02 Ontwikkelingspsychologie

ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE

COLOFON

Boomberoepsonderwijs info@boomberoepsonderwijs.nl www.boomberoepsonderwijs.nl

Auteur(s):M.Beers,B.M.Brouwer,S.vanBrouwershaven,K.vanDiest,D. Gerets,S.Groeneveld,HanSoEducatie,M.vandenHof,D.vanderKlooster, S.deKoning,V.Landsmeer-Dalm,A.Martin,N.Montulet,H.Penterman,U. Peters,E.vanRijbroek,K.Stolk-Haak,M.deStigter,M.Velthoen Eindredactie:K.Stolk-Haak

Titel:Ontwikkelingspsychologie ISBN:9789037264319

Eerstedruk/tweedeoplage

Bronvermelding:Shutterstock.com,NeydtStock

©2023Boomberoepsonderwijs|Boom

BehoudensdeinofkrachtensdeAuteurswetgesteldeuitzonderingenmag nietsuitdezeuitgavewordenverveelvoudigd,opgeslagenineen geautomatiseerdgegevensbestand,ofopenbaargemaakt,inenigevormof openigewijze,hetzijelektronisch,mechanisch,doorfotokopieën,opnamen ofenigeanderemanier,zondervoorafgaandeschriftelijketoestemmingvan deuitgever.

Voorzoverhetmakenvanreprografischeverveelvoudigingenuitdezeuitgave istoegestaanopgrondvanartikel16hAuteurswetdientmendedaarvoor wettelijkverschuldigdevergoedingentevoldoenaandeStichtingReprorecht (www.reprorecht.nl).Voorhetovernemenvaneen(ofmeerdere)gedeelte(n) uitdezeuitgaveinbijvoorbeeldeen(digitale)leeromgevingofeenreaderin hetonderwijs(opgrondvanartikel16,Auteurswet1912)kanmenzichwenden totStichtingUitgeversorganisatievoorOnderwijslicenties(Postbus3060,2130 KBHoofddorp,www.stichting-uvo.nl).

Deuitgeverheefternaargestreefddeauteursrechtenteregelenvolgensde wettelijkebepalingen.Degenendiedesondanksmenenzekererechtente kunnendoengelden,kunnenzichalsnogtotdeuitgeverwenden.

Doorhetgebruikvandezeuitgaveverklaartukennistehebbengenomenvan enakkoordtegaanmetdespecifiekeproductvoorwaardenenalgemene voorwaardenvanBoomberoepsonderwijs,tevindenop www.boomberoepsonderwijs.nl.

VOORWOORD

AngerensteinZorg&Welzijniseencompleteserieleermiddelenvoorde volgendekwalificatiedossiers:

• Maatschappelijkezorg

• Pedagogischwerk

• Sociaalwerk

• Verzorgende-IG.

Voorwelzijnsprofessionalsisvakkennisvanuiteenlopendeonderwerpenvan grootbelang.Hetvormtdebasisvoorhethandelenindeberoepspraktijk.De boekenvanAngerensteinZorg&Welzijnbevattenallebenodigdetheorievoor debeginnendeberoepsbeoefenaar.

DeserieleermiddelenvoorhetkwalificatiedossierPedagogischwerkbestaat uitzesbronnenboekenmetonlineaanvullendeverwerkingsopdrachten, kritischeberoepssituatiesentoetsen:

Ontwikkelingspsychologie

Opvoeden,begeleidenenverzorgen

Communicatiemetkinderen,oudersen collega's

Professioneelwerkenineenorganisatie

Gespecialiseerdpedagogischmedewerker

Onderwijsassistent

Koppelingkwalificatiedossier2021

Elkthemaheefteenkoppelingmetéénofmeerderewerkprocessenvanhet kwalificatiedossier.Hierondertrefjeperthemaaanmetwelk(e) werkproces(sen)dezeisgekoppeld:

Ontwikkelingspsychologie

OntwikkelingspsychologieiséénvandezesboekenvoorPedagogischwerk. Ditbronnenboekbevatdebasiskennisoverdeonderwerpen:ontwikkeling, eenveiligpedagogischklimaat,hechting,babyendreumes(0-2jaar),peuter (2-4jaar),hetjongebasisschoolkind(4-8jaar),hetoudereschoolkind(8-12 jaar),puber(12-16jaar),adolescent(16-21jaar),hetsocialisatieproces, (kinder)ziektesenallergieën,chronischeziektenenbeperkingen,basiskennis medicatieenpreventie,afwijkendeontwikkeling,leerproblemenen ontwikkelingsstoornissen,aandachts-engedragsstoornissen,agressieen geweld,mishandelingenmisbruik.

Opbouwtheorie

Eenthemabestaatuitdrieonderdelen:

1.basistheorie

2.kritischeberoepssituatie

3.verdiepingindepraktijk.

Basistheorie

Debasistheoriebevatinformatiedierelevantisvoordepedagogisch professional.Detheoriewordtverlevendigdmetvoorbeelden.Belangrijke begrippenwordenuitgelegdindetekstenzijnvetgemaakt.

Wanneerjeindelinkerkantlijnditicoontjeziet,kunjeindebijhorendedigitale leeromgevingeenonlineaanvullingvindenindevormvaneenfilmfragment, verwijzingnaareenwebsiteofeendocument.

Kritischeberoepssituatie(KBS)

IndeKBSwordjegeconfronteerdmeteenprobleemstellingofdilemmawaarbij jenietkuntterugvallenoproutinematighandelen.OnlinevindjebijelkeKBS aanvullendeopdrachten.

Verdieping:Indepraktijk

Elkthemabevataanheteindehetonderdeel ‘Verdieping:Indepraktijk’.Dit onderdeelbeschrijfthetbelangvandeeerderbeschreventheorieenopwelke wijzedebeginnendberoepsbeoefenaardittoepastindepraktijk.

Digitaleleeromgeving

DaarnaastkentAngerensteinZorg&Welzijnenkeleonline-aanvullingendie beschikbaarzijnviawww.boomdl.nl.Hetgaatomdevolgendeaanvullingen:

• verwerkingsopdrachten

• kritischeberoepssituaties

• uitdagingen

• toetsen.

• filmfragmenten.

Voordatjededigitaleleeromgevingkuntgebruiken,moetjejelicentie activeren:

• Overlegmetjedocentwelktypeaccountjegebruikt.

• Ganaarwww.boomberoepsonderwijs.nl/licentie.

• Bekijkdeinstructiefilmofleeshetstappenplan.

• Volgdestappen.

Daarnakunjeaandeslag!

Verwerkingsopdrachten

Bijiederthemahorenenkeleverwerkingsopdrachten.Dezeopdrachtenhelpen jedeinformatieuitdetheorieteverwerkenentoetepassen.

Uitdagingen

Tijdensdeuitdagingwerkjemetmeerderestudentenaaneengroteopdracht opbasisvanverschillendethema'swaarbijeenberoepwordtgedaanopje samenwerkingsvaardighedenenjecreativiteit.Deuitdaginglevertaltijdeen productopdatwordtbeoordeeld.

VeelplezierensuccesmethetwerkenmetAngerensteinZorg&Welzijn!

THEMA1 ONTWIKKELING:EENINLEIDING

Inhoudthema

• Socialewetenschappen

• Indelinginontwikkelingsgebieden

• Delichamelijkeontwikkeling

• Decognitieveontwikkeling

• Desociaal-emotioneleontwikkeling

• Decommunicatieveontwikkeling

• Demoreleontwikkeling

• Deseksueleontwikkeling

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Naveertigwekenindeveiligebaarmoederkomteenkindterwereld.Hetis volkomenafhankelijkvanzijnopvoeders.Demenselijkeontwikkelingverloopt infases,metkenmerkendeeigenschappen.Dezelooptnietaltijdvolgenseen gemiddeldpatroon,erkanextrazorgenbegeleidingnodigzijn.Iedermensis immersuniek.Deopbouwvanditboekgaatuitvandevolgendeglobale indelinginleeftijdsfasen:

• Babyendreumes(0-2jaar)

• Peuter(2-4jaar)

• Hetjongebasisschoolkind(4-8jaar)

• Hetouderebasisschoolkind(8-12jaar)

• Puber(12-16jaar)

• Adolescent(16-21jaar)

Piaget,Erikson,KohlbergenFreudhebbenbeschrevenhoedeontwikkeling vanhetdenken,sociaal-emotioneel,moreelenopseksueelgebiedzich ontwikkeltbijmensen.Hetisbelangrijkomopdehoogtetezijnvandeze theorieën.Inditthemawordendezeinzijngeheelkortbeschreven.Inde volgendethema'svanditboekwordtdaarperleeftijdsfasedieperopingegaan. Zokunjealstoekomstigpedagogischprofessionalkinderenenouderszogoed mogelijkbegeleiden.

Naveertigwekenindeveiligebaarmoederkomteenkindterwereld.

1.1Socialewetenschappen

Omeencompleetbeeldtekrijgenvandeontwikkelingvandemens,zijner eenaantalsocialewetenschappen:

• Psychologie:iseenwetenschapdiehetgedragendeontwikkelingvande gezondemensonderzoekt.Psychologenbestuderenhoemensendenken, voelenenhandelen.Zekijkenooknaardeneurologischeprocessendie daaraantengrondslagliggen.

• Sociologie:kijktnaardemanierwaaropmensenmetelkaaromgaanen elkaarbeïnvloeden.Sociologenonderzoekenpatronenindemaatschappij endeeffectendaarvanophetindividu.

• Psychiatrie:behoorttotdegeneeskundeenhoudtzichbezigmetdiagnose endebehandelingvanpsychischestoornissen,emotionelestoornissenen gedragsstoornissen.Dezewetenschapgeeftinzichtinwatgezondenwat afwijkendgedragis.

• Pedagogiek:houdtzichbezigmetdeinvloedvandeopvoedingopde ontwikkeling.

• Orthopedagogie:onderzoektstoornissenindenormaleontwikkeling. Daarnaastrichtdeorthopedagogiezichopdebehandelingvankinderen enjongerendieinhetdagelijksleveninhunontwikkelinggeremdworden.

• Antropologie:kijktnaardemensinalzijnaspecten,zowellichamelijkals cultureel.Dezewetenschapwordtdaaromzowelonderdesociale wetenschappenalsonderdegedragswetenschappengeplaatst.

• Onderwijswetenschappen:houdenzichbezigmethoekinderenen volwassenenleren.Hetdoelisomdekwaliteitvanhetonderwijste verhogenenerachtertekomenhoekennishetbestkanworden overgedragen.

1.2Indelinginontwikkelingsgebieden

Demensontwikkeltzichopverschillendegebieden:

• lichamelijkeontwikkeling

Hoejelichaamgroeitenhoehetverandert.Maarook:hoejehetgezond houdt.Ditzijnallemaallichamelijkeenmotorischeaspecten.

• cognitieveontwikkeling

Hierbijkijkjenaardeontwikkelingvanhetbreinennaardemanierwaarop mensenleren,denkenenbegrijpen.Ookdecreativiteit,dewaarnemingen defantasieenhetgeheugenvallenonderdecognitieveontwikkeling.

• sociaal-emotioneleontwikkeling

Ditaspectgaatoverhetgevoelslevenendesocialeomgangmetelkaar.

• communicatieveontwikkeling

Demanierwaaropjecommuniceertmetanderen.Jezethierbijspraaken taalinomjeboodschapovertebrengenendeandertebegrijpen.

• moreleontwikkeling

Hetbesefvangoedenkwaadontwikkelenenjeeigenstandpunthierover vormen.

• seksueleontwikkeling

Hiergaathetoverseksuelegevoelenszoalslust,bevredigingofhet ontdekkenvanwatprettigvoelt.Totaandepuberteitiservanseksualiteit noggeensprake.Daaromhebbenwehetvoordietijdoverdesensuele ontwikkeling.

Indepraktijk

RudiispedagogischprofessionalopdeHazelaar.Zewerktviermiddagenop debso.Naeenvoetbalpartijmerktzedattweejongensuitgroepachtflink naarzweetruiken.Rudibespreektmetdejongensdateengoede lichaamshygiëne,zoalsiederedagdouchenenschoonondergoedaantrekken enhetgebruikvandeodorant,helpentegendezelichaamsontwikkeling.Eén jongengeeftaandatdithemthuisnietverteldis.Rudigeefthemhaareigen deodorant,zodathijzichkanopfrissen.

1.3Delichamelijkeontwikkeling

Letterlijkbetekentanatomie ‘opensnijden’.Doorhetopensnijdenen bestuderenvanoverledenen,zijnweerindeloopvandetijdachtergekomen hoehetmenselijklichaamervanbinnenuitziet.Dezestudiegafanatomieeen anderebetekenis. Anatomie isdeleervanorganenenandereinwendige lichaamsdelenendemanierwaaropdiemetelkaarverbondenzijn.

Anatomiebrengtalleinwendigelichaamsdeleninbeeld,maardanweetje nogniethoezeprecieswerken.Datiswaarfysiologieovergaat. Fysiologie houdtzichbezigmetdewerking(functie)vandeorganen.Denormaleen gezondewerkingvandemenselijkeorganenwordtbestudeerd.

Voorbeeldenvandeverschillendedeelgebiedenvanfysiologie:

• celfysiologie:dewerkingvancellen

• neurofysiologie:dewerkingvanhetzenuwstelsel.

Jekijktzowelnaardeanatomiealsnaardefysiologieinhetvolgenvande motorischeontwikkelingvankinderen.

Leeftijdeninjarenenmaanden

Leeftijdenvanjongekinderenwordenindevakliteratuurenin observatieverslagenregelmatigaangeduidinmaandenenvanaf1jaar,in jarenenmaanden.Bijvoorbeeld:1,10jaarstaatdanvoor1jaaren10maanden.

Demenselijkeanatomischeontwikkeling

Eenbabyheeftlichaamsvetdatindebabytijdenpeutertijdverdwijnt.Vande molligebeentjesdiejezietbijhetluierverschonenisindepeuter-enkleutertijd weinigmeerover.Degewrichtenwordenzichtbaarendelichaamsgroeischiet delengtein.Deeerstetandjesziejegemiddeldtussende3en5maanden. Rondde6maandenwordthettijdombijtevoeden.Eenbabyhaaltdan onvoldoendeenergieuitenkelmelk.Hetlichaamvaneenbabygroeitvooral tijdensdeslaap,hetisdaaromvanbelangdateenbabygenoegslaaptenrust.

Peutersgroeienvaneenbabymetbabyvetnaareenkleinminimens.Het melkgebitwordtaangevuldenhetgroeieninlichaamslengtelijktmaarniet testoppen.Peuterszijnondernemendenwillendewereldontdekken.Ze wordenzichsteedsmeerbewustvanhunlichaamendemogelijkhedenhiervan.

Kleuterswisselengeleidelijkhunmelkgebitinvoorhetgebitdatzehunleven langhouden.Pubershebbenlangeledematen.Zekunnenzichonhandigvoelen methunlangearmenenbenen.Degroeivanhetlichaamstoptbijmeisjesbij 12tot13jaar.Bijjongensisditgemiddeldalsze13tot14jaarzijn.Ditiseen anatomischverschil.Jongensgroeienvaaknogtweejaarlangerdoorinde lengteinvergelijkingmetmeisjes.Bijjongenszijndebottengemiddeld zwaarderdanbijmeisjesenneemtdespiermassameertoe.

Demenselijkefysiologischeontwikkeling

Indeeersteachttienmaandenverandertermotorischenlichamelijknogal wat.Bijde lichamelijkeontwikkeling gaathetomdeveranderingenvanhet lijf.Denkaandegroeivanbottenenspieren,deschedelenlichamelijke verhoudingen.Demotorischeontwikkelingheeftbetrekkingopdebewegingen vanjelichaam.

Diebewegingendeeljeopingroveenfijnemotorischebewegingen.De grove motoriek betreftdegrotebewegingen,zoalslopen,rennen,touwtjespringen enfietsen.Datzijnbewegingenwaarvoorjebeheersingnodighebtoverde grotespieren.De fijnemotoriek zijndekleinebewegingen,waarvoorjeeen goedebeheersingnodighebtvandespiereninarmen,handen,vingersen tenen.Denkookaanschrijvenentekenen.

Rondhet5etothet7ejaarisdehandvoorkeurduidelijk.Voordietijdkunnen kinderennogzowelvoorlinksalsrechtseenvoorkeurhebben.

OnderwijsassistentMariekeisgevraagdommeetekijkennaarhetschrijven vanTim.Timis5jaaroudenheeftnoggeengoedepotloodgreep.Hijhoudt hetpotloodmetzijnhelehandvast.OoklijkthetofTimnoggeenvoorkeur voorlinksofrechtsheeft.DemoedervanTimmaaktzichzorgenhierover.

Mariekelegtuitdatdevoorkeurquahandvankinderennoginontwikkeling kanzijn.'Meestalwordtdevoorkeurvoorhet8stelevensjaarwelduidelijk.' legtMariekeuit.TijdenseenvrijeopdrachtmettekenenleertMariekeTimhoe hijeengoedepotloodgreepkanmaken.

1.4Decognitieveontwikkeling

Decognitieveofverstandelijkeontwikkelinggaatoverdeontwikkelingvan hetbrein:hierbijkijkjenaardeontwikkelingvandehersenen(hetbrein)en naardemanierwaarophetleren,denkenenbegrijpenzichontwikkelt.

Detweehersenhelften

Dehersenenzijnintweehelftentescheiden:delinker-ende rechterhersenhelft.Eriseenverschilinwatzedoen.Zoisdelinkerhersenhelft heelbelangrijkvoortaal(zoalsschrijvenenlezen),spraakencomplexe bewegingen.Maarookvoordetailswaarnemen,heeftdezehersenhelfteen belangrijkefunctie.Doordespiegelendefunctievandehersenenwordtde rechterkantvanjelichaamdoordelinkerhersenhelftaangestuurd.

Derechterhersenhelftmaakthetmogelijkomemotiesbijjezelfenanderen optemerken.Verderisderechterhersenhelftsterkinruimtelijkinzicht,de wegonthoudenendegrotelijnenschetsen.Derechterhersenhelftbestuurt delinkerkantvanjelichaam.

Samenwerkendefunctie

Ondanksdeverschillendefuncties,werkendehersenhelftentochsamen.Hoe beterdesamenwerkingtussendehersenhelften,hoemeerinvloedditheeft ophetlerenvaneenmens.Endatnietalleen:heteffectvanhetlerenisook groter,alsjedesamenwerkingtussenbeidehersenhelftensoepelkuntlaten verlopen.Doorsamentewerkenwordeninbeidehersenhelftenverbindingen gemaakt.Ditheeftalsgevolgdathetvoorjeherseneneenvoudigerisom informatieteonthouden.

Hetonthoudenvanfeitenendetailsrondhechting

HildewerktalspedagogischprofessionalopkinderdagverblijfPippeloentje. Voorhaarjaarlijksescholingwilzenieuweinformatieoverhechtinggoed onthouden.Hildemaakteenmindmap.Opdezemaniervisualiseertzede feitenrondhetthema.DithelptHildeomdeinformatiebeterteverwerken.

Neuronenalssnelweg

Jehersenenbestaanuiteengrootnetwerkvangemiddeld100miljardcellen, neuronen.Iederneuron staatinverbindingmeteenandereneuron.Erontstaat zoeengigantischnetwerkvanhersencellen,metcontinue informatie-uitwisseling.

Neuronenzijncellendiegespecialiseerdzijninhetoverenweeroverbrengen vaninformatietussenzenuwcellenindehersenen,maarooknaarspiercellen enkliercellen(enweerterug).Ishetwarmofkoud?Hebjetrek?Zegevenook informatiedoornaarjegeheugenmetinformatie.Zokunjejedingen herinneren.Bijvoorbeeldomdatjeeraleerderietsovergelezenhebt,ofomdat jeditalgeleerdhebttoenjejongerwas.Bijvoorbeeld:metwelkspeelgoedje vroegergraagspeelde.OfwatdehoofdstadvanJapanis.Iedereendieleert legtnieuweverbindingenenbreidtditnetwerkuit.Hoemeeriemandoefent, hoesterkerdeverbindingentussendehersencellen.Waardoorjeweerbeter dingenvoordetoekomstonthoudtentoepast.

Uitlegvandefunctievanbeidehersenhelften.

CognitieveleertheorievanPiaget

De cognitieveontwikkeling beschrijftdeontwikkelingvanhetbreinende manierwaaropkinderenleren,denkenenbegrijpen.Erzijnveelpsychologen diezichbezighoudenmetdecognitieveontwikkeling.EenvanhenwasJean Piaget.Hijdeedonderzoeknaarhetdenken,demoreleontwikkelingende socialeontwikkelingvankinderen.DeideeënvanPiagetwordengebruiktals uitgangspuntvoorhetbeschrijvenvandecognitieveontwikkeling.Piaget beschreefdezeontwikkelinginvierfases.

Deeersteisde sensomotorischefase,diebegintbijdegeboorteenloopttot het2delevensjaar.Indezefaseleerteenbabyvooralviazijnzintuigen.Hierdoor ziejebaby'sveelmaterialeninhunmonddoen.Zintuigenzijngroepenvan zenuwcellendiegevoeligzijnvoorprikkels.Devijfbekendstezintuigenzijn deoren(gehoor),mond(smaak),ogen(zicht),neus(reuk)enhuid(tastzin).

Pre-operationelefase(2-7jaar)

De pre-operationelefase looptvanhet2detot7delevensjaarvaneenkind. Kinderendenkenindezefasenogergvanuitzichzelf.Piagetbeschrijftditals eenegocentrischehouding:zoalshetkinddewereldervaart,zoisdewereld. Omcontroleoverdewereldtekrijgen,pasteenkindstrategieënalstellenen sorterentoe.Ookiseenkindindezeleeftijdsfasebezigmethoeveelheden vergelijkenenvormenlerenentoepassen.

Indepraktijk

JaviispedagogischprofessionaloppeuterspeelzaalJipenJanneke.Hijziet datLarsvanbijna4jaariederemorgendestoelenindekringtelt.Larsvindt hetdaarnaastfijnomdekleurpotlodenopkleurteleggen.Hijgaatzelfszover dathijallekleurenuitdebakbijelkaarlegt.'WaaromdoejeditLars?',vraagt Javi.'Zowetenweofergenoegzijn',zegtLars.

Concreet-operationeeldenken(7-12jaar)

Inde concreet-operationeledenkfase wordthetlogischdenkensteeds belangrijker.Hiervoorleerteenkindomzichrekenkundigetermenalsgewicht, lengteofhoeveelheideigentemaken.Kinderenlerendaarbijookdattaalen symbolentoegepastkunnenwordenomtecommunicerenmetanderen. Daarnaastmakenkinderenindeconcreet-operationelefaseookeenverschil tussenlevendeenlevenlozeobjecten.

Formeel-operationeeldenken(vanaf12jaar)

Tijdenshet formeel-operationeeldenken leerthetkindhetabstractdenken enredenerentoetepassen.Kenmerkendaandezedenkfaseisde nieuwsgierigheidvankinderen.Zelerenverschillendeoplossingenvoorhet probleemtebedenkendoorzichdingenvoortestellen.Ookmetaforenen vergelijkingengaateenkindbegrijpen.Totslotkunnenkinderenookgoed zichzelfbevragen,omzodevoorkennistetriggerenentebedenkenwateen vervolgstapkanzijnomhetprobleemoptelossen.

InzichtenPiaget

Piagetsteldevastdateenkindinontwikkelingtegelijkinverschillendeperiodes kanzitten.Erisdusgeenvastevolgordevandevierperiodes.Alspedagogisch professionalhebjekennisoverdeontwikkelingvankinderen,demanier

waaropzedenkenenleerstrategieënhanteren,entoolsomkinderengoedte begeleidenmetlerenenontwikkelen.Wetenhoeeenkindleertisdus belangrijkerdankennisoverwateenkindmoetleren.

LerenisookeensociaalprocesvolgensPiaget.Jeleertvaneenandervaak meerdanalleen.Piagetpleitvoordedialoog(hetgesprekaangaan)envoor coöperatiefleren.Opdezemanierwordenkinderenzichbewustvanhun leerproces,waardoorzehetbeterkunnenoverzienencontroleren.Praten overhetlerenofhetgeleerdegeeftjoualspedagogischprofessionalinzicht inhoehetleerprocesbijhetkindverlopenis.Naastgoedkunnenpratenis luisterendusookeenbelangrijkevaardigheidomeenkindprofessioneelte begeleiden.

Executievefuncties

Executievefuncties zijndefunctiesinjebreindiehetmogelijkmakendateen mensrationelebeslissingenneemt,zijnimpulsenbeheerstenzichkanfocussen opwatbelangrijkis.Hierdoorisdemensinstaatomproblemendoelgericht optelossen.Deexecutievefunctiesregelenbijvoorbeeldhetstartenmeteen taakenhetvasthoudenvandeaandacht.Hetzijnbelangrijkefunctiesdie zorgendatmenselijkgeorganiseerdgedragmogelijkis.Daarnaastmaken executievefunctieshetmogelijkomdetijdtenemenomnatedenkenenzo minderimpulsievebeslissingentemaken.

Executievefunctieszijndedenkprocessendiebelangrijkzijnvoorhet functionereninhetdagelijksleven.Erzijnverschillendeexecutievefuncties teonderscheiden.Leeshierwatdeverschillendeexecutievefunctieszijnen hoedezezichuitenbijkinderen:

• Responsinhibitie:impulsbeheersing.Eerstnadenkenendanpasdoen. Denkaanopjebeurtwachteneninderijkunnenblijvenstaanbijeenkassa. Speelgoedwateenanderheeftnietafpakkenmetgeweld.

• Emotieregulatie:emotiessturenzodatzehetdoelbereiken,eentaak afmakenofdecontroleovergedraghouden.Bijvoorbeeldbijjongekinderen: jeovereenteleurstellingheenkunnenzetten.Of:kunnenzeggenwanneer jeietsnietleukvindt.

• Werkgeheugen:helptervooromjegeheugeneffectiefenactiefintezetten, zodatbijcomplexetakendeinformatiebeschikbaarisdienodigisomte startenmetdetaak.Bijkleuterskunjedenkenaandenkvaardighedenals: wathebiknodigvoordezeopdrachtofditwerkje?Denkookaanspellen omhetgeheugentetrainenzoals:ikgaopreisenneemmee...

• Organisatie:steltjeherseneninstaatombepaaldedenksystemenzote ontwikkelen,datinformatieenmaterialentoegankelijkzijn.Bijpeuters bijvoorbeeld:wetenwaarallesstaatalsjemoetopruimen.

• Taakinitiatie:dezefunctiehelptjeomdirectaaneentaaktestarten.Je kijkteerstwatjenodighebtenzetdooromdetaakaftemaken.Bijeen kleuterkanditzijn:eerstdejuistewerkplekzoekenendanstartenzonder defocusteverliezenophetafrondenvandetaak.

• Timemanagement:metdezefunctieschatjeinhoeveeltijderbeschikbaar isvooreentaakenhoejeeendoelkuntbehalenbinnendezetijdsgrens. Bijvoorbeeld:bedenkendatjenietlangoverjedrinkenkuntdoenalsje binnenbepaaldetijdooknogmoeteten.

• Planning/prioritering:hetvermogenomgedachten,takenenspelte ordenenentoegankelijktehouden.Bijhetjongekind:kunnenbedenken watjenodighebtvooreenwerkjeendatverzamelenvoorjebegint. Kinderendiemeteenweektaakwerkenoefenenzoomhetwerkineen weekteplannen.

• Volgehoudenaandacht:jeaandachtbijeentaakofopdrachthouden, zonderafgeleidtewordendoorgebeurtenisseninjezelfofindeomgeving. Denkaankinderendietijdenseenspelletjeblijvenoplettenenmeedoen.

• Doelgerichtgedrag:hetvermogenomdoortezetten.Ditvraagtominzicht inheteigengedragenhandelen.Belangrijkevaardighedenomditte bereikenzijnhetstellenvaneendoelenjehierbijnietlatenafleidendoor omstandigheden.Bijvoorbeeldpeutersenkleutersdiehetbouwwerk proberenaftemaken,hoemoeilijkhetookis.

• Flexibiliteit:omgaanmetveranderingen.Bijpeutersenkleuters:nietvan slagrakenwanneerdagritmekaartenineensomgedraaidworden.Maar ook:tegeneenverrassingkunnen;nietinpaniekrakenvaneen brandoefening.

• Metacognitie:hiermeekunjedenkenaandeevaluatieopjeeigengedrag. Voldoejeaandesocialeregelsdieerzijn?Hebjedeverwachtingenbijeen ander,aldannietuitgesproken,waarkunnenmaken?Hetjongekindzal jegezichtsuitdrukkingalspedagogischprofessionalbijvoorbeeldpeilen, alsditietsgeksgedaanheeft.

Executievefunctieszijndedenkprocessendiebelangrijkzijninhetdagelijks leven.

Creativiteitenfantasie

Decreatieveontwikkelinggaatoverhetvermogenvaneenkindomdefantasie teprikkelenenditomtezetteninspelofeenopdracht.Ruimtevoorplezier staatcentraalomdecreatieveontwikkelingtestimuleren.Verderdraaithet omvrijdenkenencreëren.Eenkindmetfantasiezalzichcreatiefontwikkelen.

Alspedagogischprofessionalhebjeeenbelangrijkerolinhetstimulerenvan decreatieveontwikkelingvankinderen.Invergelijkingmettwintigjaargeleden spelenveelkleutersminderbuitenenishetschermgebruiktoegenomen.Dit heeftweergevolgenvoordecreativiteitenmotorischevaardighedenvan kinderen.

Muziekspeelteengroterolindecreatieveontwikkelingvanpeuters.Denk maaraandetaal-enspraakontwikkelingdiegestimuleerdwordtdoorhet zingenvanliedjes.Ookdemotoriekvandepeuterwordtgestimuleerdbijhet makenvanmuziek.Tenslotteisdecreatieveontwikkelinggebaatbijhet

experimenterenmetverschillendematerialen.Vanvingerverftotvetkrijten scheurenmetpapier.Juistdoortedoenontwikkelenkinderenhunfantasie encreatievevaardigheden.

1.5Desociaal-emotioneleontwikkeling

Metdesociaal-emotionelezakenwordendeontwikkelingvandeeigen identiteit,eenpositiefzelfbeeldendebewustwordingoverjeeigenemoties enhandelenbedoeld.Ookdesociaal-emotioneleontwikkelingverlooptin fases.Zolerenkinderennaarzichzelftekijken,contacttemakenmeteen anderenempathievoordeandertevoelen.Waarbaby'senpeutersnogerg ik-gerichtzijn,ontwikkeltzichditsteedsmeernaarempathievoordeander hebben.

PsychosocialetheorievanErikson

ErikEriksonwaseenpsycholoogdieinhetmiddenvandetwintigsteeeuw zijntheorieoverdepsychosocialeontwikkelingdeelde.Volgenszijntheorie doorlooptiedermensinzijnlevenachtstadia.Iniederstadiummoeteen levenstaakopgelostworden,voordatdepersoonverderkangaannaarhet volgendestadium.Dezestadiaverlopenvolgenseenvastpatroonenzijn ongeveergelijkvoorallemensen.

Gemiddelde leeftijd

Geboortetot 12-18maanden

Eriksonsstadiavan psychosociale ontwikkeling

Vertrouwentegenover wantrouwen

Belangrijkstekenmerken vanEriksonsstadia

Levenstaakishetverkrijgen vanbasisvertrouwen. Ontstaatdankzijsteunen veiligheidvandeomgeving. Bijgebrekhieraanontstaan angstenzorgen (wantrouwen).

Gemiddelde leeftijd

12-18maanden tot3jaar

Eriksonsstadiavan psychosociale ontwikkeling

Autonomietegenover schaamteentwijfel

Belangrijkstekenmerken vanEriksonsstadia

Levenstaakishetervaren vanonafhankelijkheid (=autonomie).Komttot standalsdeomgeving stimuleerttotontdekkenen onderzoeken.Bijgebrek hieraanofoverbescherming, ontstaantwijfelsen schaamte.

3tot5/6jaar

Initiatieftegenoverschuld

5/6jaartot adolescentie

Werklusttegenover minderwaardigheid

Levenstaakishetzelfdurven ondernemenendingenop eigenwijzedurvendoen. Ontstaatdoorgoedebalans inruimteenstructuur.Bij gebrekhieraanontstaat schuld,gevoeldatallesfout is.

Levenstaakishetontdekken vaneigencapaciteitenen vergrotenvanvaardigheden. Komttotstanddoor positievefeedbacken aanmoediging.Bijtehoge druk,(constante)negatieve feedbackontstaateenlaag zelfbeeld.

Gemiddelde leeftijd

Adolescentie 12-18jaar

Eriksonsstadiavan psychosociale ontwikkeling

Identiteittegenover identiteitsverwarring

Belangrijkstekenmerken vanEriksonsstadia

Levenstaakishetontdekken vandeeigenidentiteitin relatietotleeftijdgenotenen wereldomzichheen. Ontstaatdoordatjongere zichzelfvergelijktmet anderenenrolmodellen.Bij onvoldoendebewustzijnvan eigenheidkantwijfel ontstaanoverkeuzesinhet leven(opleiding,werk)en eigenidentiteit.

Vroege volwassenheid 18-35jaar

Intimiteittegenover isolement

Volwassenheid 35-55/65jaar

Generativiteit(wensomiets bijtedragen)tegenover stagnatie

Levenstaakishetaangaan vanliefdevollerelatiesen hechtevriendschappen waarinverantwoordelijkheid nemenenhetaanvaarden vankritiekeenrolspelen.Bij onvoldoendevermogen daartoeontstaathetgevoel vanalleenzijnenangstvoor relatiesmetanderen.

Levenstaakishetgevoelom ietsbijtedragenaande werelddoorhetopvoeden vankinderenen/of successeninwerk.Bijgebrek aanvoldoeninghierin ontstaathetgevoelvanfalen enleegte(midlifecrisis).

Gemiddelde leeftijd

Rijpheid55/65 totdedood

Eriksonsstadiavan psychosociale ontwikkeling

Integriteittegenover wanhoop

Kerneninsociaal-emotioneleontwikkeling

Belangrijkstekenmerken vanEriksonsstadia

Levenstaakishetnadenken overenaccepterenvanhet levendatgeweestis.Bij gebrekaantevredenheid hieroverontstaathetgevoel vanwanhoopomdathet ‘te laatisomernogietsaante doen’.

HetSLO,nationaalexpertisecentrumleerplanontwikkeling,verdeeltde sociaal-emotioneleontwikkeling invijfkernen.Ditzijnzelf,zelfsturing,de ander,relatiesenkiezen.Geenindividuontwikkeltzichhetzelfde;wezijn immersallemaaluniekemensen.Devijfkernentoegelicht:

1.Dekern'zelf'gaatoverhetlerenherkennenenbenoemenvangevoelens. Eenpositiefzelfbeeldishelpendomstaandeteblijvenindemaatschappij. Alsheteenkindluktomtelerendatnietallesperfectkanenhoeft,zaldit bijdragenaaneenpositiefzelfbeeld.

2.Detweedekern,'zelfsturing'leertkinderendatgedragenvaardigheden testurenzijn.Denkaanhetplannenvaneentaakenhiergeconcentreerd aanwerken.Ofkeuzesmakenwelkhuiswerkjealseerstemaakt.

3.Bij'ander',dederdekern,gaathetovermetempathieen inlevingsvermogenreagerenopdeemotiesenlichaamstaalvandeander.

4.Onderdevierdekern'relaties'kunjeallesverstaanwaternodigisaan vaardighedenomeenrelatiemeteenanderoptebouwenéntebehouden. Zoneemtdevaardigheidomsamentewerkenhierookeenbelangrijke plaatsin.

5.Totslotdekern'kiezen'.Iederekeuzeheefteengevolgendaar verantwoordelijkheidvoornemen,datiswathiercentraalstaat.Bijjonge kinderenziejedatkeuzesopbasisvangevoelgemaaktworden.Oudere kinderenkunneneenkeuzevanmeerderekantenbekijken.Alskinderen lerenkiezenishetbelangrijkdatzijderuimtekrijgenomfoutentemogen maken.

1.6Decommunicatieveontwikkeling

Mensengebruikenwoorden,gebaren,mimiek,lichaamshouding,intonatieen symbolenbijhetspreken,luisteren,lezenenschrijven.Mensenstellenelkaar vragen,vertellenverhalenendelenhungevoelens.Aldezeuitingenvan communicatienoemje taal.Kinderendieondernormaleomstandigheden opgroeien,lereninhuneerstelevensjarendetaaldieinhunnaasteomgeving gesprokenwordt.

Eenbabycommuniceertalvanafdegeboorte.Zobrabbelteenbaby,volgtde andermetdeogenenlachtofhuilt.Demenselijkesoortisuniekinhet gebruikenvantaalomzometelkaartecommuniceren.Onderzoekvan Chomskytoontaandatereentaalcentruminmenselijkehersenenaanwezig is.

Functiesvantaal

Taalheeftdriefunctiesdiejevaaktegelijkertijdgebruikt:

• Decommunicatieveofsocialetaalfunctieheeftbetrekkingopdeinteractie tussenmensen.Mettaalbeïnvloedenmensenelkaar.Dooreengrapjete makenbijvoorbeeld,maakjedeanderaanhetlachen.

• Metdeconceptualiserendeofcognitievetaalfunctiegeefjeviataal betekenisaanzaken.Jeordentdewerkelijkheidmettaal.Ditwilzeggen datjewoordenverwijzennaarbegrippen.Tulpenenmargrieten bijvoorbeeldzijnallebeibloemen.Mensendiedezelfdetaalspreken begrijpenelkaar,omdatzijdusdezelfdebetekenistoekennenaan begrippen.

• Deexpressievefunctievantaalgebruikjeomopeenpersoonlijkemanier uitdrukkingtegevenjeaanemoties.

Taalheeftdriefunctiesdiejevaaktegelijkertijdgebruikt.

Uitingenvantaal

Jegebruikttaalopmeerderemanieren.Erisgesprokentaal(verbale communicatie),waarbijoogcontactenbeurtwisselingbelangrijkzijn.Daarnaast isergeschreventaal.Daarondervallentekstenmetwoorden,enooksymbolen enpictogrammen.

Erbestaannogmeervormenvantaal.Denkaangebarentaal,mimiek, lichaamstaalenbeeldtaal.Bijbeeldtaalmaakjebijvoorbeeldgebruikvan grafiekenomzakenbeteruittekunnenleggen.Ooktaalexpressieiseenvorm vantaal.Denkhierbijaangedichtenenmuziek.

Belangvantaal

Taalisvangrootbelangvoordeontwikkelingvaneenkind.Doortaalbegrijp jeelkaarenkunjemetelkaarcommuniceren.Doortaalleerteenkindde wereldmetalleswatdaaringebeurtkennenenbegrijpen.Ditisvanbelang voordealgemeneontwikkeling.Hetkindkanzelfvragenstellenwaardoorzijn algemenekenniswordtvergroot.Taalhelptookbijhetontwikkelenvanhet zelfbesefendeeigenidentiteit.Ditspeelteenrolalskinderenhetwoord ‘ik’ gaangebruiken.Totslotishetookbelangrijkvoordesocialeontwikkeling. Omgoedineengroeptekunnenfunctioneren,moetjedezelfdetaalspreken.

Taalverwerving

Taalverwerving ishetjeeigenmakenvaneentaal.Debelangrijkste(kritische) periodeindetaalverwervingligttussende0en5jaar.Hetkindontwikkelt taalbegrip.Ditbetekentdatjeleertwattaalinhoudt.Ookleerteenkindhoe hettaalkangebruiken.Ditnoemje taalproductie.Spelenderwijservaren kinderendattaaleenfunctieheeft.Stapvoorstapbreidenzehunkennisvan envaardigheidindetaaluit.Opvoedersspelendebelangrijksterolinhet verwervenvantaal;indeomgevingvanhetkindmóettaalgebruiktworden.

Daarnaastmoethetkindlichamelijkinstaatzijnomtehoren,teluisterenen geluidtemaken,eensocialeaanleghebbenomanderenteimiterenen verstandelijkgezieninstaatzijnomobjectenteherkennen.

Fasenincommunicatieveontwikkeling

Overdehelewereldeniniederetaaldoorlopenkindereneenaantalstadia bijhetlerenvandetaal.Iederkinddoorlooptdezefasenindezelfdevolgorde. Hoelangeenkindovereenstadiumdoet,isafhankelijkvanaanlegen omstandigheden.Binnendezestadiaverwervenkinderenstapvoorstap bepaaldevaardighedenophetgebiedvantaal:dezogenoemde'mijlpalen'. Deleeftijdendiedaarbijgenoemdworden,zijnaltijdgemiddelden.Injeberoep alspedagogischprofessionalishetzinvolomdezestadiaendemijlpalenin depraktijkte(her)kennen.Zokunjemetactiviteitenopdeontwikkelfase aansluitenentijdigsignalerenwanneerersprakeisvaneen ontwikkelingsachterstand.

Decommunicatieveontwikkelingverlooptinfasen.Dezezijnindevolgende fasenopgedeeld:

• prelinguale/voortaligeperiode:1stelevensjaar

• vroeglinguale/vroegtaligeperiode:1jaartot2,5jaar

• differentiatiefase:2,5jaartot5jaar

• voltooiingsfase:5jaarenouder.

1.7Demoreleontwikkeling

De moreleontwikkeling isdeontwikkelingvanhetgeweten;hetbesefvan goedenfout.

StadiaKohlberg

Kohlberg(1969)waseenkinderpsychiaterdiePiagetstheorievoordemorele ontwikkelingverderuitgewerktheeft.Dezeontwikkelingverschiltper leeftijdsfase.DedrieniveauszijnvolgensKohlberg:

1.pre-conventioneelstadium(0tot10jaar)

2.conventioneelstadium(10tot18jaar)

3.post-conventioneelstadium(vanaf18jaar).

Kohlbergonderscheidtiniederniveautweesubstadia.Intotaalzijnerdus drieniveausenzessubstadia.

Deinteractietussendeopvoedereneenkindspeelteengroterolbijdemorele ontwikkeling.Metnamedevoorbeeldfunctiespeelthierineengroterol.Een opvoederkanwelvertellenwatgoedis,maaralsdezeernietnaarhandelt komthetnietgeloofwaardigover.HetcognitieveniveauisvolgensKohlberg vangroteinvloedophetmoreleniveau.Kinderenzijnvanafhun12delevensjaar pastotabstractdenkenenredenereninstaat.

1.8Deseksueleontwikkeling

Ookdeontwikkelingvanseksualiteitheeftjouwaandachtalspedagogisch professionalnodig.Aspectenvandeontwikkelingdievallenonderhetbegrip seksualiteitzijnbijvoorbeeld:

• hetontdekkenvandeeigenlichaamsdelenendusookdegeslachtsdelen

• interesseingeslachtsdelenvananderen

• lichamelijkenlaterookseksueelcontacttussenkinderen

• deontwikkelingvandeeigengenderidentiteit

• seksueleoriëntatie.

Baby's,peutersenkleutershebbennoggeenseksuelegevoelens.Hetis belangrijkdatkindereninhunseksueleontwikkelinglerenwatgrenzenzijn. Zowelhuneigengrensalsdievaneenander.HetNJIomschrijft gender als: 'hetgeheelvaneigenschappen,gedragingenenrolpatronendiecultureel bepaaldzijnvoorelkesekse'. Watalseengezondegenderspecifieke

ontwikkelingwordtgezien,verschiltpercultuur.Hetisbelangrijkomhet experimenterenmetverschillendegenderrollenindekindertijdteerkennen alsonderdeelvaneengezondeontwikkeling.

Deontwikkelingvandeseksueleidentiteitiseendoorlopendproces.Aanhet beginvandepuberteitwordtdeseksueleoriëntatie(bijvoorbeeld heteroseksueel,lesbisch,homoseksueelofbiseksueel)vaneenkindpas duidelijk.Kinderenindeleeftijdvan0tot6jaargevennoggeenrelevante signalenafdiewijzenopeenbepaaldeseksueleoriëntatie.

DetheorievanFreud

SigmundFreudisbekendgewordenmethetbeschrijvenvandepsychoseksuele ontwikkeling.Freudbeschrijftdatdepsychosocialeontwikkelingbeïnvloedt wordtdoordegesprekkendiejongensenmeisjesmethunoudersvoeren. Hierdoorverlooptdezeontwikkelingpergenderverschillend,aldusFreud.

DeverschillendefasenindeseksueleontwikkelingdieFreudbeschrijftzijnde volgende:

• oralefase:vanafdegeboortetoteenleeftijdvan21maanden.Dezefase wordtdeoralefasegenoemdomdatindezefasedelustviademondwordt beleefd.

• analefase:vanaf15maandentotgemiddeld3jaar.Indezefasewordt gestartmetzindelijkworden.Hetkindraaktgefascineerddoorerogene zones,zoalsdeanus.

• fallischefase:vanaf3tot5à6jaar.Dezefasewordtzogenoemdomdat eenkindzichmeerbewustwordtvanzijnlichaamengeslachtsdelenen nieuwsgierigisnaardievananderen.Debronvanbevredigingisindeze fasedegeslachtsdelen.

• latentiefase:vanafhet6delevensjaartot11à12jaar.Dezefasewordt gekenmerktdoorvooralwillenwetenenseksuelegevoelenservaren.

• genitalefase:begintrondhet11deof12delevensjaareneindigtbijde volwassenheid.Dezefasewordtzogenoemdomdatdegeslachtsdrifthierin ontwikkeldwordt.

1.9Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

Karinwerktalspedagogischprofessionalmetdejongstekinderenop buitenschoolseopvangDePetteflet.Zijwerktsamenmettweeanderecollega’s, SuzeenPuk.Zewerktdrieochtendenopdevoorschoolseopvangendrie middagenopdenaschoolseopvang.

Karinwileenactiviteit'pietengym'organiserenmeteengroepkinderenvan 4tot8jaarmaarmerktdatdemotorischeencognitievevaardighedenvande kinderenindegroepergvanelkaarverschillenwaardoorhetmoeilijkwordt samentewerkenaanhetzelfdedoel.

Casus

Rosanne(net4jaar)iseennieuwekleuteropdebuitenschoolseopvang. Rosanneishypermobiel.Haargewrichtenzijntesoepel.OokzetRosannehaar voetennaarbinnenenheeftzeverminderdlichaamsbesef.Rosannegaathet bewegenvaakuitdeweg.Eenonderdeelvandepietengymislopendooreen ladderenhetpakjeindemandgooien.KarinzietdatRosanneconstantnaar dewcloopt.KarindenktdatRosannedezeactiviteittelastigvindtendaarom uitdeweggaat.RosannelooptwegalsKarinhaarprobeertovertehalenom meetedoen.Karinvindtditnietfijn.Zewilhetoverzichthoudenoverde activiteitenvindtdatRosannegewoonmeemoetdoen.

Dilemma

WatdoetKarin?

1.Degroepsplitsenzodatiederegroepopzijneigenniveaukanwerken. Pukendeanderecolleganemendeouderekinderenvoorhunrekening enKarindekleutergroep.

2.Dekinderenaansprekenophuntalentenensocialevaardighedenzodat iederdoetwaartoehijinstaatisendekinderenelkaarhelpenalsdeeen ietsbeterkandandeander.

1.10Verdieping:Indepraktijk

Eenenkelekeerwordenkinderengevondendienietingezinsverbandzijn opgevoed.Zezijnachtergelateninbarreomstandigheden.Heelverdrietig natuurlijk,maarvoorwetenschappersdieonderzoekdoennaardeinvloed vandeomgevingopdeontwikkelingzijndezekindereninteressant.Hoede ontwikkelingvandezekinderenverloopt,isdaarbijeenvraagdieonderzocht wordt.

Opgegroeidzondermenselijkcontact

Wildekinderen – jenoemtzeookwel wolfskinderen– zijnvanjongsafaan opgegroeidzondermensenomzichheen.Zijgedragenzichnietmenselijken kunnennietpraten.Indeafgelopeneeuwenzijnongeveerhonderdvandeze kinderendoordewetenschapbeschreven.Zoissteedsbeterbekendwatde invloedisvanhetgemisvaneensocialiserendeomgevingopdeontwikkeling vankinderen.

Opgroeientussendieren

Overhetalgemeenzijndezekinderennogjongwanneerzebijdedieren terechtkomen.Meestallevendekinderennietsamenmetdedieren,maar erbij.Zewordengedoogd,krijgenrestjeseten.Omdatdekinderenopgroeien meteengroephebbenzezichredelijksociaalontwikkeld.Zesnappenwie welkerolheeftineengroep.Deleiderofdeverzorgerbijvoorbeeld.Debekende kinderfilmTheJungleBooklaathetleven,ingeromantiseerdevormzien,van hoeeenwolfskindopgroeit.

Opgeslotenengeïsoleerd

Erzijnookkinderendieniettussendedierenopgroeien,maardoorhunouders wordenverwaarloosd.Denkaankinderendieopgeslotenwordendoorhun ouders,teweinigetenkrijgenofamperlichamelijkverzorgdworden.

Kinderendieopgeslotenwordendoorhunouders,rakennietgesocialiseerd. Zemakenzichgeenwaardenennormeneigen.Pratendoendezekinderen nietofnauwelijks.Kinderenopsluitenineenhondenhokbijvoorbeeld,iseen vormvanernstigemishandeling.Tochwetendezekinderenzichredelijkaan tepassen,omdatzesomsmenselijkestemmenhorenenmenselijkeemoties zien.

Ontwikkelingvanwildekinderen

Hetisinteressantomdelichamelijke,cognitieveensociaal-emotionele ontwikkelingvandezekinderenteonderzoeken.Waarom?Zokunjeontdekken wataangeborenofaangeleerdgedragis.Zoblijktdatkinderenklanken (spraak)diezeniettussenhun1steen4dehebbengehoord,nooitmeerkunnen aanleren.Kinderendieonderdierenhebbengeleefd,passenzichenigszins sociaalaan,maarzezijnemotioneelarm.Verdrietlatendemeestenwelzien. Kinderendietussendedierenopgegroeidzijn,hebbenzichzelfaangeleerd omophandenenvoetenvoorttebewegen.Hetluktvaaknogomhenrechtop telatenlopenentelatenzitten.

Aanhunlotovergelaten

Inonzemodernesamenlevingzijnerheelsomskinderendievolledigaanhun lotwordenovergelaten.Dezekinderenwordenookwel'moderne wolfskinderen'genoemd.Alsgevolgvanmishandelingofnalatigheidworden zedoorhunoudersaanhunlotovergelaten.Modernewolfskinderenzijnzo controversieelomdathunsituatieergafwijktvananderegevallen.Zowonen dezekinderenineenstad,maarrakenzevervreemdvanhunomgevingen ontwikkelenzezichtot ‘wildekinderen’.

Kinderendieopgeslotenwordendoorhunouders,rakennietgesocialiseerd.

1.11Begrippen

Analefase

Tweedefaseindepsychoseksueleontwikkeling.Hetkindwordtzindelijken isgefascineerddoorerogenezones,zoalsdeanus.

Anatomie

Deleervanorganenenandereinwendigelichaamsdelenendemanierwaarop diemetelkaarverbondenzijn.

Antropologie

Kijktnaardemensinalzijnaspecten,zowellichamelijkalscultureel.

Cognitieveontwikkeling

Beschrijftdeontwikkelingvanhetbreinendemanierwaaropkinderenleren, denkenenbegrijpen.

Concreet-operationeledenkfase

Hetkindgaatsystematischenlogischdenken.

Executievefuncties

Defunctiesinjebreindiehetmogelijkmakendateenmensrationele beslissingenneemt,zijn/haarimpulsenbeheerstenzichkanfocussenopwat belangrijkis.

Fallischefase

Derdefaseindepsychoseksueleontwikkeling.Debronvanbevredigingisin dezefasedegeslachtsdelen.

Fijnemotoriek

Dekleinebewegingen,denkaanschrijvenentekenen.

Formeel-operationeeldenken

Hetkindleertabstracttedenkenenredeneren.

Fysiologie

Dewetenschapdiezichbezighoudtmetdewerkingvandeorganen.

Gender

Hetgeheelvaneigenschappen,gedragingenenrolpatronendiecultureel bepaaldzijnvoorelkesekse.

Genitalefase

Vijfdeenlaatstefasevandepyschoseksueleontwikkeling.Dezefasewordtzo genoemdomdatdegeslachtsdrifthierinontwikkeltwordt.

Grovemotoriek

Grotelichamelijkebewegingenzoalslopen,rennen,touwtjespringenen fietsen.

Latentiefase

Vierdefasevandepsychoseksueleontwikkeling.Dezefasewordtgekenmerkt doorvooralwillenwetenenseksuelegevoelenservaren.

Lichamelijkeontwikkeling

Ontwikkelingvanhetmenselijklichaam.

Metacognitie

Evaluatieopeigengedrag.

Moreleontwikkeling

Deontwikkelingvanhetgeweten;hetbesefvangoedenfout.

Motorischeontwikkeling

Deontwikkelingvanhetbewegen.Fietsen,lopen,springenenkoppeltjeduiken zijnvoorbeeldenvanmotorischvaardigzijn.

Neuron

Celleninhetzenuwstelsel.

Onderwijswetenschappen

Houdtzichbezigmethoekinderenenvolwassenleren.

Oralefase

Eerstefaseinseksueleontwikkeling.Dezefasewordtzogenoemdomdatlust viademondwordtbeleefd.

Orthopedagogie

Onderzoektstoornissenindenormaleontwikkeling.

Pedagogiek

Houdtzichbezigmetdeinvloedvandeopvoedingopdeontwikkeling.

Pre-operationelefase

Kinderendenkenindezefasenogergvanuitzichzelf.

Psychiatrie

Behoorttotdegeneeskundeenhoudtzichbezigmetdiagnoseende behandelingvanpsychische,emotioneleengedragsstoornissen.

Psychologie

Wetenschapwelkehetgedragendeontwikkelingvandegezondemens onderzoekt.

Responsinhibitie

Impulsbeheersing.

Sensomotorischefase

Defasewaarineenkindleertdoormiddelvanzintuigen.

Sociaal-emotioneleontwikkeling

Hoeeenkindzichopsociaalenemotioneelvlakontwikkelt.

Sociologie

Kijktnaardemanierwaaropmensenmetelkaaromgaanenelkaar beïnvloeden.

Taakinitiatie

Dezefunctiehelptjeomdirectaaneentaaktestarten.

Taal

Alleverschillendeuitingenvancommunicatie.

Taalbegrip

Jeleertwattaalinhoudt.

Taalproductie Hettoepassenvantaal.

Taalverwerving Hetjeeigenmakenvaneentaal.

Wolfskinderen

Kinderendievanjongsafaanzijnopgegroeidzondermensenomzichheen.

THEMA2 EENVEILIGPEDAGOGISCHKLIMAAT

Inhoudthema

• Zevenfundamentenvanontwikkeling

• Pedagogischebasisdoelen

• Natureennurture

• Pedagogischeveiligheid

• Jongensenmeisjesverschillen

• Ontwikkelingvanhetzelfbeeld

• Visieopontwikkeling

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Kinderenzijnopverschillendegebiedeninontwikkeling.Deomgevingvanhet kindheefthiereengroteinvloedop.Deomgevingbepaaltbijvoorbeeldin welkemateeenkindzelfvertrouwenontwikkelt.Wanneerjedagelijksmet kinderenwerkt,ishetgoedomtewetenhoeeenkindzichontwikkelt.Enwelke invloedjijdaarophebt.Alsjealspedagogischprofessionalinstaatbentom eenveiligpedagogischklimaattescheppen,biedjeeenbelangrijkevoorwaarde omeenkindtelatenleren.Hetisookbelangrijkomtewetendatde ontwikkelingvanjongensenmeisjesopsommigegebiedenvanelkaarverschilt.

2.1Zevenfundamenten

Weonderscheidenverschillendeaspectendiedebasisvooreengoede ontwikkelingvaneenkindvormen.Dezenoemjede fundamentenvan ontwikkeling.Dezevenfundamentenvanontwikkelingzijn:

1.emotioneleenfysiekeveiligheid

2.uitnodigendeenuitdagendeomgeving 3.mogelijkhedentotonderzoekenenexperimenteren 4.interactie 5.samenspelen

6.zelfvertrouwen

7.eigenwaarde.

