanarmoede

• Risicogroepen

• Voorzieningenvoormenseninarmoede

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping

• Begrippen.

Armoedeiseenprobleemdatwereldwijdmiljoenenmensentreft.Hetiseenonderwerp datvaakopduiktinverschillendemedia,waarbijdegevolgenvanarmoederegelmatig onderdeaandachtwordengebracht.Hetiseenkwestiediealeeuwenlangbestaat. HetcanonvanSociaalwerk(z.d.)illustreertdatondersteuningbijarmoedezelfsalin demiddeleeuwenaanwezigwas.Ditlaatziendatarmoedeeencomplexprobleemis datnietgemakkelijkkanwordenopgelost.

Alssociaalwerkerishetbelangrijkomteerkennendatarmoedenietzomaaropgelost kanworden,maardatjeweleenwaardevollerolkuntspeleninhetondersteunenen adviserenvancliëntenomhunpersoonlijkesituatieteverbeteren.Daarnaastishet essentieelomdegevolgenvanarmoedeteobserverenentesignaleren.Ditsteltjein staatomdenodigeondersteuningenhulpverleningtebiedenaandegenendiehet hetmeestnodighebben.

15.1 Armoede

Jeleeftinarmoedealsjelangeretijdnietdefinanciëlemiddelenhebtomtevoorzien indemeestprimairelevensbehoeften.Primairelevensbehoeftenzijnvoeding, drinkwater,huisvesting,kleding,onderwijsengezondheid.Alsjekuntvoorzieninde primairelevensbehoeftenhebjebestaanszekerheid Iedermens,wereldwijd,heeft rechtopbestaanszekerheid.Wiebestaanszekerheidheeft,leeftinwelstandofwelvaart. Westerselandenwordendaaromookwelvarendelandengenoemd.Enhoeweleen grootdeelvandeNederlandsebevolkingvolgensdezedefinitieinwelvaartleeft,zijn ervolgenshetCBS(2021)ooknogveelNederlandersdielevenmeteentekortaan bestaanszekerheid.Hetbegriparmoedeheeftooksynoniemenalsgebrek,tekortof schaarstedienietdirectverbondenzijnmetgeldgebrek.Zohebjebijvoorbeeld bloedarmoede,voedselschaarste,schaarsteaandrinkwater,tekortaanmedicijnen enzovoort.Inditthemagaatarmoedeovergebrekaangeld.

Bestaanszekerheid

Artikel25vandeUniverseleVerklaringvandeRechtenvandeMensomschrijfthet rechtopbestaanszekerheidalsvolgt:‘Eeniederheeftrechtopeenlevensstandaard diehooggenoegisvoordegezondheidenhetwelzijnvanzichzelfenzijngezin, waaronderinbegrepenvoeding,kleding,huisvestingengeneeskundigeverzorgingen denoodzakelijkesocialediensten,alsmedehetrechtopvoorzieningingevalvan werkloosheid,ziekte,invaliditeit,overlijdenvandeechtgenoot,ouderdomofeen andergemisaanbestaansmiddelen’.Dezeinvullingvanbestaanszekerheidvormteen belangrijkaspectvandemenselijkewaardigheid(CollegevoordeRechtenvande Mens,2016).

Sociaalminimum

AllelandendiedeUniverseleVerklaringhebbengeratificeerd(ondertekend)–en Nederlandheeftdatook–hebbendeplichtervoortezorgendatalleburgersvoldoende bestaanszekerheidhebben.DeNederlandseoverheidhanteerthiervooreen normbedragdatzeelkhalfjaaraanpast:hetsociaalminimum.Hetsociaalminimum, ookwelbestaansminimumgenoemd,ishetminimalebedragdatjenodighebtomin

deprimairelevensbehoeftentevoorzien.Hetsociaalminimumisookhetbedragdat gemeentenhanterenalsnormvoorhettoekennenvanbijstandofeenaanvullingop hetinkomentothetsociaalminimum.Daaromwordthetsociaalminimumookwel bijstandsniveaugenoemd.

Bijstandenandereuitkeringen

Debijstand,hetinkomentothetsociaalminimum,issinds2015geregeldinde Participatiewetdiewordtuitgevoerddoorgemeenten.Debedragenverschillennaar iemandsleeftijdenpersoonlijkesituatie(alleenstaandofgehuwd/samenwonend).

Daarnaastzijnerandereuitkeringenvoordiversedoelgroependieallemaalalsdoel hebbenomvooriedereeneensociaalminimumtegaranderen.Hetgaatomde volgendewettenenuitkeringen:

• Wetinkomensvoorzieningoudereengedeeltelijkarbeidsongeschiktewerkloze werknemers(IOAW):Dezewetbiedteeninkomensvoorzieningaanouderewerkloze werknemersdiegeenrechthebbenopeenwerkloosheidsuitkeringof arbeidsongeschiktheidsuitkering.

• Wetinkomensvoorzieningoudereengedeeltelijkarbeidsongeschiktegewezen zelfstandigen(IOAZ):DeIOAZvoorzietineeninkomensvoorzieningvooroudere zelfstandigendiehunbedrijfhebbenbeëindigdenonvoldoendeinkomstenhebben omvanteleven.

• AlgemeneOuderdomswet(AOW):DeAOWvoorzietineenbasispensioenvoor mensendiedeAOW-leeftijdhebbenbereiktendientalsbasisvoorhetinkomen vangepensioneerden.

• AlgemeneNabestaandenwet(Anw):DeAnwbiedteennabestaandenuitkeringaan partnersofwezenvanoverledenpersonendienietvoldoendeinkomenhebben.

• WetwerkenarbeidsondersteuningJonggehandicapten(Wajong):DeWajongbiedt financiëleondersteuningenarbeidsondersteuningaanjongerendiedooreen ziekteofbeperkingnietinstaatzijnomtewerkenoftestuderen.

• Werkloosheidswet(WW):DeWWvoorzietineenuitkeringvoorwerknemersdie werklooszijngewordenenvoldoenaandevoorwaardenvanarbeidsverledenen beschikbaarheidvoorwerk.

• WetWerkenInkomennaarArbeidsvermogen(WIA):DeWIAbiedtuitkeringenen re-integratieondersteuningaanmensendiegedeeltelijkofvolledig arbeidsongeschiktzijnverklaardennietinstaatzijnomtewerken.

• Wetopdearbeidsongeschiktheidsverzekering(WAO):DeWAObiedteen arbeidsongeschiktheidsuitkeringaanmensendievooreengrootdeel arbeidsongeschiktzijnverklaarddooreenziekteofbeperking.

• Ziektewet(ZW):DeZWvoorzietineentijdelijkeuitkeringvoorwerknemersdie doorziekteofzwangerschapnietkunnenwerkenengeenrechthebbenop loondoorbetalingdoordewerkgever.

• Toeslagenwet(TW):DeTWbiedtaanvullendeuitkeringenaanmensenmeteen laaginkomen,zoalshuurtoeslag,zorgtoeslag,kinderopvangtoeslagen kindgebondenbudget.

Deuitkeringenopbasisvanaldezewettenzijngekoppeldaanhetperiodiekdoorde overheidvastgesteldwettelijkminimumloon.Datwilnietzeggendatzegelijkzijnaan hetwettelijkminimumloon.Dekoppelingbetekentdatnormaalgesprokende uitkeringennaarverhoudingomhooggaanalshetwettelijkminimumloonomhooggaat.

Eenmaligetoeslagen

Dehoogtevandebijstandwordtelkhalfjaarvoorafvastgesteld.Ditbetekentdatde regeringgeenrekeningkanhoudenmetonverwachtedalingvandekoopkrachtin eenkomendeperiode.Dekoopkrachtgeeftaanwateengemiddeldhuishoudenkan kopen.Eendalingvandekoopkrachtbetekentdatjeminderkuntkopenvoorhetzelfde geld.Juistvoormensendiemoetenlevenvaneensociaalminimumkandatgrote problemenopleveren.Erzijnaltijdwelschommelingenindekoopkracht,maarsoms isdedalingvandekoopkrachtdoorgestegenkostenextreem.Dankandeoverheid bijspringenmeteeneenmaligetoeslag.

Hogeenergieprijzen

In2022kreegiedereentemakenmeteenbijzondersterkestijgingvandeprijzendoor onderanderedeoorloginOekraïne.Deprijzenvoorgasenelektriciteitstegenenorm. Hetzelfdegoldvoorandereelementairelevensbehoeftenzoalsvoedingenkleding. Daarombeslootdeoverheidomin2022tweekeereeneenmaligbedragtoetekennen aanmensenmeteenlaaginkomen.Meerinformatievindjeopdewebsitesvan gemeenten.

Psychologievandeschaarste

Uitonderzoekblijktdatmenseninarmoedevakerleningenafsluiten,weinigtotgeen spaargeldhebben,meerrokenendrinken,ongezonderetenenminderbewegen.Ze blijvenookvaakwegbijcursussenoverfinanciëleplanningen/ofstoppenervroegtijdig mee.Bovendienzijnsollicitatiebrievenvanmensenindezesituatievaakslordig geschrevenenkomenzesomsongepastgekleednaarsollicitatiegesprekken.

Waarommakenmensenmetweiniggeldvaaknietdebestekeuzes,waardoorde problemenblijvenofzelfsverergeren?Ditheeftallestemakenmetschaarste.Mensen metweiniggeldvoelenvoortdurendhetgebrekaanfinanciëlemiddelen,waardoor zevooralgefocustzijnophetoplossenvanhundirecteproblemen.Hierdoorblijfter weinigruimteoverinhundenkenvooranderezaken,zoalslangetermijndoelen.Dit beperkthunmentalecapaciteit,ookwelbandbreedtegenoemd.Endatheeftgevolgen. Zehebbenmeermoeitemethetnemenvangoedebeslissingen,kunnenminder informatieverwerken,vindenlangetermijnplanninglastigenzijnvatbaardervoor verleidingen.

Mensenhebbendeneigingombeloningenopkortetermijnzwaardertelatenwegen dandieoplangetermijn.Hierdoorsluitenzebijvoorbeeldsnellerleningenafmethoge rentesomonmiddellijkerekeningentebetalen.Ookvermijdenzevaakrisico's.Ze zienhetverliesvanietswatzealhebbenalsintenserdanhetverkrijgenvanietsnieuws. Dituitzichbijvoorbeeldindehoudingtegenoverschuldregelingen,waarbijmensen geennieuweschuldenmogenmaken.Mensenindebijstandblijvensomslieverindie situatiedandatzeeennieuwebaanaannemen,uitangstomopnieuwwerklooste wordenenweerindewachtrijtemoetenvooreenuitkering.Ditkanextramoeilijk zijn,omdatergeenfinanciëlereserveszijnomdeperiodezonderinkomente overbruggen(Damingeretal.,2015).

Een gebrek aan financiële reserves kan het extra lastig maken om een periode zonder inkomen te overbruggen.

Hetisbelangrijkvoorsociaalwerkersomzichbewusttezijnvandeoordelendiesoms wordengeveldovermensenmetweiniggeld.Vaakwordenzijgezienalsmensendie slechtekeuzesmakenofdieniethardgenoegwerken.Echter,ditperspectiefhoudt geenrekeningmetdecomplexesituatieswaarinzijzichbevinden.Menseninarmoede hebbenvaaktemakenmetveelverschillendeuitdagingenenbeperkingendiehet moeilijkmakenomlangetermijndoelennatestreven.Deconstantedrukvanhet moetenoverlevenmetweinigmiddelen,kanleidentoteenfocusophetoplossenvan directeproblemen,waardoorerweinigruimteisvoorhetmakenvan langetermijnplannen.Ditkanresultereninhetnemenvanbeslissingendieopkorte termijnvoordeliglijken,maaroplangetermijnnegatievegevolgenhebben.

15.2 Soortenarmoede

Jekuntarmoedeopverschillendemanierenindelen.Veelgebruikteindelingenzijn:

• absoluteenrelatievearmoede

• objectieveensubjectievearmoede

• bredeensmallearmoede.

Absoluteenrelatievearmoede

Jespreektvanabsolutearmoedealsmensenlevenvaneeninkomenonderde lage-inkomensgrens.Ofiemandinarmoedeleeft,hangtindatgevalafvanhetbudget datiemandtebestedenheeft.Hierbijwordtgeenvergelijkinggemaaktmethetinkomen vananderemensenindemaatschappij.InNederlandwordtdelage-inkomensgrens vastgestelddoorhetCentraalBureauvoordeStatistiek(CBS).Steldatde lage-inkomensgrensinNederlandop€1200permaandligt.Alsiemanddaneen inkomenheeftvan€1000permaand,leeftdiepersoonvolgensdezedefinitiein absolutearmoede.

Relatievearmoedeisarmoededievastgesteldwordtopbasisvaniemandsinkomen inrelatietotdeomgevingwaarinhijleeft.Hierbijwordtduswelgekekennaarhet inkomenvananderemensenbinnendesamenleving.Mensenwordendangezienals arm,alszemindertebestedenhebbendandegemiddeldepersoon.Steldathet gemiddeldeinkomeninNederland€2500permaandis.Iemanddie€1500permaand verdient,kanalsrelatiefarmwordenbeschouwd,omdatzijninkomenlagerisdanhet gemiddeldeinkomenvandeNederlandsebevolking,zelfsalshetbovendeabsolute armoedegrensligt.

Objectieveensubjectievearmoede

InNederlandwordtdeobjectievearmoedegrensvastgestelddooronderzoekersen budgetdeskundigen,zoalshetNibud(NationaalInstituutvoorBudgetvoorlichting). Zijbepalendearmoedegrensdoormiddelvanonderzoeknaardeminimalekosten voorbijvoorbeeldvoedsel,huisvesting,kledingenanderebasisbehoeften.Een voorbeeldvanobjectievearmoedeiswanneeriemandeeninkomenheeftdatlager isdandelage-inkomensgrensdiewordtvastgestelddoorhetCentraalBureauvoor deStatistiek(CBS).Vooreenalleenstaandeligtdezegrensin2024op€1573permaand.

Bijsubjectievearmoedewordtgekekennaarhoemensenzelfhunfinanciëlesituatie ervaren.Hetgaatdusomdebelevingvanarmoededoordemensenzelf.Hierbijwordt nietalleengekekennaarhetinkomen,maarooknaardelevensomstandigheden,de kwaliteitvanlevenendemogelijkhedenommeetedoenindesamenleving.Ditwordt vaakgemetenaandehandvanenquêteseninterviewswaarinmensengevraagdwordt hoezijhunfinanciëlesituatieervarenenofzijzichzelfalsarmbeschouwen,losvan objectievemaatstavenzoalsdelage-inkomensgrens.

Binnendepolitiekwordtvaakdevoorkeurgegevenaanhetmetenvanobjectieve armoede,omdatditbetermeetbaarisenerconcretemaatregelengenomenkunnen wordenommensenmeteenlaaginkomenteondersteunen.Hetbegrijpenvan

subjectievearmoedeisdaarnaastookbelangrijkomdathetinzichtgeeftinhoemensen huneigensituatieervarenenwaarzijbehoefteaanhebbenomhun levensomstandighedenteverbeteren.

Bredeensmallearmoede

BinnendedefinitievanbredearmoedeinNederlandgaathetnietalleenomfinanciële tekorten,maarookomhetgebrekaanmogelijkhedenomvolledigdeeltenemenaan demaatschappij.Ditbetekentdatarmoedenietalleenwordtgemetenaandehand vanmateriëlebezittingen,maarookaanfactorenzoalssocialeisolatieenbeperkte toegangtotonderwijsengezondheidszorg.Mensendiegeensterksociaalnetwerk hebben,moeitehebbenomkwalitatiefonderwijstevolgenofgeentoeganghebben totadequategezondheidszorgvanwegefinanciëlebeperkingen,wordenbinnendeze brededefinitiealsarmbeschouwd.

Aandeanderekantrichtdedefinitievansmallearmoedezichvoornamelijkop financiëletekortenenmateriëlebezittingen.Hierbijwordtgekekennaarhetinkomen vanmensenenofditondereenbepaaldearmoedegrensligt.Ookwordtergekeken naardewoonomstandighedenvanmensenenofzijinstaatzijnomtevoorzienin basisbehoeftenzoalsvoedsel,kledingenonderdak.

Bij smalle armoede wordt er onder andere gekeken naar in hoeverre mensen in staat zijn om te voorzien in basisbehoeften, zoals voedsel.

Terwijldebrededefinitievanarmoededenadruklegtopsocialeinclusieende mogelijkheidomvolledigdeeltenemenaandemaatschappij,richtdesmalledefinitie zichvoornamelijkopeconomischeaspectenenhetmateriëlewelzijnvanindividuen. Hetbegrijpenvanbeideperspectievenisessentieelvoorhetontwikkelenvaneffectief beleidomarmoedetebestrijdenenomtezorgenvooreeninclusievesamenleving waarinalleburgersgelijkekansenhebben.

15.3 Ontstaanvanarmoede

Armoedekanverschillendeoorzakenhebben.Denkaanfinanciëleproblemenvanwege hetverliezenvanwerkofarbeidsongeschiktheid,ofhethebbenvanschulden.Schulden zijnopenstaandebedragendiejenogmoetbetalen.Bijvoorbeelddekledingdieje onlinehebtgekochtenachterafbetaaltofdetelefoondiejehebtgekochtopafbetaling. Eenaantalfactorenvergrootdekansopfinanciëleproblemen.Alsjeéénvan onderstaandekenmerkenzietbijeencliëntishetgoedomhieroveringesprektegaan omtekijkenhoehieraangewerktkanworden:

• nietdebehoeftehebbenomgeldtesparen

Sommigemensengevenalhungelduitzodrazehetverdienen,zondereendeel ervanopzijtezettenvoornoodgevallenoftoekomstigeuitgaven.Eenpersoon geeftzijnsalarisvollediguitaanwinkelenenuitetengaan,zondergeldopzijte zettenvooronvoorzienekostenzoalsreparatiesaandeauto.

• gevoeligvoorverleidingenenreclame

Mensendiegevoeligzijnvoorverleidingenenreclamekunnengemakkelijkworden verleidtothetdoenvanimpulsaankopenofhetaangaanvanleningenvoor productendiezeeigenlijknietnodighebben.Iemandzietbijvoorbeeldeen advertentievooreennieuwetelevisiemeteen"koopnu,betaallater"aanbieding enbesluitdezetekopen,ookalheefthijaleenwerkendetelevisiethuis.

• opdekortetermijndenken

Sommigemensenhebbenmoeitemethetplannenvoordelangetermijnengeven devoorkeuraandirectebeloningenbovenlangetermijndoelen.Bijvoorbeeldals eenpersoonalzijngelduitgeeftaanreizenenleukeuitjes,zondernatedenken overzijnspaargeldvoorzijnpensioen.

• geenoverzichthebben

Mensenkunnenfinanciëleproblemenervarendoordatzegeengoedoverzicht hebbenvanhuninkomstenenuitgaven.Mensenkunnenmoeitehebbenombijte houdenwaarhungeldnaartoegaatenwetennietprecieshoeveelzeaanrekeningen moetenbetalenelkemaand.

• controleopfinanciënverliezendooreengebeurtenis

Onverwachtegebeurtenissenzoalshetverliesvaneenbaan,eenscheiding,of medischenoodsituatieskunnenervoorzorgendatmensendecontroleoverhun financiënverliezen.

Sommige mensen geven al hun geld uit zodra ze het verdienen, zonder een deel ervan opzij te zetten voor noodgevallen of toekomstige uitgaven.

Problematischeschulden

Problematischeschuldenkunnenervoorzorgendatmenseninarmoedeleven.Alsje instaatbentomschuldenaftebetalendanhoevenzegeenproblemenopteleveren. Maarmochtenersteedsmeerschuldenbijkomenenerontstaan betalingsachterstanden,dankunnenerfinanciëleproblemenontstaan.Erwordt gesprokenvanproblematischeschuldenalseenpersoonnietinstaatisombinnen 36maandenalzijnschuldenaftelossen.Ditstaatduslosvandeomvangenhet ontstaanvanschulden,maargaatoverdemogelijkhedendieiemandheeftomschulden tekunnenafbetalen.

15.4 Gevolgenvanarmoede

Armoedeheeftdiepgaandeenveelomvattendegevolgenvoorindividuen,gezinnen engemeenschappen.Hetkanleidentoteenreeksproblemen,waarondersociale uitsluiting,gezondheidsproblemen,onderwijsachterstandenenpsychologischestress. Alssociaalwerkerspeeljeeenrolbijhetondersteunenvanmensendietemaken hebbenmetarmoedeenbijhetaanpakkenvandegevolgenervan.

Sociaalisolement

Armoedeleidttotsociaalisolement.Erisonvoldoendegeldomdeeltekunnennemen aaneensociaalleven.Geengeldvoorhobby’s,lidmaatschapvanverenigingen, uitstapjes,gebruikvanhetopenbaarvervoer,internetenzovoort.Demogelijkheidom ergenstekomen,contactteleggenofjezelftevoorzienvaninformatie,wordtdaardoor ookeenstuklastiger.Zonemendemogelijkhedenomdeeltenemenaande

Thema15 Armoede

maatschappijaf.Nietalleenfinanciëleproblemenleidentotsociaalisolement.Veel mensendieinarmoedelevenschamenzichvoorhunsituatie.Hierdoorvermijdenze activiteitenencontactmetanderen.Zedurvenniettoetegevendatzeeengebrek aangeldhebben.Alsjeexprespersoonlijkeinformatieachterhoudt,krijgjehetgevoel datjeietsmoetverbergen.Jekuntdannietjezelfzijnbijanderen.Mensendiein armoedeleven,hebbendanookvaakeenverminderdgevoelvaneigenwaarde.Ook krijgenmensentemakenmetvooroordelenvanuitdeomgeving.Denkaanuitspraken als:

• Armemensenzijndom.

• Hetishuneigenschuld.

• Armemensenzijnasociaal.

• Zezijnteluiomtewerken.

Eensociaalwerkerkancliëntendiezichgeïsoleerdvoelendoorarmoedebijvoorbeeld incontactbrengenmetlokalesocialeactiviteitenofbuurtcentrawaarzenieuwe mensenkunnenontmoetenenkunnendeelnemenaangemeenschapsactiviteiten. Ditkanvariërenvankoffieochtendentothobbygroepenofvrijwilligerswerk.Doordeel tenemenaandezeactiviteitenkunnenmensennietalleennieuwevriendschappen opbouwen,maarookhunzelfvertrouwenvergroteneneengevoelvanbetekenisen verbondenheidervaren.

Armoede leidt tot sociaal isolement.

Gezondheidsproblemen

Armoedegaatookvaakgepaardmetgezondheidsproblemen.Mensenmeteenlaag inkomenhebbenvaakbeperktetoegangtotgezondheidszorgenlopeneenhoger risicoopchronischeziekten,mentalegezondheidsproblemenenondervoeding.Als sociaalwerkerkunjecliëntenondersteunenbijhetnavigerendoorhet gezondheidszorgsysteem,hendoorverwijzennaarmedischehulpbronnenenhen ondersteunenbijhetbeherenvangezondheidsproblemen.

Onderwijsachterstand

Daarnaastkanarmoedeleidentotonderwijsachterstanden,aangezienkinderenuit armegezinnenvaakmindertoeganghebbentotkwalitatiefhoogwaardigonderwijs enondersteunendemiddelen.Sociaalwerkerskunneneenrolspelenbijhet ondersteunenvangezinnenbijhetbevorderenvandeschoolprestatiesvankinderen, hetbiedenvaneducatievehulpbronnenenhetbevorderenvaneenpositieve leeromgevingthuis.

Psychologischestress

Totslotkanarmoedeernstigepsychologischestressveroorzaken,waarondergevoelens vanangstendepressie.Sociaalwerkerskunnencliëntenondersteunenbijhetomgaan metdezestressdoorhetbiedenvanbijvoorbeeldemotioneleondersteuningenhet aanlerenvaneffectievecoping-strategieën.

Gestapeldeproblemen

Hetkomtnietveelvoordatiemanddieinarmoedeleeftmaaréénprobleemheeft. Vaakveroorzaaktheteneprobleemeenvolgendprobleemzonderdatheteerste probleemwordtopgelost.Heteneprobleemkomtdanbovenophetprobleemdater alwas.Ditnoemjegestapeldeproblemen.

Noud

Noudiseenalleenstaandemandievandebijstandleeft.Doordefinanciëleproblemen slaapthijslecht.Daardoorraakthijvermoeid.Omdathijvermoeidis,kanhijnietgoed meernadenken.Enomdathijnietgoedmeerkannadenken,maakthijverkeerde keuzeswaarhijzijngeldaanuitgeeft.Endatheeftweertotgevolgdatzijn armoedesituatieverslechtert.

15.5 Risicogroepen

Hettemakenkrijgenmetschuldenenarmoedekaniedereenopeenbepaaldpuntin hetlevenoverkomen.Sommigegroepenenhuishoudenslopenechtermeerrisico dananderenomterechttekomeninarmoede.Dezegroepenenhuishoudensvallen onderderisicogroepenenhebbenvakereenlaaginkomen.Devolgendegroepen lopenvolgenshetCBS(z.d.)eenverhoogdrisicoomlangdurigmetarmoedetemaken tekrijgen:

• alleenstaandeouders

• mensenmeteenmigratieachtergrond

• langdurigwerklozen

• mensendieweinig/geenopleidinghebbengehad

• ouderen

• mensenmeteenarbeidsbeperking

• kinderen.

Thema15 Armoede

Alleenstaandeouders

Eenvoorbeeldvaneenalleenstaandeouderdiedesteunvaneensociaalwerkerzou kunnengebruiken,iseenmoedervantweejongekinderen.Dezemoederwerktparttime omvoorhaargezintezorgen,maarhaarinkomenisnietvoldoendeomallekostente dekken.Zeervaartmoeitemethetvindenvanbetaalbarekinderopvang,waardoor zebeperktisinhaarmogelijkhedenommeertewerkenenhaarfinanciëlesituatiete verbeteren.Dedrukomrondtekomenmeteenbeperktbudgetentegelijkertijdvoor haarkinderentezorgen,veroorzaaktstressenspanning.

Ineendergelijkesituatiezoueensociaalwerkerkunnenondersteunendoormiddel vancounseling,adviesenpraktischeondersteuning.Desociaalwerkerkandemoeder bijvoorbeeldbegeleidenbijhetzoekennaarbeterbetaaldebanen,hetvindenvan betaalbarekinderopvangoptiesofhetopstellenvaneenbudgetomhaarfinanciënte beheren.Daarnaastkunnensociaalwerkershaardoorverwijzennaarprogramma's enhulpbronnendiezijnontworpenomdeouder-kindrelatieteversterkenenhaar zelfredzaamheidtevergroten.

Alleenstaande ouders, vooral moeders, hebben vaak te maken met een dubbele last.

Mensenmeteenmigratieachtergrond

Personenmeteenmigratieachtergrondkunnentemakenkrijgenmetverschillende obstakelsopdearbeidsmarkt,zoalstaalbarrières,cultureleverschillenendiscriminatie. Ditkanhunkansenophetvindenvaneenbaanbeperkenenhuninkomenspotentieel verminderen.Bovendienhebbensommigennietdezelfdetoegangtotonderwijsen opleidingsmogelijkheden,wathunkansenopbeterbetaaldwerkkanbeperken.Stel jebijvoorbeeldeenvrouwvoordieonlangsnaarNederlandisgemigreerd.Zespreekt

detaalnognietvloeiendenheeftmoeiteomeenbaantevindendiepastbijhaar vaardighedenenervaring.Daarnaastmerktzedathaarbuitenlandsediploma'sniet altijderkendwordeninNederland,waardoorzebeperktisinhaarmogelijkhedenom hogeroptekomenopdearbeidsmarkt.Bovendienvoeltzezichsomsgediscrimineerd tijdenssollicitatiegesprekkenvanwegehaarafkomst.

Eenssociaalwerkerkanhelpenbijhetverbeterenvandetaalvaardighedendoorhet aanbiedenvantaallessenofdoorverwijzingnaartaalprogramma's.Ookkandesociaal werkerbegeleidingbiedenbijhetvindenvanpassendevacaturesenhetopstellen vaneencvensollicitatiebrievendiedenadrukleggenopvaardighedenenervaring. Daarnaastkaneensociaalwerkerhelpenomtegaanmetdiscriminatieenhet opbouwenvanzelfvertrouwentijdenssollicitatiegesprekkendoorhetgevenvantips enadviesoverhoeomtegaanmetdiscriminerendeopmerkingen.

Dounia

Douniaiseen32-jarigealleenstaandemoedervantweejongekinderen.Zeis geëmigreerduitMarokkoenheeftmoeiteomrondtekomenvanwegehaarlage inkomenalsschoonmaakster.Zevoeltzichgeïsoleerdenweetnietwaarze ondersteuningkankrijgenvoorhaarfinanciënendeschoolproblemenvanhaaroudste kind.

ZekomtincontactmetsociaalwerkerVanessa.VanessabiedtDouniaemotionele steunenondersteunthaarbijhetvindenvanhulpbronnenenprogramma'svoor alleenstaandeouders.SamenstellenzeeenactieplanopomDounia'sfinanciële situatieteverbeterenenhaarkinderendenodigeondersteuningtebiedenopschool. MetdeondersteuningvanVanessakrijgtDouniameerzelfvertrouwenenvoeltzezich sterkerenmeerverbondenmetdegemeenschap.

Langdurigewerkloosheid

Mensendielangdurigwerklooszijn,kunneneenaanzienlijkverliesvanvaardigheden ervarenenhunzelfvertrouwenkanafnemen.Ditkaneengrotehindernisvormenbij hetvindenvannieuwwerk.Bovendienwordenzevaakgeconfronteerdmet stigmatiseringendiscriminatieopdearbeidsmarkt,wathunkansenophetverkrijgen vaneenbaanverderbeperkt.Dezesituatiekanleidentoteenlangdurige afhankelijkheidvanuitkeringen,waardoorzevaakonderdearmoedegrensleven.

Sociaalwerkersspeleneenrolinhetondersteunenvanmensendielangdurigwerkloos zijn.Zebiedenbijvoorbeeldindividuelebegeleidingenondersteuningommensen weeropwegtehelpennaarwerk.Denkaanhetondersteunenbijhetverbeterenvan huncvensollicitatievaardigheden,enhetopbouwenvanhunzelfvertrouwentijdens sollicitatiegesprekken.Daarnaastcoördinerensociaalwerkersprogramma'sgericht ophetverbeterenvandeinzetbaarheidvanlangdurigwerklozen.Ditomvat bijvoorbeeldtrainingendiezijnontworpenomspecifiekevaardighedenteontwikkelen

dierelevantzijnvoordehuidigearbeidsmarkt.Ookrichtensociaalwerkerszichop hetaanpakkenvanonderliggendeproblemendielangdurigewerkloosheidkunnen veroorzaken,zoalsgezondheidsproblemen,gebrekaanopleidingofanderepersoonlijke omstandigheden.

Mensendieweinig/geenopleidinghebbengehad

Mensendieminderscholinghebbengehad,hebbenmeestalminderkansenopgoed betaaldwerkengroeiinhuncarrière.Zekunnenmoeilijkhedenhebbenzoalshet missenvanspecifiekevaardighedendienodigzijnvoorbeterbetaaldebanen.Ook hebbenzevaakmindermogelijkhedenomzichverderteontwikkelenophetwerk. Hierdoorverdienenzevaakminderenlopenzemeerrisicooparmoede.

Sociaalwerkerskunnenhierbijondersteunen.Zekunnenmensenmetminderscholing ondersteunendoorzeopwegtehelpennaaropleidingenentrainingenomhun vaardighedenteverbeterenenbeterekansenopwerktekrijgen.Ookkunnenze ondersteunenbijhetvindenvancursussendiepassenbijwatzewillenlerenenze begeleidenbijhetvolgenvandezecursussen.Daarnaastkunnensociaalwerkers programma'sorganiserenommensenteondersteunenmethetomgaanmetgelden hetvindenvanmanierenomfinancieelsterkerteworden.Bijvoorbeelddoorteleren hoezebeterkunnenomgaanmethungeld,hoezeuitdeschuldenkunnenkomen, enhoezekunnenprofiterenvanfinanciëleondersteuningalsdatnodigis.Opdeze manierkunnensociaalwerkersmensenmetminderscholinghelpenombeterekansen tekrijgenopwerkeneenleventeleidenwaarinzezichfinancieelsterkervoelen.

Ouderen

Ouderenmeteenlaagpensioenofeenkleinaanvullendpensioenlopenrisicoop armoede,vooralalszegeeneigenwoninghebbenenhogezorgkostenmoetenbetalen. Veelouderenhebbenmoeiteomdeeindjesaanelkaarteknopen,vooralalszete makenkrijgenmetgezondheidsproblemenofandereonvoorzieneuitgaven.

Inzo'nsituatiekaneensociaalwerkereenbelangrijkerolspelen.Zekunnendeze ouderepersoonondersteunenbijhetvindenvanfinanciëlehulpbronnenen programma'sdiekunnenhelpenbijhetbetalenvanhunrekeningenenzorgkosten. Ookkunnenzeadviesgevenoverhoezekunnenbudgetterenenhungeldkunnen beherenomtezorgendatzegenoeghebbenomrondtekomen.Daarnaastkunnen sociaalwerkerseenluisterendoorbiedenenemotionelesteunbiedenaanoudere mensendieworstelenmetfinanciëleproblemen.Zekunnenhenondersteunenbij hetomgaanmetstressenangstdiegepaardkunnengaanmetfinanciëleonzekerheid. Bovendienkunnensociaalwerkersdezeouderendoorverwijzennaarsociale voorzieningen,zoalsdevoedselbank.

Mensenmeteenarbeidsbeperking

Personenmeteenarbeidsbeperkingkunnentemakenkrijgenmetdiscriminatieen beperktetoegangtotdearbeidsmarkt.Zehebbenvaakmeermoeiteomwerktevinden dataansluitbijhunvaardighedenenmogelijkheden.Ditkanleidentotlagereinkomens eneenverhoogdrisicooparmoede,vooralalszeafhankelijkzijnvanuitkeringenen socialevoorzieningen.

Ookindezesituatiekaneensociaalwerkereenbelangrijkerolspelen.Desociaal werkerkandezepersoonondersteunenbijhetzoekennaarwerkdatpastbijzijn vaardighedenenrekeninghoudtmetdebeperkingen.Ditkaninhoudendatdesociaal werkerondersteuntbijhetopstellenvaneencvensollicitatiebrievendiedesterke puntenbenadrukkenendebeperkingopeenpositievemanierbelichten.Ookkande sociaalwerkerondersteuningbiedenbijhetvoorbereidenopsollicitatiegesprekken enhetomgaanmetmogelijkediscriminatietijdenshetsollicitatieproces.Daarnaast kandesociaalwerkerdezepersooninformerenoverprogramma'seninitiatievendie specifiekgerichtzijnophetondersteunenvanmensenmeteenarbeidsbeperking.Dit kunnentrainingenzijndiehelpenbijhetontwikkelenvannieuwevaardighedenofhet verbeterenvanbestaandevaardigheden,ofgespecialiseerdebanenmarktenen bemiddelingsdiensten.Verderkandesociaalwerkerdezepersoonondersteunenbij hethetaanvragenvaneenuitkeringalsbetaaldwerknietmogelijkis.

Indepraktijk

Joanneispersoonlijkbegeleiderbijeenprojectbegeleidzelfstandigwonen.Sarahis eenvanhaarcliënten.ZeleeftvaneenbijstandsuitkeringenopeendagtreftJoanne Sarahintranenaan.Joannevraagtwateraandehandis.Sarahzegtdatzebaaltals eenstekkerdatzeamperkledingkankopen.Enalsdatallukt,dathetaltijd tweedehandskledingis.JoannelegtSarahuitdatafgedragenkledingniethetzelfde isalsgedragenkleding.Zeverteltdattweedehandskledingmomenteelzelfserginis. Enzekernietalleenbijmensendiearmzijn.Inmodernetermenheethetdanook vintagekleding.Heelveelmensenkopentegenwoordigineenzaakvoorvintagekleding. Hetisgoedkoperenjekuntmeerafwisselen.Bovendienishetooknogeensgoedvoor hetmilieu.ZohadSarahhetnognietbekekenenzetoverteenglimlachophaargezicht.

Kinderen

KinderendieinarmoedeleveninNederlandwordengeconfronteerdmetverschillende uitdagingendiehunwelzijnenontwikkelingkunnenbeïnvloeden.Armoedeonder kinderenkandiverseoorzakenhebben,zoalswerkloosheidvanouders,alleenstaand ouderschap,lageinkomensofschuldenproblematiekbinnenhetgezin.

Thema15 Armoede

Eenbelangrijkgevolgvanarmoedevoorkinderenisdatzevaakbeperktwordenin huntoegangtotbasisbehoeften,zoalsvoldoendevoedsel,kleding,enhuisvestingvan goedekwaliteit.Ditkanleidentotvoedselonzekerheid,ongeschiktehuisvestingen beperktetoegangtotmedischezorg.Dezesituatiekanhunfysiekegezondheiden ontwikkelingnegatiefbeïnvloeden.

Daarnaastkanarmoedeookeenimpacthebbenophetwelzijnendeemotionele ontwikkelingvankinderen.Kinderendieinarmoedeleven,ervarenvaakstress,angst enschaamtedoorhunfinanciëlesituatie.Zekunnenzichbuitengeslotenvoelenen moeitehebbenommeetedoenaansocialeactiviteiten.

Hetonderwijsvankindereninarmoedekanookwordenbeïnvloed.Zehebbenmogelijk mindertoegangtoteducatievematerialen,buitenschoolseactiviteitenenbegeleiding, wathunprestatiesopschoolkanbelemmerenenhunkansenopeensuccesvolle toekomstkanbeperken.

Sociaalwerkersbiedennietalleenpraktischeondersteuning,zoalstoegangtot voedselbanken,kledingdonatiesenfinanciëleondersteuning,maarookemotionele steunenbegeleidingomdezekinderenteondersteunenbijhetomgaanmetde uitdagingenwaarmeezewordengeconfronteerd.Daarnaastkunnensociaalwerkers gezinnenondersteunenbijhetvindenvanlangdurigeoplossingenvoorarmoede, zoalshetverkrijgenvanstabielebanenenhetbeherenvanfinanciën.

Armoede onder kinderen kan diverse oorzaken hebben, zoals werkloosheid van ouders, alleenstaand ouderschap, lage inkomens of schuldenproblematiek binnen het gezin.

Nieuwearmen

Deafgelopenjarenishetsteedsduidelijkergewordendatzelfsmensendieniet afhankelijkzijnvanbijstandenvoltijdswerken,geconfronteerdkunnenwordenmet armoede.Hetzijnvaakonverwachtegebeurtenissen,zoalshetplotselingeoverlijden vaneenpartner,eenernstigziekfamilielid,huisvestingsverliesofeenechtscheiding, diekunnenleidentotfinanciëleproblemenvooriedereen,ongeachthunwerkstatus. Dezegebeurtenissenwordenvaaklifeeventsgenoemd.

Naastdezeonverwachtelevensgebeurtenissenzijnernoganderefactorendieeenrol spelenbijhetinarmoedebelanden.Teneersteiserdeonzekerearbeidsmarkt.Het aanbodvanvastecontractenneemtafenhetvindenvannieuwwerknaontslagis nietaltijdeenvoudig.Tentweedewordtmetdeopkomstvande participatiesamenlevingsteedsmeereenberoepgedaanopdezelfredzaamheiden eigenverantwoordelijkheidvanburgers.Ditkanertoeleidendatschuldennietaltijd tijdigwordenopgemerktenaangepakt.

15.6 Voorzieningenvoormenseninarmoede

BinnenNederlandzijnerverschillendeorganisatiesdiehetverschilwillenmakenvoor mensendieinarmoedeleven.Dezeinitiatievenkunnenperstadofdorpverschillen. Erzijneenaantalgrotereorganisatiesdiebinnenveelgemeentenactiefzijnwaarnaar jeeencliëntzoukunnenverwijzen:

• Voedselbanken:Devoedselbankiseenvandemeestwijdverspreideinitiatieven inNederland.Dezeorganisatiesbiedenvoedselhulpaanmensendieinfinanciële noodverkerenenmoeitehebbenomvoldoendevoedseloptafeltezetten.Door samenwerkingenmetsupermarktenenanderevoedselleveranciers,kunnen voedselbankenpakkettensamenstellenmetvoedselproductendieandersverspild zoudenworden.Mensendieinaanmerkingkomenvoorvoedselhulp,kunnenbij devoedselbankterechtomdezepakkettenoptehalenenzogeholpenworden omhunbasisbehoeftentevervullen.

De voedselbank is binnen veel gemeenten aanwezig.

• Kledingbankenenhuisdiervoedselbanken:Naastvoedselhulpzijnerook organisatiesdieondersteuningbiedenopanderegebieden,zoalskledingen huisdieren.Kledingbankenverstrekkenkledingaanmensendiehetzichnietkunnen veroorlovenomnieuwekledingtekopen,terwijlhuisdiervoedselbankenhelpen bijhetverstrekkenvanvoedselenbenodigdhedenvoorhuisdierenvanmensenin financiëlenood.Dezeinitiatievenhelpenomookopanderevlakkendelastenvan armoedeteverlichten.

• Quiet:Quietiseenorganisatiedieopeeninnovatievemanierarmoedeonderde aandachtbrengtenmenseninarmoedeondersteuntdoorgesponsordeproducten endienstenaantebieden.Lokaleondernemerssponsorenbijvoorbeeldproducten, ofuitjes,dievervolgenswordenverdeeldondergezinnendiehetfinancieelmoeilijk hebben.Ditkanvariërenvanboodschappenenkledingtotticketsvoorde dierentuinmethetgezin.Opdezemanierkrijgenmenseninarmoedetoegangtot dingendieandersbuitenhunbereikzoudenliggenenwordtertevensaandacht gevraagdvoordeproblematiekvanarmoedeinNederland.

• JeugdfondsSportenCultuur:Ditfondsrichtzichspecifiekopkinderenenjongeren uitgezinnenmeteenlaaginkomen.Hetzorgtervoordatdezekinderendekans krijgenomdeeltenemenaansportieveencultureleactiviteiten,zelfsalshun oudersdekostenhiervoornietkunnendragen.Hetfondsbetaaltbijvoorbeeldde contributievoorsportclubs,deaanschafvansportkledingofdeelnameaan muzieklessen.Dithelptomsocialeuitsluitingtevoorkomenendraagtbijaande ontwikkelingenhetwelzijnvankinderenuitfinancieelkwetsbaregezinnen.

• Schuldhulpmaatje:Ditiseenvrijwilligersorganisatiediemensenondersteuntbij hetomgaanmetschuldenenfinanciëleproblemen.Getraindevrijwilligers,ook welmaatjesgenoemd,biedenindividuelebegeleidingenpraktischeondersteuning aanmensendiehetoverzichtkwijtzijnoverhunfinanciëlesituatie.Zehelpenbij hetopstellenvaneenbudgetplan,gevenadviesoveromgaanmetschuldeisers, enverwijzenindiennodigdoornaarprofessionelehulpverleners.Schuldhulpmaatje helptmensenomgriptekrijgenophunfinanciëneneenwegtevindenuitde vicieuzecirkelvanschulden.

15.7 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Jessicawerktalssociaalwerkerbijhetsocialewijkteamvandegemeente.Haar hoofdtaakishetondersteunenvanmensenindewijkbijverschillendesociale vraagstukken,waaronderfinanciëleproblemen.Zeisgoedbekendmetdelokale socialevoorzieningenenheeftuitgebreideervaringinhetbegeleidenvancliënten naarfinanciëlestabiliteit.

Casus

OpeenochtendtijdenshaarspreekuurmeldtLindazichbijhetsocialewijkteam. Linda,eenalleenstaandemoedervantweekinderen,verteltJessicadatzeworstelt meternstigefinanciëleproblemen.Zeheeftmoeiteomhaarrekeningenoptijdte betalenenheeftalenkelebetalingsachterstandenopgelopen.Zevoeltzichoverweldigd doordesituatieenweetniethoezeeruitmoetkomen.

JessicanodigtLindauitvooreenpersoonlijkgesprekineenaparteruimte,waarze rustigkunnenpratenzondergestoordteworden.Jessicadeelthaarbezorgdheidover deschuldenlastvanLindaenlegtuitdathetbelangrijkisomeersteenduidelijkinzicht tekrijgeninhaarinkomstenenuitgavenvoordatzehaarkunnenondersteunen.Ze makeneenafspraakvoordeweekdaarop,waarbijLindaalhaaradministratiezal meenemen.

TijdensdeafspraakgaatJessicasamenmetLindadoorhaarfinanciëledocumenten. Zebrengenalleinkomstenenuitgaveninkaartenstellensameneenrealistischplan opomdeschuldenaftelossen.Lindavoelteenlastvanhaarschoudersvallenenis opgeluchtdatereenconcreetstappenplanisomhaarfinanciëlesituatieaantepakken. ZebedanktJessicahartelijkvoorhaarondersteuningenvoeltzichgesteund.

Dilemma

NadriemaandenontmoetenJessicaenLindaelkaarweervooreenvervolgafspraak. JessicavraagthoehetgaatenkomtertothaarverbazingachterdatLindazichniet aanhetfinanciëleplanheeftgehoudenenzelfsnieuweschuldenheeftgemaakt.

WatdoetJessica?

1. ZeconfronteertLindamethaargedrag.

2. Zepasthetfinanciëleplanopnieuwaan.

15.8 Verdieping

Ofgeldjegelukkigmaakt,iseenonderwerpwaarveelmensenoverpraten.Sommigen denkendatalsjemeergeldhebt,jegelukkigerzultzijn.Anderenzeggendatgeldniet allesisendatgelukergensanderstevindenis.

Onderzoeken

Verschillendeonderzoekenbenadrukkentelkensopnieuwdatgeldnietpersegelukkig maakt.KahnemanenDeaton(2010)concludeerdenbijvoorbeelddateenhoger inkomennietautomatischleidttotmeerlevensgeluk.Zelfseenjaarinkomenboven de60.000euroblijktvolgenshennietbijtedragenaaneenhogergeluksniveau.Rijke mensenzijnvolgenshunbevindingennietpersegelukkigerdanmensenmeteen gemiddeldinkomen.Hoewelmateriëlebezittingenofgeldmensenvaakopkorte termijngelukkigmaken,isersprakevanwatmenpreferencedriftnoemt.Dithoudt indatwetijdelijktevredenzijnmetwatwehebben,maarnaverloopvantijdmeer

willenhebben.Bijvoorbeeld,jebentmisschienblijmetjenieuwetelefoon,maarbinnen eenjaarwiljewaarschijnlijkeenbeterennieuwermodel.Ditfenomeenvan voortdurendeontevredenheidleidtertoedatmensensteedsmeerverlangen. InteressantgenoegtoondehetonderzoekvanJebb(2018)aandatmensendieeen grotegeldprijsineenloterijwinnen,eenjaarlaternogsteedsevengelukkigzijn,of zelfsmindergelukkigdanvoordatzedeprijswonnen.

BinnennieuwonderzoekvanKillingsworth(2021)komtechternaarvorendatgeld welgelukkigmaakt.Metbehulpvaneenappwerden33.000mensenopverschillende momentengevraagdhoezezichopdatmomentvoelden.Hieruitkwamnaarvoren datmensenzichvakerbetervoeldennaarmatezemeergeldhaddenendatditniet samenhingmetdegrensvan60.000eurodieinandereonderzoekenwerdgenoemd. Killingsworthgeeftaandatmensendiemeergeldhebbenvaakmeercontroleervaren overhetleven.Degroteverschillenindeuitkomstenmetandereonderzoekenzouden verklaardkunnenwordendoordatbinnenditonderzoekgedurendededagop momentennaarhetgeluksgevoelwerdgevraagd.Terwijlinandereonderzoeken vooralachterafwerdgekekennaarhoegelukkigmensenzichvoelden,waardoorer eenvertekeningindeantwoordenkonontstaan.Daarnaastishetmetenvangeluk lastigomdathetgeenwatiemandgelukkigmaaktpersoonlijkis.

Kenmerkengeluk

HetCBS(2015)benadruktdatverschillendefactoreneenbelangrijkerolspeleninhet geluksgevoelvanmensen.Allereerstblijktuitonderzoekdatgezondheideengrotere invloedheeftophetgeluksgevoeldaninkomen.Mensendiezichgezondvoelen, ervarenoverhetalgemeenmeergeluk.Daarnaastspeelthethebbenvaneenpartner eensignificanterolbijhetervarenvangeluk.Nederlandersmeteenpartnervoelen zichdoorgaansgelukkigerdanmensenzonderpartner.Verderzijnsocialecontacten vanessentieelbelangvoorhetgeluksniveau.Metnamedefrequentievancontactmet vriendenblijktsterksamentehangenmethetgevoelvangeluk.Totslotblijktdat mensenmetbetaaldwerkoverhetalgemeengelukkigerzijndanmensenzonderbaan. Hetisdusduidelijkdatgeldslechtstotopzekerehoogtebijdraagtaanhetgeluksgevoel vanmensen.

Leveninarmoede

Dezefactorengeldennietvoormensendieleveninarmoede.Mensendieinarmoede levenzijngemiddeldmindergelukkig.Zehebbenvakerproblemenmetgezondheid enervarenmeerstress.Bijmensendieinarmoedelevenspelenschaamteen stigmatiseringeenrolwaardoorzehetlastigvindenomhungeldproblemenaante pakken.Daarnaastzijnmensendieleveninarmoedemindergeneigdomandere mensentevertrouwen,wathenervankanweerhoudenomsocialecontactenopte doenenintezetten(Plantinga,2018).

15.9 Begrippen

Absolutearmoede

Alsmensenlevenvaneeninkomenonderdelage-inkomensgrens.

Armoede

Wanneerjelangeretijdnietdefinanciëlemiddelenhebtomtevoorzienindemeest primairelevensbehoeften.

Bestaanszekerheid

Alsjekuntvoorzienindeprimairelevensbehoeften.

Bredearmoede

Financiëletekortenenhetgebrekaanmogelijkhedenomvolledigdeeltenemenaan demaatschappij.

Objectievearmoede

Wanneeriemandeeninkomenheeftdatlagerisdandelage-inkomensgrensdiewordt vastgestelddoorhetCentraalBureauvoordeStatistiek(CBS).

Preferencedrift

Dithoudtindatwetijdelijktevredenzijnmetwatwehebben,maarnaverloopvan tijdmeerwillenhebben.

Problematischeschulden

Alseenpersoonnietinstaatisombinnen36maandenalzijn/haarschuldenafte lossen.

Relatievearmoede

Armoededievastgesteldwordtopbasisvaniemandsinkomeninrelatietotde omgevingwaarinhij/zijleeft.

Schulden

Openstaandebedragendiejenogmoetbetalen.

Smallearmoede

Hierbijwordtgekekennaarhetinkomenendewoonomstandighedenvanmensenen ofzijinstaatzijnomtevoorzieninbasisbehoeftenzoalsvoedsel,kledingenonderdak.

Sociaalminimum

Ookwelbestaansminimumgenoemd.Ditishetminimalebedragdatjenodighebt omindeprimairelevensbehoeftentevoorzien.

Subjectievearmoede

Hoemensenzelfhunfinanciëlesituatieervaren;debelevingvanarmoededoormensen zelf.

Thema16 Laaggeletterdheid

Inhoudthema

• LaaggeletterdheidinNederland

• Laaggeletterdheidsignaleren

• Rolsociaalwerker

• Laaggeletterdheidverminderen

• Motiverenvanlaaggeletterden

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping

• Begrippen.

Alsjenietgoedkuntlezen,schrijvenen/ofrekenen,kunjemindermakkelijk meedraaienindemaatschappij.Belangrijkebrievendiebinnenkomen,bevatten bijvoorbeeldraadselachtigetekstenmetmysterieuzelangewoorden.Bijsluitersvan medicijnenzijnteingewikkeldenlaatjelinksliggen.Enhetsturenvaneene-maillijkt eenonmogelijkeopgave.DitkomtvoorbijéénopdezesNederlanders.Alssociaal werkerkomjedaaromregelmatigmensentegendielaaggeletterdzijn.Jeondersteunt decliëntbijzakendievoorhemlastigzijnenjedoetjebestomdecliëntuiteindelijk inzijneigenkrachttezetten.

16.1 LaaggeletterdheidinNederland

InNederlandzijnerzowelmensendieongeletterdzijnalsmensendielaaggeletterd zijn.Hetpercentagemensendatlaaggeletterdis,iszohoogdatheteen maatschappelijkprobleemis.Alsjenietgoedkuntlezen,schrijvenen/ofrekenen,kun jenietoptimaalparticiperenindesamenlevingenbenjeafhankelijkvanmensendie ditwelkunnen.Erkunnenverschillenderedenenzijnwaaromiemandlaaggeletterd is.Zokaneenaantalkinderenbijvoorbeeldnietaandeleerplichtvoldoendooreen beperking,eenziekteofhetnietkunnenvindenvanpassendonderwijs.

Ongeletterdheid

Iemanddieongeletterdis,kannietlezenenschrijvenenheeftditnooitgeleerd. Ongeletterdheidkomtvooralvoorinlandenwaarhetonderwijsnietgoed georganiseerdisofwaarkinderennietdegelegenheidhebbenomnaarschooltegaan. Mensenkunnenookongeletterdzijndooreenverstandelijke,motorischeofvisuele beperkingofeencombinatiehiervan.Ongeletterdenkunnenzichsomswelgoed uitdrukkeningesprokentaal.HetaantalongeletterdenisinNederlandklein,ditkomt doordeleerplicht.Allekinderenlerenopdebasisschoollettersherkennenenhoe dezeletterswoordenvormen.Eenanderwoordvoorongeletterdheidisanalfabetisme.

Laaggeletterdheid

Bijlaaggeletterdheidkunjewellezenenschrijven,maarhebjemoeitemethet begrijpenvanteksten.Vaakhebjeookweinigdigitalevaardigheden.Laaggeletterden wetenwateenwoordbetekent,maareencombinatievanwoordenkanlastigzijn. Doordatmensendielaaggeletterdzijnnietalleinformatiekunnenbegrijpenen gebruiken,functionerenzemindergoedindeNederlandsemaatschappijdangeletterde mensen.Brievenvanbijvoorbeeldoverheidsinstantiesblijvenongelezenende voorwaardenvanzorgverzekeringenenenergiemaatschappijenzijnonbegrijpelijk. Eensollicitatiebriefkunnenmensendielaaggeletterdzijnnietschrijvenenzevinden mindersneleenbaan.

VolgensdeStichtingLezenenSchrijvenisinNederlandongeveer18%vandemensen van16jaarenouderlaaggeletterd.Hetaantallaaggeletterdenisdeafgelopenjaren gestegen.DitheeftonderanderetemakenmetdevergrijzinginNederland,hetgrotere aantalmigrantenenhetgrotereaantaljongerendatmettelagebasisvaardigheden vanschoolgaat.Meerdandehelftvandelaaggeletterdenvan16tot65jaarheeft Nederlandsalsmoedertaal.