Emotioneleenfysiekeveiligheid

Eenkindmoetzichvrijkunnenbewegenzondergevaartelopen.Deomgeving moetzorgenvoor fysiekeveiligheid.Datbetekentdatdeomgevingwaarin hetkindzichbevindtveiligis.Natuurlijkloopteenkindweleenseenschram ofeenwondjeop.Datkunjenietvoorkomen.Bijfysiekeveiligheidgaathet omgroteregevaren,zoalshetvallenvandetrapofhetoplopenvan brandwonden.

Kinderdagverblijvenenscholenmoetenzichhoudenaanwettelijkeregels voordefysiekeveiligheid.Naastfysiekveiligmoethetkindzichookmentaal veiligvoelen.Ditnoemje emotioneleveiligheid.Ditbereikjealspedagogisch professionaldoorhetkindhetgevoeltegevendateraltijdiemandisdiehem beschermtentroostalsditnodigis.Emotioneleveiligheidbereikjedooreen goedebandoptebouwenmethetkindentezorgenvoorstructuur.

Uitnodigendeenuitdagendeomgeving

Een uitnodigendeomgeving iseenomgevingdiedebelangstellingvanhet kindwekt.Vaakziejebijdekinderopvangtekeningenvankaboutersofbekende kinderfigurenopderamen.Binnenzijndemureninvrolijkekleurengeverfd. Kinderengaangraagnaarzo’nomgeving.Hetzietermooiuitenhetvoelt goed.Naastuitnodigendmoetdeomgevingookuitdagendzijn.Eenuitdagende omgevingiseenomgevingdiekinderenmotiveertenervoorzorgtdathetkind ietswilgaandoen.Hetzalbijvoorbeeldalsnelgaanbouwenalsheteengrote doosmetgekleurdehoutenblokkenziet.Uitdagendbetekentookdatertelkens ietsnieuwsvaltteontdekken.Zoblijvenkinderenzichsteedsontwikkelen.

Eenrustigeenopgeruimderuimtenodigtuittotspelen.

Onderzoekenenexperimenteren

Kinderenwillendewereldontdekken.Ditdoenzedoorteonderzoekenen dingenuitteproberen.Zovindenpeutershetgeweldigommetwatertespelen. Hetgevoelvannattehandenendespettersophetgezichtleerthenwatwater is.Watgebeurterbijvoorbeeldalsjewaterineenemmerdoetendezeemmer omkeert?Enwatkrijgjealsjewatermengtmetzand?Jekuntkinderenhelpen dewereldteontdekkendoorzeeenomgevingaantebiedenwaaringenoeg tebelevenvalt.Ermoetenvoldoendematerialenzijnomuitteproberen.Soms

ishetookgoedalsjeietsvoordoetofuitleggeeft.Eenkindkanimmersniet alleszelfontdekken.Wanneerjekinderenlaatzienwatermogelijkis,gaanze vanzelfweerverderoponderzoekuit.

Interactie

Hetisgoedvoordeontwikkelingvankinderenomcontacttehebbenmet anderen.Ditnoemje interactie.Jehebtinteractiemetanderemensennodig omjeprettigtevoelenenjeverdertekunnenontwikkelen.Hetisdusvan grootbelangdatjeveelpraat,uitlegtenprobeerttebegrijpenwatkinderen bedoelenalszeopeenbepaaldemaniercontactmakenofzoeken.Jestemt jouwinteractieafopdeleeftijdendebehoeftenvanhetkind.Doorinteractie lerenkinderenondermeersamenspelenenvoorzichzelfopkomen.Doorhet begeleidenvaninteractietussenkinderenonderlingleerjezeopwelkemanier zemetelkaaromhorentegaan.

Samenspelen

Doorsamentespelenlerenkinderenvaardighedenalssamenwerken, onderhandelenendelen.Kleinekinderenzijnnogvooralopzichzelfgericht. Zewillenwelspelenmetanderenindebuurt,maarvaakspelenzenaast elkaar.Vanechtsamenspelenisdannoggeensprake.Pasvanafeenjaarof4 zoekenkinderenbewustanderenopommeetespelen.Kinderenkrijgendoor dateenspelleukerisalsjehetmetmeerpersonenspeelt.Vadertjeen moedertjespeeljenueenmaalnietzomakkelijkalleen.Kinderenlerenook daterregelszijnbijhetsamenspelen.Enzemerkendatiederkindweeranders is.Zekrijgenreactiesophuneigengedrag.Hierdoorlerenzezichzelfbeter kennen.

Samenspelenisleuk!

Zelfvertrouweneneigenwaarde

Eengoedeomgevingstimuleertzowelhet zelfvertrouwen alsde eigenwaarde vanhetkind.Hetleertdatheteenbelangrijkenwaardevolpersoonis,dieer magzijn.Kinderenontdekkennietalleendewereld.Zeontdekkentegelijkertijd ookzichzelf.Doorinteractiemetdeomgevingleerteenkindwathetkanen watnogniet.Vooreenkindishetbelangrijkdatheteengevoelvan eigenwaardeontwikkelt.Omeigenwaardebijeenkindteontwikkelen,is positieveaandachtvanuitdeomgevingnodig.Heethetkindwelkom.Geef persoonlijkeaandacht.Kinderengroeienvancomplimenten.Alseenkindiets foutdoet,benadrukdanaltijddathetgedragfoutwas,maardatjedepersoon nogsteedsheelliefvindt.

Indepraktijk

Jochemwerktalspedagogischprofessionalopdebso.Wanneerdekinderen ’smiddagsbinnenkomen,krijgenzeallemaalvanJochemeenhand.Hijgaat opooghoogtevoorhenstaanenzegt: ‘Watfijndatjeervandaagweerbent!’ DeverlegenJolijnkrijgteencomplimentoverhaarmooievlecht.StoereLars krijgteenvriendschappelijkeporenJochemvraagtaanJitskehoehetmet haarnieuwekittengaat.WanneerKimbinnenkomtmettraneninhaarogen eneenvermijdendeblik,gaatJochemdirectnaarhaartoe. ‘HéKim’,zegthij. ‘Watiseraandehand?’‘Ikhebnetperongelukeenvaasmetbloemen omgegooid.Ikbenookzo’nstomonhandigkind’.JochemgaatnaastKim staanenlegteenhandophaarschouder.‘Hee,ietskapotmakenkangebeuren. Iedereenmaaktfouten.Datmag.EndaarombenjenogsteedsdieleukeKim dieikken.’

2.2Pedagogischebasisdoelen

Tegenwoordigmakensteedsmeerkinderenvooreenlangereperiodegebruik vandekinderopvang.Kwaliteitisduseenbelangrijkbegrip.Jewerktmeeaan dekwaliteitvankinderopvangdoorvierpedagogischebasisdoelennate streven.Doortewerkenmetdezedoelendraagjebijaanhetwelbevindenvan dekinderenopdegroepenstimuleerjehunontwikkelingenfunctionerenop langetermijn.ErzijnvierpedagogischebasisdoelenvolgensWalraven-Riksen.

Ditzijn:

1.biedenvaneenveiligheidsgevoel

2.bevorderenpersoonlijkecompetentie

3.bevorderensocialecompetentie

4.socialisatie.

Biedenveiligheidsgevoel

Hetbiedenvaneenveiligheidsgevoelishetbelangrijkstepedagogische basisdoel.Eenkindmoetzicheerstveiligvoelen,wilhetzichgaanontwikkelen. Zokrijgthetinteresseinzijnomgeving,kanhetgeconcentreerdspelenen ontspannenomgaanmetleeftijdsgenoten.Hetgaatomzowelfysiekeveiligheid (deomgevingiskindvriendelijk)alsompsychischeveiligheid(hetkindvoelt zichprettig).

Bevorderenpersoonlijkecompetentie

Jebevordertdepersoonlijkecompetentievaneenkind,zoalszijn zelfvertrouwen,zelfstandigheid,veerkrachtenflexibiliteit.Deze persoonskenmerkenstellenkindereninstaatomallerleiproblemenaante pakkenenzichaantepassenaanveranderendeomstandigheden.Ook stimuleerjedemotorische,creatieveencognitieveontwikkelingen taalontwikkeling.

Bevorderensocialecompetentie

Eenkindindeopvangleertomtegaanmetanderekinderenenleertrelaties aantegaan.Jeleerthetkindsocialevaardighedenenbrengthetsocialekennis bij.Zokaneenkindzichineenanderverplaatsen,communiceren,delen, samenwerkenenconflictenoplossen.

Socialisatie

Indeopvangleerteenkindgedragsregelsennormenenwaardendienodig zijnomtefunctionerenindesamenleving.

2.3Natureennurture

Wordjealsmensmeteigenschappengeborenenstaandezevastofkunnen zevooraldoordeomgevingwaarinjegeborenwordt,ontwikkeldworden?De enetheoriegaatvooraluitvandenature(aanleg)endeanderevandenurture (omgeving).Indepsychologieisdediscussieovernatureversusnurtureeen veelgevoerde.Alspedagogischprofessionalishethelpendalsjeweetwat dezetheorieendenkwijzeinhouden.

Nature

Naturegaatuitvaneenbiologischbeeldvandemens.Bijdegeboorteisdit zichtbaarinbijvoorbeelddekleurvandeogenofhethaar.Precieszijnvader ofmoeder,zeggenmensendan.Datditgenetischdoorgegevenwordt,isiets waarveelpsychologenhetovereenszijn.Hetzwaartepuntoverdediscussie ligtmeerbijdevraag:hoeontwikkelteenmenskaraktereigenschappenals geduld,creativiteit,stressbestendigheidofjuistangstenempathie?

Eenbewijsvoordenature-theorieisdathetsomsvoorkomtdateentweeling gescheidenopgroeit.Alsdezenajarenherenigdworden,blijktdatze,hoewel opgegroeidinverschillendeomgevingen,welbijnaexactdezelfdeinteresses, persoonlijkheidenanderekaraktertrekkengevormdhebben.

Nurture

Volgensdenurture-theorieheeftdeomgevinginvloedophoejejealsmens ontwikkelt.Aanhangersvandezetheoriestellendatjealsmensnietmet vaststaandekaraktereigenschappenwordtgeboren.Deopvoeding, gebeurtenissenindeomgevingenmogelijkestressfactorenhebbeninvloed ophetkarakterdateenmensontwikkelt.

Eenbekendvoorbeelddatdenurture-theoriekanondersteunenisdatvan littleAlbert.In1920werdonderleidingvanJohnB.Watsoneenexperiment uitgevoerd.Albertwasopdatmomentelfmaandenoud.Terwijlhijinzijn ledikantzat,werdereenwitteratbijhemneergezet.DeratenAlbertwaren nietbangvoorelkaar.Naeenpoosjemetderatdoorgebrachttehebben,werd deratnaarhemteruggebrachtmeteenluid,rammelendgeluid.Albertschrok vanhetgeluidenlieteenangstreactiezientoenhijderatzag.Daarnawerd deratweerbinnengebracht,zondergeluid.Albertbegontehuilen.Hij associeerdederatmethethardegeluidenwasbangdatditgeluidweerzou voorkomen.Metandereharigeobjecten,zoalseenhondofeen

kerstmanmaskermetbaardlietAlberthetzelfdegedragzien.Doordeprikkel uitdeomgeving(harigengeluid)associeerdehijdezeobjectenmethetgeluid dathemangstgaf.

2.4Pedagogischeveiligheid

Eengoedesociaal-emotioneleontwikkelingisafhankelijkvanhetklimaatin degroep.Depedagogischprofessionalmoetervoorzorgendatdegroepeen plekiswaardekinderenzichthuisenveiligvoelen.Kinderenmoetenzicher ophungemakengeaccepteerdvoelen,zichzelfdurventezijnenvertrouwen inanderenenzichzelfervaren.

Omeenfijnenvertrouwdklimaattekrijgenindeklas,kandepedagogisch professionalgebruikmakenvandevolgendetips:

• Begroetiederkindpersoonlijkbijbinnenkomst.

• Weesduidelijkoverhoededagverloopt.

• Alsermeerderepedagogischprofessionalsopdegroepzijn:werkmetfoto's vanwieeris.

• Geefiederkindpersoonlijkeaandacht.

• Deelcomplimentendoelgerichtuit.

• Maakeenprikbordspeciaalvoordekinderenwaarzijdingenmogen ophangendiezeleuk,grappigofinteressantvindenenbesteeddaar aandachtaan.

• Neemookvaniederkindafscheidbijhetophalen.

2.5Jongensenmeisjesverschillen

Deanatomievanjongensenmeisjesisanders.Alvanafdegeboortezieje verschillenindeontwikkeling.Zohebbenjongensanderehormonendan meisjesenontwikkelendehersenenzichverschillend.Hetverschilin ontwikkelingenhormoonhuishoudingkaneenverklaringzijnvoorhetgedrag dateensekselaatzien.Debeschrijvingvandeverschillentussentypisch jongens-enmeisjesgedragwordtindezeparagraafglobaalgetypeerd.

Algemeneontwikkeling

Deontwikkelingvanjongensverlooptopsommigegebiedenlangzamerdan dievanmeisjes.Zoishetafweersysteemvanjongenswatzwakker.Jongens zijnindebaby-enpeutertijd,inverhoudingtotmeisjes,vakerziek.Jongens beginnenookvaaklatertepratendanmeisjesenkenneninhetbeginminder woorden.Ookopfysiekgebiedontwikkelenjongenszichandersdanmeisjes. Meisjesgroeiengeleidelijk.Bijjongensziejevooralgroeispurts.Zekomen

laterindepuberteitenzijnooklateruitgegroeiddanmeisjes.Ronddeleeftijd van12jaarzijndelichamelijkeverschillentussenjongensenmeisjesgoed zichtbaar.Demeisjeskrijgendanalvrouwelijkekenmerkenenlijkengeestelijk alwatvolwassenteworden.Dejongenszijndannogvaakkind.

Ontwikkelingvandehersenen

Dehersenenvanjongensenmeisjesontwikkelenzichverschillend.Bijjongens isderechterhersenhelftvaakbeterontwikkelddandelinkerhersenhelft.

Daardoorhebbenjongenseengoedruimtelijkinzicht.Zekunnenookgoed logischdenken.Veeljongenshoudenvanhetbouwenmetlego,hetmaken vanpuzzelsenproblemenoplossen.Allemaalactiviteitendiedoorde rechterhersenhelftaangestuurdworden.Meisjeshebbenjuistvaakeenbeter ontwikkeldelinkerhersenhelft.Dezehersenhelftisverantwoordelijkvoortaal. Daardoorkunnenmeisjesgoedhungedachtenonderwoordenbrengenen hungevoelensbenoemen.Ooklerenzesnellerlezenenschrijvendanjongens. Demeestemeisjeszijngoedinmeerderedingentegelijkorganiseren,ditkan voorjongenslastigerzijn.

Invloedvanhormonen

Deverschillentussenjongensenmeisjesontstaandeelsdoorhormonen.Bij jongensspeelthethormoontestosteroneengroterol.Dithormoonzorgt ervoordatdegeslachtsdelenzichgoedontwikkelen;alseronvoldoende testosteronindefoetusaanwezigis,kandegenitaleontwikkelingnegatief beïnvloedworden.Ditkanalsgevolghebbendatdepenisenhetscrotum slechtontwikkeldzijn.Testosterongeeftookveelenergie.Meisjeskunnenook geborenwordenmetmeertestosteron.Kinderendieeenhogedosistestosteron hebben,houdenvanactie.

Een gevolg kan zijn dat ze hierdoor impulsieve acties uitvoeren. Ze doen eerst iets en denken er pas later over na. Jongens zijn vaak op een andere manier beweeglijk bezig dan meisjes. Zo spelen jongens graag spelletjes waarbij ze hun lichaam moeten gebruiken. Wanneer jongens boos zijn, uiten ze dit in hun gedrag. Ze gaan schoppen, slaan of met voorwerpen gooien. Jongens kunnen veel meer moeite dan meisjes hebben wat omgaan met negatieve emoties betreft.

InhetateliervanbasisschoolDeOorsprongmogenkinderenuitgroep2 schilderen.Zekrijgenallemaaleenschorteneenezelwaaropeengrootwit doekstaat.Larsdooptdirectzijnkwastindegeleverf.Hijzeteengrotestreep opzijndoek.Miloukijktnaarhaarlegedoek.Zetwijfeltwatzeditkeergaat maken. ‘Watgajijschilderen?’,vraagtzeaanLars. ‘O,datweetiknogniet’, zegtLars. ‘Maarhetwordtalwelheelmooi.’

Verschillendebehoeften

Doordatjongensenmeisjeszichverschillendontwikkelen,hebbenzeook anderebehoeften.Nietiedereenkanautomatischevengoedomgaanmetdie verschillendebehoeften.Datgeldtvooralvoordebehoeftesvanjongens. Moedersdiezelfzijnopgegroeidineenmeidengezin,vindenjongensalsnel drukenwild.Zekunnenzichmoeilijkinleveninhetjongensgedrag.Zezijn bezorgdenvindenhetlastigomhunkindlostelatenenvrijheidtegeven.

Jongensgedrag

Jongenshoudenoverhetalgemeenvanrennen,klimmenenstoeien.Zehebben vrijheidenruimtenodigomzichzelfteontwikkelen.Zewillenworden uitgedaagdengeprikkeld.Wanneerjewerktmetjongens,houddanhet volgendeinjeachterhoofd:

• Geefjongensderuimteomtebewegen.Bieddemogelijkheidombuiten tespelen.

• Geefjongensdevrijheidomdingenteontdekken.

• Zorgervoordatergenoegmaterialenzijndiejongenskunnenuitproberen.

• Legnietteveeluit,maarlaathetjongenszienofdoehetvoor.

• Bedenkdatdemeestejongenseerstdoenendandenken.

• Weetdatjongenssnelafgeleidzijn.

• Jongensnemengraagrisico’s.Alsdeveiligheidnietingevaarisvanhenzelf ofanderen,geefdanderuimteomteexperimenterenhiermee.

• Houdookrekeningmethetfeitdaterjongenszijndiejuistnietvande typischejongensdingenhouden.Diebijvoorbeeldbehoeftehebbenaan rustensamenspelen.

Veeljongenshoudenvanactie!

Meisjesgedrag

Meisjeszijnoverhetalgemeenrustigenmeergerichtoptaal.Voormeisjes geldendevolgenderichtlijnen:

• Praatmetmeisjesenleghendingenuit.

• Zorgvoormaterialenwaarmeezehunfijnemotoriekkunnenontwikkelen.

• Meisjeskunnenzichgoedlangeretijdconcentreren,dusspeeleenspelletje.

• Laatmeisjeshunverhaalvertellen.Luisternaarze.

• Meisjesondernemengraagietssamenmetanderen,zorgvoor groepsactiviteiten.

• Bedenkdatmeisjessomslangkunnentwijfelenvoorzeietsgaandoen.

• Meisjeszijnvaaksociaalingesteld.Ditkanervoorzorgendatzezichzo aanpassenaanhunomgeving,datzeproblemenmethetbegrijpenvande taal,goedkunnenverbloemen.

2.6Ontwikkelingvanhetzelfbeeld

Iederkindvormtzichtijdenszijnleveneen zelfbeeld.Hetzelfbeeldbestaat uiteenaantalonderdelen:

• zelfbesef

• zelfkennis

• zelfwaardering

• zelfvertrouwen.

Zelfbesef

Vanafdeleeftijdvan2jaarkrijgteenkind zelfbesef.Hetleertdatheteeneigen ‘ik’ heeftdatkenmerkenbezit.Hetkindherkentzichzelf.Zelfbesefkunjegoed aantonenmeteenexperiment.Jezetbijeenkindonopvallendeenstipopzijn neusenplaatsthemdanvoordespiegel.Wanneerhetkindnaarzijneigen neusgrijptennietnaardeneusopdespiegel,ishetzichbewustvanzichzelf. Deeerstejarenishetzelfbesefnoginontwikkeling.Eenkindkanzichzelf herkennen,maartegelijkertijdpratenovereenander.Alsjevraagt: ‘Wieisdat indespiegel?’,danzegthetkind: ‘DatisPepijn’.Hetgebruiktdannogniethet woordjeik.Vanaf4jaar,alsdetaalwatmeerisontwikkeld,heefteenkind echtzelfbesef.

Wieisdatindespiegel?

Zelfkennis

Zelfkennis isdekennisdiejeoverjezelfhebt.Zelfkennisziejeteruginde omschrijvingdiekinderenvanzichzelfgeven.Eenpeuterzalzichzelf bijvoorbeeldbeschrijvenalseenmeisjemetroodhaarensproeten.Peuters gebruikenvooraluiterlijkekenmerken.Ronddeleeftijdvan7jaarheefteen kindeengoedinzichtinzijneigenvaardigheden.Hijweetdathijhardkan rennenofgoedkanvoetballen.Naarmatehetkindouderwordt,heefthet steedsmeerzelfkennis.Nuspelenookeigenschappenenrelatieseenrolin debeschrijving. ‘Ikbeneenrustigmeisjedatgraaganderenhelpt.’

Zelfwaardering

Debeschrijvingdieiemandvanzichzelfgeeft,heet zelfwaardering.Vaakligt erindebeschrijvingeenoordeelverscholen.Eenkinddatvanzichzelfzegt dathetgoedkantekenen,heefteenpositiefoordeeloverzichzelf.De zelfwaarderingisdanhoog.Wanneeriemandzichzelfbeschrijftalsdiken onhandig,isersprakevaneenlagezelfwaardering.Eenlagezelfwaardering isslechtvoorjeontwikkeling.Alsjejezelfnietgoed,mooiofleukvindt,word jeonzekerensomber.Kinderenmeteenlagezelfwaarderingtrekkenzich terugendurvengeennieuweuitdagingenaantegaan.

Eenlagezelfwaarderingmaaktjesomber.

Zelfvertrouwen

Wanneerjevoldoendevertrouweninjeeigenkunnenhebt,spreekjevan zelfvertrouwen.Jeweetdandatjebepaaldetakenaankunt.Hoemeer succeservaringeneenmensopdoet,hoegroterhetzelfvertrouwenisdathij opbouwt.Alsjejebestdoetomeenpuzzeloptelossenenhetlukt,danervaar jezo’nsucces.Doorregelmatigsuccesteervaren,leerjedatjeinvloedhebt opjeeigenprestaties.Zelfvertrouwenkunjebijkinderenontwikkelendoor zeruimtetegevenomdingenzelftedoen.Hetkindmoetervarendatzijninzet ertoedoet.Ookpositievefeedbackbevorderthetzelfvertrouwen.Letdaarom altijdopwatergoedgaatenreageerdaarop.Doordegoededingente benadrukken,leerjehetkinddatersuccessenzijn.Ookalsernogveeldingen foutgaan.

2.7Visieopontwikkeling

Indenegentiendeeeuwwerddoorsteedsmeerbiologen,psychologen, pedagogenenfilosofenontdektdatdekindertijdeenanderefaseisdande volwassenheid.Menwerdzichmeerbewustvandeinvloedvandekindertijd ophetdaaropvolgendevolwassenleven.Hierdoorwerdde ontwikkelingspsychologiealsapartvakgebiederkend.Indeeerstehelftvan detwintigsteeeuwwerdengrootschalige,systematischeenlangdurige onderzoekennaarkinderen(ennaarhunontwikkelingtijdensderestvanhun leven)gestart.Dewetenschappershebbenhiermeedebasisgelegdvande huidigeontwikkelingspsychologie.

PiramidevanMaslow

Maslowwaseenontwikkelingspsycholoog.Hijbedachteenpiramidemetde basisbehoeftenvaneenmens.DepiramidevanMaslow(1943)isvoor pedagogischprofessionalseeninspiratiebron.

Deeerstebasisbehoefteisslaapenvoeding.Alseenkindvoldoendeslaapen voedingkrijgt,zalhetruimtekrijgenomzichverderteontwikkelen.De volgendelaagindepiramideisdebehoefteaanzekerheiden(emotionele) veiligheid.Pedagogischprofessionalsdieveilignabijzijnenbijvoorbeeldeen overzichtelijkdagritmehanteren,lateneenkindvoelendathetgehoorden gezienwordt.Wanneereenkindvoldoendeengezondevoedingenrustheeft gekregenendeveiligheidenliefdevandepedagogischprofessionalervaart, zaldebehoeftegroeienaansociaalcontact.Hetkindisspreekwoordelijktoe aaneenvolgendestap:contactmakenmetanderen.

Pedagogischprofessionalszorgendatkinderengenoeggelegenheidkrijgen (samen)tespelen.Kinderenlerenvanelkaarwanneerdepedagogisch professionalsditpositiefbegeleiden.Wanneerhetkinderkenningervaartvan zowelvolwassenenalskinderen,groeithetzelfvertrouwen.Enhoemeer zelfvertrouwen,hoemeereenkindzichzalontwikkelen.Dezegelegenheid kunjebiedendooreenhuiselijkeenuitdagendeinrichting,waareenkindop elkontwikkelingsniveauvoldoendeheeftommeetespelen.Ookhetaanbieden vanindividueleactiviteitenhelpenomeenvolledigaanbodtegeven.Denk aan(buiten)spelen,lezen,zingen,knuffelenensamenpleziermaken.

Opdezemanierkaneenkindzichontplooientoteenuniekmensdatvoldoende zelfvertrouwenheeftomnaardebasisschooltegaan.Naastdepiramidevan MaslowzijndepedagogischebasisdoelenvanprofessorMarianneRiksenWalravenookeenvoorbeeldvaneenvisieopdeontwikkelingvankinderen.

DepiramidevanMaslow.

Vergelijkenmetanderen

Zelfwaarderingontstaatdoor socialevergelijking.Eenkinddatnaarschool gaat,leertleeftijdsgenootjeskennen.Hiermeegaathetkindzichzelfvergelijken. Hoegoeddoeikhettenopzichtevandeander?Doorjezelfmetanderente vergelijkenleerjewatjoubijzondermaakt.Ineersteinstantievergelijkteen kindzichmetleeftijdsgenootjes.Maarwanneerhetkindbeterwilwordenin bijvoorbeeldgitaarspelen,zalhetzichookmetoudereofjongerekinderen vergelijken.Hetzoektdankinderenopdieookgitaarspelen.

RubenspeeltmetzijnvriendjeJacco.Zespelenbuitentikkertje.Rubeniseerst detikkerenrentachterJaccoaan.HijheeftJaccoalsnelgetikt.Danisde beurtaanJacco.RubenrentwegenmerktdatJaccohemmaarniettepakken krijgt. ‘Watkunjijhardrennen!’,zuchtJacco. ‘Zokanikjenooitaftikken.’ Rubenlacht.Hijistrotsopzijnprestatie. ‘Ikbengoedinhardrennen’,denkt hij.

2.8Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

JamelenSophiawerkenalsvastepedagogischmedewerkersopde peutergroepJipenJanneke.Zewerkenallebeivierochtendenalsduosamen. BelangrijketakenvanJamelenSophiazijnonderanderehetbegeleidenvan depeutersenhetvoorbereidenvandeactiviteiten.

Casus

Hetnieuwethema:'Hetweer'isgeïntroduceerd.JamelenSophiahebben sameneenhoekingericht,waardekinderenmetregenmetersenwater spelenderwijshetthemakunnenverkennen.HetvaltSophiaopdaterinde hoekveelonenigheidtussendekinderenis.Zowillenzeallemaalpersemet dezelfdegroeneregenmeterspelen.Sophiagrijptgeregeldin,omdatzevindt: sociaalgedragisaangeleerdgedragendaaropmoetzijalsberoepskracht sturenenreageren.Sophievindtdatzeeenvoorbeeldrolheeftenditgedrag moetbijsturenomkinderentelerenaardigtezijntegendeander.Jamal corrigeerthetgedraghelemaalnietvaltSophiaop.

Dilemma

SophiamerktdatJamalnietingrijptalstweepeutersonaardigtegenelkaar doenindespeelhoek.Zemerktdatzewatgeïrriteerdraakt,omdatJamalniet tussenbeidekomt."Wiljijernuietsvanzeggen?"vraagtzeJamal.Jamal antwoordtmet:"Laatzehetzelfmaarevenoplossen,datkomtwelgoed.Als zeonaardigdoentegenelkaar,merkenzevanzelfdatditgedragervoorzorgt datanderennietmeermethenwillenspelen."NavijfminutenhoortSophia hoeeenpeutertegeneenanderepeuter'rotkind'zegt.Zeisnetbezigmethet verschonenvaneenpeuter.

WatdoetSophia?

1.ZeroeptJamalomhetverschonenvanhaarovertenemenendepeuter die'rotkind'zei,tecorrigeren.

2.Zerichtzichophaartaakvanverschonenenheeftvertrouweninde aanpakvanJamal.

2.9Verdieping:Indepraktijk

Jongenspresterenandersdanmeisjesopschool.Zoblijvenjongensvaker zittenengaanzeinveelgevallenvervroegdvanschool.Ookhalenzeminder vaakeendiploma.Hoekomtdittoch?ProfessorMartensvandeOpen UniversiteitNederlanddeedonderzoeknaarditverschijnsel.Hijonderzocht devolgendepunten:

• rolmodellen

• beweging

• taal

• ontwikkeling

• gescheidenonderwijs.

Rolmodellen

Jongensgroeienoptussenvrouwen.Thuiszijnhetdemoedersdiehetgrootste deelvandeopvoedingopzichnemen.Opschoolziejeveelmeerjuffendan meesters.Datisjammer.Jongenshebbennamelijkbehoefteaanmannelijke rolmodellen.Mannenzijnvaakdirecter,strengerenkritischerdanvrouwen. Zolerenjongensvaakvanmannendiscipline,doortezettenenzichzelfniet téserieustenemen.Dezevaardighedenhelpenomeendiplomatebehalen.

Beweging

Jongenshebbenbehoefteaanbeweging.Detestosteroninhunlichaamzorgt datzeenergiekerzijndanmeisjes.Bewegenisdaarombelangrijkvoorjongens. Doortesportenkunnenzehunenergieenbewegingsdrangkwijt.Ookleren zevaardighedenalssamenwerken,zelfdisciplineencompetitie.Opschoolis erweinigaandachtvoorbeweging.Schoolisdeplekwaarjevooralleertlezen, schrijvenenrekenen.Datzijnnounietbepaaldactiviteitenwaarbijjelekker kuntbewegen.Delaatstetijdiseropscholenwelmeeraandachtgekomen voor'bewegendleren'.Kinderenlerendoortebewegendetafelsopzeggen ofopsnelheidlezen.

Taal

Taalwordtsteedsbelangrijkerinhetonderwijs.Opschoolleerjeom presentatiestehoudenenverslagenteschrijven.Jemoetoverleggenen discussiëren.Ditdoetallemaaleenberoepoptaal.HetonderwijsinNederland isergtalig.Meisjeszijnvaakbeterintaaldanjongens.Jongenszijnjuist gemiddeldweerbeterinwiskunde.Maarzelfshetrekenonderwijsisveranderd. Vroegerkreegjeeensimpeleoptelsom.Tegenwoordigwerkthet rekenonderwijsveelmeermetsommendieineenverhaaltjewordenverwerkt. Endatdoetweereenberoepoptaal.

Ontwikkeling

Jongensontwikkelenzichandersdanmeisjes.Cognitiefgezienzijnhersenen vanjongenspaslatervolgroeid.Indepubertijdlopenmeisjesgemiddeldtwee jaarvooropjongens.Jongenskunnendannogveelmindergoedplannen.Ze latenzichooknogmakkelijkafleiden.Datisniethandigalsjeveelhuiswerk hebt.Lichamelijkgezienkomenmeisjeseerderindepuberteit.Zokrijgenze eerderborstenenschaamhaar.Jongenszijnaanheteindevandebasisschool nogkinderlijkinhundoenenlaten,meisjeskomenveelvolwassenerover.

Gescheidenonderwijs

Hetlijktwelofhetonderwijsnietmeeraansluitbijdebehoeftesvanjongens. Moethetonderwijsdanveranderen?Sommigemensenzeggendaterspeciale lessenvooralleenjongensenmeisjesmoetenkomen.Delessenkunnendan beteraansluitenopdehersenontwikkeling.Jongenskrijgendanlessendie mindereenberoepdoenoptaal.Zekrijgendandemogelijkheidmeerte bewegen.Ofdeleraarbesteedtmeeraandachtaanhetlerenplannen.Ook zijnerscholendieexperimenterenmetklusklassen.Indezeklassenleren kinderenaandehandvanpraktischevaardighedendebasisstofvanvakken alsrekenenentaal.

Watjongensnodighebben

Erisookonderzochtopwelkescholenjongensjuistwelgoedpresteren.Uit hetonderzoekkwamendevolgendepuntennaarvoren:

• structuur

• persoonlijkeaandacht

• begeleidingbijhetlerenleren.

Structuur

Eenbelangrijkkenmerkvanscholenwaarinjongenswelgoedpresteren,is datzewaardehechtenaanstructuur.Binnendezescholenzijnerduidelijke regelswaaraaniedereleerlingzichmoethouden.Wanneerjejenietaande regelshoudt,wordjeeropaangesproken.Juistjongensschijnenbehoeftete hebbenaanstructuurendiscipline.

Persoonlijkeaandacht

Persoonlijkeaandachtisbelangrijkvoorjongens.Natuurlijkishetook belangrijkvoormeisjes.Alleenishierweleenverschil.Jongensvragennamelijk mindersnelhulpalszeeenprobleemhebben.Zeeisendeaandachtdusniet op.Opdescholenwaarjongenshetwelgoeddoen,wetendocentendatze aandachtmoetenhebbenvoorwatkinderenbezighoudt.Zemoetenletten opveranderingeningedrageninspelenoptegenvallendeprestaties.

Lerenleren

Lerenvraagteenaantalvaardigheden.Jemoetstructuuraankunnenbrengen injewerk.Jemoetnetjeskunnenwerken.Enjemoetjewerkkunnenplannen. Voorjongensisditmindermakkelijkdanvoormeisjes.Daaromdoenjongens hetgoedopscholendieextraaandachtbestedenaanhoejejehuiswerkmoet plannenenorganiseren.Delessenopdezescholendagenkinderenookuit omterugteblikkenophuneigengedrag.Zolerenzewelkeactieshebben gewerktenwelkeniet.

2.10Begrippen

Eigenwaarde

Hetleertdatheteenbelangrijkenwaardevolpersoonis,dieermagzijn.

Emotioneleveiligheid

Hetmentaalveiligvoelen.

Fundamentenvanontwikkeling

Verschillendeaspectendiedebasisleggenvooreengoedeontwikkelingvan eenkind.

Fysiekeveiligheid

Deomgevingwaarinhetkindzichbevindtisveilig.

Interactie

Contactmetanderenhebben.

Socialevergelijking

Hetvergelijkenvanjezelfmetleeftijdsgenoten.

Uitnodigendeomgeving

Eenruimtediedebelangstellingvanhetkindwekt.

Zelfvertrouwen

Hetvertrouweninjezelfendewaardediejealsuniekindividuhebt.

Zelfbeeld

Hetbeeldwatjeoverjejezelfhebt.

Zelfbesef

Eenkindleertdatheteeneigen'ik'heeftdiekenmerkenbezit.

Zelfkennis

Dekennisdiejeoverjezelfhebt.

Zelfvertrouwen

Hethebbenvanvoldoendevertrouweninjeeigenkunnen.

Zelfwaardering

Debeschrijvingdieiemandvanzichzelfgeeft.

THEMA3 HECHTING

Inhoudthema

• Hechtingvanuitevolutionairperspectief

• Veiligehechtingkind

• Onveiligehechting

• Cirkelvanveiligheid

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Eenpasgeborenbabyisvolledigafhankelijkvandezorgvanzijnouders.Als debandtussenouderenkindgoedis,voelteenkindzichveilig.Ditlegtde basisomanderemensentevertrouwen.Dezebandwordtookwelhechting genoemd.Omzichveiligtekunnenontwikkelen,ishetnodigdataande behoeftenvanhetjongekindvoldaanwordt.Kinderenhechtenzichinde eerstelevensjarenaandevolwassenendiedezebehoeftenvervullen.

Voorjoualspedagogischprofessionalishetbelangrijkinzichttehebbeninde wijzewaarop,indeeersteplaats,veiligehechtingtotstandkomt.Ookinjouw relatiemetiederindividueelkindspelenveiligheidenvertrouweneen belangrijkerol.Inditthemaleerjemeeroverhetprocesvanhechting,wat signalenzijnvaneenonveiligehechtingenhoejeermeekuntomgaan.

Alseenbandtussenverzorgerenkindgoedis,voelteenkindzichveilig.

3.1Hechtingvanuitevolutionairperspectief

Deeerstevierlevensjarenzijnbelangrijkvoordehechtingvaneenkind.Volgens het evolutionairperspectief zoekteenpasgeborenbabyvannature beschermingencontactmetzijnoudersofopvoeders.

Hetevolutionairperspectiefprobeertdemenselijkeontwikkelingteverklaren doortekijkennaardatwatwevanonzevooroudersgeërfdhebben.De grondleggerhiervanis CharlesDarwin,dieindenegentiendeeeuwde evolutietheorieontwikkelde.Gedragdatgunstigisvoordeinstandhouding

vandesoortwordtdoorgegevenaannakomelingen.Zijdiehetbestzijn aangepast,overlevenengevenhuneigenschappenweerdooraanhun nakomelingen.

JohnBowlby’shechtingstheorie

Deeerstewetenschapperdieonderzoekdeednaardehechtingbijmensenis

JohnBowlby.Volgenshemheeftiederkindeenaangeborenbehoefteaan veiligheidenzekerheid.Vanuitevolutionairperspectiefkomtditdoordatwe vijandenengevaarwillenontwijken.Eenbabylaatgedragziendatdeouder uitloktomhemtebeschermen,verzorgenenindebuurtteblijven,bijvoorbeeld doortehuilen.Hechtingsgedrag,gerichtopoverlevingdus,isgedragdat gunstigisvooroverlevingvanonzesoort(demensdus).

Alsdeouderhierpositiefopreageert,draagtditbijaaneenveiligehechting. Hetkindheeftdanhetgevoeldatdeoudereensoortthuisbasisis.Daarnaast blijktdatjongekinderensterkehechtingsrelatiesmetmeerderepersonen tegelijkkunnenontwikkelen.Ditkanookeenprofessioneleopvoeder,een gastouderofeenpedagogischprofessionalineenkindercentrumzijn.

Wisselendeopvoeders

Alsheteenkindluktomeenstabielerelatiemetopvoedersoptebouwen, biedtditveiligheid.Eenbelangrijkevoorwaardevoorhetopbouwenvaneen stabielerelatieisvoorspelbaarheidinhetgedragvanopvoeders.Alseenkind temakenkrijgtmetveelverschillendeopvoeders,isereengrotekansophet ontwikkelenvanproblemeninhetopbouwenvaneenveiligehechting,stelt onderzoeksterKarinvanRooijen(2021).Vooraljongekinderenhebbenveel baatbijvasteopvoeders.

Kinderendiemaximaaldrieopvoedersomzichheenhebben,kunnenzich optimaalhechten.Alseenkindouderwordt,zorondde18maanden,kanhet zichaanmeeropvoedershechten.Dewereldkandaneenstukjegroterworden. Recentgehechtheidsonderzoekheeftaangetoonddateenderdevaste verzorgereenwaardevolleinbrengkanhebben.Belangrijkisweldatdeze derdeverzorgerkwalitatiefveeltijddoorbrengtmethetkindenveel begeleidingaanhetjongekindgeeft.

Eenpasgeborenezoektvannaturebeschermingencontactmetdeouders.

Vierverschillendetypenhechting

Gehechtsheidsrelaties zijnmanierenwaaropeenpasgeboreneendevaste zorgfiguur(meestaldeouder)eenbandopbouwenmetelkaar.Opgrondvan gedragsobservatieskunnendezegehechtheidsrelatieswordenonderverdeeld inviercategorieën:

1. veilig

Hetkindzoektdirectdenabijheidofhetcontactmetde gehechtheidspersoonenlaatzichtroosten.

2. onveiligvermijdend

Hetkindzoektweinignabijheidencontactmetdegehechtheidspersoon enwendtdeaandachtvandezepersoonaf.

3. onveiligambivalent

Hetkindreageertpassiefofboosopdegehechtheidspersoon.

4. gedesorganiseerd

Hetkindvertoontangstigofconflicterendgedragrichtingde gehechtheidspersoon.

3.2Veiligehechtingkind

HetgrootstedeelvandekindereninNederland(zo’n70%)maakteenpositieve sociaal-emotioneleontwikkelingdoor.Dezekinderenzijnleergierig,positief ingesteld,hebbeneengezondzelfbeeldenwilleneenanderhelpen.Ditiseen gevolgvanopgroeienineenvertrouwdeenstabieleleefomgeving.Ditnoem je veiligehechting.

Eenveiliggehechtkindheefteengoedebalanstussenzelfoponderzoekuitgaan ensteunvragenvandeopvoeder.

Factorenhechtingsproces

ErisdoordeUniversiteitUtrechtonderzoek(z.d.)gedaannaardefactorendie vaninvloedzijnophethechtingsprocesindeeerste1001dagenvanwesterse kinderen.Hieruitkwamenzestienfactorennaarvorendieinvloedhebbenop hetontstaanvaneenveiligehechting:

• mentalegezondheidvandemoeder

• geschiedenisvandeeigenkindertijdvandemoeder

• geplandezwangerschap

• hoeveelheidzwangerschappen

• gevenvanborstvoeding

• samenslapen

• leeftijdvandemoeder

• opleidingsniveauvandemoeder

• samenstellingvanhormonen

• temperamentvandebaby

• afwezigheidvanvroeggeboorte

• kwaliteitvandepartnerrelatie

• groottevanhetgezin

• werksituatie

• aanwezigheidvanopvoedstress

• voorstellingvanmoederkomtovereenmetdedaadwerkelijkebevalling enkraamtijd.

Indepraktijk

Leoniewerktalspedagogischprofessionalopdepeuterspeelzaal.Zevindt hetergbelangrijkdatkinderenzichveiligvoelen.Binnenéénweekzijner meerderevluchtelingenkinderenaangemelddiebijhaarindegroepinstromen. DezekinderensprekengeenNederlands.Leoniebesluitomvooralmet non-verbalecommunicatietewerken.Ookwilzebeginnenmethetaanleren vanenkelebasisthemawoorden,omdekinderenzozelfstandigtemaken.

Zezetinopsituatieswaarbijdekinderennaastelkaarzittenenelkaarkunnen helpen.Doordekleinegroep,deveiligesfeerenvoldoenderuimtevoorsociaal initiatieftussendekinderenmerktLeoniehoedekinderenzichontwikkelen. Zeleertdekinderenooknormenenwaardenaandievoorhaarbelangrijkzijn. Zovindtzehetdelenvanhetspeelgoedindezelevensfaseeenbelangrijke waarde.Leoniestimuleertditdanookpositief.

Verloophechtingsproces

Erzijnvierfasenwaarinhethechtingsproceszichontwikkelt:

• 0-3maanden:voorhechting

• 3-7maanden:beginnendevoorkeur

• 7-12maanden:sterkevoorkeurenscheidingsangst

• 12-48maanden:afnemendescheidingsangst.

Voorhechting

Deperiodevandeeerstedriemaandenvaneenpasgeborenewordt voorhechting genoemd.Eenbabykanbekendestemmenalherkennen,zoals vanopvoedersdiehetgrootstedeelvandetijdindebuurtzijn.Depasgeborene

reageertdeeerstedriemaandenmetnameopwarmte,aanrakingenaandacht. Alshetkindjedichttegenjelichaamaangehoudenwordt,voelthetde lichaamswarmte,hartslagenademhaling.Ditvindthetkindjeergprettigen hetgeeftheteenvertrouwdgevoel.

Tesswerktalspedagogischprofessionalopdebabygroep.Demeestebaby’s komenvanaf3maandenopdegroep.Hetverlofvandemoederisdan doorgaansafgelopen.Tesskrijgtdevraagvanhaarmanagerofzeookeen jongerebabykanopvangen.Demoedervandebabyiszelfstandigondernemer enwilweeraanhetwerk.Tessgeeftaandittewillen,mitservoldoende contactmomentenzijntussendegehechtheidsfiguur(moeder)endebaby. Ditomdeveiligehechtingzoveelmogelijktestimuleren.

Beginnendevoorkeur

Vanaf3maandenontwikkelteenbabyeenbeginnendevoorkeurvoorbepaalde mensen,inzijnnabijeomgeving.Jemerktditaanhoehetkindeenvaderof moedervolgtmetdeogenofeenstralendeglimlachgeeft.Dezefasezorgt ervoordathetkindzichaandeopvoederhecht,maarookdatdeopvoeder zichaanhetkindhecht.

Hetishelpendennodigdateenkindmetnietteveelverschillendeopvoeders temakenkrijgtopdezeleeftijd,omzichzogoedtekunnenhechten.Ookvoor deopvoederisditnodig.Dezeleertzoadequaatopdesignalenvandebaby tereageren.Alseenbabyenopvoedervoldoendetijdmetelkaardoorbrengen, isditvaninvloedopdewijzewaaropeenkindzichgehoordvoelt.Alsgevolg hiervanvoelteenkindzichdanveilig.

Gwenisrecentgeswitchtvandepeuterspeelzaalnaardebabygroep.Hetvalt haaropdatbaby’sindeleeftijdvan3tot7maandendevaderofmoederal herkennen.ZozietzegeregelddatOlafenThijs,tweebaby’sinhaargroep, eenstralendelachgevenalszemerkendatvaderofmoederhenkomtophalen. Gwendenktbijzichzelf:‘Watbijzonder,zewetennualwiehunvaderenmoeder zijnopdegroep.’

Sterkevoorkeurenscheidingsangst

Tussende7en8maandenontwikkelteenkind eenkennigheid .Hetheeftdan eensterkevoorkeurvooreenbepaaldeouderofopvoeder.Watookhoortbij heteenkennigzijn,isdateenkindangstervaartwanneerdezevertrouwde personenuitzijndirecteomgevingverdwijnen.Ditwordt scheidingsangst genoemd.Eenkindbeseftdandateenpersoonaanwiehetgehechtis,blijft bestaanwanneerdezezichnietmeerinzijndirecteomgevingbevindt. Verlatingsangst ishetzelfdealsscheidingsangst.Hetisdeangstvaneenkind datdeopvoederergensandersheengaat.Vandaardateenkindgaathuilen wanneerdezepersoondedirecteomgevingvanhetkindverlaat.Jekuntdan oefenendoorheelkortwegtegaan,kiekeboeenverstoppertjetespelen.Het helptookalsouderskortafscheidnemenvanhunkind.Laateenouderaltijd afscheidnemen,andersvoelthetextraonveiligvoorhetkind.

AlsJaspervan11maandennaardedagopvangwordtgebracht,vangtMonique hemopalspedagogischprofessional.Eva,demoedervanJasper,heeft behoorlijkwatoverredingskrachtnodigomJaspertebrengen.ZodraJasper hetgebouwvandedagopvangontdekt,zethijhetopeenhuilen.Moniqueziet datEvahemhetliefstweermeenaarhuiswilnemen.ZelegtEvauitdatdit bijdeontwikkelingvanJasperhoort.Alszethuiskiekeboeenandere verstopspelletjesspelen,komtbijJasperenEvaderustbijhetafscheidnemen steedsmeerterug.

Afnemendescheidingsangst

Vanaf12maandenkrijgthetkinddoordatdepersoonaanwiehetgehechtis, weerterugkomtnadatdezeisweggegaan.Descheidingsangstvanhetkind wordthierdoorlangzaammaarzekerminder,maarkanzekernogtoteen leeftijdvan4,5jaar(somsnogwellanger)blijvenbestaan.

Jezultalspedagogischprofessionalgeregeldziendateenkindhuiltalsde ouderhetafgeeftophetkinderdagverblijf.Dithoeftnieteenalarmerend signaaltezijn.Hethoortbijdefasevanhechtingenafnemende scheidingsangst.

JaxxenZarazijneentweeling.IngoedoverlegisbeslotenomJaxxenZarain detweegroepenuitelkaartehalen.Jaxxheeftmindermoeitemetafscheid nemenvanvaderdanZara.Totzebijna4jaaris,blijftZarahuilenalsvader weggaat.Ookwilzedannietspelen.HethelptZaraomvaderuittezwaaien enopdeschootbijpedagogischprofessionalLisatezitten.Naeenpaar minutenwordtZaravaakrustiger.Lisaverteltaanvaderdatdescheidingsangst zichbijJaxxenZaraandersuit.

3.3Onveiligehechting

Kinderendiedeeerstevierjaarvanhunlevenopgroeienineenonstabieleen onveiligeleefomgeving,zullenzichnietveilighechten.Dehechtingvanhet kindkandanverstoordraken.Een onveiligehechting heefttotgevolgdateen kinddeomgevingwantrouwt.Jezultindepraktijkmerkendateenkindmoeite heeftomzichopentestellenenjoualspedagogischprofessionaltevertrouwen. Erzijndrievormenvanonveiligehechting,dieelkeenandereoorzaakhebben enbijkinderenverschillendegedragingenlatenzien.

Risicofactoren

Eenonveiligehechtingleidtnietaltijdtoteenhechtingsstoornis.Nietalle kinderenmeteenonveiligehechtingsrelatiehebbeneenprobleemenvragen extraondersteuning.Eenhechtingsprocesiscomplex.Deoorzaakvanonveilige hechtingkanmetverschillendefactorentemakenhebben.Hetkunnen oorzakenzijndiebijdeopvoeder,hetkindofdeomgevingontstaan-ofeen mixhiervan.

Eenonveiligehechtingkanverschillendeoorzakenhebben.

Eenonveiligehechtingisteherkennenaanhetfeitdateenkindbij verschillendeopvoedersandergedraglaatzien.Denkaanveelnabijheid zoekenvandeeneopvoederendeandereopvoederjuistontwijkenen ontlopen.

Joëllezoektthuisveelaandachtvanhaarvader.Zewilgraagbijhemzijnen volgthemoveralinhuis.DemoedervanJoëllevindtditlastig.Joëlleisnaar haartoeabsoluutnietaanhankelijk.Sterkernog:Joëlleontlooptmoeder. Fysiekcontactmetmoederweigertzepertinent.AlsJoëllebijomais,de moedervanhaarvader,kanzesomsheelaanhankelijkreagerenensomsjuist afwijzend.DitmaakthetvooromalastigominteschattenhoezeJoëllekan gevenwatzijnodigheeft.

Risicofactorenbijdeouder

Alsopvoedersvaakwegzijn,kaneenstabieleenvoorspelbarerelatietussen opvoederenkindzichnietgoedontwikkelen.Ditkanertoeleidendateenkind zichnietveiligkanhechten.Denkaanopvoedersdiegescheidenzijn,langdurig wegzijnvoorhunwerkofdooreenziekenhuisopnamenietvoorhunkind kunnenzorgen.Ditzijnde risicofactorenbijdeopvoeder.

Sommigeopvoedershebbenlastvandevelesignalendiehunkindafgeeft. Deopvoedervindthetdanmoeilijkomzichgoedtekunneninleveninde gevoelensenbehoeftenvanhetkind,waardoordeopvoederonvoorspelbaar ophetkindzalreageren.Ouderskunnenookambivalentegevoelenshebben voorhunkinderen.Alszelasthebbenvanstress,kanhetgebeurendateen ouderdeenekeeruitzijnslofschietendevolgendedagjuistextrageduldig enliefdevolreageert.Somsleidtdittotmishandelingenverwaarlozingvan hetkind,metalsgevolgdatergeenveiligehechtingkanplaatsvinden.

Fiona,demoedervanTwan,kreegnazijngeboorteeenpostnataledepressie. Fionaislangetijdopgenomengeweestopeengeslotenafdelingvanhet psychiatrischcentrum,omzodebehandelingtekrijgendiezenodighad.Als zenaeenjaarterugkeertinhetgezin,vindtzehetmoeilijkommetTwanom tegaan.Zevoeltzichschuldig,mistdebabytijdvanTwanenisaandeandere kantnognietvoldoendehersteld.HierdoorslaaptFionaveelenkanzehet amperopbrengenomvoorTwantezorgen.Twanenzijnmoederhechtenzich hierdoormoeizaam.

Risicofactorenbijhetkind

Somsishetvooreenopvoedermoeilijkomconsequenttezijnnaarhetkind, datditjuistzonodigheeft.Ookluktheteenopvoedersomsnietomzichgoed tekunneninlevenindegevoelensenbehoeftenvanhetkind.Denkaan kinderendieverstandelijkbeperktzijn,autistischzijnofsignaalgedrag vertonen.

Hierdoorwordtergeenstabiele,veiligeenvertrouwdeleefomgevinggecreëerd, diejuistzohardnodigisvoordeontwikkeling.Hetgevolgisdathetkindzich nietveiligkanhechtenaanzijnopvoeder.Hetlichamelijkcontacttussen opvoederenkindisindeeerstemaandennadegeboorteheelbelangrijkom eengoedevertrouwensbandtussenhentelatenontstaan.

Tevroeggeborenbaby’sdielangindecouveusehebbengelegen,ofkleine kinderendieomanderemedischeredenenlangduriglichamelijkcontactmet deopvoederhebbengemist,kunnenhierdoorhechtingsproblemen ontwikkelen.Denkookaanweeskinderenofadoptiekinderen.

Lex,devadervanNathan,ismilitair.VoordegeboortevanNathanisLex uitgezondennaareenoorlogsgebied.AlsNathan8maandenoudis,komtLex thuisvandeuitzending.Hetiseenspannendmomentvoorhem,moederen Nathan.HoezullenNathanenLexopelkaarreagerenenzichaanelkaar hechten?

Risicofactorenindeomgeving

Jekuntnietkiezenwaarjeopgroeit.Sommigekinderenwordenin oorlogsgebiedengeboren,andereninontwikkelingslandenwaareentekort isaanetenenschoondrinkwater.Kinderenuitditsoortlandenkomeninde behoeftepiramidevanMaslowvaaknieteenstoeaandebevredigingvanhun eerstelevensbehoeften.Eenstabiele,veiligeenvertrouwdeleefomgevingis voorhendanookvertezoeken.Veelkinderenkrijgenhierdoormaarweinig kansenomzichveiligtehechten.

ShiloaisgeboreninIndia.Zeishetzevendekindinhaarfamilie.Haarouders hebbenweinigtijdomnaardekinderenomtekijken,omdatzevoortdurend aanhetwerkzijn.Iederedagishetweereengroteuitdagingomaaneenbeetje rijsttekomen.ZodraShiloakanlopen,werktzemethaarbroersenzussen meeindefabriek.Zemakenlangedagenomzoteproberenvoldoendegeld vooretenenkledingbijelkaarteverdienen.

Risicofactorenherkennen

Depedagogischprofessionalmoetderisicofactorendieeenrolkunnenspelen bijeenhechtingsstoorniskunnenherkennen.Ditompreventiefhandelen mogelijktemaken.Alseenkindgedragvertoontdatkanduidenopeen onveiligehechting,moetdepedagogischprofessionaleenlinkkunnenleggen meteventuelerisicofactorendiehembekendzijnmetbetrekkingtothetkind. Ditomhetkindendeopvoederszogoedmogelijktebegeleidennaarpassende hulp.

Vormenvanonveiligehechting

Deeerdergenoemdedrievormenvanonveiligehechtinghebbenvaakelkeen andereoorzaakenlatenbijdekinderenverschillendegedragingenzien.

Angstigvermijdendgehechtekinderen

Angstigvermijdendgehechtekinderen ervarendewereldalsonveilig.Deze kinderenervareneengrootgevoelvanleegte,endeafwezigheidvanemoties iskenmerkend.Opdeeenofanderemanierheeftdeopvoederhetkindniet hetgevoelkunnengevendathetertoedoet.Hetlukteenangstigvermijdend gehechtkindnietomcontacttemakenmetdemenseninzijnomgeving.De redenisdathetzichdebenodigdevaardighedennieteigenheeftkunnen maken.Vermijdendgehechtekinderenzullenhierdoorindestressschieten wanneerzeineenspannende,onbekendesituatiekomen.Ditzullenzealleen nietaandebuitenwereldlatenmerken,omdatzeerginzichzelfzijngekeerd. Wanneerangstigvermijdendgehechtekinderenvolwassenworden,hebben zevermoedelijknogsteedsmoeitemethetuitenvanhunemoties,gevoelens, verlangensengedachten.