Voor mensen die laaggeletterd zijn is het een enorme uitdaging of zelfs onmogelijk om administratieve brieven te lezen.

Dyslexie

Dyslexieiseenleerstoorniswaarbijdekernvanhetprobleemligtbijhetvlotlezenen spellenvanwoorden.Dekansopdyslexieisgroteralseenvanjeoudershetookheeft, erfelijkheidspeelteenbelangrijkerol.Maarookanderefactorenkunneneenrolspelen, zoalsstressindevroegejeugdofhersenschade.Ookkomtdyslexievakervoorbij kinderenwaarvandemoedertijdensdezwangerschaprookte,alcoholdronkofdrugs gebruikt.Somsbestaaterverwarringrondomlaaggeletterdheidendyslexie.Bijdyslexie hebbenmensennamelijkookmoeitemetlezenenschrijven.Tochisditniethetzelfde alslaaggeletterdheid.Bijdyslexieheeftiemandmoeitemethetaanlerenentoepassen vanleesvaardigheden.Hierdoorgaatlezenbijvoorbeeldlangzamer,nietvloeiendof erwordenveelfoutengemaakttijdenshetlezen.Ondankstaalonderwijsverbeteren deresultatenvaakniet,terwijllaaggeletterdheidverdwijntwanneerertaalonderwijs gebodenwordt.

Oorzakenlaaggeletterdheid

Voorlaaggeletterdheidkunnenverschillendeoorzakenzijn.Vaakisheteensamenspel vanoorzakendievallenonderdevolgendecategorieën:

• thuissituatieenomgeving

• onderwijs

• individuelefactoren.

Thuissituatieenomgeving

Desocialeomgevingvaneenkindspeelteengroterolindegeletterdheidtijdensde opvoeding.Eenkindleertveelvanhettaalgebruikendekennisvanzijnouders.Een kinddatopgroeitineengezinwaarveelgelezenwordtenwaarveelboekenen tijdschriftentevindenzijn,ontwikkeltvaakeengoedleesniveau.Ineengezineneen socialeomgevingwaarmensennauwelijkslezen,ishetkindmindergeneigdzelfte gaanlezen.Enalsgezinsledeneenanderetaalspreken,danheefteenkindvaakeen achterstandindeNederlandsetaal.

Eengoedeconcentratieisbelangrijkbijhetoefenenvanbegrijpendlezen.Traumatische ervaringenkunnendeconcentratievaneenkindverminderen.Denkaan alcoholmisbruikdooreenouder,geweld,verwaarlozingofmisbruik.

Henk

Henkis44jaarenzijnvrouwheeftpasontdektdathijlaaggeletterdis.ToenHenk opgroeide,waszijnmoederalcoholist.Zewasmeergeïnteresseerdineenfleswijn danindeschoolprestatiesvanhaarzoon.Henkhieldzijnlaaggeletterdheidzoveel mogelijkverborgen.Hijheeftnognetdemiddelbareschoolgehaaldenvonddaarna werkwaarbijhijnietzoveelhoefdetelezen.Hijdoetnueencursustaalvaardigheid. Hijleertveelenbegrijptnuookalhetreisboekjevanhunvolgende vakantiebestemming.Henkvindthetfijndathijzijnlaaggeletterdheidnumetzijn vrouwkandelen.

Onderwijs

Docentengevenlesineenstandaardtempo.Ditishettempodatdemeesteleerlingen vaneenklasvanongeveerdertigkinderenkunnenvolgen.Maarsommigekinderen kunnenditnietbijbenen.Juistomdatdeklassenvaakgrootzijn,isernietaltijd aandachtvoordekinderendiewatlangzamerzijn.Eenkindvoorwiehettempote hoogligt,verliestsnelzijninteresseindelessen.Dekansisgrootdatdezeleerlingen metschoolstoppen,zodradeleerplichtvervalt.

Thema16 Laaggeletterdheid

Niet alle leerlingen kunnen het standaardtempo van de klas volgen.

Individuelefactoren

Doorverschillendesoortenbeperkingenkunnenkindereneenachterstandopbouwen opschool.Voorbeeldenvanbeperkingen:

• eenlichamelijkeofzintuiglijkebeperking

Denkaankinderendieslechtziend,blind,slechthorendofdoofzijnofeen chronischeziektehebben.

• denkniveau

Kinderenmeteen(licht)verstandelijkebeperkingkunnennietophetlandelijke lees-enschrijfniveaukomen.

• leerstoornissen

Dooreenanderevormvaninformatieverwerkingindehersenen,kanlezenvoor deéénlastigerzijndanvoordeander.

Risicogroepen

Erzijnverschillenderisicogroepenwaarbijmenseneengroterekanshebbenom laaggeletterdtezijn:

• laaggeschoolden

Laaggeletterdenhebbenvaakgeendiplomavandemiddelbareschoolofeen vervolgopleiding.

• ouderen

Veelouderenkregenvroegernauwelijksdekanseenopleidingtevolgen.Veelvan henstoptenopjongeleeftijdopschoolomtegaanwerken.

• immigrantenenkinderenvanimmigranten

AlsNederlandsjetweedetaalis,kanhetbegrijpenvanNederlandseteksten moeilijkerzijn.Veelkinderenvanimmigrantensprekendeeerstejarenthuisde taalvanhunouders.

Gevolgenlaaggeletterdheid

Laaggeletterdheidheeftnietalleengevolgenvoorlaaggeletterdenzelf,maarookvoor deoverheidenverschillendeinstanties.Mensendielaaggeletterdzijn,zijnvaak afhankelijkvananderenalshetgaatomhetlezenvanbelangrijkeinformatie.Ze hebbenmindervertrouwenindemedemensofdepolitiek,omdatzeveeldingenniet begrijpen.

Taal,rekenenendigitalevaardighedengebruikjebijdealledaagsedingen.

Laaggeletterdenondervindenhierdoorproblemenophetgebiedvanwerk,geld, gezondheidengezin.Alsjemoeitehebtmetdezebasisvaardigheden,vindje bijvoorbeeldmindersneleenbaanenhebjemeermoeitemetgeldzakenengezond leven.

Werk

Dekansenvoorlaaggeletterdenzijnopdearbeidsmarktveelkleinerdanvoormensen dienietlaaggeletterdzijn.Taal,rekenenendigitalevaardigheden(basisvaardigheden) zijnnoodzakelijkomteparticiperenopdearbeidsmarkt.Werkendelaaggeletterden hebbenvakereenberoepmeteenlagereberoepsstatusdanniet-laaggeletterden.Dit kaninvloedhebbenophetzelfvertrouwenvaniemand.Laaggeletterdenstuitenop hunwerknogaleensoptekstenwaarvanzenietsbegrijpenenzekunnenminder makkelijkmeekomenmetdetechnologischeveranderingen.

Financiën

Laaggeletterdenhebbenmeerkansomonderdearmoedegrenstelevenenzijnvaak langdurigerarmdanniet-laaggeletterden.Mensendielaaggeletterdzijn,verdienen gemiddeldmindergeldenzijnvakerafhankelijkvaneenuitkering.Mensenmet financiëleproblemenzijnvakerlaaggeletterddanniet-laaggeletterd.Sommige instantiesondervindendatklanten/burgershuncommunicatienietbegrijpen.Ditkan leidentothetnietbetalenvanrekeningenenvervolgenshetontstaanvanschulden. Laaggeletterdenwetennietaltijddejuistewegtevindenomzichaantemeldenbij schuldhulpverlening.

Gezondheid

Mensendielaaggeletterdzijn,missenkennisenvaardighedenomgoedomtegaan metinformatieovergezondheid,ziekteenzorg.Mensendielaaggeletterdzijnen medicijnengebruiken,hebbenvaakmoeitemethetlezenvandebijsluiters.Alsjeeen bijsluitervanmedicijnennietkuntlezenenbegrijpen,kunnenervervelendeensoms gevaarlijkesituatiesontstaan.Laaggeletterdenmakenmeergebruikvanhuisartsenenziekenhuizenzorgdanniet-laaggeletterden.

Gezin

Kinderendieopgroeienineengezinmetlaaggeletterdeouders,presterenvaakminder goedopschoolenhebbeneengroterekansomzelflaterooklaaggeletterdteworden. Laaggeletterdeoudershebbenmeermoeitemettaalstimuleringbijhunkinderendan niet-laaggeletterdeouders.Hetsteunenenstimulerenvankinderenbijhetlerenvan taal,zorgtvoorzelfvertrouwenenmotivatiebijkinderen.Daaromiseengoede samenwerkingtussendeouders,deleerkrachtenhetkindbelangrijkbijtaalonderwijs.

16.2 Laaggeletterdheidsignaleren

Alssociaalwerkerhebjeeenbelangrijkerolinhetherkennenvanlaaggeletterdheid. Demeestemensendielaaggeletterdzijnproberenteverbergendatzenietgoed kunnenlezenenschrijven,omdatzezichhiervoorschamen.Sommigemensenhouden hetzogoedverborgendatbijvoorbeeldhunfamiliehetnieteensweet.Alsjesignalen vanlaaggeletterdheidherkentbijeencliënt,kunjedatbespreekbaarmakenen vervolgenssamenhetprobleemaanpakken.

Signalen

Erzijnverschillendesignalenwaaraanjelaaggeletterdheidkuntherkennen.

Iemanddielaaggeletterdis:

• heeftsteedssmoesjesomietsniettehoevenlezen(‘Ikhebmijnbrilnietbijme.’

Of:‘Ikkijkerstrakswelevennaar.’)

• heeftnauwelijksboekenoftijdschrifteninhuis

• heeftvragenoverinformatiediejeeerderalintekstvormhebtgegeven

• kijktnietnaardefolderdiejehemgeeftofzijnogenbewegennietoverde tekstregels

• schrijftnietsopenkomtdaardoortelaatofhelemaalnietopdevolgendeafspraak

• spreektwoordenverkeerduit,omdathijnietweethoezegeschrevenworden

• spreektalleendialect.

Taalniveaus

Erzijnvieralgemenetaalniveaus.Hettaalniveauvaniemanddielaaggeletterdis,zit ondertaalniveau1F.Ditishettaalniveaudatjehebtbijafrondingvandebasisschool ofhetpraktijkonderwijs.Iemandmettaalniveau1F,kaneenvoudigetekstenlezen overonderwerpendieaansluitenbijalledaagseonderwerpenendeleefwereldvan depersoon.Ditzijntekstenvanongeveerachtwoordenperzin,zondermoeilijke woorden.Maarvoormensendielaaggeletterdzijnkanhetsturenvaneenberichtje meteensmartphoneofhetlezenvanondertitelingvaneenfilmallastigzijn.Veel taalcursussenvoormensendielaaggeletterdzijnhebbenalsdoeldecursistenop niveau1Ftekrijgen.

Niveau2Fstaatvoorhettaalniveauvaniemandmeteenvmbo-,mbo-2ofmbo-3 diploma.Iemandmettaalniveau2FkanF1tekstenlezenentekstenoveronderwerpen dieverdervandepersoonafstaan.Iemandmettaalniveau3Fkan1Fen2Fteksten lezeneneengrotevariatieaantekstenoveronderwerpenuitde(beroeps)opleiding

envanmaatschappelijkeaardmetbegripvoorhetgeheelendedetails.Mensenmet eenmbo-4ofhavodiplomazittenopniveau3F.Enniveau4Fstaatvoorhettaalniveau vanhetvwo.IemandmettaalniveauF4kanF1,F2enF3tekstenlezenenandere tekstenovertalvanonderwerpenenkandezetotindetailbegrijpen.

16.3 Rolsociaalwerker

Alsjealssociaalwerkercliëntentegenkomtdielaaggeletterdzijn,ishetbelangrijk omtewetenhoejehiermeeomgaat.Jewilhierinjecommunicatierekeningmee houdenendezeafstemmenophetniveauvandebetrokkenen.Erzijnveelplekken waarmensencursussenkunnenvolgenomopeenbeterlees-enschrijfniveaute komen.InNederlandzijnerookveelvrijwilligersorganisatiesmetbijvoorbeeld taalcoaches,diemensendielaaggeletterdzijngraagondersteunen.

Laaggeletterdheidbespreekbaarmaken

Alsjehetideehebtdatiemandlaaggeletterdis,kunjevoorzichtigvragenstellenom teontdekkenofjevermoedenklopt.Denkaanvragenals:‘Erzijnveelmensendie moeitehebbenmethetlezenvanfoldersenformulieren.Hoegaatdatbiju?’Of:‘Krijgt uweleenshulpvananderenbijhetinvullenvanformulieren?’Omdatveelmensen zichschamenvoorhunlaaggeletterdheid,kunjehetbestiemandhetideegevendat diteennormaalprobleemis,waarvanéénopdezesNederlanderslastheeft.Doorhet probleemlosjestebespreken,haaljehettaboeeraf.

Bespreek laaggeletterdheid alsof het de normaalste zaak van de wereld is.

16 Laaggeletterdheid

Indepraktijk

CleoiswerkcoachbijdeafdelingWerkenInkomenvandegemeente.Zebegeleidt Peterdieindebijstandzit.ZeheeftmeerderemalenaanPetergevraagdzijncvmee tenemen.Elkekeerheefthijeenanderexcuus.Hetvielhaarookopdathijnietde vacaturesdoorleest,alszedievoorhemuitprint.Ishijsomslaaggeletterd?Zebesluit ditinhetvolgendegesprektepeilen.Peterkomtbinnenenzebiedthemkoffieaan. Zebeginteengesprekoverkoetjesenkalfjes.Voorzichtigstuurtzehetgespreknaar zijnleesvaardigheiddoortevragennaarzijnhobby’s.‘Leesjeweleens?’,vraagtze. Petergeefteenontwijkendantwoord.‘Vindjelezenweleenslastig?’,vervolgtze.Peter staartnaarzijnschoenen.‘Erzijnheelveelmensendiemoeitehebbenmetlezen,dat ishelemaalnietgekhoor.’LangzaamaanrichtPeterzijnblikomhoog.Cleokijkthem aandachtigaanenzegt:‘Alsjemoeitehebtmetlezen,kunnenwesamenopzoeknaar eenoplossing.Zoujedatwillen?’Peterknikt.

Lerenlezen

Debestemanierommensendielaag-ofongeletterdzijnbetertelatendeelnemen aandemaatschappijiszegoedtelerenlezen.Maarnietiedereenisinstaatditteleren. Denkaanmensenmeteenverstandelijkebeperkingofouderendiemoeitehebben methetoppikkenvannieuweinformatie.Jekuntdandepersoonhetbestkoppelen aaneenvrijwilligerdieondersteuntbijbijvoorbeelddethuisadministratie.

Ookzijnermensendielaaggeletterdzijn,dienietgemotiveerdzijnombeterteleren lezen.Sommigemensenhebbenhetideedatzenietgoedzijninlerenendathetdan weinigzinheeftomtelerenlezen.Anderenkunnenhetideehebbendatzede leesvaardighedentochnietvaaknodighebben,zehebbenzichtochhunheleleven alkunnenredden?Alshetjegeluktisomeencliënttemotiveren,kunjeinzijnregio eencursusofvrijwilligetaalcoachzoeken.

Aanpassenaandedoelgroep

Omdatjeinjewerkmensentegenkomtdielaaggeletterdzijn,zuljehiermeerekening willenhoudeninjegeschrevencommunicatie.Ditkunjedoendoorbijvoorbeeld informatieuiteenfoldertevertalennaareeninfographic,eencombinatievan informatieintekstenbeeld.Ofdoorinformatieaantebiedenineenzeer laagdrempeligetekst:

• Geefduidelijkhetonderwerpvandetekstaan.

• Geefeenteksteenduidelijketitel.Detitelvandetekstgeeftalingrotelijnenaan waardetekstovergaat.

• Gebruiktussenkoppenindetekst.Mettussenkoppenhelpjedelezerdoordetekst heen,mensenvindenhetvaaknietfijnomlangestukkenteksttelezenwaarin geenordeninginzit.

• Schrijfkortealinea’s(maximaalvijf)vantwee-tienzinnen.

• Gebruiksimpeleenveelgebruiktewoorden.Vermijdvakjargon,gebruikgeen moeilijkewoorden.Gebruikgeenuitdrukkingenengezegdes.

• Schrijfineenactieveschrijfstijl.Ineentekstvermijdjebijvoorbeeldzinnenmet 'worden'en'kunnen'.Dezewoordenkunjesomsvervangenvooreenandere omschrijvingwaardoordetekstbeterwordt.

• Schrijfinkorteenduidelijkezinnen.Gebruikmaximaaltienwoorden.Gebruikniet teveelbijzinnen,maakerdaneennieuwezinvan.

• Geefalleeninformatiedienodigis,laatoverbodigeinformatieweg,zodatdetekst zokortmogelijkis.

• Gebruikgroteletters(minimaal12punts)enkieseengoedleesbaarlettertype (bijvoorbeeldVerdanaofHelvetica).Zwartelettersopeenwitteachtergrondzijn hetbestleesbaar.

• Gebruikzoveelmogelijkafbeeldingenominformatieuitdetekstteillustreren.

• Gebruikgeenbeeldtaal,uitdrukkingenengezegdes.MensendiedeNederlandse taalnietgoedkennen,zijnhiermeenietbekendofbegrijpenzeniet.

Gebruikvanbeelden

Tekstenbeeldcombineren,kaninformatieduidelijkermakenvoordelezer.Beelden zoalsfoto's,tekeningen,pictogrammenofgrafieken.Wanneerjebeeldenbijteksten gebruikt,houdjerekeningmeteenaantalzaken.Hetisnietzodateensimpelplaatje plakkenbijeentekst,deinformatieduidelijkermaakt.Ookhetlezenenbegrijpenvan beeldenvraagtomenigekennisenervaringhiermee.Eenbeeldvaneenbestaand voorwerp,zoalseenboomofeenhuiszullenveelmensenweldirectherkennen.Maar metabstracterebeeldenzoalsiconen,pijlenofkleuren,bijvoorbeeldgroenenrood voorgoedenfout,moetjekennishebbengemaakt,anderszegthetjeniets.

Tipsvoorhetgebruikvanbeelden:

• Gebruikconcretebeelden.

• Foto'szijnvaakduidelijkerdantekeningen.

• Houdeenpictogrameenvoudig(bijvoorbeeldeentelefoonbijeentelefoonnummer).

• Gebruikgeengrafiekenenstroomdiagrammen.

16.4 Laaggeletterdheidverminderen

DeNederlandseoverheidvindthetbelangrijkdatiedereenvolwaardigmeekandoen indesamenleving.Daaromwildeoverheidervoorzorgendatlaaggeletterdheid vermindertendatzoveelmogelijkmensendielaaggeletterdzijndemogelijkheid krijgenomhunlees-enschrijfvaardigheidteverbeteren.

Telmeemettaal

Hetprogramma‘Telmeemettaal’iseenactieprogrammavandeoverheid.Hiermee wildeoverheidervoorzorgendatzoveelmogelijkmensenovervoldoende basisvaardighedenbeschikken.Bijvoorbeelddoorvolwassenentestimulerenomaan hunbasisvaardighedentewerkenenervoortezorgendatkinderengestimuleerd wordenomvoldoendebasisvaardighedenteontwikkelen.Erisdaaromjaarlijks subsidiebeschikbaarvooractiviteitendiezijngerichtophetvoorkomenen verminderenvanlaaggeletterdheid.Deoverheidzorgtervoordatdezeinitiatieven goedbereikbaarzijnvoormensendielaaggeletterdzijn.

Thema16 Laaggeletterdheid

Er zijn in heel Nederland veel plekken waar mensen die laaggeletterd zijn een taalvaardigheidscursus kunnen volgen.

Taboedoorbreken

Opongeletterdheidenlaaggeletterdheidrusteentaboe.Mensenvindenhetvaak lastigomervooruittekomendatzemoeitehebbenmetlezen,schrijvenen/ofrekenen. DestichtingLezenenSchrijvenwilgraagdatdetaboeoplaaggeletterdheiddoorbroken wordtendatzoveelmogelijkmenseneenbijdrageleverenaandeaanpakvan laaggeletterdheid.Destichtingorganiseertdaaromevenementenencampagnesen brengtlaaggeletterdheidonderdeaandachtdooronderzoektedoenenviamedia informatietedelen.Hierdoorwildestichtingdekennisoverlaaggeletterdheidonder Nederlandersvergroten.Hoemeerkennis,hoemeermensenlaaggeletterdheidinhun omgevinglerenherkennen.

Preventie

Naasthetverminderenvanlaaggeletterdheid,ishetessentieelomtevoorkomendat kindereneentaalachterstandontwikkelen.VolgensdestichtingLezenenSchrijven zijnerverschillendepuntenwaaroppreventiezichmoetrichten:hetkind,deschool endeouders.

Nietgoedkunnenlezenzorgtvooreennegatieveleeservaringwaardoorkinderen minderlezenendaardoorminderoefenen.Eendergelijkenegatievespiraalmoet doorbrokenworden.Dekwaliteitvanhetonderwijs,deleerkrachtenderolvande schoolleidingzijnookbelangrijk.Deskundigheidophetgebiedvanlezenenschrijven kunnentaalachterstandenvoorkomen.Daarnaastspelendesociaal-economische status,hetopleidingsniveau,hettaalniveau,dehoudingvanouderstegenoverlezen

enschrijvenendeinteractiemethunkindophetgebiedvantaalvaardigheideen belangrijkerol.Dezefactorenhebbenallemaalinvloedopdetaalontwikkelingvan kinderen.

Preventieveinterventies

Gedurendedeschooltijdzijnkinderenenjongerenvolopbezigmethetontwikkelen vanlees-enschrijfvaardigheden.Daaromishetbelangrijkomindezefase taalachterstandentesignalerenenaantepakken.Hiermeekanvoorkomenworden dateenachterstandindeschooltijdovergaatinlaaggeletterdheidindevolwassen leeftijd.

DestichtingLezenenSchrijvenadviseert:

• Zetalbijkinderenenjongereninopverminderingvanlaaggeletterdheid.

• Pakpreventieveinterventiesbreedaan,waarbijjezowelviahetkind,viadeschool alsviadeouderswerktaanhetverminderenvaneentaalachterstand.

• Geefmeeraandachtaaninterventiesgerichtopschrijfvaardigheid.

16.5 Motiverenvanlaaggeletterden

Jekuntiemandpasdoorverwijzennaareentaalcoachoftaalvaardigheidscursus,als hijgemotiveerdisomwataanzijnlaaggeletterdheidtedoen.

Ja,maar

Veelmensendielaaggeletterdzijnwetennietvanhetbestaanvaneen taalvaardigheidscursusoftaalcoach.Alsjeditvoorsteltaaniemanddielaaggeletterd is,danisdekansgrootdatjehemhiermeeovervalt.Iemandzietmisschienberenop dewegenkomtmetbezwarenals:

• ‘Ikbenaltijdslechtgeweestinleren.’

• ‘Strakskomiknogeenbekendetegen.Ikwilnietdatiemandweetdatikzo’ncursus doe.’

• ‘Ikbentochveelteoudomweerindeschoolbankentegaanzitten.’

• ‘Ikhebaltijdeenhekelgehadaanschool,ikgatochnietweervrijwilligterug.’

• ‘Mijnpartnerenkinderenhelpenmealtijd,ikziehetprobleemniet.’

Bezwarenwegnemen

Probeerdevooroordelenvaneencliëntoverdecursusofoverhemzelfwegtenemen, doormeertevertellenoverdecursus.Benadrukdatdezecursussenen begeleidingstrajectenvantaalcoachesspeciaalvoorvolwassenenzijn.Geefaandat zo’ncursusniettevergelijkenismetschool,maardatdetrajectenvooralgaanomde ontwikkelingvandecliëntzelf.Iemandkanerookvrijblijvendaanbeginneneninzijn eigentempowerken.Enopeencursuskomtdecliëntincontactmetgelijkgestemden enzalhijontdekkendathijnietdeenigeismethetleesprobleem.

Voordelenbenoemen

Laatdecliëntnadenkenoverdenadelendiehijinhetdagelijkslevenervaartdoordat hijnietgoedkanlezen.Vraaghemhoezijnleveneruitzouzienalshijwelgoedzou kunnenlezen.Misschienzijnerdingenwaarhijnaaruitkijkt,zoalsinformatiegoogelen overzijnhobbyofvoorlezenaanzijnkleinkinderen.Pluisditsamenuit.Ditideale toekomstbeeldwordtdanhetdoelwaaropdecliëntzichricht.Ditdoelmotiveerthem omtebeginnenmeteentaalcoachofcursus.Misschienisdedrempeltehoogomzelf informatietevragenovereentaaltraject.Jekuntdecliëntdanbijvoorbeeldvragen ofhijhetprettigvindtdathijwordtgebeld.

Thomas

Thomas:'Sindsikeentaalcursusvolg,gaikalseenspeer!Ikkanalberichtjesversturen, denavigatieinstellenenzelfdingenopzoekenopinternet.'

16.6 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Saherisals16-jarigenaarNederlandgekomen.Inhetlandwaarhijwoonde,heerste burgeroorlog.Tijdenszijnjeugdendoordevluchtheefthijweinigonderwijsgehad. EenjaargeledenheeftSahereenverblijfsvergunninggekregen.Hijwoontzelfstandig, maarheeftnognietechtzijndraaikunnenvinden.Hijiseenpaarkeergestartmeteen opleidingenheeftwatkortebaantjegehad.MaarhijhadgehooptominNederland ietsoptekunnenbouwen.Hijheeftzijnfamilieinhetbuitenlandbeloofddathijgeld zougaanverdienenomhenteonderhouden.Saherleeftnuvaneenuitkering.Hijkan vaaknietrondkomenenvoldoetnietaandeverplichtingenronddeuitkering.Zo vergeethijomformulieren,waarinomextrainformatiewordtgevraagd,optijdterug testuren.Metallegevolgenvandien.

Casus

Thomaswerktalssociaalwerkerbijeenmaatschappelijkeopvanglocatie.Opeen avondkomtSaher(ondertussen23jaar)aanbijdeopvanglocatie.Hijwilgraagde nachtdoorbrengenindeopvang.Saherisnetuitzijnhuisgezet.Hijverteltdathijruzie heeftgehadmetzijnhuisbaas,eenhuisjesmelker.Nustaathijzomaaropstraaten zoektonderdakvooreenpaarnachten.Thomaslaathembinnenvoordenacht.Hij probeerteengesprektevoerenmetSaheromerachtertekomenwaardeproblemen metdehuisbaasovergaan.MaarSaherwimpelthemsnelaf,omdathijgeenlastige vragenwil.Thomasbesluitomdeinformatieenregelsvandeopvanglocatieoppapier aanSahertegeven.WanneerThomaseenpaardagenlatereendienstdraaitisSaher erweer.Vanzijncollega'sheeftThomasalgehoorddatSaherzichnietaandehuisregels

houdt.Hijkomtengaatwanneerhijwilenisverdernergensopaanspreekbaar.Ook anderevastecliëntenvandeopvangmoppereneroverdathijzichnietaanderegels houdt.

Dilemma

ThomasvermoedtdatSaherderegelsnietbegrepenheeft,omdathijmoeiteheeft metdeNederlandsetaalenzichhiervoorschaamt.

WatdoetThomas?

1. ThomasbesluitomSaherteondersteunendoordeinformatiedieSahernodig heeft,tevereenvoudigen,hijmaakteenflyermetafbeeldingenoverde opvanglocatievoorSaher.

2. ThomasverwijstSaherdoornaareentaalcoach,zodathijbeterNederlandsleert begrijpenenkangaanwerkenaanzijnproblemen.

16.7 Verdieping

UithetinternationaleonderzoekPISA-2022blijktdatNederlandse15-jarigenvoor begrijpendlezenonderdenormscoren.Daarnaastblijktuithetrapport‘DeStaatvan hetOnderwijs’endeJeugdmonitorvanhetCentraalBureauvoorStatistiekdatsteeds meerjongeren,vooralmbo’ers,deschoolverlatenzonderstartkwalificatie.Een startkwalificatieiseendiplomahavo,vwo,mboniveau2ofhoger.Dezejongeren hebbenminderkansenopdearbeidsmarktenindesamenlevingenlopenhetrisico omdenieuwegeneratielaaggeletterdenteworden.Eengoedeleesvaardigheidis belangrijkvoordeelnameaandemaatschappij.Goedkunnenlezenhebjebijvoorbeeld nodigomvacaturestebegrijpenoftekunnensolliciteren.

PISA

Ongeveer95landenen500.000leerlingendoenmeeaanhetPISA-onderzoek.PISAis eenafkortingvoorProgrammeforInternationalStudentAssessment.Hetiseen internationaalvergelijkendonderzoekdatdevaardighedenenkennisin natuurwetenschappen,lezenenwiskundevan15-jarigentest.Deonderzoekersvan hetPISA-onderzoekvergelijkenNederlandseleerlingenmetleerlingenuitdeEU14.

DeveertienEUlandenzijn:België,Denemarken,Duitsland,Finland,Griekenland, Ierland,Italië,Nederland,Oostenrijk,Portugal,Spanje,VerenigdKoninkrijkenZweden.

InNederlandwordenongeveer10.000leerlingenen1500docentenvanongeveer220 verschillendescholengeselecteerdomdeeltenemenaanhetPISA-onderzoek.Zij wordengeselecteerdopbasisvaneenrepresentatievesteekproef.Hierdoorzijner vanalleonderwijstypenleerlingendiedeelnemen.Hetonderzoekstaatondertoezicht vandeOrganisatievoorEconomischeSamenwerkingenOntwikkeling(OESO).

Thema16 Laaggeletterdheid

HetPISA-onderzoekbestaatuiteentoetseneenvragenlijst.Deopgavenindetoets richtenzichop:informatieopzoeken,begrijpen,evaluerenenreflecteren.Deresultaten vanhetPISA-onderzoekbiedenscholenenbeleidsontwikkelaarsinformatieoverhoe succesvolNederlandsescholenzijninhetvoorbereidenvanleerlingenopdetoekomst. Ineeninternationaalrapportwordendeprestatiesenonderwijssystemenvande deelnemendelandenmetelkaarvergeleken.Zokanergekekenwordennaar aandachtspunteninhetonderwijsenkanmenlerenvanelkaarssterkeenzwakke punten.

Resultaten2022

UithetPISA-2022onderzoekblijktdateenderdevande15-jarigeninNederland onvoldoendeleesvaardighedenheeft.DitwasbijhetPISA-2018onderzoeknogeen kwartvande15-jarigen.DedalinginleesvaardigheidheeftzichnaPISA-2018versterkt doorgezet.NederlanddaaldeharderdandeandereEU14landenenscoortopnieuw lagerdandezelanden.Zowelmeisjesalsjongenszijnachteruitgegaan,alscoren meisjesnogsteedshogerdanjongens.

Indeperiodevan2003tot2015wasdeleesvaardigheidvanNederlandseleerlingen stabiel.Tussen2015en2018isdeneerwaartsetrendingezetendezetrendheeftzich doorgezetenlijktzelfsgrotertezijngewordentussen2018en2022.Nederlandpresteert voorleesvaardigheidnuvoorheteerstonderhetOESO-gemiddelde.Vanalleveertien EU-landendievanaf2006aanPISAhebbendeelgenomen,heeftalleenGriekenland eenlagerescorevoorleesvaardigheidgehaalddanNederland.

Resultaten PISA-onderzoek.

Verklaringen

OpbasisvandePISA-resultatenishetnietgoedmogelijkomverklaringentegeven voordeontwikkelingeninleerlingprestatiesdoordejarenheen.Ditgeldtookvoorde dalingindeleesvaardigheid.Erwordtwelonderzoekgedaannaarfactorendiehierin mogelijkeenrolspelen.UiteerdereonderzoekenopbasisvandedatavanPISA-2018 isbijvoorbeeldgeblekendatlagerleespleziersamengaatmetminderlezenendat minderlezensamenhangtmeteenlagereleesvaardigheid.Erisookgeblekendat

leerlingendieop9-jarigeleeftijdaleenmobieletelefoonhebben,mindergoed prestereninlezenenrekenendanleerlingendieopeenlatereleeftijdeenmobiele telefoonkrijgen.Eneriseensamenhanggevondentussenonlinechatteneneen afnamevandeleesvaardigheid.Waarschijnlijkspelenmeerderefactoreneenrolen isdeafnemendeleesvaardigheidniettoetewijzenaanéénoorzaak.

Taalachterstand

VolgensdestichtingLezenenSchrijvenmoethetonderwijsbasisvaardighedenzoals lezen,schrijven,rekenenendigitalevaardighedennogmeerinsamenhangaanpakken. Zodatjongerengoedzijnvoorbereidommeetekunnendoenindesamenlevingen opdearbeidsmarkt.Lezen,digitalevaardighedenenrekenvaardighedenhebjelater vaaknodig,denkmaaraanonlinebankieren,jefinanciëleadministratiebijhouden, eenbriefvandegemeentelezenetcetera.

Hetsoortopleidingvanoudershangtsterksamenmetdeprestatiesvanhunkinderen. Wanneerouderseenpraktischeopleidinghebbenafgerond,presterenhunkinderen gemiddeldslechteropschool,dankinderenwaarvandeoudersdeuniversiteithebben afgerond.Kinderendieopgroeieningezinnenwaarvandeouderszelfmoeitehebben metlezenenschrijven,beginnenvakermeteentaalachterstandopdebasisschool.

DestichtingLezenenSchrijvenwildaaromdatallepartĳendiebetrokkenzijnbij oudersvanjongekinderen,deoudersactiverenenondersteunen.Eenvroege taalontwikkelingenhetopbouwenvaneengoedewoordenschatisvangroteinvloed opdeleesontwikkelingvanhetkind.

Thema16 Laaggeletterdheid

16.8 Begrippen

Dyslexie

Eenleerstoorniswaarbijdekernvanhetprobleemligtbijhetvlotlezenenspellenvan woorden.

Laaggeletterdheid

Alseenpersoonwelkanlezenenschrijven,maarmoeiteheeftmethetbegrijpenvan teksten.

Ongeletterdheid

Wanneereenpersoonnietkanlezenenschrijvenenditooknooitheeftgeleerd.

Thema17 Slachtoffersvanmensenhandel

Inhoudthema

• Mensenhandel

• Loverboys

• Lovergirls

• Verantwoordelijkheidvandesociaalwerker

• Kritischeberoepssituatie

• Begrippen.

Tijdensjewerkalssociaalwerkerkunjeinaanrakingkomenmetmensenhandel, loverboys,lovergirlsenhunslachtoffers.Alsberoepsbeoefenaarishetbelangrijkom jeteverdiepeninhetonderwerp,zodatjeindepraktijkkuntherkennenwanneer sprakeisvanmensenhandelenloverboys-enlovergirlpraktijken.Daarnaastishetvan belangomtewetenhoejeondersteuningkuntbiedenaanslachtoffersenwelke hulpverleningsinstantieseenrolspelen.

17.1 Mensenhandel

Mensenhandelishetronselen,vervoerenenhuisvestenvaneenpersoon,methet doelomdiepersoonuittebuiten.Mensenhandelgaatmeestalgepaardmetdwang, bedrog,chantageengeweld.Mensenhandelenmensensmokkelzoujemetelkaar kunnenverwarren,maarzezijnzeerverschillend.Tochgaanzevaaksamen.

Mensensmokkkelishetillegaalvervoerenvanmensenmetalsdoelzenaareenander landtebrengen.Mensensmokkelgebeurtineersteinstantievaakopvrijwilligebasis. Eriseenpersoondiehetlandwilverlateneneenmensensmokkelaardieeenveilige routenaarhetgewenstelandkentofzegttekennen.Mensendieeen mensensmokkelaarinschakelen,willennaareenanderlandomdatzedaarbetere leefomstandighedenverwachten.Ofzijlevenineenlandwaaroorlogenarmoede heerstenwillendieellendeontvluchten.Mensensmokkelgaatnietaltijdsamenmet deuitbuitingvanillegalevreemdelingen,maarvaakwel.

Vormenvanmensenhandel

Erzijnverschillendevormenvanmensenhandel:

• arbeidsuitbuiting

• seksueleuitbuiting

• crimineleuitbuiting

• gedwongenorgaanverwijdering.

Arbeidsuitbuiting

Arbeidsuitbuitingomvateencombinatievanernstigeenvaakonmenselijke omstandighedenopdewerkvloer,waarbijdwang,geweld,chantage,fraudeof misleidingvaakvoorkomen.Hetslachtofferwordtvaakverplichtom(eendeelvan) deinkomstenaftestaan,watresulteertineenminimaalofzelfsafwezigsalaris.Deze vormvanuitbuitingmanifesteertzichindiversesectoren.Erzijntweehoofdvormen vanarbeidsuitbuiting:gedwongenarbeidengedwongendienstverlening.

Gedwongenarbeidkomtdoorgaansvoorbinnenformele werkgever-werknemersrelaties,waarbijcontractenenandereofficiëleafspraken gebruikelijkzijn.Sectorendiegeorganiseerdzijnviasectororganisaties,cao'sof belangenverenigingen,zoalsdetransportsectorofhoreca,wordenhiervaakdoor getroffen.

Aandeanderekantvindtgedwongendienstverleningmeestalplaatsindeinformele sector,waardoorgaansgeenarbeidsovereenkomstofgeorganiseerdestructuur aanwezigis.Voorbeeldenhiervanzijngedwongenhuishoudelijkwerk,aupairsofhet verkopenvanstraatkranten.

Arbeidsuitbuiting omvat een combinatie van ernstige en vaak onmenselijke omstandigheden op de werkvloer, waarbij dwang, geweld, chantage, fraude of misleiding vaak voorkomen.

Seksueleuitbuiting

Bijseksueleuitbuitingwordteenpersoongedwongentothetverrichtenvanseksuele handelingeninruilvoorcompensatie.Dezevergoedingkanindevormvangeld plaatsvinden,waarbijhetslachtoffervaakverplichtiseendeelervanaandeuitbuiter aftestaan.Daarnaastkunnenanderevormenvanvergoedingvoorkomen,zoals kleding,voedingofonderdak.

Seksueleuitbuitingomvatdiversevormen,waarondergedwongenprostitutieen dwangindecontextvanpornografie.Hetstrektzichookuittotgedwongenseksuele dienstverleninginbijvoorbeeldbars,hotelsenmassagesalons.Hierbijkunnenseksuele dienstenwordenverleendaanzowelvreemdenalsbekenden.

Crimineleuitbuiting

Slachtoffersvancrimineleuitbuitingwordengedwongentothetplegenvancrimineel gedragoftotbedelarij.Crimineleuitbuitingvanzowelkinderenalsvolwassenenis eenminderbekendevormvanuitbuiting.Hierbijwordenactiviteitenzoals zakkenrollerij,winkeldiefstalofhetstelenvangeldbijeengeldautomaattoegepast. Hetslachtofferdientvervolgensdebuitovertedragenaandeuitbuiter.Deuitbuiter oefentcontroleuitoverhetslachtoffer,bijvoorbeelddoorhetpaspoortinbezitte hebben.Dezeuitbuiterkandeeluitmakenvaneencrimineelnetwerk,maarhetkan ookiemandzijndieeenfamilierelatieheeftmethetslachtoffer.

Thema17 Slachtoffersvanmensenhandel

Gedwongenorgaanverwijdering

Bijgedwongenorgaanverwijderingmoetiemandonderdwangzijnorgaanafstaan. OverdezevormvanmensenhandelendemogelijkeslachtoffersinNederlandisnog nietzoveelbekend.

Oorzakenvanmensenhandel

Mensenhandelheeftaltijdtemakenmetarmoede.Mensenwonenbijvoorbeeldineen armlandwaarzegeenwerkkunnenkrijgen.Zeontmoetenofgaanopzoeknaareen mensenhandelaar,diezeverteltdathijinNederlandwerkvoorzeheeft.Hijzegtdat hijdeverzekeringen,dewerkvergunningendehuisvestingregelt.Demensenzijn natuurlijkblijmetdezekans.EenmaalaangekomeninNederlandblijkenaldiemooie toezeggingenechternietwaartezijn.Zemoetenbijvoorbeeldlangewerkdagenmaken, zezijnhierillegaal,zemoetenhunpaspoortinleveren,zekrijgennietofslechtbetaald, zewordenmishandeld,zeslapenmettwintigmensenineenkaleschuur,zemogen nietnaarhettoilet.Alszeprotesterentegendeslechtebehandeling,wordtergedreigd metuitzetting.

Signalenvanuitbuiting

Ondersteuningbiedenaaneenslachtoffervanmensenhandelstartbijhetvindenvan dieslachtoffers.Slachtoffersvanmensenhandelzijnvaakafhankelijkvananderenom uithunslechteomstandighedentekomen.Somswetenzijnietdatzeuitgebuitworden. Zezijnbijvoorbeeldnietopdehoogtevandenormalearbeidsomstandighedenin Nederland.

Signalenvanarbeidsuitbuiting

Iemandismogelijkslachtoffervanarbeidsuitbuitingalsdepersoon:

• gevaarlijkenongezondwerkmoetdoen

• langewerkdagenmoetmaken

• nietofteweinigbetaaldkrijgt,oflangopdebetalingmoetwachten

• nietkanbeschikkenovereeneigenpaspoort

• metvalsebeloftennaarNederlandisgehaald

• wordtmishandeld,gechanteerd,gedwongenofbedreigd

• eenhogeschuldmoetafbetalenaandewerkgever

• illegaalinNederlandverblijft

• bangisvooruitzetting

• (eengrootdeelvan)deinkomstenmoetafdragen

• nietkanbeschikkenoverhetgeldopdeeigenbankrekening

• zwartbetaaldwordt,ofnietverzekerdistegenbijvoorbeeldongevallen

• ineenbedrijfspandofophetbedrijfsterreinwoont,ofopeenanderemanierslecht isgehuisvest

• beperktebewegingsvrijheidheeft

• wordtgechanteerdofafgeperst

• opanderemanierenonderdrukwordtgezet.

Signalenvanseksueleuitbuiting

Iemandismogelijkslachtoffervanseksueleuitbuitingalsdepersoon:

• wordtgedwongenomsekstehebbenofseksuelehandelingenteverrichtentegen dezinin

• wordtgedwongenomsekstehebbentegenbetaling,waarbijhetgeldmoetworden afdragen

• wordtgedwongenommeetedoenaandeproductievanpornografischmateriaal

• doordepartnerwordtgedwongenomsekstehebbenmetbekendenofvrienden

• doordepartnerwordtgedwongenom'schulden'aftelossendoorsekstehebben metvreemden.

Signalenvancrimineleuitbuiting

Iemandismogelijkslachtoffervancrimineleuitbuitingalsdepersoon:

• wordtgedwongenommensenteberovenofzakkenterollen,endaarnadebuit moetafstaan

• wordtgedwongenomtebedelen,endaarnadebuitmoetafstaan

• wordtgedwongenomintebrekenoftestelen,endaarnadebuitmoetafstaan.

Iemand is mogelijk slachtoffer van criminele uitbuiting als de persoon wordt gedwongen om te bedelen, en daarna de buit moet afstaan.

Thema

Mogelijkegevolgenvanuitbuiting

Eenslachtoffervanmensenhandelheeftvaaktraumatischegebeurtenissen meegemaaktdiehemofhaarsoms(levens)langblijvenachtervolgen:

• Uitbuitersgebruikenvaaklichamelijkgeweldomhunslachtofferstedwingen dingentedoendiezenietwillen.

• Uitbuitersdoenhunslachtoffersmooiebeloften.Uiteindelijkblijkenzijzeer onbetrouwbaar.Depsychischeschadeisvaakgroot.

• Uitbuiterslatenhunslachtoffersineenvreemdlandondererbarmelijke omstandighedenheelhardwerken.Eensociaallevenofvrijetijdkennende slachtoffersniet;zijzijngeïsoleerdvandebuitenwereld.

17.2 Loverboys

Eenloverboyiseenjongenofjongemandiedoormiddelvanmooiepraatjesencadeaus probeerteenmeisjeofjongevrouwintepalmenenteisoleren.Hetdoelisuiteindelijk omhetslachtoffertedwingensekstehebbenmethemenlatermetanderen.De loverboywildoorhetmeisjetedwingentotseksueelcontactmetanderen,geld verdienen.Hetslachtofferzaldusmoetenwerkenalsprostituee.Datinpalmendoet eenloverboyheelgeleidelijk.Hijzorgtervoordathetmeisjeverliefdophemwordt enhemvolledigvertrouwt,voorhijtoeslaat.Hijlaathetmeisjegelovendathijverliefd isophaarenprobeerthaargeheelafhankelijkvanhemtemaken,zodatzenietmeer zonderhemkan.

Watdoeteenloverboy?

Eenloverboykanopverschillendemanierenactiefzijn.Zokanhijopinternetzoeken naarmeisjesopsocialemedia-platformen,chatsofjongerensites.Maarloverboyszijn netzoactiefinuitgaanscentra,opschoolpleinen,sportclubsofopandereplaatsen waarjongerensamenkomen.Zolegthijcontactenmetmeisjesenprobeerthente versieren.Datversierendoethijmetcomplimentjes,cadeaus,drugs,drankendure uitgaven.Inruilvooralleluxeenlievedingen,zalzijuiteindelijkgedwongenworden geldvoorhemteverdienenalsprostituee.Eenloverboywordtookwelgezienalseen soortmensenhandelaar.Hijkanhetslachtofferdwingendureabonnementenof leningenaftesluitenophaarnaam,zodathijdaarvangebruikkanmaken.Insommige gevallendwingteenloverboyeenmeisjeomdeeltenemenaancriminelepraktijken.

Signalementvaneenloverboy

Eenloverboyheeftalsdoelhetslachtofferafhankelijkvanhemtemaken.Ditgebeurt ineenaantalstappen.Dezestappenhetensamen:hetprocesvanafhankelijkheid.

• euforie/verliefdheid

Eerstzorgtdeloverboyervoordathetslachtofferhemvertrouwt.Datzeeenleuke tijdsamenhebbenendathetslachtofferverliefdophemwordt.Hijdoetopzijn beurtalsofhijverliefdisophetslachtoffer.

• grensverlegging

Deloverboyvraagthetslachtofferhaargrenzenteverleggenendingentedoen diezezelfnietdirectwil.Bijvoorbeeldseksuelehandelingenverrichtenofeen leningafsluiten.

• hersenspoeling

Deloverboyprobeerthetslachtoffertehersenspoelenenvertelthaardathijenkel goedebedoelingenheeft.Hijprobeerthetslachtofferteisolerenvanvriendenen familie.Daarbijkanhijhenalsslechtbestempelen.

• ultiemegehoorzaamheid

Hetslachtoffermoetdeloverboygehoorzamen:hijbeslistvoorhaarwatzewelen nietmag.Hetslachtofferraakthierdoorineenisolement.

• ontluistering

Deloverboylaathetmeisjevallenenbehandelthaarslechtalszehemniet gehoorzaamtofvoldoendeopbrengstoplevert.Zijraaktontluistert:zezietdatde jongennietiswatzedacht.Pasbijdezestapstaathetslachtofferopenvoorhulp vanbuitenaf.

• ontmaskering

Nadathetslachtofferhulpheeftdurvenaccepterenmoetdeloverboyontmaskerd worden.Hetslachtofferzietindatdeloverboyzichvoordeedalsleukencharmant, maardatditnietechtenoprechtwas.

• losmakingsproces

Methulpkanhetslachtofferzichlosgaanmakenvandeloverboy.

Typeringmogelijkeslachtoffers

Sommigejongerenzijnvatbaardervoorloverboysdananderen.Vooralkwetsbare jongerenzijneerdergeneigdintegaanopavancesvaniemanddieuitisopseksueel contact.Kenmerkenvanslachtofferszijn:

• jongerendietwijfelenaanhungeaardheid

• jongerenmeteen(licht)verstandelijkebeperking

• meisjestussende11en15jaaroud

• jongerenmeteenlaagIQ

• jongerendiegeenfijncontacthebbenmethunouders

• jongerendieheelonzekerzijntijdensdepuberteit

• jongerenmetgedragsproblemen

• jongerenmetweinigsocialecontactenen/ofvriendeninhetdagelijksleven

• jongerendiesombergestemdofdepressiefzijn

• jongerendieinhetverledentemakenhebbengehadmetmisbruik.

Doordatdezejongerendoorgaansineenonzekereofveranderlijkesituatieverkeren, zijnzijopzoeknaarhouvastenvertrouwen.Dit,mogelijkincombinatiemetproblemen vanimpulsbeheersing,zorgtervoordatzijsnellerslachtofferworden.Erzijnookeen aantalsignalendieeropkunnenwijzendateenmeisjedaadwerkelijkslachtofferis geworden.Bijvoorbeeld,ze:

• kleedtzichineensanders(verzorgder,draagtmeermake-up)

• heeftsporenvanlichamelijkgeweld

• heefteennieuwetatoeage

• zieterslechtverzorgduit,ismoeofineensdunner

• heeftwisselendeemoties

• durftnietgoedmeertezeggenwatzewil/nietwil

• laatzichmakkelijkovertuigendooranderen

• heeftineensallerleidurenspullen

• heeftineensschulden

• gaatineensvaakuit,isveelbijanderenthuisofbijvoorbeeldinhotelkamers

• gebruiktineensveeldrugs/drank

• isveelmetseksbezig/weethierineensveelvanaf

• gaatlichamelijkcontactuitdeweg.

(Slachtofferwijzerz.d.).

Latenteproblematiek

Deoorzakenvanhetgedragvanzowelloverboyalsslachtofferzijnvaaklatente problemen.Latenteofwelonderliggendeproblemen,zijnproblemendienietmeteen aandeoppervlaktekomen.Deproblemen,diezichbijvoorbeeldtijdenshetopgroeien hebbenvoorgedaan,kunnenresultereninongewoonenongewenstgedrag,zoals:

• gedragsproblemen

• problemenrondomhetbeheersenvanimpulsen

• problemenindegezinssituatie

• weinigeigenwaarde

• weinigzelfvertrouwen.

Gedragheeftaltijdeenreden,zoookhetgedragvaneenloverboyénzijnslachtoffers. Dejongerenzijnvaakonveiligofgedesorganiseerdgehecht.Tijdenshetopgroeien heeftgeenveiligehechtingplaatsgevondenmetoudersofopvoeders.

Protocol

Seksueelgeweldtegenjeugdigenenexploitatievanminderjarigenindeprostitutie zijnvormenvankindermishandeling.DeinvoeringvandeverplichtemeldcodeHuiselijk GeweldenKindermishandelingbetekentdatorganisatieseenduidelijkbeleidmoeten hebbenoverwattedoeningevalvanvermoedensvanhuiselijkgeweldof kindermishandeling.Ditkanindevormvaneenrichtlijnofprotocol.

Alleprofessionalsdiemetjeugdigenwerken,zoalsmedewerkersinhetonderwijs, jeugdzorg,politieenjustitie,moetenbijsignalenvanhuiselijkgeweldof kindermishandelinggebruikmakenvaneenstappenplan.Deinvullinghiervanis afhankelijkvandevoorzieningenofzorgstructurendiebinnendeorganisatieaanwezig zijn.

Seksueel geweld tegen jeugdigen en exploitatie van minderjarigen in de prostitutie zijn vormen van kindermishandeling.

Interventiesbijdedader

Dedader,deloverboy,heeftookondersteuningnodig.Meteeninterventie-datiseen anderwoordvooringrijpen-moetzijnhandelengestoptworden.Omdatte bewerkstelligen,kanopverschillendemaniereningegrepenworden.

Ondertoezichtstelling

Wanneereenloverboyeenvoorwaardelijkegevangenisstrafoftaakstrafkrijgtopgelegd, dankomthijondertoezichtvande(jeugd)reclasseringtestaan.Zijzieneroptoedat deloverboyactiefaanzijnterugkeernaardemaatschappijwerkt.Hierbijhoren doorgaansenkelestrengevoorwaarden,zoalseentrainingagressieregulatie,sociale vaardigheidstrainingofhetvolgenvaneenleerwerktraject.Dereclasseringzorgtdat deloverboyzichhoudtaandezevoorwaardendoorzeerregelmatigcontactmomenten teplannenmetdedader.Wanneeriemandondertoezichtstaatvande (jeugd)reclassering,hoorthiereenmeldingsplichtbij.Ditheetondertoezichtstelling (OTS).Dereclasseringonderhoudtintensiefcontactmetdedader.Inernstigegevallen kaneenloverboyeengevangenisstrafvanmaximaaltienjaarkrijgen.

Verplichtebehandeling

Deofficiervanjustitiekanbesluitendatdedaderverplichtbehandeldmoetworden voorzijnprobleem.Ditheetterbeschikkingstelling(tbs).Deloverboymoetverplicht deelnemenaangesprekkenentherapieënomervoortezorgendathijnooitmeerin

zijnouderolterugvalt.Metregelmaatvoelteendadernietsvoorverplichtebehandeling. Hieropkandeofficiervanjustitiebesluitendathijverplichtbehandeldmoetworden ineengeslotenkliniek.

Locatie-encontactverbod

Eenanderebeperkingkanzijndatdedadereenlocatie-ofcontactverbodkrijgt.Er wordthemdantoegangontzegdtoteenspecifiekeplaats.Bijvoorbeeldeen schoolplein,waardedadervaakkwamommetmeisjestepraten.Eencontactverbod moetdeloverboyervanweerhoudenomopnieuwcontactzoekenmethetslachtoffer. Ditzijngeenvrijblijvendestraffen.Houdtdedaderzichnietaandezestraf,danzalde officiervanjustitiestrengeroptreden.

Inzetelektronischecontrolemiddelen

Hetkanzijndatdedaderopeenanderemaniergecontroleerdwordt.Wanneerhijniet decelinhoeft,maarmenerwelstrengopwiltoeziendathijgeenrottigheidmeer uithaalt,kunnenelektronischecontrolemiddelen(ET)ingezetworden.Dedaderis daarmeeopafstandtevolgendoordestrafeiser.Hierbijkunjedenkenaanhuisarrest metgebruikvaneenenkelbandofGPS-enkelband.Dedadermoetdanopspecifieke tijdstippenthuiszijn.Erkanookeenlocatieverbodbijhoren.

Gedragsinterventies

Cognitievegedragstherapieiseenveelingezettevormvaneengedragsinterventie.

Hetdoeldaarbijisomdegedachten,hetgevoelenhetgedragvandedaderpositief tebeïnvloedenzodatdekansdathijinzijnoudegedragterugvalt,kleinerwordt. Cognitievegedragstherapieiserinverschillendevormen.Dedaderkanzowel individueelalsineengroeptherapievolgen.

Interventiesbijslachtoffers

Ookvoorhetslachtofferbestaanverschillendeinterventies.Vaakisditmaatwerk, omdatgeenenkelmeisjehetzelfdereageertopdeinvloeddieeenloverboyophaar had.Wathulpinstantiesbiedenzijnverschillendetypenopvang,afhankelijkvande ondersteuningdiehetslachtoffernodigheeftomerbovenoptekomen.Minderjarige slachtoffersverblijvenvaakineenjeugdzorginstellingenmeerderjarigeslachtoffers ineenvrouwenopvanghuis.