Jenniferisinmiddelsvolwassenenvoeltzichingrotegroepenongemakkelijk. Zeheeftdanhetgevoeldatzeerniethelemaalbijhoort.AlskindwasJennifer veelalleen,haarouderswerktenallebeiinhunbedrijf.OokalhadJennifer veelspeelgoedeneenlieveoppas,tochlukthethaarnietomzichzelfhet gevoeltegevendatzeerbijhoort.Zeblijftzicheenzaamvoelen.

Angstigambivalentgehechtekinderen

Angstigambivalentgehechtekinderen zijnjuisthettegenovergesteldevan deangstigvermijdendgehechtekinderen.Hetwoordambivalentstaatdan ookvoor ‘nietkunnenkiezen’,waardoordezekinderenaltijdanderennodig hebbenomhenbijhunkeuzestehelpen.Bijhetmakenvankeuzeshebje zelfvertrouwennodig;ditisnunetwatdezekinderenniethebben.Zevragen hierdoorjuistveelaandachtenzoekenveeltoenadering.Zelfstandigdingen ondernemenluktdaardoorookniet.Dekinderenervarendewereldomhen heenalsonveiligenonvoorspelbaar.

Angstigambivalentgehechtekinderengroeienvaakopineengewelddadige gezinssituatieofinoorlogsgebieden.Opvoedersvandezekinderenlatenvaak inconsistentgedragzien,waardoorkinderennietwetenwaarzeaantoezijn.

Gedesorganiseerd/verstoordgehechtekinderen

Gedesorganiseerd/verstoordgehechtekinderen latengedragingenzienvan zowelangstigvermijdendgehechtekinderenalsvanangstigambivalent gehechtekinderen.Gedesorganiseerd/verstoordgehechtekinderenzoeken toenaderingtothunopvoeder,ookallevertditvoorhendenodigestressop. Zokanhetkindverstarrenalsheteenknuffelkrijgtvanzijnopvoeder.Een oorzaakisvaakeengebeurtenisdievoorhetkindtraumatischwas.Denkaan mishandelingenseksueelmisbruikvanhetkind,waartegeneenvande opvoedershetkindnietheeftkunnenbeschermen.

Gedesorganiseerd/verstoordgehechtekinderenzijnoplatereleeftijdvaak extreemangstig,controlerendenlatenvaakbaziggedragzien.

3.4Cirkelvanveiligheid

De cirkelvanveiligheid iseenmodeldatdriekernbehoeftenvooreenveilige hechtinginbeeldbrengt.Hetiseenvisueleweergavevanvragendieouders beantwoordenomaandebehoeftevanhunkindtevoldoen.Erzijndrie kernbehoeftenindezecirkel.Ditzijn: 1.zorgvragen:ikzoekjenabijheid. 2.exploreren:ikwiloponderzoekuit. 3.zorgkrijgen:ikbenervoorjou.

Jongekinderenhebbeneenaangeborenneigingomsteuntezoekenbijiemand diesterkeris,diehenkanbeschermenenhelpen.Deouderisdeveiligebasis vanwaaruitdeomgevingverkendwordt.Anderzijdsisdeoudereenveilige haven,waarnaarhetkindterugkankerenbijstress.Erissprakevaneenveilige gehechtheidsrelatiealsereenevenwichtistussen ‘deveiligehaven’ ende ‘veiligethuisbasis’.Eenkinddatvertrouweninzichzelfenzijnomgevingheeft, zalzijnwereldvergrotenenopontdekkingstochtgaan.Zodraeenkind stressgevoelenskrijgtofbangis,zoekthettoenaderingbijdeouder.Decirkel vanveiligheidbrengtbeidefunctiesvandegehechtheidsfiguurinbeeld.

Cirkelvanveiligheid.

3.5Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

LeonieispedagogischprofessionalopkinderdagverblijfHetBerenbootje.Ze ismentorvanzeskinderen.Daaniseenvanhaarmentorkinderen.Daanheeft tweemoeders.Leoniewerktvierdagenalspedagogischprofessional.Zegeniet vanheteen-op-eencontactdatzeheeftmetdekinderen.Zestaatsamenmet Gerard,deanderepedagogischprofessional,opdegroep.AlsGerardde fruithapaandekinderengeeft,verschoontLeonieze.

Casus

DemoedersvanDaanwerkenveel.Daanwordtvaakdoorwisselende opvoedersgebrachtenopgehaaldbijhetkinderdagverblijf.Hijis10maanden enhuiltveel.MoederAnnaverteltLeoniedatzedenktdathethuilenvanDaan komtdoordatGerardeenvastgezichtopdegroepis.Daanisvanuitzijn omgevingalleenvrouwengewend.LeoniedenktzelfdatDaanteweinigfysieke contactmomentenmetzijnoudersheeft.

Dilemma

LeoniedenktnietdathethuilenvanDaankomtdoordeaanwezigheidvan eenmannelijkekracht,inditgevalGerard.Zijheefthetideedathethuilente makenheeftmetdevelewisselendeopvoedersinzijnomgeving,énmethet gemisvanfysiekecontactmomentenmetzijnmoeders.

WatdoetLeonie?

1.ZalLeoniezichrichtenopdeveleopvoedersrondhetbrengenenhalen vanDaan?

2.OfkanLeoniezichbetereerstrichtenophetgeringecontactvanDaan metzijnmoeders?

3.6Verdieping:Indepraktijk

Aanrakingendaarmeelichamelijkcontactisvoorkindereneenbasisbehoefte. Alvanafdegeboortezijnbaby’sgerichtoplichamelijkcontact.Zekomenals volkomenafhankelijkewezensterwereldendoormiddelvanaanrakingmaken zecontactmetdegehechtheidsfiguur.Hetmakenvancontactwerkthierin tweekantenop:doorhetfysiekeaspectkrijgtdegehechtheidsfiguurookeen bandmetdepasgeborene.

Aanrakingkantroostendzijn.Doorevenopschoottezittenalsdeouder weggaat,ervaarteenkindwarmteenveiligheid.Ookzijnerkinderendiehet fijnvindenomopschoottezittenbijdepedagogischprofessionalenzode omgevingteobserveren.Zakenrondomseksueelmisbruik,dieindemedia veelaandachthebbengekregen,makendatpedagogischwerkersworstelen metdevraaghoezedezebasisbehoeftekunnenvervullen.Voorhetbevorderen vanhetemotioneleenfysiekewelbevindenvaneenkindisfysiekeaanraking nodig.

Aanrakenenaangeraaktwordenzijnessentiëleonderdelenvandemenselijke communicatie.Non-verbalecommunicatiewordtsomsondersteunddoor fysiekeaanraking.Denkaanhetleidenvaneenkindnaardespeelhoek,door hetjehandaantebieden.Ofeenkindbijdebovenarmpakkenalsheteen anderkindpijndoet.Ofeenaaioverdebolalsjezietdateenkindverdrietig isofalsjejuistjetrotswilbenadrukken.Kortom:aanrakingkalmeert,biedt troostenhelptomcontacttemaken.

Daarbijkunnenjongekinderennogonvoldoendetaalvaardigzijnomzichuit tedrukken.Fysiekcontacthelptomtelatenzienwatzebedoelen.Ookopdit vlakbiedthetveiligheidalsjehetkindeenknuffelgeeftofhetuiteensituatie wegleidt.

Hoekunjenualspedagogischprofessionaltegemoetkomenaandebehoefte vanlichamelijkcontactbijkinderen?Hetaanbiedenvanspellenmetfysiek contactgeeftjedemogelijkheidomhetgedragvankinderenbinnen acceptabelegrenzentesturen.Daarbijlerenkinderenzelfteontdekkenwat zeprettigvindenenhoedeanderditervaart.Ditzijnbelangrijkevaardigheden dieeenkindhelpenomweerbaarteworden.Dezefysiekeactiviteitenheten ookwel ‘aanraakspellen’.Jebiedtdezeaanineenspeelsesetting.Denkaan hetmakenvaneenkring,eenliedmetelkaarzingenofeenverhaaluitspelen. Dezeactiviteitenzorgenvooreenontspannenenveiligesfeerindegroep.

Pedagogischprofessionalskunnenmetlichamelijkcontactlatenziendatze professioneelzijn,juistdoordatzewetenhoebelangrijklichamelijkcontact isvooreenkind.Enookomdathetessentieelisdateenkindleertaantegeven bijeenanderkindwathetwelennietprettigvindt.Hetisgeengoedideeom lichamelijkcontact,uitangstvoorzakenwaarbijseksueelmisbruikaande ordewas,uitdewegtegaan.

Integendeel:geefeenkindwathetnodigheeft.Nietalleenalsonderdeelvan hetleerproces,maarookomdateenkindinontwikkelinghieromvraagt.Het enekindismeeringesteldopknuffelen,hetanderekindwilvooralstoeien. Daarinzijnmannenandersdanvrouwen.Mannenhebbeneenandere anatomie,zijnsterkerengevenkinderenvaakmeervrijheid.Ookschrikken mannenmindersnelvanstoeiendekinderen.Eenmaninjeteamkaneen mooieaanvullinggevenindewijzewaaropjeinvullinggeeftaande basisbehoeftevanfysiekcontact.

Fysiekcontactbehoorttotdebasisbehoeftenvaneenkind.

3.7Begrippen

Aanraakspellen

Spellenwaarbijkinderendoormiddelvanfysiekcontactontdekkenwatze prettigvindenenhoedeanderditervaart.

Angstigambivalentgehechtekinderen

Onveiliggehechtekinderendieveelsteunzoekenbijanderen.

Angstigvermijdendgehechtekinderen

Onveiliggehechtekinderen,diedewereldalsonveiligervaren.Dezekinderen ervareneengrootgevoelvanleegteendeafwezigheidvanemotiesis kenmerkend.

Beginnendevoorkeur

Eenkindheeftvoorbepaaldemensenindeomgevingvoorkeur.

CharlesDarwin

Degrondleggervandeevolutietheorie.

Cirkelvanveiligheid

Eenmodeldatdriekernbehoeftenvooreenveiligehechtinginbeeldbrengt.

Eenkennigheid

Sterkevoorkeurvoorbepaaldeopvoeder.

Evolutionairperspectief

Deaangeborenoverlevingsstrategievaneenbabyombeschermingencontact metdeopvoedertemaken.

Gedesorganiseerd/verstoord-gehechtekinderen

Dezeonveiliggehechtekinderenlatengedragingenzienvanzowelvermijdend alsafhankelijknaardeopvoedertoe.

Gehechtsheidsrelaties

Manierenwaaropeenpasgeboreneendevastezorgfiguur(meestaldeouder) eenbandopbouwenmetelkaar.

JohnBowlby

Deeerstewetenschapperdieonderzoekdeednaardehechtingbijmensen.

Onveiligehechting

Hetkindheeftgeenstabielerelatieopgebouwdmetoudersofopvoeders.Als gevolghiervanwantrouwthetkindanderenendewereld.

Risicofactorenbijdeopvoeder

Factorendiezorgendatdeopvoederhetlastigvindtomsensitiefophetkind tereageren.Denkaankaraktereigenschappenvandeopvoederofeenlagere intelligentie.

Scheidingsangst

Angstvaneenkindomgescheidenvandeopvoederteworden.

Veiligehechting

Hetkindheeftervertrouwenindatdeopvoederbeschikbaaris.

Verlatingsangst

Deangstomgescheidentewordenvandeouder(s).

Voorhechting

Deeerstedriemaandenvaneenpasgeborene,voordatdebabyopvoeders gaatherkennen.

THEMA4 DEBABYENDREUMES(0-2JAAR)

Inhoudthema

• Delichamelijkeontwikkeling

• Decognitieveontwikkeling

• Desociaal-emotioneleontwikkeling

• Decommunicatieveontwikkeling

• Demoreleontwikkeling

• Deseksueleontwikkeling

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Wanneereenkindjegeborenwordtgaatdeontwikkelingrazendsnel.Vaneen compleetafhankelijkepasgeborenenaareenrondwandelendedreumesdie dewereldomzichheengaatontdekken.Inditthemastaandebabyende dreumescentraalenwordendeverschillendeontwikkelingsgebieden behandeldzodatjealspedagogischprofessionaldezekuntherkennenenkunt ondersteunenbijdezeontwikkeling.Daarnaastishetvanbelangdatjeals professionalopeengoedemaniercontactmaaktmeteenbabyeneen dreumes.Hetkunnenherkenneneninterpreterenvansignalendiehetkind geeftishierbijeenbelangrijkevaardigheid.Omalsbabyeengoede ontwikkelingtedoorlopenisslaapvancruciaalbelang.Ookditwordt behandeldinditthema.

4.1Lichamelijkeontwikkeling

Inheteerstelevensjaargroeiteenbabyontzettendsnel.Inheteerstelevensjaar isdatgemiddeld25centimeter.Ookwordthijinhet1elevensjaarongeveer driekeerzozwaar.Vooralindeeerstemaandenzithijechtineengroeispurt. Zijnbottenenspierengroeienmethemmee.Inhetbeginzijndebottenvan debabynogzacht,diewordenlangzaamhard.Enzijnspierenwordensteeds sterker.Delichaamsverhoudingenvaneenbabyzijnandersdandievaneen volwassene.Hethoofdvaneenbabyneemtongeveereenkwartvandetotale lichaamslengteinbeslag.Bijeenvolwasseneisdateenachtste.Verdervalt opdateenbabybijnageenhalsheeftenzijnbeentjesergkortzijn.

Reflexbewegingen

Bijdegeboortemaakteenbabygeendoelgerichtebewegingen.Deeerste bewegingendiehijmaaktzijn reflexbewegingen.Eenreflexiseenonbewuste reactieopeenprikkel.Reflexenverdwijnennaenkelemaandenenworden vervangendoorbewustebewegingen.De zuigreflex iseenbelangrijkereflex omtekunnenoverleven.Debabymaakteenzuigendebewegingvandemond alsdelippenwordenaangeraakt.Debabyhoeftdusniettelerenhoetedrinken, daarzorgtdezereflexvoor.De zoekreflex helpthierbij.Wanneerjemetjehand overdewangvandebabystrijktgaatdebabyautomatischzoekennaarvoedsel doornaarderichtingvandeprikkeltedraaien.Wanneerjeeenvingerinde handpalmvandebabylegtzalhijdezedirectvastpakken.Ditisde grijpreflex. Enwanneerjedevoetzolenvaneenjongebabyopeenvlakkeondergrond zet,roepjede loopreflex op.Debabymaaktdanonbewusteenloopbeweging.

Degrijpreflex.

Motoriek

Hoeoudereenbabywordthoemeercontrolehijheeftoverzijnspieren waardoorhijzichsteedsmakkelijkergaatbewegenensteedsgerichterkijkt, grijptenpakt.Voorhetverkrijgenvanspierbeheersinggeldtdatdezeverloopt vanbovennaarbeneden:spierendiezichdichtbijdehersenenbevinden beheerstdebabyheteerst.Maarookvandichtbijnaarveraf:hoedichterde spierzichbijderompbevindthoeeerderdezewordtbeheerst.Demotoriek verlooptvangrofnaarfijn,endebewegingenvanongerichtnaargericht.De grovemotorieklooptvanbovennaarbeneden.Eerstisercontroleoverhet hoofd,dandenek,danderompendandearmenenbenen.Defijnemotoriek looptvanbinnennaarbuiten.Debabyheefteerstcontroleoverdegehele arm,wanneerhijdatbeheerstkrijgthijcontroleoverdehandendaarnapas overdevingers.

Deontwikkelingvaneenbaby.

Mijlpalen

Delichamelijkeontwikkelingverlooptvoorallegezondekinderenzonder lichamelijkebeperkingenophoofdlijnenhetzelfde.Iederkinddoorlooptdie ontwikkelingenopzijneigenmanier.Ondanksdeverschillenwordtereen richtlijnaangehouden.Wanneerhetkind1maandoudis,lukthetomdekin optetillenenzijnhoofdvandeonderlaagwaarophijligtkortoptetillen.Een maandlaterkanhijzelfstandigzijnborstkasoptillenennaviermaandenzijn despierenzogetrainddathijzelfstandigkandraaienvandezijnaarderug. Wanneereenbabyeenhalfjaaroudiskanhijzelfstandigzittenennatien maandenwordteenbabymobielerwantdanlukthethemomtekruipen.Een maandlaterkanhijstaanenrondzijneersteverjaardaglooptdebaby.Dit kanhijsomsgeheelzelfstandigmaarvaaknogaandehandvaneen volwassene.Zovolgtdeenevaardigheiddeandereop,hetiseen ononderbrokenproces.

Zintuiglijke ontwikkeling

Directnadegeboortefunctionerendezintuigenvandebabynietoptimaal. Vlaknadegeboortezieteenbabydewereldinzwart-wit.Hijzietvormen, bewegingenlichtmaarallesopeenafstandvanmeerdantwintigcentimeter iswazig.Zijnogenrichtenopeenvoorwerpofgezichtkanhijpaswanneerhij 3maandenoudis.Ditnoemenwe objectfixatie.Demotoriekendezintuigen vandebabyvormensameneensysteem.Ditnoemenwede sensomotorische ontwikkeling.Zowerkenbijde oog-handcoördinatie deogenenhanden

samenomeenbepaaldetaaksuccesvoluittekunnenvoeren.Debabyziet eenvoorwerpliggenengrijpthiervervolgensnaarmetzijnhanden.Hijzalhet voorwerpvoelenenvaakstoptdebabyhetvoorwerpvervolgensinzijnmond omditverderteonderzoeken.Hierdoorleerteenbabydeeigenschappen(de vorm,ishethardofzacht)vanhetvoorwerpkennen.

Gehoor,reukentastzin

Hetgehoorvaneenbabyisbijdegeboortewelalgoedontwikkeld.Eenbaby draaitzijnhoofddandirectalinderichtingvandegeluidendiehijhoortin zijnomgeving.Hijzalgeluidenherkennendiehijookindebaarmoedergehoord heeftzoalsdestemvanzijnmoederofdemuziekdiezijnmoederveelspeelde tijdensdezwangerschap.Maarhijkannoggeenbetekenisgevenaanhet geluid.Ookdereukvaneenbabyisdirectbijdegeboortegoedontwikkeld. Eenbabygebruiktgeuromzijnmoederteherkennenmaarookomdeborst vandemoedertevinden.Detastziniseenvandebelangrijkstezintuigenvoor eenbaby.Zijnhuidisgevoeligvooraanraking.Dooraanrakingenknuffelen ontstaatereenbandtussendebabyenzijnverzorgers.Demondiseen belangrijktastorgaanvoordebaby.Doorvoorwerpeninzijnmondtestoppen onderzoekthijdezeenleerthijeigenschappenervante(her)kennen.

Bewegen

Vooreenbabyishetvanbelangdathijderuimtekrijgtomzichtebewegen, dewereldteontdekken.Jehelptdebabydoorhembewegingsruimtetegeven. Laateenbabydaaromniettelangineen(wip)stoeltjeofMaxi-Cosizitten.De babygebruiktzijnmondomteontdekkenhoematerialenenvormenvoelen enkunnenvervormen.Omhiermeeoptimaaltekunnenexperimenterenishet leerzaamomspeelgoedvanverschillendmateriaalzoalshout,diversesoorten stof,metaalofkunststofaantebieden.Dezegeveneenbabyinformatie.Let erwelopdatdebabydespeeltjesgoedkanvasthouden.Bewegingenoefent eenbabydoorherhaling.Maakereenspelletjevan.Ookde oog-handcoördinatiekunjestimuleren.Ditkunjebijvoorbeelddoendoorhet speelgoedvandebabynietaltijddirectnaastdebabyteleggen,maarnetwat verdervanhemaf,zodatdebabyernaarmoetreiken.

4.2Decognitieveontwikkeling

Wanneereenbabygeborenwordt,weegtzijnbreinongeveer400gram, wanneerhijzijneersteverjaardagviertisdatongeveer1kilogram.Hetneemt dusenormingewichttoe.Dezegroeikomtonderanderedoordathetbrein nieuweverbindingenaanmaakttussendeverschillendehersencellen.

Opvallendisdathetbreinopjongeleeftijdveelverschillendeverbindingen aanmaaktmaaruiteindelijkblijvenalleendieverbindingenbestaandieook daadwerkelijkwordengebruikt.Ditheeftalsgevolgdatinformatiesteeds snellereneffectieverkanwordengebruikt.Dehersenenpassenzichalshet wareaandeomgevingaan,wantalleprikkelsdiedebabykrijgtende ervaringendiehijopdoetbepalenwelkeverbindingenblijvenbestaan.Een babyleertdoorgebruiktemakenvanzijnzintuigen.

Hoebaby'sleren

Eenbabyleertdenkendoorzien,horen,proeven,ruikenenaanraken.Deze fasenoemtPiagetdesensomotorischefase.Debabyleertdoorzijnzintuigen tegebruikenendoorteervaren.Nadezeervaringkanhijeenreactiekoppelen aaneenbepaaldegebeurtenis.Zoleerthijbijvoorbeelddattedrinkenkrijgt, wanneerhijeenflesjeziet.Ditheet klassiekeconditionering.Hetomgekeerde hiervanis instrumenteelleren.Bijdezevormvanlerenontdektdebabydat hijmetzijneigengedrageenreactiekanuitlokken.Hijontdektbijvoorbeeld dateenstapeltjeblokkenomgooiengeluidmaakt,ofdatmamakomtwanneer jeheelhardroept.Eenanderemaniervanlerenis latentleren.Debabyleert danongemerkt.Doorietsmeetemaken(teervaren)leerteenbaby.Hijspeelt bijvoorbeeldmeteenblokje.Doorhetblokjevasttehoudenenteonderzoeken metzijnmond,leertdebabyoverdevorm.Ookleerteenbabydoor imitatieleren.Doornatedoenwatdeanderdoet,deandernateapen,leert debaby.

Spelendleren.

Objectpermanentie

Eenkindtussende8en12maandenheefthetvermogeneenbeeldinhet geheugenvasttehoudenzonderhettezien.Ditnoemje objectpermanentie. Hetkindkandanbeeldenvaneenvoorwerpofpersoonopslaaninzijn geheugen.Hijkaneenvoorstellingmakenvandatvoorwerpofgezicht,ook alsheternietis.Alseenpersoondekameruitlooptweethetkinddandat diegenenietcompleetisverdwenen.

Indepraktijk

OphetkinderdagverblijfspeeltKarin,depedagogischprofessional,een spelletjemetFien(11maanden).Zeverstopteenspeelgoedautootjeonder hetspeelkleed.FienkijktaandachtignaarwatKarinallemaaldoet.Zevolgt debewegingmethaarogen.AlsKarinvervolgensvraagtwaarhetautootjeis gebleven,weetFienprecieswaarzemoetzoeken.Zeweetdathetautootje nogsteedsbestaatenonderhetkleedtevindenis.

Slapen

Voldoendeslaapisbelangrijkvoordeontwikkelingvankinderen.Slaaphelpt bijbaby’senkleinekinderennamelijkbijdegroeivanhetlichaamende ontwikkelingvandehersenen.Allesvooreenbabyisnieuw:degeluidendie hijhoort,nieuweaanrakingenenervaringen.Ditmoethijallemaalverwerken. Slaaphelptomdehersenendeindrukkenvandedagopteslaanzodathij elkedagweerfristegemoetkan.Indebuikvandemoederslaapteenbaby24 uurperdag.Pasgeborenbaby’sslapengemiddeldveertientotachttienuur pervierentwintiguur. ’sNachtsslaapteenbabymeestaltweeënhalftotvier uurachterelkaar.Vanaftientottwaalfwekenmaaktdebabylangzaamaan verschiltussendagennacht.Hetkindzaloverdaglangereperiodesachter elkaarwakkerblijven.Wanneerdebabyeenhalfjaaroudisslaapthijoverdag nogtweeofdriekeer.

Teweinigslaap

Iederkindisuniekenhetenekindzaldanookmeerslaapnodighebbendan hetandere.Wanneereenkindmoeiteheeftominslaaptekomenishetvaak moe,rusteloosenzalhetmeerjengelen.Genoegslaapzorgtdatdebabybeter eet,eenbeterhumeurheeftenbeterkanleren.Daarnaastkomteen oververmoeidkindvaaklastigweerinslaapwatervoorkanzorgendathetin eenvicieuzecirkelbelandt.

4.3Desociaal-emotioneleontwikkeling

Desociaal-emotioneleontwikkelingbeschrijfthetgevoelslevenendeomgang metanderen.Eenbabyuitgevoelensvooraldoortehuilenwanneerhijzich nietprettigvoelt,maarhijkanookzijngevoelenslatenziendoorbijvoorbeeld tetrappelenmetzijnbeentjesendoorevenwegtekijken.Eenbelangrijke mijlpaalindesocialeontwikkelingisde gestimuleerdeglimlach.Debaby glimlachtdanalseenreactieopeenander.Demeestebaby’sdoenditwanneer zetussende6en8wekenoudzijn.Voordeontwikkelingvanemotiesishet belangrijkdaterfysiekcontactistussendebabyendeverzorgers.Rondde 7demaandbegintde eenkennigheidsfase.Debabyvoeltzichdanmaarbij éénoftweeopvoedersveiligenhijontwikkelteenangstomgescheidente wordenvandezepersonen.Wanneerhijeenvreemdeziet,gaathijhuilenen kruipthijtegendeopvoederaan.Eenkennigheiduitzichnietaltijdevensterk, hetenekindlaatditveelmeerziendanhetandere.

Ik-besefenpersoonlijkheid

Eenbabyheeftnoggeen ik-besef.Ik-besefwilzeggendateenkindzichzelf ervaartalseenzelfstandigpersoonmeteeneigenwil,dieeigenkeuzesmaakt enonafhankelijkisvanwateenanderwilofvraagt.Eenbabymaaktgeen onderscheidtussenzichzelfeneenander.Hijiszichooknognietbewustvan zijneigenlichaam,hijherkentzichzelfdanooknietindespiegel.Wanneerde babyouderwordtleerthijhetverschiltussenikendeander.Hijleertsteeds meerdatzijneigengedrageeneffectoproept.Wanneerhijzijnlepelopde grondgooitmaaktditeenmooigeluid.Deeerstekeerginghetperongeluk maarhijzalditeenaantalkeerherhalenomteervarendathijdegeneisdie diteffectveroorzaakt.Elkebabywordtgeborenmeteeneigenpersoonlijkheid, eenuniekpersoonmeteeneigenkarakterentemperament.

Eenbabyherkentzichzelfnognietineenspiegel.

Voorbeeld

OphetkinderdagverblijfligtAhmed,eenbabyvan2maandenoud,opzijnrug indebox.Hijisaanhetspelen,beweegtzijnarmenenmaaktvrolijkegeluidjes. Wanneerhijzijnarmomhoogbeweegt,iseropeenseenschrikreactiebijhem waarneembaar.Erlijktechterniksaandehand.Ahmedschriktvanzijneigen armdieineenswelergdichtbijzijngezichtindebuurtkwam.

Hechting

Hechting isdediepe,blijvendebanddieeenkindmetzijnopvoeders ontwikkelt.Hetisdeveiligebasisvandebaby.Hijweetdatzijnverzorgerser zijnvoorhemendathijophenkanvertrouwen.Dezeopvoedersenverzorgers noemje hechtingsfiguren.Dezeveiligegehechtheidmaaktdatdebaby vertrouwenheeftinzichzelf.Eengoedehechtingbevordertdenieuwsgierigheid enleergierigheid.Eenveiliggehechtebaby,dievertrouwenheeftinde volwassenenomhemheen,durftdewereldomhemheentegaanontdekken enzelfstandigietstegaanondernemen.Hijgaatoponderzoekuit.Ditnoem je exploratiedrang.

Huilenenhuilbaby’s

Vrijwelallebaby’shuilen.Hetisnormaalalseenbabyanderhalftottweeuur perdaghuilt.Doortehuilenkaneenkindlatenmerkendathetietsnodigheeft enaandachtwil.Bijvoorbeelddathijhongerheeft,moeis,eenviezeluierheeft ofpijnheeft.Wanneereenbabymeerdandrieuurperdag,meerdandrie dagenperweek,tenminstedriewekenachterelkaarhuiltnoemjediteen huilbaby.Maarookalsopvoedershethuilgedragvanhunbabyalsprobleem ervarenenervoorhulpzoekenwordtervaneenhuilbabygesproken.Wanneer jeditalsuitgangspuntneemtiserinNederlandbijongeveertienprocentvan debaby’ssprakevaneenhuilbaby.Kenmerkendvooreenhuilbabyisdatdeze sneloverprikkeldis,vaakmoeilijkinslaapvaltenalsdebabyslaaptdeze slaapjesvaakmaarkortzijn.Daarnaastzijnhuilbaby’sergonrustiginhun bewegingenendrinkenzevaakonrustig.Huilbaby’szijnvaakmoeilijkte troosten.

4.4Decommunicatieveontwikkeling

Lachen

Eenbabygebruiktzijnlachomincontacttekomenmeteenander.Ditheet de socialelach.Eenbabyvanongeveer10wekenlachtnietalleenomdathij iemandherkent,deleidstervanhetkinderdagverblijfbijvoorbeeld,maar gebruiktzijnlachookomcontacttemakenmetdeander.Eenbabylachtnaar mensenindewinkel,indebusennaardeanderekinderenophet kinderdagverblijf.Hijprobeertopdiemanierookeenlachuittelokkenbijde ander,hijmaaktechtcontact.Bijzonderhierbijisdatvoorheendeanderhet initiatiefnamennuhetcontactmakenbewustvanuitdebabykomt.Desociale lachisvooriedereen,maarvanaf20wekenontstaatde exclusievelach.Deze lach isalleenbestemdvoormensendiehetkindechtgoedkent.Metdezelach maaktdebabyduidelijkdathijdevolwassenevertrouwt.Volwassenendiede exclusievelachnietkrijgen,houdthijzoopafstand.

Deeerstegeluiden

Alspedagogischprofessionalmaakjecontactmeteenbabydoortegenhem tepraten.Hoeweleenbabyniksterugzegt,hoorthijelkwoorddatjezegt. Doortepratenmaakjecontactmaarstimuleerjeeveneensdetaalontwikkeling. Wanneerdebabynognietpraat,heetdatde voortaligeperiode.Indeze

Delachalshulpmiddelbijhetmakenvancontact.

periodewordtdebasisgelegdvoordetaalverwerkingvanhetkind.Wanneer eenbaby6wekentot4maandenoudismaakthijonbewustklanken.Hetgaat omgeluidjesdievanzelfontstaandoordatdebabyzijnmondeenstukjeopen heeft.Hetzijnmeestalgorgelendeenkoerendegeluidjesdieklinkenals ‘eheh’of ‘uhuh’.Ditheet vocaliseren.Rond4maandengaatvocaliserenover in vocaalspel:hetkindmaaktkeelgeluidjesenoefentdaarbijvooralmet intonatie,toonhoogteenvolume.Hierkunjenogklankenhorendieniet voorkomenindetaaldiedeopvoederssprekenendusklinkenallebaby’s overdehelewerelddannoggelijk.

Pim

Pimvan4maandenwordtverschoond.Marianne,diehemverschoont,vertelt preciestegenPimwatzeallemaaldoet:zo,nuevendesokjesgoedaandoen endanevendebroekweergoed.Pimmaaktvrolijkegeluidjesterugenlaat zomerkendathijheteen-op-eencontactfijnvindt.Erontstaateengesprekje. ZomaaktMarianneopeenprettigemaniercontactmetPimmaarstimuleert zeeveneensdetaalontwikkeling.

Echolalieenbrabbelen

Inde5detot6demaandgaatdebabyrijenvansteedsdezelfdelettergrepen herhalenengaatdebabyookzijnlippengebruikenbijhetproducerenvan lal-enkeuvelgeluidjes.Ditheetde brabbelfase.Hetkindbrabbeltdanalleen nogdieklankendiehijinzijnomgevinghoort.Deopvoederkandanuitde geluidendiedebabymaaktsteedsvakeropmakenhoediezichvoelt.Eenblije babymaaktopeenanderemaniergeluiddanwanneerhijzichgefrustreerd voelt.Rond7maandengaankinderenoefenenmetnabootsenvanklanken intonatievandetaaldiezijomzichheenhoren.Hetkindherhaaltdelaatst gehoordeklankenmaarbegrijptnognietwatergezegdwordt.Hetherhalen vandelaatstgehoordeklankennoemjeookwel echolalie.

Woordenschat

Wanneerkinderen13maandenoudzijnbegrijpenzeongeveervijftigwoorden receptief,datwilzeggendatzehetwoordwelbegrijpenmaarnogniet gebruiken.De productievewoordenschat,dewoordendiezebegrijpenen actieftoepassen,bestaatdangemiddelduittienwoorden.Dewoordenschat wordtdaninkortetijdheelsneleenstukgroter.Eenmaandlaterisde receptievewoordenschatnamelijkaltoegenomenmethonderdwoorden.Op

deleeftijdvan1,9jaarbestaatdeproductievewoordenschatuitvijftigwoorden. Elkkindontwikkeltzichinzijneigentempo.Sommigekinderendoenmaanden overdeeerstetienwoordenenkunnenenkelewekenlateropeenshonderd woordengebruiken.Anderekinderenbreidenhunwoordenschatgeleidelijker uit.

Eenvandemijlpalenindevroegtaligeperiodeisde eenwoordsfase.Ditisde fasewaarbijhetkindspreektinlossewoorden.Hetwoordwathetkindzegt, staatvooreenvolledigezin.Doorintonatieendecontextwaarinhetkindiets zegt,begrijpjevaakwathetwil.Alseenbabyvragendhetwoord ‘Sap?’ zegt, kunjeuitdetoonopmakendathijdorstheeftengraagwatsapwildrinken. Dezefaseduurtvanongeveer1jaartot1,5jaar.

4.5Demoreleontwikkeling

Weeteenbabywatgoedisenwatslecht?Daarkunjeverschillendoverdenken. SigmundFreudenLawrenceKohlbergzijnvanmeningdatbaby’szonder moraliteitgeborenworden.Debabydoetwathemgelukkigmaaktenwat hemeengoedgevoelgeeft.Debabyleertpaslater(doorbijvoorbeeldbelonen enstraffen)vanzijnomgevingwatgoedisenwatslecht.Volgensonderzoek vanprofessorPaulBloomenKarinWynnnaardeoorsprongenontwikkeling vanmorelegedachtenengedragbijkinderenwordenbaby’sgeborenmeteen algemeenbegripovergoedenslechtgedrag(Hamlinetal.,2007).Deze onderzoekershebbenaanverschillendebaby’shandpoppenenfilmpjeslaten zien.Indezefilmpjesenspelletjeswaseraltijdéénpopdiedeanderhielp.De anderefiguurwasdehinderaarenwerktetegen.Verderwasereenneutrale popdieniethielpenookniettegenwerkte.Wanneereenbabyvervolgens moestkiezenuitdezefigurenkozenzedehelper.Wanneerzekondenkiezen uitdeneutralepopofdehelperkozenzeookdehelper.Hierdoorzoujekunnen zeggendaterwelsprakeisvanaangeborenmoreelbesefbijeenbaby.

4.6Deseksueleontwikkeling

Deeerstefaseindeseksueleontwikkelingisdeoralefase(Freud).Oraalwil zeggen,viaofmetdemond.Eenbabyheefteengrotezuigbehoefteenervaart lustgevoelenstijdenshetvoedenmeteenspeenoftepel.Dezonevandemond, tongenlippeniserggevoeligvoorprikkels.Zuigenopeenfopspeenofduimpje geefteenbabygenot,maarookhetontdekkenvannieuwevoorwerpendoor dezeindemondtedoenisprettigvooreenbaby.InFreudstheorievormtdeze fasedeeersterelatietusseneenkindenzijnmoeder(demoedermaakthet voeden(zuigen)mogelijk).Deaanrakingenintimiteitvaneenvolwassene

helpendebabyomeengezondebelevingvanseksualiteitteontwikkelen. Naarmatedebabyouderwordtkanhijzelfooksteedsbeteraangevendathij behoefteheeftaancontact.Hijstrektzijnarmenuitnaariemandofgaatdicht tegenjeaanzitten.

4.7Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

ElisawerktalspedagogischprofessionalopkinderdagverblijfDevrolijkeArk. Zewerktopeenverticalegroepvankinderentussende6maandenen4jaar oud.Samenmethaarcollega'sverzorgtenbegeleidtzedekinderenophaar groep.Elisawilaansluitenbijdezorg-enontwikkelbehoeftevandekinderen. Zeishetaanspreekpuntvoordeoudersenverzorgersvandekinderen,ze heeftdanookregelmatiggesprekkenmethen.Naasthetverzorgenen begeleidenvandekinderenishetdeverantwoordelijkheidvanElisadaterop hetkinderdagverblijfactiviteitenaangebodenwordenendatderuimteenhet materiaalwaarinenwaarmeegewerktwordtopordeis.Binnen kinderdagverblijfDevrolijkeArkwordtgewerktmeteenvastdagschema.

Casus

Pieteriseenbabyvan11maandenoudenvolopinontwikkeling.Hijgroeiten ontwikkeltzichgoedenlijkthetergnaarzijnzintehebbenophet kinderdagverblijf.Pieteriseenvrolijkeenblijebaby.ElkemiddagbrengtElisa hemnaardeslaapkamervoorzijnmiddagdutje.Zekleedthemom,zingteen liedjeenlegtheminzijnbed.MaarPieterweigertteslapen.Hijkijktvrolijkom zichheenenligttespeleninzijnbed.Pieterlijktzijnmiddagslaapjenietnodig tehebben.

Dilemma

Elisaiszichervanbewustdatvoldoendeslaapbelangrijkisvoordelichamelijke encognitieveontwikkelingvanPieter.Maaralshijweigertteslapenishet misschienbeteromhembijdeouderekinderenopdegroeptelaten?Pieter nuinzijnbedjelatenliggenterwijlhijwakkerislijktnietnodigtezijn.Hem elkekeeromkledenennaarbedbrengenlijkennuoverbodigetakentezijn.

WatdoetElisa?

1.OmdatvoldoendeslaapbelangrijkisbrengtElisahemelkemiddagnaar zijnbed.Zeweetdathijnietgaatslapenmaarwilhemweldemogelijkheid gevenomteslapen.

2.ElisawilPieterdezorggevendiehijnodigheeft.Indemiddagslapenis nietietswaarPieterbehoefteaanheeft.Zewijktafvanhetvaste dagschemaenlaatPieterdanookspelenopdegroep.

4.8Verdieping:Indepraktijk

Meteengebaarkaneenkindsomssnellerduidelijkmakenwathijwil.

Ronddeeersteverjaardagzeggendemeestekinderenhuneerstewoordje, maarcommunicerendoenzevaakaleerdermetkleine,vaakonbewuste gebaren,zoalshetwrijvenindeogenalstekenvanmoeheidofhetsabbelen opeenknuistjebijhonger.Kinderendienognietkunnenpraten,makenmet gebarensomsalwelduidelijkwatzijwillen,omdatdeontwikkelingvande motoriekvandehandenzichsnellerontwikkeltdandievanhetstrottenhoofd, tongenlippen.Bij babygebarentaal wordtkinderengeleerdommetgebaren tecommuniceren,zolangzedatnognietverbaalkunnen.

Voor-ennadelen

Erisnietveelwetenschappelijkbewijsvoordepositievewerkingvan babygebarenofhetspreektelkaartegen.Devolgendevoor-ennadelenvan babygebarentaalwordengenoemd:

• Kinderendiejonggebarenleren,hebbensnellereengroterewoordenschat, ditverschilverdwijntechternahet3dejaar.

• Hetzichkunnenuitdrukkeningebarenleidttotminderdriftbuienenmeer socialevaardigheden.

• Voordecognitieveontwikkelingkanhetaanlerenvanbabygebarentaal leidentoteenhogereIQscoreop8-jarigeleeftijd.

• Hoewelmoederseencursusbabygebarenleukvindenomtedoenenhet debetrokkenheidbijhunbaby’sbevordert,ervarendiegenendiezo'n cursushebbengevolgdméérstressdanmoedersdieeenandersoortcursus hebbengedaan.

• Voorzichnormaalontwikkelende,horendekinderenzouhetgeen toegevoegdewaardehebben.

Voorbeelden

Erzijnvanzelfsprekendegebaren,diemensendienietspecifiekgebaren hebbengeleerdookgebruiken.Denkaanzwaaien,schoudersophalenenja knikkenenneeschudden.Ookzakenaanwijzenlerenallekinderenvanaf ongeveer9maanden.Dezegebarennemenkinderenover,omdatzijdelink snappentussenhetwoord,dehandelingenhetgebaardaterbijhoort. ‘Echte’ babygebarendiejeineencursusbabygebarenleert,lijkenopofzijnhetzelfde alsdegebarenuitdeofficiëleNederlandseGebarentaal.Voorbeeldenvanveel gebruiktegebarenzijn:speen,bal,boek,meer,schommel,zandbak,buiten, vliegtuig,hond,vogel.Ookwerkwoordenzoalseten,drinken,slapen.Deeerste gebarenzijnsomsmoeilijkteherkennen,omdatdemotoriekvanjonge kinderennognietergverfijndis.

Methoden

Eenmethodeomkinderengebarenaanteleren,isdoorhetgebaartemaken terwijljehetwoordzegt.Jevraagt: ‘Wiljedrinken?’,terwijljeeendenkbeeldig glasleegdrinkt.Alsdegebarenophetkinderdagverblijfenthuisconsequent aangebodenworden,kaneenbabyvaakalnaeenmaandzelfhetgebaar makenalshijdorstheeft.Erzijninhethelelandcursussenbabygebaren. Verderzijnerveelboekenmettekeningenvangebaren.Jekuntookzelf gebarenbedenken,maardanishetbelangrijkdatiedereendiedebaby verzorgt,dezelfdegebarengebruikt.

4.9Begrippen

Babygebarentaal

Hetcommunicerenmetkinderendoorhetgebruikvangebaren.

Brabbelfase

Debabymaaktgeluidengebruiktdaarbijdelippen.Maaktrijenvandezelfde lettergrepen.Maaktkeuvelgeluidjes.

Echolalie

Hetherhalenvanlaatstgehoordeklanken.

Eenkennigheidsfase

Debabyvoeltzichmaarbijéénoftweeopvoedersveiligenheeftangst gescheidentewordenvandezepersonen.

Eenwoordsfase

Fasewaarinhetkindspreektinlossewoorden.

Exclusievelach

Lachdieeenbabyalleenlaatzienaanmensendiehijechtgoedkent.

Exploratiedrang

Debabygaatdewereldomhemheenontdekkenenzelfstandigiets ondernemen.

Gestimuleerdeglimlach

Debabyglimlachtalseenreactieopdeander.

Grijpreflex

Reflexbewegingvaneenbaby.Wanneerjeeenvingerindehandpalmvaneen babylegtzalhijdezedirectvastpakken.

Hechting

Diepeblijvendebanddieeenbabymetzijnopvoederontwikkeld.

Hechtingsfiguren

Opvoederswaarmeedebabyeenhechteenveiligebasisheeftontwikkeld.

Huilbaby

Eenbabydiemeerdandrieuurperdag,meerdandriedagenperweek tenminstedriewekenachterelkaarhuilt.

Ik-besef

Eenkindervaartzichzelfalseenzelfstandigpersoonmeteeneigenwil.

Imitatieleren

Lerendooreenandernatedoen.

Instrumenteelleren

lerendatdooreigengedrageenreactieontstaat.

Klassiekeconditionering

Hetkoppelenvaneenervaringaaneengebeurtenis.

Latentleren

Onopgemerktlerendoorervaringenoptedoen.

Loopreflex

Reflexbewegingvandebaby.Wanneerdevoetzolenvaneenjongebabyop eenvlakkeondergrondgezetwordenzaldebabyeenloopbewegingmaken.

Objectfixatie

Eenbabyrichtzijnogenopeenvoorwerpofgezicht.

Objectpermanentie

Eenbeeldinhetgeheugenvastkunnenhoudenzonderdathettezienis.

Oog-handcoördinatie

Deogenendehandenwerkensamenomeenbepaaldetaaksuccesvoluitte kunnenvoeren.

Productievewoordenschat

Woordendiebegrepenwordenenactieftoegepast.

Receptiefwoordenschat

Woordendiewelbegrepenwordenmaarnognietgebruikt.

Reflexbewegingen

Eenreflexiseenonbewustereactieopeenprikkel.

Sensomotorischefase

FaseuitdefasetheorievanPiaget,waarindebabyindeleeftijdvan1-24 maandenzintuigenontwikkelt,motoriekengeheugenoefent.

Sensomotorischeontwikkeling

Hetsamenwerkenvandezintuigenendemotoriek.

Socialelach

Lachenmetalsdoelcontacttemakenmetdeander.

Vocaalspel

Hetkindmaaktkeelgeluidjesenoefentdaardoormetintonatie,toonhoogte envolume.

Vocaliseren

Deonbewusteklankendieeenbabymaakt.

Voortaligeperiode

Faseindeontwikkelingwaardebabynognietspreekt.

Zuigreflex

Reflexbewegingvandebaby.Debabymaakteenzuigendebewegingvande mondwanneerdelippenwordenaangeraakt.

Zoekreflex

Reflexbewegingvandebaby.Wanneerjemetjehandoverdewangvande babystrijktgaatdebabyautomatischzoekennaarvoedseldoornaarde richtingvandeprikkeltedraaien.

THEMA5 DEPEUTER(2-4JAAR)

Inhoudthema

• Delichamelijkeontwikkeling

• Decognitieveontwikkeling

• Desociaal-emotioneleontwikkeling

• Decommunicatieveontwikkeling

• Demoreleontwikkeling

• Deseksueleontwikkeling

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Depeuterfasestartwanneerhetkind18maandenoudiseneindigtalshet kind4jaarwordt.Hetiseengeheelnieuwefaseinhetlevenvaneenmens.De peuterismobiel,kanlopenenheeftdaardooreensnellemanieromdewereld omzichheenverderontdekken.Aldienieuweontdekkingenroepenvragen op.Vragenzoals ‘watisdat?’ of ‘waarom?’ zijnvragendiebijdeze ontwikkelingsfasepassen.Dooraldezevragenwordtdewoordenschatsteeds groter.Eenpeuterwordtsteedsmeerzelfstandig,wilvaardighedenoefenen zonderhulpvananderen.Hijgaathetopzijneigenmanierdoenenontdekt dathijzelfiemandis,hijeeneigenikheeftendusookzelfdingenkanbeslissen enkeuzeskanmaken.

5.1Delichamelijkeontwikkeling

Wanneereenkinddepeuterleeftijdbereiktgaatzijnlengtegroeilangzamer. Hetsupersnellegroeienvertraagtindezefase.Eenpeutergroeitgemiddeld vijftotachtcentimeterperjaar.Welneemtzijngewichtflinktoe,eenpeuter komtgemiddeldtweetotdriekiloperjaaraan.Erisdusvooralsprakevan breedtegroei.Wanneerjenaareenpeuterkijkt,valthetopdatzijnhoofdnog relatiefgrootistenopzichtevanzijnlichaam.Eenpeuterheeftintegenstelling toteenbabyweleenhals.Watwelontbreektbijdepeuteriszijntaille.Zijn buikisbolwaardoorhetsomslijktofeenpeuterovergewichtheeft.Inde peuterperiodeontwikkeltookhetmelkgebitzichverder.Eenkindvan18 maandenheeftmeestalnogmaareenpaartanden,maaropdeleeftijdvan3 jaarishetmelkgebitbijdemeestekinderencompleet.

Motorischeontwikkeling

Depeuteroefentmetnamedegrovemotoriek.Depeuterkanzelfstandiglopen enleertrennen,springenenklimmenwaardoorhijdegrovemotoriek voortdurendtraint.Hierdoorkrijgthijsteedsmeerbewegingenonderdeknie entrainthijzijnspieren.Depeuterontwikkeltzijncoördinatieenbalans.Door tebewegenleerteenpeuterverschiltussengrootenklein,dichtbijenverweg, hijleertafstandeninschattenendesamenhangtussenzijnbewegingenwordt steedsvloeiender.Zokaneenjongepeutereenbalalleennogmaargooien ofwegschoppenmaareenouderepeuterkan,naheelwatoefenen,ookeen balvangen.Ookalligtdenadrukbijdeontwikkelingvandegrovemotoriek, ookdefijnemotoriekwordtgetraind.Denkhierbijaanvaardighedenalshet rijgenvangrotekralen,dichtmakenvanknopenenritsen,tekenenen schilderen.Dezeactiviteitenzijnvoordepeuternogerglastig.

Hetoefenenvandegrovemotoriek.

Eenpeuterontdektzijnzelfstandigheidenwildaardoorgraagdingenzelf, zonderhulp,doen.Helpenbijhetopruimenvanspullen,hethelpen tafeldekken,zelfaan-enuitkledenendichtmakenvanknopenzijntakenwaar eenpeuterbijkanhelpen.Zijnzelfredzaamheidwordtdaarmeegestimuleerd endepeutertraintzijngroveenfijnemotoriek.Maarookhetaanbiedenvan beweegactiviteitenzoalsnaareenspeeltuingaanzorgtervoordatdepeuter vaardighedenkanoefenen.Denkhierbijaanschommelen,springenenklimmen enklauteren.Belangrijkhierbijisdatdepeuterderuimtekrijgtomuitte proberenendathijzijnverworvenbewegingsvrijheidkanbenutten.Depeuter moetzijneigenlichaamen(on)mogelijkhedenlerenkennenenhijdoetdit doorteproberenendoorteervaren.

Mijlpalenmotorischeontwikkelingpeuters

Looptachteruit

Bouwteentorenvandrieblokken

Looptdetrapop

Schopteenbalweg

Bouwteentorenvanzesblokken

Loopthard

Staateentelopéénbeen

Fietstopeendriewieler

Hinkelt

Vangteenbal

Zindelijkworden

±18maanden

±18maanden

14-24maanden

14-24maanden

±24maanden

Rond2dejaar

2-4jaar

2-3jaar

3-4jaar

Rond4dejaar

Eenmijlpaalinhetlevenvandepeuterishetmomentdathijvoorheteerst gebruikmaaktvanhetpotjeofhettoilet.Demeestepeuterszijnrondde2jaar oudwanneerzeinteressekrijgenvoorpoepenenplassen.Datisdeeerstestap bijhetzindelijkworden. Zindelijk wilzeggendatjezelfkuntaangevenwanneer jemoetpoepenofplassenendepoepofplasookevenopkunthouden wanneerergeenpotjeoftoiletindebuurtis.Eenpeuteristoeaan zindelijkheidstrainingwanneerhijinteresselaatzieninzindelijkworden.Om tekunnenstartenmetzindelijkheidstrainingishetvanbelangdatdepeuter geïnteresseerdismaarhijmoeterlichamelijkookklaarvoorzijn.Hijmoetzijn sluitspierenkunnenbeheersenendepeutermoetverbandenkunnenleggen tussenhetgevoelvaneenaandrang(volleblaas)enhetpoepenenplassen.

Joep(2jaaroud)bezoekthetkinderdagverblijf.ElkedagbegeleidtAisha, pedagogischprofessional,ophetvastewc-momentdekinderennaarde toiletten.Joepdraagtnogeenluiermaarlooptsteedsvakermethaarmee. Hijkijktwatergebeurt.Watdoendekinderendaar?AishabetrektJoepbijhet wc-moment.Deeerstestapindezindelijkheidstrainingisgezet.

5.2Decognitieveontwikkeling

Netalsbijdedreumesgaatookdepeuteroponderzoekuit,hijverkentde wereldomzichheen(exploratiedrang).Hetdenkenvandepeuterwordt voornamelijkbepaalddoordatwathijmeemaaktenziet.Hetdenkenvande peuterisconcreetenonlogisch.Datwathijzietiswaar.Dejongepeuterdenkt animistisch.Ditwilzeggendatdepeutermenselijkeeigenschappenaan niet-levendedingentoekent.Depeutergaatervanuitdatvoorwerpendezelfde gedachtenengevoelenskunnenhebbenalshijzelfheeft.Alshijbijvoorbeeld vanzijnloopfietsvaltgeeftdepeuterdefietsdeschuld(stoutefiets)ofwanneer bloemenslaphangenineenvaaszijndebloemenverdrietig.Eenpeuterweet ongeveerwatwelennietmag,maardatisvooralgebaseerdopwateen volwassenegoedkeurtofafkeurt. Normbesef – hetzichbewustzijnvande geldendenormen – heefteenpeuternognietontwikkeld.Hijprobeertgraag uit:doetietsstoutsenkijktdanhoedevolwassenereageert.Hetnormbesef vandegemiddeldepeuterbevindtzichin,ofnetvoor,heteerstestadiumvan demoreleontwikkeling.

Indepeuterspeelzaalverkleedtdepedagogischprofessionalzichinhetbijzijn vandepeutersomtotSinterklaas.Ophetmomentdatzehelemaalis omgekleedziendepeutersSinterklaasstaan,dejufisverdwenen.

Magischdenken

Tussenhet3deen6delevensjaarmakenkinderengeenonderscheidtussen hunfantasieenwerkelijkheid.Ditheet magischdenken.Hunmaniervan denkenisnognietverbondenaanderegelsvanderealiteit,voorhenisalles mogelijk.Zokaneenkikkerzomaar,netalshetsprookje,ineenprins veranderenenkandestofzuigernietalleenhetstof,maarookjouopzuigen. Defantasiehelptdepeutereenoplossingtebedenkenvooralledingendie hijnognietbegrijpt.Dezemaniervandenkenkanangstigzijnvooreenpeuter. Hetisbelangrijkdeangstenserieustenemenensamenmetdepeutereen oplossingtevindenomzijnangstenwegtenemen.Indezefasecreëerthet kindimaginaire,denkbeeldigevriendjes,diehemkunnenhelpenzijnangsten tebeteugelen.Hetmagischdenkenvandepeuterstoptnietineens,hetiseen geleidelijkproces.Bijhetenekindzalditprocessnellerverlopendanbijhet anderekind.

Jonas(2,5jaaroud)bezoekthetkinderdagverblijf.Elkekeeralshijnaarde slaapkamerwordtgebrachtbeginthijtehuilen. ‘Erziteenkrokodilondermijn bed’,roepthij.Depedagogischprofessionalspeeltmethemmeeenjaagtde krokodilmetgrotegebarenweg.Zeneemtzijnangstserieusookaliser natuurlijkgeenkrokodiltebekennen.

Decreatieveontwikkeling

Jongekinderenhebbenvannaturehetvermogenomzichopallerleimanieren creatiefuittedrukken.Zezingen,dansen,tekenenenschilderenzonder schroom.Jongekinderenzijnnietgerichtopheteindproduct.Hetisniet belangrijkofhetdansjegoedtotzijnrechtkomtmaarhetgaatomhetplezier tijdenshetdansen.Hetmaaktnietuitwateenanderervanvindt.Jongepeuters zijnergfantasierijkencreërennietomdatzeietsbepaaldswillenmaken,het ontstaatpertoeval.Wanneerjongekinderenvrijmogenoefenenenspelen metverschillendematerialenvergrootdathetzelfvertrouwen,hetnodigtuit totexperimenterenenonderzoeken.Peuterslerendoortedoen,bijvoorbeeld datvervenmetjevingereenanderresultaatgeeftdanvervenmeteenkwast. Peutersgaanrondhet3delevensjaarbetekenisgevenaanhuntekeningenen knutselwerkjes.Ditheetde symbolischefase. Zebedenkenwatzewillen makenengevenwatzegemaakthebbeneennaam.