Generiekeopvang

Eenplekjeineenjeugdzorginstellingofeenvrouwenopvanghuismaaktdeeluitvan degeneriekeopvangdiegebodenwordtaanslachtoffersvanloverboys.Daarbijwordt, doormiddelvanmaatwerk,onderscheidgemaakttussenbehandelmethodes.Deze behandelingenzijngeneriek,specifiekofspecialistisch.Afhankelijkvandestaatwaarin hetslachtoffermentaalverkeert.Menkanookeenspecifiekprogrammavoormeisjes meteenlichtverstandelijkebeperkingaanbieden.

Terugkerendeaspectenbijhulpverlening

Alseenslachtoffereenhulpverleningsprogrammaingaat,wordtaanspecifiekeaspecten gewerktomhetmeisjeindebasissterkertemaken.Hetdoelisdekansopterugval verkleinen.Deaspectenwaaraanwordtgewerktzijn:

• traumaverwerkingomdetraumatischegebeurtenisseneenplekjetegeven

• hetzelfbeeldverbeteren,omhetslachtoffertelerenopeenpositievemaniernaar zichzelftekijken

• lerenomgaanmetgrenzen,zodathetslachtofferacceptabelenonacceptabel gedragleertonderscheidenenleertaangevenwanneerhaargrensbereiktis

• hetvergrotenvandeweerbaarheid,zodatzijindetoekomstmindergevoeligis voormooiepraatjesvaneenloverboy.

Randvoorwaardenvoorgoedeinterventie

Eeninterventiekunjenietzomaaruitvoeren.Jehoudtrekeningmeteenaantal randvoorwaarden,waardoordekansdatdeinterventieslaagtgroterwordt.Ditzijn enkelerandvoorwaarden:

• Hetslachtoffermoetveiligzijn.

• Hetslachtoffermoetbeschermdwordenineenopensetting(geensprakevan dwang).

• Ermoeteengoedpedagogischklimaatheersen.

• Ermoetspecialistischehulpaanwezigzijn(orthopedagogischehulpof jeugdpsychiatrie).

• Debehandelingkomtvoortuitéénduidelijkbehandelplan.

• Debehandelaarshebbeneeneenduidigewerkhouding(werkenallemaalopdezelfde manier).

• Debehandelaarswerkennauwsamenmetanderespecialistenzoalspolitie,justitie enonderwijs.

Indepraktijk

Barbarawerktalssociaalwerkerineeninstellingvoorjeugdzorg.Metverschillende interventietechniekenondersteuntzemeisjesdieslachtofferzijngewordenvan loverboys.Barbaraheeftvandaageenvergaderingomafsprakentemakenmethaar collega’s.‘Dezeweekkomteennieuwmeisjenaardegroep,dushetiseengoedidee omhaarcasusdoortenemen.’Zegteencollega.‘Datiseengoedplan’,vindtBarbara. ‘Latenwebesprekenhoewehaarbenaderen,zodatzeweetwatzevanonsals hulpverlenerskanverwachten.’

Jijalssociaalwerker

Bijvermoedensvanslachtofferschapisoptijdingrijpeneenbelangrijkefactor.Zorg alsprofessionalvoornauw(dagelijks)contactmethetmeisje,enanderebetrokkenen zoalsbijvoorbeeldhaarouders.Voeractieszosnelmogelijkuit.Daarmeedoejeer allesaanom(verder)slachtofferschaptebeperkenoftevoorkomen:

• Betrekwaarmogelijkdeoudersenhetnetwerk.

• Steleenveiligheidsplanop.Regel,inafstemmingmethetmeisje,beschermingen opvang.Neemconcreteafsprakenopinhetplanoverwieinwelkesituatiewat doet.Evalueerhetplanmeteencollegaenstelhetwaarnodigbij.

• Onderdeelvanhetveiligheidsplaniseennetwerkanalyse.Maaksamenmethet meisjeeenschemavansteunendeenrisicovollepersonen.Probeerdesteunende personeninhetnetwerktemotiverenomhetmeisjeteondersteunen.

• Overlegmetdepolitieoverhetmotiverenvanhetmeisjetothetdoenvanaangifte ofhetdoenvaneenmelding.Adviesvragenaandepolitiekanaltijd,maarmoet zondertoestemmingvanhetmeisjegeanonimiseerdgebeuren.

• Motiveerhetmeisjeommedischonderzoektelatendoen.

• Zorgvoorinzetvangespecialiseerdebehandelingennazorg.

• Werkaanversterkingvandeeigenkrachtvanhetmeisjeenvanhaar netwerk/omgeving.Geefhetnetwerkeenduidelijkepositie.Biedpsycho-educatie overdewerkwijzevanloverboysenmensenhandelaren.

• Laatdegegevensvanhetmeisje,mettoestemmingvanhetmeisjeofhaar ouder(s)/voogd,registrerenbijCoMensha,eenonafhankelijkexpertise-en coördinatiecentrumtegenmensenhandel.CoMenshazetzichinvoordebelangen enrechtenvanslachtoffers.BovendienwordtdeinformatiedieCoMenshakrijgt, gebruiktomdeaardenomvangvanmensenhandelinbeeldtebrengen.

17.3 Lovergirls

Naastloverboysbestaanerlovergirls.Ditzijnmeisjesdieanderemeisjesronselen voorloverboys.Hetisdebedoelingdatdezemeisjeszichgaanprostituerenengeld verdienenvoordeloverboyenlovergirl.Hetkomtvaakvoordatdelovergirlhet slachtoffervaneenloverboywasennietoptijdhulpheeftgekregen.Zijisopeen ernstigemaniergehersenspoeldengemanipuleerddoordeloverboy.Eenlovergirl kanergbangzijnomhulptezoeken,omdatzebangisbestempeldtewordenals dader.

Watdoeteenlovergirl

Eenlovergirlpaptaanmetanderemeisjes.Zijdoetzichvooralsvriendinenprobeert testokentussenhaarslachtofferendeoudersenvrienden.Zedoeterallesaanom ervoortezorgendathetslachtofferzichtegenhaaroudersenvriendenkeert,zodat zijsteedsmeeromgaatmetdelovergirl.Opeengegevenmomentzalhetslachtoffer delovergirlzienalsheelgoedevriendintegenwiezeopkijkt.Delovergirlkanhet meisjedurecadeausaanbiedenenlatervertellendatzijietsmoetterugdoenhiervoor. Ditishetpuntwaaropzebegintoverprostitutieenhetslachtofferzalverleidenom hieractiefinteworden.

De lovergirl kan het meisje dure cadeaus aanbieden en later vertellen dat zij iets moet terugdoen hiervoor.

Interventies

Wanneereenlovergirlwélhulpdurfttezoeken,wordtergekekennaardestrafbare feitendiezegepleegdheeft.Daarnaastwordter,netzoalsbijslachtoffersvanloverboys, gewerktaanherstel.Ditgebeurtineeninstellingvanjeugdzorgofeen vrouwenopvanghuis.Ookhierbesteedtmenaandachtaanhetzelfbeeldvanhetmeisje, hetomgaanmetgrenzenenhetvergrotenvanhaarweerbaarheid.

17.4 Verantwoordelijkheidvandesociaalwerker

Jekrijgtalssociaalwerkermogelijktemakenmetverdachtesituatiesofslachtoffers vanmensenhandel.Signalerenalléénisdannietgenoeg.Hetmeldenvandeverdachte situatiesbijbijvoorbeelddepolitieofeenanderehulpverleningsorganisatieisminstens zobelangrijk.Zijkunnendanverderstappenondernemenomdeslachtofferstehelpen bijeenveiligonderkomen,hetdoenvanaangifteenjuridischehulp.

Hulpinstanties

Indestrijdtegenmensenhandelendepraktijkenvanloverboysspelennaastsociaal werkersookanderehulpinstantieseencrucialerolinhetbiedenvanondersteuning, beschermingenherstelaanslachtoffers.

Slachtofferhulporganisaties

OrganisatieszoalsCoMenshaenHVO-Queridobiedenspecifiekeondersteuningaan slachtoffersvanmensenhandelenloverboys.Zespeleneensleutelrolinhetverstrekken vanveiligeaccommodatie,emotioneleondersteuning,enbegeleidingbijjuridische procedures.Dezeorganisatiesbegrijpendegevoeligheidvandesituatieenwerken aanhetherstelvanslachtoffersopfysiek,mentaalenemotioneelniveau.

Jeugdzorginstanties

Jeugdzorgorganisaties,zoalsJeugdbescherming,richtenzichopjongerendiehet slachtofferzijnvanloverboysen/ofmensenhandel.Zebiedengespecialiseerde begeleiding,beschermingenzorgenervoordatdebelangenvanhetkindofdejongere vooropstaan.Dezeinstantieswerkenvaaksamenmetanderebetrokkenpartijen, zoalsscholenenpolitie,omeenalomvattendebenaderingtewaarborgen.

Jeugdbeschermingbiedtbegeleidingaanslachtoffersvanloverboysen/ofmensenhandel.

PolitieenJustitie

Politieenjustitiëleinstantiesspeleneencrucialerolbijhetonderzoekenenvervolgen vanmensenhandelenloverboys.Zewerkensamenmetslachtofferhulporganisaties enadvocatenomdeveiligheidvanslachtofferstewaarborgenengerechtigheidnate streven.Hetmeldenvanverdachtesituatiesbijdepolitieisvangrootbelangom effectieveinterventiesmogelijktemaken.

Medischehulpverlening

Medischeprofessionals,zoalsartsenenverpleegkundigen,zijnbetrokkenbijhet biedenvanmedischezorgaanslachtoffersvanmensenhandel.Zespeleneenrolbij hetuitvoerenvanmedischeonderzoeken,hetbehandelenvantrauma'senhet bevorderenvandealgemenegezondheidvanslachtoffers.

Onderwijsinstellingen

Scholenenonderwijsinstellingenhebbendeverantwoordelijkheidombewustwording tevergrotenenpreventievemaatregelentenementegenloverboy-praktijken.Ze werkensamenmetjeugdzorgenpolitieomsignalenvanuitbuitingoptemerkenen ondersteuningtebiedenaankwetsbarejongeren.

Gemeenten

Gemeentenspeleneencoördinerenderolbijhetsamenbrengenvanverschillende instantiesenhetontwikkelenvanlokalebeleidsmaatregelenterpreventievan mensenhandelenloverboys.Zeondersteunenookslachtofferhulporganisatiesdoor middelvanfinancieringenresources.

Medina

Medina(16)isslachtoffergewordenvaneenloverboy.Zewerdopgevangendoor jeugdzorg.Zijbodenhaareenveiligeplekwaarzemochtverblijvenenkonpratenmet professionals.Medinabegonzichzelfnamelijkteverwonden,omdatzezichzelfde schuldgafvanalleproblemen.Zeheeftveelgeleerdvanallehulpdiezegehadheeft. Nuzeweerthuisgaatwonen,wilzetochwelgraagnogpratenmetiemandenduswil zemeedoenmeteenmaatjesproject.Zohooptzeookvananderentelerenhoeze sterkerinhaarschoenenkankomentestaan.

Dewet

Ondanksallemogelijkhedendiebestaanrondomslachtofferhulp,kanereenlastige situatieontstaanwanneerhetslachtoffervaneenloverboyouderisdan18jaar.De wetvoorzietnietinbegeleidingencoachingnahet18elevensjaar.Dejongereisdan voordewetvolwassenenvaltnietmeeronderjeugdzorg.Ditisvaakderedendater geenofficiëlehulpofnazorggebodenkanworden.

17.5 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Richardiseensociaalwerkerdiemeteengroepjongerenwerktdiehetlastigvinden omzelfstandigtefunctionerenindemaatschappij.Hijondersteunthendoor dramatherapietegevenenactiviteitenteorganiserenomhuntalententeontwikkelen. Naschooltijdkomenzebijelkaarindegroep,waarzeelkaarkunnenontmoetenen meedoenaandeactiviteitendieRichardorganiseert.Degroepbestaatvoornamelijk uitjongerendieelkaaralkennenvanschoolofuitdebuurt.Richardspeelteen belangrijkerolinhetondersteunenvandezejongerenbijhetopbouwenvanhun socialevaardighedenenzelfvertrouwen,zodatzeuiteindelijkbeterkunnen functionerenalsvolwassenen.

Casus

HetisRichardonlangsopgevallendatFeeonregelmatigaanwezigis.Datgebeurdeal eenseerder,ergensvorigjaar.FeeenRobbiewarentoeneenstelletje.Robbieverwende Feeenormmetcadeautjesensnoepreisjes.Hijbehandeldehaaralseenechteprinses, ietswatFeefantastischvond.Zekondanookalsnelnietmeerzonderhem.Totdat hetmisging.Robbiezouhaardestijdsonderdrukhebbengezetomtezoenenvoorde camera.DitwildeFeeniet,maarzedurfdeditniettezeggen.Feekreegklappenen Robbieissindsdienweggeblevenvandegroep.Feemoestintherapie.Zijkwamwél terugenRichardmerktopdatzeerdusonregelmatigisenweermeergeslotenis geworden.Zeneemtminimaaldeelaandegroepsactiviteiteneniszichheelanders gaankleden.Richardvraagtzichafofhetwelgoedgaatmethaarenofzenogcontact heeftmetRobbie.

Dilemma

AlsRichardbijFeegaatzitten,ziethijeengroteblauweplekophaarpolsdiezeprobeert teverbergen.Zetrekthaarlangemouwennaarbenedenendoethaararmenover elkaar.AlsRichardnaardeblauweplekvraagt,zegtFeedatzeernietoverwilpraten. ‘Ikzeitochdatikgevallenben!’Richardvertrouwtdesituatietotaalniet,gezienhaar verleden.Watkanhijhetbestedoenomerachtertekomenwateraandehandis?

WatdoetRichard?

1. HijkaneenvrouwelijkecollegavragenomeensmetFeetegaanpraten,want daariszemisschienmeeropentegen.

2. Hijkandesituatieindegatenhoudeneneeneducatievegroepsactiviteit organiserenoverloverboysomditfenomeenopeenalgemenemanierte introducerenenbespreekbaartemaken.

17.6 Begrippen

Arbeidsuitbuiting

Omvateencombinatievanernstigeenvaakonmenselijkeomstandighedenopde werkvloer,waarbijdwang,geweld,chantage,fraudeofmisleidingvaakvoorkomen.

Crimineleuitbuiting

Slachtofferswordengedwongentothetplegenvancrimineelgedragoftotbedelarij.

Mensenhandel

Hetronselen,vervoerenenhuisvestenvaneenpersoon,methetdoelomdiepersoon uittebuiten.Mensenhandelgaatmeestalgepaardmetdwang,bedrog,chantageen geweld.

Mensensmokkkel

Hetillegaalvervoerenvanmensenmetalsdoelzenaareenanderlandtebrengen.

Seksueleuitbuiting

Eenpersoonwordtgedwongentothetverrichtenvanseksuelehandelingeninruil voorcompensatie.

Thema18 Diversiteit

Inhoudthema

• Divers

• Stereotypen,vooroordelenendiscriminatie

• Desociaalwerkerineendiversesamenleving

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping

• Begrippen.

Injewerkalssociaalwerkerkomjemensentegendiekampenmetproblemen,zoals financiëleproblemen,socialeproblemen,psychischeproblemen, huisvestingsproblemenofproblemenmetdegezondheid.Ondanksdatmensensoms vergelijkbareproblemenhebben,vraagtdeondersteuningaltijdeenaanpakopmaat. Iederindividuisnamelijkandersendaardooruniek.Iedereenheefteenandere achtergrond,anderegewoontenenanderevoorkeuren.Hierdoorzaliedereenzijn eigenvisiehebbenophetontstaanendeoplossingvandeeigenproblematiek.Als sociaalwerkerishetbovendienvanbelangdatjejeervanbewustbentdatiedermens ookweeromeenanderebenaderingvraagt.Bekendheidmetverschillende achtergrondenisdaarbijonmisbaar;wetenhoejeomkuntgaanmetdiversiteitstelt jeinstaatjewerkadequaatuittevoeren.Daarbijishetgoedomtebeseffendatook jijjeeigenachtergrondhebtendatdievaninvloedisopdemanierwaaropjijnaar anderenendewereldkijkt.

18.1 Divers

Metdetermdiversiteitwordenalleaspectenwaaropmensenvanelkaarverschillen bedoeld.Diversiteitbetekentookwelverscheidenheid,variatieofafwisseling.Het gaathierbijomzichtbarekenmerkendievanelkaarkunnenverschillen,zoalsgeslacht, uiterlijk,etniciteitenleeftijd.Maarookomniet-zichtbarekenmerken,zoals persoonlijkheidseigenschappen,jecultureleachtergrondendeomgevingwaarinje bentopgegroeid.Opsommigevlakkenkomjeovereenmeteenander;jehoudt bijvoorbeeldvandezelfdemuziekstijlalsjevrienden,julliezijnongeveerallemaaleven langenetengraagvegetarisch.Maaropanderevlakkenverschillenjullievanelkaar; julliehebbenbijvoorbeeldnietdezelfdehuidskleur,eenanderekledingsmaakeneen andereseksuelevoorkeur.Jekuntdusopveelvlakkenvanelkaarverschillen.

Culturelediversiteit

Cultuurishetgeheelvanwaarden,normen,overtuigingenenvormenvangedragdie algemeenaanvaardzijnbinneneengroepmensenendoorgegevenwordenaan volgendegeneraties.Cultuurisdusaangeleerd:jeleertvanjeouders,lerarenenje omgevinghoejejehoorttegedragen.Zijdragendewaardenennormendiezij belangrijkvindenopjouover.Waardenzijnalgemeneuitgangspuntendiebelangrijk zijnvoormensenineenbepaaldecultuur,zoalseerlijkheid,moedenrespect.Normen zijnderegelsdievoortvloeienuitwaarden,bijvoorbeeld'nietliegen'.Maarcultuuris nietenkelgereserveerdvoorlanden.Ookbinneneenlandverschilteencultuurper regio;ineenstadheersenerbijvoorbeeldanderewaardenennormenenzijnerandere omgangsvormendanineendorp.Ofdenkaanhetverschilinwaardenen omgangsvormenbinneneenwelzijnsorganisatieaandeenekanteneengroot technologiebedrijfalsGoogleaandeanderekant.Hetgaatbijcultuurdusbovenal omverschillentussengroepenmensen.

DeorganisatiepsycholoogHofstededeedindejarenzestigvandevorigeeeuw onderzoekbijhetcomputerbedrijfIBM.Hijmaaktenationaleenregionaleverschillen zichtbaarenmeetbaarenlietzienhoedezeverschillenvaninvloedzijnophet functionerenvaninstitutioneleorganisaties(zoalsoverheden,bedrijven,gezinnenen

scholen).Hijsteldezesdimensiesvoorwaarmeejeculturenvanelkaarkunt onderscheiden.Hierdoorkrijgjebeterinzichtincultuurverschillenenmaakjedeze overbrugbaar.Dedimensieszijneensoortglijdendeschalenwaaropeencultuureen bepaaldeplaatsinneemt.Decombinatievandeverschillendedimensiesmaakteen cultuurdusuniek.Dedimensiesmoetjezekernietgebruikenommenseninhokjeste stoppen.Hetismeerdatjejeerbewustvanbentdatzevaninvloedzijnophoemensen tegenbepaaldedingeninhetlevenaankijken.Hetwasvooraldebedoelingvan Hofstedeomtebegrijpenhoemensenmetverschillendeachtergrondengoedmet elkaarsamenkunnenwerken.Zijnideewasdatjeelkaarkuntaanvullen,juistalsje allemaaleenandereachtergrondhebt.

De dimensies van Hofstede.

Machtsafstand

Dedimensiemachtsafstandgeeftdemateaanwaarindemachtongelijkisverdeeld eninhoeverredemensenbinneneencultuurdezeongelijkheidaccepteren.Binnen culturenmeteengrotemachtsafstandwordtongelijkheidtussendeledenvaneen cultuurgeaccepteerd.Iedereenkentzijnplaatsengehoorzaamheidisbelangrijk. Machtigemensenmogenmeereneriseensterkehiërarchie.Binnenculturenmeteen kleinemachtsafstandisjuistiedereengelijk.Niemandwordtbevoordeeldofbenadeeld. Denkaanoudersdiehunkinderenalsgelijkenbehandelen.

Masculiniteit

Ineenmasculiene(mannelijke)cultuurligtdenadrukopassertiviteit,prestatie,succes enmaterieelgewin(geld).Mannelijkeculturenzijnopenlijkgendergebonden.Eris danalsnelsprakevaneentraditioneleman-vrouwrolverdeling,waarbijdemansucces nastreeftendevrouwvooralzorgt.Binneneenfeminiene(vrouwelijke)cultuuriser geengroteofstrengescheidingtussenmannenrollenenvrouwenrollen.Hetwordt binnenzo’ncultuurbijvoorbeeldalgemeengeaccepteerdalseenmaneenluier verschoontendevrouwopeenvrachtwagenzit.Zorg,leefomstandigheden, bescheidenheid,intuïtie,emotieengevoelstaanineenfeminienecultuurcentraal.

Termijndenken

Binneneencultuurdiegerichtisopdelangetermijnstaateentoekomstperspectief centraal.Meninvesteertinzichzelfenstreeftlangetermijndoelenna.Wanneereen cultuurgerichtisopdekortetermijn,iserveelrespectvoortraditiesenoudewaarden. Mensenhoudenbijhetmakenvanplannenbijvoorbeeldrekeningmethoehunouders enfamilieeventuelekeuzeservarenofzelateneenbepaaldeceremoniedaarin terugkomen.

Terughoudendheid

Bijdedimensieterughoudendheidgaathetomdematevanimpulscontrole.Wanneer mensenbinneneencultuuruitbundigmogengenieten,plezierinhetlevenmogen hebbenentoemogengevenaanimpulsen,dannoemjedezecultuurhedonistisch. Maaralsbehoeftes,gevoelensenimpulsenonderdruktmoetenworden,dannoemje eencultuursober.Hetlevenwordtalshardervarenenhetisbelangrijkomaanje verplichtingentevoldoen.

Onzekerheidsvermijding

Bijdedimensieonzekerheidsvermijdinggaathetomdematewaarindemensenbinnen eencultuurbehoeftehebbenaanzekerheid.Binneneencultuurmeteensterke onzekerheidsvermijdinghechtenmensenveelaanregels,ditgeeftzevertrouwen.Er zijndanookveelwettenenregels.Binneneencultuurmeteenzwakke onzekerheidsvermijdinghebbenmensenminderbehoefteaanzekerheidenregels, zenemenhetlevenzoalshetkomt.

Individualisme

Bijdedimensieindividualismegaathetomdeonderlingebandentussenindividuen. Bijeenindividualistischecultuurisereenlossebinding,heteigenbelangstaatvoorop. Binneneencollectivistischecultuurstaathetbelangvandegroepvoorop.Inruilvoor onvoorwaardelijkeloyaliteitaandegroepbeschermtdezegroepzijnleden.

Diversiteitinsociaal-economischestatus

Sociaal-economischestatus(SES)isiemandsplaatsopdemaatschappelijkeladder, opbasisvanzijnopleidingsniveaueninkomen.Mensenmeteengoedeopleiding hebbenoverhetalgemeeneenhogerinkomenendaardoorookmeertebesteden. Hierdoorkunnenzeinbeterehuizenenbeterewijkenwonen,gezonderevoeding kopen,eenabonnementopdesportschoolnemenenhunvrijetijdandersbesteden. MensenmeteenlageSEShebbenvakermindertotgeenopleiding,fysiekzwaarder werkenminderbesteedbaarinkomen.Hierdoorwonenzevakerinmindergoede woningen,kampenzevakermetschulden,zijnzevakerziekenkunnenzedoor geldgebreknietaltijdgezondekeuzesmaken.Ditleidttoteensegregatie.Segregatie betekenteenscheidingtussenbevolkingsgroepen.

Diversiteitinleefwijze

Leefwijzeisdemanierwaaropiemandwenstteleven.Dithangtafvaniemands persoonlijkevoorkeuren,maarookvanzijnmogelijkheden.Jehoudtbijvoorbeeld vaneenbepaaldemuziekstijl,kleedtjegraagnetalsjeidolenengebruiktookwoorden engebarendiejezietindevideo's.Jezoektdemensenopdiedezelfdevoorkeuren hebben,jehebtwatmetelkaargemeenendatschepteenband.Zoontstaaner subgroepenensubculturenvanmensendiedezelfdeleefwijzehebben.Denkaan mensendiegraagzelfvoorzienendlevenofjongerendieeenbepaaldemuziekstroming aanhangenenzichsoortgelijkkledenenvergelijkbareactiviteitenhebben.

Diversiteitinovertuigingen

Mensenkunnenverschillendeovertuigingenhebben,zoalsbijeengeloofsovertuiging. Deenepersoonhangteenbepaaldereligieaanenhoudtzichaandebijbehorende regelsengebruiken,maareenanderepersoonisatheïstenervanovertuigddater geengodenbestaan.Maarjekuntookovertuigdvegetariërzijnomdatjedierenwelzijn belangrijkvindt.Eenpersoonkanookovertuigdzijnvaneencomplottheorie.Datis eentheorieovereenbepaaldegebeurtenisofontwikkeling,dienognietbewezenis.

Tijdensdecoronacrisisdachtensommigenbijvoorbeelddatindecoronavaccins microchipszatenwaarmeederegeringonszoukunnenbesturen.

Seksuelediversiteit

Ookinseksuelevoorkeurenengenderidentiteitbestaanverschillentussenmensen.

Seksuelevoorkeuriseenalgemenetermvoorseksueleneigingen,belevingen, fantasieën,verlangensenuitingen.Dezevoorkeurenkunnenbetrekkinghebbenop seksuelehandelingen,objectenofpartners.Inditthemawordtmetseksuelevoorkeur devoorkeurvooreenpartnerbedoeld.Zokunnenmannenenvrouwenzichseksueel

totelkaaraangetrokkenvoelen,maarookmannenonderlingenvrouwenonderling. Ofeenpersoonvoeltzichtotbeidegeslachtenaangetrokken,oftothelemaalniemand. Indatlaatstegevalspreekjevanaseksualiteit.

Metgenderwordtbedoeld:depublieke,sociaal-cultureleenmeestalinde geboorteakteerkendegeleefderolalsmanofvrouw.Bijdegeboortewordtaande handvanuiterlijkegeslachtskenmerkenbepaaldofdebabyeenjongenofeenmeisje isenvervolgenswordthetkindindiegenderrolgrootgebracht.Zovindenveelmensen datdekleurblauwbeterpastbijjongensenrozebijmeisjes.Jongenshorenstoerte zijn,meisjeslief.Inhetdagelijkslevenlijktgenderdusietsvanzelfsprekends.Denk ookmaareensaansportteams:indemeestegevallenzittenvrouwenenmannen apartvanelkaar.Enalseenmeisjeeenrokjedraagtvindendemeestemensendit normaal,maardoeteenjongendit,danwordtheteerderalsvreemdgezien.Gender gaatdusnietoverdelichamelijkeenbiologischekenmerkendieeenmensmannelijk ofvrouwelijkmaken(sekse),maaroverdesocialeencultureleaspectenvanhetmanofvrouw-zijn.

Genderidentiteitstaatvoorhoemensenzichvoelentenaanzienvanhunman-of vrouw-zijn.Alshetgeboortegeslachtvanmensenpastbijhoezijzichvoelen,noemje datcisgender.Iemandisineenvrouwenlichaamgeborenenvoeltzichookvrouw,of iemandisineenmannenlichaamgeborenenvoeltzichman.Maarditgeldtnietvoor iedereen,sommigemensenzijnbijvoorbeeldmeteenmannenlichaamgeboren,maar voelenzichvrouw.Hungenderidentiteitpastindatgevalnietbijhunsekse.Ditnoem jetransgender.Jespreektvantransseksualiteitalsiemandeensocialetransitievan mannaarvrouw(ofandersom)maakt,dezeaanhetmakenis,ofheeftdezegemaakt. Inveel,maarnietalle,gevallenhoudtditookeenlichamelijketransitiein.Hetkomt ookvoordatmensenzichgeenman,maarookgeenvrouwvoelen,ofeenbeetjeman eneenbeetjevrouw.Ditheetnon-binair(NJi,2022).Ookgenderfluïditeitkomtvoor, indatgevalvoeltiemandzicheendynamischeenfluctuerendemengelingvanman envrouw:bijvoorbeelddeenedagvoelthij/zijzichmeerman,deanderedagmeer vrouwoferiseenanderemengelingvangenderidentiteiten.

De gevoelens dat de genderidentiteit niet past bij de eigen sekse, ontstaan al in de kindertijd.

DeverzamelnaamLHBTIQ+kunjetegenkomenalshetgaatomseksuelediversiteit. Ditisdeafkortingvoorlesbischevrouwen,homoseksuelemannen,biseksuelemensen, transgenderpersonen,interseksepersonen(mensendiezijngeborenmetzowel mannelijkealsvrouwelijkegeslachtskenmerken)enqueerpersonen(mensendiehun seksuelevoorkeurlievernietineenhokjeplaatsen).De+staatvooralleanderendie watbetrefthunseksualiteit,identiteitofhunlichaambuitenwatals'standaard'wordt gezienvallen.Zoalsnon-binairepersonenenaseksuelepersonen.

18.2 Stereotypen,vooroordelenendiscriminatie

Wanneerjetemakenkrijgtmetmensenuitverschillendegroepen,zoalsmensenuit dehomo-gemeenschap,ofmensenmeteenbepaaldecultureleachtergrond,dan vormjejealsneleenbeeldoverhoedeanderinelkaarsteektenwatjevanhemkunt verwachten.Steldatjeals19-jarigevrouwindenachtdooreendonkersteegjeloopt enjemerkteenluidruchtiggroepjejongerenop,gekleedindonkerejasjesmethun capuchonsveroverhunhoofdgetrokken.Grotekansdatjehetsteegjesnelverlaat eneenandereroutekiest.Zo'ninschattingmaakjerazendsnel.Opbasisvanopgedane kennisenervaringenoververschillendegroepen,leerjeopdenduurincategorieën denken.Jehoeftdannietsteedsweeropnieuwiederaspectvaneensituatiete doorgrondenomtoteenoordeeltekomen.Hetdenkenincategorieënhelptindit gevaldusomonszelftebeschermen.Daarbijscheelthetonsergveeltijdomdatwe nietiederesituatiehoeventeanalyseren.Enhetbiedtstructuurinonzegedachten.

Tochklevenerooknadelenaanhetdenkenincategorieën,zokunnenerstereotype denkbeeldenenvooroordelenontstaanenhetkanzelfsleidentotdiscriminatie(Deuss etal.,2023).

Stereotypen

Onsvermogenomeensnelleinschattingtemakenishandig,maarwemakenook denkfoutenhierbij.Eénzo'ndenkfoutisdatwegeneigdzijnomtevervallenin stereotypen.Datzijnalgemeneideeëndiejehebtovereengroepalsgeheel.Daardoor hebjebepaaldeverwachtingenoverdeindividueleledenvandiegroep.Denkaande verwachtingdatdikkemensengezelligzijn,datmannenniethuilenenvrouwen zorgzaamzijn.Doordatjeincategorieëndenkt,verwachtje,tenonrechte,datje‘ze’ allemaalkentendat‘ze’allemaalhetzelfdezijn.Eenstereotypekantoteenonjuiste beeldvormingleiden.Ditnoemjestereotypering;hettoeschrijvenvanbepaalde kenmerkenaaneenpersoon,enkelopgrondvandesocialegroepwaartoediepersoon behoort.Stereotypenovereengroepdoenhetindividutekort,maarhoeminderje vaneenindividuweet,hoegroterderolvanstereotypen.Wantjevultindatgevalde gateninjekennisoverhetindividuopvanuitdestereotypendiejehebtoverdegroep waartoehijbehoort.Zewordenzovanzelfsprekendenhaastgedachteloostoegepast opeenindividu.

Mensenzijndaarnaastooknogeensgeneigdomtezoekennaarinformatiediehun overtuigingenondersteuntenversterkt.Endeinformatiedieonzeovertuigingenzou kunnentegenspreken,negerenze.Ditnoemjeconfirmationbias.Hetrisicodaarvan isdatjesteedsmeerovertuigdraaktvanjeeigenovertuigingen.

Ahmed

Ahmediservanovertuigddatalledaklozemensenverslaafdzijnaanalcoholen/of drugs.Wanneerhijeendaklozetegenkomtopstraatziethijzijnbeeldvaakbevestigd, inderdaad,ookdezedaklozelijktsterkonderinvloedtezijn,denkthijdan.Maarhij besteedtgeenenkeleaandachtaandiedaklozevrouwdievolledignuchterde straatkrantverkoopt,ofdieenemandiedakloosis,maarzichzelfgoedverzorgtenal driejaarcleanis.

Vooroordelen

Stereotypenkunnenpositieflijken.Zokandeverwachtingdatvrouwenzorgzaamzijn nietheelveelkwaad.Maarvakerzijnstereotypennegatiefendragenzebijaaneen vijandigehoudingtenopzichtevaneenbepaaldegroepmensen.Erzijngevoelensvan afkeeroverdezegroependegroepwordtalsslechtgezien.Indatgevalspreekjevan vooroordelen:negatievehoudingen,overtuigingenengevoelenstegenovereen individuvanwegezijnlidmaatschapvaneenbepaaldegroep(Zimbaroetal.,2017). Denkaan:‘Islamietenzijnterroristen’,‘Vrouwenhorenachterhetaanrecht’,‘Polen zijnalcoholisten’en‘Immigrantenlevenvanonzebelastingcenten’.

Discriminatie

Stereotypenenvooroordelenkunnenleidentotdiscriminatie.Discriminatiehoudt indatjeonterechtonderscheidmaakttussengroepen,waarbijjedeenegroep benadeelttenopzichtevandeandere.Daarwaarhetbijstereotyperingenvooroordelen enkelgaatomwatjedenkt,voelten/ofvindt,gaathetbijdiscriminatieechtom handelen.Zoalshetuitsluiten,vernederenofmetgeweldbenaderenvanbepaalde groepen.Denkaanniettoegelatenwordenbijeendanscafévanwegejehuidskleur, nietuitgenodigdwordenvooreensollicitatiegesprekvanwegeje(hoge)leeftijdofniet denormaledienstverleningontvangenomdatjeeenbeperkinghebt.Discriminatieis inonslandbijwetverboden,tochzijnermensendiezichnietveiligvoelenvanwege hunachtergrond.Denkaanhomoseksueleparendieniethandinhandoverstraat durven,sindseenaantalvanhenslachtofferisgewordenvangeweld.Ofaande beveiligingvanJoodsescholen,omkinderentebeschermenvanwegehungeloof.

Racisme

Discriminatieopbasisvanjehuidskleur,nationaliteitofsociaal-cultureleachtergrond noemjeracismeofrassendiscriminatie.DenkaandeJodendietijdensdeTweede Wereldoorlog(1940-1945)gediscrimineerdwerdenopbasisvanhun‘ras’.Het beoordelenvanmensenopbasisvanhunraswasinhetbeginvandetwintigsteeeuw normaal.MaardoorhetdramaindeTweedeWereldoorlogwasEuropawakkergeschud. TochwasracismeindeVerenigdeStatentotindejaren’60nogdenormaalstezaak vandewereld.Donkeremensenhaddeneigenwijken,aparteingangeninwinkelsen inbussenhadjeeendeelvoorblankeneneendeelvoordonkeremensen.InZuid-Afrika werdin1948rassendiscriminatiezelfswettelijkvastgelegdmetdeApartheid.Tot1990 werdhiermeedezwartebevolkinginZuid-Afrikaonderdrukt.Voorbeeldenvanracisme vandaagdedagzijn:eenwittemanscheldteenzwartemanuitvanwegezijnhuidskleur, eenvrouwbeltdepolitieomdatereenpersoonvankleurdoordestraatwandelt,een politicuszegtdatzwartemensendommerzijndanwittemensenenscholendie kinderenuitetnischeminderheidsgroepenstelselmatigeenlagerschooladviesgeven dankinderenuitdeetnischemeerderheidsgroep.

Racisme komt vandaag de dag nog steeds voor.

Polarisatie

Alsjetweeverschillendegroepenlaatgelovendatzeelkaarsvijandenzijn,vergroot jedekansopconflicten.Datheetpolarisatie.Polarisatiekanontstaandoordatde enegroepkwaadspreektoverdeanderegroep.Leidersenpoliticihebbenhierinveel invloed.Zelfsineenlandwaarinverschillendebevolkingsgroepenvreedzaam samenleven,kaneenpoliticusdemensentegenelkaaropzettendoorkwaadtespreken overéénbevolkingsgroep.Erontstaatwantrouwenendebenadeeldegroepvoeltzich bedreigdenzalzichverdedigen.Zoontstaateenwisselwerkingvannegatieve gedachten,woordenengedrag.Demoniserenishetbewustzwartmakenvandeandere groep.Hierdoorcreëerjeeenafstandtussenjouwgroependeanderegroep.Ditleidt totgroteangstvoordegedemoniseerdegroepenvoeljejeerdoorbedreigd.Angst leidttotwantrouwen,watweerkanleidentotgewelddadigeacties,zoalshetgooien vanmolotovcocktailsnaarmoskeeënenkerken.

Gevolgendiscriminatie

Degevolgenvandiscriminatiezijngroot.Hetzorgtvooruitsluitingenoplichamelijk, psychischensociaalgebiedkunnenerproblemendoorontstaan.Hetheeftnamelijk invloedopdekansendiemensenkrijgenindemaatschappij.Discriminatiedraagt bovendienbijaangezondheidsverschillen.Eriseenduidelijkverbandtussendemate vanervarendiscriminatieenverschillendefysiekeenmentaleaandoeningen.Zo vergrootdiscriminatiehetrisicoopondermeerhart-envaatziekten,hogebloeddruk, obesitaseneenmindergoedwerkendimmuunsysteem.Ookisereengroterrisicoop

depressie,angst,chronischestressenslaapproblematiekenneemthetgevoelvan welzijn,detevredenheidmetheteigenlevenenhetgevoelvaneigenwaardeafals mensendiscriminatieervaren(VanLoenenetal.,2022).

18.3 Desociaalwerkerineendiversesamenleving

Alssociaalwerkerhebjeverschillendetakenalshetgaatomdiversiteit.Zomoetje zelfomkunnengaanmetdiversiteit,zodatjeiedermensinzijnwaardekuntlatenen metrespectkuntondersteunen.Maarhetisookjouwtaakomzakenalsdiscriminatie tesignaleren,teverminderenentevoorkomen.Jouwverantwoordelijkheidisnamelijk ominclusietebevorderen,voorallemensenwaarjemeetemakenhebt,ongeacht hunachtergrond,zodatiedereengelijkwaardigkandeelnemenaandemaatschappij.

Cultuursensitiefwerken

Alssociaalwerkerzuljeveeltemakenkrijgenmetmensenmeteenandereculturele achtergronddanjij.Datisnietmeerdanlogischineenmulticulturelesamenleving. Vande17,6miljoeninwonersdieNederlandin2022telde,zijner2,6miljoeninhet buitenlandgeboren.ZijzijnalsimmigrantnaarNederlandgekomen.Vandeoverige 15miljoenmensenbehorenerooknogeenszo’n2%totdetweedegeneratie;zezijn zelfinNederlandgeboren,maareenvanhunoudersisdatniet(CBS,2023).

Mensenhandelenoverhetalgemeenzoalszeinhuncultuurgewendzijn,volgensde gedragsnormendiehunaangeleerdzijn.Vanhuisuitkrijgjenamelijkwaardenen normenmee,maarookinjeverderelevenontwikkeljejeeigenovertuigingen.Dit alleszorgtvooreenculturelelens.Datisdemanierwaaropjijnaardewereldenandere mensenkijktenwelkeideeënjedaaroverhebt.Jouwculturelelensisechternietde waarheid,maarslechtsdemanierwaaropjijnaardingenkijkt.Mensenmeteenandere achtergrondbekijkenenervarendingenandersdanjij.Hetisdanookvanbelangdat jealssociaalwerkercultuursensitiefwerkt.Cultuursensitiefwerkenhoudtindatje jebewustbentvanhetfeitdatjeeigennormenenwaardennietvooranderenhoeven tegelden.Alsjecultuursensitiefbent,kunjetegeneenonbekendesituatieaankijken zonderhierdirecteennegatiefoordeelovertehebben.Jeondersteuntopeen compassievollemanier,waarbijjerekeninghoudtmetdegewoonten,gedragingen enbehoeftenvanhetindividumetwiejetemakenhebt.Omcultuursensitieftekunnen werken,volgjevierstappenop.Indelaatstestapbereikjeculturelecompetentie.

• Stap1.Culturelebewustwording

• Stap2.Culturelekennis

• Stap3.Culturelegevoeligheid

• Stap4.Culturelecompetentie.

Stap1:Culturelebewustwording

Culturelecompetentiebegintmethetjebewustwordenvanjeeigenwaarden,normen enovertuigingen.Alsjeinzichtkrijgtinjeeigencultureleidentiteitenwelke overtuigingenmetjecultureleidentiteittemakenhebben,kunjejemakkelijker

verplaatsenindecultureleidentiteitvananderen.Endaardoorbenjejeerbewust vandateenandermogelijkanderebehoeftenenovertuigingenheeftdanjij. Bewustwordinghelptjetevensomjevooroordelenopzijtezetten.

Stap2:Culturelekennis

Indetweedestapleerjedeanderbeterkennen.Welkecultureleachtergrondheeft deander?Watzijnzijnovertuigingenenbehoeften?Hoeishijgewendbenaderdte worden?Watzorgtervoordathijzichvertrouwdofopzijngemakvoelt?Hierkomje vooralachterdoormetdebetrokkeneingesprektegaan.Jekunthiervoorneutrale vragenstellen.Zoals:‘Kunjeietsvertellenoverdegebruikenengewoontesbinnenje cultuurdiebelangrijkvoorjezijn?’

Stap3:Culturelegevoeligheid

Culturelegevoeligheidbetekentdatjedeanderalseenechtepartnerziet.Jezietde anderalsgelijkwaardig,ondankseventuelecultureleverschillen.Jegaateen partnerschapmetdebetrokkeneaan,datbestaatuitvertrouwen,acceptatieen respect.

Stap4:Culturelecompetentie

Indelaatstestapgebruikjedeverworveninzichtenuitdevorigestappenomgoede ondersteuningtebieden.Iedermensisuniek.Biedondersteuningdiehetbestbijde betrokkeneaansluitdoorrekeningtehoudenmetzijnovertuigingenengewoonten.

Als je culturele competentie bereikt, dan ben je in staat om ondersteuning op maat te bieden.

Omgaanmetvooroordelenendiscriminatie

Inhetkadervanparticipatiemoetiedereendekanskrijgenommeetedoen.Maar stereotypering,vooroordelenendiscriminatiedragenjuistbijaanuitsluiting.Omdie redenishetvanbelangdatjejesterkbewustbentvandezeprincipes,bijallemogelijke doelgroepenwaarjemeewerkt.

Actie

Demensendiejealssociaalwerkertegenkomtzijnvaakslachtoffervanvooroordelen, discriminatieen/ofracisme.Jespantjedanookinomstereotypentedoorbreken, vooroordelenrechttezettenenomdiscriminatieteverminderenoftevoorkomen. Zodrajehetsignaleert,onderneemjeactie.Jeagendeertdezeaantastingvan mensenrechten.Bijvoorbeelddooreeninstellingeroptewijzendathunbeleid discriminatieindehandwerkt,ofdoorcollega’saantesprekenophunvooroordelen. Kijkdaarnaastookgoednaarjezelf.Ookjijhebtvooroordelenenstereotiepe denkbeeldenoverdemensendiejetegenkomttijdensjewerk.Dathoortnueenmaal bijhetmens-zijn.Bewustwordingvanjeeigenvooroordelenzorgtervoordatjeze kuntbijstellenenhetvoorkomtdatzeontaardenindiscriminatie.Jemoetjealtijd realiserendatjeernaastkuntzittenmetjeoordeel.Opeenopenmaniercontact aangaanisdebestemanieromjevooroordelentecorrigeren.Dusluisterendoor vragentestellenenjerealiserendatjenogtewetenmoetkomenhoedeanderin elkaarsteekt(Deussetal.,2023).

Indepraktijk

Tinaissociaalwerkerenwerktalsbegeleiderineenblijf-van-mijn-lijfhuisvoorvrouwen. ZeheeftgoedcontactmetFatima,diemethaartweekinderenisweggevluchtbijhaar man.HetvaltTinaopdatFatimavaakhaarhoofddoekdraagt.Zevindtditraar,omdat zehetideeheeftdateenhoofddoeksymboolstaatvooronderdrukkingvandevrouw. Nuzewegisbijhaarman,iszetochvrijomwelofgeenhoofddoektedragen? VoorzichtigbrengtzedittersprakebijFatima.Dielegtuitdatdehoofddoekvoorhaar nietsmetonderdrukkingtemakenheeft,maarsymboolstaatvoorhaarliefdevoor Allah.Fatimazegtdatzijjuisthetideeheeftdatvrouwenmeteenwesterseachtergrond onderdruktworden,omdatzemoetenvoldoenaanallerleischoonheidsidealen.Tina begrijptnuFatima’sstandpunt.

Vooroordelenindewijkwegnemen

Wanneerjealssociaalwerkerineenwijkwerkt,waarmensennaastenmetelkaar leven,wiljedesocialecohesie(hetgroepsgevoel,deonderlingebinding)bevorderen. Maarvanwegeeenvaakenormediversiteitaanmensen,zijnerookveelvooroordelen overelkaaraanwezig.Hetbijstellenvanditsoortvooroordelenheeftalsgrootvoordeel daterminderconflictenzullenzijn.Jekunthiervoorgebruikmakenvanhetfeitdat mensenmeersympathievoorelkaarontwikkelenwanneerzijelkaarbeterlerenkennen. Datbegintbij,opbasisvangelijkwaardigheid,incontactkomenmetelkaar.Doormet buurtbewonersactiviteitenindewijkoptezetten,denkaanhetgezamenlijk

onderhoudenvaneenbuurttuintje,ofhetorganiserenvaneenbuurtfeest,lerenze elkaarkennen.Ookkunjeineenwijkpersoonlijkeverhalenvanelkaarlatenzien.Dit kanbijvoorbeeldineeninterviewindewijkkrantofeenvideo-opnamediejedeeltop socialemedia.Eéninterviewisnietvoldoende.Jekunthetbestmeerderepersoonlijke verhalenlatenzien.Indeeersteplaatsomdatjevooroordelenoverdehelegroepwilt wegnemen,nietalleenvanenkeleindividuen.Indetweedeplaatsgebeurenerdingen indewereld(zoalsterroristischeaanslagen)diedevooroordelenweerdoengroeien. Buurtbewonerszullenmerkendattussendeledenvaneenbepaaldegroeponderling ookveelverschillenbestaan.Enhoemeerjeoveriemandtewetenkomt,hoemeer jerealiseertdathijookeenmensis,netalsjij.

Antidiscriminatiebureaus

Ookantidiscriminatiebureauskunnenondersteunenwanneerjediscriminatie signaleert.InNederlandzijnermeerdereregionaleantidiscriminatiebureaus.Als iemanddiscriminatieervaartentwijfeltoverzijnrechten,dankanhijterechtbijzo’n bureauindebuurt.Medewerkersvanditbureaugevenadviesoverwetgevingen ondersteuneninhetcontactmetdiscriminerendeinstanties.Ookbellenzijzelf bijvoorbeelddiscriminerendewerkgeversopenzorgenzeervoordatdegemeente discriminerendegraffitiverwijdert.Zodrajeeenklachtindient,houdthetbureauje opdehoogtevandestappendiezijondernemen.Jekunterookvoorkiezendeklacht anoniemtemelden,alsjedateenveiligergevoelgeeft.

Melding

Raisaiszwangerenheefthetideedatditderedenisdathaarwerkgeverhaarcontract nietverlengt.Zevulthetmeldingsformulieropdewebsitevanhet antidiscriminatiebureauin.Eenpaardagenlaterbelteenmedewerkervanhetbureau haarterugovereventuelevervolgstappen.Demedewerkerverteltdatzedekwestie aanhunjuridischadviseurwilvoorleggen.Dedamevanhetbureaubelooftdaarna terugtebellenmethetadviesvandejurist.Raisaisblijdatzeerwerkvanmakenen bedanktdemedewerkervanhetbureau.

Ondersteunenbijemancipatie

Emancipatiestaatvoorhetstrevennaareengelijkwaardigebehandelingvanuiteen achtergesteldepositie.Emancipatiezorgtervoordatiedereeneengelijkebehandeling krijgt.Hoejeookvandeanderverschilt,elkmensheeftevenveelbestaansrecht.Zo zijnervrouwendieongelijkheidaankaarten,zijmakenzichdrukoverdeongelijke salarissenendeongelijkeverdelingvanzorgtakeninhethuistussenmannenen vrouwen.Enookmensenmeteenandereseksuelegeaardheidvechtenvoorgelijke behandeling.IndemeesteNederlandsegezinnenishetdanwelnormaalgeworden omuitdekasttekomen,tochvaltervoordehomo-emancipatieinNederlandnog veeltewinnen.Homoseksuelenhebbennogaltijdlastvangeweldendiscriminatie enhetwoord‘homo’wordtalsscheldwoordgebruikt.Enmensenmeteenbeperking willenookgelijkebehandelinginhundagelijksleven:participatieindesamenleving,

zelfregieengeïnformeerdworden.Oudersenhulpverlenersbrengenmensenmeteen beperkingvaaknogonvoldoendeopdehoogtevanbelangrijkezaken.Ookzijnernog veelmensendiemensenmeteenbeperkingnietalsvolwaardigburgerzien.Enerzijn tegenwoordigookverschillendeouderenbondendiedeemancipatievandeouderen opgangbrengen.Zijkomenopvoordebelangenvanouderenindezorg,culturele activiteiten,educatieenwerk.

Alssociaalwerkerkunjemensenondersteunenbijhunemancipatie.Jekunt bijvoorbeeldhetgesprekaangaanmetmensenwaarvanjeweetdatzijongelijkwaardig wordenbehandeldvanwegeeenachtergesteldepositie.Jepolstindatgevalwaar hunbehoefteligtenwatjevoorzekuntbetekenen.Ookkunjeeenbijeenkomst organiseren,waarjemensenmetvergelijkbareervaringenmetelkaarincontactbrengt, zodatzijhunkrachtenkunnenbundelen.Ofjewijstzeopbijvoorbeeld patiëntenverenigingen,waarkrachtengebundeldwordenengezamenlijkwordt opgekomenvoordebelangenvaneenspecifiekedoelgroep.

18.4 Kritischeberoepssituatie

Aanleiding

Deveny(28jaar)heefteenborderline-persoonlijkheidsstoornis.Zeisinstabielinhaar emotiesenvoorhaaromgevingergonvoorspelbaar.Totvorigjaarverwonddeze zichzelfgeregeldmeteenscheermesje.Zewasookontzettendongelukkigophaar werkennamimpulsiefontslag.Ondertussenheeftzebehandelingenbegeleiding voordezestoornisgehadenweetDevenyveelbeterhoezemethaarstoornisomkan gaan.DebehandelingisafgerondenDevenyisalopzoeknaarwerk,wantzewil uiteindelijkeen‘zonormaalmogelijkleven’,netalshaarleeftijdsgenoten.Zijhebben ondertussenallemaaleeneigenhuis,werkenkinderen.

Casus

LilianneissociaalwerkerenondersteuntDevenybijhetvindenvanaangepastwerk. LilianneenDevenyhebbeneengoedewerkrelatieopgebouwd.Devenyvertrouwt Liliannezelfshaardagelijkseproblemenenmoeilijkhedentoe.Ookvandaagbesluit DevenyLilianneinvertrouwentenemen.Zezegt:‘Ikhebheterechtnogmetniemand overgehad.Jijbentdeeerstetegenwieikditzeg,maarikkrijgdussteedsmeerhet gevoeldatikinhetverkeerdelichaambengeboren.Volgensmijhadikbetereenman kunnenzijn.’Vervolgensverteltzeoverhettrajectdatzeeventueelzoukunnen doorlopenomuiteindelijkeenechtemanteworden,inclusiefchirurgischeingreep. Hieroverheeftzevanallesopinternetgelezen.MaarofDevenydatallemaalwil,dat weetzenognietzogoed.Zewilwelvastmeteenanderenaamwordenaangesproken: Devin.Zokanzeeenbeetjekijkenhoedatvoelt.

Dilemma

Lilianneiseengelovigevrouw,zijiservanovertuigddatGodjehetlichaamheeft gegevendatbijjepastenbijjehoort.Hieraantwijfelenisinhaarogeneenregelrechte beledigingvanGod.DatgenewatDevenyhaarvertelt,isvolgensLilianneonverenigbaar methaareigengeloof.MaarLilianneisookbekendmetdeberoepscodevoorsociaal werk,waarinartikel3aangeeftdatzegeenonderscheidmagmakenopgrondvan etniciteit,nationaliteit,seksuelegeaardheid,aardvandeproblemen,levensovertuiging, maatschappelijke/morelestandpuntenofpolitiekevoorkeur.

WatdoetLilianne?

1. LilianneverteltDevenydatze,vanwegehaargeloof,moeiteheeftmetwatDeveny haarverteltendatzehaarduslievernietDevinnoemt.

2. LilianneonderdrukthaareigengevoelensenovertuigingenenzegttegenDeveny datzehaarwelwilondersteunenbijhetonderzoekenvanhaargevoelens.

18.5 Verdieping

ErbestaaninNederlandgroteverschillenindegezondheidstoestandtussengroepen mensen.UitonderzoekvanJansen,Uitewaal,Wijsman-Grootendorst& Geelhoed-Duijvestijn(2014)blijktbijvoorbeelddatmensenmeteenniet-westerse achtergrondvakerkampenmetchronischeziektenenooknogeenseengroterrisico lopenomteoverlijdenaanzo'nziekte.Erfelijkheidspeelthiereenrolin,maarook leefstijlheefteengroteinvloed.

Werkenaangezondheidvanuiteenanderperspectief

Marijkeissociaalwerkerenontmoetvanuithaarrolinhetsocialewijkteamde48-jarige mevrouwArslan.MevrouwArslanheeftonlangsinhetziekenhuisgelegenvanwege haardiabetes.Erwassprakevaneentehogebloedsuiker,waardoorzeonwelraakte. HetblijktvoormevrouwArslanergingewikkeldomdeleefstijladviezendiezegekregen heeftvanwegehaardiabetes,indepraktijkoptevolgen.MevrouwArslanweetwel hoebelangrijkhetvoorhaargezondheidisomtesportenengezondteetenomzo haardiabetestereguleren,tochhoudtzezichhiernietaan.