Tekenontwikkeling

Detekenontwikkelingiseenbeschrijvingvanstappen,dieeenkinddoorloopt bijhettekenen.Dieontwikkelingverlooptvoorallekinderenviadezelfde stappen.Tekeneniseenvaardigheiddiebelangrijkisomdathetzowelde grovealsdefijnemotoriekstimuleert.Alseerstemakenkinderenkrabbels. Zelerenhierdoordatzesporenachterkunnenlatenmethetpotlood.Zemaken grovebewegingenvanuitdeschouderenelleboog,debewegingenworden dusvanuitdegrovemotoriekgestuurd.Demeestemensenhebbeneen voorkeurshand,jebentlinkshandigofrechtshandig.Peutersgebruikenbeide handenmaarrondhet3dejaarisvaakduidelijkofeenkindlinkshandigof rechtshandigis.Toteenjaarof6kandevoorkeurshandnogwisselen.Wanneer eenjongepeutergaattekenenpakthijhetpotloodnogvastmetdehelehand, de vuistgreep.Tussenhet3deen4dejaarontwikkeltdepeuterde penseelgreep.Dehandiseengeheel,devingersbewegennietenhetpotlood wordtvanbovenafvastgepakt.Depeutermaaktdebewegingenvanuitde schouder,deelleboogendepols.

Devuistgreependepenseelgreep.

Wanneereenpeuter3jaaroudistekenthijvoorheteerstgeslotenvormen, decirkel.Datgaatwelmetwatoefeninggepaard,ineersteinstantiezullende cirkelsniethelemaalgeslotenzijnendevormhebbenvaneenei.Latertekent hetkindechtegeslotencirkels.Hettekenenvaneencirkeliseenmijlpaalin hetlevenvandepeuter,wantalseenkindeengeslotencirkelkantekenen, ziethetookhetverschiltussenzichzelfendebuitenwereld.Devolgendestap indetekenontwikkelingvaneenpeuterishettekenenvanechtefiguren.Hij tekentmensen.Ditgebeurtwanneerdepeuter3tot4jaaroudis.De menstekeningbestaatuiteenhoofd(kop)metogeneneenmond,deneus ontbreektnogvaak.Aanhethoofdvastzittendebenen(poten).Derompvan hetfiguurontbreekt.Dezegetekendefiguurnoemjeeen koppoter. Voorbeeldvaneenkoppoter.

5.3Desociaal-emotioneleontwikkeling

Eenpeuterontdektdathijzelfdingenkandoen,daterdingengebeurenomdat hijdatingangzet.Hijisdegenediedeballaatrollen,hijisdegenediehet koekjepakt.Hijweetalshijindespiegelkijkt:datbenik!Depeuterontwikkelt hetbesefdathij ‘eeneigenpersoon’ is,hijheeftik-besef.Depeuteroefent volopmetzelfstandigzijn,meteigenkeuzesmakenenishiertrotsop.Hijis hierzomeebezigdathijzichvaakgedraagtalsofhijalleenisopdewereld. Eriksongeeftaandatdebelangrijkstelevenstaakvandepeuterhetervaren vanonafhankelijkheidis(autonomie).Depeuterkanzichnognietinlevenin deander,depeuteris egocentrisch.Pasinhet2delevensjaarisersprakevan egocentrischeempathie.Datwilzeggendateenpeuterzichprobeertinte levenineenanderkindmaarditnogdoetvanuitzijneigengevoelensen gedachten.Peuterslatentroostgedragzien,maaropeenmanierwaaropze zelfgetroostwillenworden.

Samendelenisnogmoeilijk.

Peter(2jaar)speeltopdepeuterspeelzaal.Hijisdrukindeweermeteen kruiwagentje.Plotselinggaaterietsmisenvalthijopdegrond.Hijisintranen. Ilaysa(2jaar)dieindebuurtaanhetspelenisbrengtgauwhaarknuffelbeer naarhemtoe.Zedenktdatdieknuffelbeerhemtroostzalbiedenomdatdat bijhaarookzois.

Vanafhet3delevensjaarkunnenpeuterszichsteedsbeterinleveninde gevoelensvananderen.Zezijnzichervanbewustdatdegevoelensdiezezelf ervarenanderszijndandievananderen.Zebegrijpendatnietiedereen dezelfdebehoeftesheeftendatoplossingendievoorhenwerkenmisschien nietdebesteoplossingzijnvoordeander.Zeproberenooksteedsmeerte begrijpenwaaromeenanderkindverdrietigis.Indezefasespreekjevan ingeleefdeempathie.

Hetexperimenterenmetonafhankelijkheidenzelfstandigheiduitzichinkoppig gedrag.Hijverzetzichtegendatgenewatdeopvoederwil.Zoantwoordteen peutervaakopallevragenmetnee.Maarhijlaatditkoppigegedragookzien dooralleszelftewillendoen.Zelfsalsheteigenlijknognietlukt.Deze koppigheidsfaseisvangrootbelangvoordepeuter,hijweetdatzijnopvoeders vanhemhoudenenkandaaromexperimenterenmetgrenzenenhetuiten vanzijneigenwil.DitroeptvolgensdetheorievanEriksonookwelgevoelens vanschaamteentwijfelop.Dezekoppigheidsfasewordtookde peuterpuberteit genoemd.Depeuterbegrijptindezefasezijneigenemoties nietaltijd.Vaakweeteenpeuterweldathijverkeerdheeftgereageerdineen bepaaldesituatie,hijweetalleenniethoehijdanwélhadmoetenreageren. Hetisbelangrijkdatdepeuterderuimtekrijgtomdedingenopzijnmanier tedoen,leertdathijeigenkeuzesmagmakenendathijweetdatneezeggen mag.

Indepraktijk

Robin,eenpeutervan3jaaroud,bezoekthetkinderdagverblijf.Femke,de pedagogischprofessional,maaktbroodklaar.ZevraagtaanRobin:Wiljekaas opjeboterham?Robinreageertmet:Nee.Wiljedanboterhamworst?Weeris neehetantwoord.BijelkevervolgvraagblijftRobinhetzelfdeherhalen.Robin zitduidelijkindepeuterpuberteit.DevolgendedagmaaktFemkeopnieuw

debroodmaaltijdklaar.ZewilRobinderuimtegevenomeigenkeuzeste maken,maarwilnietopnieuwdestrijdmethemaangaan.Zevraagt:Robin, watwiljeopjeboterham?Kaasofworst?

Peuterpuberteit.

OpdepeuterspeelzaalisFahim,eenpeutervan3jaar,indezandbakaanhet spelen.DebuitenspeeltijdisvoorbijenMarion,depedagogischprofessional, roeptdepeutersomnaarbinnentegaan.MaarFahimwilnietnaarbinnen, hijisnetzolekkeraanhetspelen.Hijisboos,gooitzijnschepjeopdegrond engaaternaastzitten.Hijkijktboosnaardegrond.Marionlooptnaarhem toeengaatnaasthemzitten.Zezegt: ‘Jewilnognietnaarbinnen,hè?Iksnap datjeerboosvanbent,jewaszolekkeraanhetspelen.Maarnugaanwenaar binnen,wantmamakomtjezoophalen’.Zebenoemtenerkenthiermeede gevoelensvanFahim.

5.4Decommunicatieveontwikkeling

Tussende1,5en4jaargebeurterveelindetaalontwikkeling.Defasewaar hetkindnuinzitheetde differentiatiefase.Indezefasewordtalleswathet kindeerderalheeftgeleerduitgebreid.Eenpeuterleertsnelveelnieuwe woordenenissteedsbeterverstaanbaar.Depeuterleertwoordentegebruiken voorpersonenendingenomhemheenzoalsjuf,tractorofkrokodil.Daarnaast lerenpeuterswoordengebruikenvooreigenschappenofgevoelens.Zoals groot,zwaar,blijenbang.Vanaf1,5jaargaankinderenwoordencombineren. Ditheetdetwee-meerwoordsfase.Kinderenmakenzinnenvantweewoorden. Vaakwordthettweedewoordgebruiktomeenwensofoordeeluittespreken, zoalsbijvoorbeeld ‘Jufhelpen’ of ‘Peterstout’.Eentwee-woordzinkan verschillendebetekenissenhebben.

Ilse,eenpeutervan2jaaroudzegttegendepedagogischprofessionalopde peuterspeelzaal:'Jufjas'.Ditkanbetekenen:'Hierismijnjas',maarook'Juf, pakmijnjaswantikwilnaarbuiten'of'Waarismijnjas?'.

Vanafongeveer3jaarkunnenkinderenzinnenmakenvandrietotvierwoorden. Bijvoorbeeld:'Jufkomspelen?'Of:'Ikookmeedoen?'Zekennendan gemiddeldduizendwoorden.Ooklerenzedetaalregelstebegrijpenen ontdekkenzevastepatronenintaal(popwordtpoppenenikfietswordtwij fietsen).Peutersgebruikendezetaalregelsnogregelmatigverkeerd, bijvoorbeeldgezwemdinplaatsvangezwommen.Wanneereenpeutereen woordnietkent,kanhetzelfeenwoordbedenken.Indezefasekenteenkind alleklankenvandemoedertaal.Peutersoefenenveelmettaal.Ditdoenze bijvoorbeelddoorboekjeste ‘lezen’ endaarbijhardoptevertellenwaterop deafbeeldingenistezien,zelerenliedjesenversjesenoefenenzedoortegen depopofbeertepraten.Zevoerendanhardophelegesprekkenenoefenen daarmeemetwoorden,intonatieenspreektempo.

5.5Demoreleontwikkeling

Kohlbergnoemtdithet preconventioneleniveau.Indezefaseleertdepeuter ditdoordathijgoedkijktnaarhoevolwassenenreagerenopzijngedrag.Door teervaren.Debeloningofstrafdiehijkrijgtvoorzijngedragbepalenofiets goedoffoutis.Eenpeuterweetdatiemandslaanofduwennietmagendat hetdelenvanjespeelgoedjuistgoedis,maarhijkanhiernognietaltijdnaar

handelen.Eenpeuterkanzichhetbestaanregelshoudeninhetbijzijnvan eenvolwassene.Alshijeenkeuzemaakt,isdepeuternognietaltijdinstaat eigenwensenopzijtezetten.Depeuterisnogteveelgerichtopdebevrediging vanzijneigenbehoefteomhiergehooraantegeven.

Ophetkinderdagverblijfstaateenschaalmetbiscuitjesklaar.Merel(3jaar) weetdatzedezenietmagpakken.Zeblijftmaarnaardekoekjeskijken.Ze zegt:'Magnietvandejuf',maarpaktvervolgenseenbiscuitjevandeschaal.

5.6Deseksueleontwikkeling

Eenpeuterleertzijneigenlichaamontdekkenenleertallelichaamsdelen benoemen.Hijervaartnoggeenschaamtevoorzijnlichaam,depeutervindt hetbijvoorbeeldgeenenkelprobleemomnaaktrondtelopen.Depeuteris nieuwsgierigensteltvragenals:Hoekomteenbabyindebuik?Of:Heeftjouw mamagroteofkleineborsten?Wanneereenpeuter3jaaroudis,vindthijhet leukomviezewoordentezeggen.Vaakgaangrapjesover ‘poepenpies’.Dit doethijmetnameomeenreactievanvolwassenentekrijgen.Delustgevoelens vandepeuterzijngekoppeldaanhetlatengaanvanontlasting.Detweede fasevandeseksueleontwikkelingvandejongepeuterisdaaromvolgensde theorievanFreuddeanalefase.Peutersbelevenplezieraanhetpoepenen zijnvaaktrotsopdatwaterinhetpotjetevindenis.Zevindenontlastingniet viesenkunnenplezierbelevenaanhetspelenmetdezeontlasting.

Rondhet3delevensjaarzijnpeutersgeïnteresseerdinhetverschiltussen jongensenmeisjes.Ditisdefallischefase.Zelerenofzeeenjongens-of meisjeslichaamhebben.Ooklerenzedatanderenhenzienalseenjongenof meisje.Depeuterontwikkelteen genderidentiteit.Ditishetgevoeldatiemand heefttenaanzienvanhetman-ofvrouwzijn.Indemeestegevallenpast genderidentiteitbijhetlichaamwaarmeehetkindgeborenis,maarditisniet altijdzo.Peutersbetastenhuneigenlichaamenhungenitaliënenbekijken metinteressedievananderen.Debronvanbevredigingzijndegeslachtsdelen maarnietzoalsbijvolwassenendiebewustmasturberenomeenorgasmete bereiken.Depeuterraaktzichzelfaanenorgasmeskomenopdezejonge leeftijdwelvoor.Datisnietietsomjezorgenovertemaken.Welishetdan goedomaandepeuteruitteleggendatdezezichafzondertalsdezebehoefte wordtgevoeld.

5.7Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

AnnemiekwerktalsleidsterbijDaantje,eenkleinschaligkinderdagverblijfmet vierverschillendegroepen.SamenmethaarcollegaKimwerktAnnemiekin degroepPinkelotjes,eengroepvoorkinderenvan0tot4jaar.Vaakkomen kinderenalvanafeenhalfjaarbijdePinkelotjesterecht.AnnemiekenKim verzorgenenbegeleidendekinderendusvooreenlangereperiode.Zehebben vaakeenhechtebandmetdepeuters.

Casus

IndegroepzitStan,eenactiefjongetjevannet2jaar.SindsStankanlopen, wilhijallesonderzoeken.Hijklimtgraagoveralopenisnergensbangvoor. Hijhoudtervanomtespringenenterennen.Indegroepishijhetdrukste kindje.AnnemiekzietdatStangraaglichamelijkwordtuitgedaagd.Hijiszich duidelijkmotorischaanhetontwikkelen.

Dilemma

WanneerdemoedervanStanopeenochtendhaarzoontjekomtbrengen, knooptzeeenpraatjeaanmetAnnemiek. ‘WiljegoedopStanletten?’,vraagt ze. ‘Hijmaggraagoveralopklimmen,maarikbenzovreselijkbangdathijflink valt.Mijnneefjeisdriejaargeledenvaneentafelgevallenenkwamdaarbij heelongelukkigterecht.Hijheefteenhersenbeschadigingopgelopen.

OmdatStanookzodrukisbenikextravoorzichtig.Wiljeervoorzorgendat Stannietmeeroveralopklimt?’ Annemiekmerktdatdezemoedereen overbezorgdehoudingheeft.Zekanhetzichwelvoorstellen.Annemiektwijfelt hoezemoethandelen.

WatdoetAnnemiek?

1.Zeverteltdemoederdatklimmenergbelangrijkisvoorhetontwikkelen vanhetzelfvertrouwenvanStan.Hijheefthetnodig.Vallenhoortdaar ookbij.GelukkigisdeomgevingvanDaantjeveilig,zodaterweinigtot geenongelukkengebeuren.

2. ZezegttegendemoederdatzeervoorzalzorgendatStannietmeeroveral opklimt.Alshijdatthuisooknietmag,danmoetzedataccepteren.Het istenslottehaarkind.ErzijnnoggenoeganderemanierenomStanzijn zelfvertrouwentestimuleren.

5.8Verdieping:Indepraktijk

Ophetkinderdagverblijfenopdepeuterspeelzaaliseenpeuterinde gelegenheidomsamentespelenmetleeftijdsgenootjes.Tochspeelteen peutergraagenregelmatigalleen,uitzijnspelgedragblijktdathijegocentrisch is.Ditalleenspelenheet solitairspel.Alsnogzoekteenpeutergraagdeandere peutersop.Hijspeeltdanzijneigenspelnaasteenanderepeuterdieookzijn eigenspelspeelt.Hijspeeltnaastdeanderennognietmetdeander.Ditheet parallelspel.Inhetspeelkeukentjestaateenpeuterbijvoorbeeldineen pannetjeteroeren,naasthemdoeteenanderepeuterhetzelfde.Zehouden elkaarindegatenendoenelkaarnamaarspelenwelelkhuneigenspel.Vanaf deleeftijdvan3jaarwordteenpeutersteedssocialer.Hijbegrijptdeander danbeterenkanzichbeterinandereninleven,depeutergaatdanechtmet anderenspelen.

Socialevaardighedenoefenen

Tijdenshetspelenleertdepeuter,hijoefentzijnsocialevaardigheden.Hoe kanikopdeanderreageren?Enhoereageertdeanderopmij?Hoelosikkleine problemenenruzietjesop?Depeutermaaktvrienden.Opdepeuterleeftijd wildatzeggendatzeeenanderkindjeleukvindenendaarmeewillenspelen. Wiejevriendjeiskansnelveranderen.Eenouderepeuterspeeltbijvoorbeeld evenmeteenonbekendanderkindjeindespeeltuinennoemtdatdirectzijn vriend.Evenlaterishijdatkindjealuithetoogverlorenenspeelthijmeteen ander.Depeutermaaktgraageigenkeuzesenspeelthetspeldathijzelfheeft uitgekozen.Tochmaaktdeouderepeuterophetkinderdagverblijfen peuterspeelzaalechtevriendjes.Dievriendschappenzijnbijvoorbeeldte herkennenaanhetfeitdatzeechtblijwordenwanneerzehunvriendjeweer zienenweersamenkunnenspelen.

Spelsituatiesobserveren

Eenpeuterisvanaf3jaaralheelgoedinstaatomzijngedragaantepassen aandatvananderepeuters.DitblijktuitpromotieonderzoekvanHinke EndedijkaandeRadboudUniversiteit.Zeonderzochtspelsituatiestussen

peuters.Zedeedditdoorpeutersvanverschillendeleeftijdenteobserveren (peutersvan2jaaren4maandenoud,peutersvanprecies3jaaroudenpeuters van3jaaren8maandenoud).Zeliettweepeuters,dieelkaarnietkennen, samenspelen.Zekregeneenduidelijkeopdracht:laathetplaymobil-poppetje vanéénvandeglijbaneninhetzwembadjeglijden.Zekregenhiervoorvijf minutendetijd.Voordegroep2-jarigepeuterswasditeenmoeilijkeopdracht. Slechtstwintigprocentvandepeutersluktehetomhetgedragzoaanelkaar aantepassendatzedezelfdeglijbaankozen.Maarbijdegroepjesvan3jaar oudepeuterslukteditstukkenbeterenkooszeventigprocentvoordezelfde glijbaan.

Prosociaalenantisociaalgedrag

Uithetonderzoekkangeconcludeerdwordendatkinderentussende2en3 jaaroudeenflinkestapmakenindesocialeontwikkeling.Zeleren samenspelenensamenwerken.Eenandereopvallendeuitkomstuithet onderzoekwasdatdepeutermakkelijkwisseltvanrol.Deenekeerlaathij prosociaalgedrag zien,datisgedraggerichtomdeandertehelpen,deandere keer antisociaalgedrag (gedragwaarbijgeenrekeningwordtgehoudenmet degevoelensenwensenvandeander).Welkerolhetkindkiesthangtafvan hetkindwaarmeezesamenspelen.Hoemeerprosociaalgedragdeanderliet zien,hoemeerprosociaalgedragdepeuterzelflietzien.Enandersomook:

Hoemeerantisociaalgedragdeandervertoont,destemeerlietdepeuter hetzelfdegedragzien.Zeproberenbeideuitomteonderzoekenhoezehet bestmetanderekinderenkunnenspelen.

Positievespelmomenten

Deonderzoeker(HinkeEndedijk)vindthetdaaromeenpluspuntwanneereen kindeenkinderdagverblijfofpeuterspeelzaalbezoekt,wantdaarzijnveel verschillendekinderenommeetespelenenkunjeinverschillende samenstellingenlerenenspelen.Alspedagogischprofessionalishetvan belangdatjedepeuterderuimtegeeftommetverschillendekinderente spelen.Wanneereenpeuterregelmatigantisociaalgedraglaatzien,observeer depeuterdan.Inwelkesituatieslaatdepeuterditgedragzien?Enmetwelke kinderenspeelthijdan?Gebeurthetaltijdbijdezelfdeactiviteit?Alsdathet gevalis,kunjedieomstandighedenaanpassen.Alseenpeutermakkelijkzijn gedragaanpastenvanrolwisseltzalhijbijvoorbeeldminderbereidzijnsamen tewerkenmeteenanderepeuterdiesteedszijnspeelgoedafpakt.Hijzaldan snellerantisociaalgedraglatenzien.Omprosociaalgedragtelerenheefteen peuterpositievespelmomentennodig.

5.9Begrippen

Analefase

Faseinhetlevenvandepeuterwaarbijlustgevoelenszijngekoppeldaanhet latengaanvanontlasting.

Animistischdenken

Menselijkeeigenschappentoekennenaannietlevendevoorwerpen.

Antisociaalgedrag

Gedragwaarbijgeenrekeninggehoudenwordtmetdewensenengevoelens vandeander.

Differtentiatiefase

Faseindetaalontwikkelingindeleeftijdtussen1,5en4jaar,dewoordenschat bereidzichuitendeverstaanbaarheidverbeterd.

Egocentrisch

Opjezelfgerichtzijn,onvermogenomzichintelevenindeander.

Egocentrischeempathie

Vanuiteigengedachtenengevoelensinlevenindeander.

Fallischefase

Faseindeseksueleontwikkelingvandepeuterwaarbijzegeïnteresseerdzijn indeverschillentussenjongensenmeisjes.

Genderidentiteit

Ditishetgevoeldatiemandheefttenaanzienvanhetman-ofvrouwzijn

Ik-besef

Hetbesefdatjeeeneigenpersoonbentmeteeneigenwil.

Ingeleefdeempathie

Depeuterkandegevoelensvandeanderbeterbegrijpenenweetdatzijn gevoelensverschillendkunnenzijndandievaneenander.

Koppoter

Menstekeningdooreenpeuterwaarbijdebenenvastzittenaanhethoofd.

Magischdenken

Geenonderscheidkunnenmakentussenfantasieenwerkelijkheid.

Normbesef

Bewustzijnvandegeldendenormen.

Parallelspel

Kinderenspelennaastelkaarhetzelfdespelmaarspelennietsamen.

Penseelgreep

Greepwaarmeedepeutereenpotloodvastpakt.Depeuterhoudthetpotlood vanbovenafvast.

Peuterpuberteit

Koppigheidsfasevandepeuter.

Preconventioneelniveau

EerstefaseinhetonderzoekvanKohlbergnaardemoreleontwikkelingvan kinderen.

Prosociaalgedrag

Gedraggerichtophethelpenvandeander.

Solitairspel

Hetkindspeeltindividueelspel.

Symbolischefase

Faseindeontwikkelingwaarbijkindereneenbetekenisgevenaantekeningen enknutselwerkjes.

Vuistgreep

Dejongepeuterpakthetpotloodmetdehelehand(vuist)vast.

Zindelijk

Zelfaankunnengevenwanneerjemoetpoepenofplassenenditookenige tijdopkunnenhouden.

THEMA6 HETJONGEBASISSCHOOLKIND(4-8JAAR)

Inhoudthema

• Delichamelijkeontwikkeling

• Decognitieveontwikkeling

• Desociaal-emotioneleontwikkeling

• Decommunicatieveontwikkeling

• Demoreleontwikkeling

• Deseksueleontwikkeling

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Indezeontwikkelingsfasegaathetkindvoorheteerstnaarschool.Zijnleven speeltzichdannuookvooreengrootdeelbuitendeinvloedssfeervande opvoedersaf.Hetjongeschoolkindgaathierdoormeereeneigenlevenleiden enzalzelfstandigerworden.Hetjongeschoolkindiszichervanbewustdat heteeneigenikheeftenspeeltgraagsamenmetanderekinderen,hetlaat sociaalgedragzien.Tijdenszijnspeloefenthetdegroveenfijnemotoriekdie zichindezefaseflinkontwikkelt.Ookhetfunctionerenbinneneengroepleert eenkindindezefase.

6.1Delichamelijkeontwikkeling

Wanneereenkinddekleuterleeftijdbereiktgaatdegroeimindersnel.Een kindgroeitdangemiddeldzevencentimeterperjaarenwordtelkjaar gemiddeldtweekilozwaarder.Jongenszijnoverhetalgemeengroteren zwaarderdanmeisjes.Indezefasegroeithetlichaamsnellerdanhethoofd. Derompgroeitsnellerendaardoorlijkendebenenvanhetkindkorter.Het bollepeuterbuikjeendemolligehandjesverdwijnenenhetuiterlijkvanhet jongebasisschoolkindzietereenstukslankeruit.Delichaamsverhoudingen gaansteedsmeeropdievaneenvolwassenelijken.Ookgaanindezefasede botteninenkelsenpolsenzichverderontwikkelenenuitbreiden.Devoeten vanhetjongeschoolkindgroeiengemiddeldelkjaareenschoenmaatgroter. Ookhetgebitvanhetkindverandert.Demelktandenmakenplaatsvoorhet volwassengebit.Hetverliezenvandeeerstemelktandbegintmeestalrond het5deof6delevensjaar.

Gemiddeldegewichtenlengtevankinderentussen4en8jaar

Demotorischeontwikkeling

Degrovemotoriekoefenthetjongeschoolkinddoorveeltebewegen.Het evenwichtendecoördinatieverbeterenhierdoor.Inhet5detot6dejaarkan hetschoolkindhinkelen,tiensecondenopéénbeenstaaneneenrechtekoprol maken.Tussenhet6deen7dejaarkunnendemeestekinderenfietsenenlukt hethenvijftienkeertestuiterenmeteenbal.Hetjongeschoolkindimiteert enmaaktgecompliceerdebewegingenalsdraaienenspringentegelijken oefentmetevenwichtenbalans.Hetlopenoverrandjesenricheltjesisdan ookietswathetjongeschoolkindgraagdoet.Hetlukthemomallemotorische bewegingentemaken.Daarnavolmaakthetdezebewegingendoordezete blijvenoefenen.Indezefaseontwikkeltdefijnemotoriekzichineensnel tempo.Deoog-handcoördinatieverbetertzichwaardoorsteedsmeer handelingenmakkelijkergaan.Zolukthetkinderenindezefasebijvoorbeeld omietsinteschenkenzondertemorsenenkunnenzekleinekralenrijgenen vetersstrikken.

Motorischeontwikkeling.

6.2Decognitieveontwikkeling

Eenkleuter(4tot6jaar)denktenhandeltnogintuïtiefenonlogisch.Hijbegrijpt bijvoorbeeldnietdatdehoeveelheidwatergelijkblijftwanneerjewater overgietvaneenbredebekernaareenlangesmallebeker.Dekleuterdenkt

datdehogevaasmeerwaterbevat,dielijktimmersvoller.Hetjonge basisschoolkindredeneertendenktlogischer.Hetbekijktsituatiesvan verschillendekanten.Ookalstaathetwaterhogerindesmallebeker,tochis hetevenveelwater,zoredeneerthet.Wanneerditbegripontwikkeldis,ishet instaattot objectconservatie.Hetkindheeftgeleerddatdingenvanvorm kunnenveranderenterwijlzeinaantalofhoeveelheidgelijkblijven.Indeze fasemaakthetkindzichtermenalshoeveelheid,lengteengewichteigen. Hierbijheefthetjongeschoolkindconcreetmateriaalnodig.De concreet-operationelefase (fasedrievanPiaget),dieduurttotongeveer11 jaar,isbegonnen.

Indepraktijk

IngroepdriekrijgtIlse(7jaar)deopdrachtdriepoppenvangrootnaarklein neerteleggen.Ditlukthaarprima.Daarnakrijgtzeeenhypothetischeversie vandezeopdracht,zonderconcreetmateriaal(duszonderdepoppen).Dejuf zegt:PietisgroterdanJan,enJanisgroterdanKees.Wieishetgrootst?Dan lukthetIlsenietomdeopdrachtgoedtebeantwoorden,devraagisniet concreetgenoeg.

Hetconcreet-operationeeldenkenwordtgeleidelijkaanverworvenenisaan destartvandezelevensfasenognietaanwezig.Wanneerhetkind4jaaroud is,ishetgevoelvoortijdenbegrippenzoals'gisteren'of'morgen'nogniet goedontwikkeld.Hetismoeilijkgebeurtenissenofgedachtenindejuiste volgordeteplaatsen.Opactiviteitendievaakterugkomenkanhetzichgoed voorbereidenmaarnieuwegebeurtenissenzijnvaaknoglastig.Indeze levensfaseleerteenkindgevoelvoortijd.Aanheteindevandezelevensfase, wanneereenkind8jaaroudis,lukthetomkloktekijken.Hetjongeschoolkind isleergierigenenthousiast.Hetdoetveelnieuwekennisop.Zokaneenkind van4jaaroudtellenvanééntottienendecijfersééntotenmetvijfherkennen enkaneenkindvan8alrekenenmetsommenmetgetallentotduizend.

Fantasie

Hetjongeschoolkindkan,netalseenpeuter,nogmoeilijkonderscheidmaken tussenfantasieenwerkelijkheid.Inhetdenkenvaneenjongschoolkindis allesnogmogelijk.ErzwemmenhaaieninhetzwembadenSinterklaaskomt elkjaarzijnverjaardaginNederlandvieren.Maarhetjongeschoolkindkan ookzijneigenfantasiegebruikenenvervolgensgaangeloveninzijneigen

bedenksels.Zokanereendraakverstoptzittenindekledingkastofeenheks wonenindebureaula.Hetjongeschoolkinddenktmagischenbedenktzelf verklaringenvoordatwathetnietbegrijptenbedenktzelfeenoplossingvoor zijnvraag.Jongekinderenkunnensommigedingenookheelletterlijknemen. Nadeuitspraak: ‘Aha,hetkwartjeisgevallen’ kanhetjongeschoolkind daadwerkelijkopzoekgaannaarietswatopdegrondisgevallen.Fantasie kanookeenhulpmiddelzijnomproblementeverwerken.

Annabel

Annabel(5jaar)isgisterenvoorheteerstnaardetandartsgeweest.Ditwas eenspannendeervaring.Zeheeftbijdetandartsveelindrukkenopgedaan. Vandaagspeeltzebijdebuitenschoolseopvangdehelemiddagal ‘tandartsje’. Hethelebezoekwordttotindetailnagespeeldwaarbijhetopvallendisdat Annabelnietderolvanpatiëntmaaralleenderolvantandartsspeelt.Annabel neemtderegie.

Hetjongeschoolkindkanvanafdeleeftijdvanongeveer7tot8jaaronderscheid makentussenwatwaarisenwatnietwaaris,entussenwatkanenwatniet kan.Ditheet realiteitsdenken.Hetkindbekijktdewereldnietmeervanuit zijneigenfantasiemaarzietdewerkelijkheid.Ditisdanookvaakhetmoment datkinderenhetgeloofinSinterklaasverliezen.Hetzienvandewerkelijkheid kanervoorzorgendatangstgevoelenstoenemen.Hetkindleertopschool overmilieuvervuilingenhongersnoodenzietinhetJeugdjournaaldater landeninoorlogzijn.Watalsdathemzouoverkomen?

Tekenontwikkeling

Wanneerkinderenfigurenkunnentekenenkomenzeinde dwarrelfase.Op eentekeningvaneen5-jarigedwarrelenallerleivormenoverhetpapier.Een kindindezeleeftijdheeftnoggeengevoelvoorverhoudingen.Huizenkunnen heelkleinzijnenmensenheelgroot.Erisnoggeenluchtenbodem,kinderen tekenenwaarzewillen.Wanneereenkind6jaaroudisenklaarisomnaar groepdrietegaanveranderterwatindetekenontwikkeling.Kinderenmaken dan sandwichtekeningen.Hemelenaardewordengebruiktalsbegrenzing vanhettekenpapier.Huizen,mensenenbomenstaanechtopdegronden vogelsenvliegtuigentekenthetkindindelucht.Wanneerhetkinddieren tekenthebbendezetweepotenenauto’stweewielen.Detekeningenvormen

verhaaltjes.Hetkindprobeertdewerkelijkheidineentekeningtevangen.Het tekentbijvoorbeelddebabyindebuikvanmama.Defigurendiedekinderen tekenen,lijkenopechtemensen,metledemateneneenromp.

Schrijfontwikkeling

Defijnemotoriekisvanbelangomtekunnenschrijven.Omnauwkeurigte kunnenwerkenmoeteenkinddepenopdejuistemaniervasthoudenen preciesvoldoendekrachtzettenopdezepenomnauwkeurigtekunnenwerken.

Bijhetjongeschoolkindheeftde pengreep zichontwikkeld.Hetkindhoudt eenpenvasttussenduimenwijsvingerenkanbinnendelijntjeskleuren. Wanneereenkindtussende4en5jaaroudis,lukthethemzijneigennaam teschrijven.Hetdoetditnogingroveblokletters.Opschooloefenthetmet schrijfpatronen.Hetschrijftbijvoorbeeldlussenvanbovennaarbeneden, zigzaglijnenenboogjes.Ditiseenvoorbereidendeoefeningophet daadwerkelijklerenschrijven.

Sandwichtekening.

Deechtepengreep,ookwelprecisiegreepof pincetgreep genoemd,beheerst eenkindtussende5en7jaar.Hetkindisdaninstaatfijnerebewegingente makenwaarbijdepolsmeebeweegt.Doordekleinerebewegingenlukthet steedsbeteromdetailstetekenen.

Wanneerhetkindnaargroepdrievandebasisschoolgaat,leerthetaanelkaar teschrijven.Opdatmomentzijndeexecutievefuncties,functiesdieervoor zorgendatjeeentaakkuntvolbrengenmeteengoedresultaat,zoalsje aandachtbijeentaakhoudenengedraguitstellen(nietspelenmaarwerken), voldoendeontwikkeld.

Hetkruisenvandemiddellijn

Wanneerhetschrijfonderwijsaangebodenwordt,heefthetkindvoldoende evenwichtomeengoedeschrijfhoudingvooreenlangeretijdaantehouden.

Daarnaastisoriëntatienodig.Hetkindmoetwetenwaarhetmoetbeginnen metschrijvenopeenbladenzijnaandachtkunnenverschuivenvanhetbord naarhetschrijfpapierombijvoorbeeldietsvanhetbordoverteschrijven.

Belangrijkbijhetlerenschrijvenis kruisenvandemiddellijn.Demiddellijn looptvanbovennaarbenedenoverhetgehelelichaam.Hetkruisenishet vermogenomoverhetmiddenvanhetlichaamtereikenmetdearmenen benen.Bijhetschrijvenbetekentditdateenrechtshandigkindlinksophet papierbegintendoorschrijfttotaanderechterkant.Eenkinddatdaarnog moeitemeeheeft,neemtdepenmetdelinkerhandoverofschrijftalleenaan derechterkantvanhetpapier.Wanneerdithetgevalis,wildatzeggendatde hersenhelftennognietvoldoendesamenwerken,hetstartenmethet schrijfonderwijsisdannietzinvol.

Robert-Jan

Robert-Janheeftdezeweekzijn4deverjaardaggevierdenisvandaagvoor heteerstingroepéén.Hijspeeltmetdeauto’s.Hijzittussentweespeelkleden inenverplaatstdeauto’svanhetenekleednaarhetandere.Hijpakteenauto dieophetlinkerkleedligtmetzijnlinkerhandop.Middenvoorzijnlichaam verplaatsthijdeautonaarzijnrechterhandomdezevervolgensophet rechterkleedteleggen.Robert-Jankruistzijnmiddellijnniet.

6.3Desociaal-emotioneleontwikkeling

Hetjongeschoolkindontwikkelteenzelfbeeld.Hetweet:ditbenik,ditkanik goedenditvindiknogmoeilijk.Hetontwikkelteenbeeldvanzichzelf.Een jongekleuterzalzijnzelfbeeldconcreetomschrijvenaandehandvandekennis envaardighedendiehijoverzichzelfheeft:ikkangoedvoetballen,ikben groot,ikhebkrullen.Hijvergelijktzichzelfenzijnprestatiesnognietmet anderen.Dejongekleuterispositiefingesteldenoverschatzichzelfvaak.Hij verwachteenprachtigetekeningtemaken,elkewedstrijdtewinnenenlater heelrijkteworden.Ookalgaaterwatmis,dejongekleuterbekijktdetoekomst positief.Pasalshijwatouderwordt,leerthijmeernaarzichzelftekijken.Hij zalzichzelfdanomschrijvenalsverlegenofvrolijk.Eengevolgvandit toenemendeik-besefisdathetjongeschoolkindzichbewustisvanzijneigen kwetsbaarheid.Hierdoorkunnenangstgevoelensontstaan.

Regelsenafspraken

Eenjongekleuterisvaaknogergopzichzelfgerichtenvindthetlastigomzich intelevenindeander.Hijdenktnogegocentrisch.Maarhijleertindeze levensfaseovereenkomstenenverschillenoptemerken.Hijontdektdatde anderandersis.Hetjongeschoolkindleertomtegaanmetconflicten,regels enafspraken.Hetleertenervaartwaaromdezeregelsenafsprakenbelangrijk zijn.Ditissomsnoglastig,zokaneenjongekleuterklikkendatdeanderiets doetwatnietmagmaarhetvervolgenszelfookdoen.Wanneereenkindnog maarpasnaardebasisschoolgaat,laathetvaakeensterkeafhankelijkheid zienvandeleerkracht.Hetisergbetrokkenbijalleswatdeleerkrachtdoet. Wanneerhetkindlangerdeschoolbezoektzaldezeafhankelijkheidafnemen enzalhetkindzijnzelfstandigheidsteedsmeerlatenzien.

Lerenvanelkaar

Wanneereenkindrondde6á7jaaroudisgaathetzichsteedsmeervergelijken metanderekinderen.Hetidentificeertzichnogsterkmetdeopvoedersmaar imiteertookhetgedragvananderekinderen.Hierbijrichthetzichopleeftijdsenseksegenootjes.Hetdoetervaringopmetconflicten,opkomenvoorjezelf enrekeninghoudenmetdeander.Indezefasekanhetjongeschoolkindzich intoenemendemateverplaatsenindegevoelens,opvattingenendesituatie vandeanderenkanaangevenofietsperongelukofmetopzetisgedaan.Maar hetkanookbijzichzelfgevoelensvantrots,schuldenschaamteonderscheiden. Indezeleeftijdsfaseontdekthetjongeschoolkinddathetdeeluitmaaktvan verschillendegroepen(bijvoorbeeldsportgroep,klasgroepengezin)endat hetinelkegroepeenandererolvervult.

Vlijttegenoverminderwaardigheid

Eriksonnoemtdefasewaarinhetjongeschoolkindzichbevindt: vlijtversus minderwaardigheid.Dezefaseduurtvanafhet5delevensjaartotongeveer het11delevensjaar.Hetkindervaartindezelevensfaseveelnieuwe uitdagingen.Wanneereenkindsucceservaartbijdezeuitdagingengeefthem diteengoedgevoel.Hetvoeltzichcompetent.Hetzalhierdoorindetoekomst eerderverantwoordelijkheidnemenenzalsnellernieuwedingenaanpakken. Wanneereenkindfaaltkanditleidentoteengevoelvanminderwaardigheid. Wanneereenkindindezefaseextraaangemoedigdwordtdoordeopvoeders ofdeleerkrachtzalhetinzichzelfeneigenkunnengaangeloven.Eenpositief zelfbeeldontwikkeltzichzo.Hetkindvoeltdathetermagzijnendathetde moeitewaardis.Kinderendiegeenofweinigaanmoedigingkrijgenzullen snelleraanzichzelfgaantwijfelen,kunnenhetgevoelkrijgendatzij tekortschietenenontwikkeleneenlaagzelfbeeld.

Faalangst

Wanneernieuwetakenlastigzijnvooreenkindenhetkrijgtteweinig ondersteuningkaneenkind faalangst ontwikkelen.Faalangstis,hetwoord zegthetal,deangstomtefalen.Bangzijndatjeietsnietkunt.Eenkindmet faalangstisvaakbangvoorhetonbekendeenlegtdelatvaakhoog.De spanningisbijeenkindzohoogdathetslechterpresteertdanheteigenlijk zoukunnen.Eenkindmetfaalangstervaartnegatievegedachtenenkan hierdoorgeblokkeerdraken.Ditbevestigtdathet'tnietkanenkomthierdoor ineennegatievespiraalterecht.Alspedagogischprofessionalishetvanbelang datjefaalangstherkentenhetzelfvertrouwenvanhetkindprobeertte

stimuleren.Ditkandoorhetkindpositieftebenaderenenhetkindhetgevoel tegevendathetzelfstandigwatkan.Legdenadruknietophetresultaatmaar leereenkinddatfoutenmakenmag.

Verschillendesoortenfaalangst

Nietelkeangstomtefalenishetzelfde.Faalangstkanopverschillende gebiedenvoorkomen.Faalangstwordtdaaromonderverdeeldindrie verschillendecategorieën:

• Socialefaalangst.Heefteenkindsocialefaalangstdanervaarthet angstgevoelensindeomgangmetanderen.Zokanhetdenkendatanderen nietmethemwillenspelenenishetbangomuitgelachenteworden.

• Motorischefaalangst.Heefteenkindmotorischefaalangstdankomtde angstnaarvorentijdensmotorischetaken.Nietdurvenklimmenopeen klimrekbijvoorbeeldofbijeensportwedstrijdnietmeedurvendoen.

• Cognitievefaalangst.Heefteenkindcognitievefaalangstdanervaarthet angstgevoelensbijschoolsetaken.Bijvoorbeeldangstbijhetlerenlezen, eenmoeilijkelesofbijeentoets.

Samenspelen

Vanafongeveer4jaarzoekthetjongeschoolkindanderekinderenopom samentespelen.Datgebeurtvaakintweetallen.Hetgaathierbijvaakom fantasiespel(ikwasdandeprinsesenjijwasdandedraakenjijgingmijtoen vangenendan…).Hetkindmaaktzosamenmetdeanderhetspelenzespelen echtsamen.Zehebbenelkaarooknodigomechttekunnenspelen.Maarook bordspelenzoals‘huisje-boompje-beestje’wordenvanafdezeleeftijdgespeeld. Aldoendeleerthetkindrekeningtehoudenmetdeander,maarookopschool leerteenkindsocialeregelsdiehemkunnenhelpenbijhetaangaanvan speelcontacten.Zokanhetineenvoudigesituatiesopzijnbeurtwachtenen kanhetdeanderactiefbijeenspelbetrekken.Rondhet4dejaarheefteen kindvaakvastespeelcontactenmaardezekunnennogwelergwisselen.Wie vandaagzijnbestevriendjeiskanvolgendemaandhelemaalgeenvriendje meerzijn.Debasisvanvriendschapissamenspelen.

Vriendschappen

Vriendschappenzijnbelangrijk.Leeftijdsgenootjesreagerenimmersanders danopvoedersenanderevolwassenen.Vriendjesreagereneerlijkeneenkind kanzichmetenaandeander.Zezijnimmersgelijk.Wanneereenkind6jaar oudis,kanhetsteedsmeerrekeninghoudenmetdewensenvandeander wathetsamenspelenmakkelijkermaakt.Kinderenkunnenopdezeleeftijd ookpasechtdelen,hetgevoelvan ‘eigendom’ vanspeelgoedisminder.Op

dezeleeftijdwordterookvakeroverlegdvoorhetsamenspelen:Welkspel gaanwedoen?Enwelkespelregelshoudenweaan?Opdezeleeftijdspelen kinderenookmeerineengroepje.Erwordtbewonderinggetoondvoorelkaars vaardighedenenmogelijkhedenenwanneernodigwordterhulpaangeboden. Ookverandertdebasisvandevriendschap.Hetgaatnietalleenmeerom samenspelenmaarookomvertrouweninelkaarenhetdelenvanervaringen. Gezelschapsspelletjesspelen.

6.4Decommunicatieveontwikkeling

WanneereenNederlandskindrondzijn4deverjaardagnaardebasisschool gaat,begrijpthetongeveer3.200woordenenzethet1.000woordenactief (vooranderenverstaanbaar)in.Eenjaarlaterzijndatal2.000woorden.Daarna komenerelkjaar600nieuwewoordenbij.Opmerkelijkisdatkinderenindeze leeftijdookverkleinwoordengebruiken.Datwilzeggendatercognitief ruimtelijkinzichtontwikkeldis:Watisgrootenwatisklein?Wanneereenkind zijn5deverjaardagviertstartde voltooiingsfase .Dezeduurttotdathetkind 10jaaroudis.Indezefasebreidtdewoordenschatzichverderuitenformuleert hetkindzinnensteedsvakergrammaticaalcorrect.Hetkindontwikkelt taalbewustzijn.Ditwilzeggendathetnadenktovertaalenontdektdattaal eenbepaaldevormheeft.Zoleerthetkinddatjewoordeninklankgroepen kuntdelen(kin-der-wa-gen)endatbepaaldewoordenopelkaarrijmen.Het inzichtingrammaticaleregelsbegintrondhet5delevensjaar.

Oefenenmetrijmen.

Taalgebruik

Erwordennogwelfoutengemaakt,zovervoegthetkindbijvoorbeeldnogniet alleonregelmatigewerkwoordencorrect,zoals ‘lopen – liepen’ en ‘denkendachten’.Kinderenkennenwelalvaakderegelmaarnognietde uitzonderingen.Eenkindkanop5-jarigeleeftijdalleklankenuitdeeigentaal uitspreken.Hetwisselenvandetandenkaneentijdelijkeffecthebbenopde uitspraakvandezeklanken.Eenkindmaaktindezelevensfaselangereen complexerezinnen.Inhetvertellenvaneenverhaalbenoemthetjonge

schoolkindsteedsmeerdetails.Wanneerhetkindouderwordt,krijgthet steedsmeerinzichtinzijneigentaalgebruik.Alshet8jaaris,kanhet bijvoorbeeldsarcasmeherkennen,woordgrapjesbegrijpen,eenuitgebreide omschrijvinggevenenzelfsvolwassenenverbeteren.Doorzelfstandigtelezen leerteenkindveelnieuwewoorden,ditisdanookbelangrijkvoorde taalontwikkeling.

6.5Demoreleontwikkeling

VolgensKohlbergbevindthetjongebasisschoolkindnetalsdepeuter,zich noginhetpre-conventionelestadium.Dezefasebegintbijdegeboorteen eindigtbijhet10delevensjaar.Hetmorelebesefisinontwikkelingenkinderen lerenwatgoedenfoutisdoorhoevolwassenenophungedragreageren.Ze experimenterenmetgehoorzaamheid.Kinderenkijkenvooralnaardatwat strafofjuisteenbeloningoplevert.Bijvoorbeeld:Alsikstiekembuitenga spelenwordtdejufboos.Daaromdoeikhetniet.Of:Alsikstiekemnaarbuiten ga,kaniklekkerinderegenspelen.Daaromdoeikhetwel.Hetjonge schoolkindweegtafwatvoorhemhetbelangrijkstisenmaaktvervolgenseen keuze.Hetjongeschoolkindisnogzeergevoeligvoorvoorbeeldgedrag.Het zalhetvoorbeelddathemgegevenwordtvolgen.Eenkindvindtheldereregels enafsprakenprettig.Eenduidelijkeaanpakenduidelijkeconsequentiesbieden hetjongeschoolkindveiligheidenhouvast.

6.6Deseksueleontwikkeling

Inhet6delevensjaarkomthetjongeschoolkind,volgensFreud,inde latentiefase.Dezefasestartrondhet6delevensjaareneindigtrondhet11de jaar.Indezefaseishetkinderggerichtophetverwervenvankennis.Het gedragisminderegocentrisch.Endeinteresseinheteigenlichaamendatvan anderenisafgenomen.Kinderengaanzichindezefasesteedsvaker ongemakkelijkvoelenwanneerzezichbijvoorbeeldmoetenomkleden.Door dezeschaamteopjongeleeftijdserieustenemenleerthetkinddathetzijn grenzenaanmaggeven.Leergierigebasisschoolkinderenwillenvooralweten hoehetmakenenkrijgenvankindereninzijnwerkgaat.Zeprobereninformatie daarovertevindenenvragentestellen.Demeerderheidvande7-en8-jarigen weetdatergeslachtsgemeenschapnodigisomzwangerteworden.Demeesten wetenookdatjeverkeringkunthebbenmeteenpersoonvanhetandere geslacht.Erzijnleukevoorlichtingsboekenophetgebiedvanseksualiteiten intimiteit,afgestemdophunleeftijd.

Indepraktijk

OpdebsoisSandy,eenpedagogischprofessional,aanhetwerk.Zehaaltin demiddagsamenmetNadia(stagiaire)vijfkinderenopbijdebasisschool.De kinderenhebbennetlessenuithetproject ‘weekvandelentekriebels’ gevolgd opschool.Nuzesamenvanuitdebasisschoolnaardebsowandelenstellen dekinderendeenenadeanderevraagaanNadia.Zevindtditmaar ongemakkelijkaldievragenoverdeliefde.Zevindtheteigenlijkookongepast datdekinderenzomaaraldievragenstellen.'Neehoor',zegtSandy,'datis heelnormaal,dathoortbijdeleeftijdsfase.'

6.7Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

OpdebsoKinderstadispedagogischprofessionalGielwerkzaam.Hijis verantwoordelijkvoorhetbegeleidenvankinderentussende4en12jaaroud. Zebezoekendebsovóórennaschooltijdentijdensdevakanties.Gielishet aanspreekpuntvoordekinderen,hijzorgtervoordatzezichthuisvoelenop deopvangensluitinzijnbegeleidingaanbijdeontwikkelingsfasevande kinderen.TakenvanGielzijnonderanderehetbegeleidenvandekinderen tijdensactiviteiten,zoalsknutselen,buitenspelen,hetverzorgenvan tussendoortjesenhetopstellenenuitvoerenvaneendagprogramma.Ook haaltenbrengtGieldekinderenvanennaardebasisschool.Hijonderhoudt contactmetdeoudersvandekinderenenhijvindthetvooralbelangrijkdat hijkaninspelenopdeindividuelebehoeftevandekinderen.

Casus

VandaagwerktGielopgroepDeOlifantjes.GroepDeOlifantjesbestaatuit achtkinderenindeleeftijdtussen4en8jaar.Hetislekkerwarmlenteweer enGielheeftbedachtdathetgoedzouzijnvoordekinderenombuitentegaan bewegen.Hijheeftveelvoorbereidingengetroffeneneenheussurvivalparkoers uitgezet.Hijheeftechtzijnbestgedaan.Dekinderenmoetenondernetten doorkruipen,tunnelsgravenenbalancerenovereenkoord.Tim,eenvanzijn collega’sheeft,nadathijhetparkoersheeftbekeken,alvoorzichtigaangegeven dathijvraagtekensheeftbijdezeactiviteit.Hetparkoersiswelerguitdagend. Isditwelveilig?JannekeenPuck,tweevandekinderendiedebuitenschoolse

opvangbezoeken,beginnentehuilenwanneerzehetuitgezetteparkoerszien.

Jannekezegt:DatisveelteenghoorGiel,datdurfikniet!Puckkijkt bedremmeldenzegt:Moetikhieraanmeedoen?Ofmagikookietsanders spelen?

Dilemma

WelkekeuzeskanGielmaken?Kanzijnactiviteitweldoorgaan?

WatdoetGiel?

1. Gielbesluitzijnactiviteitaftelassen.Alszowelzijncollegaalsdekinderen opzijngroepaangevendatditgeengoedeactiviteitvoorhenis,isdatiets waarhijnaarmoetluisteren.

2.Gielzetdeactiviteitdoor.Hijvertrouwtopzijneigenkennisenmanier vanbegeleiden.Hettochkunnenafrondenvanhetparkoerszalde kinderenzelfvertrouwengeven.

6.8Verdieping:Indepraktijk

Volgensdebeweegrichtlijnenvandegezondheidsraadmoethetjonge schoolkindminimaaléénuurperdagintensiefbewegenendaarnaastdrie keerperweekspier-enbotversterkendeactiviteiten(zoalsvoetbal,dansen, buitenspelenoffietsen)uitvoerenomgezondteblijven.Indiezelfderichtlijnen staatdatbewegengoedis,maardatnogmeerbewegenbeterisendatveel stilzittenvoorkomenmoetworden.Uitonderzoekblijktdatmaarzestigprocent vandejongeschoolkindereninNederlandaandezerichtlijnkanvoldoen.Er zijnachterstandenontstaandoordatkinderen,invergelijkingmettienjaar geleden,minderbuitenspelenenmeerbinnenspelenmetsmartphonesen tablets.Ookkrijgenkinderenopdebasisschoolminder,dooreenvakleerkracht gegeven,gymlesdanvoorheen.Éénvandegevolgenvandittekortaan bewegen(volgensonderzoekonderregievandeInspectievanOnderwijs)is dathetjongeschoolkindmotorischmindervaardigisdanvoorheen.

Bewegenbelangrijkvoorlater

Vooriedereenissportvanbelangomgezondteblijven,maarPimKoolwijk (docent-onderzoekerbijhetlectoraatGezondeLeefstijlineenStimulerende Omgeving)geeftaandathetjuistbelangrijkisommeeraandachttehebben voorhetjongeschoolkind.Hijgeeftaan:Wiljeechtietsbereikenqua beweegvaardigheidvanonzejeugd,danmoetenwebeginnenbijhetjonge kind.Hetisimmersveellastigeromopje15deeventueleachterstandeninte

halen.BovendientoonthetmodelvanDavisStoddenaandatfysiekeactiviteit injejeugdinvloedheeftophetbewegeninjelatereleven.Hijontdektenamelijk datfysiekeactiviteitbijjongekinderenhunmotorischevaardighedenverbetert maardatditookandersomzois.Dusoplatereleeftijdbeïnvloedtde motorischevaardigheiddefysiekeactiviteit.Daaruitkunjeconcluderendat mindervaardigekinderenookindetoekomstmindergaanbewegen.

Bewegenindekinderopvang

UitderesultatenvandeLandelijkeKwaliteitsmonitorKinderopvangblijktdat kinderendie(eenvormvan)dagopvangbezoekengemiddeldtweetotvier keerperweekactiviteitenaangebodenkrijgengerichtopdemotorische ontwikkeling.Maaromdaterperopvanggroteverschillenzijninhoeveeltijd erbesteedwordtaanmotorischevaardighedenisdeconclusiedaternogveel ruimteisvoorverbetering.Uitanderonderzoekblijktdatkindereneengroot gedeeltevanhuntijdindekinderopvanglichamelijkinactiefzijn.Metname wanneerergespeeldwordtindebinnenruimte.Eenvandeoorzakenvante weinigbewegenindeopvangisdateropditthemanoggeenbeleidis geformuleerd.OokdekennisbankSportenbewegenbeschrijfthetbelangvan meerbewegenvoorhetjongeschoolkindengeeftadvieshoedemotorische ontwikkelingteverbeteren.Zegeefthierbijaandatheteenrolzoukunnen zijnvoorpedagogischprofessionalsomouders/opvoedersmeerbewustte makenvanhetbelangvanbewegenendevoorbeeldfunctiediezijals ouders/opvoedershierbinnenhebben.Wantbeweegjealsouder/opvoeder veel?Danzalhetkindwaarschijnlijkookmeergaanbewegen.

Aandachtspunten

PimKoolwijkgeeftaandatheteenuitdagingisomkinderenmeertelaten bewegenenheefteenaantalfactorengeformuleerddiebewezenwerkzaam zijnomdemotoriekvanhetjongeschoolkindmeteennormaleontwikkeling teverbeteren.Zobeschrijfthijhetmixenenafwisselenvantrainenenleren. Zorgervoordathetjongeschoolkindtraintopallefundamentelemotorische vaardigheden.Zoalslocomotorisch(lopenenrennen),manipulatief(bal gooien)enstabiliteit(balanceren).Letopdatjealspedagogischprofessional eenmixaanbiedttussengerichttrainenvandezevaardighedenenzorgtvoor uitdagendebeweegmomentenwaarbijhetjongeschoolkindzelfwordt uitgenodigddezevaardighedenteoefenen,zelfkeuzeskanmakenen verantwoordelijkheidkannemen.Plezierhebbeninbewegenishierbij belangrijk.Eenaandachtspuntisdeprofessioneleuitvoering.InNederland krijgthetjongeschoolkindteweiniggymlesenvaakwordendezelessenniet gegevendooreengeschooldeprofessional.

Deprofessionalbegeleidt

Omeenkindgoedtebegeleidenentewetenwelkelessen,oefeningenof methodiekenergebruiktmoetenwordenis,volgensdhr.Koolwijk,deinzet vaneenprofessionalnoodzakelijk.Ditzelfdepuntkomtooknaarvoreninde LandelijkeKennismonitorKinderopvang.Daarkomtnaarvorendat pedagogischprofessionalskennisenervaringmissenophetgebiedvan beweegonderwijsendaardoorsomsterughoudendzijninhetaanbieden ervan.Ookgeefthijinzijnonderzoekaandatverbindingvanbelangis.Alle locatieswaareenkleuterbeweegtzoudensamenmoetenwerkenomde motorischeontwikkelingvanhetjongeschoolkindteverbeteren.Thuis,de school,desportvereniging,debsoenalleandereplekkenwaarhetkindoefent zoudenmetelkaarkennisenexpertisekunnenuitwisselen.Hoemeerkennis, destemeeroplossingen.

6.9Begrippen

Concreet-operationelefase

Indeleeftijdtussen6en11jaarneemthetprobleemoplossendvermogenvan eenkindtoe(fasedrievolgensdeindelingPiaget).

Dwarrelfase

Kinderentekenenindezefasefigureninallerleivormenophetpapier,eris geenduidelijkhorizonaanwezig.Verhoudingenzijnnietcorrect.

Executievefuncties

Functiesdieervoorzorgendatweeentaakkunnenvolbrengenmeteengoed resultaat.

Faalangst

Angstomtefalen,bijvoorbaatervanuitgaandathetnietlukt.

Kruisenvandemiddellijn

Vermogenomoverhetmiddenvanhetlichaamtereikenmetdearmenen benen.

Latentiefase

FaseindeseksuleontwikkelingvolgensFreud.Wanneerhetkindtussende6 en11jaaris,ishijerggerichtophetvergarenvankennis.

Objectconservatie

Wanneereenkindheeftgeleerddatdingenvanvormkunnenveranderenmaar inaantal/hoeveelheidgelijkblijven.

Pengreep

Eenpenvasthoudentussendeduimenwijsvinger.

Pincetgreep

Deprecisiegreepofechtepengreep,waarmeeeenkindinstaatissteeds gedetailleerdeschrijf-entekenbewegingentemaken.

Realiteitsdenken

Eenkindkanonderscheidmakentussenwatwaarisennietwaarentussen watmogelijkisenwatonmogelijk.

Sandwichtekeningen

Kindertekeingwaarbijhemelenaardewordengebruiktalsbegrenzingvan hettekenpapier.

Taalbewustzijn

Kunnennadenkenovertaal,begrijpendattaaleenbepaaldevormheeft.

Vlijtversusminderwaardigheid

Indezefaseontwikkelteenkindcompetenties,doorsucceservaringenzalhij dezeookindetoekomstinzetten.FasevolgensindelingvolgensErikson.

Voltooiingsfase

Faseindeleeftijdtussende5en10jaar,dealgemenebasisregelsvande moedertaalzijngeleerdengeoefendwordtmetgrammatica.

THEMA7 HETOUDEREBASISSCHOOLKIND(8-12JAAR)

Inhoudthema

• Delichamelijkeontwikkeling

• Decognitieveontwikkeling

• Desociaal-emotioneleontwikkeling

• Decommunicatieveontwikkeling

• Demoreleontwikkeling

• Deseksueleontwikkeling

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Hetouderebasisschoolkindvaltindeleeftijdvan8tot12jaar.Netalsiniedere levensfasezijnerindeontwikkelingvanhetouderebasisschoolkindook mijlpalenteherkennen.Vriendschappenzijnbelangrijk,eenkindkrijgtte makenmetgroepsdrukenhetvormenvaneeneigenmening.

Lichamelijkzijnerbijmeisjesalveranderingenzichtbaar,diehenvoorbereiden ophetvrouwzijn.Jongenszijnvaaknogjonginhungedragenuiterlijke kenmerken.Daarnaastgaatdecognitieveontwikkelingookdoor.Demorele ontwikkelingneemtindezeleeftijdeengroteplaatsin.Kinderenbedenken zichconstantwatzeerzelfvanvinden.Demeningvananderentelthierinmee.

Hetouderebasisschoolkindisopzoeknaareen identificatiefiguur.Ditiseen volwassenediealsrolmodelenvoorbeelddoorhetschoolkindwordtgezien. Alspedagogischprofessionalisereengrotekansdatjijvoorkindereneen identificatiefiguurzultzijn.

7.1Delichamelijkeontwikkeling

Hetoudereschoolkindheefteenharmonieusgevormdlichaam.Veeloudere schoolkinderenzittenopeen(team)sport.Hunlichamelijke uithoudingsvermogenisgroterinvergelijkingmethetjongeschoolkind. Opvallendisdaterdelaatstejareneentoenameisinhetaantalkinderenmet overgewichtindezeleeftijdsfase.

Lichamelijkeveranderingenbijmeisjes

Delaatstetweejaarvandezefasewordendeverschillentussenjongensen meisjessteedsgroter.Meisjeszijnopdezeleeftijdvaaklanger,hungroeispurt begintrondhet11delevensjaarenbijsommigengroeiendeborstenal.Ook zijnermeisjeswaarbijhetoksel-enschaamhaaralaanwezigis.Sommige meisjesmenstruerenalindezeleeftijdsfase.

Lichamelijkeveranderingenbijjongens Jongenskrijgenmeerspierenenuithoudingsvermogen.Rondhet12de levensjaarbeginnendepenisenhetschaamhaartegroeien.Ookokselhaar kanbijjongensgaangroeien.Jongenszijninvergelijkingmetmeisjesqua lengtekorter.Hungroeispurtislater,maarzijwordenuiteindelijkgemiddeld langerdanmeisjes.

Prepuberteit

Degeslachtskenmerkenwordensteedsduidelijkerdoordeaanmaakvan nieuwehormonen:oestrogeenbijmeisjes,testosteronbijjongens.Dezezorgen ervoordathetlichaamzichkanvoortplanten.Zebeïnvloedenookdegevoelens. Hetkindervaartzeerwisselendeemotieswaarmeehetslechtraadweet.Alle lichamelijkeveranderingenversterkendit.Omdatditdepuberteitingangzet, noemjedezefasede prepuberteit.

Lisais11jaarenkrijgtvoorheteersteenbh.Lisadoethetliefsthaarhanden voorhaarborstenenbedektzichzelfonderwijdvallendebovenkleding.Ze vindthetmaarlastig,aldielichaamsveranderingen.Lisamerktookdatzezich geregeldsombervoeltenhetanderemomentjuistweerboosofgejaagd.De moedervanLisalegthaaruitdatdezeveranderingentemakenhebbenmet dehormonendieinhaarlichaamwerkzaamzijn.

Motorischeontwikkeling

Zoweldefijnealsgrovemotoriekisnuuitstekend.Ookheeftde oog-handcoördinatiezichontwikkeld.Hetdoenvancomputerspelletjesen sportenbeïnvloedtditpositief.Hetkindkannauwkeurigwerken,tekenen, schrijvenenknutselen.Zijngoedwerkendelijf,datsteedsmeer uithoudingsvermogenheeft,biedtveelplezierbijhetsportenenspelen.Geef voldoenderuimteenveiligheid,zodathetkindoptimaalkanfunctioneren. Zekeralshetwatonzekerisoverzijnlichaam,heeftheteenveilige,positieve omgevingnodigwaarinhetkanexperimenteren.

7.2Decognitieveontwikkeling

Defasevoordeontwikkelingvan(technisch)inzicht,ordenenenhetlerenzien vanstructuurensamenhangbreektaan.Hetruimtelijkedenkenwordtindeze faseontwikkeld.Hetkindgaatvanconcreetnaarabstractdenken.Abstract denkenheefttemakenmetdingendienietdirectwaarneembaarzijn,jehebt ervoorstellingsvermogenvoornodig.Hijkananalyserenenreflecterenendus ooknadenkenoverdegevolgenvanzijnhandelingen.DitnoemtPiagetde concreet-operationelefase.

Ruimtelijkinzicht

Eenkindindeconcreet-operationelefasekanverbandenleggentussenlosse gebeurtenissenenkentdebetekenisvanoorzaakengevolg.Ookweethetdat hetdegebeurtenissenzelfkanbeïnvloeden.Hetoudereschoolkindbeheerst hetbegrip'conservatie'vanhoeveelheid,lengte,gewichtensubstantie.Met conservatie wordtbedoeld:devaardigheidvanhetinziendateenhoeveelheid onveranderdblijft,zolangernietstoegevoegdofweggenomenwordt;ongeacht watmenerverderookaanverandert.Totslotveranderthetmagischdenken inlogischdenken.Kinderendenkenconcreetoverwatzijkunnenzienen aanraken.

Indeconcreet-operationelefasekaneenkindabstractenlogischdenken.

Indepraktijk

Astridisalspedagogischprofessionalhetvastegezichtopdenaschoolse opvangvoordegroepenzevenenacht.ZeziethoeSterreenKingaindiscussie zijnovereenblokkenbouwsel.KingabegrijptniethoeSterreaanhetgetal52 komt.'Jeziettochdatelketorenuitvierrijenvanachtblokkenbestaat',zegt

Kinga.'Ja,maarerzijnooknogblokkendiejenietkuntzien',zegtSterre.Astrid merktdatdediscussieverhitterwordt.Zebesluitmetsuikerklontjesde abstracteafbeeldingmetKingaenSterrenatebouwen.

7.3Desociaal-emotioneleontwikkeling

Hetoudereschoolkindkrijgttemakenmetgroepsdruk.Ditkanzoweleen negatievealspositieveuitwerkinghebbenopdeontwikkelingvanhetzelfbeeld vaneenkind.Alseenkindveelpositieveervaringenopdoet,zalheteensterk zelfbeeldopbouwen.Alspedagogischprofessionalkunjeeenkindhelpen doorsituatiestecreërenwaarineenpositieveervaringopsociaal-emotioneel gebiedeengroteslagingskansheeft.

Deontwikkelingvanhetzelfbeeld

Deverworvenvaardighedenopcognitiefgebiedzijnvaninvloedopdemate waarineenkindkanreflecteren.Eenouderschoolkindkrijgtinzichtinhoe anderenhemervarenenleertzichzelfopwaardeteschatten.Datkanbest eenlastigproceszijn.Krijgteenkindteweinigpositieveervaringen,dankan heteennegatiefzelfbeeldontwikkelen.

Fasevanvlijt-minderwaardigheid

VolgensEriksondoorloopteenouderbasisschoolkindindiens sociaal-emotioneleontwikkelinghetstadiumvanvlijttegenover minderwaardigheid.Doorzichintezetten(vlijt)probeerteenkindindezefase decompetentiesteontwikkelendienodigzijnomindeveranderendewereld omzichheenstaandeteblijven.Denkaanproblemenopschool,metouders, inhetgezinofmetleeftijdsgenoten.Alsditeenkindnietgoedlukt,kanhet zichminderwaardiggaanvoelen.

Deaandachtvoorhetgezinverdwijntnaardeachtergrond.Hetkindwilmeer privacyenzelfstandigdingenondernemen.Hetleertzijneigenmeningvormen endoetzijnbestomgeaccepteerdtewordendoorvrienden.Maarhetwilook uniekzijn.Erzijnvaakidolenwaarmeeeenkindzichidentificeert,hetwilop henlijken.Hetveroverenvaneenplekjeindegroepgaatvaaktenkostevan anderen.Doortepestenkanhetzijneigenonzekerheid,ofdeangstzelfdoelwit teworden,overschreeuwen.Rondhet12dejaarzijnkinderengraagsamen metvriendenengedragenzezichstoeromindesmaaktevallenbij leeftijdsgenoten.

Groepsdruk

Groepsdruk gaatoverdedrukdiedooreengroepwordtuitgeoefendop individueleledenvandiegroepomhungedragaftestemmenopde gezamenlijkenormenvandiegroep.Hetkanookzozijndathetgedragwaarvan iemanddenktdathetbinnendegroepalswenselijkofgepastwordt beschouwd,afwijktvanwatdezepersoonalszodanigbeschouwt.Groepsdruk wordtvaakopeennegatievemanieruitgelegd,maarerbestaatookpositieve groepsdruk,waarbijvriendenelkaarhelpenopschoolofaanmoedigenophet sportveld.Binneneenpositievegroepkunnenvriendenvanallesmetelkaar besprekenenvanelkaarleren.

RoxyisonderwijsassistenteingroepzevenenachtvanbasisschoolDeHazelaar. Deleerkrachtvangroepzevenvraagthaaromdemiddaglestegeven,zodat hijzelftoetsenafkannemenbijindividuelekinderen.Roxygeefteenlesover socialevaardigheden.Delesgaatoververtrouwen.Roxyvraagtwatdat betekent'vertrouwen'.Tom,destoerstejongenvandeklaslegtuit:'Jezegt ietsenjedoethetook.Deanderweetdatjehetnakomt.'Deanderekinderen knikkeninstemmend.

Roxyzegt:'Zullenweeenvertrouwensoefeninguitspelen?Wiedurftzichte latenvangenvoordegroep?'.Tomdurftditwel.Deanderekinderenvangen hemvoorzichtigop,alshijzichmetzijnogendichtnaarachterenlaatvallen. HiernavraagtRoxyofManuel,eenverlegenenonzekerejongen,hetookdurft. Manueltwijfeltzichtbaar.Tomgaatnaarhemtoeenzegt:'Ikbeloofjedatik jeopvang.Ikgavlakachterjestaan.Tochjongens,welatenhemnietvallen?!' 'NeehoorManuel,wevangenjeallemaalop',roependeanderekinderen. HieropdurftManueldeoefeningzelfookuittevoeren.Alshijopgevangenen welweerrechtopstaat,straaltManuelvanoortotoor.'DankjewelTom.Ik durfdedankzijjouwsteunendievandegroep',zegthij.Roxyprijstdeklasen demaniervansamenwerken.'Watfijndatjullietevertrouwenzijnvoorelkaar. Datiszobelangrijk',sluitRoxyaf.

7.4Decommunicatieveontwikkeling Voltooiingsfase

Nadeleeftijdvan7jaar,indevoltooiingsfase,breidtdewoordenschatzich nogverderuitenformuleerthetkindzinnensteedsvakergrammaticaalcorrect. Hetinzichtingrammaticaleregelsbegintrondhet5delevensjaar.Erworden

dannogwelfoutengemaaktmaartegendetijddatkinderenindebovenbouw vandebasisschoolzitten,kunnenzezich,mitszeNederlandsalsmoedertaal hebben,goeduitdrukken.Ookhetgebruikvanuitdrukkingen,gezegdesen woordgrappenbehoortnutothunmogelijkheden.

Inzetcomputergames

Metcomputerprogramma'sengameskandetaalontwikkelingvanhetoudere kindgestimuleerdworden.Zekeralshetcomputerprogramma’szijnwaarbij kinderensamenwerkenaaneengedeeldetaak.Doorhetsamenzoekennaar oplossingenvanproblemenindegameofhetuitvoerenvantakenzijnkinderen actiefbezigmettaal.Bovendienvindenkinderenhetvaakleukomsameneen speltespelenopdecomputer.

Computergameskunnendetaalontwikkelingvanhetoudereschoolkind stimuleren.

7.5Moreleontwikkeling

Hetoudereschoolkindiszichersteedsmeervanbewustdathetmetzijn handelendegoedkeuring,danwelafkeuring,vananderenkankrijgen.Kohlberg omschrijftdemoreleontwikkelingvoorhetoudereschoolkindookwelalsde conventionelefase.

Belangvangoedkeuring

Hetwatoudereschoolkindgaatgemiddeldrondhet10delevensjaarsteeds meeropzoeknaargoedkeuringenwaardering.Hetnalevenvanregelskomt steedsmeervoortuithetwillenonderhoudenvaneengoederelatiemetde personenomzichheen.Hetkindkijkthierbijnaarwatdemensenomhem heenverwachtenenprobeerttevoldoenaandezeverwachtingen.Ditisook defasedatkinderenzichsteedsmeergaanafvragenwathetoordeelvan anderenoverhenisenofzeeengoedmenszijn.

Ookdegoedkeuringenacceptatiedoordemaatschappijgaannueenrol spelen.Wezienindezefasedatjongenszichmeergaanrichtenop rechtvaardigheidencompetitie,terwijlmeisjeswatmeergerichtzijnopde zorgvooranderenenverbondenheidmetanderen.Indezeleeftijddenken kinderennogergzwart-wit.Regelszijneromnageleefdtewordeninalle situaties.Opeenvraagofiemanddooreenroodverkeerslichtmagrijden wanneerhijmetspoedopwegisnaareenziekenhuis,zullendemeeste kinderenvandezeleeftijdantwoordenmeteenduidelijk'nee',watinprincipe natuurlijkookcorrectis.Maareenwatouderkindzalmeerheteigenoordeel meelatenwegeneninziendatinsommigesituatiesdoorroodrijden,hoe strafbaarhetookis,tochweltebegrijpenis.

Eenouderkindzietindatinsommigesituatiesdoorroodrijdenweltebegrijpen is.

ConventionelefaseKohlberg

VolgensdemoreleontwikkelingstheorievanKohlbergbevindenkinderenin debovenbouwzichindeconventionelefase.

Dezefaseheefttweesubstadia.Heelconcreetsamengevatkomenzeophierop neer:

• Stadiumdrie:'bravejongen,braafmeisje'isbelangrijk.Belangrijkerdan wateenkindzelfeigenlijkvindtvaneenstandpunt.Desocialeregelis doorslaggevendvoordemoreleafwegingvaneenkind.

• Stadiumvier:regelswordennauwgezetopgevolgdinditstadium.Hetis belangrijkomfunctioneelmeetedraaienindesamenleving.

Stadiumdrie

Indeconventionelefase,stadiumdrie,pasteenkindzichvooralaan.Hetkijkt naarwatanderengoedvindenenbesluitditovertenemen.Socialeregelszijn ergbelangrijk.Zelfsalseenkindhethiernietvolledigmeeeensis,kanhet tochbesluitenomzichaantepassenuitangstvoorbuitensluiting.Denkaan hetinnemenvaneenstandpuntrondeenpolitiekonderwerp.Hetkindkan heternietmeeeenszijn,maaromdatdesocialeregeleenwijdverspreid standpuntis,volgthetkindhettochop.

Stadiumvier

Hetdoelinstadiumviervandeconventionelefaseisfunctionereninde samenleving.Zooptimaalmogelijk.Indezemorelefaseiseenregelwet.Het nietvolgenvanregelsisonmogelijk.Allemensenzijnbelangrijk.Hetdenken intermenvandemaatschappijwordtergbelangrijk.

Hetkindleertdatersomsredenenkunnenzijnomtegenderegelsofhet socialeoordeelvandemaatschappijintegaan.Jongerekinderenkijkenpuur naarderegelsterwijlkinderenindezefaseooklerenkijkennaardeintenties erachter.Eenregelperongelukovertredenisminderergdanditexpresdoen.

Timonisinzijnkamer.Hijwordtgeroepenvoorhetmiddagmaal,maarachter dedeurbevindtzicheenstoelmeteendienbladmetvijftienkopjes.Timon kannietwetendatditachterdedeurstaat.Alszijnmoederhemroept,gaat hijnaarbinnenenstoothierbijtegenhetdienbladaan.Allevijftiendekopjes vallenkapotopdestenenvloer.

AlsdemoedervanChielwegis,probeertChielwatjamuitdejampottehalen. Hijklimtopeenstoel,reiktnaardejampot.DezestaattehoogdusChielkan ernietbij.Hijblijfthettochproberen.Terwijlhijditdoet,stoothijtegeneen theekopje.Hetkopjevalteniskapot.

Piagetlasdezetweevoorbeeldenvooraanjongeproefpersonen,indeleeftijd van6,7,8en9jaar.Piagetvroegwiehetstoutstwas.ChielofTimon.

De6-en7-jarigennoemdenTimonalsstoutste.Hunargument:hijheeftwel vijftienkopjesgebroken!

De8-en9-jarigen(conventionelefase,stadium3)beoordeeldendatChielhet stoutstwas.Hijdeedhetexpres,Timonniet.Jekuntstellendatkinderenin deconventionelefaseeenmoreleafwegingmakenopgrondvandeintentie vandeander.Gaathetexpresofishetperongeluk?

7.6Seksueleontwikkeling

Freudheeftdeseksueleontwikkelingbeschreven.Voorhetouderekind beschreefhijditstadiumalsdelatentiefase.Seksuelegevoelenszijnnog verborgenaanwezig,kinderenzijnindezefasevooralgerichtopwetenwat erpreciesinhunlichaamverandert.Maarook:hoeeenbabyontstaatenhoe dezevervolgensgeborenwordt.

Delatentiefase

DefallischefasegaatvolgensdetheorievanFreudoverindelatentiefase. Dezefasestartrondhet6delevensjaareneindigtrondhet11dejaar.Indeze faseishetkindmeergerichtophetverwervenvankennisdanopseksueleof lustgevoelens.Daaromheetdezefaseookdelatentiefasie.Ditbetekent 'verborgenaanwezigheid'.

Hetgedragisminderegocentrisch.Endeinteresseinheteigenlichaamen datvananderenisafgenomen.Leergierigebasisschoolkinderenwillenvooral wetenhoehetmakenenkrijgenvankindereninzijnwerkgaat.Zeproberen informatiedaarovertevindenenvragentestellen.Erzijnleuke voorlichtingsboekenophetgebiedvanseksualiteitenintimiteit,afgestemd ophunleeftijd.

Lichamelijkcontact

Hetoudereschoolkindkanalervaringopdoenmethetkrijgenvanverkering. Ditisvaaknogonschuldigengaatnietverderdanhandjevasthouden. Sommigekinderenexperimenterenmet(tong)zoenen.

Lichamelijkcontactisonlosmakelijkverbondenmetdezeleeftijdsfase.De meestekinderenzijnopzoeknaarfysiekcontact.Kijkmaaropdespeelplaats: kinderenduwen,knijpen,stoeienenvechten.Ditbetekentdaterwellichtal welseksuelefantasieënzijn,maardathetkindzeonderdrukt.Seksualiteitis beladen,dingenwordendubbelzinnigopgepaktenaangedikt.Jongensvragen plagerigomdeaandachtvanmeisjes,dieophunbeurtweergiechelenomdie stommejongens,diezeeigenlijktochookheelinteressantvinden.

Jongensenmeisjesvragenplagerigaandachtvanelkaar.

7.7Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

Rutgerispedagogischmedewerkeropeenbso.Rutgervangtsamenmeteen collegadebovenbouwleerlingenop.Hijdrinkttheemetzenaschooltijden organiseertsomsactiviteiten.Ookbegeleidthijdekinderenalszespelenen zorgtvooreenveiligeenprettigeomgeving,zodatdekinderenhetnaarhun zinhebben.

Casus

HetisdonderdagenRutgerstaatbijdeingangvandebso-ruimte.Dekinderen uitgroepzes,zevenenachtdienaardebsokomen,lopennaarbinnen.Rutger kletstwatmetdekinderen.Daarnagaanzeaantafelzitten.Tweekinderen schenkentheeendelenspeculaasjesuit.OndertussencontroleertRutgerof iedereeneris.Nadetheemogendekinderenzelfspelen.Rutgerlooptrond enhoudttoezicht.Desfeerisontspannen,dekinderenhebbenhetnaarhun zin.Rutgergaatevenaantafelzittenomeendeelvandeadministratiebijte werken.

Dilemma

DaanenSven,tweejongensuitgroepacht,komenbijRutgerzitten.Zevertellen dathunvriendKhalidmorgenjarigisendatzenoggeencadeautjehebben gekocht.DaanenSvenvragenofzenaarhetwinkelcentrumindebuurtmogen omeencadeautjetekopen.Rutgerpaktdemapmetformulierenenzietdat deoudersvanDaanenSventoestemminghebbengegevenomdejongens alleennaarbuitentelatengaan.Erzitookeenbriefjebijwaaropstaatdat DaanenSvenzichdriewekengeledeninhetwinkelcentrummisdragenhebben endaterduidelijkeafsprakengemaaktmoetenworden,alszeweernaarde winkelwillen.Hijtwijfeltofhijdejongensmoetlatengaan.

WatdoetRutger?

1.Rutgerzegtdatdejongensnaarhetwinkelcentrummogen.Hijmaakt duidelijkeafsprakenoverdewinkelwaarzenaartoegaanenoverhet tijdstipwaaropzeterugzijn.Hijgeeftookaandathijweetwaterdevorige keergebeurdisendathijdatnietnogeenkeerwilhoren.

2.Rutgerdenktdatdejongensernognietaantoezijnomalleennaarhet winkelcentrumtegaan.HijzegtdatDaanenSvennietwegmogenen herinnertzeaanhunvorigebezoekaanhetwinkelcentrum.

7.8Verdieping:Indepraktijk

Sinds1986ishetgevenvanEngelsopdebasisschoolverplicht.Tochloopthet niveauvanEngelsonderbrugklasleerlingenenormuiteen.Ditgeldtzowel voordespreek-alsluistervaardigheid.Hoekomthetdathetniveauonder leerlingenzouiteenloopt?

Verschilleninaanbod

ErzijnscholendievanafgroepzevenEngelsaanbieden,maarookscholendie werkenmeteencompleteleerlijn,waarbijalindekleutergroepenEngels wordtaangeboden.Ditkanmetallerleifactorentemakenhebben.De leerkracht,hetaantaluurEngelsdatkinderenindeweekkrijgen,demanier waaropzeditaangebodenkrijgenendelesmethodezijnhierinbelangrijke pijlers.

ZozijnerscholendieervoorkiezenomEngelselesuitsluitendopdedigitale wijzeaantebieden.Kinderenkrijgendanveelalindividueelviahundevice Engelsewoordjesenanderebegrippenaangeboden.Eenanderevormvan aanbodisdeklassikalewijze.Hierbijisdeleerkrachtvooralsturendinwat aangebodenwordténhoeditbegeleidtwordt.

Rolonderwijsassistent

Steedsmeerbasisscholenkiezenervooromdeonderwijsassistentintezetten bijhetgevenvanEngelseles.Ditkanvooralleendeonderbouwzijnofvoor deheleschool.Deonderwijsassistentkanzichspecialisereninditvak.Doordat dezedoordeheleschoolheendelessengeeft,leerthijookgoeddegroepen enkinderenkennen.

Alsonderwijsassistentoverlegjeveelmetdegroepsleerkrachten.Leerkrachten zijneindverantwoordelijkvoorhetlesgevenendegroep.Alsonderwijsassistent benjebevoegdomEngelselessentegeven,onderdeeindverantwoordelijkheid vandegroepsleerkracht.EendoorlopendeleerlijnEngelsindebasisschool kanhetniveauonderleerlingenlatenstijgen.Hetisdaarbijbelangrijkdathet curriculumaandeSLO-doelenvoldoet.Enookdatdemethodegevolgdwordt.

Interactievewerkvormentoepassen

TeveelbasisscholengevennogEngelselesdoorkinderenklassikaalnaar woordenofzinnentelatenluisterenenzedittelatenherhalen.Interactieve werkvormensluitengoedaanbijheteigenmakenvaneennieuwetaal.Enkele interactievewerkvormenzijn:

1.Maakgebruikvandezintuigenvaneenkind.Laateenwoordnietalleen horenofzien,maarhetliefstookvoelen.Denkaaneenbewegingslied waarindecijfersvannultottiengeoefendwordenbijdekleuters.Ofeen bewegingsliedingroepdrieoverhetalfabet.

2.Inplaatsvanwoordenletterlijkteoverhoren,kanlevendmemoryook eenmooiewerkvormzijnomdeEngelsebasiskenniseigentemaken.

3.Oefengesprekkenindebinnen-buitenkring.Zosteltdebinnenkringeen vraaginhetEngelsaaneenkinduitdebuitenkring.Hetkindinde buitenkringantwoordtterug.Meteenpaarkeeroefenenkanditalvanaf dekleutersgeoefendworden.

4.Wandel-wissel-uit.Dekinderenkiezeneenwoordkaart,waarnazedoor deklasmogenlopen.Ophetsignaalvandeleerkrachtof onderwijsassistentstoppenzemetlopen.Hetkinddathetdichtstbijstaat, isdegenemetwiehetkindingesprekgaat.

Mogelijkeoplossing

Eenmogelijkeoplossingiservoortezorgendatallescholendezelfdeaanpak hanteren.Bijvoorbeelddoorervoortekiezenomineenvastegroeptestarten methetgevenvanEngels.Ofdoorhetverplichttestellendateenspecialist deEngelselessengeeft.Methetlerarentekortisditlastigtevervullen.

Tochkunnengemeenschappelijkedoelenendezelfdeaanpakervoorzorgen datermeergelijkheidontstaat.Endatleerlingenindebrugklasmet zelfvertrouwenenbasiskennisaanhetEngelsevakzullendeelnemen.Vooral alser,naasthetlerenvanEngelsewoorden,ookaandachtisvoorhetspreken enluisteren,krijgenkinderenindebrugklaseenbeterestart.Adaptief onderwijsisookvoorEngelseleswelkomomeenhogerbasisniveaute bereiken.

7.9Begrippen

Conservatie

Devaardigheidvanhetinziendateenhoeveelheidonveranderdblijft,zolang ernietstoegevoegdofweggenomenwordt;ongeachtwatmenerverderook aanverandert.

Groepsdruk

Dedrukdiedooreengroepwordtuitgeoefendopindividueleledenvandie groepomhungedragaftestemmenopdegezamenlijkenormenvandiegroep.

Identificatiefiguur

Rolmodelenvoorbeeldvoorschoolkind.

Prepuberteit

Fasedievoorlooptopdepuberteit.

THEMA8 DEPUBER(12-16JAAR)

Inhoudthema

• Delichamelijkeontwikkeling

• Decognitieveontwikkeling

• Desociaal-emotioneleontwikkeling

• Decommunicatieveontwikkeling

• Demoreleontwikkeling

• Deseksueleontwikkeling

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Vaneenouderschoolkindontwikkeltdejongvolwassenezichtoteenpuber. Degroeinaarvolwassenheidgaatverder.Inonzemaatschappijkrijgjede mogelijkheidlangzaamlostekomenvanhetgezin.Vóórdeachttiendeeeuw wasjeopdezeleeftijdalzelfstandig.

Depuberteitisvoorkindereneenverwarrendeenlastigetijd.Naastalle lichamelijkeveranderingen,krijgenpuberstemakenmeteenpuberbreindat uitbalansis.Zijmakenzichlosvandenormenenwaardenvanoudersen kunnensomsexperimenterenmetrisicovolgedrag.

Omdathetslaap-enwaakritmeverandert,heeftditinvloedophethelegezin. Alspedagogischprofessionalkanhetgebeurendatjeindiscussieraaktmet pubers.Eenopenennieuwsgierigehoudingzorgterdanvoordatpubershun problemenengedachtenmetjoudurventedelen.Zokunjeveiligheidbieden ineenlastigeperiode.

8.1Delichamelijkeontwikkeling

Depuberteitlooptvan12totongeveer16jaar.Letterlijkvertaaldbetekent hetLatijnsewoord'puberesce'schaamhaarkrijgen.HierisonsNederlandse woordpuberenvanafgeleid.Depuberteitwordtinganggezetdoorhormonen, diedepuberlichamelijkencognitiefveranderen.

Groeispurt

Motorischbeheersenpubersallevaardigheden.Erzijn groeispurten.Ditwil zeggendathetlichaamineensheelsnelgroeit.Veelpubersvoelenzichstuntelig enonhandigdooreengroeispurt.Zestotenglazenom,latendingenuithun handenvallen.Meisjeswordenlangertothun16de,jongenstothun18de.Bij jongenszijndebottengemiddeldzwaarderdanbijmeisjesenneemtde spiermassameertoe.

Rond12jaarkrijgenookdejongenshungroeispurt,waardoorzemeisjessnel voorbijgroeienenuiteindelijkgemiddeldlangerzijn.Indezefasekrijgende geslachtsdelenenhunontwikkelingeencentralefunctie.Meisjesgaan menstruerenenzijnvanafhun15degeslachtsrijp.Jongensontwikkelen gezichtsbeharingenkrijgenrondhun13dedebaardindekeel.Dooralle hormonaleveranderingenkunnenpuberstemakenkrijgenmetpuistjes,een vettehuidenlastvan(overmatig)zweten.Eengevolgkanzijndatpubers onzekerwordenoverhunlijfenuiterlijk.

Onderinvloedvanhormonenkunnenpuberspuistjeskrijgen,watonzekerkan maken. KaileywilnietmeermethaarjongerezusjeBenthesamenonderdedouche. KaileymerktedatdevraagvanBenthe:'Wathebjijdaar?'terwijlzenaarhaar schaamstreekwees,haaronzekermaakte.Kaileymerkthoezeschaamhaar krijgt,okselhaarendonkereharenophaarbenen.Ookdereactiesvanhaar zusjeenandereninhaaromgevinggevenhaareenongemakkelijkgevoel. Kaileydraaitdedouchedeurnuopslotenwilalleendouchen.

Veranderdslaap-enwaakritme

Indepuberteitveranderthetslaappatroonvaneenkind.De biologischeklok regelthetslaap-enwaakritmevanuiteengebiedmiddenindehersenen. Iederelichaamscelinjelichaamfunctioneertopdezebiologischeklok.Een puberheeftongeveernegenuurslaapnodig.Veelpubersgaanjuistlaternaar bedenhebbenmoeitemetopstaan.Hetisduseenuitdagingomoptijdop schooltekomen.

Goedslapenisbelangrijk.Voordeontwikkelingvandehersenenendushet lerenisvoldoendeslaapnodig.Ookvoordelichamelijkegroeiheefteenpuber energienodig,diedezeonderanderekrijgtdoorvoldoendeteslapen.Het lerenomgaanmetemotiesgaatookbeteralsjeuitgerustbent.Veelouders merkendathunkindineenslaatnaarbedgaat,somslaterdanzijzelf.Ditkan ingezinnenvoorwrijvingzorgen.Hetafsprekenvaneenvastebedtijdkan hierinhelpendzijn.

8.2Decognitieveontwikkeling

Onderzoekheeftuitgewezendatdepuberteitookcognitieveveranderingen teweegbrengt.Piagetomschrijftdecognitieveontwikkelingalsde formeel-operationelefase.Hetnadenkenovergevolgenoorzaakendeplaats indemaatschappijnemenhierbijeenbelangrijkeplaatsin.

Hetpuberbrein

Het puberbrein werktwezenlijkandersdandatvankinderenofvolwassenen. Indepuberteitverdwijnenhersenverbindingendienauwelijkswordengebruikt. Ditisbedoeldomdehersenwerkingteoptimaliseren.Jekunthetvergelijken meteeninternereorganisatievandehersenen.Effectievehersenverbindingen wordenindepuberteitsterker.Dezeontwikkelinggaatdoortothet25ste levensjaar.Decommunicatietussendehersengebiedengaatdoordesterkere verbindingenooksteedsbeterverlopen.

Eerstveranderterveelindeemotionelehersengebieden,daarnavolgende rationelehersengebieden.Hetishieruitteverklarendateenpubermet wisselendeemotiestemakenheeftenimpulsievekeuzeskanmaken.De rationelehersengebiedenkunnendeemotionelehersengebiedennognietde baas,ditheeftontwikkeltijdnodig.

Prefrontalecortex

Metnameinhetvoorstedeelvandehersenen,deprefrontalecortex,vinden tijdensdepuberteitgroteveranderingenplaats.Eenbelangrijketaakvandit deelvandehersenenishetregulerenvanemotiesenhetplannenen organiserenvaneentaak.Ookhetoverzienvandeconsequentiesvandaden isietswatvanuitdeprefrontalecortexaangestuurdwordt.Doordatditstukje vandehersenenverandert,reagerenpubersheftigeropzakendan volwassenen.Ookverklaarthetdebekende moodswings:hetenemomentis depubervrolijk,omvijfminutenlaterchagrijnigtereagerenopalleswatje zegt.

Zichverplaatsenindezienswijzevaneenanderisvoorpuberserglastig.Dit egocentrismehoortbijdeontwikkelingnaarvolwassenworden.Zelfreflectie, nadenkenoverhuneigenhandelenendegevolgendaarvan,datkunnenpubers nogniet.Veelpubersdenkenergzwart-wit.Pubersdenkenalveelzelfteweten, tochhebbenzehettoezichtenregelsvanvolwassenenhardnodig.

Formeel-operationelefase

Deformeel-operationelefaseinhetdenkenvandepuberstartvolgensPiaget bij12jaar.Pubersontwikkelendenkvaardighedenzoalslogischenabstract redeneren,conclusiestrekkeneneeneigenmeningvormenenverdedigen. Ookzijnzeinstaatomruimtelijktedenken.Zeontrafelenproblemenen denkennaovermaatschappelijkeonderwerpen,zoalshetmilieuofgodsdienst. Nadenkenoveroorzaakengevolghoortbijdezelaatstefasevandecognitieve ontwikkeling.Deverstandelijkeontwikkelingisvoltooidrondhet15de levensjaarenverfijntdan.

Indepraktijk

Anneisonderwijsassistentophetvo.Zeondersteuntdedocentnatuur-en scheikundebijdeproefjesenpraktischelesonderdelen.AlsAnne'sochtends binnenkomt,merktzedatRogiermeteenbedenkelijkgezichtvoorzichuit staart.Hijlijktergafgeleidenlaatdesamenwerkingsopdrachtoveraanzijn groepsgenoten.NormaalisRogieraltijdergenthousiast.Annebesluitomeven bijhemtegaanzitten.Alsdeklaseenoverlegopdrachtaanhetvoerenis, vraagtAnneaanRogieroferietsis.'Iksnaphetgewoonniet.Alsdeoerknal erechtwas,danzouhetzokunnenzijndateenknalmetdezelfdekrachtook eeneindemaaktaanalleshieropaarde.Hoewetenwenuzekerdatzoiets nietgebeurt?Ikblijfermaaroverdenken.'AnnevraagtRogierofhetzouhelpen alshijmeerinformatieoverditonderwerpopzoekt.Rogierknikt.Annegeeft hemalstipominformatietezoekenuitbetrouwbarebronnen,zoalsWikipedia enditmeetenemennaardevolgendeles.Zezalmetdedocentoverleggen wanneerhijindividueelmetRogieroverditonderwerpdoorkanpraten,terwijl Annederestvandeklasbegeleidt.Rogierisnaditplanzichtbaaropgelucht.

8.3Desociaal-emotioneleontwikkeling

Pubershoudenhunoudersopafstandendelenhunbelevenissenen gevoelslevenvooralmetvrienden.Dezevriendengroepnoemjeookwelde peergroup.Socialmediaspeleneengroterolindepuberteit.Pubers identificerenzichregelmatigmetidolen,zoalsbekendezangersofinfluencers. Zevereenzelvigenzichmeteenpersoondiezemateloosbewonderen.Een puberdenktveelna,vooraloverzichzelfenwatanderenvanhemvinden.Dit kanhemonzekerenfaalangstigmaken.Bovendiendenktdepuberoverzichzelf dathijuniekis.Volgensdepuberiserniemanddiezokanlijkenophemof

zo’ngeweldiginzichtheeftalshij.Pubersdenkennogergzwart-wit,ingoed offout.Detussenwegzienzeniet.Zevindenhetmoeilijkeenprobleemte nuancerenenvanuitmeerderegezichtspuntentebekijken.

Erheersteenstrengtelefoonbeleidtijdensdelesopschool.Telefoongebruik onderdelesisdezeinleveren,datisderegel.ManoekenDonnazitteninde tweedeklasvanhetvmboenzijnonderdelesverzorgingindeweermethun telefoon.'Julliemogenjetelefoonbijmijinleveren,ManoekenDonna',zegt deonderwijsassistent.'Datzijndeschoolregels.'Demeidenlatenduidelijk merkendatzehaareenouderwetsezeurvinden,dienietsvansocialmedia enhetbelangombijteblijvensnapt.

Pubersdelenhunbelevenissenengevoelslevenvooralmetvrienden,de peergroup.

Ego-identiteit

Hetlosmakenvanoudersisietsdatbijdepuberteithoort.Eénvande belangrijksteelementenvandepsychosocialetheorievanEriksonisde ontwikkelingvandeego-identiteit.Alleenzokunnenmenseneenbewust

zelfgevoelontwikkelen,onderinvloedvansocialeinteractie.Deze interactievormverandertvoortdurend.Bijvoorbeelddoordatnieuweinformatie enervaringentussenmensenuitgewisseldworden.

Tijdensdefasevanidentiteitversusverwardheid,isditconflictgerichtophet ontwikkelenvaneenpersoonlijkeidentiteit.Indezefasespeeltdegrotevraag: 'Wiebenik?'.Naarmatedelevensfasevankindertijdinvolwassenheidovergaat, kunnentienerszichverwardofonzekergaanvoelenoverzichzelfenhoezein desamenlevingpassen.Zeproberenzichzelfeengevoelvaneigenwaardete gevenengaanexperimenterenmetverschillenderollen,activiteitenengedrag. Eriksonbeschrijftditalseenbelangrijkproces;zoontwikkelteenpubereen sterkeidentiteit.Eenpuberweethierdoorwatwelennietbijhempasten welkekernwaardenhijnawilleven.

Losmaken

Hetgedragvantienerslijktvaakonvoorspelbaarenimpulsief,maarditalles hoortbijhetprocesomeenpersoonlijkeidentiteittevinden.Oudersen familieledenblijveninvloeduitoefenenophoetienerszichvoelenoverzichzelf, maarkrachtenvanbuitenafwordenookbijzonderbelangrijkindezetijd.

Maatschappelijketrends,vrienden,collega's,studiegenotenensocialegroepen speleneenrolbijhetvormenvandeeigenidentiteitvaneenmens.Erikson beschrijftdaterpuberszijndiemeertoetrekkennaardepeergroupenhiermee meerafstandhoudentothunouders.Jongerendieindezepersoonlijke zoektochtaangemoedigdworden,wordennietalleenonafhankelijker,ook hebbenzemeerhetbesefvancontroleoverhunleveneneensterkerzelfbeeld. Degroepdienietslaagtinhetontdekkenvanhunovertuigingenenverlangens, blijftonzekerenverwardoverzichzelfendetoekomst,aldusErikson.

Rolverwarring

Kinderendiegeenverschillendeidentiteitenmogenverkennenenuitproberen, kunnenachterblijvenmetwatErikson rolverwarring noemde.Alspersoon weetjedannietprecieswiejebentofwatjewilt.Mensenmetrolwarring hebbendeneigingomvandeenebaanofrelatienaardeandereoverte stappenennooitzekerheidteervarenmetwatzenuechtwilleninhunleven. Dezoektochtnaareenpersoonlijkekern,eindigtveelinteleurstellingen verwardzijnoverhunplekinhetleven.

8.4Decommunicatieveontwikkeling

Deontwikkelingvandecommunicatieveontwikkelingbijpubersisgevormd. Sommigepubersontwikkelenstraattaal.Medeonderinvloedvansocialmedia, verschillendeculturenenhetomgaanmetleeftijdsgenotenontstaanerzo nieuwewoorden.

Straattaalpubers

DeherkomstvandewoordenuitstraattaaliseenmengelmoesvanEngels, Nederlands,Surinaams,MarokkaansenAntilliaans.Voorveelopvoedersklinkt straattaalgrappig.Straattaalkanminderonschuldigzijndanhetlijkt.Hetkan leidentoteenafzettingtegendemaatschappij,watweerdoorsijpeltinhet pubergedrag.

DestraattaalkomtoorspronkelijkoveruitAmerika.Medeonderinvloedvan deAmerikaansegangsterrap,eenafkeertegendemaatschappijeneen voorkeurvoorgeweldensnelgeldverdienenspreiddedestraattaalzichuit overjongeren.Naastdezekenmerkeniserookgeregeldeendefensieve houdingrichtinglerenenschoolwaarneembaaronderpubersdiestraattaal hanteren.

Eigenlevenswijze

Straattaalkanleidentoteeneigenlevenswijze.Destraatcultuurdraaitom saamhorigheid,samenvoorelkaarzorgenenbijelkaarzijn.Veelalwordtdit versterktdoorhetgevoelnietvollediggeaccepteerdtewordendoorouders, leeftijdsgenoten,demaatschappijofvrienden.Eenstraatcultuurkanleiden toteigennormen,waarden,taalenovertuigingen.Somskanhetleidentot criminaliteit,maardathoeftnietaltijd.Straattaalverspreidtzichsnelonder jongeren.Hetheeftgeenrelatiemethetopleidingsniveauofuitwelksociaal milieudezepuberskomen.

Puberskunnenwoordenuitdestraattaalovernemeninhuncommunicatie.

Voorbeeldenstraattaal

Hetkanhandigzijnalsjealspedagogischprofessionalweetwateenwoord betekent.Zobetekent#geenhaat,datpubersalszeietsnegatiefzeggenhet nietslechtbedoelen.'Swag'iseenanderwoordvoorvetofgaafenmet'fix' wordteentoekomstigegeliefdebedoeld.Doorstraattaaltegebruikenis zichtbaardathetalgeheleniveauvanNederlandsonderjongerenachteruitgaat. Vooralvoorkinderenmeteenmulticultureleachtergrondishetgevaaropeen beperkteNederlandsewoordenschatgrootalszeveelstraattaalovernemen.

Straattaal

'Kill'betekentvriend.Ditkomtvan'kerel'maarditkunjetegenzoweljongens alsmeisjeszeggen.'Watgaanwestraksdoen?',vraagtRicardoaan onderwijsassistentJochem.'Wemakeneenexcursiedoordehavenvan Rotterdam',antwoordtJochem.'Coolkill!'zegtRicardotegenJochem. 'Feskull'betekent'vetcool'.'Spang'betekent'watbenjemooi'.Eenverliefd stelletjekanzotegenelkaarzeggen:'Ikvindjenieuwekapselechtfeskull'. Waaropdeanderantwoordt:'Ikvindjouechtspang,schat'.

8.5Demoreleontwikkeling

Demenselijkesoortheefteenontwikkelinginhetdenkennodig,omuiteindelijk toteenmoreeloordeeltekomen.Moreelgaatbehalveovergoedenfout,ook overhetafwegenvanethischekwesties.PubersbevindenzichvolgensKohlberg indeconventionelefase,waarinzezichvolopbezighoudenmethetafwegen van'goed'en'fout'.

Conventionelefase

Indeconventionelefasehebbenkinderenaleenbesefvangoedenfout.Dit komtomdatzedenormenenregelsvanopvoedersomzichheenobserveren, opnemenenzelftoepassen.Zokunnenpubersbeseffendatzeietsverkeerd gedaanhebbenenhieroverberouwhebben,ookzondersanctie.Ze ontwikkelenindezefasehungeweten.

Zekunneneensterkrechtvaardigheidsgevoelhebbenennemenhetwelzijn vandeandermeeinhetafwegenvanmorelekwesties.Degroepsnormishierin bepalend,wantgoedkeuringisvoorveelpubersnogeensterkpressiemiddel. Eenbekendvoorbeeldwaarinpubershetwelzijnvandeandermeewegenis hetHeinz-dilemma.Kohlbergonderscheidtindeconventionelefasetwee substadia;stadiumdrieenvier.

Heinz-dilemma

KohlbergbedachthetHeinz-dilemma.Ditiséénvandemeestbekende voorbeeldenvaneenmoreleenethischekwestie.Hetlastigeaandezekwestie isdaternietzomaareengoedoffoutantwoordtegevenis.HetHeinz-dilemma beschreefKohlbergzo: Hetgaatinhetdilemmaomeenvrouwdievrijwelzekerzalstervenaankanker. Erismaaréénmedicijnwaarvangedachtwordtdathetdeziektekangenezen. Deartsdieditmedicijnheeftontdektrekenttienkeerdeprijsdieheteigenlijk zoumoetenkosten.Heinz,demanvandeziekevrouw,kanditbedragniet opbrengen – hijheeftmetallemoeitemaardehelftbijeengekregen.Dearts weigertechterhetmedicijnvoordieprijsteverkopen: ‘Ikhebhetontdekt,enik gaergeldaanverdienen.’ Heinzisradeloos,besluit ‘snachtsintebrekeninhet huisvandeartsensteelthetmedicijn. ZouHeinzdithebbenmogendoen?

Substadiumdrie:persoonlijkerelaties

Deconventionelefasestartmetstadiumdrie,aldusKohlberg.Hetdraaitin substadiumdrieomhetopgevenvanjeeigengelijk,maarookomdegedachte datdewereldomjoualsindividudraait.Inditstadiumwordenpersoonlijke encomplexerelatiesbelangrijk.Hetisvooralbelangrijkomgeaccepteerdte wordendoordegroep.Degroepsnormisbelangrijkendezewordtvaakstrikt opgevolgd.

Ofjeeengoedpersoonbent,hangtindezefaseergafvankernbegrippenals trouw,loyaal,vriendelijkenrespectabel.Eriseenbekendevideotestdielaat zienofeenkindzichindezefasebevindt.Voordetestbekijkteenkindtwee video's.

• Videoéénlaateenkindziendateenanderkindpest.Hetgaatomeenlichte overtredingvanderegels.Hetkinddatpestdoetietsexpres.

• Videotweelaathetzelfdekindzien,waarbijhetperongelukeenglas omgooit.Hetrichthierbijveelmeerschadeaan,invergelijkingmetvideo één.

Eenkinddatzichinsubstadiumdriebevindt,zalzeggendathetkinddatexpres eenkleineovertredingbeging,zichhetslechtstgedroeg.Terwijleenkinddat zichnognietindezefasebevindt,metnamekijktnaardeschadeenhetkind uitvideotweealshetmeestfoutzalbeoordelen.

Substadiumvier:autoriteit

Nadathetmoreelbesefvandegroephetbelangrijkstwas,ontwikkelteenkind insubstadiumvierzichnaarwatditvoordemaatschappijbetekent.Draagt eenkeuzevaniemandbijaanhetalgehelewelzijnvandemaatschappijof verstoorthetjuistdeordeenveiligheid?

Inditstadiumontstaaterrespectvoordeautoriteitenwetten,omdathet groterebelang(deveiligheidvandemaatschappij)hiermeewordtgediend. Hetkanhierdoorgoeddateenkinddeactiesvaneenvriendengroepgaat veroordelen,zoalsbijvoorbeeldvandalismemetdejaarwisseling.

Indepraktijk

Bramgeeftalsinvalleringroep7/8vanbasisschoolDeFakkeleenfilosofieles overdilemma's.AlsinleidinggebruikthijhetHeinz-dilemma.Hijmerktalsnel datdittotflinkereactiesleidtbijdeleerlingen.Zoisereendeelvande leerlingendathetmetHeinzeensis.Rickzegt:'Dieapothekerhadhetmedicijn gratismoetengeven.Hijheefttochhetrecept,dankanhijalshetslaagt,er welhonderdlatenmaken'.Silviareageerthieropmet:'Jemagtochnietstelen. Enzewetennietzekerofhetslaagt,datmedicijn.'Brammerktdathijgeniet vandegesprekkendieoverditdilemmaontstaan.Aanheteindevandeles vathijsamendatiedereeneeneigenmeningofdenkbeeldheeftovergoeden fout.'Datwasnupreciesmijnbedoeling!',zegtBram.Deleerlingenkijkenhem watongelovigaan.'Wedachtendatermaaréénantwoordgoedwas',reageert Pieter.Bramglimlacht.Dezeleszullenzeallemaalnietsnelmeervergeten.

8.6Deseksueleontwikkeling

Rondhet12dejaarstartdegenitalefase.Danontwikkeltzichde geslachtsdrift. Ditisdedrangomdegeslachtsdaadtebedrijven.Relatieswordenhechteren indezefasevindendeeersteseksuelecontactenplaats.Tothet17delevensjaar isdeseksualiteitinontwikkeling.Alleervaringenopseksueelgebiedleggen debasisvoordeseksuelebelevingalsvolwassene.Daartoebehorenookde ervaringenmetleeftijdsgenoten.Seksueleervaringendiekinderenhebben meteenvolwassenezijnschadelijk.Zo’nrelatieisnietgelijkwaardigen ongezondvoordeontwikkelingvankinderen.Aanheteindevandepuberteit isdegeslachtsdriftontwikkeld.Ditbetekentdateenpuberdezelfdeseksuele gevoelenservaartalsvolwassenen.

Heftigverliefd

Puberskunnenheftigverliefdzijn!Hunlichaamisvolgroeidendoorde hormonenwordtdenieuwsgierigheidnaardeanderesekseenorm aangewakkerd.Debalanstussenwatzewelennietwillenkanleidentot ongemakkelijkesituaties.Pubersexperimenterenstuntelendenzenuwachtig metseksualiteitenontdekkenofzeheteroofhomozijn.

Pubersexperimenterenmethunseksuelegevoelensenvoorkeuren.

Loïskanzichnietmeerophaarschoolwerkconcentreren.Sindsereennieuwe klasgenootindeklasis,kanzealleennogmaaraanhaardenken.Viaandere vriendinneniszetewetengekomenwaarIndy,haarnieuweklasgenoot,woont. Zeisingroteverwarring,datzedezegevoelensvooreenmeisjeheeft.De mentorvanLoïsmerktdathaarschoolcijfersdalen.ZevraagtaanLoïshoe hetgaatenofernogveranderingenhebbenplaatsgevonden.Loïsdenkt:'Ik gamooinietvertellendatikopeenmeisjeben!'

Experimenterenmetrisicovolgedrag

Experimenterenopallerleigebiedhoortbijdepuberontwikkeling.Depuber experimenteertbijvoorbeeldmetspijbelen,roken,drinkenenseks.Pubers zoekengevaaropengaanovergrenzenheen,indeveronderstellingdathen nietszalgebeuren.Zerijdenmetdiegedachtedoorroodlicht.Ofzegebruiken drugs,wantzijrakentochnietverslaafd...

8.7Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

MarwinisonderwijsassistentopvmboDeSchans.Hijbegeleidtdaarinde vmbo-2leerlingenbijdevakkenwiskundeenEngels.Marwinvindthet uitdagendwerk.Hijzietallevmbo-leerlingenvanhettweedeleerjaarenwerkt deheleweek.ZoziethijookNaoufalveel.Naoufalkomtextreemonzekerover enmaaktzichmetnamebijwiskundeveelzorgen.

Casus

DeoudersvanNaoufalzijnambitieusenmakenzichzorgenofeenvmboals basiswelvoldoendecarrièrekansenbiedtvoordetoekomstvoorhunzoon.

ZeverwachtenvanNaoufaldathijhogecijfershaaltensnelinstroomtopde havo.Naoufalvindtwiskundeergmoeilijk.HijkrijgtextrabijlesvanMarwin.

MarwintreftNaoufalopmaandagochtendhuilendvoorhetlokaalaan.Hij heefteenonvoldoendegehaaldvoorzijnwiskundetoetsendurftnietnaar huis.

Dilemma

NaoufalvraagtaanMarwinofhijhemkanhelpenomzohoogmogelijkecijfers tehalen,desnoodsmetnogmeerbijles.

MarwindenktzelfdathetindezefasevanNaoufalslevenbelangrijkerisdat hijmeerzelfvertrouwenkrijgt.Enookkennisenvaardighedenopdoetdiehem helpenindeomgangmetanderen.Naoufalkannoggroeieninsamenwerken metanderenofvoorzichzelflerenopkomen.

WatdoetMarwin?

1.MarwinbesluitomNaoufalnogmeerbijlestegeven,desnoodsbuiten schoolom.HijdoeterzoallesaanomNaoufaltebegeleidenrichtingeen hogercijfer.

2.MarwingeeftaandathijtedoenheeftmetNaoufal.Endathijdezecasus metdedocentwilbespreken.Misschiendatdedocentmetdeoudersvan Naoufalingesprekkangaan,metNaoufalenMarwinerbij.Inditgesprek kanMarwindemogelijkheidomeenSOVA-trainingtevolgenbespreken.

8.8Verdieping:Indepraktijk

Probleemgedragvanpubers,zoalseenbrutalemondgeven,boekenvergeten ofzichcontinuverslapen,heefteenredenenalspedagogischprofessionalis hetbelangrijkomerachtertekomenwatdieis.Indepuberteitzijnjongeren zoekendenaarhuneigenidentiteit.Hierbijzettenzezichaftegendegrenzen dieopvoedersstellen.Hetisbelangrijkdateenopvoedergrenzenblijftstellen. Wanneereenpubernietsheeftomzichtegenaftezetten,alshijnietweetwat gewenstofongewenstgedragis,kanhijzijnrespectvoordeopvoeders kwijtraken.