MarijkegaathieroveringesprekmetmevrouwArslan.Zesteltvragenoverhaar achtergrondenkomteralgauwachterdatdeleefstijladviezendiemevrouwArslan meekreegvanuithetziekenhuisdaarhelemaalnietbijaansloten.MevrouwArslan heeftnooitgesport,ooknietopschool,enzehoudterabsoluutnietvan.Zeheefthet weleensgeprobeerd,maarzehoudthetnietvolenvoeltzichernietprettigbij.Ook gezondetenisbijzonderlastig.MevrouwArslanziethetbijvoorbeeldalseenbelediging omhetetendatvisitemeebrengtnietopteeten.Ookheeftzeeenhekelaanhet verspillenvaneten,waardooraltijdallesopmoet.Maarzekooktvaakveelteveel,

wantiedereenmagaltijdaanschuiven.Deleefstijladviezendiezemeekreegblijken dusinstrijdtezijnmetdeleefstijlvanmevrouwArslan.Haarcultureleachtergrond enovertuigingenmakenhetmoeilijkhaarleefstijlteveranderen.

MarijkeenmevrouwArslanvoereneenuitgebreidgesprekoverdegebruikenen gewoontenvanmevrouwArslan.Marijkevraagthaarbijvoorbeeldhoeanderevrouwen inhaaromgevingbewegen.MevrouwArslanverteltdatzeeenbuurvrouwheeftdie iederedinsdag-endonderdagochtendaaneenwandelclubjemeedoet.Meteenpaar dameswandeltzedaneenstukdoorhetpark.MevrouwArslanzouhiermisschienook aanmeekunnendoen.Zehoeftdannietintensieftesporten,maarbeweegtopdie manierwelalveelmeerdandatzegewendis.Marijkevindtooknogeenspeciale websitewaaropenergiebeperkteweekmenu'svoorTurksegerechtenstaanenvraagt ofditmevrouwArslanookopwegzoukunnenhelpen.

Naastverschillenincultureleachtergrondenovertuigingenzijnervaakooknogandere barrièresdievaninvloedzijnopdegezondheid,zoalspsychosocialeproblematiek, groepsdruken-controle.Maarookhetnietaansluitenophetkennis-entaalniveau vanmensenineengesprekheefteennadeligeinvloed.Hetkanvoormensenmoeilijk zijnhunlichamelijkeenmentalegezondheidsklachtentebeschrijven.Alsjijnietgoed doorvraagtkrijgjenietdejuisteinformatieomdeondersteuninggoedaftestemmen opdebehoeftevandebetrokkene.

18.6 Begrippen

Cisgender

Alshetgeboortegeslachtvanmensenpastbijhoezijzichvoelen.

Confirmationbias

Deneigingomtezoekennaarinformatiedieovertuigingenondersteuntenversterkt. Endeinformatiediedeovertuigingenzoukunnentegensprekennegeren.

Culturelelens

Datisdemanierwaaropjijnaardewereldenanderemensenkijktenwelkeideeënje daaroverhebt.

Cultuur

Hetgeheelvanwaarden,normen,overtuigingenenvormenvangedragdiealgemeen aanvaardzijnbinneneengroepmensenendoorgegevenwordenaanvolgende generaties.

Cultuursensitiefwerken

Datjejebewustbentvanhetfeitdatjeeigennormenenwaardennietvooranderen hoeventegelden.

Demoniseren

Hetbewustzwartmakenvaneenanderegroep.

Discriminatie

Datjeonterechtonderscheidmaakttussengroepen,waarbijjedeenegroepbenadeelt tenopzichtevandeandere.

Diversiteit

Alleaspectenwaaropmensenvanelkaarkunnenverschillen.Diversiteitbetekentook welverscheidenheid,variatieofafwisseling.

Emancipatie

Hetstrevennaareengelijkwaardigebehandelingvanuiteenachtergesteldepositie.

Gender

Depublieke,sociaal-cultureleenmeestalindegeboorteakteerkendegeleefderolals manofvrouw.

Genderfluïditeit

Iemandvoeltzicheendynamischeenfluctuerendemengelingvanmanenvrouw.

Genderidentiteit

Hoemensenzichvoelentenaanzienvanhunman-ofvrouw-zijn.

Leefwijze

Demanierwaaropiemandwenstteleven.

Non-binair

Alseenpersoonzichgeenman,maarookgeenvrouwvoelt,ofeenbeetjemaneneen beetjevrouw.

Normen

Deregelsdievoortvloeienuitwaarden,bijvoorbeeld'nietliegen'.

Polarisatie

Wanneerjetweeverschillendegroepenlaatgelovendatzeelkaarsvijandenzijn,je vergrootdandekansopconflicten.

Racisme

Discriminatieopbasisvanjehuidskleur,nationaliteitofsociaal-cultureleachtergrond.

Segregatie

Eenscheidingtussenbevolkingsgroepen.

Seksuelevoorkeur

Eenalgemenetermvoorseksueleneigingen,belevingen,fantasieën,verlangensen uitingen.

Sociaal-economischestatus(SES)

Deplaatsvaneenpersoonopdemaatschappelijkeladder,opbasisvanzijn/haar opleidingsniveaueninkomen.

Stereotypen

Algemeneideeëndiejehebtovereengroepalsgeheel.

Stereotypering

Hettoeschrijvenvanbepaaldekenmerkenaaneenpersoon,enkelopgrondvande socialegroepwaartoediepersoonbehoort.

Transgender

Wanneerdegenderidentiteitvaneenpersoonnietpastbijzijnsekse.

Transseksualiteit

Iemandmaakteensocialetransitievanmannaarvrouw(ofandersom),isdezeaan hetmaken,ofheeftdezegemaakt.

Vooroordelen

Negatievehoudingen,overtuigingenengevoelenstegenovereenindividuvanwege zijn/haarlidmaatschapvaneenbepaaldegroep.

Waarden

Algemeneuitgangspuntendiebelangrijkzijnvoormensenineenbepaaldecultuur, zoalseerlijkheid,moedenrespect.

BRONNEN

AmericanPsychiatricAssociation.(2022). Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen. DSM-5 TR; Nederlandse vertaling van diagnostic and statistical manual of mental disorders,5eeditie(3edruk).Boom.

Amnesty International. (2023, 4 juli). Wet Seksuele Misdrijven door Tweede Kamer aangenomen Geraadpleegdop24mei2023,https://www.amnesty.nl/ actueel/wet-seksuele-misdrijven-door-tweede-kamer-aangenomen

Amnesty International. (2023, 8 maart). Eerwraak en Eremoord.AmnestyInternational. Geraadpleegdop23februari2024,van https://www.amnesty.nl/encyclopedie/eerwraak-eremoord Armoedefonds.(z.d.). Armoede in Nederland (z.d.).Geraadpleegdop3april2023, vanhttps://www.armoedefonds.nl/armoede-in-nederland.

AugeoFoundation&deGezondegeneratie.(1979).Ingrijpendejeugdervaringen mentalegezondheidenpsychischeproblematiek.In www.augeo.nl.Geraadpleegd op27oktober2023,van https://www.augeo.nl/nl-nl/actueel/ingrijpende-jeugdervaringen-kunnen-ziektenveroorzaken/-/media/Files/Bibliotheek/Infographic-ACEs-4-mentale-gezondheid.ashx AugeoFoundation&Degezondegeneratie.(2022).Ingrijpendejeugdervaringenen delevenslangegevolgenvoorleefstijlengezondheid.In www.augeo.nl. Geraadpleegdop27oktober2023,van https://www.augeo.nl/nl-nl/actueel/ingrijpende-jeugdervaringen-kunnen-ziektenveroorzaken/-/media/Files/Bibliotheek/Infographic-ACEs-3-fysieke-gezondheid.ashx AugeoFoundation.(z.d.).Factsheetpartnergeweld.In www.augeo.nl.Geraadpleegd op27oktober2023,van https://www.augeo.nl/-/media/Files/Bibliotheek/Augeo-Factsheet-Partnergeweld.pdf

AugeoMagazine(2021,19april). Cijfers - aard, ernst, risicofactoren en gevolgen van geweld.Geraadpleegdop15oktober2023,van https://gezinsprofielen.augeo.nl/augeospecial-gezinsprofielen/cijfers-aard-ernst-risicofactoren-en-gevolgen-van-geweld

Augeo.(z.d.).Factsheeteergerelateerdgeweld.In www.augeo.nl.Geraadpleegdop 27oktober2023,van https://www.augeo.nl/~/media/Files/Bibliotheek/Augeo-FactsheetEergerelateerd-geweld

Augeo. Ingrijpende jeugdervaringen en het effect op je gezondheid. (z.d.).Geraadpleegd op23februari2024,van https://www.augeo.nl/nl-nl/actueel/ingrijpende-jeugdervaringenkunnen-ziekten-veroorzaken

Bakker,I.,Bakker,C.,Dijke,A.van&Terpstra,L.(1998).O&Oinperspectief.NIZW Bartiméus(z.d.). Blind zijn of worden.Geraadpleegdop8december2023,van https://www.bartimeus.nl/visuele-beperkingen/blindheid

Bartiméus(z.d.). Tipsvoordeomgangmetblindeenslechtziendekinderen.Geraadpleegd op11december2023,van https://www.bartimeus.nl/voor-jong-tot-oud/kinderen-met-eenvisuele-beperking/tips-voor-de-omgang-met-blinde-en-slechtziende

Becker,A.(2018). Inleiding in de pedagogiek. KoninklijkeVanGorcum. Bernstein,D.A.,Penner,L.A.,Clarke-Stewart,A.,&Roy,E.J.(2003). Psychology. HoughtonMifflinCompany.

Blanken,C.,Clijsen,M.,Garenfeld,W.,Piere,M.,Paske,I.,VanPiere,M.,&TePaske,I. (2017). Psychiatrie Voor de Sociaal Werker.BohnStafleuvanLoghum.

Bodden,D.&Dekovic,M.,(2010)Multiprobleemgezinnenontrafeld. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 49, 259-271.

Bos,C.(november2018). Wat doet sociale uitsluiting met mensen? Geraadpleegdop 16januari2024,van https://www.sociaalwerknederland.nl/thema/inclusieve-samenlevingparticipatie/nieuws/6673-wat-doet-sociale-uitsluiting-met-mensen

CBS.(2023,27september). Dakloze mensen; persoonskenmerken.Geraadpleegdop 20december2023,van https://www.cbs.nl/nl-nl/cijfers/detail/80799ned?q=daklozen CBS.(z.d). Armoede en sociale uitsluiting.Geraadpleegdop28februari2024,van https://longreads.cbs.nl/armoede-en-sociale-uitsluiting-2021/samenvatting

CBS.(z.d.). Dakloos in Nederland.Geraadpleegdop27december2023,van https://www.cbs.nl/nl-nl/onze-diensten/methoden/onderzoeksomschrijvingen/korteonderzoeksbeschrijvingen/dakloos-in-nederland

CentraalBureauvoordeStatistiek(2022). Scheiden.Geraadpleegdop20december 2022,van https://www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/dashboard-bevolking/levensloop/scheiden CentraalBureauvoordestatistiek(2023,1maart).Hoeveelinwonershebbeneen herkomstbuitenNederland.Geraadpleegdop26oktober2023,van https://www.cbs.nl/nl-nl/dossier/dossierasiel-migratie-en-integratie/hoeveel-inwoners-hebben-een-herkomst-buiten-nederland

CentrumSeksueelGeweld.(2023a,juli27). Seksueel misbruik - Centrum seksueel geweld. https://centrumseksueelgeweld.nl/seksueel-misbruik/ CentrumSeksueelGeweld.(2023b,augustus14). E-module 4. Over emoties en lichamelijke reacties - Centrum Seksueel Geweld. https://centrumseksueelgeweld.nl/e-module-emoties-en-reacties/

Comijs.H.,Teunisse,S.,&Scherder,E.(2010).Cognitievestoornissen.InF.Verhey (Red.), Handboek ouderenpsychiatrie (3edruk)(pp.141-152).DeTijdstroom Craeynest,P.(2013). Psychologie van de levensloop (11eherzienedruk).Acco. Crain,W.(2005). Theories of Development: Concepts and Applications (5thed).Pearson. DeBil,J.,&DeBil,P.(2017). Praktijkgerichte ontwikkelingspsychologie: Van wieg tot hangplek, de ontwikkeling van 0-21-jarigen.Boom.

DeHart,G.B.,Sroufe,L.A.,&Cooper,R.G.(2000). Child Development: Its Nature and Course (4thed.).McGraw-Hill.

Delfos,M.F.(2015). Ontwikkeling in vogelvlucht: Ontwikkeling van kinderen en adolescenten. Pearson.

Deuss,K.,Vosselman,M.&VanGeel,V.(2023). Praktische psychologie voor sociaal werk (2edruk).Noordhoff Eentegeneenzaamheid.nl(z.d.). Over eenzaamheid. Geraadpleegdop16januari2024, vanhttps://www.eentegeneenzaamheid.nl/over-eenzaamheid/over-eenzaamheid/

Eenzaam.nl(z.d.). Over eenzaamheid. Geraadpleegdop16januari2024,van https://www.eenzaam.nl/over-eenzaamheid Egorter.(2023,1maart). Oudere migranten.Geraadpleegdop21januari2024,van Huisarts-Migrant.nl.https://www.huisarts-migrant.nl/oudere-migranten/ FEANTSA.(2005,1april). ETHOS Typology on Homelessness and Housing Exclusion. Geraadpleegdop19december2023,van https://www.feantsa.org/en/toolkit/2005/04/01/ethostypology-on-homelessness-and-housing-exclusion

FederatieMedischSpecialisten(2010,1februari). Psychologische interventies specifieke fobie. Geraadpleegdop5oktober2023,van https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/angststoornissen/specifieke_fobie/ psychologische_interventies_specifieke_fobie.html

Feldman,R.S.(2019). Ontwikkelingspsychologie (7eeditie).PearsonBenelux. Franken,M.,DeGroot,N.,Lammersen,G.(2023,april). Wat werkt bij de aanpak van dak- en thuisloosheid onder jongeren? Geraadpleegdop20december2023,van https://www.movisie.nl/sites/movisie.nl/files/2023-04/Wat-werkt -bij-dak-en-thuisloosheid-jongeren.pdf

GemeenteAmsterdam(2018,november). Regenboogtaaltips: Handreiking voor respectvolle en inclusieve communicatie (2eed.).GemeenteAmsterdamafdeling Diversiteit.

GGZNieuws(2015,10december). Tien tips wat je kunt doen voor iemand met een psychose en wat liever niet Geraadpleegdop6oktober2023,van https://www.ggznieuws.nl/tien-tips-wat-kunje-doen-voor-iemand-met-een-psychose-en-wat-liever-niet/

GGZStandaarden(z.d.). Dissociatieve stoornissen. Geraadpleegdop10oktober2023, vanhttps://www.ggzstandaarden.nl/zorgstandaarden/dissociatieve-stoornissen

GGZstandaarden(z.d.). Eetstoornissen. Geraadpleegdop10oktober2023,van https://www.ggzstandaarden.nl/zorgstandaarden/eetstoornissen/herstelparticipatie-en-re-integratie/herstel

GGZstandaarden(z.d.). Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten. Geraadpleegdop10oktober2023,van https://www.ggzstandaarden.nl/zorgstandaarden/somatischonvoldoende-verklaarde-lichamelijke-klachten-solk/

GGZStandaarden.(2022). Generieke module. Daginvulling en participatie. Geraadpleegd op6oktober2023,vanhttps://www.ggzstandaarden.nl/uploads/pdf/project/ project_3dfe3928-1f08-4e84-9542-56bb8a972973_daginvulling-en-participatie __authorized-at_02-11-2017.pdf

GGZStandaarden.(z.d.). GGZ Standaarden.Geraadpleegdop6oktober2023,van https://www.ggzstandaarden.nl/zorgstandaarden/persoonlijkheidsstoornissenzorgstandaard-2017/introductie

HandicapNL(z.d.). Wat is een zintuiglijke beperking? Geraadpleegdop8december 2023,vanhttps://handicap.nl/wat-is-een-zintuiglijke-beperking/?gclid=Cj0KCQjwuH6BRDQARIsAI3I-Ud3zw3yX4sQOCVbsIvLLPy5skg_zdZVZ0_5SKivaBfPI_ mDn03yNsUaAgEhEALw_wcB

Hersenstichting(z.d.).Frontotemporaledementie.Geraadpleegdop7november2023, van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/frontotemporale-dementie-ftd/? gclid=CjwKCAiA3aeqBhBzEiwAxFiOBl40ZwIDdRSSVAD13HTxaRt_oiTuIrzpr7T1ytjWNAck2xDB7ClJRoCi4kQAvD_BwE

Hoe herken je een slachtoffer van een loverboy? (2023,19september).

Slachtofferwijzer.Geraadpleegdop5januari2024,van https://slachtofferwijzer.nl/artikelen/hoe-herken-slachtoffer-loverboy

Hoff,S.(1988).Armoedeensocialerelaties.InG.Engbersen,J.C.Vrooman&E.Snel (Eds.),Effectenvanarmoede:derdejaarrapportarmoedeensocialeuitsluiting(3e jaarrapported.,).AmsterdamUniversityPress.

Hofstede,G.(2004). Allemaal andersdenkenden: Omgaan met cultuurverschillen (17e ed.).Amsterdam:Olympus.

HU.(2023,9oktober). Nieuwe telling: veel kinderen en jongeren dak- of thuisloos

Geraadpleegdop3januari2024,van https://www.hu.nl/nieuwe-telling-veel-kinderen-en-jongeren-dak--of-thuisloos

Hulpbijarmoede(2021). Armoedegrens in Nederland. Geraadpleegdop28februari 2024,van htps:/www.hulpbijarmoede.nl/armoedegrens-in-nederland?gclid=CjwKCAiA5ILBRAzEiwA0lcWYr1w4df4CEgJVKTZ8TZUCEhkvtlGI3OyiFw 6fLeyBf6Spzayb4xMbxoCCHEQAvD_BwE

Huls,C.E.&Brouwer,J.G.(2013). De terugkeer van zedendelinquenten in de wijk. Politie &Wetenschap,RijksuniversiteitGroningen,CentrumvoorOpenbareOrdeen VeiligheidGroningen.

IngridChristoffels,I.,Groot,A.,Clement,C.,&Lam,J.F.(2017). Preventie door interventie: Literatuurstudie naar lees- en schrijfachterstanden bij kinderen en jongeren. StichtingLezenenSchrijven.

Inspectievanhetonderwijs.(2023). De Staat van het Onderwijs.Geraadpleegdop14 februari2024,van https://www.onderwijsinspectie.nl/onderwerpen/staat-van-het-onderwijs Jansen,Y.J.F.M.,Uitewaal,P.J.M.,Wijsman-Grootendorst,A.,&Geelhoed-Duijvestijn, P.H.L.M.(2011,24augustus).Socialeencultureleproblemenbijhetopvolgenvan leefstijladviezendoorallochtonediabetici. Nederlands tijdschrift voor geneeskunde: 2011;155(A3117)

Jellinek(2023). Behandelingen.Geraadpleegdop15februari2023,van https://www.jellinek.nl/behandelingen/ Jellinek.(2020,juni). Welke rol spelen de hersenen bij het verslaafd raken aan alcohol? Geraadpleegdop13mei2022,van https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/welke-rol-spelende-hersenen-bij-het-verslaafd-raken-aan-alcohol/ Jellinek.(2021,januari). Welke opvattingen zijn er over verslaving? Geraadpleegdop2 juni2022,van https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/welke-opvattingen-zijn-er-over-verslaving/ Jellinek.(z.d.). Minnesota model en de 12 stappen.Geraadpleegdop16mei2022,van https://www.jellinek.nl/behandelingen/behandelingvolwassenen/minnesotabehandeling/minnesotamodel/

Jeugdmonitor.(2023). Jaarrapport 2023 Landelijke Jeugdmonitor.Geraadpleegdop 14februari2024,https://jeugdmonitor.cbs.nl/publicaties/jaarrapport-2023 Kansfonds.(z.d.). Dak- en thuisloosheid.Geraadpleegdop27december2023,van https://www.kansfonds.nl/themas/dak-en-thuisloosheid/? utm_source=Google%20Search&utm_medium=cpc&utm_campaign= Doelgroepen%20%7C%20Dak-%20en%20Thuislozen

Kantelberg,A.(2017,6maart). Jeugdbendes vinden het juist stoer dat ze ons miljoenen kosten. Geraadpleegdop23november2023,van https://nos.nl/artikel/2161602-jeugdbendes-vinden -het-juist-stoer-dat-ze-ons-miljoenen-kosten

Kempen.R.,&Deeg,D.(2010).Psychosocialeaspectenvanveroudering.In:F.Verhey (red.), Handboek ouderenpsychiatrie (3edruk),69-82.DeTijdstroom.

KenniscentrumKinder-enJeugdpsychiatrie(z.d.). Gedragsstoornissen bij kinderen. Geraadpleegdop22november2023,van https://kenniscentrum-kjp.nl/scholen/gedragsstoornissen/ KenniscentrumKinder-enjeugdpsychiatrie(z.d.). Vermijdende-restrictieve voedselinname. Geraadpleegdop10oktober2023,van https://kenniscentrum-kjp.nl/professionals/vermijdende-restrictieve-voedselinname/

Killingsworth,M.A.(2021). Experienced well-being rises with income, even above $75,000 per year. ProceedingsoftheNationalAcademyofSciences,118(4),e2016976118. https://doi.org/10.1073/pnas.2016976118 Korsakovcentrum.(z.d.). Thiaminesuppletie Geraadpleegdop16mei2022,van https://www.korsakov.nl/verwijzers/kennisbank/voedingstekort-enthiamine/thiaminesuppletie/

Kuin,Y.&Pot,A.M.(2010).Veranderingeninpsychologischfunctioneren,welbevinden enzingeving.In:F.Verhey(red.), Handboek ouderenpsychiatrie (3edruk),83-92. DeTijdstroom.

Landsmeer-Dalm,V.&Houben,E.(2023). Praktische ontwikkelingspsychologie voor sociaal werk (2e ed.).Noordhoff.

Landsmeer-Dalm,v.Peels,F.,&Husson,M.(2021). Praktische pedagogiek voor sociaal werk.Noordhoff

MaastrichtUniversity(2018). Feiten en Cijfers Laaggeletterdheid.StichtingLezenen Schrijven.

Madern,T.,Bruijn,E.,de,MeulenB.Vander&Maussen,E.(2019). Effectiviteit van de budgetcursus; eindrapport. LectoraatSchuldenenincasso

Meelissen,M.R.M.,Maassen,N.A.M.,Gubbels,J.,vanLangen,A.M.L.,Valk,J.,Dood, C.,Derks,I.,In’tZandt,M.,&Wolbers,M.(2023). Resultaten PISA-2022 in vogelvlucht. UniversiteitTwente

Meij,H.(2011). De basis van opvoeding en ontwikkeling.NederlandsJeugdinstituut.

Mindkorrelatie.(z.d.). Gameverslaving. Geraadpleegdop16mei2022,van https://mindkorrelatie.nl/onderwerpen/gameverslaving? gclid=Cj0KCQjwyYKUBhDJARIsAMj9lkE0Ut_IuXyZwj8sTv9psymIE71xY48vlL AvgvJrZRxHu5FkFkdThboaAul0EALw_wcB

Mindkorrelatie. Ouderenmishandeling.(2020,27augustus).Geraadpleegdop3oktober 2023,vanhttps://mindkorrelatie.nl/onderwerpen/ouderenmishandeling

MinisterievanAlgemeneZaken(2022a,januari21). Welke vormen van eergerelateerd geweld zijn er? Rijksoverheid.nl.Geraadpleegdop15oktober2023,van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/eergerelateerdgeweld/vraag-en-antwoord/vormen-van-eergerelateerd-geweld

MinisterievanAlgemeneZaken(2022b,januari21). Welke vormen van eergerelateerd geweld zijn er? Rijksoverheid.nl.Geraadpleegdop15oktober2023,van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/eergerelateerdgeweld/vraag-en-antwoord/vormen-van-eergerelateerd-geweld

MinisterievanAlgemeneZaken.(2022,7januari). Integratie en inburgering.Regering |Rijksoverheid.nl.Geraadpleegdop21januari2024,van https://www.rijksoverheid.nl/regering/coalitieakkoord-omzien-naar-elkaarvooruitkijken-naar-de-toekomst/4.-bestaanszekerheid-en-kansengelijkheid/integratie-eninburgering#:~:text=Het%20is%20van%20groot%20belang, en%20het%20vinden%20van%20werk.

MinisterievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties,MinisterievanSocialeZaken enWerkgelegenheid,&MinisterievanVolksgezondheid,WelzijnenSport.(2022, november). Nationaal Actieplan Dakloosheid: Eerst een Thuis.Geraadpleegdop20 december2023,van https://open.overheid.nl/documenten/ronl-bb529bd58adc8061e5c058d2fe9671197ba 6244f/pdf

MinisterievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties.Veelgestelde vragen over het (passend) toewijzen van woningen (z.d.).Geraadpleegdop18januari2024,van https://www.volkshuisvestingnederland.nl/onderwerpen/dossier-woningtoewijzing/alleillustratieve-artikelen/veelgestelde-vragen-over-passend-toewijzen

MinisterievanJustitieenVeiligheid.(2023,18april). Hoe verloopt het aanvragen van asiel? Rijksoverheid.nl.Geraadpleegdop20januari2024,van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/asielbeleid/vraag-enantwoord/procedure-asielzoeker

MinisterievanSocialeZakenenWerkgelegenheid.(2024,1februari). Wet inburgering 2021.InburgereninNederland|Rijksoverheid.nl.Geraadpleegdop13januari2024, vanhttps://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/inburgeren-in-nederland/ nieuwe-wet-inburgering

MinisterievanVolksgezondheid,WelzijnenSport.(2011). Zwerfjongeren. Aanpak en achtergrond voor beleid. Geraadpleegdop3januari2024,van https://www.movisie.nl/sites/movisie.nl/files/publication-attachment/Brochurezwerfjongeren%20%5BMOV-3790034-1.0%5D.pdf

MinisterievanVolksgezondheid,WelzijnenSport.(2020,9oktober). Seksueel geweld tegen volwassenen door onbekenden.Vorm|HuiselijkGeweld.Geraadpleegdop 12oktober2023,van https://www.huiselijkgeweld.nl/vormen/seksueel-geweld-tegen-volwassenendoor-onbekenden

MinisterievanVolksgezondheid,WelzijnenSport.(2021,6april). Eergerelateerd geweld. Vorm|HuiselijkGeweld.Geraadpleegdop12december2023,van https://www.huiselijkgeweld.nl/vormen/eergerelateerd-geweld

MinisterievanVolksgezondheid,WelzijnenSport.(2023a,mei4). Factsheet (Ex-)Partnergeweld.Factsheet|HuiselijkGeweld.Geraadpleegdop11oktober 2023,vanhttps://www.huiselijkgeweld.nl/vormen/partner-en-expartnergeweld/publicaties/factsheets/2018/11/01/ex-partnergeweld

MinisterievanVolksgezondheid,WelzijnenSport.(2023b,augustus28).

Ouderenmishandeling.Dossiers|HuiselijkGeweld.Geraadpleegdop10oktober 2023,vanhttps://www.huiselijkgeweld.nl/dossiers/ouderenmishandeling

Movisie(2015november)Watwerktbijpartnergeweld.Geraadpleegdop17oktober 2023,van https://www.movisie.nl/sites/movisie.nl/files/publication-attachment/Wat-werktbij-partnergeweld%20%5BMOV-8888731-1.1%5D.pdf

Movisie (z.d.). Wat werkt bij partnergeweld.Geraadpleegdop23februari2024, vanhttps://www.movisie.nl/publicatie/wat-werkt-partnergeweld

Movisie Kenniskaart (ex-)partnergeweld voor sociaal professionals (z.d.) (2023,20maart).