Provocatievebegeleiding

Provocatievebegeleiding iseengeheeleigenwijzevanhoejekuntreageren opongewenstgedrag.Eenpedagogischprofessionalkanbijvoorbeeldmet humoreneencreatieveomdenkslagongewenstgedragvanpubersbenoemen. Jedoetditdoortezeggenwatjedenkt,inovertreffendetrap.Doorfysiek contact,eengrappendetoonenhetnon-verbaalspiegelenvangedrag,krijgen puberszoeenmeerrealistischekijkopzichzelfenhunomgeving.

Verschillendevisies

Overhetwelofnietstraffenvanongewenstgedragbestaanverschillende visies.Zozijnerpedagogendiestellendatstraffenerbijhoort.Destrafisin dezevisieeenmiddelomongewenstgedragafteleren.Enomdepuberte lerenwelkegrenzenerzijn.Eenstrafisbijditstandpuntaltijdeenhulpmiddel omgewenstgedragtebereiken.Hetkaneenleerlinghelpenomzichzomeer verantwoordelijktevoelenvoorheteigenhandelen.

TegenstanderszoalspedagoogBertholdGünsterbeschrijvendatstraffenniet leerzaamis.Eenstraflegtdefocusopgedragensluitdeoorzaakvanditgedrag hiermeeuit.Inzoomenopwaaromeenkindbepaaldgedragvertoont,heeft alsgevolgdateenkindzichgehoordengezienvoelt,zosteltGünster.Straffen heeftvolgenshemweinigeffectomdatervaakherhaaldelijkstrafgegeven moetwordenrondhetzelfdegedrag.

Conflictenzelfoplossen

Hetoplossenvanconflicten,zonderstrafenduszelfnaareenoplossingzoeken, wordtookwelherstelrechtgenoemd.Leerlingenspelenzelfeengroterolin herstelrecht.Bijherstelrechtkrijgtdeslachtofferdegelegenheidomtevertellen wathemisaangedaan.Dedaderkrijgthierbijdemogelijkheidomdeschade dieaangebrachtisteherstellen.Erstaandrievragencentraal:

• Watisergebeurd?

• Wieishierdoorgeraakt?

• Hoekandatanders?

Positiefgeformuleerderegels

Doorregelspositiefteformuleren,kunjegewenstgedragmotiveren.Mensen houdenvanstructuur,ditisvoorpubersnietanders.Duidelijkeregelsen afspraken,dievooriedereengelden,zijnvoordemeestepubersdaaromjuist eenmaniervanveiligheidkrijgen.Regelsdiepositiefenconcreetgeformuleerd zijn,wordenduidelijk.Bijvoorbeeld:gooiafvalindeprullenbak. Alspedagogischprofessionalkunjeeenpositiefeffectindegroep bewerkstelligen,doorpositievefeedbackopgewenstgedragtegeven.

8.9Begrippen

Biologischeklok

Mechanismedatvanuiteengebiedmiddenindehersenen,verantwoordelijk isvooro.a.hetslaap-enwaakritme.

Genitalefase

Defasewaarindegeslachtsdriftzichontwikkelt.

Geslachtsdrift

Drangomgeslachtsdaadtebedrijven.

Groeispurten

Hetlichaamgroeitineensheelsnel.

Moodswings

Veranderinginstemmingvaneenpuber.

Peergroup

Vriendengroep.

Provocatievebegeleiding

Opeencreatieveenhumoristischemanierreagerenopongewenstgedragvan leerlingen.

Puberbrein

Werkingvandehersenenbijpubers.

Rolverwarring

Nietprecieswetenwiejebentofwatjewilt.

THEMA9 DEADOLESCENT(16-21JAAR)

Inhoudthema

• Delichamelijkeontwikkeling

• Decognitieveontwikkeling

• Desociaal-emotioneleontwikkeling

• Decommunicatieveontwikkeling

• Demoreleontwikkeling

• Deseksueleontwikkeling

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Deadolescentbevindtzichindelaatsteontwikkelingsfasetotde volwassenheid,indeleeftijdvan18tot23jaar.Aanheteindevande adolescentefaseishetzelfbeeldvolledigontwikkeld.Deadolescenttrekt letterlijkdewijdewereldin.Studeren,opkamersgaaneneenlangerelatie aangaanzijnveranderingendieindezeleeftijdvaakplaatsvinden.

Erkomtveelopadolescentenaf.Zomakenzehuneerstestappenopde arbeidsmarkt.Zemoetenzichlerenstaandehoudentussenkritischeklanten ofouders.Alspedagogischprofessionalkunjetemakenkrijgenmetouders dieouderzijndanjezelf.Adolescentenzijnbezigomdegeleerdetheorieinde praktijktebrengen.

Daarbijkomterindezefaseookmeerrust.Verliefdegevoelensende seksualiteitzijnalwatverkend.Veeladolescentenvoelendedrangomuithet ouderlijkhuistegaaneneeneigenwoningtebetrekken.

9.1Delichamelijkeontwikkeling

Hetlichaamvandeadolescentwerktnuoptimaal.Hetisvolgroeiden volwassen.Despierkrachtenhetuithoudingsvermogenzijnmaximaal – het lichaamkangoedpresteren.Delichaamsbelevingvandeadolescentwordt realistischerenhijleertlevenmetonvolkomenheden.Debiologischeklokis nogsteedsverstoordendevelenieuwemogelijkhedenbelastenhetlijfextra zwaar.Laatnaarbedgaanofzelfsnachtenoverslaanisnietvreemdvoorde volwasseneinwording.Omdathet ’smorgenswelweervroegdagis,bouwt hijeen slaapschuld op.Eenslaapschuldgeeftaandateenlichaamteweinig nachtrustheeftgehadenbehoefteheeftaanslaap.

Meeraandachtvoorlichaam

Adolescentenkunnenmeeraandachtbestedenaanhunlichaam.Gezonde voedingtotzichnemen,veelsporteneneengoedeuiterlijkeverzorgingzijn voorveeladolescenteneenbelangrijkewaarde.Hierbijwordenzegeïnspireerd doorbekendevloggersofsporters.Sportiefgebouwdelichamenmogengezien wordenenwordenzelfsalsinkomstenbrongezien.

Indepraktijk

Lizawerktalsonderwijsassistenteopdemiddelbareschool.Zesportinhaar vrijetijddriekeerindeweek.Zeheeftzichverdieptinkrachttrainingeneiwitrijk eten.Ooksuikersheeftzeuithaarvoedingspatroongeschrapt.AlsLizaop schoolzietdatersteedsmeerjongerenzijndieaanovergewichtleiden,vindt zedatzehierietsaanmoetdoen.Zevraagtaanderectortoestemmingom bijhetvakverzorgingeenlestegevenovereeneiwitrijkdieet.Daarnaast ondersteuntzededocentbijhetvakgym,doortijdensdelesmeteendeel vandeleerlingeneencircuitmetkrachttrainingaantebieden.

9.2Decognitieveontwikkeling

Menselijkehersenenontwikkelenzichtothet23stelevensjaar.Onderzoekvan deHersenstichtingtoontaandatadolescentensterkzijninhetdenkenop kortetermijn.Langetermijndenkenen-planningzijnvooradolescentenlastig, zehebbenhierbijnoghulpensturingvanbuitenafnodig.Alspedagogisch professionalkunjezehierbijhelpen.

Efficiëntbrein

Indeadolescentiestervenhersencellendienietofampergebruiktwordenaf. Zemakenzoruimtevoornieuweverbindingen.Hetprocesvanabstracten kritischlerendenkenwordtvoltooid,waardoordeadolescentmeereffectieve denkstrategieënkangebruiken.Hetongenuanceerdezwart-witdenkenvan depubermaaktplaatsvoormaatschappelijkeinteresseenduidelijke statements.Deadolescentisvaakergovertuigdvanzijngelijkenverdedigt zijnmeningvolovergave.Hijmoeteenwegvindeninonzecomplexe maatschappij,waarjejeeigenkoersmoetkunnenvarenineenzeevankeuzes, eisenenverwachtingen.

Deprefrontalecortex,hetjongstedeelvanonsbrein,isbijdeadolescent volledigontwikkeld.Ditgebiedstuurthetplannen,beslissingennemen,sociaal gedragenimpulsbeheersingaan.Ronddeleeftijdvan23jaarisdeze ontwikkelingklaar.

Eenadolescentmoetzijnwegvindenineencomplexemaatschappij.

9.3Desociaal-emotioneleontwikkeling

Depuberkonnogvolopexperimenterenenonderzoeken,maarvande adolescentwordtverwachtdathijzelfstandigenonafhankelijkis,zowel financieel,sociaalalsqualeefstijl.Voorveeladolescentenvoeltditalszwaar. Bijdeidentiteitsontwikkelingkunnenproblemenontstaan.Denkaan:

• Geenvertrouwen,maarwantrouwennaardebuitenwereld.

• Deafwezigheidvanhetontwikkelenvanzelfstandigheid.Inplaatsdaarvan twijfelofschaamtevoelen.

• Geeninitiatiefontplooien,maardoelloosheidervaren.

• Nietopjeeigenkunnenvertrouwen,maarjeminderwaardigvoelen.

• Hetontwikkelenvanextremedenkbeeldenofgedragingendoorhetgevoel datjebentachtergesteldinstatusofpositie.

DeoudersvanJasontwijfeleneraanofdeleerkracht,dienetvandepabo komt,hunzoonJasonwelaankan..'Jebentzelfgeenmoeder?',vraagtde moedervanJason.Deleerkrachtaarzeltenreageertonzeker.'Nee,datklopt', zegtze.Opdatmomentkomtdedirecteurvanschooltoevalliglangslopen.

Hijzietdatdeleerkrachtonzekeris.Hijweetookdatdezeleerkrachteen onveiligejeugdheeftmeegemaakt.Zeheeftveelbevestigingnodigvanhaar collega's.Hijvertraagtzijnstapenmerktdathaarogenhemomsteunzoeken. Hieropbesluithijzichzelfbijhetgesprektebetrekken.

Erikson:intimiteitversusisolatie

Eriksonbeschreeffasenvandesociaal-menselijkeontwikkeling.De adolescentievaltindefasevanintimiteitversusisolatie.Indevroege volwassenheid,denkaanrondhet18delevensjaar,draaithetomhet opbouwenvanliefdevollerelaties.Alsereenveiligeenliefdevollerelatieis, ontstaaterintimiteit,volgensErikson.Adolescentendiehiernietinslagen kunnengevoelensvanisolatieenvervreemdingvananderenervaren.

Deadolescentieiseengevoeligefasevoorconfrontatiemettraumatische, onverwerktegebeurtenissenuitdekindertijd.

Risicofactorenindeadolescentie

Nietbijiederevolwasseneontwikkeltdesociaal-emotioneleontwikkelingzich zonderslagofstoot.Deadolescentiekaneenperiodezijnwaarin gedragsproblemenontstaan,veroorzaaktdoorverschillenderisicofactoren. Risicofactorenkunneninhetkindzelfontstaan,bijdevasteopvoedersof vanuitdeomgeving.Ditheeftookweertemakenmetdehechtingvaneen kind.

Risicofactorenbijhetkind

Risicokenmerkenbijhetkindzelfzijnonderandere:

• eenmoeilijktemperament(druk,snelafgeleid,zwart/witdenken, egocentrischdenken)

• problemenmetdeverwerkingvansignalen(zoalsstrafenbeloning, bijvoorbeelddooreenverminderderegulatievanemoties).Eenzwakke intelligentieofeenachterstandindetaalontwikkelingkunnenhierin meespelen.

• minderontwikkeldeexecutievefuncties,zoalsplannen,emotiesreguleren ofimpulsiefdenkenremmen.

Risicofactorenbijouders

Risicokenmerkenbijouderszijn:

• eenlageofafwezigeouderlijkesensitiviteit

• eenonveiligehechtingmethetkind

• psychiatrischeproblematiek,metnamedepressiviteit

• relatieproblemen

• verslaving.

Risicofactorenindeomgeving

Bijeennegatievebalanstussenkenmerkenofgedragvaneenkindende reactievandeomgevingdaaropkandoordenegatievereactievandeomgeving ophetprobleemgedrag,ditgedragversterktworden.Hetgevolgisdatdit weertotnegatievefeedbackleidt,waardoordevicieuzecirkelinstandblijft. Positieveinteractieskunnenhelpendzijninhetvoorkomenvandeze risicofactor.Risicokenmerkenbuitenhetgezinzijn:

• afwijzingdoorleeftijdgenoten

• vriendengroepenmetgedragsproblemen

• eennegatiefschoolklimaat

• gebrekaanvrijetijdsbesteding.

MariaheeftnaastADHDookborderline.Zevoeltzichaltijd'anders'.Mariakan ergzwart-witdenkenenmerktookinhetcontactmethaaroudersof leeftijdsgenotenafstand.AlskleinmeisjedroomdeMariaervanomaljonguit huistegaan.Ophaareigenplekwonen.AlsMariaeenwoningindewijkkan huren,maaktzevanditaanboddanookgraaggebruik.Naeenpaarweken inhaareigenwoningmerktMariadatzehetlastigvindtomopzichzelfte wonen.Zowelhaarkaraktereigenschappenalshetgevoelernietbijtehoren, lijkenwelversterkttewordendoorhetfeitdatzeopzichzelfwoont.Maria besluitomlangsdehuisartstegaanvooradvies.

9.4Decommunicatieveontwikkeling

DeNederlandsetaalbevatwoordenuitanderetalen.Ditwordenookwel leenwoordengenoemd.DenkaanwoordenuitdeLatijnse,Engelse,Duitseof Fransetaal.Indeloopvandetijdzijndezewoordensteedsmeergrammaticaal aangepastnaardeNederlandsetaal.Onderinvloedvankennis,de multiculturelewereldendetechnologiewordenindeNederlandsetaalsteeds meerEngelsewoordenopgenomen.

Verengelsingdooradolescenten

AdolescentenenvolwassenenkopiërensteedsmeerEngelsewoordennaar deNederlandsetaal.Denkaanwoordenals'credits',inplaatsvan'punten', 'sale'voor'uitverkoop'en'deleten'voor'verwijderen'.Ditzijngeen leenwoordenmeer,maarvervangingswoorden.HetNederlandsewoordbestaat immersal,anderewoordenuithetEngelswordengebruiktomhetzelfdebegrip aantegeven.

Eengevolgvanhetgebruikvanleenwoordenenvervangingswoordenisdat deNederlandsetaalsteedsarmerwordt.Nietalleenquaaantalwoorden, maarookwatwoordbegripbetreftondervolwassenen.Ookdesocialmedia hebbeninvloedhierop.Onderzoektoontaandatadolescentendeafgelopen jarensteedsmindergoedpresterenophetgebiedvanNederlandsespelling eninterpunctievaardigheden.

AdolescentennemensteedsmeerEngelsewoordenindeNederlandsetaalover.

9.5Demoreleontwikkeling

Kohlbergheeftdemoreleontwikkelingvandeadolescentenbeschrevenals hetpost-conventioneelniveau.Hetontwikkelenvaneeneigenwaardepatroon enhetpersoonlijkgewetendedoorslaglatengeven,zijnbelangrijkepijlers hierin.Depost-conventionelefaseindemoreleontwikkelingheefttwee substadia;stadium5en6vandecompletetheorie.

Hetvijfdesubstadium

Kohlbergsvijfdefaseindemoreleontwikkelinggaatoverhetontwikkelenvan eigennormenenwaarden.Waarineerderemorelefasenstriktderegels nalevenbelangrijkwas,komternuplaatsvooreenkritischezelfbeoordeling. Afsprakennakomenenrespecterenzijnnogsteedsbelangrijkindevijfdefase, tegelijkweegthetbesefvandeomstandighedenmee.

Eengroepadolescentenisaanhetvoetballeninhetpark.Eenveldernaast staateenbord:'Nietbetreden,grasisingezaaid'.Tijdenshetvoetballenzien zeeenjongemoederdiemetdekinderwagenaanhetwandelenis.Demoeder krijgteentelefoongesprekenvergeetderemopdekinderwagentezetten.

Dichtbijiseenvijver.Eénvandevolwassenenbesluitdekortsteroutetenemen: zoveelmogelijkhetnetingezaaidegrasveldontziend,sprinthijnaarde kinderwagentoe.Hijzetdewagenopderemenneemtopdeterugwegde langereroute.Omhetingezaaideveldheen.

Hetzesdesubstadium

Deinnerlijkedrangomjewaardenteverdedigenstaathierbijcentraal.Een adolescentdiebijvoorbeeldeenprachtigezakelijkekanskrijgt,maarmerkt dathetbedrijfnietrespectvolmetzijnmedewerkersomgaat,kanindezefase besluitenomdeopdrachttochnietaantenemen.Hetisinstrijdmetzijn waardeommensenrespectvoltebehandelen.Ookalheeftditconsequenties voorzijncarrièreenfinanciën.

9.6Deseksueleontwikkeling

Nudeseksualiteitvolledigisontwikkeld,wordthetvindenvaneenpartner serieuzer.Inrelatiesspelenaantrekken(gehechtheid)enafstoten (vrijheidsdrang)eengroterol.Mannenleggenvaakmeerdenadrukopde seksuelebeleving,vrouwenhechtenvaakmeeraanrelatieenintimiteit.

Emoties – zoalsverlangen,jaloezie,angst,tederheid – wisselenelkaarcontinu af.Deverleidingomhetouderlijkhuisteverruilenvoorhetlevenmeteen partnerisvaakgroot.Hetrisicohiervanisdatjezelfstandigheidzich onvoldoendekanontwikkelen.

Seksueelvolledigontwikkeld

VolgensFreudtreedtvanafdepuberteit-endusookindeadolescentie-de laatstefaseinvandepsychoseksueleontwikkeling.Adolescentenzijninstaat omhunseksuelelustgevoelenstebeteugelenenaftestemmenopdegeldende normenenrealiteitvandemaatschappij.DezefasebenoemtFreudalsde genitalefase.Seksueeliseenmensvolwassen,waardoorejaculatie,een zwangerschapenorgasmeonderdeelkunnenzijnvandeseksuelebevrediging.

Adolescentenexperimenterennogsteedsmetseks.Daarnaastdenkenzeook naoverhetstichtenvaneengezin.Ditkanhetaccentvandeseksualiteit verleggenvanbevredigingnaarhetdoelomzichvoortteplanten.

Mannenleggenvaakmeerdenadrukopdeseksuelebeleving,vrouwenhechten vaakmeeraanrelatieenintimiteit.

9.7Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

RosewerktalsbegeleideroplocatieHetFregan.Hierwonenmoedersen kinderen.Demoedershebbenvaakeenpsychiatrischediagnoseoflicht verstandelijkebeperking.Roseondersteuntalsbegeleidermoedersmethet invullenvandemoederrol.Zoleertzemoedersdevaardighedenaanalseen luierverschonenofeenflesopdejuistetemperatuurverwarmen.Maarook ophetgebiedvanhechtingeninteractiebegeleidtRosemoedersenkinderen.

Casus

CliënteLeannevan18jaarisdriewekengeledenmoedergeworden.Leanne woontinhetmoeder-kind-huisenisalleenstaand.Devadervandebabyis onbekend,moederhadveelwisselendecontacten.Moederiseenergonzekere, beïnvloedbaretiener.Zeblijftvoorlopigonderbegeleidinginhethuisomte lerenvoorzichzelfoptekomen,voordebabytezorgenenopdenduurhopelijk zelfstandigtekunnengaanwonen.Haarnetwerkisooknietergstabiel.Zo zijndeoudersvanLeannegescheidenenishaarvaderverslaafd.Haarmoeder heefteenpsychiatrischverleden,waardoormeerderebroersenzussenvan Leanneopjongeleeftijduithuisgeplaatstzijn.

AlsRoseavonddienstheeft,treftzeLeanneopdegang.Driewekennade bevallinggeeftLeanneaandatzenaardekermiswil.Roseheeftavonddienst. Leannewilom21.30uur'savondswegenheeftdaarafgesprokenmeteen jongendiezeviahetinternetheeftlerenkennen.

Dilemma

WatkanRosehetbestdoen?

1.ZeadviseertLeannedatzebeterdetijdkannemenzodathaarlijfzich kanherstellen.Daarbijishetthuisblijvenookbelangrijkvoordehechting vandebaby.

2.ZelaatLeannenaardekermisgaanenspreekteeneindtijdaf.

9.8Verdieping:Indepraktijk

Eriseentoenameinhetervarenvanprestatiedrukzichtbaaronder Nederlandsejongeren.Ditheeftnegatievegevolgenvoorzoweldejongeren zelfalsdemaatschappij.Uitonderzoekblijktdatjongeregeneratieshetidee hebbendathunsocialeomgevinghogereeisenaanhensteltenhenstrenger beoordeeltdanouderegeneraties.Delaatstejarenhebbenmaatschappelijke veranderingenplaatsgevondendiehiervoormogelijkeenverklaringbieden. Zoligternumeernadrukopprestatieencompetitiedanvroeger.

Indehuidigeprestatiemaatschappijwordtfalengezienalsietswataanhet individuzelftewijtenis.Bovendienzijnacademischeprestatiesvanjongeren bepalendvoorhuntoekomstigekanseninzowelhetonderwijsalsopde arbeidsmarkt.Ookhebbendeinvoeringvanhetleenstelselendefinanciële gevolgenhiervangezorgdvooreentoenamevanstressenprestatiedruk.

Opvallendisdatveeljongerenervoorkiezenomnahetbehalenvanhun middelbareschoolperiodeeersteentussenjaarintelassen.Eenkeuzekanzijn omeenjaarinhetbuitenlandtewerkenoftereizen.

Schoolstress

Gezondestressiskortdurend,zetaantotactieenkanhelpenombeterte presteren.Stressdielangdurigaanhoudt,isgevaarlijkvoordegezondheid.In hetgevalvanschoolstresshebbenjongerenhetgevoeldatschoolhogere eisenaanhensteltdanwaaraanzijkunnenvoldoen.Eenbelangrijkeoorzaak vanschoolstressishetervarenvanprestatiedruk.

Prestatiedruk wordtgedefinieerdalsdeervarendrukomtevoldoenaan voorafbepaaldeverwachtingeneneisen,bijvoorbeeldophetgebiedvan onderwijs,sport,werkensocialerelatie.Dezedrukkandejongerezichzelf opleggen,maarkanookervarenwordenvanuitdeomgeving,bijvoorbeeld vanuitoudersofdemaatschappij.

Schoolstressneemtoverhetalgemeentoenaarmateadolescentenouder wordenennaarmatezijeenhogeronderwijsniveauvolgen.Eenmogelijke verklaringhiervoorisdatjongerenaansteedshogereacademischeeisenen verwachtingenwordenblootgesteldnaarmatezijhetonderwijssysteemverder doorlopen.Ookdeverwachtingenvanoudersendeomgevingkunnenhierbij eenrolspelen.

Schoolstressheeftzowelopkortealslangetermijnnegatievegevolgenvoor hetwelzijnvanadolescenten.Zokanschoolstressleidentotmentale problemen,fysiekeklachten,chronischeslaapproblemen,verzuimenvoortijdig schoolverlaten.Longitudinaalonderzoekheeftaangetoonddatschoolstress eenvoorspellerisvanverminderdeacademischeprestatiesdriejaarlater. Jongerenkunnenhierdoorineenvicieuzecirkelterechtkomen,omdat verminderdeprestatiesophunbeurteenvoorspellerzijnvanschoolstress.

Daarnaastheeftschoolstressindirectnegatievegevolgenvoordemaatschappij. Dementaleproblemendiekunnenontstaandoorlangdurigeschoolstress leidenbijvoorbeeldtothogereziektekostenenschoolverlatenen-verzuim vergrotenhetrisicoopwerkloosheidencriminaliteit.Preventieenvermindering vanschoolstresszijndaaromvangrootbelang.

Oplossingen

Oplossingenomdeschoolstressteverlagenkunnengevondenwordenineen goedesamenwerkingtussenschool-adolescentenzorgverleners.Ook onderwijsopmaat,zoalsdegelegenheidgevendestudieopjeeigentempo tevolgen,heefteenpositieveuitwerkingopdestressgevoelensbij adolescenten.

Daarnaastishetbelangrijkdatadolescentenleeftijdsgenotenfysiekblijven ontmoetenenerruimteisvoorfysiekeactiviteiten.Eengezondeleefstijlkan tevenshelpenomdestressgevoelensteverlagen.

Eengoedebegeleidingdoorschoolkandeprestatiedrukenkeuzestress verminderenbijadolescenten.

9.9Begrippen

Prestatiedruk

Deervarendrukomtevoldoenaanvoorafbepaaldeverwachtingeneneisen, bijvoorbeeldophetgebiedvanonderwijs,sport,werkensocialerelaties.

Slaapschuld

Geeftaandateenlichaamteweinignachtrustheeftgehadenbehoefteheeft aanslaap.

THEMA10 HETSOCIALISATIEPROCES

Inhoudthema

• Begrippenbijsocialiseren

• Aspectenvanhetsocialisatieproces

• Knelpuntenbijsocialisatie

• Invloedvanlevensgebeurtenissen

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Het socialisatieproces iseenleertraject,waarinelkmenszichnormenen waardeneigenmaakt.Jeontwikkeltjehierintoteenvolwassen persoonlijkheid,dieweethoejemetanderenomgaatenvaardighedenleert omgoedtefunctionerenindemaatschappij.Dooreensteedsveranderende maatschappijisditeendoorlopendproces.

Denormenenwaardenmakenonderdeeluitvandecultuurwaartoejebehoort. HetkandusgoedzijndatiemandinAfrikaanderenormenenwaardenheeft overeenthemadaniemanduithetAndesgebergte.Normenenwaarden hebbenooktemakenmetjeleefomstandigheden.

10.1Begrippenbijsocialiseren

Waardenennormen

Omtekunnensocialiseren,moetjijjewaardenennormeneigenmaken. Waarden zijndezakendiewebinnenonzecultuurbelangrijkvinden. Bijvoorbeeldeerlijkheid.Jehebtwaardendievoordehelemaatschappijgelden enwaardendievooreenbepaaldegroepgelden. Normen zijnregelsdie voortkomenuitdezewaarden.Bijvoorbeeld:jemagnietliegen.Op maatschappelijkniveauhebbenwewettenomdeordetehandhaven.

Aangeborenenaangeleerdgedrag

Aangeborengedrag isgedragdaterfelijkbepaaldis.Dithebjevanjeouders meegekregen(zoalshetkaraktervaneenkind,hetkanbijvoorbeeld onderzoekendzijnofobserverend). Aangeleerdgedrag isgedragdatjeleert doorervaring.Wanneerjeopgroeit,zullenjeoudersjelerenwatnormaalis. Eenkindimiteertz’noudersenleertdusdoorhennatedoen.Alshetkindiets doetwatnietmag,danwordthetgestraft.Doethetkindietsgoed,danwordt hetbeloond.

Internaliseren

Internaliseren ishetproceswaariniemandzichregelsheefteigengemaakt dieonderdeelvandiepersoonzijngeworden.Hetkindgaatzichmetdeouder identificeren,hetwilhetzelfdezijnalsdeouder.Hierdoorzalhetkindsteeds meerzelfvertrouwenkrijgen.Uiteindelijkmaakthetkindzichderegelseigen enhoefthetnietmeertewordengecorrigeerd.

Cultuur

Cultuur iseengeheelvanwaardenennormendatmensenaanelkaar overdragen.Zokrijgenmenseneeneigenmaniervanvoelen,denkenendoen. Eensubcultuuriseenbepaaldegroepindesamenlevingmeteigennormen enwaarden.DenkaanJehova'sgetuigen,ledenvaneenmotorclubenrappers. Vaakisjesociaalmilieumedebepalendvoordekeuzebijwelkesubcultuurje wiltaansluiten.Hierbijspelensociale,economische,cultureleenreligieuze factoreneenrol.Voorbeeld:alsmoslimhebjeanderegewoontendanwanneer jekatholiekbent.Naastverschillenzijnerookovereenkomsten.

Voorbeeldvaneensubcultuur:deskaters.

Begrippendiehorenbijsocialiseren.

10.2Aspectenvanhetsocialisatieproces

Desocialiseringinhetgezin,bijdegastouder,indekinderopvangenopschool heet primairesocialisering.Ditzijndenormenenwaardendieeenkindal jongmeekrijgtvanmensendiedichtbijhemstaan.

Hetgezin

Inhetgezinleerjedenormenenwaardenvanjeouders.Jongekinderen hebbenbijhungeboortenoggeenoordeelovergoedenkwaad.Zelerenvan hunouders,broersenzussenwatwelennietwordtgeaccepteerd.Eenkind

neemtvoorbeeldgedragoverenbeschouwtditalsnormaal.Eenkindzietzijn zusbijvoorbeeldnetjesomeenappelvragenenzalditgedragnadoen.Het kindzaleenhuisgenootookcorrigerenalsdiedehuisregelsovertreedt.

Kinderopvangenschool

Indekinderopvang,bijdegastouderenopschoolzalhetkind,naast kennisoverdracht,ookwordenopgevoedtoteengoedeburger.Jeleerthier hoejijjehoorttegedrageninallerleisituaties.Maardesocialisatiedoor anderenbuitenheteigengezinkanookonzekerheidgeven.Normenen waardenkunnendanimmersnetanderszijndanthuis.Jeontmoetandere kinderen,dieanderenormenenwaardenhebbenmeegekregen.

Opschoolontmoetjemensendieanderenormenenwaardenhebben meegekregen.

Denabijeomgeving

Desocialiseringindeomgevingwaarjewoont,heet secundairesocialisering. Dezeheeftbetrekkingopbijvoorbeelddesportclubsenverenigingenwaarvan jelidbent,endevriendenwaarjemeeomgaat.Vanafdepubertijdwordtde meningvanvriendenenleeftijdsgenotensteedsbelangrijker.Jesluitjeaan bijeen peergroep waarbijjijjeprettigvoelt.Ditiseengroepvriendendie dezelfdewaardenennormenbelangrijkvinden.Jezulteensubcultuurkiezen

dieaansluitbijjeeigenachtergrondofjuisthaakshieropstaat(afzettentegen ouders).Denkaanurban,emo’s,gamers,nerdsengeeks,en ‘ikhouvan Holland’.

Geslachtspecifiekesocialisatie

Geslachtspecifiekesocialisatie geeftaandatjeanderenormenenwaarden hanteertvoorjongensdanvoormeisjes.Denkaanderolpatronen,waarbij vaderwerktenmoederhethuishoudendoet.Alsmeisjeleerjedanwaarden zoalssociaalzijn,gevoeligzijn,liefhebbendzijnenjeaanpassen.Alsjongen leerjerationeeldenken,ambitieusenondernemendzijnenjeonafhankelijk opstellen.Inonzeveranderendemaatschappij,waarbijemancipatiesteeds belangrijkerwordt,zalditsteedsmindervoorkomen.Hetisook milieuafhankelijk:inhetenemilieuisbijvoorbeeldeentraditioneelrolpatroon normalerdaninhetandere.

Indepraktijk

DeoudersvanAnnevragenpedagogischprofessionalThijmennaarhetbeleid omtrentSinterklaas.'Krijgendekinderendanwelgenderneutraalspeelgoed?', vraagtdemoedervanAnne.'WijvindenhetbelangrijkdatAnnenietstandaard meisjesspeelgoedaangebodenkrijgt',legtvaderuit.Thijmenlegtuitdatouders ophetinvulbladvanSintzelfeencadeaunaarkeuzeaankunnenstrepen.Dit omtevoorkomendatdeleidingkeuzesmaaktwaaroudersnietachterkunnen staan.

Milieuspecifiekesocialisatie

Milieuspecifiekesocialisatie geeftaanwelkeleefomstandighedenbijeen gezinhoren.Denkaaninkomen,huisvesting,leefstijl,beroepvanjeouders. Defamilievindteengezondlevenbelangrijkenisduszeeractiefbijeen sportvereniging.Jijsportgraag.Jeoudershebbeneenhuisdier,jijwiltgraag eenhuisdieralsjeopjezelfgaatwonen.Vaakkomendesekseverschillenin lageresocialemilieussterkernaarvorendaninhogersocialemilieus.Jevolgt geenhbo-opleiding,omdatjeeenvrouwbent.Jebroerdoetditwel.Hijwordt gezienalstoekomstigekostwinner.

Hetsocialisatieprocesverlooptnietaltijdvanzelf.Erzijnfactorendiehet beïnvloeden:identiteit,macht,nutenacceptatie.

Identiteit

Tijdensjesocialisatiehebjijje identiteit gevormd,jehebtjezelfbeeldbepaald enweetwaarvoorjestaat.Wanneerjelidwordtvaneennieuwegroep,pasjij jeidentiteitaandegroepaan,zodatjeeengewensteplekindegroepkrijgt.

Jijkomtbijvoorbeeldalsvoetballerineennieuwteamenweetnognietwat jouwmogelijkhedenzijnalsspelerinditteam.Jijwiltgraagjekwaliteiten latenzien,zodatjijdeplaatsinhetelftalkrijgtdiejegraagwiltenwaarvoor jewordtgewaardeerd.

Macht

Hetisbelangrijkdatjeweetwiewelkemachtheeftindegroep.Wiede macht heeft,bepaaltderegels.Alsjedatweet,kunjijjeeigenplaatsindegroep verwerven.Jewerktnetineennieuwteam.Jewiltgraagnieuwetakenkrijgen enmoetdaarvooreenopleidingvolgen.Jegaatnaarjeteamcoördinatoren overtuigthemdatjedoordezeopleidingveelvoorjeteamkuntdoen.Hijgeeft jeakkoordenjekuntdaardoorjepositieinjeteamversterken.

Nut

Alsnieuwlidvaneengroepwiljewetenwaaromhetbelangrijkisombijdeze groeptehoren.Dus:welk nut heeftdegroepvoorje?Alsjeditnietduidelijk hebt,kanditeenprobleemworden.Jeweetdannietgoedhoejijjemoet gedragen.Jewiltcontactmetleeftijdgenotendiedezelfdeinteresseshebben enwaarbijjijjeprettigvoelt.Daaromwordjelidvaneenrockband.Samen muziekmakengeeftjeeenkick,jevoeltjebegrependoordeanderebandleden.

Acceptatie

Alsnieuwlidvaneengroepwiljegraaghetgevoeldatjeerbijhoort,datje geaccepteerdwordt.Alsjeweetaanwelkegroepsnormenjijmoetvoldoen ombijdegroeptehoren,kunjijjeaanpassenenwordthetcontact persoonlijker.Jewiltgraagbijdescouting.Jezorgtdatjescoutingkleding draagtenweetaanwelkeregelsjijjemoethouden.Jemerktdatjijjegoed kuntaanpassenenhetprimanaarjezinhebtbijdezevereniging.Jemaakt veelnieuwevrienden.Metsommigengajeookbuitendescoutingom.

Demulticulturelesamenleving

De multiculturelesamenleving iseensamenlevingwaarinmensenuit verschillendeculturenbijennaastelkaarwonen.Nederlandiszo’n samenleving.Erwonendiverseetnischegroepen,diezichmetelkaarverbonden voelendoorgezamenlijkeafstammingencultureleerfenis.Denkaanmensen vanTurkseenMarokkaansekomaf.Binnendezeculturenhebbenmensen verschillendenormenenwaarden.Wanneerdezeculturenmixenmetde oorspronkelijkecultuur,zuljesameneenwegmoetenvindenwaarbijiedereen ermagzijn.Alserinjouwgroepkinderenzijndievanuitgeloofsovertuiging geenvarkensvleesetenofvegetariërzijn,danzorgjedatalleoudersditweten. Zekunnenerdanbijhettrakterenrekeningmeehouden.

Nederlandiseenmulticulturelesamenleving.

10.4Invloedvanlevensgebeurtenissen

Wanneerjeeen(chronisch)ziekteprocesdoormaakt,oudershebtdiegaan scheidenofwerkloosworden,alskindmisbruiktwordtofslachtofferbentvan geweld,danspreekjevanbijzondere levensgebeurtenissen.Dezehebben invloedopdemanierwaaropjijjeontwikkeltenwiejebent.Ziektenkunnen jebeperken.Bijeenverhuizingvaneendorpnaareenstad,geldenandere

regels.OfsteldatjemoetvluchteneninNederlandgaatwonen.Jebegrijpt nietveelvandeNederlandsesamenleving,omdatdegebruiken,normenen waardenzoveelanderszijndanjegewendbent.

KarelispasverhuisdvaneendorpinGelderlandnaarAlkmaar.Karelspreekt dialect.Opschoolmerkthijdatzijnklasgenotenhemdaardoornietgoed kunnenverstaan.Ookvoelthijzichongemakkelijkindeklas.Dekinderenzijn hierheelanders.DitmaaktKarelonzeker.Karelheeftzijndialectzosnel mogelijkafgeleerdenzichaangepastaanzijnnieuweklasgenotenombeter indegroeptepassen.

10.5Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

Dorienwerktsindsvierjaaropdeenigebasisschooldieerineenkleindorpje is.Ditiseenkatholiekebasisschool.Zijbegeleidtkinderenenrespecteertwat dekinderenzelfkunnenenhelptwaarnodig.Dekinderenmoetenrespectvol metelkaaromgaan.Dorienisblijmethaarwerk.Zeheeftgoedcontactmet dekinderenenmetdeouders.

Casus

SindstweewekenwoontAchmedinhetdorp.AchmedkomtuitIran,zijn ouderszijnmoslim.Opschoolishetdegewoonteomdedagtebeginnenmet eengebed.Achmedwilhiernietaanmeedoen.Hijisgewendomopandere tijdentebiddenengeeftaanhet(katholieke)geloofnietaantehangen.Hij wijkthiermeeafvanderest.Ditgeeftonrust.

Dilemma

WatdoetDorien?

1.DorienmaaktAchmedduidelijkdatzezijngeloofrespecteert.Daarnaast moethijzichtochaanpassen,omdathetandersteveelonrustgeeft.Ze vraagthemnietmeerindiscussiehierovertegaan.

2.Dorienplanteengesprekmetdeanderekinderenenbespreekthetfeit datiedereenrechtheeftopzijneigenmaniervanleven.

10.6Verdieping:Indepraktijk

Doordemoderneontwikkelingenishetopzoekenvaninformatie,bijvoorbeeld viaGoogle,eenvanzelfsprekendheid.Metslechtsenkeleklikkenkrijgje antwoordopdevraagdiejehebt.Eenmailbinnenkrijgenofeenappje;de heledagdoorwordterzodigitaleinformatieuitgewisseld.Eenkeerzijde hiervanisdatmensenzichconstant'aan'voelenstaan.Ditisookwelbekend alsfomo:fearofmissingout.Deonrustomdingentemissendieopsocial mediabijvoorbeeldtrendingzijn.Rustvindenkandaneenuitdagingzijn.De informatiedieverspreidwordtkanzowelpositief,negatief,waaralsonwaar zijn.Hetisbelangrijkomzelfkritischtezijnbijhetlezenvaneennieuwsbericht.

Televisie

Indevorigeeeuwwasereenwareinformatierevolutie.Sindsdekomstvan detelevisiekunjenaareducatievezenderskijken,zoalsschooltelevisie,NOS enKlokhuis.Dezezendenprogramma’suitwaarvandekijkerietsleert.Het wordtlastigwanneereenkindnaarprogramma’skijktwaarinmensenworden vermoordofmishandeld.Alseenkindveelgeweldopdetelevisieziet,kanhet abnormaalgedragalsnormaalgaanzien.Dekijkwijzerbijfilmsenseriesgeeft eenindicatiequaleeftijd.Alspedagogischprofessionalishetgoedombewust omtegaanmetdeinhoudvandedigitalemediawaarjedekinderennaarlaat kijken.

Internet

Metdecomputerkwamookhetinternet.Daarmeekunjevanallesopzoeken enverschijntdehelewereldmeteenklikopjebeeldscherm.Jekunter informatievindenoveralledenkbareonderwerpeneniedereenkangegevens onlinezetten.Devraagdiejejezelftelkensmoetstellen:kloptdeinformatie wel?Jekuntjeookafvragenwataldezeinformatiemetmensendoet.Wat bijvoorbeeldalsjevoortdurendvrouwenzietinmuziekclipsdieworden neergezetalseensekssymbool?Jongevrouwenkunnengaandenkendatze zichzomoetengedragenomgeaccepteerdteworden.

Onlinedating

Methetinternetisookonlinedatingpopulair.Voorzoweljongerenalsouderen isditeenmanieromzoeennieuwepartnertevinden.Erkanhetgevaarzijn datdeanderzichuitgeeftvooriemanddiehijnietis.Ditwordtookwel 'catfishing'genoemd.DezetermkomtvandeMTVserieCatfish.MTVheeft jareneenseriehieroveruitgezonden.Mensendiealjarenineenrelatiedachten tezitten,kwamenmaarniettoteenliveontmoetingmethundate.Samen

meteencamerateamendetectivegaathetprogrammaachterdeware identiteitaan.Inveelgevallenblijktereentotaalandereidentiteituitnaar vorentekomen.Eenmandiezichbijvoorbeeldvoordoetalsvrouw.Ofeen veeljongeremanofvrouwdandezeinwerkelijkheidbeweerde.Internetdating isdaaromnietzonderrisico's.

Games

Voordecomputerzijngamesontwikkeldenerkomensteedsnieuwebij. Educatievegames,muziekgames,gezinsspellen,maarookspellenmetgeweld ofeeneigenonlinewereld.Wetenschappershebbenonderzochtdatdeze gamesnaastpositieveeffectenookeennegatieveinvloedhebbenopgedrag – tenminstealsjevaakenintensiefgamet.Denkaanhetontwikkelenvan agressiefgedragofverwaarlozingvanjezelfenvereenzamingdoorhet‘moeten’ spelenvandegame.Metnameonderjongerenneemthetgamegedragde laatstejarenergtoe.

Socialmedia

Jekuntmetmensenoverdehelewereldcontactmakenviasocialmedia,zoals Twitter,TikTokofviaFacebook.Filmpjes,tekstenenfoto’sgevenjede mogelijkheidomervaringenenmeningenuittewisselen.Welevenineentijd waarinveelaandachtisvoormaakbaarheidenperfectie.Ditkanertoeleiden dat(jonge)meisjeszichonzekervoelenoverhunlichaam.Digitalemedia hebbeninvloedopdewaardenennormendiewewereldwijdontwikkelen. Denkaanjongerendiezichinzetteninoorlogeninanderelanden.Ofhet schoonheidsideaalonderjongeren,datmetTikTok-filmpjeswordtverspreid.

Jongerenmakenveelgebruikvansocialmedia.

Conclusie

Mensenmakensteedsbewustergebruikvantelevisie,internetensocialmedia: positiefennegatief.Positiefdoorovertaboesofgezondegewoonteste communiceren.Negatiefdoorbijvoorbeeldonwaarhedenenagressietedelen. Demediahebbeninvloedopjouwbeeldvormingendusopjesocialisering.

Normvervaging

Hetverwaarlozenvanwaardenennormennoemjenormvervaging.Demedia hebbeninvloedopditgedrag.Zijnoemenbijvoorbeelddesociaal geaccepteerdeenergiedrankjes ‘cool’,terwijlzeinfeiteongezondzijn.Ofhet kanzijndatiemandzichmeteenwebcamalseenandervoordoetenzo misbruikmaaktvankinderen.Aldezezakenhebbeninvloedophet socialisatieprocesvandehelesamenleving.Daaromishetbelangrijkkritisch teblijvenkijkennaardeveranderingeninwaardenennormen.

10.7Begrippen

Aangeborengedrag

Gedragdaterfelijkbepaaldis.

Aangeleerdgedrag

Gedragdatjeleertdoorervaring.

Cultuur

Eengeheelvanwaardenennormendatmensenaanelkaaroverdragen.

Geslachtspecifiekesocialisatie

Hethanterenvananderenormenenwaardenvoordesekse.Zohanteerje voormeisjesenjongensandererolpatronen.

Identiteit

Jezelfbeeld,jeinnerlijkekernvanwiejebent.

Internaliseren

Hetproces,waariniemandzichregelsheefteigengemaakt,dieonderdeelvan diepersoonzijngeworden.

Levensgebeurtenissen

Gebeurtenissendievaninvloedzijnopdeontwikkelingvaneenmens.

Macht

Hetgeldendgezag.

Milieuspecifiekesocialisatie

Deleefomstandighedendiebijeengezinhorenzoalsinkomen,huisvestingof hetberoepvandeouders.

Multiculturelesamenleving

Samenlevingwaarinmensenuitverschillendeculturennaastelkaarwonen enleven.

Normen

Regelsdievoortkomenuitwaarden.

Normvervaging

Hetverwaarlozenvanwaardenennormen.

Nut

Dewaardedieeengroepheeftvooreenindividu.

Peergroep

Leeftijdsgenoten,gelijkgestemden(vanniveaueninteresses).

Primairesocialisering

Denormenenwaardendieeenkindinhetgezinaljongvanhuisuitmeekrijgt.

Secundairesocialisering

Normenenwaardendiejemeekrijgtvandeomgevingwaarinjeopgroeit.

Socialisatieproces

Eenleertraject,waarinelkmenszichnormenenwaardeneigenmaakt.Je ontwikkeltjehierintoteenvolwassenpersoonlijkheid.

Waarden

Dezakendiewebinnenonzecultuurbelangrijkvinden.

THEMA11 (KINDER)ZIEKTESENALLERGIEËN

Inhoudthema

• Hetbegripziekte

• Verschillendevisiesopziekte

• Oorzakenvanziekte

• Ziekteverloop

• Veelvoorkomendekinderziekten

• Dediagnose

• Allergieënenvoedselintoleranties

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Alspedagogischprofessionalkrijgjegeregeldtemakenmetziekekinderen. Hetisbelangrijkommeertewetenoverveelvoorkomendekinderziekten, definitiesrondziekteendesymptomenhiervan. Pathologie iseenmedische termvoorziekteleer.Dezehoudtzichnietalleenbezigmetdeziektezelf.Ook hetontstaan,hetverloopendeindelingvanziektenzijnonderwerpvanstudie. Alsjehethebtoverziekte,hebjehetookovergezondheid.De WorldHealth Organisation (WHO)iseenorganisatiediezichbezighoudtmetallesrondom gezondheidenziekteoverdehelewereld.Wetenschappersuitallelanden hebbenerhuninbrengoveralleswatergebeurtrondomgezondheidenziekte inhunlanden.DeWHOprobeerterookvoortezorgendatwereldwijddezelfde ‘taal’ wordtgesproken.Taalmoetjelezenals:dezelfdedefinitiesvoorziekten enanderebegrippen.Meeroverdezetaalendebegrippenleerjeinditthema.

11.1Hetbegripziekte

Iedermenskrijgtmetziektetemaken.Erismomenteelgeenduidelijkedefinitie vanziekte.Omtochmeerzichttekrijgenophetbegripziektebekijkjeeerst wat gezondheid is.DedefinitievandeWHO: ‘Gezondheidiseentoestandvan vollediglichamelijk,geestelijkenmaatschappelijkwelzijnennietslechtsde afwezigheidvanziekteofanderelichamelijkgebreken.’ Dedefinitievande WHOkomtuit1948.Daarnaisalvaakgeprobeerddedefinitieaantepassen aannieuweinzichtenophetgebiedvangezondheidenziekte.Totnutoeis hetnietgelukt.Ditkomtondermeerdoordatdekijkopziekteengezondheid wereldwijdookafhankelijkisvancultuur,godsdienstenbeleving.Omtoch meerinzichttekrijgeninhetbegripziektegajeerkritischernaarkijkenindit thema.

Ziek

Hetisnietzogekdathetmoeilijkisomeeninternationaalaanvaardedefinitie vanziekteoptestellen.Hetwoord ‘ziek’ heeftverschillendebetekenissen:

• Jehebteenziekte:dediagnose-denaamvandeziekte-isdooreenarts gesteld,hetisduidelijkwatjehebt.

• Jevoeltjeziek:debelevingvanziekte,eenziekgevoelhebben.

• Jebentziek:detoestandwaarinjejebevindt,jemeldtjeziek,jegaatniet naareenfeestomdatjeziekbent.

Invloedcultuuropziekte

Jekuntjeziekvoelenzonderdatjeechteenduidelijkeziektehebt.Sommige vrouwenvoelenzichronddemenstruatiebehoorlijkziek,maarmenstruatie isgeenziekte.Nogeenvoorbeeld:deeenheefteenstevigeverkoudheid,voelt

zichziekenmeldtzichziek.Eenanderheeftdezelfdeverkoudheid,zegtdat zezichgammelvoelt,maarmeldtzichnietziek.Verschillenincultuuren godsdienstmakenhetooklastigomtoteengoededefinitievanziektete komen.Zowordenbepaaldeseksuelegeaardhedeninsommigeculturenen godsdiensteneenziektegenoemd.Erzijnbevolkingsgroependieanders omgaanmetziekteopbasisvangeloofoflevensovertuiging.Jehova’sgetuigen mogenbijziektegeenbloedvananderenkrijgen.Enveelantroposofenzijn tegeninenten,omdatzegelovenindezelfgenezendekrachtvanhetlichaam.

Ziekteleer

Ziekteleerheeftdusbetrekkingopobjectiefvasttestellenziekten.Daarvoor houdjedezedefinitievan ziekte aan: ‘Ziekteiseenlichamelijkeofgeestelijke stoornisinhetfunctionerenvaneenorganisme,nietveroorzaaktdoorletsel’. Organismekanbetrekkinghebbenopeenofmeerorganenofophethele lichaam.

Letsel

Iseengebrokenbeenookeenziekte?Mensenmeteengebrokenbeendieeen paardageninbedmoetenblijven,zeggenvaak: ‘Tja,m’nbeenisgebroken, maarikvoelmetotaalnietziek.Ikkannietlopen,maarverdervoelikme prima.’ Overhetalgemeenwordtonderscheidgemaakttussenziekteenletsel. Letsel isschadeaanofinhetlichaamdoorgeweldvanbuiten.Hetwoord geweldmoetjeruimzien.Hetgaatnietalleenomgewelddoormishandeling, misdaadofoorlog.Ookbijvoorbeeldverkeersongelukken,verbranding,giftige stoffen,sportenenklussenkunnenletselveroorzakendoorgeweldvanbuiten hetlichaam.Schadedoorgeweldhoeftnietperselichamelijktezijn.Geweld kanookpsychischeschadeveroorzaken,ofallebei.

Indelingvanziekten

Uitgaandevanziekteleerkunjeziektenopverschillendemanierenindelen:

• lichamelijkengeestelijk

• naarmedischspecialisme

• naardoelgroep

• kortdurendenlangdurend(chronisch)

• besmettelijkennietbesmettelijk.

Lichamelijkeengeestelijkeziekten

Hetonderscheidtussenlichamelijkengeestelijk(ofwel: somatisch en psychisch)iseenindelingintweegroepen.Ziektendiezowellichamelijkals geestelijkzijn,noemje psychosomatischeziekten.Dewetenschapdiezich

bezighoudtmetpsychischeziektenheetpsychopathologie.Zowelsomatische alspsychischeziektenwordenineersteinstantiebehandelddoordehuisarts. Heeftdieteweinigkennisofmiddelen,danverwijsthijdepatiëntdoornaar eenspecialist.Voorsomatischeziektengaatiemandmeestalnaareen algemeenziekenhuisofverpleeghuis.Voorpsychischeziektennaareen GGZ-instelling,verpleeghuis(dementie)ofeeninstellingvoormensenmet eenverstandelijkebeperking.

Indelingziektennaarmedischspecialisme

Ziektenendebehandelingervanzijnsteedscomplexergeworden.Daardoor zijnmedischespecialismenontstaan.Jevindtzeterugbijdemedische faculteiten(opleidingtotspecialist)enindeziekenhuizen.Verpleegafdelingen enpolikliniekenzijngeorganiseerdrondmedischespecialismen.Voorbeelden:

• ziektenvanhetzenuwstelsel(neurologie)

• hartziekten(cardiologie)

• keel-,neus-enoorziekten(KNO)

• maag-,darm-enleverziekten(MDL)

• huidziekten(dermatologie)

• botziekten(orthopedie)

• bloedziekten(hematologie)

• ziektenvandevrouwelijkegeslachtsorganen(gynaecologie).

Indelingziektennaardoelgroep

Sommigemensenhebbenspecialeziektendiealleenbijeenbepaalde doelgroepvoorkomen.Datvraagtdanweerspecialistischekennisomdeze ziektenoptesporenentebehandelen.Denkaan:

• kinderenmetkinderziekten,tebehandelendooreenkinderarts

• ouderenmetouderdomsziekten,tebehandelendooreengeriater.

Eenkinderartsisgespecialiseerdinkinderziekten.

Ziekteenstatistiek

Landelijkenwereldwijdhoudenallerleiinstanties–zoalsdeWHO–statistieken bijoverziekten.Hiermeekunnenvergelijkingenwordengemaakt.

Vergelijkingentussenregio’sinNederland,tussenlandenentussen werelddelenbijvoorbeeld.Ofvergelijkingentussenleeftijdscategorieën.Zo wordtbijvoorbeelddevraagbeantwoordofjongerenvakereendepressie hebbendanouderen.Ookkunnentijdsperiodesmetelkaarwordenvergeleken. Bijvoorbeeldofanorexianervosavijfjaargeledenvakervoorkwamdannu.

Morbiditeitsgraad

Opvallendeverschillenkunnendanaanleidingzijnvoorverder wetenschappelijkonderzoek.Hetmakenvanstatistischevergelijkingengebeurt opbasisvanzogenoemdekengetallen.Eenbelangrijkkengetalvoorziekteis demorbiditeit.De morbiditeitsgraad geeftaanhoevaakeenbepaaldeziekte bijeenbepaalddeelvandebevolkingisvoorgekomenineenbepaaldeperiode. Ditkanuitgebreidwordenmetleeftijdscategorieënofmeteenverdelingper regio.Bijvoorbeeld:infebruari2023hebben123vande10.000jongerentussen 15en25jaarinLimburggriep.Alsdanblijktdatindezelfdeperiodein Groningen1.850vande10.000jongerengriephebben,isdataanleidingom teonderzoekenhoedatkan.

11.2Verschillendevisiesopziekte

Watjehiernaleest,heeftbetrekkingopziekteennietopletsel.Jesplitstde visiesopziekteopindriedelen:

• traditionelebenadering

• minofmeeraanvaardealternatievebenadering

• anderealternatievebenaderingen.

Traditionelebenadering

Vanoudsherispathologieeenwetenschapdiezichsterkrichtophetlichaam endeziektezelf.Erwordtveellaboratoriumonderzoekgedaanenzoveel mogelijkmoetwetenschappelijkbewezenworden.Jenoemtditdetraditionele ofregulierebenaderingvanziekte.Jezietsteedsvakereen holistisch mensbeeld.Volgensdezeopvattingzijnlichamelijke,geestelijkeensociale aspectenvaneenindividusterkmetelkaarverbonden.Alséénaspectniet goedfunctioneert,heeftdatgevolgenvoordeandereaspecten.Zokanziekte ontstaanofgenezingvertragen.Hiervanzijnverschillendestromingenafgeleid. Diebekijkenziekteopeeneigenmanier.

Stromingen

Alsjekijktnaardeoorzakenvanziekte,danzijnerdevolgendestromingen:

• somatogenie

Processeninhetlichaamzelfzijnoorzaakvanziekte.

• psychogenie

Geestelijkefactorenspelen(mede)eenrolbijhetontstaanvanziekte.

• sociogenie

Maatschappelijkeenculturelefactorenzijndoorslaggevendbijziekte.

• stress

Debelangrijksteziekteveroorzaker(omgevingverwachtteveel,werkis juistonderjecapaciteiten,isolement).

Alternatievebenaderingen

Almeerdanhonderdjaarbestaanerbehandelmethodendienietofnauwelijks wetenschappelijkbewezenkunnenworden.Zewordennieterkenddoor aanhangersvandetraditioneleziekteleer.Daaromstaanzebekendals alternatievebenaderingen.Hoewelzenietwetenschappelijkbewezenzijn, blijkenzesomsweltewerken.Zewordendanooksteedsmeeraanvaarden vaakook(gedeeltelijk)vergoeddoorzorgverzekeraars.Tweebekende voorbeeldenuitdezecategoriezijn:

• homeopathie

• acupunctuur.

Homeopathie

Hetprincipevan homeopathie isgebaseerdopeenholistischmensbeelden hetzelfherstellendvermogenvandemens.Homeopathiegaatervanuitdat ziektegenezenmoetwordendoordezelfdestoffendiedeziekteveroorzaken. Ditzouhetzelfherstellendvermogenvanhetlichaamversterken.De behandelingbestaatuiteensterkverdundeoplossingvandeziekmakende stof.Dezestofwordtuitdenatuur(plantaardig,dierlijk)verkregen.Een homeopaatisvaakookeenuniversitairopgeleidearts.Diekanpergevaleen keuzemakentusseneentraditioneleofeenhomeopathischebehandeling. Eenhomeopaathoeftnietperseartstezijn.Indatgevalmoetdehomeopaat minimaaleenhbo-opleidingtothomeopaatgevolgdhebben.

Acupunctuur

Acupunctuur isonderdeelvandeeeuwenoudeChinesegeneeskunde.De benaderingisookgebaseerdopeenholistischmensbeeld,waarbijenergieën doorhetlichaamstromen.Zestromendoortwaalfmeridianen,die vertakkingenhebbennaarallelichaamsdelenenorganen.Verspreidoverhet lichaamzittenacupunctuurpunten,diecorresponderenmetdeorganen. Ingebrachtenaaldjesopallerleiplaatsenbeïnvloedendeenergiestromen.Net alsbijhomeopathiekaneenacupuncturisteenuniversitairopgeleideartszijn. Daarnaastzijnervoorniet-artsenhbo-opleidingentotacupuncturist.

Anderealternatievebenaderingen

Naasthomeopathieenacupunctuurbestaanernogheelveelandere benaderingen,diealsalternatiefwordengezien.Denkaanaurahealing, hypnotherapie,voetreflexologie,osteopathie,haptonomie,gebedsgenezing, Ayurveda,natuurgeneeskunde,BowentherapieenQuantumTouch.Zeworden overhetalgemeennietgezienalsvervangingvandetraditionelegeneeskunde, maaralsaanvullingerop.

11.3Veelvoorkomendekinderziekten

Eenaantalziektenkomtjuistindekinderjarenvoor.Methetdoormakenvan deziektebouwthetkindweerstandop.Daardoorkomtdeziektelaterniet meerofminderheftigterug.

Symptomen

Oorzaak

Behandeling

Buikgriep

Heftigbraken

Diarree Buikkrampen

Misselijkheid

Koorts

Waterpokken

Buikgriepwordt veroorzaaktdoor hetnorovirus.Het norovirusiserg besmettelijk.Het veroorzaakteen ontstekinginhet maagdarmkanaal.

Hetviruszitinde ontlastingof braakselvan iemanddie besmetis.Goede hygiënehelpt, maarhetvirusis nietgeheelte voorkomen.

Erzijnmedicijnen voorbuikgriep. Uitziekenisde enigeremedie. Hoofdpijn

Vlekjesoverhet lichaam.Gaat gepaardmet koorts.Vlekjes wordenkorstjes. Dekorstjesjeuken enhetkindkan hangerigzijn.

Waterpokken wordtdooreen virusveroorzaakt. Verspreidingen besmettingvia hoestenen (indirect) lichaamscontact. Eenkindmet waterpokkenkan hetinbad verspreidennaar anderekinderen.

Erzijnsprayste koopdiede plekjesuitdrogen. Ookeenbadmet havermoutvlokken kanhelpenomde korstjesintelaten drogen.Probeer eenkindniette latenkrabben,dit kanlittekens geven.Deziekte gaatvanzelfover.

Vijfdeziekte

Oorzaak Symptomen

Overhethele lichaamvlekjes diesamenvloeien totgrotevlekken. Rodewangenmet grilligevlekken metlichtekoorts.

Zesdeziekte

Behandeling

Jeukbehandelen met mentholpoeder. Deziektegaat vanzelfover. Virus. Verspreidingen besmettingvia hoesten.

Rodehond

Plotselinghoge koortsenvlekjes ingezichtenop romp.Bijkinderen vanzesmaanden tottweejaar.

Koorts,ontstoken speekselklierenen vlekjesophet lichaam.Vaak voorafgegaan doorverkoudheid. Alscomplicatie volgtsoms gewrichtsontsteking.

Wordthetkindna enkeledagen steedszieker, neemdancontact opmetdearts. Virus. Verspreidingen besmettingvia hoesten.

Rodehondvirus. Zeerbesmettelijk. Besmettingdoor druppeltjesuitde luchtwegen,die viahoesten, niezenofhanden wordenverspreid.

Deziektegaat vanzelfover. Tijdensdeziekte moethetkind goeddrinken.

Eenextragevaar bijrodehondisde kansop aantastingvande embryotijdens zwangerschap. Ernstige afwijkingen kunnenhetgevolg zijn.

Roodvonk

Mazelen

Symptomen

Plotselinge koorts,keelpijn, geeneetlusten rode,ruweuitslag opdeborst,die zichuitbreidtover hethelelichaam. Tongwordteerst wit,daarnarood enbobbelig.

Hetbegintmet koorts, neusverkoudheid enoogontsteking. Natweetotvier ontstaanerrode blaasjesophet lichaam.Er kunnen gevaarlijke complicaties optredenzoals longontsteking, middenoor-of hersenvliesontsteking.

Hersenvliesontsteking

Oorzaak

Streptokok.Deze bacteriewordtvia hoestenofpraten overgedragen.De ziekteisnieterg besmettelijk.

Behandeling

Roodvonkgaat vanzelfweerover.

Mazelenvirus. Zeerbesmettelijk. Wordtverspreid doorniezen, hoestenen praten.

Alsergeen complicatieszijn, gaatdeziekte binneneenweek over.Bij complicatiesvolgt eenopnamein hetziekenhuis.

Hersenvliesontsteking – ofwelmeningitis – kanalscomplicatieoptredenbij mazelenenbof.Ofhetwordtveroorzaaktdooranderevirussen,bacteriënen schimmels.Hersenvliesontstekingiseenontstekingvandebeschermende laagvandehersenen.Eenrisicovolleziekte,omdatookdehersenenontstoken kunnenraken.Danisdeziektelevensbedreigend.Desymptomenverschillen perleeftijd:

• zuigelingen:geboldefontanellen,pijnlijkebenenenarmenenbenendie koudaanvoelen.Dezuigelingreageerttraagopprikkels.

• volwassenen:stijfheidindenek,hogekoorts,bewustzijnsverlies, overgevoeligheidvoorlichtengeluid.Deknieënkunnennietmeervolledig wordengebogen.Bijhetvooroverbuigenvanhethoofdbuigendeknieën onwillekeurig.

11.4Oorzakenvanziekte

Ingrotelijnenkunjebijoorzakenvanziektenonderscheidmakentussen:

• endogenefactoren:factoreninhetlichaamzelf

• exogenefactoren:factorenbuitenhetlichaam.

Endogenefactoren

Veelvoorkomendeendogenefactorenzijn:

• aangeborenoorzaken

• erfelijkheid

• sterieleontsteking

• ziektevanhetauto-immuunsysteem

• ongezondleven,waardoorhetlichaaminslechteconditieismetteweinig weerstand.

Aangeborenziekten zijnbijdegeboortealaanwezig.Bijvoorbeeldomdatde moedertijdensdezwangerschapmedicijnenofdrugsgebruikteofeeninfectie kreeg.Eenaangeborenaandoeninghoeftnietperseeenerfelijkeaandoening tezijn.Eenerfelijkeaandoeningkanzichookpasoplatereleeftijdopenbaren.

Een sterieleontsteking iseenontstekingdieinhetlichaamzelfontstaat, zonderbacteriënvanbuitenaf.Bijeenziektevanhet auto-immuunsysteem vernietigthetlichaamnormale,goedaardigecellendiebelangrijkzijnvoor hetfunctionerenvanhetlichaam.

Exogenefactoren

Veelvoorkomendeexogenefactorenzijn:

• micro-organismen:bacteriën,virussen,schimmels

• slechtehygiënischeomstandigheden

• stralingdiecellenbeschadigtofvernietigt(zoalsradioactievestraling)

• inslikkenofinademenvangiftigestoffen

• slechtevoeding:tekortaannoodzakelijkevoedingsstoffen

• schadelijkeproductengebruiken:teveelalcohol,drugs,sigaretten.

11.5Ziekteverloop

Elkeziekteiseenprocesmetdriefasen:

• hetbegin

• debehandeling

• heteind,deafloop.

Acuteenchronischeziekten

Eenziektekanzichacuutopenbaren.Onder acuteaandoeningen worden ziektengerekenddievanbeperkteduurzijn.Totacuteziektenworden bijvoorbeeld pneumonie (longontsteking),een influenza (griep)eneen faryngitis (keelontsteking)gerekend.Ookeentraumahoorttotdeacute ziekten. Vaak,maarnietaltijd,zijnacuteziektenernstigalsernietsnel behandeldwordt.Andereziektenbeginnensluimerend.Eerstzijnerwatpijntjes diejeafdoetals ‘gaatwelweerover’.Somsgaanzeookover,somsookniet. Danwordthetongemakgroterenhoudthetlangeraan.Hetkandagen,zelfs maandendurenvoordatduidelijkisdathetomeenziektegaat.

Chronischeziekten

Chronischeziekten zijnvanlangeduur.Jekuntdooreenchronischeziekte ernstigbeperktwordeninhetdagelijksleven.Hetkanookdatjemetdejuiste therapie,medicijnenenaanpassingentochnogeenzelfstandiglevenkan leiden.Chronischeziektenzijnbijvoorbeeldreuma,depressie,hart-en vaatziekten,diabetesofnierproblemen.Eenprogressieveziekteiseen chronischeziektediesteedsernstigerwordt.Ditproceskanlangzaamofsnel gaan.Afhankelijkvandeziekteenhaarkenmerkenkandelichamelijke, verstandelijkeofpsychischetoestandvaneenpersoonslechterworden.

Sluimerendeziekten

Erzijnziektendiesluimerendzijn:depatiëntherkentdeziekteniet,terwijlde ziektezichwelsteedsverderuitbreidt.Paswanneergenezingbijnanietmeer mogelijkis,openbaartdeziektezich.Ditzijndesluipendeziekten.Denkaan kanker,ALSofeenvormvandementie.

Beginstadium

Inhetbeginstadiumontstaandeziekteverschijnselenwaaraanjedeziekte kuntherkennen.Ziekteverschijnselennoemje symptomen. Eenaantalbij elkaarhorendesymptomennoemjeeen syndroom.Jekentvastwelhet syndroomvanDown.Naasthetsymptoomvandeverstandelijkebeperking, horenhierooklichamelijkesymptomenbij,zoalsdekorterelichaamslengte,

groteogen,vlakachterhoofdenslappetong.Langnietaltijdzijnde verschijnselendirectduidelijk.Danzijnhetvageklachten.Eenanderekeer zijndeverschijnselenwelduidelijk,maarkunnencliëntenzedoorhunhandicap moeilijkverwoorden.Vaagofniet,alsdeklachtenhetdagelijksfunctioneren negatiefbeïnvloeden,ishettijdvoorverderonderzoek.

Indepraktijk

LauraispedagogischprofessionalbijkinderdagverblijfDeLeilinde.Diedeis3 jaarengeeftdeheledagdooraandatzedorstheeft.Deanderecollega's vindendatDiedezeurt.Zeproberenhaarafteleiden.Eenhalfuurnaheteten endrinkenzietLauradatDiedewitwegtrektendatzegaatzitten.Zewordt steedsstillerenspeeltnietmeer.

Laura'scollega’sdoenhetweerafals ‘hetgaatwelweerover’.TochbeltLaura dehuisarts.Diekomt,meetdesuikerwaardenenzegtdatDiedeacuutnaar hetziekenhuismoet.Diedessuikerwaardenzijngevaarlijklaag.Laurabelt meteendeoudersvanDiedeenrijdtzelfachterdeambulanceaan.

Uitditvoorbeeldblijktdatjeinjewerkaltijdalleklachtenserieusmoetnemen, ookalshetopzeurenlijkt.Jekunterbeterachterkomendathetallemaalwel meevalt,dandatjeeenkeereenklachtnegeertdieernstigegevolgenkan hebben.

Neemgezondheidsklachtenaltijdserieus.

Debehandeling

Alsdesymptomenduidelijkzijneneventueelverderonderzoekheeft plaatsgevonden,kaneenartsdediagnosestellen.Danisduidelijkomwelke ziektehetgaat.Zoveelziekten,zoveelbehandelingen.Jekuntdenkenaan: operatie,medicijnen,therapieën,bedrustenbestraling.Hoelangdezefase duurt,islastigtezeggen.Ditisafhankelijkvandeziekteenvanaspectenals deconditievandezieke,deleeftijd,deeffectiviteitvandebehandelingennog eventueleandereziekten.

Alsduidelijkisomwelkeziektehetgaat,kandeartsinditstadiumeen prognose geven.Datiseenvoorspellinghoelangdebehandelingenhetherstel duurt,ofdeziektetegenezenisenwateventuelerestverschijnselenzijn.Soms kandeartsgeenprognosegeven.Eenprognoseisslechtseenindicatie. Sommigedingenzijnmetzekerheidtevoorspellen,veelanderedingenniet. Deenepatiëntisdeandereniet,deeneziektedeandereniet.Nietelkeziekte verlooptbijiedereenpreciesgelijk.

Deafloop

Natuurlijkhooptiedereziekedathij100%geneest.Vaakisdatzo,somsook niet.Grofwegkunjestellendathetlaatstestadiumvandeziektealsvolgtkan eindigen:

• Deziekteverdwijntvolledigopkorteofwatlangeretermijn.

• Deziekteverdwijnt,maarerblijvenwelrestverschijnselen.

• Deziekteverdwijnt(gedeeltelijk)nietenisblijvend(chronisch).

• Deziekteverdwijntniet,isblijvendenwordterger(progressief).

• Deziekteisniettegenezeneneindigtbinneneenbepaaldetijdinoverlijden.

Chronischeenprogressieveziekten

Eenziektekanblijvendzijnzonderdatiemanderaanoverlijdt.Ditnoemje een chronischeziekte. Eenvoorbeeldissuikerziekte(diabetes).Bijchronische ziektenishetstrevendatiemandmetondersteuning – vanhulpmiddelen, dieet,medicijnenoftherapie – tocheenzonormaalmogelijklevenkanleiden. Datluktbijdeeneziekte(diabetes)beterdanbijdeandere(reuma).Veel chronischeziektenblijvenmetondersteuningstabiel.Erzijnechterook chronischeziektendiesteedsernstigerworden.Ditnoemje progressieve ziekten. VoorbeeldenzijndeziektevanAlzheimer,deziektevanParkinsonen multiplesclerose(MS).Totslotzijnerziektendievoorbijgaan,maarookweer steedsterugkomen.Ditworden recidieven genoemd,zoalssommige infectieziektenenreumatischeaandoeningen.

Beperking

Sommigeziektenzijnweliswaartegenezen,maarveroorzakenweldatiemand meteenbeperkingverdermoetleven.Een beperking isinditverbandhet blijvendnietgoedfunctionerenvaneenorgaanofanderlichaamsdeel.Zokan eenberoerteresultereninverlamdeledematen.Dieleverenuiteraard beperkingenopinhetbewegen.Eenbeperkingkanoverigensookhetgevolg zijnvanletselofeenaangeborenafwijking.

11.6Dediagnose

Wieziekis,wilwetenwathijheeft.Ookeenartsmoetdatwetenomdebeste behandelingtekunnenvaststellen.Hetstellenvande diagnose ishet vaststellenvandeziekte.Eendiagnosemagalleendooreenartsgesteld worden.Hetgebeurtdoorobservatie(kijkenenluisterennaardezieke), lichamelijkonderzoek,laboratoriumonderzoek(bloed,weefsel,urine, ontlasting)enverdermedischonderzoek(scan,röntgenfoto,echo,inwendig onderzoek).

Bloedprikkeniseenhulpmiddelomeendiagnosetestellen.

Indegeestelijkegezondheidszorgisdetermdubbeldiagnosegangbaar.Iemand meteen dubbeldiagnose heeftbijvoorbeeldnietalleeneenpsychiatrische ziekte,maarookverslavingsproblemen.Ookopeenanderemanierkansprake zijnvantweeofmeerziektentegelijk.Ditnoemjemultipathologieofmultipele pathologie.

Classificatiesystemenvandiagnoses

Erbestaantienduizendenlichamelijkeengeestelijkeziektenenletsels.Ze hebbenallemaalhuneigensymptomen.Allediagnosesmethunsymptomen zijninkaartgebracht,ondertoezichtvandeWHO.Zozijnclassificatiesystemen ontstaan.Deontwikkelingenindediagnostiekgaansnel.Daaromwordende systemencontinuaangepastaandemeestactuelegegevens.De classificatiesystemenwordenwereldwijdgebruiktom:

• tebereikendatonderzoekersenartsendezelfdetaalspreken(zoisgriep inallelandendezelfdeziektemetdezelfdesymptomen)

• alleziektenwereldwijdinkaarttebrengen,zodatvergelijkingtussenlanden mogelijkwordtenziekteengezondheidgemonitordkunnenworden

• ondersteuningtebiedenaanartsenbijhetstellenvandediagnose.

Erzijndrieclassificatiesystemendiewereldwijdgebruiktwordenophetgebied vanziekte:

• ICD-10

InternationalClassificationofDiseases,versie10

• ICF

InternationalClassificationofFunctioning,DisabilityandHealth

• DSM-5

TheDiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders,versie5.

DeICD-10classificeertdeziektenmethunsymptomenenletsels.DeICFiseen aanvullingopdeICD-10enbeschrijfthoemenseninhetalgemeenomgaan metgezondheid.DeICFgaatnietalleenoverdeziektezelf,maarbetrekter ookdesocialeomstandighedenbij.DeDSMheeftalleenbetrekkingopziekten enhunsymptomenindegeestelijkegezondheidszorg.Hetwaseersteen Amerikaanshandboekvoorpsychiaters,laterwerdhetwereldwijdgebruikt. InmiddelscoördineertdeWHOdezeclassificatievanpsychischeziekten.Mede omafstemmingtehoudenmetdeICD-10,waarinookpsychopathologieis geclassificeerd.

11.7Allergieënenvoedselintoleranties

Eendieetiseenaanpassinginhetvoedingspatroon.Deredenenzijnzeer divers.Vaakdoenmensenhetvanuitgezondheidsoverwegingen.Denkaan ondergewicht,overgewicht,allergieënenziekten.Ookomcosmetischeredenen kunnenmensenbesluitenbepaaldevoedingsmiddelenuithunvoedingweg telaten.Denkaanmensendievetvoedselvermijden,omdatzewillenafvallen.

Allergieën

Jekunteenallergischereactiekrijgenalsjevoedseleetwaarjelichaam overgevoeligopreageert.Bijvoorbeeldbijnotenenpinda's,melkof sesamzaadjes.Jekuntookallergischzijnvoorstoffen,zoalswasmiddel, parfum,zalfofvoormedicijnen.Eenallergischereactiemerkjevaakdoordat dehuidopzwelt,erhuiduitslagoptreedtofeencombinatievanbeiden zichtbaarwordt.Waarschuwbijeenallergischereactiealtijddehuisarts.

Hetetenvanpindakaaskanbijsommigekinderenleidentoteenzeerhevige allergischereactie.

Lactoseintolerantie

Lactoseiseenmelksuikerdievoorkomtinalledierlijkemelksoorten,zoals koemelk,schapenmelk,geitenmelkenpaardenmelk,maarookmoedermelk. Alleproductendievandierlijkemelksoortenwordengemaaktzoalskaas, yoghurtenchocolabevattenduslactose.Lactosewordtverteerddoorhet enzymlactase,datinonslichaamwordtgemaakt.Bijmensenmeteen lactose-intolerantiewordtdelactoseindevoedingnietgoedverteerd.Het lichaammaaktnietofnauwelijkslactoseaan.Ditgeeftlichamelijkeklachten, zoalseenopgeblazengevoel,buikpijn,diarree,winderigheidenmisselijkheid.

Lactosevrijdieet

Denaamzegthetal:bijeen lactosevrijdieet zitergeenlactoseinjevoeding. Voordemeestenvolstaathetschrappenvanmelkenzuivel.Dezemoetendan vervangenwordendooreenalternatief.Zuivelproductenopbasisvansoja zijnhiervaneenvoorbeeld.Ookinveelsamengesteldevoedingsmiddelenzit lactoseverwerkt.Denkmaaraankoekjesengebak.Jezultdangoedophet etiketmoetenkijkenoferlactoseinisverwerkt.Somshebben voedingsmiddelenookeenafbeeldingdieaangeeftdatergeenmelkinis verwerkt.

Glutenallergie

Gluteniseeneiwit.Diteiwitkomjetegenindevolgendeviergraanproducten: tarwe,spelt,roggeengerst.Mensenmetdeziekte coeliakie kunnenniettegen dezegluten.Dedarmwandraaktdanbeschadigd.Doordezebeschadiging ontstaathevigebuikpijn,wordendevoedingsstoffennietmeergoed opgenomeninhetbloedenontstaanertekorten.Mensenvoelenzichdanmoe enlusteloos.Wiecoeliakieheeft,moeteenglutenvrijdieetvolgen.

Glutenvrijdieet

Mensenmetcoeliakievolgeneenglutenvrijdieet.Zeetendusuitsluitend voedingsmiddelenzondergluten.Ditdieetvolgjevoorderestvanjeleven. Ditvereiststrengediscipline,wanteetjetocheenkeerperongelukeenproduct waaringlutenzijnverwerkt,danbeschadigtdewandvandedunnedarmdirect enkomendeklachtenweerterug.Inveelsamengesteldeproductenzitten gluten.Jekuntditlezenophetetiket.Samengesteldeproductenzondergluten herkenjeaanhetglutenvrij-logo.

Hannah

Hannahheefteenernstigeglutenallegie.Haaroudershebbenhet kinderdagverblijfhieroveringelicht.Hannahisnogmaartwee,maarweetdat zeanderevoedingkrijgt.Zokrijgtzehaarlunchinapartebakjesmee.Alser eentraktatieisvandeanderekinderen,krijgtHannahietsuithaareigen brooddoos,wathaarmoedererspeciaalinheeftgestopt.Doordeverschillende kleurenvandebroodtrommelweetHannahalprecieswelkeervoordefruithap isenwelkevoordelunch.

Prikkelbaardarmsysndroom

Alspedagogischprofessionalkomjemensentegen,jongofoud,dievaaklast hebbenvanverstopping,diarree,krampenenwinderigheid.Dezeklachten wordenveroorzaaktdooreenverstoordewerkingvanovergevoeligedarmen. Mensenmetovergevoeligedarmenhebbenhetprikkelbare-darmsyndroom, ookwelspastischedarmgenoemd.Somslukthetteachterhalenvoorwelke voedingsmiddelendedarmenextragevoeligzijn.Dezeproductenkunnendan wordenvermeden,zodatdeklachtenovergaan.

ZiektevanCrohn

DeziektevanCrohniseenchronischeziekte.Dewandenvanhet spijsverteringskanaalzijnontstoken.Dezeontstekingenveroorzakenhevige buikpijnen.Zezorgenerookvoordatdewandendevoedingsstoffennietmeer goedkunnenopnemen.Zoontstaateentekortaanvoedingsstoffeninhet bloed,waardoordehoeveelheidenergieafneemtenvermoeidheidoptreedt. Bovendienzorgendetekortenervoordatdeenergiereservesworden aangebroken,waardoorerveelgewichtsverlieskanoptreden.Diarreekomt ookveelvoor,doordatdedikkedarmwandnietgoedvochtuitdevoedselbrij kanonttrekken.

Colitisulcerosa

Ookbijcolitisulcerosaisdedarmwandchronischontstoken.Hetverschilmet deziektevanCrohnisdatdeontstekingzichbeperkttotdedikkedarmende endeldarm.Daarnaastliggendeontstekingenmeeraandeoppervlakteenin eenaaneengeslotengebied.

11.8Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

InhetkinderdagverblijfwaarEsmeewerktalspedagogischprofessionalzijn enkelekinderennietlekker.Indeochtendkwamenalenkelekinderenvande dagopvangmeteenflinkehoestbinnen.Veelkinderenzijnindeleeftijdvan 0tot4.Dedagelijkseverzorgingvankinderenevenalshetonderhoudenvan eengoedcontactmetouderszijntweevandeverantwoordelijkhedenvan Esmee.

Casus

HetvaltEsmeeopdatverschillendekinderendezelfdeklachtenhebben.Terwijl Esmeededagelijksevoorleesactiviteitvoorbereidt,komenertweekinderen naarhaartoedieomhaarnekwillenhangen.Zevoelenwarmaanenhoesten, tweeklageneroverbuikpijn.Bijéénkindzietzijhuiduitslaginhetgezicht. AandeenekantdenktEsmeedatereengriepjeindeluchtkanhangen,dat komtwelvakervoor.Aandeanderekantwilzegeenrisico’snemenmetde kinderen,dezesymptomenlijkenhaarandersdaneengewoongriepje.Tijdens hetvoorlezenluisterendekinderenbijnaniet,terwijlzenormaalerguitkijken naardezemomenten.NahetvoorlezengeeftEsmeedefruithapjesmaar

niemandlijkttrektehebben.Hetlijktdeafgelopenurenergertezijngeworden metdeklachten.Tochheeftze’sochtendsgeenmeldingenoverziekekinderen vandeoudersontvangen.Esmeebesluitomdekinderentecontrolerentijdens hetbegeleidennaarhettoiletentijdenshetverschonenvandeluiers.Ze ontdektdatdrievandetienkinderenhuiduitslaghebbenentweehebbener verhoging(37,8).

Dilemma

HoekanEsmeenuhetbesthandelen?

1.Esmeemoetzosnelmogelijkmethaarleidinggevendeoverleggenen uitleggenwatzijgeobserveerdheeft,engeenrisico’snemen.

2.Niets,zekanhetmeldenalsoudershunkinderenweerkomenophalen. Wellichtishetgewoondegriep,endatheerstsomsnueenmaal.

11.9Verdieping:Indepraktijk

Eénopdevierjongerenheefteenchronischeziekteofaandoening(2019).

Onderzoektoontaandathetom1,3miljoenjongerengaatinNederland. Verderiseentoenamevanhetaantalchronischeaandoeningenbijkinderen zichtbaar.

Topvijf

Demeestvoorkomendechronischeaandoeningenonderjongerenzijn:

1.astma(4,6%)

2.angst-enstemmingsstoornissen(4,1%)

3.ADHD(3,6%)

4.buikpijn(2,8%)

5.eczeem(2,8%).

Oorzaken

Westerseeetgewoontenenhygiënekunnenleidentotmeerklachtenzoals buikpijneneczeem.HetisopvallenddatkindereninlandenalsJapanveel minderlasthebbenvaneenglutenallergie.Wetenschappersdenkendathet komtomdatweinhetwestenveelproductenetenzoalsbroodofpasta,die vooronzedarmenmoeilijkteverterenzijn.KindereninJapaneteneenstuk minderbroodenpasta.Hundieetbestaatuitvis,schelpdieren,rijstenzeewier bijvoorbeeld.Voedingswarendiedoordedarmengoedopgenomenworden enveelvitaminenbevatten.

Kinderdiëtiste

Kinderenmetbeginnendebuikklachtenkunnendaaromgeholpenzijnmet hetaanpassenvanhuneetpatroon.Eenkinderdiëtisteisgespecialiseerdin voedingbijkinderentot18jaar.Dezeweetprecieswelkevoeding,vitaminen enmineralenervooreeneengebalanceerdeetpatroonnodigzijn.Doorte proberenvoedingwegtelatenofinkleinehoeveelhedenwélteeten,kaner gekekenwordenwelkeklachtenverbandhoudenmetdebuikpijn.Voeding diezorgtvoorbuikpijnkandanvervangenwordendooreenalternatief.Met namebewerktvoedselzorgtvaakvoorbuikpijn,zoalscake,brood,koekof productenwaarinveelmelkensuikerszijnverwerkt.

Zorgenoverdetoekomst

Jongerendiechronischziekzijnmakenzichzorgenoverdetoekomst.Met nameoverhuninzetopdearbeidsmarkténhetsalariswatzehiermeekunnen verdienen.Beperkteenergie,eengrotersociaalisolementdoorbijvoorbeeld migraineofmoeitemetbewegenheefteengroteimpactophetdagelijksleven.

Scholenkunnenwinstbehalendoorhetonderwijsaanbodaantepassenop deenergieenmogelijkhedenvaneenjongeremeteenchronischeaandoening. Indepraktijkgebeurtditnogteweinig.Ofteweinigopinitiatiefvandeschool zelf.Veelchronischeziekejongerenervarendatzeinniveaudalen,doordat zeveelmissenvandelessenenscholen.Ookhetbeperktefysiekecontactmet leeftijdsgenotenleidttotpsychischeproblemenalsdepressieofangst-en stemmingsstoornissen.

Behoeftechronischeziekejongere

Eenchronischeziekejongereheeftbehoefteaancontactmetleeftijdsgenoten enfamilie.Doordatchronischziekekinderenmindersportendangezonde leeftijdsgenoten,lopenzeeengroterrisicoomineensociaalisolementte komendoorhunziekte.Hetonderzoektoontaandatkinderenmeteen chronischeziektezichvaakonbegrepenvoelendoorleeftijds-enklasgenoten.

Detevredenheidoverhoezorgverlenersenbehandelaarsnaarhunklachten luisterenishoog.Vooralomdatveelkinderenmeteenchronischeaandoening zichergbeperktvoeleninhundagelijksedoenenlaten.Erisnogwinstte behalenalszorgverlenersenbehandelaarsooghebbenvoormeerdanalleen deziekteenbehandeling.Belangrijkezakenalscontactmetleeftijdgenoten, desociaal-emotioneleontwikkelingofdebehoefteaanvrijetijdkaneen behandelaarbespreken.Dechronischziekezalzomeerderegieoverheteigen levenkunnennemenisdeverwachting.

11.10Begrippen

Aangeborenziekten

Ziektendiealbijdegeboorteaanwezigzijn.

Acupunctuur

Alternatievegeneeswijzediegebaseerdisophetholistischmensbeeld,waarbij energieëndoorhetlichaamstromen.

Acuteaandoeningen

Ziektendievanbeperkteduurzijn.

Alternatievebenaderingen

Nietwetenschappelijkbewezenbehandelmethoden.

Auto-immuunsysteem

Wanneerhetlichaamnormale,goedaardigecellenvernietigtdiebelangrijk zijnvoorhetfunctionerenvanhetlichaam.

Beperking

Hetblijvendnietgoedfunctionerenvaneenorgaanofanderlichaamsdeel.

Chronischeziekte

Blijvendeziekte.

Chronischeziekten

Ziektendievanlangeduurzijn.

Classificatiesystemen

Diagnosesmethunsymptomen.

Coeliakie

Hetlichaamisovergevoeligvoorglutenmetbeschadigingvandedarmwand alsgevolg.

Diagnose

Vaststellenvandeziekte.

Dubbeldiagnose

Naasteenpsychiatrischeziekteookverslavingsproblemenhebben.

Faryngitis

Keelontsteking.

Gezondheid

Gezondheidiseentoestandvanvollediglichamelijk,geestelijken maatschappelijkwelzijnennietslechtsdeafwezigheidvanziekteofandere lichamelijkgebreken.

Holistischmensbeeld

Opvattingdatlichamelijke,geestelijkeensocialeaspectenvaneenindividu sterkmetelkaarverbondenzijn.

Homeopathie

Gaatervanuitdatziektegenezenmoetwordendoordezelfdestoffendiede ziekteveroorzaken.

Influenza

Griep.

Lactosevrijdieet

Erzitgeenlactoseinjevoeding.

Letsel

Schadeaanofinhetlichaamdoorgeweldvanbuiten.

Morbiditeitsgraad

Geeftaanhoevaakeenbepaaldeziektebijeenbepaalddeelvandebevolking isvoorgekomenineenbepaaldeperiode.

Pathologie

Medischetermvoorziekteleer.

Pneumonie

Longontsteking.

Prognose

Voorspellinghoelangdebehandelingenhetherstelduurt,ofdeziektete genezenisenwateventuelerestverschijnselenzijn.

Progressieveziekten

Chronischeziektendiesteedsergerworden.

Psychisch

Geestelijkziekzijn.

Psychogenie

Geestelijkefactorenspelen(mede)eenrolbijhetontstaanvanziekte.

Psychopathologie

Dewetenschapdiezichbezighoudtmetpsychischeziekten.

Psychosomatischeziekten

Ziektendiezowellichamelijkalsgeestelijkzijn.

Recidieven

Ziektendievoorbijgaan,maarookweersteedsterugkomen.

Sociogenie

Maatschappelijkeenculturelefactorenzijndoorslaggevendbijziekte.

Somatisch

Lichamelijkeziekte.

Somatogenie

Processeninhetlichaamzelfzijnoorzaakvanziekte.

Sterieleontsteking

Ontstekingdieinhetlichaamzelfontstaat,zonderbacteriënvanbuitenaf.

Stress

Debelangrijksteziekteveroorzaker.

Symptomen

Ziekteverschijnselen.

Syndroom

Eenaantalbijelkaarhorendesymptomen.

WHO

WorldHealthOrganisation.

WorldHealthOrganisation

Organisatiediezichbezighoudtmetallesrondomgezondheidenziekteover dehelewereld.

Ziekte

Eenlichamelijkeofgeestelijkestoornisinhetfunctionerenvaneenorganisme, nietveroorzaaktdoorletsel.

THEMA12

CHRONISCHEZIEKTENENBEPERKINGEN

Inhoudthema

• Chronischeziekten

• Gevolgen

• Beperkingen

• Signalerenvanbeperkingen

• Theorieënenmodellen

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Alspedagogischprofessionalkrijgjetemakenmetveelverschillendekinderen. Eendeelisgezondenontwikkeltzichnormaal.Eenanderdeelkamptmet problemen,beperkingenofziekteofmaaktdeeluitvaneengezinwaarindit speelt.Daaromishetbelangrijkdatjebekendbentmetdemeestvoorkomende ziektenenbeperkingen.Enmetdeinvloeddiedezekunnenhebbenopde kinderenenhungezin.Jekuntdaninspelenophunzorgvraagendejuiste begeleidingbieden.

12.1Chronischeziekten

Een chronischeziekte houdtlangeretijdaan,kanterugkomenenisopdit momentnietbehandelbaaroftegenezen.Wesprekenvaneenchronische ziektealsdezevoldoetaanviercriteria:

1.Hetkindistussende0en18jaar.

2.Bijhetstellenvandediagnosewordtgebruikgemaaktvanmedisch wetenschappelijkeinformatie,hulpmiddelenenmethoden.

3.Deziekteisopditmomentnietbehandelbaaroftegenezen.

4.Deziekteheefteenduurvanminimaaldriemaandenofishetafgelopen jaarvakerdandriekeervoorgekomenenzalvermoedelijkweer terugkomen.

Onderdegroepchronischeziektenvalteengrotevariatieaanziekten,met verschillendeoorzaken,klachtenengevolgen.

Meestvoorkomendechronischeziekten

OnderzoekvanhetUMCinUtrechtgafaandatin201927%vandekinderen inNederlandeenchronischeziektehad.Grotekansdusdatjeopdeeenof anderemaniertemakenkrijgtmetkinderenmeteenchronischeziekte(of hunbroertjesenzusjes).Hetisdaarombelangrijkdatjeopdehoogtebent vandemeestvoorkomendeziekten.

Diabetesmellitus

Diabetesmellitus isdewetenschappelijkebenamingvoorsuikerziekteof diabetes.Erzijntweetypes.KinderenmetdiabeteshebbenmeestaltypeI.De eilandjesvanLangerhans(indealvleesklier)makenteweinigofgeeninsuline aan.Signalendiekunnenwijzenopsuikerziekte,zijnondermeerextreme dorst,vaaknaarhettoiletmoeten,slaperigheid,toegenomeneetlustof plotselinggewichtsverlies.Eenkindmetsuikerziektemoetregelmatigbloed prikkenomdebloedsuikerspiegeltecontroleren.Hetspuitindiennodig insulineinofdraagteeninsulinepompdiegedoseerdinsulineafgeeft.Wanneer

eenkindmetdiabetesfysiekgaatsporten,ishetbelangrijkdatde bloedsuikerspiegelniettelaagwordt.Zoweleentelagealseentehoge bloedsuikerspiegelkanschadelijkzijnvoordegezondheidvanhetkind.Een telagebloedsuikerspiegelveroorzaakteen hypo.Bijteveelsuikerinhetbloed spreekjevaneen hyper.

Kenmerkenvaneenhypo

• Zweten

• Beven

• Bleekheid

• Duizeligheid

• Plotselingwisselendhumeur

• Slechtzien

• Hoofdpijn

• Moeheid

• Hongerig

Doen:metietszoets(zoals druivensuiker)hetbloedsuikergehalte snelweeromhoogbrengen.

Iemandmeteenhypokanzichheel angstigvoelen.Stelhetkindgerust, blijfindebuurt.

Kenmerkenvaneenhyper

• Veelplassen

• Veeldorsthebbenenhouden

• Drogetong

• Vermoeidheid

• Slaperigheid

• Gevoelvanalgehelemalaise

• Zichhelemaalnietlekkervoelen

Doen:hetlichaammoethetteveelaan suikerinhetbloedkunnenkwijtraken. Veeltedrinkengeven,maargeefdus geenzoet!

Letop:somsishetbloedsuikergehalte zolaag,datiemandbewusteloos raakt.Beldanmeteendeambulance. Geefgééndrinken!

Astma

Letop:misschieninsulinebijspuiten

Astma iseenziektewaarbijeraltijd(kleine)ontstekingenindelongenzijn. Dematewaarineenkindlastheeftvanastmakanverschillen.Ookwanneer hetkindergeenlastvanlijkttehebben,zittenerontstekingenindelongen. Depreciezeoorzaakvanastmaisonduidelijk,wellijktereenerfelijkverband tezijn.Deklachtenvaneenkindmetastmakunnenvandagtotdagverschillen enondermeerafhankelijkzijnvanstoffenindeomgeving.Vaakziejedathet kindbenauwdofkortademigis,hoestenpiependademhaalt.Hierdoorkan

eenkindmetastmasnellervermoeidzijn.Inveelgevallenkrijgteenkindmet astmamedicijnen:eenpufferofinhalator.Dezezijngevuldmet ontstekingsremmers.Daarnaastkaneenkindeeninhalatorkrijgenvoortijdens deastma-aanval.Hierinzittenluchtwegverwijders,dieervoorzorgendatde benauwdheidtijdelijkminderwordt.

Joep(4)krijgttijdenshetbuitenspeleneenastma-aanval.Hierdoorkrijgthij minderluchtdannormaal.Ditheefthijnognieteerdermeegemaakt.Hijkrijgt hetergbenauwd.Joepisergbangdathijgaatstikkenenraaktinpaniek.

Allergieëneneczeem

Kinderenmeteenallergiezijnovergevoeligvoorbepaaldestoffen(allergenen), waardoorzijerandersopreagerendanhetgemiddeldekind.Allergenenzijn bijvoorbeeld:bepaaldevoedingsstoffen,huisstof,stuifmeeleninsectenbeten. Eenkindkrijgteenallergievaakinaanlegmeebijdegeboorte,overhet algemeenkomtdezetijdensdekindertijdtotuiting.Vaakziejedatkinderen metastmaookallergieënhebben. Eczeem iseenbepaaldevormvanallergie waarbijdehuidontstokenis,metirritatieenjeuktotgevolg.Desymptomen vaneenallergiekunnenergvariëren,afhankelijkvanhetsoortallergie.Zozie jebijvoorbeelddatkinderenlastkrijgenvanbenauwdheid,eenloopneusof huidirritatie.Omnategaanwaarvooreenkindallergischis,neemteenarts allergietestenaf.Bijallergischereactieskanhetkindmedicijnenkrijgenom deklachtenteverminderen.Daarnaastziejedatkinderenmeteen voedselallergieandersgaanetenomklachtentevoorkomen.

Cysticfibrosis

Cysticfibrosis oftaaislijmziekteiseenerfelijkechronischeziekte,waarbijhet slijminhetlichaamtaaiendikis.Hierdoorkanhetdeafvalstoffenenenzymen nietgoedvervoerenenontstaanerophopingeninhetlichaamdievervolgens voorontstekingenzorgen.Indelongenkanditbenauwdheidgeven.Daarnaast kanhetzorgenvoorverstoppingindedarmen.Cysticfibrosisisniettegenezen. Doorhetgebruikvanmedicatieblijvendesymptomenbeperktenvertraagt hetziekteproces.Hetiseenziektedieergwisselendkanverlopen,maarhet isaltijdzeeringrijpend.Delevensverwachtingvanmensenmetcysticfibrosis isbeperkt,gemiddeldwordenzenietouderdan35-40jaar.

Meisjemetcysticfibrosisgebruiktvernevelingsapparaat.

Maag-,lever-endarmziekten

Van obstipatie ofverstoppingissprakealskinderenlasthebbenvanhardeof drogeontlastingenminderdandriekeerperweekontlastinghebben.Ook diarreekaneensymptoomzijnvanobstipatie.Inveelgevallenzorgtditvoor buikpijn.Jespreektvan functionelebuikpijn wanneerkinderenbuikpijn hebbenzonderlichamelijkeoorzaak.Debuikpijnwordtveroorzaaktdoor gevoelensengedachten,bijvoorbeeldbijspanningofproblemen.Bijkinderen iserookregelmatigsprakevan reflux.Hierbijstroomtdemaaginhoudterug deslokdarmin,ditkanleidentotherkauwenvanvoedingofspugen.Opde langetermijnkanditzorgenvoorbeschadigingenontstekingvandeslokdarm.

Maag-,lever-endarmziektenkomenregelmatigvoorincombinatiemetandere chronischeziekten,waarondercysticfibrosisofallergieën.

Stofwisselingsziekten

Een stofwisselingsziekte iseenerfelijkeziekte,waarbijeenspecifiekenzym indelichaamscellenontbreekt.Stofwisselingsziektenzijnerinverschillende vormen,intotaalzijnerongeveerzeshonderd.Dekenmerkenensymptomen zijnafhankelijkvandevorm.Dezekunnenvariërenvaneengroei-of ontwikkelingsachterstandtotvermoeidheidenzelfseencoma.Ditisafhankelijk vandeenzymendieontbreken.Hetverloopvanstofwisselingsziektenkan hierdoorooksterkvariëren.Omstofwisselingsziektenineenvroegstadium

optesporen,krijgenbaby’sdrietotvijfdagennahungeboorteeenhielprik. Zowordtbloedafgenomen.Ditwordtonderzochtopdeaanwezigheidvan ondermeerveertienstofwisselingsziekten.Hierdoorkandebehandelingin eenvroegstadiumstarten.Overhetalgemeenverloopteenstofwisselingsziekte progressief.Ditbetekentdatdeklachtentoenemenendepatiëntsteedsverder achteruitgaat.

Epilepsie

Epilepsie iseenziekteindehersenendiezichuitinaanvallen.Dezeontstaan doordatdeprikkeloverdrachtindehersenentijdelijkwordtverstoord.Een artskandediagnosestellennameerdereaanvallen.Hiervooriseengoede beschrijvingvandeaanvallennodig.Daarnaastwordtermeestaleen EEG gemaakt,EEGisdeafkortingvanelektro-encefalogram.EenEEGiseen onderzoekwaarbijhersenactiviteitelektrischwordtgemeten.Eenepileptische aanvalkanverschillendevormenaannemen.Eenkindkanhetbewustzijn verliezen.Anderevormenkunnenervoorzorgendathetkindverkramptof gaattrekkenmetarmenofbenen.Vaakkrijgthetkindmedicijnen,alsvoorzorg omaanvallentevoorkomenofomintenementijdenseenaanval.Bijzeventig procentzorgenmedicijnenervoordateenaanvalwordtonderdrukten nauwelijksmeervoorkomt.Inveelgevallenwordteenprotocolopgesteld,dat beschrijfthoetehandelenbijeenepileptischeaanval.

12.2Gevolgen

Eenchronischeziektekangrotegevolgenhebbenvoorhetkindende omgeving.Hetheeftgevolgenvoorhetlichamelijk,geestelijkensociaal functioneren.Chronischziekekinderenzijnvakeronzeker,angstigenhebben minderzelfvertrouwen.Zegaanminderregelmatignaarschool,watvan invloedisophunfunctionerenenmaatschappelijkeparticipatie.Zezijnminder actief,zijnbijvoorbeeldmindervaaklidvaneensportclubenspelenminder vaakmetanderekinderen.Ditkanleidentotverminderdesocialecontacten metleeftijdsgenotenenpesterijen.Vergelijkbaregevolgenziejeookinhet gezin.Sommigeoudersmoetenstoppenmetwerken,inverbandmetde toenemendezorg.Ditkanweerleidentotfinanciëleproblemen.

Draagkrachtendraaglast

Ingezinnenmeteenchronischziekkind,ziejevaakdatdedraagkrachten draaglastuitbalanszijn.Dedraaglastbestaatuitverplichtingenenbelastende factorenzoalsziekenhuisbezoeken,medischehandelingenenhuishouden. Dedraagkrachtbestaatuitactiviteitendiebijdragenaaneengezondleven,

zoalssocialeenontspannendeactiviteiten.Oudersgaannietmeerwerkenof sportenenbeperkenhunsocialecontactennoodgedwongen.Broertjesen zusjessprekenbijvoorbeeldnietafmetleeftijdsgenotenofnemenzorgtaken enhuishoudelijketakenover.Hetchronischziekekindzelfisbeperktqua socialecontactenenkannietaltijdnaarschool.Deverstoringvandebalans vandraagkrachtendraaglastkanzorgenvoorvermoeidheid,spanningof stressbijallegezinsleden.Opdelangetermijnkanditleidentotpsychische problemen.Eenliefdevollezorgomgevingkanomslaanineenonveiligebasis. Hetkandaaromnoodzakelijkzijnprofessioneleondersteuningtebieden,die hetgezinhelptweerinbalanstekomen.

Overzorgenonderzorg

Hetkomthelaasvoordatkinderenlangmoetenwachtenopintensievezorg. Insommigegevallenkrijgenzediezelfshelemaalniet.Zekomendanthuiste zittenenvallenonderdebegeleidingvanoudersenopvoeders.Diemoeten dezorgopzichgaannemen,dieinhetverledendoorprofessionalswerd gegeven.Dehulpwaaropoudersaanspraakkunnenmaken,hangtvaakafvan denoodzakelijkemedischtechnischehandelingen.Bijdebeoordelingvande zorgvraagvanhetkindwordtnagenoegalleengekekennaarmedische informatie.Sociaal-maatschappelijkeeffectenendebalanstussendraagkracht endraaglastbinnenhetgezinzietmenvaakoverhethoofd.Hierdoorkaner overzorgofonderzorgontstaan.Bij overzorg krijgthetgezinmeerzorgdan hetnodigheeft.Bij onderzorg krijgthetgezinminderzorgdanhetnodigheeft. Daardoorisdekansgroterdathetgezinuitbalansraakt.

Chronischziekekinderenbegeleiden

Jekrijgttemakenmetchronischziekekinderen.Hetisbelangrijkdatjebewust bentdathetkindenhetgezinineenlastigesituatiezitten.Beidenmoetende ziekteendegevolgenervanlerenaccepteren.Hiervoorishetbelangrijkdat zoweloudersalskinderenduidelijkeuitlegkrijgen.Doordathetkindin ontwikkelingis,zijnsommigedingenextralastig.Daarnaastkanhetzijndat hetkindgepestwordt,wathetaccepterennogmoeilijkermaakt.Als pedagogischprofessionalishetbelangrijkdatjehieroplet.Daarnaastishet belangrijkdatjehetchronischziekekindopdeeersteplaatsalskindblijft behandelenenopdetweedeplekalszieke.Neemtegelijkertijddeziekteen debijbehorendebeperkingenvanhetkindserieus.Ditkunjebijvoorbeeld doendoortevragennaarangstenofzorgenenvervolgenshetkindgerustte stellen.

Indepraktijk

Jessiewerktalspedagogischprofessionalopdebuitenschoolseopvang.Bij Jasper,eenjongenuitdegroep,isonlangsdediagnoseepilepsiegesteld. Volgendeweekkomthijvoorheteerstweernaardebuitenschoolseopvang, maarhijheeftnogvaakaanvallen.InoverlegmetdeoudersvanJasperheeft Jessiebeslotendekinderenindegroepteinformerenoverepilepsie.Met behulpvaneenprentenboekbespreektzewatepilepsieis,hoeeenaanval vanJaspereruitzietenwatzewelennietmoetendoenalshijeenaanvalkrijgt. Jessiehooptdatdekinderendoordeuitlegminderangstigzullenzijnals Jaspereenaanvalkrijgt.

12.3Beperkingen

Jespreektvaneenbeperkingofontwikkelingsachterstandwanneereenkind nietinstaatisbepaaldeactiviteitenentakenteverrichten,zonder aanpassingenofhulpvanuitzijnomgeving,opéénofmeerderegebieden.Bij eenbeperkingofontwikkelingsachterstandmakenweonderscheidin:

• orgaanbeperkingen

• neurologischebeperkingen

• lichamelijkebeperkingen

• verstandelijkebeperkingen.

Orgaanbeperkingen

Een orgaanbeperking iseenblijvendebeperkingdieontstaatdoorhetniet (goed)functionerenvaneenorgaan,bijvoorbeelddeleverofdenieren. Voorbeeldenvanorgaanbeperkingenzijndiabetesenchronischemaag-en darmklachten.

Neurologischebeperkingen

Neurologischebeperkingen wordenveroorzaaktdoorproblemeninhet centraalzenuwstelselendehersenen.Ditkanzorgenvooreenbeperkingop hetgebiedvanonderanderebewegingendezintuigen.Voorbeeldenvaneen neurologischebeperkingzijnblindheid,slechtziendheid,slechthorendheid endoofheid.

Lichamelijkebeperking

Lichamelijkebeperkingen ofmotorischebeperkingenzorgenervoordateen kindbeperktisinhetbewegenenhetuitvoerenvanhandelingen,door verstoringvanlichamelijkefunctiesofproblemenmetbepaaldelichaamsdelen (ofhetontbrekenervan).Voorbeeldenvanziektendielichamelijkebeperkingen veroorzaken:spierziekten,spinabifida,spasticiteitenverlamming.

Verstandelijkebeperking

Kinderenmeteenverstandelijkebeperkingbegeleidtmensteedsvakerbinnen dereguliereopvang.Bijhetplaatsenvandezekinderenspeelthetniveauvan deverstandelijkebeperkingeengroterol.Sindshetingebruiknemenvande DSM-5(DiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders)baseertmen deniveausvanverstandelijkebeperkingnietmeeralleenophetIQ.Het functioneren–sociaal,praktisch,conceptueelenonderwijsgerelateerd–speelt eenbelangrijkerol.ConcreetbetekentditdateenkindmeteenIQvan55en ernstigesocialeproblemennudediagnosematigofernstigverstandelijk beperktkrijgt.Ditkindwerdinhetverledengediagnostiseerdalslicht verstandelijkbeperkt.Krijgjeinjewerktemakenmeteenkindmeteen verstandelijkebeperking,dankanhetopstellenvaneenbegeleidingsplanbij jouwtakenhoren.HouddaarbijrekeningmethetIQendebeperkingenop overigegebieden.

Depedagogischprofessionalheeftcontactmeteenmeisjemet ontwikkelingsachterstand.

Oorzaken

Bijeen(verstandelijke)beperkingmakenweonderscheidtussenaangeboren enverworven.Daarnaastisereengroepkinderenwaarbij,ondanksonderzoek, geenoorzaakgevondenwordtvoorhunbeperking.

Aangeborenbeperkingen

Eenaangeborenbeperkingiservanafdegeboorteenkanverschillende oorzakenhebben.Erfelijkheidkaneenrolspelen.Wanneereenafwijkingin heterfelijkmateriaal(hetDNA)zorgtvooreenbeperking,danspreekjevan een erfelijkeafwijking.Eenvoorbeeldiseen chromosoomafwijking,waarbij sprakeisvaneenafwijkingindestructuurvaneenofmeerchromosomen. DenkaanhetsyndroomvanDownofhetfragiele-X-syndroom(FXS).Wanneer ersprakeisvaneenafwijkingofveranderingvaneenbepaaldgenspreekje vaneenmonogeneafwijking.Voorbeeldenzijnbepaaldevormenvanepilepsie enerfelijkeoogaandoeningen.Delaatstevormiseenmultifactoriëleafwijking, dievoortkomtuiteencombinatievanveranderingenindegeneneninvloeden vanbuitenaf.Voorbeeldenzijnbepaaldehartproblemen,spinabifidaeneen schisis:eenaangeborenspleetingehemelte,kaaken/oflip.

Verworvenbeperkingen

Eenverworvenbeperkingkrijgthetkindoplatereleeftijd.Doorzuurstoftekort bijdebevallingkaneenkindeenverstandelijkebeperkingoplopen.Een ongevalkanleidentotlichamelijkebeperkingen,zoalsverlammingofverlies van(defuncties)vanlichaamsdelen.Ziektes,zoalshersenvliesontsteking, kunnenleidentoteenontwikkelingsachterstand.

HetsyndroomvanDownherkenjeaanuiterlijkekenmerken.

12.4Signalerenvanbeperkingen

Ineenaantalgevallenstelteenartsbeperkingentijdensdezwangerschapof directnadegeboortevastopbasisvanlichamelijkekenmerken.Eengrootof kleinhoofdenafwijkendevormenvanhandenenvoetenkunnenwijzenop eenbeperking.Erzijnverschillendesyndromendiegepaardgaanmetbepaalde uiterlijkekenmerken,zoalshetsyndroomvanDown.Meerderesignalenkunnen wijzenopeenbeperking.Hetkindreageertnietopgeluidofspeeltniet.Het kindbehaaltbepaaldeontwikkelingsdoelennietofpaslater.Hierbijishet belangrijkom,bijtevroeggeborenkinderen,uittegaanvandeuitgerekende datum.Signalendiekunnenwijzenopeenbeperking:nognietomrollenbij vijfmaanden,noggeenherkenbarewoordjesnoemenbijtwaalfmaandenen hetnietloskunnenlopenbijnegentienmaanden.Wiljebeperkingenkunnen signaleren,danishetbelangrijkdatjedeontwikkelingvanhetkindgoedvolgt.

12.5Theorieënenmodellen

Debegeleidingenbehandelingvankinderenmeteenbeperkingkunjeop verschillendemanierenbenaderen.Inveelgevallenwordtdebasisvande begeleidingenbehandelinggevormddoortheorieënenmodellen.

Medischmodel

Hetmedischmodelgaatuitvaneentraditionelerolverdelingexpert/patiënt: enerzijdsdezorgverlenerdieweetwatgoedis,anderzijdshetkindmetde beperking(enzijnouders).Voorwaardeisdaterbijhetkindeendiagnoseis gesteld.Opbasishiervanbepaaltdezorgverlenerwelkebehandelingnodig isenopwelkemanierdezewordtvormgegeven.Veelalmaaktdezorgverlener hierbijgebruikvanhandleidingenenprotocollen.Hetideeisdatalle zorgverlenerseenduidigbehandelenendatdaardoordekansopeenpositief resultaatgroteris.Binnenditmodelmaaktdezorgverlenervrijwelgeheelalle keuzesalleen.Hetkindendeoudershebbennauwelijksinbreng.