Geraadpleegdop23februari2024,van https://www.movisie.nl/publicatie/kenniskaart-ex-partnergeweld-sociaal-professionals Movisie.(2019). Wat werkt bij de aanpak van dak- en thuisloosheid onder jongeren. Geraadpleegdop26juli2022,van https://www.movisie.nl/publicatie/wat-werkt-aanpak-dak-thuisloosheid-onder-jongeren

Movisie. “Toon professionele moed en wees present bij huiselijk geweld”.(z.d.)

Geraadpleegdop24februari2024,van https://www.movisie.nl/artikel/toon-professionele-moed-wees-present-huiselijk-geweld Movisie. Hulpmiddel: in gesprek over professionele moed en lef bij huiselijk geweld.(z.d.).

Geraadpleegdop23februari2024,van https://www.movisie.nl/tool/hulpmiddel-gesprek-over-professionele-moed-lefhuiselijk-geweld

Nationaleombudsman.(2019). Laat zelfredzame adreslozen niet verder afglijden.

Geraadpleegdop24juli2023,van https://www.nationaleombudsman.nl/nieuws/2019/nationaleombudsman-laat-zelfredzame-adreslozen-niet-verder-afglijden

NederlandsHuisartsenGenootschap(juni2022). NHG-Standaard: De overgang.

Geraadpleegdop20december,van https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/de-overgang

NederlandsJeugdinstituut(2011). Signalen van kindermishandeling. Kinderen van 0-4 jaar. Geraadpleegdop23mei2023,van https://www.nji.nl/sites/default/files/2021-05/signalenkm0tot4.pdf

NederlandsJeugdinstituut(2011). Signalen van kindermishandeling. Kinderen van 4-12 jaar. Geraadpleegdop24mei2023,van https://www.nji.nl/sites/default/files/2021-05/signalenkm4tot12.pdf

NederlandsJeugdinstituut(2011). Signalen van kindermishandeling. Kinderen van 12-18 jaar. Geraadpleegdop24mei2023,van https://www.nji.nl/sites/default/files/2021-05/signalenkm12tot18.pdf

NederlandsJeugdinstituut(2022). Seksualiteit en gender. Geraadpleegdop6maart 2023,van https://www.nji.nl/seksualiteit-en-gender/wat-betekenen-sekse-en-gender

NederlandsJeugdinstituut(2023). Seksueel misbruik.Geraadpleegdop24mei2023, vanhttps://www.nji.nl/kindermishandeling/seksueel-misbruik

Nederlands Jeugdinstituut. (z.d.) Kinderen die getuige zijn van huiselijk geweld. Geraadpleegdop23februari2024,van https://www.nji.nl/kindermishandeling/kinderen-die-getuige-zijn-van-huiselijk-geweld

Nederlands Jeugdinstituut. (z.d.). Seksueel grensoverschrijdend gedrag. Geraadpleegd op23februari2024,vanhttps://www.nji.nl/seksueel-grensoverschrijdend-gedrag

Nederlands Jeugdinstituut. (z.d.). Wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag?

Geraadpleegdop23februari2024,van https://www.nji.nl/seksueel-grensoverschrijdend-gedrag/ wat-is-seksueel-grensoverschrijdend-gedrag-jongeren

Nederlands Jeugdinstituut. (z.d.-a). Seksueel misbruik. Geraadpleegdop24februari 2024,vanhttps://www.nji.nl/kindermishandeling/seksueel-misbruik

Nederlands Jeugdinstituut. (z.d.-b). Seksueel misbruik. Geraadpleegdop24februari 2024,vanhttps://www.nji.nl/kindermishandeling/seksueel-misbruik #beschermende-en-risicofactoren

NederlandseVerenigingvoorPsychiatrie(z.d.). Gegeneraliseerde angststoornis: Behandeling. Geraadpleegdop5oktober2023,van https://www.nvvp.net/cms/showpage.aspx?id=1498

NederlandseWHO-FICCollaboratingCentre(2007).ICF-CY: Nederlandse vertaling van de International Classification of Functioning, Disability and Health Children & Youth Version. BohnStafleuVanLoghum.

NISPA.(2020). Handreiking voor GHB behandeling.Geraadpleegdop16mei2022,van https://www.trimbos.nl/wp-content/uploads/sites/31/2021/09/ af1736-handreiking-voor-ghb-behandeling.pdf

NJI(2020,17juni). 30 procent migrantenjeugd worstelt met identiteit.Geraadpleegd op13januari2024,van https://www.nji.nl/nieuws/30-procent-migrantenjeugd-worstelt-met-identiteit

NJI/LandelijkKenniscentrumLVB(2017). Hoe signaleer je slachtoffers? Stappenplan voor professionals.

NOS.(2022). Een groeiende, maar onzichtbare groep: mensen met inkomen, maar zonder woning Geraadpleegdop27december2023,vanhttps://nos.nl/artikel/2420541 -een-groeiende-maar-onzichtbare-groep-mensen-met-inkomen-maar-zonder-woning NVO,BPSWenNIP(2018). Richtlijn Ernstige Gedragsproblemen. Geraadpleegdop12 januari2023,van https://www.nji.nl/richtlijnen/richtlijn-ernstige-gedragsproblemenvoor-jeugdhulp-en-jeugdbescherming

Omlo,J.(2014). Schaarste: Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen. Sociale Vraagstukken. Geraadpleegdop28februari2024,van https://www.socialevraagstukken.nl/ recensie/schaarste-hoe-gebrek-aan-tijd-en-geldons-gedrag-bepalen/ Omlo,J.(2016).Watwerktbijdeaanpakvanarmoede.Movisie.Geraadpleegdop28 februari2024,van https://www.movisie.nl/sites/movisie.nl/files/publication-attachment/ Wat-werkt-bij-armoededef%20%5BMOV-9411591-1.0%5D.pdf

OpenbaarMinisterie.(z.d.). Jeugdcriminaliteit. Geraadpleegdop23november2023, vanhttps://www.om.nl/onderwerpen/jeugdcriminaliteit

Parnassiagroep(z.d.). Licht verstandelijke beperking. Geraadpleegdop7november 2023,vanhttps://www.parnassiagroep.nl/uw-probleem/ontwikkelingsstoornis/ licht-verstandelijke-beperking

Pharos.(2023,25april). Lichamelijke en psychische gezondheid vluchtelingen - Pharos. Geraadpleegdop21januari2024,van https://www.pharos.nl/infosheets/asielzoekersvluchtelingen-statushouders-lichamelijke-en-psychische-gezondheid/ Plantinga,A.,Zeelenberg,M.&Breugelmans,S.M.(2018). De Effecten van Armoede op Voelen, Denken en Doen.

PlatformEMG(z.d.). Personen met EMB. Geraadpleegdop8december2023,van http://www.platformemg.nl/algemeen/over-emb/personen-met-emb/ RaadvoorVolksgezondheidenSamenleving.(2020). Herstel begint met een huis. Dakloosheid voorkomen en verminderen. Geraadpleegdop27december2023,van https://www.raadrvs.nl/documenten/publicaties/2020/04/ 21/herstel-begint-met-een-huis---dakloosheid-voorkomen-en-verminderen Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. (2023, 2 januari). Specifieke risicofactoren voor seksueel misbruik - Richtlijn kindermishandeling - Richtlijnenjeugdhulpen jeugdbescherming.Geraadpleegdop24februari2024,van https://richtlijnenjeugdhulp.nl/kindermishandeling/ risicofactoren-voor-kindermishandeling/specifieke-risicofactoren-voor-seksueel-misbruik/ Richtlijnendatabase. (z.d.). Risicofactoren voor ouderenmishandeling - richtlijn. Geraadpleegdop12oktober2023,van https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/vermoeden_van_ouderenmishandeling_om/ achtergrond_ouderenmishandeling/risicofactoren_voor_ouderenmishandeling.html# Rijk.(2011,4april). Plan van aanpak dak- en thuislozen (maatschappelijke opvang).

Geraadpleegdop25december2023,van https://palliaweb.nl/getmedia/a9ab4150-5765-48768ac2-a585d382da6e/2018_Handreiking-Zorgmijding-onder-dak-en-thuislozen.pdf Rijksoverheid.(2023). Referentieniveaus taal en rekenen.Geraadpleegdop31januari 2023,vanhttps://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/taal-en-rekenen/ referentiekader-taal-en-rekenen

Rijksoverheid.(2023,18september). Herken signalen bij het kind.Kindermishandeling |Ikvermoedhuiselijkgeweld.Geraadpleegdop12oktober2023,van https://www.ikvermoedhuiselijkgeweld.nl/kindermishandeling/ herken-signalen-bij-het-kind

Roediger,H.L.,Capaldi,E.D.,Paris,S.P.,Polivy,J.,&Herman,C.P.(1996). Psychologie: Een inleiding AcademiaPress.

Roeg,D.,DeWinter,L.,Bergmans,C.,Couwenbergh,C.&VanWeeghel(2021,8juni).

Mensen met langdurige psychische problemen hoeven niet werkloos te blijven.

Geraadpleegdop7oktober2023,van https://www.socialevraagstukken.nl/mensen-metlangdurige-psychische-problemen-hoeven-niet-werkloos-te-blijven/

Rupert.(2015). Factoren van terugval na een alcoholverslavingsbehandeling. Geraadpleegdop16mei2022,van http://essay.utwente.nl/67013/1/Rupert%2C%20P.%20-%20s1383671 %20%28verslag%29.pdf

Rutgers&Movisie.(2019a).SeksuelegrensoverschrijdingenseksueelgeweldFeiten encijfers.In https://seksuelevorming.nl.Geraadpleegdop21oktober2023,van https://seksuelevorming.nl/wp-content/uploads/2022/01/190620-whitepaper-seksuelegrensoverschrijding-en-seksueel-geweld.pdf

Rutgers&Movisie.(2019b). Seksuele grensoverschrijding en seksueel geweld Feiten en cijfers.Geraadpleegdop24oktober2023,van https://seksuelevorming.nl/wp-content/uploads/2022/01/190620-whitepaper-seksuelegrensoverschrijding-en-seksueel-geweld.pdf

Schakenraad,W.,Wentzel,W.,&Janssens,K.(2021).Vlaggensysteem: Interventiebeschrijving.In Effectieve sociale interventies en Effectieve interventies huiselijk en seksueel geweld Utrecht, Movisie.Movisie.Geraadpleegdop31oktober 2023,vanhttps://www.movisie.nl/sites/movisie.nl/files/202307/Interventiebeschrijving%20Vlaggensysteem.pdf

Scheepstra,W.&VanderMolen,J.(z.d.). Hoe kan het dat er zoveel dakloze mensen zijn? Geraadpleegdop20december2023,van https://www.legerdesheils.nl/artikel/hoe-kan-het-dat-er-zoveel-dakloze-mensen-zijn Schoolenveiligheid(2022,1november). Het anti-pestprotocol. Geraadpleegdop16 januari2024,van https://www.schoolenveiligheid.nl/kennisbank/het-anti-pestprotocol-op-school/ Simon,E.,DeHullu,E.,Smeets,G.,&VanderMolen,H.T.(2018). Klinische psychologie: Diagnostiek en behandeling. Noordhoff.

Simon,E.,Smeets,G.,VanderMolen,H.T.,Muris,P.,&DeHullu,E.(2018). Klinische psychologie: Diagnostiek en behandeling (3edruk). Noordhoff.

Slachtofferwijzer (2023, 29 juni). Feiten en cijfers van kindermishandeling.Geraadpleegd op23februari2024,van https://slachtofferwijzer.nl/artikelen/feiten-cijfers-van-kindermishandeling Slot,W.,&VanAken,M.(2019). Psychologie van de adolescentie. ThiemeMeulenhoff. Sommer,I.E.C.,&VanderSpek,I.(2016). Stemmen horen is niet altijd een psychose. NedTijdschrGeneeskd.(160):D492.Tan,N.,&VanOs,J.(2014). SchizofreniespectrumenanderepsychotischestoornissenindeDSM-5. Tijdschrift voor Psychiatrie, 56(3),167-172.

StichtingBlijfGroep.(2020,22september). Over huiselijk geweld - blijf groep Blijf Groep.Geraadpleegdop24februari2024,van https://www.blijfgroep.nl/artikelen/cijfers-en-feiten-over-huiselijk-geweld/

StichtingLezenenSchrijven.(2021). Kennisblad: Eenvoudige taal voor laaggeletterden.

StichtingLezenenSchrijven.

StichtingLezenenSchrijven.(2021). Kennisblad: Laaggeletterdheid in Nederland.

StichtingLezenenSchrijven.

StichtingLezenenSchrijven.(2024). Laaggeletterdheid in Nederland. Geraadpleegd op1februari2024,van https://www.lezenenschrijven.nl/informatie-over-laaggeletterdheid-nederland

StichtingLezenenSchrijven.(2024). Laaggeletterdheid. Geraadpleegdop1februari 2024,vanhttps://www.lezenenschrijven.nl/over-laaggeletterdheid

Stoppestennu(z.d.). Online pesten en pesten.Geraadpleegdop16januari2024,van https://www.stoppestennu.nl/

SZN.(z.d.). Veelgestelde vragen. Stichting zwerfjongeren Nederland.Geraadpleegdop 25december2023,van https://zwerfjongeren.nl/wp-content/uploads/2012/02/Veelgestelde-vragen.pdf

TelmeemetTaal.(2023). Tel mee met taal.Geraadpleegdop30januari2023,van https://www.telmeemettaal.nl

TrimbosInstituut.(z.d.). Omgeving beïnvloedt risico’s gamen.Geraadpleegdop16mei 2022,vanhttps://www.gameninfo.nl/effecten/omgeving-beinvloedt-risicos-gamen Valente.(2021). Dakloosheidscijfers roepen vragen op.Geraadpleegdop27december 2023,vanhttps://www.valente.nl/nieuws/reactie-valente-cbs-cijfers-dakloosheid/ VanBerckelaer-Onnes,I.,Dijkxhoorn,Y.,&Hufen,M.(2018). Prikkelverwerking bij mensen met een Autismespectrumstoornis en een Verstandelijke beperking: een complexe hulpvraag!Geraadpleegdop7september2020,van https://www.kennispleingehandicaptensector.nl/images/KGS/ images/Nieuws/2018/Overzicht-kennis-prikkelverwerking-mensen-ASS-VB.pdf

VanGurp,S.,&Liebregts,M.(2022). Materiële hulpverlening: werken met armoede en schulden. Boom.

VanLoenen,T.,Hosper,K.,&Venderbos,J.(2022). Discriminatie en gezondheid. Over de invloed van discriminatie (in de zorg) op gezondheidsverschillen en wat we hieraan kunnen doen. Pharos,expertisecentrumgezondheidsverschillen

VanRooijen,K.,Bartelink,C.,&Berg,T.(2013).Risicofactorenenbeschermende factorenvoorkindermishandeling.In www.nji.nl NederlandsJeugdinstituut. Geraadpleegdop20oktober2023,van https://www.nji.nl/sites/default/files/2021-05/ Risicofactoren-en-beschermende-factoren-kindermishandeling.pdf

Veen,T.,VanderWal,J.,VanderDalm,V.,&Hof,I.(2021). Van leertheorie naar onderwijspraktijk (7edruk).Groningen:Noordhoff.

Veilig thuis.(z.d.). Eergerelateerd geweld.Geraadpleegdop8november2023vanVeilig thuis.https://www.veiligthuisgv.nl/professionals/eergerelateerd-geweld/ Vereniging LVAK.(z.d.).Geraadpleegdop23februari2024,van https://lvak.nl/nieuws/archief/2020/video_documenteren_in_de_meldcode Verhey,F.(2010).Dementie.InF.Verhey(Red.). Handboek ouderenpsychiatrie (3edruk) (pp.351-372).DeTijdstroom

Visio(z.d.)Blind.Geraadpleegdop10september2020,van https://www.visio.org/nl-nl/expertise/blind VNG.(z.d.). Stappenplan inschrijven BRP op een briefadres Geraadpleegdop22juli 2022,vanhttps://vng.nl/sites/default/files/nieuws_attachments/2017/ stappenplan_inschrijven_brp_op_een_briefadres.pdf VolksgezondheidsmonitorUtrecht(februari2015). Sociale uitsluiting. Geraadpleegd op16januari2024,van https://www.volksgezondheidsmonitor.nl/sociale-uitsluiting-utrecht/page31.html

Weijers,I.,Ferwerda,H.,&Roks,R.(2021). Te groot voor de wijkagent, te klein voor de recherche. Een vergeten groep: jonge doorgroeiers in de criminaliteit. Geraadpleegd op23november2023,vanhttps://bureaubeke.nl/wp-content/uploads/2021/11/ PROCES-Een-vergeten-groep-jonge-doorgroeiers-in-de-criminaliteit.pdf

Westendorp,R.(2010).Debiologievanveroudering.InF.Verhey(Red.), Handboek ouderenpsychiatrie (3edruk)(pp.59-68).DeTijdstroom Wewerinke,D.,Schel,S.,Kuijpers,M.,DeVries,J.,&VanDoorn,L.(2023,5oktober). Iedereen telt mee! Resultaten eerste ETHOS-telling van dak- en thuisloosheid in regio Noordoost-Brabant. Geraadpleegdop19december2023,van https://www.omgevingsweb.nl/wp-content/uploads/po-assets/893395.pdf

WHO-FICNetwerk(z.d.). ICF-CY: International Classification of Functioning, Disability and Health for Children and Youth. Geraadpleegdop8december2023,van https://www.whofic.nl/familie-van-internationale-classificaties/afgeleide-classificaties/icf-cy Zimbaro,P.G.,Johnson,R.L.,&McCann,V.(2017). Psychologie. Een inleiding (8eeditie). Pearson

INDEX

Aanpassingsstoornis126

Aanranding255

Aanvaardingsmodel182

ABC-schema284

Aboulie87

Absolutearmoede323

Achterlating253

Acutestressstoornis128

Adaptievevermogens73

Affectievevervlakking137

Affectivesharing20

Afhankelijkepersoonlijkheidsstoornis146

Agorafobie122

Alleenstaandeminderjarigevreemdeling (amv)51

AmyotrofischeLateraleSclerose(ALS)95

Angststoornis119

Anorexianervosa156

Antisocialepersoonlijkheidsstoornis143

Arbeidsuitbuiting357

Armoede319

Artrose95

Asielmigrant50

Asielprocedure52

Asielzoekers50

Auditievebeperking96

Autismespectrumstoornis(ASS)79

Autoritaireopvoedstijl237

Autoritatieveopvoedingsstijl21

Autoritatieveopvoedstijl237

AVIM52

Bankhoppen196

Beschermendefactoren245

Bestaanszekerheid319

Biopsychosocialemodel183

Bipolairestemmingsstoornis117

Bizarrewanen135

Borderline-persoonlijkheidsstoornis143

Boulimianervosa158

Brabbelfase15

Bredearmoede324

Briefadres203

Burn-out37

Buurt213

Catfishing258

CentraalOrgaanopvangasielzoekers (COA)52

Chronischdepressievestoornis115

Circadianeritme-slaap-waakstoornis162

Cisgender378

ClusterA-persoonlijkheidsstoornis141

ClusterB-persoonlijkheidsstoornis143

ClusterC-persoonlijkheidsstoornis146

Cognitievesymptomen138

Commoncoupleviolence254

Comorbiditeit77

Compensatiegedrag156

Conceptuelevaardigheden73

Confirmationbias380

Consent255

Corrigerendeinstructie286

Craving177

Crimineleuitbuiting358

Criminogenefactoren293

Cultureleassimilatie57

Culturelelens383

Cultuur374

Cultuursensitiefwerken383

Cultuursensitiviteit66

Cyberpesten309

Dakloos195

Deepfake258

Delirium184

Deliriumtremens185

Demoniseren382

Dempendemiddelen178

Depersonalisatie166

Depressievestemmingsstoornis115

Depressievestoornis115

Derealisatie166

Differentiatiefase28

Discriminatie381

Disharmonischgezin234

Dissociatiefgeheugenverlies166

Dissociatievefugue166

Dissociatieveidentiteitsstoornis(DIS)167

Dissociatievestoornis165

Diversiteit374

Divorceviolence255

Doofblind96

Dopamine183

Driftbuien22

DSM-5111

Dwangmatige persoonlijkheidsstoornis146

Dwarslaesie94

Dyslexie341

E

(Ex-)partnergeweld254

Economischdakloos196

Eenwoordfase18

Eenzaamheid299

Eergerelateerdgeweld253

Eerwraak253

Eetbui158

Eetbuistoornis159

Egocentrisch25

Emancipatie386

Emotioneleeenzaamheid299

Ernstiggedesorganiseerdeofabnormale psychomotoriek137

Ernstigmeervoudigebeperking(EMB)97

Ex-gedetineerden290

Exhibitionist169

Exposen258

Expressievevocabulaire18

Farmacologischemodel181

Fasevannaderbijkomen31

Fasevanversteviging31

Feitelijkdakloos196

Fetisjist168

Foetalealcoholsyndroom(FAS)13

Freezeoffawnreactie267

Frontotemporaledementie87

Frotteurist169

Functioneel-neurologischsymptoomstoornis164

Functioneleafwijkingen93

Fysiekeafwijkingen93

Gedesorganiseerddenkenenspreken137

Gedetineerden290

Gedragstherapeutischemodel182

Gedwongenuithuisplaatsing272

Gegeneraliseerdeangststoornis123

Gehechtheidsgedrag15

Geïnternaliseerd20

Gender378

Genderfluïditeit378

Genderidentiteit378

Genitalerespons268

Gezinmetmeervoudigeencomplexe problemen242

Gezinshereniging55

Gezinssysteem232

Gokstoornis178

Grooming257

Hallucinaties136

Hallucinogenemiddelen178

Harmonischgezin234

Hechtingspersoon16

Hechtingsrelatie15

Hersenziektemodel183

Histrionische persoonlijkheidsstoornis144

Huiselijkgeweld251

Huwelijksdwang253

Hyperseksualiteit168

Hypersomnolentiestoornis161 I

ICD-1195,112

ICF95,112

Identificatie20

Imitatie19

Immigratie-enNaturalisatiedienst (IND)52

Inburgeren54

Incest256

Inclusie57

Individualisatieproces28

Initiatiefverlies137

Inseinen284

Insomniastoornis160

Integratie57

Internetgamingstoornis179

Intimateterrorism254

Intoxicatie180

Inwoners213

Jointattention16,84

Katalepsie137

Katatoongedrag137

Kindcheck270

Kinderpardon54

Kluwengezin234

KOPP145

Kortdurendepsychotischestoornis138

Laaggeletterdheid340

Laissez-faireopvoedstijl237

Leefwijze377

Lewybodydementie87

Lichamelijkebeperking93

Lichamelijkemishandeling251

Lichamelijkeverwaarlozing251

Loszandgezin234

Maatschappelijkeopvang202

Manie117

Marginaal306

Marginalisatie57

Materiëlebekrachtiging285

Medischemodel182

Meerwoordfase21

Meldcode269

Mensenhandel357

Mensensmokkel357

Metacognitie30

Middelengerelateerdestoornis180

Migrantengroepen49

Mishandeling253

Modeling287

Morbideobesitas159

Morelemodel181

Multiplesclerose(MS)95 N

Narcistischepersoonlijkheidsstoornis145

Narcolepsie161

Naturalisatie55

Negatievesymptomen137

Neurocognitievestoornis(NCS)84

Niet-bizarrewaan135

Non-binair378

Normalestressreactie128

Normen374

Normoverschrijdendgedragsstoornis(CD)279

Novo-mutatie81

OObesitas159

Objectievearmoede323

Objectpermanentie15

Obsessieve-compulsieveenverwante stoornissen123

Obsessieve-compulsievestoornis124

Ongeletterdheid340

Ongewenstsexting257

Onlinegrooming258

Onlineseksueelgeweld257

Onttrekkingssymptomen178

Ontwikkelingsopgaven237

Onveiligethuissituatie272

Oppositioneel-opstandigestoornis (ODD)279

Opvoeden236

Opvoedingsopgaven237

Opvoedonmacht252

Osteoporose95

Ouderenmishandeling252

Overgang36

Overgewicht159

Paniekaanval121

Paniekstoornis121

Parafielestoornis168

Parafilie168

Parallelspel20

Paranoïdepersoonlijkheidsstoornis141

Parentificatie234

Pedofiel169,257

Pedoseksueel169

Permissieveopvoedstijl237

Persoonlijkheidsstoornis140

Pervasieveontwikkelingsstoornis79

Perversetriade235

Pesten307

Pestprotocol315

Peuterpuberteit22

Plagen308

Polarisatie382

Positiefherformuleren284

Posttraumatischestressstoornis (PTSS)128

Praktischevaardigheden73

Preferencedrift336

Prikkelverwerkingsstoornis98

Problematischeschulden326

Psychiater114

Psychiatrischemodel182

Psychischemishandeling252

Psychischestoornis112

Psychischeverwaarlozing252

Psycholoog114

Psychomotoriek137

Psychopathologie111

Psychose135

Psychotraumaofstressorgerelateerde stoornis126

Purgeren156

Racisme381

Receptievevocabulaire18

Reflexen15

Relatievearmoede323

Relativeren33

Residentieeldakloos196

Reumatoïdeartritis95

Risicofactoren244

Scheidingsangst16

Schizofrenie138

Schizofreniespectrumstoornis135

Schizofreniformestoornis138

Schizoïdepersoonlijkheidsstoornis141

Schizotypische persoonlijkheidsstoornis142

Schulden325

Segregatie377

Seksueelgeweld255

Seksueelgrensoverschrijdendgedrag255

Seksueelmasochist168

Seksueelmisbruik256

Seksueelsadist168

Seksueleuitbuiting358

Seksuelevoorkeur377

Selffulfillingprophecy288

Sextortion258

Shakenbaby-syndroom17

Shamesexting258

Slaap-waakstoornis160

Smallearmoede324

Sociaalisolement299

Sociaalminimum319

Sociaal-economischestatus(SES)377

Socialebekrachtiging285

Socialeeenzaamheid299

Socialemodel182

Socialesegregatie57

Socialeuitsluiting305

Socialevaardigheden73

Socialisatie19

Somatisch-symptoomstoornis163

Spasticiteit95

Specifiekefobie119

Spieratrofie94

Stadsdeel213

Stemmingsstoornis114

Stereotypen380

Stereotypering380

Stimulantia178

Stoornisseninderelatietussenlichaam engeest163

Subjectievearmoede323

Symbiotischrelatie23

SyndroomvanKorsakov185

Teratogeneeffecten12

Thuisloos195

Time-out285

Tolerantie178

Transgender378

Transseksualiteit378

Transvestie169

Trauma127

Tweewoordfase18

Uithuisplaatsing272

Uitvoeringsfase28

Vasculairedementie87

Vechtscheiding233

VeiligThuis269

Verblijfsvergunning51

Verkrachting255

Vermijdendeofrestrictieve voedselinnamestoornis155

Vermijdendepersoonlijkheidsstoornis146

Verslavingsstoornis177

Verstandelijkebeperking73

Verstoting253

Verzamelstoornis125

Victimblaming268

Violentresistance254

Visuelebeperking96

Vluchteling50

Voedings-ofeetstoornis155

Vooroordelen380

Voyeur168

Vreemdelingenangst16

Vrijwilligeuithuisplaatsing272

Waanstoornis138

Waarden374

Wanen135

Wijk213

Zelfbeeld25

ZiektevanAlzheimer85

Ziekteangststoornis163

Zorgmijders198

Zorgmissers198

Zwerfjongeren197