Sociaal-cultureelmodel

Hetsociaal-cultureelmodelkijktnaarhetkindennaarzijnbeperking.Het modelgaatuitvanontwikkeling,normalisatieenintegratie.Hetgeefterde voorkeuraandathetkindmeteenbeperkingdeelblijftuitmakenvanzijn directeomgeving.Hetbiedenvanondersteuningaankindenouders,zodat hetkindthuiskanblijvenwonen,krijgtdevoorkeur.Opvangvanuitinstellingen wordtgegevendoorhetplaatsenvanwoningenendagcentraindewoonwijk ofopeenreguliereschool.Hetkindblijftdezorgkrijgendiehetnodigheeft, maarbinnenzijnvertrouwdeenveiligeomgeving.Dekinderenmeteen beperkingzijnzoeendeelvanonzesamenleving.Steedsvakerziejeditsoort zorg.Eenbelangrijkaandachtspuntblijftdebalanstussendraagkrachten draaglastvanhetkindenzijnomgeving.

HandicapCreationmodel

HetHandicapCreationmodelgaatervanuitdateenbeperkingnietmeeris daneenbelemmeringvooreenkindbijhetuitvoerenenvervullenvan handelingenengewoontes.Hierbijwordtergekekennaarpersoonskenmerken enomgevingskenmerken.Dematewaarinhetkind(endeomgeving)zijn belemmeringenalseenbeperkingervaart,bepaaltdematevandebeperking. Zorgvanuitditmodelrichtzichvooralophetgebruikmakenvanhulpmiddelen, omzodebeperkingteverminderen.Opdiemanierstreefjenaareenzogroot

mogelijkeintegratieindesamenleving.Hetrisicobestaatdatdegevoelens vanhetindividuelekindoverhethoofdwordengezien.Erisimmersvooral aandachtvoorhetpraktischeaspectvandebeperkingen.

Ontwikkelingsmodel

Hetontwikkelingsmodelgaatervanuitdateenkindmeteenbeperkingook mogelijkhedenheeftomtegroeien,zichteontwikkelenentelerenop voorwaardedathethiervoorderuimtekrijgt.Deontwikkelingsstadia,zoals wedieterugzienbijgezondekinderen,doorlopenkinderenmeteenbeperking ook.Doorhunbeperkingverlooptditechtermoeizamerendeverwachtingis datdeontwikkelingopeenlagerniveaustopt.Volgenshetontwikkelingsmodel kunnenkinderenmeteenbeperkingzichwelopallemomenteninhunleven blijvenontwikkelenennieuwevaardighedenaanlerenininteractiemethun omgeving.Ditheefteenpositiefeffectophunmatevanzelfstandigheid.Let erwelopdatjehetkindmetzijnbeperkingnietovervraagt.Ditkanleidentot weerstand.

12.6Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

Karinispedagogischprofessionalopeenkinderdagverblijfopeenverticale groepmetkinderenvan0tot4jaar.Haartaakishetbegeleidenvande kinderen.Hierondervalthetsignalerenvaneenanderslopendeontwikkeling endezebespreekbaarmakenmetoudersofopvoeders.

Casus

Adamisvorigemaandopdegroepgestart.Hijisbijna2enlijkteenachterstand inzijnontwikkelingtehebben.AdamistegelijkgestartmetzijnzusjeMalou van3.Zekomentweedagenperweeksamenopdeverticalegroep.Malou wijktgeenmomentvanAdamszijde.Zelostopmoederlijkewijzealle problemenvoorhemop.ZopraatAdamnagenoegnooit.Alshijietswil,wijst hijmetzijnvingerenzorgtMaloudathijhetkrijgt.Hijheeftmoeitemethet opstapelenvankleinespullenenvaltsomsalshijprobeertterennen.Zokomt Malouniettoeaanspelcontactmetanderekinderen.EnAdamkrijgtnietde kanszelfietsteproberenenzichverderteontwikkelen.

Dilemma

WatdoetKarin?

1.OudersadviserenAdamenMalouinapartegroepenteplaatsen,zodat deindividueleontwikkelingvanbeidenbetertothunrechtkomt.Adam kandanookgeobserveerdworden,omeventueleachterstandente signaleren.

2.Accepterendatdezekinderenbinnenhetgezineenbepaaldemaniervan omgangenbandmetelkaarhebbendiehetkinderdagverblijfnietkan doorbreken.Karinbespreekthaarzorgenmetdeouders.

12.7Verdieping:Indepraktijk

Injewerkkrijgjenietalleenafentoetemakenmetkinderenmeteen beperking,maarookmet brusjes.Ditzijnbroertjesofzusjesvankinderenmet eenchronischeziekteofeenbeperking.Opgroeienmetzorgenenbeperkingen heefteengroteimpactophethelegezin.Opdeouders,debrusjesenhetkind zelf.Hoewelbroersenzussendeimpactvandezorgvoelen,isernognietaltijd voldoendeaandachtvoordezegroep.Brusjeshebbenevengoedbehoefteaan zorgenaandacht,maarerwordtsneleenberoepgedaanophun zelfredzaamheidenverantwoordelijkheid.

Onderzoek

HetNederlandsJeugdinstituutheeftonderzoekgedaanonderbroersenzussen vaneenkindmeteenbeperking.Hieruitkwamnaarvorendat60%vanalle brusjesnietweetwaarzijzelfterechtkunnenvoorondersteuning.Brusjesdie aanhetonderzoekmeededen,gavenaanvooralgraaghunverhaalkwijtte willen.Ofhunervaringendelenmetlotgenoten.

Verderhebbenbrusjesdewensominvloedeninspraaktehebbenopdezorg vanhunbroerofzus.Methetoogopdetoekomstkanhetzijndatdejongere broerofzusookbeslissingenzalnemenoverhetkindmeteenbeperking.Dit omdathettezwaarwordtvoordeouders.

Brusjes.

Gevoelensvanbrusjes

Overhetalgemeenhebbenbrusjesveelbegripvoordebeperkingvanhun broerofzus.Zenemenvaakzorgtakenoverenondersteunenhetkind. Tegelijkertijdkunnenzeerlastvanhebben.Zezittenmetvragen.Brusjes hebbentemakenmetveelprofessionalsdierondhunbroerofzusmet beperkingaanwezigzijn.Alszezichnietgehoordofgezienvoelenindeze contacten,kandittoteennegatieveervaringleiden.Hetisdaarombelangrijk zeteblijveninformerenoverdebeperkingvanhunbroerofzus.

Loyaliteitsconflict

Gedragsproblemen,spanningeneenverstoordebalansvandraagkrachten draaglastwerkendoorinhetgezin.Zekunnendeontwikkelingvanbrusjes beïnvloeden.Brusjeskunnentemakenkrijgenmetboosheid,angsten schaamtetenopzichtevanhetkindmeteenbeperking.Hetbrusjekanhet bijvoorbeeldmoeilijkvindenomleeftijdsgenootjesmeenaarhuistenemen. Develegevoelensvaneenbrusjekunnenzorgenvooreenloyaliteitsconflict. Aandeenekanthoudenzevanhetkindmeteenbeperking.Aandeandere kantkunnenzezichzorgenmaken,jaloersvoelenofangstigzijn.Hetmerendeel zalnietsnelnegatievegevoelensdelenoverhetkindmeteenbeperking.

Glazenjongeren

Brusjesvaneenkindmeteenbeperkingwordenookweljongemantelzorgers ofglazenjongerengenoemd.Eentermdieverwijstnaarhetfeitdatervaak weinigaandachtisvoordebroerofzusenveelaandachtvoorhetkindmet eenbeperking.Jongemantelzorgerslerenalvroegomeerstaandeanderte denkenenzichzelfwegtecijferen.Hunpuberteitverlooptookvaakanders dandegemiddeldepuber.Zopassenbrusjesvaneenkindmeteenbeperking zichveelaan.Ookdeverwachtingendieaanhungesteldworden,kunnen leidentotpsychischeproblemen.Zokanhetvoelenalsofjedubbelpresteren moetalsbrusje.Zowelvoorjezelfalsvoorhetfamilielidmeteenbeperking.

Lotgenotengroep

Bijeenlotgenotengroepofnetwerkbijeenkomstkunnenbrusjeslotgenoten ontmoeten.Hetisfijnomhunverhaaltedelen,ervaringenuittewisselenen eenluisterendoortevinden.Eenlotgenotengroepkanzichooksamensterk makenvoormeeraandachtvoorallegezinsledenbijhulpverlenerseninde politiek.

12.8Begrippen

Astma

Eenziektewaarbijeraltijd(kleine)ontstekingenindelongenzijn.

Brusjes

Broertjesofzusjesvankindmetbeperking.

Chronischeziekte

Ziektewelkelangeretijdaanhoudt,kanterugkomenenophetmomentniet behandelbaaroftegenezenis.

Chromosoom

Eenafwijkingindestructuurvaneenofmeerchromosomen.

Cysticfibrosis

Eenerfelijkechronischeziekte,waarbijhetslijminhetlichaamtaaiendikis (ookweltaaislijmziektegenoemd).

Diabetesmellitus

Dewetenschappelijkebenamingvoorsuikerziekteofdiabetes.

Eczeem

Eenbepaaldevormvanallergiewaarbijdehuidontstokenis,metirritatieen jeuktotgevolg.

EEG

Deafkortingvanelektro-encefalogram.EenEEGiseenonderzoekwaarbij hersenactiviteitelektrischwordtgemeten.

Epilepsie

Eenziekteindehersenendiezichuitinaanvallen.

Erfelijkeafwijking

Wanneereenafwijkinginheterfelijkmateriaal(hetDNA)zorgtvooreen beperking.

Functionelebuikpijn

Buikpijnhebbenzonderlichamelijkeoorzaak.

Hypo

Eentelagebloedsuikerspiegel.

Hyper

Teveelsuikerinhetbloed.

Lichamelijkebeperkingen

beperkingendieervoorzorgeneenkindbeperktisinhetbewegenenhet uitvoerenvanhandelingen,doorverstoringvanlichamelijkefunctiesof problemenmetbepaaldelichaamsdelen(ofhetontbrekenervan).

Monogeneafwijking

Wanneerersprakeisvaneenafwijkingofveranderingvaneenbepaaldgen.

Multifactoriëleafwijking

Eenafwijkingdievoortkomtuiteencombinatievanveranderingenindegenen eninvloedenvanbuitenaf.

Neurologischebeperkingen

Beperkingendiewordenveroorzaaktdoorproblemeninhetcentraal zenuwstelselendehersenen.

Obstipatie

Lasthebbenvanhardeofdrogeontlastingenminderdandriekeerperweek ontlastinghebben.

Onderzorg

Minderzorgdannodigis.

Orgaanbeperking

Eenblijvendebeperkingdieontstaatdoorhetniet(goed)functionerenvan eenorgaan.

Overzorg

Meerzorgdannodigis.

Reflux

Demaaginhoudstroomtterugdeslokdarmin.

Schisis

Eenaangeborenspleetingehemelte,kaaken/oflip.

Stofwisselingsziekte

Eenerfelijkeziekte,waarbijeenspecifiekenzymindelichaamscellenontbreekt.

THEMA13

BASISKENNISMEDICATIEENPREVENTIE

Inhoudthema

• Wetgevingbijmedicatie

• Onderverdelingenvanmedicijnen

• Werkingenbijwerkingvanmedicijnen

• RichtlijneninentingsprogrammaRIVM

• Foutenvoorkomen

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Jehebtvastweleenseenpijnstillerofmedicijngehaaldbijapotheekofdrogist. Waarschijnlijkvooreenkeertje,voorincidenteelgebruikdus.Injewerkals pedagogischprofessionalkrijgjetemakenmetkinderendieookmedicatie gebruiken.Ditkaneenmaligzijn,maarookstructureel.Hetkinderdagverblijf ofdeschoolendeprofessionalsdieerwerken,hebbendaneen verantwoordelijketaak.Zemoetenzorgendatdekinderendejuistemedicijnen opdejuistemanierenophetjuistetijdstipkrijgen.Daarkomtheelwatbij kijken.Oudershorenbijvoorbeeldschriftelijktoestemmingtegeven,alsze hetgoedvindendaterdoorjoumedicatiegegevenwordt.Ookishetbelangrijk datjeopdehoogtebentvansignalenalsernoodmedicatienodigis. Bijvoorbeeldbijeenpinda-allergie.Inditthemaleerjemeerovermedicatie enpreventie.

13.1Wetgevingbijmedicatie

Indepraktijkgebruikjezoweldetermenmedicijn,medicatiealsgeneesmiddel. Instellingengebruikendoorgaansdetermenmedicijnenmedicatie.De overheidendewet-enregelgevinghebbenhetvakerovergeneesmiddel.Er isgeenverschilinbetekenis.

Erzijndriebelangrijkewettenalshetgaatommedicatie.Iedereendieiets doetmetmedicatiemoetzichhieraanhouden.Ditzijndedriewetten:

1.deGeneesmiddelenwet

2.dewetBIG

3.deWetkwaliteit,klachtenengeschillenzorg(Wkkgz).

Geneesmiddelenwet

De Geneesmiddelenwet regeltwelkemiddelenalsgeneesmiddelmogen wordenaangemerkt.Dewetgaatookinopderolvandeartsendeapotheker. Enhetgaatoverdevraagwelkegeneesmiddelendoorbijvoorbeeldeendrogist verkochtmogenworden.Voedingssupplementen – zoalsvitaminenen mineralen–zijngeengeneesmiddelenvolgensdezewet.Dieverkoopisdaarom aanminderstrengeregelsgebonden.

DewetBIG

BIG isdeafkortingvanBeroepenindeIndividueleGezondheidszorg.Dewet isgerichtopindividueleberoepsbeoefenaren,metnameindezorg.Indewet wordendeberoepenwaaropdezebetrekkinghebbenexplicietgenoemd. Beroepenzoalsdepedagogischprofessionalwordennietgenoemd.Tochmoet jeerwelietsvanweten.Bijmedicatiekunjeermeetemakenkrijgen.

Voorbehoudenenrisicovollehandelingen

DewetBIGmaaktonderscheidtussenzogenoemdevoorbehoudenhandelingen enrisicovollehandelingen. Voorbehoudenbehandelingen mogenuitsluitend doorindewetgenoemdeberoepsgroepenwordenuitgevoerd.Zomagalleen eenartsmedicijnenvoorschrijveneninjectiesgeven. Risicovollehandelingen zijnanderehandelingendieschadekunnentoebrengenaaneencliënt.Dewet noemteenaantalvandezehandelingen,zoalshetinbrengenvaneen blaaskatheterenhettoedienenvansondevoeding.Eenorganisatieheeftde vrijheidomzelfmeerhandelingenaantemerkenalsrisicovol.Ditgebeurtdan inhetkadervandeKwaliteitswetZorginstellingen.

Mantelzorgers

DeBIG-wetgeldtnietvoormantelzorgers.Diemogendusvoorbehoudenen risicovollehandelingenuitvoeren.Deartsblijftwelverantwoordelijk.Diemoet eeninschattingmakenofeenmantelzorgerdehandelingkanuitvoerenener toestemmingvoorgeven.Demantelzorgerkrijgtdanvandeartsofapotheker instructies.

DeWetkwaliteit,klachtenengeschillenzorg

Instellingenmoeteneenzohoogmogelijkekwaliteitzorgleverenineenvoor decliëntveiligeomgeving.Daarvoorzijndeskundigemedewerkersnodig.Dit wordtgeregeldindeWetkwaliteitklachtenengeschillenzorg.Handelingen rondommedicatiekunnenschadetoebrengenaaneenkindendusookde kwaliteitnegatiefbeïnvloeden.Scholenenkinderdagverblijvenvallenniet onderdeWetkwaliteitklachtenengeschillenzorg.Eenduidelijk medicatiebeleidisvoordezegroepechtnoodzakelijk.

Medicatiebeleidvanschoolofkinderdagverblijf

Hetgeheelaanregelingenprotocollenophetgebiedvanmedicatieis vastgelegdinhetmedicatiebeleidvaneeninstellingzoalseenverzorgingshuis. Hierinwordtvanallesgeregeld.Denkaandeverantwoordelijkhedenentaken vanartsen,apothekerenandereberoepsbeoefenaren:zoalsproceduresvoor bestellen,bewaren,distributieentoedienenvanmedicijnenenprocedures voorhetmeldenvanmedicatie-incidenten.Voorkinderdagverblijvenen scholenisditanders.Deregulierekinderdagopvangheeftalsbeleiddatouders verantwoordelijkzijnvoordemedicatieenlaatouderseenformulier ondertekenen.Alspedagogischprofessionalishetzodatoudersaltijd verantwoordelijkblijvenvoordemedicatieentoedieningaanhunkind.Scholen werkenookmettoestemmingsverklaringen.

Medischkinderdagverblijf

Opmedischekinderdagverblijvenwerkengespecialiseerde kinderverpleegkundigen.Hetgevenvanmedicatiebehoortdanookbijhun dagelijksewerkzaamheden.Dezekinderverpleegkundigenzijnbevoegdom devoorbehoudenhandelingenuittevoeren.Pedagogischprofessionalsmet eenopleidingpedagogischwerkmoetendaarvooreenextrascholingvolgen. Ditzelfdegeldtvooronderwijsassistentendiewerkzaamopeenmytylschool zijn.Daarwerkenverpleegkundigendieeindverantwoordelijkzijn.

Scholing

Inhetmedicatiebeleidvandeinstelling,zoalsopeenmedischkinderdagverblijf, staandevoorwaardengedetailleerduitgewerkt.Hierinstaatookhoescholing geregeldwordtenhoevaardighedenoppeilgehoudenkunnenworden.Veel medischkinderdagverblijvengevennadescholingeen bekwaamheidsverklaring af.Ditiseenschriftelijke,persoonlijkeverklaring dateenmedewerkereenbepaaldehandelingmaguitvoeren.Deverklaringis eenbepaaldeperiodegeldig(meestaleenjaar).Meteen bekwaamheidsverklaringbenjebekwaamendusookbevoegdomdie specifiekehandelinguittevoerenindiespecifiekesituatie/instelling.

Hetgevenvaneeninjectieiseenvoorbehoudenhandeling.Alspedagogisch medewerkerkanhetgebeurendatjeeenkindbijvoorbeeldinsuline-injecties moetgeven.Ofjedatmagdoen,isvastgelegdinhetmedicatiebeleidvande instelling.Jemaghetnóóitdoenalsjehiervoorgeenscholingen vaardigheidstraininghebtgehad.Jebentdannietbekwaam.

Hetgevenvaninjectiesiseenvoorbehoudenhandeling,ookalshetomrelatief eenvoudigeinjectiesgaat.

Eigenverantwoordelijkheid

Bijhetbepalenofjebekwaambent,hebjeookeeneigenverantwoordelijkheid.

Hetkanzijndatjeeenbekwaamheidsverklaringhebt,maardatjenaeentijd twijfeltofjenogbekwaamgenoegbent.Ditkanalsjeeenhandelingteweinig uitvoert.Jemag – ofbetergezegd:moet – danweigerenomeenhandelinguit tevoeren.Overlegdanmetjeleidinggevendehoejejebekwaamheidweerop peilkuntbrengen.

Medicatieklaarzettenenuitdelen

Hetuitdelenenklaarzettenvanmedicatiezalinhetregulieronderwijsofop eenkinderdagverblijfniettotdedagelijksetakenbehoren.Pedagogisch professionalsdiewerkenopeenmedischkinderdagverblijfkunnenhier dagelijksmeetemakenkrijgen,alszeeenaanvullendescholinggevolgd hebben.Hetantwoordopdevraagofjealspedagogischprofessional medicijnenmagklaarzettenenuitdelenopeenmedischkinderdagverblijf, vindjeinhetmedicatiebeleidvandeinstelling.Demeesteinstellingenhebben ditwerkaangemerktalsrisicovollehandeling.Jekuntermakkelijkfouten meemakendieeenkindkunnenschaden.

Medicatiebeleidinstelling

Deinstellingmoetinhetmedicatiebeleidopnemenwelkeberoepsbeoefenaren medicijnenmogenklaarzettenenuitdelen.Ookhiervoorgeldtdusdatje bekwaammoetzijn.Jemoetbijvoorbeeldkennishebbenvan:

• hetmedicatiebeleidvandeinstelling

• dewerkingenbijwerkingenvandemeestgebruiktemedicijnen

• bewaarcondities

• deverschillendetoedieningsvormenentoedieningswijzen

• hetdistributiesysteem

• protocollenovermedicatiebeleid,vooraldemeldingvan medicatie-incidenten.

Medicatieenpedagogischprofessional

Watjealspedagogischprofessionalwelennietmagophetgebiedvan medicatiekunjedusterugvindeninhetmedicatiebeleidvandeinstellingen. Echter,dekinderopvang,basisschoolenorganisatiesvoormaatschappelijke opvangvallennietonderdeWetkwaliteit,klachtenengeschillenzorg.Zij hebbengeenwerknemersindienstdieonderdeBIG-wetvallen.Bijdeze organisatiesspeelthetmedicatieprobleemminder.Ditwilechternietzeggen dathethelemaalnietspeelt.Zokanhetgebeurendateenouderaaneen pedagogischprofessionalopdekinderopvangvraagteenkindmedicijnente geven.

Medicatieprotocollen

Organisatiesdienietondereenvandegenoemdewettenvallenenwelmet medicatievragentemakenkrijgen,zoalsbasisscholenendekinderopvang, doenergoedaaneeneigenprotocolteontwikkelen.Indepraktijkgebeurt datnietgenoeg.Alserinjouworganisatienietsgeregeldis,kunjebeterniets metmedicatiedoenzonderoverlegmetjeleidinggevende.

13.2Onderverdelingenvanmedicijnen

Jekuntmedicijnenonderverdelenin:

• regulieremedicijnenenoverigemiddelen

• indelingnaarwerkingsgebied

• indelingnaarvorm

• indelingnaartoedieningswijze.

Regulieremedicijnenenoverigemiddelen

Regulieremedicijnen zijnmedicijnendievolgensdeGeneesmiddelenwetzijn toegelatenenalsgeneesmiddelopdemarktmogenwordengebracht.Tot dezegroepbehorenookhomeopatischeeneenkleinaantalfytotherapeutische geneesmiddelen. Homeopathische middelenzijnverdunningenvan synthetischeofnatuurlijkestoffen. Fytotherapeutische middelenhebbeneen honderdprocentplantaardigebasis.Letop:nietallehomeopathischemiddelen enlangnietallefytotherapeutischemiddelenzijnerkendalsgeneesmiddel. Dievallendanonderdezelfzorgmiddelen.

Zelfzorgmiddelen

Gezondheidsbevorderendemiddelendiezonderreceptverkrijgbaarzijn,noem je zelfzorgmiddelen.DiezijnnieterkendvolgensdeGeneesmiddelenweten mogendusookgeengeneesmiddelheten.Jevindtzeondermeerbijdrogisten ofsupermarktenenbijapotheken.Overigenswildatnietzeggendatjemet innemenjeeigengangkuntgaan.Ookdezemiddelenkunnenschadelijkzijn alsjezeverkeerdgebruikt.Leesdaaromookbijzelfzorgmiddelendebijsluiter.

Indelingnaarwerkingsgebied

Metwerkingsgebiedbedoelenwehetonderdeelvandegeneeskundewaarde medicijnenhunwerkdoen.Denkaan:

• orgaanspecifiekemedicijnen:voorbijvoorbeeldhart,bloed,longen,lever, spieren

• pijnstillers:(analgetica):voorhetverminderenvanpijn

• antibiotica:voorhetbestrijdenvanschadelijkebacteriënbijinfecties

• psychofarmaca:voorhetbeïnvloedenvanhetpsychischfunctioneren

• hormonen:vaakalsaanvullingophormonendiehetlichaamzelfaanmaakt

• slaapmiddelen:voorhetinslaapvallenoflangerdoorslapen.

Indelingnaarvorm

Medicijnenzienerverschillenduit.Demeestvoorkomende:

• tablet:samengeperste,vaakwittestof

• dragee:meteenhardlaagjeomdestof

• capsule:eengelachtigomhulselwaardestofinzit

• vloeibaar:kaneendrankjezijn,maarookinjectievloeistofofdruppels

• zalfofcrème:smeerbare,vettigestof

• poeder:droge,lossestof,strooibaaropdehuid,maarookineensachet voorinnameviademond

• zetpil:specialevormensamenstellingvoortoedieningviadeanus

• spray:opdehuid,maarookveelgebruiktbijaandoeningenvande luchtwegen,waarbijjedestofviadespraymoetinhaleren.

Medicijnenhebbenverschillendevormen,vandrageetotcapsule.

Vormnietveranderen

Detoedieningsvormbepaalthoeeenmedicijnwordttoegediend.Maar belangrijkernog:hetbepaaltopwelkemanierenhoesnelhetlichaamde werkzamestofopneemt.Jemagdusnooitzonderoverlegmeteenartsde vormveranderen.Bijvoorbeelddooreencapsuleopentebrekenendestofin eenglaslimonadetemengen.Ookmagjeeentabletofdrageeniet – zonder overleg – fijnmaken.

Indelingnaartoedieningswijze

Devierdeindelingisgebaseerdopdemanierwaaropjeeenmedicijntoedient. Demeestgebruikelijkemanieren:

• viademond(oraal)

• viadehuid:zalfofmedicinalepleisters

• viadeluchtwegen:sprayofinhalator

• viaeeninjectie:onderdehuid(subcutaan),ineenspier(intracutaan)of rechtstreeksindebloedbaanviaeenader(injectieofinfuus)

• viadeanus(rectaal).

Verbandvormentoediening

Alsjegoedkijkt,ziejeverbandtussendevormvanhetmedicijnendemanier waarophetmoetwordentoegediend.Tablettenneemjemeestalviademond in,maarerzijnooktablettenvooranaalgebruik.Legaan(jonge)kinderen goeduitwatjegaatdoen,bijhetinbrengenvaneenzetpil.

13.3Werkingenbijwerkingvanmedicijnen

Elkmedicijnheefteenwerking,maarvrijwelelkmedicijnheeftook bijwerkingen.Nietiedereenheeftlastvandebijwerkingenenooknietiedereen inevensterkemate.Hetisaandeartsomtebepalenofdewerkingvaneen medicijnbelangrijkerisdandemogelijkelastvandebijwerkingen.

Debijsluiter

Een bijsluiter iseenfoldertjemetalleinformatieoverhetmedicijndieeen gebruikermoetweten.Fabrikantenzijnverplichtbijallemedicijneneen bijsluiterteleveren.Diezijnookvaakopinternettevinden.Indebijsluiter leesje:

• demerknaamvanhetmedicijnendedosis

• welkewerkzamestofhetmedicijnbevat

• bijwelkeaandoeningenhetmedicijngegevenkanworden

• wanneerjehetmedicijnnietmoetgebruiken(zogenoemde contra-indicaties)

• hoeenwanneer(tijdstipvandedag)jehetmedicijnmoetinnemen

• metwelkeanderemedicijnenhetmedicijnbijvoorkeurnietgebruiktmag worden

• waarschuwingenvoorgebruikbijzwangerschap,combinatiemetalcohol eninvloedopdeconcentratie(rijvaardigheid)

• welkebijwerkingenhoevaakzijnopgetreden(vaak,soms,zelden,zeer zelden)

• hoejehetmedicijnmoetbewaren.

Vrijwelelkebijsluitervindjeookopinternet.Leeszeaandachtigdoor.

Bijsluitergoedlezen

Neemeenbijsluiter,alshetmogelijkis,samenmetdeoudersvanhetkind goeddoor.Ookalsdeartsofapothekeralinformatiegegevenheeft.Denkook niettemakkelijk: ‘Ikweethetallemaalwel’,deinformatieineenbijsluiterkan zijnaangepast.

Dewerkingvanmedicijnen

Mensenkunnenverschillendreagerenopmedicijnen.Ookalshetprecies hetzelfdemedicijnisinpreciesdezelfdedosis.Daaromwordenkinderendie eennieuwmedicijnkrijgenvaakopdatmedicijn ‘ingeregeld’.Ditgeldtvooral voorcomplexemedicijnen,zoalsritalinvoorADHD.Deartsdoetdatdoor bijvoorbeeldinhetbegineenlageredosisvoorteschrijvenendielangzaam teverhogen.Opbasisvanreactiesvanhetkind,observatiesvandebegeleiding ensomsaanvullendbloedonderzoek,steltdeartsdandedefinitievedosis vast.Jouwobservatieshierinzijnerghelpendvoorouders,deartsenhetkind omtoteenzogoedmogelijkbeeldtekomen.

Nietzomaarstoppen

Metdemeestemedicijnenmagjenietzomaarstoppen.Jemoetdedosisdan langzaamafbouwen,omhetlichaamteontwennen.Deartsbepaalthoedat gebeurt.Voorantibioticageldtaljarendatjezo’nkuurmóetafmaken,ook alsdeziekteverschijnselenalverdwenenzijn.Tegenwoordigzijnerookandere inzichten.Volghoedanookderichtlijnenvandeartsdiedekuurvoorschrijft.

Bijwerkingenvanmedicijnen

Bijnaallemedicijnenhebbenbijwerkingen.Datzijnongewensteneveneffecten. Deenemensheeftdaarmeerlastvandandeandere.Somsheeftiemand helemaalgeenlastvanbijwerkingen.Vaakverdwijnenzenaeentijdje,alshet lichaamaanhetmedicijngewendis.Vraageenkindnaarzijnervaringenmet hetmedicijn.Observeergoedenoverlegzonodigmeteenarts.Beslisals pedagogischprofessionalnooitommeteenmedicijntestoppenalsde bijwerkingenteheftigzijn.Overlegditaltijdmeteenarts!Diebekijktdanof dedosisaangepastkanworden,ofereenalternatiefmedicijnis,ofdateen extramedicijnnodigisomdebijwerkingenteverzachten.Bijwerkingenstaan altijdindebijsluiter.

Allergischereactie

Alseenkindeenmedicijnvoorheteerstkrijgt,letdangoedopeenmogelijke allergischereactie.Dieduidtopovergevoeligheidvooreenbepaaldestofin hetmedicijn.Allergischereactieskunnenbehoorlijkheftigzijn:flauwvallen, plotselingeademnood,slikproblemen,huiduitslagenzwellingenindemond ofoverhethelelichaam.Neeminzulkegevallendirectcontactopmetdearts.

Bewaarcondities

Bewaarcondities zijndeomstandighedenwaaronderjehetmedicijnmoet bewaren.Alsergeenextraaanwijzingenophetetiketofindebijsluiterstaan, zijndealgemenebewaarcondities:

• bijkamertemperatuur(niethogerdan25°C)

• nietindirectzonlicht,lieverineenkastje

• ineenafgeslotendoosjeofpot(hoeminderzuurstoferbijkan,hoebeter)

• buitenhetbereikvankinderenenonbevoegden.

Somsgekoeldbewaren

Sommigemedicijnenmoetjekoelbewaren.Ditstaatopdebijsluiterenmeestal ookopdeverpakking.Koelwilzeggen:indekoelkastopdekoelsteplaats, dusnietinhetvriesvak.Dekoelsteplaatsineenkoelkastisachteraan(niet vooraan),directbovendegroentelade.Alsdekoelkasteenvriesvakheeft,is dekoelsteplaatsdirectonderhetvriesvak.

Bewarenineeninstelling

Alsjeineenkinderdagverblijfofschoolgroterehoeveelhedenmedicijnen moetbewaren,geldenaanvullendebewaarcondities.Denkaaneenafgesloten ruimteenmedicijnkast,dienietvooriedereentoegankelijkis.Ditsoort aanvullendebewaarconditiesvindjeteruginhetmedicijnbeleidvande instelling.

Bewaartermijn

Alswehetoverbewarenhebben,hebbenwehetookoverde bewaartermijn ofdeuiterstehoudbaarheidsdatum.Diestaatopdeverpakking.Gebruiknooit medicijnenwaarvandebewaartermijnisverstreken.Brengdieterugnaarde apotheek.

Overigeongewensteneveneffecten

Naastbijwerkingenkunnenmedicijnennogmeerongewensteneveneffecten hebben.Ofzezichvoordoeneninwelkemate,hangtafvanhetmedicijnen demanierwaaropdecliënteropreageert.Ongewensteneveneffecten:

• resistentie

• vergiftiging

• gewenning

• verslaving.

Resistentie

Bacteriën,virussenenanderemicro-organismenkunneneenbepaalde weerstandopbouwentegenmedicijnen.Diewerkendannietmeerof onvoldoende.Dezezogenoemderesistentiekanontstaandooronnodig gebruik,eentehogedosisoftelangduriggebruik.Bijsommigemedicijnen helpthetdanomertijdelijkmeetestoppen.Bijanderemedicijnen,zoals antibiotica,kunjenietveelandersdoendaneenanderantibioticumproberen.

Vergiftiging

Alshetlichaamdewerkzamestofvaneenmedicijnonvoldoendeopneemtof uitscheidt,hooptdewerkzamestofzichop.Ditveroorzaaktvergiftiging,die jeookwel medicijnintoxicatie noemt.Medicijnintoxicatiekanacuutoptreden alsiemandbijvoorbeeldeentehogedosisinneemt.Hetkanooklangzaam ontstaan,zonderdatersprakeisvaneentehogedosis.Meestaliserdaneen probleemmetdeleverofdenieren.Dezeorganenzorgennormaalgesproken voorafvoervanschadelijkestoffenuithetlichaam.

Gewenning

Hetlichaamkangewendrakenaanmedicijnen.Opeenbepaaldmomentwerkt deoorspronkelijkedosisnietmeer.Ditkanalgebeurenbinnentweeweken nadeeersteinname.Hetlichaamvraagtdanomeenhogeredosis.Hetisaan deartsomtebepalenofdieookgegevenmagworden.Indepraktijkvanhet pedagogischwerkveldmoetjehieralertopzijn.Hetkanzijndatouderste vroegstoppenmetdeantibioticakuurofoudemedicijnendieoverwarenvan eenanderekuurzomaargeven.Ditkanleidentotgevaarlijkesituaties.

Verslaving

Verslavingissterkerdangewenning.Wieverslaafdisaaneenmedicijniser lichamelijkéngeestelijkvolledigafhankelijkvangeworden.Zoiemanddenkt nietmeertekunnenfunctionerenzonderhetmedicijn.Ookbijverslavingheeft iemandeensteedshogeredosisnodigomzichgoedtevoelen.Gewenningen verslavingkomenvooralvoorbijpijnstillersenslaap-enkalmeringsmiddelen. Zowelbijgewenningalsverslavingmagalleeneenartsdedosisverminderen.

Combinatiesvanmedicijnen

Nietelkmedicijnkanzomaarmeteenandermedicijngecombineerdworden. Sommigecombinatiesdoendewerkingvaneenmedicijntenietofversterken ofverzwakkeneenandermedicijn.Uiteraardishetcombinerenvanmedicijnen eenzaakvandeartsendeapotheker.Tochpasthiereenwaarschuwing,waar jeookalswelzijnswerkermeetemakenkuntkrijgen.Diewaarschuwinggeldt voorcombinatiesvanregulieremedicijnenmetfytotherapeutischeofandere zelfzorgmiddelendievrijverkrijgbaarzijn.Vrijverkrijgbarezelfzorgmiddelen zijn,opeenenkeleuitzonderingna,nietofficieelgeregistreerdals geneesmiddel.Ditwilnietzeggendatzenietwerken.Zedoenvaakweldegelijk iets.Jekuntzedusnietzomaarcombinerenmetregulieregeneesmiddelen.

Indepraktijk

Jeffreybegeleidtalsonderwijsassistentindebovenbouwverschillende kinderenmeteenverstandelijkebeperking.ZoookTimo.Timoklaagtde laatstedagenovermisselijkheid.JeffreybegrijptvanTimodatditvooraldoor een'raardrankje'komtdatTimovandedokterheeftgekregen.Hieropgaat Jeffreyindebijsluitersnaofheteenbijwerkingisvaneenmedicijn.Datblijkt nietzotezijn.SamenmetTimogaathijnaoferdelaatstedagenietsveranderd isinzijneetgewoontenofdaterietsandersgebeurdis.Timoweethetniet. JeffreybelthieropmetdemoedervanTimo.Nadoorvragenblijktdatmoeder eennatuurgeneesmiddelheeftgegeven.Datleekhaareengoedplan,omdat haarzoonklaagdedathijnietgoednaardewckonenhardeontlastinghad. Zedachtdatheteenonschuldigmiddelwas.Jeffreyraadtmoederaanom metdehuisartsteoverleggen.Nadatmoedermetdeartsheeftoverlegd,blijkt dathetmiddelwaarschijnlijkaverechtswerktincombinatiemetdemedicijnen dieTimokrijgtvooreendarmafwijking.Deartsschrijfteenanderlaxeermiddel voor.

13.4RichtlijneninentingsprogrammaRIVM

AllekindereninNederlandtottwaalfjaarhebbenrechtopgratisdeelname aanhetinentingsprogrammavanhetRIVM.Ditinentingsprogrammabeschermt tegentwaalfinfectieziekten,diedeRIVMalsernstigaanduidt.

Vaccinatieschema

HetRIVMheefteenvaccinatieschemaopgesteld.Inditschemastaatwelke vaccinatieopwelkeleeftijdgegevenwordt.Bijnieuwwetenschappelijkinzicht ofdoordeontwikkelingvannieuwevaccins,kanhetschemawijzigen.In Nederlandwordennietmeerdantweeprikkentegelijkgezet.Daarbijworden vaccinatiesdiesamengezetwordenquasamenstellingenstof,ophetzelfde momentgepland.OpdesitevanhetRIVMstaathetmeestactuele vaccinatieschema.Voor2023geldendezerichtlijnen:

Leeftijdkind

3maanden,5 maandenen 11maanden

Soortvaccinatie

DKTP-Hib-HepB

BMR 14maanden

DKTP 4jaar

DTP 9jaar

HPV 10jaar

MenACWY 14jaar

Bijwerkingennainenting

Beschermdtegen

• Difterie,Tetanus, Kinkhoesten Pneumokokken(DKTP)

• Haemophilusinfluenzae typeb(Hib)

• HepatitisB(HepB)

• Bof

• Mazelen

• Rodehond

• Difterie

• Tetanus,Kinkhoest

• Pneumokokken(DKTP)

• Difterie

• Tetanus

• Polio

• HumaanPapillomavirus

• MeningokokkenACWY

KinderendiehetinentingsprogrammavanhetRIVMvolgen,wordeningeënt tegentwaalfgevaarlijkeziektendieinNederlandvoorkomen.Eenvaccin bestaatuitantistoffentegendeziekte,zoalsgedodeofverzwakte ziekteverwekkers.Naeenvaccinatiekunnenkinderenlastkrijgenvan bijwerkingen.Dezezijnvaaknatweedagenweerover.Demeestvoorkomende bijwerkingennaeeninentingzijn:

• hangerigheid

• huilen

• koorts

• onrustigofjuistveelslapen

• rodeplekopdehuid

• spierpijn.

13.5Foutenvoorkomen

Ondanksuitgebreidevoorzorgsmaatregelengaaterindedagelijksepraktijk vaninstellingennogregelmatigietsmismethetuitdelenentoedienenvan medicijnen.Gelukkigleidthetzeldentoternstigeschade.Maartoch,elkefout iseréénteveel.Foutenwordengemaaktbijhetklaarzettenofuitdelen.De meestvoorkomendefouten:

• eenmedicijnaandeverkeerdecliëntgeven

• eenverkeerdedosisgeven

• eenverkeerdmedicijngeven

• eenmedicijnopeenverkeerdtijdstipgeven

• eenverkeerdetoedieningswijzegebruiken

• nietvolgensprotocolhandelen.

Deregelvanvijf

Deregelvanvijf moetfoutenvoorkomen.Ditzijnvijfpuntendiejemoet kunnendromen.Bijhetklaarzettenenuitdelenvanmedicijnencontroleerje:

1.dejuistepersoon

2.hetjuistemedicijn

3.dejuistedosis(hoeveelheid,samenstelling)

4.hetjuistetijdstip

5.dejuistetoedieningsvorm.

Aanvullendetips

Behalvederegelvanvijfzijnernogmeertipsomfoutentevoorkomen:

• Zorgdatjenietafgeleidkuntwordentijdensmedicijnhandelingen.

• Volgdecontrolevoorschriftendieinprotocollen,opaftekenlijstenofinhet medicijnbeleidstaanvoorgeschreven.

• Volgnauwkeurigdeprocedurebijeenvereistedubbelcheck,ookalsdat lastigis.

• Zorgdatjehetmedicijnkent(bijsluiter),metnamebijeennieuw voorgeschrevenmedicijn.

• Zorgdatdeadministratieactueelis,bijvoorbeeldbijwijzigingeninde medicatie.

• Meldfouten.

• Bespreekproblemenrondmedicijnenmetdeleidinggevendeofinhetteam.

Meldenvanincidenten

Alsjeeenfoutofbijna-foutmaaktmetmedicijnenbenjeverplichtdatte melden.Daaromiserookeenmeldingssysteemoplandelijkniveau.Mocht hetkinderdagverblijfofdeschoolwaarjewerkzaambent,ditniethebbendan kunjehetoplandelijkniveaumelden.

13.6Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

EstherispedagogischprofessionalopkinderdagverblijfArthur.Zewerkt vandaagopdeSterrengroep.Ditisvoordagopvangvankinderenindeleeftijd van2tot4jaar.IndegroepzitBram.BramheefteenEpiPenomdathij allergischisvoorpinda's.KimisdeleidinggevendevanEsther.Zijwerktsamen metEstheropdegroep.Kimheeftinhetverledenalsverzorgendegewerktin eenverzorgingstehuis.

Casus

Sterrevierthaar3deverjaardag.Zeheeftthuiscakejesgebakken.Estheris bezigSterretehelpenmethetuitdelenvanhaartraktaties.Watzenietweet, isdatereenkleintoefjepindakaasinhetcakejeisverwerkt.Estherziethoe Bramnaeenpaarhappenvanhetcakejebeginttehoesten.Hetlijktwelof zijnlipopzwelt.Kimisnetaandetelefoon.AlsEstherhaarroept,zegtKim: 'ZetdeEpiPenmaarvoordezekerheid.Hetkangeenkwaad',engaatweer

verdermetbellen.Estherwildataanvankelijknietdoen,omdatzeernietvoor geleerdheeftenooknognooitgedaanheeft.Kimzegt,terwijlzewegloopt: ‘Doenoumaar.Gewoongoedkijkenwatjedoet.Hetisechtnietmoeilijk.'

Dilemma

Esthertwijfelt.Zeisimmersnietbekwaamendusnietbevoegd.Aandeandere kantvertrouwtKimhethaarweltoe.Anderszouzehetnietvragen.

WatmoetEstherdoen?

1.EstherbesluitdeEpiPenbijBramtezetten.

2.Estherbesluithetniettedoen.Zeisergewoonnietbevoegdvoor.

13.7Verdieping:Indepraktijk

Gebruikvanmedicijnenisvaakeenlastigonderwerp.Erzijnnogalveelsituaties waarbijmedicijngebruikopschoolonderwerpvangesprekis.Zozijner leerlingendiemedicijnennodighebbendieonderschooltijdmoetenworden genomen.Ofeenleerlingwordtziektijdensdelesenvraagtofhijeen paracetamolkankrijgen.Ookkunnennoodsituatiesvoorkomen,zoalseen kinddateenepileptischeaanvalkrijgt.Hetisbelangrijkomhiergoede afsprakenovertemaken.Oudersvragensteedsvakeraanschoolofzij medicijnenwillengevenofommedischehandelingenteverrichten.

Beleid

Metdekomstvanpassendonderwijshebbenveelscholenbeleidmoeten ontwikkelenoverhettoedienenvanmedicijnenbijkinderen.Ditbeleidgaat vaakoverdesituatiesdieindeinleidingwordengenoemd.Inhetbeleidwordt duidelijkgemaaktwatdeschoolwelennietdoet.Erzijnookscholendie aangevennietmeetewerkenaanhetverstrekkenvanmedicatie.Dekeuze omwelofnietmeetewerkenisaanhetschoolbestuur.Deschoolisniet verplichtommeetewerkenaanhetverstrekkenvanmedicijn.

Voorschriften

Alseenleerkrachtmedicijnengeeftaaneenleerling,danmoetendeouders hiervoorschriftelijktoestemminggeven.Alshetgaatomnoodmedicatie, omdateenkindbijvoorbeeldeenallergischereactiekankrijgen,danmoetde leerkrachtdaarvooreerstinstructiekrijgenvaneenartsofverpleegkundige. Deleerkrachtleertdanhoehijdenoodsituatieherkentenhoehijhetmedicijn moettoedienen.Alseenleerkrachtmedischehandelingenmoetverrichten,

danmagdatalleenonderstriktevoorwaarden.Eriseen bekwaamheidsverklaringnodig,eenuitvoeringsverzoekenschriftelijke toestemmingvandeouders.Vaakkrijgentweeteamledeninstructie.Een leerkrachtmagweigerenomhandelingenuittevoerenalshijzichniet bekwaamvoelt.

Aansprakelijkheid

Alserwatverkeerdgaattijdenshettoedienenvandemedicijnenofhet uitvoerenvaneenmedischehandeling,kunnenhetschoolbestuurende leerkrachtaansprakelijkwordengesteld.Ookalhebbenzezichaanalle voorschriftengehouden.Alsereenrechtszaakkomt,zaleenschoolworden getoetstopzorgvuldigheid.Eenschoolmoethetbeleidvoormedischezorg vermeldeninhetschoolplan.Ermoetenookprotocollenzijnoverhetuitvoeren vanmedischehandelingenenmedicijngebruik.

Paracetamolgeven

Steedsmeerkinderenklagenoverbuikpijn,oorpijnofhoofdpijnopscholen enbso's.Zevragenhierbijvaakomeenparacetamol.Hetkanookzijndateen kindgezondopschoolkomtengedurendededagziekwordt.Alspedagogisch professionalkanditjevooreendilemmaplaatsen.Geefjewelofgeen paracetamolalseenkindhieromvraagt?Sommigeouderszijngeen voorstandervanhetgevenvaneenparacetamol.Ditonderdrukthet afweermechanismevanhetlichaamiseenveelgehoordargument.Andere ouderswillenjuistdatersnelmethetgevenvanparacetamolgestartwordt. Hetisverstandigommetjeleidinggevendeendeoudersteoverleggen,alsje merktdateenkindziekis.

RichtlijnenGGD

VolgensderichtlijnenvandeGGDmoetdeleidingvaneenschoolof kinderdagverblijfbijziektealtijdcontactopnemenmetouders.Dusvoordat eenzetpilofeenzalfjetegeneeninsectenbeetwordttoegediend.Zokaner overlegdmetoudersworden,iserbijvoorbeeldiemandthuisdiehetzieke kindsnelkanophalen?Hetkomtookweleensvoordatoudersniettebereiken zijn.Danmoetjealspedagogischprofessionalwelzelfbeslissen.Overlegaltijd metdeleidinggevende.Erkandanbijvoorbeeldbeslotenwordenomeen eenvoudigmiddelalseenparacetamolweltegeven.Bijtwijfelishetadvies: altijdeenartsraadplegen.Ookalsdesituatieverergert!

Ziekkindweigeren

Eenkinddatziekis,kanbetergeweigerdwordenvolgenshetadviesvande GGD.Dezeheeftthuisrustenbegeleidingnodig.Ookkanhetdoorthuisblijven voorkomendatanderekinderenofvolwassenenaangestokenworden. Sommigeinfectieziektenkunnenernstigzijn.Eenkindmagdangeweerdof geweigerdworden.WeereenkindalleennaoverlegmetdeGGDénalsandere kinderennognietbesmetzijn.

Vakbonden

Volgensdealgemeneonderwijsbond(AOB)hoorthetgevenvanmedicijnen niettotdetakenvanleerkrachten.Hetgevenvaneenpilletjetussendemiddag vindenzijaltevergaan.HetAOBziethetgevenvanmedicijnenalsweereen extrataakvoordeleerkracht,terwijleralhogewerkdrukis.Ookdevakbond vankinderdagverblijvenisuiterstterughoudendinhettoedienenvan medicatie.Zijadviserengoedmetoudersteoverleggenoverhettoedienen vanmedicatiebijhetintakegespekenomeeneigenmedicatiebeleidopte stellen.Belangrijkdusominterneengoedmedicatiebeleidoptestellenen oudershieroverteinformerenalszehunkindaanmelden.

13.8Begrippen

Allergischereactie

Duidtopovergevoeligheidvooreenbepaaldestofinhetmedicijn.

Antibiotica

Voorhetbestrijdenvanschadelijkebacteriënbijinfecties.

Bekwaamheidsverklaring

Schriftelijke,persoonlijkeverklaringdateenmedewerkereenbepaalde handelingmaguitvoeren.

Bewaarcondities

Omstandighedenwaaronderjehetmedicijnmoetbewaren.

Bewaartermijn

Deuiterstehoudbaarheidsdatum.

BIG

BeroepenindeIndividueleGezondheidszorg.

Bijsluiter

Foldertjemetalleinformatieoverhetmedicijndieeengebruikermoetweten.

Bijwerkingen

Ongewensteneveneffecten.

Deregelvanvijf

Moetfoutenvoorkomeninhettoedienenvanmedicatie.

Fytotherapeutische

Hebbeneenhonderdprocentplantaardigebasis.

Geneesmiddelenwet

Regeltwelkemiddelenalsgeneesmiddelmogenwordenaangemerkt.

Homeopathische

Verdunningenvansynthetischeofnatuurlijkestoffen.

Hormonen

Vaakalsaanvullingophormonendiehetlichaamzelfaanmaakt.

Medicatiebeleid

Hetgeheelaanregelingenprotocollenophetgebiedvanmedicatie.

Medicijnintoxicatie

Vergiftiging.

Orgaanspecifiekemedicijnen

Voorbijvoorbeeldhart,bloed,longen,lever,spieren.

Pijnstillers

Voorhetverminderenvanpijn.

Psychofarmaca

Voorhetbeïnvloedenvanhetpsychischfunctioneren.

Regulieremedicijnen

MedicijnendievolgensdeGeneesmiddelenwetzijntoegelatenenals geneesmiddelopdemarktmogenwordengebracht.

Risicovollehandelingen

Handelingendieschadekunnentoebrengenaaneencliënt.

Slaapmiddelen

Voorhetinslaapvallenoflangerdoorslapen.

Voorbehoudenbehandelingen

Mogenuitsluitenddoorindewetgenoemdeberoepsgroepenworden uitgevoerd.

Zelfzorgmiddelen

Gezondheidsbevorderendemiddelendiezonderreceptverkrijgbaarzijn.

Zetpil

Specialevormensamenstellingvoortoedieningviadeanus.

THEMA14

AFWIJKENDEONTWIKKELING

Inhoudthema

• Afwijkendgedrag

• Achterstand,stoornisofbeperking

• Oorzaakengevolg

• Signalen

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Metdekomstvandewetpassendonderwijs,moetenkinderenmeteenextra zorgvraagzoveelalsmogelijkinhetregulierebasisonderwijsinstromen.Als pedagogischprofessionalhebjeeenbelangrijkerol.Designaleringen begeleidingvankinderenmeteenzorgvraagbegintaleerder.Ookbinnende kinderopvangkrijgjealspedagogischprofessionaltemakenmetkinderen meteenachterstandofstoornisenisheteenvanjouwtakenomditvroegtijdig tesignaleren.Hethelptalsjedekenmerkenvanontwikkelingsachterstanden globaalweet.Eenpedagogischprofessionalmaggeendiagnosestellen,wel kunjeoudersendebetrokkenhulpverlenersondersteunendoorgerichtte observerenenditzoconcreetmogelijkdoortegeven.Daarnaastbiedtdeze kennisjeookhandvattenomhetkindmeteenafwijkendeontwikkelingzo goedmogelijktebegeleiden.Daarbijzoekenbasisscholensteedsmeerde samenwerkingmethetkinderdagverblijfop,omzoeengoedeoverdrachtvan zorgenonderwijsterealiseren.

14.1Afwijkendgedrag

Wanneerjezonderproblemenbentopgegroeideneennormaleontwikkeling hebtdoorgemaakt,zuljijjegedragen,zoalsmensenvanjeverwachten.Dit wordtgezienalsnormaalgedrag.Alserfactorenzijndiedezenormale ontwikkelingverstoren,dankunjegedragontwikkelendatnietovereenkomt metdegeldendewaardenennormen.Ditwordtafwijkendgedraggenoemd.

Afwijkendgedraggaatoverhetafwijkenvandepatronendiealsnormaal beschouwdworden.Jespreektvan afwijkendgedrag alsjouwgedraginstrijd ismetdealgemeengeaccepteerdenormen.Oorzakenkunnenzijn:

• erfelijkeofverworvenaandoeningen

• omgevingsfactoren

• combinatievanbeide.

Alspedagogischprofessionalbenjededegenedieeenveilig(leer)klimaatvoor kinderenenjongvolwassenenschept.Hethelptomafwijkendgedragniet alleenteherkennen,maarooktewetenhoejehierpraktischmeeomkunt gaan.Afwijkendgedragkaneenrelatiehebbenmetcognitieveproblemen, zoalshoogbegaafdheidofleermoeilijkheden.Enookmetemotioneleen gedragsproblemen.Motorischgezienkaneenkindookafwijkendgedraglaten zien.Inditthemaleesjemeeroverdezeverschillendesignalenvanafwijkend gedrag.

Eenkinddatzijnorencontinubedektalsereenhoogofhardgeluidinde ruimteis.Ofdepuberdieenkeljoggingbroekendraagtomdatdezeandere stoffennietverdragenkanopdehuid.Indezesituatiesspreekjevanafwijkend gedrag.

Cultureleaspectenenafwijkendgedrag

Inhoeverrejegedragafwijkendis,wordtvooreengrootdeelbepaalddoorde cultuurwaarinjeopgroeit.Insommigeculturenzegtmendatjebezetenbent doorbozegeestenalsjeafwijkendgedragvertoont.Inandereculturenontvang jeveelrespect,omdatafwijkendgedragwordtgezienalseengoddelijkegave. Ookjereligieheefterinvloedop.Eenkindmeteenverstandelijkebeperking bijvoorbeeldwerdlanggezienalsstrafvanGod:de(voor)oudershaddeneen zondebegaanenwerdenzogestraft.

14.2Achterstand,stoornisofbeperking

Jespreektvaneen ontwikkelingsachterstand wanneerhetbereikenvan mijlpalenopeenofmeerderegebiedentragerverlooptdanwatgemiddeld gebruikelijkisbijkinderenvaneenbepaaldeleeftijd.Alskinderenveellater omrollen,pratenoflopendananderekinderenvandezelfdeleeftijdkaner sprakezijnvaneenachterstand.Hetmedischewoordvoor ontwikkelingsachterstandis retardatie.Eenstoornisisietsandersdaneen achterstand.Een ontwikkelingsstoornis iseenlichamelijkeofpsychische aandoeningwaardoordeontwikkelingandersverloopt.Een ontwikkelingsstoornishebjevoorhetleven.Debegeleidingbijeen ontwikkelingsstoornisisgerichtophetlerenomgaanmetdestoornis.Een beperkingisietsdatervoorzorgtdatermogelijkhedenbegrensdworden, bijvoorbeeldeenzintuiglijkeofmotorischehandicap.

Consultatiebureau

Hetconsultatiebureauspeelteenbelangrijkerolinhetsignalerenvan achterstandenenstoornissen.Zowordenkinderenvanafhungeboorte regelmatiguitgenodigdomgewogenengemetenteworden.Ookde ontwikkelingvanhetgehoor,hetzicht,detaalontwikkelingendemotorische ensociaal-emotioneleontwikkelingwordengevolgd.Ouderswordtgevraagd ofeenkindvan2jaaralinzinnenvantweewoordenkanspreken.Ookhet stapelenvaneentorenmetkleineblokjesiseenvoorbeeldvanhoedejeugdarts demotorischevaardighedenvandepeutercontroleert.Alseenjeugdarts

twijfelsheeftoverdeontwikkeling,ofalseenouderditzelfheeft,kaner doorverwezenwordennaarspecialistischehulp.Alspedagogischprofessional kunjeoudersbijtwijfelookadviserenomcontactoptenemenmethet consultatiebureauvooreenextracontrole.

Ontwikkelingsgebieden

Achterstanden,beperkingenenstoornissenkomeninverschillende ontwikkelingsgebiedenvoor,zoalsindezintuigen,demotoriek,sociale vaardigheden,leervermogen,groei,spraakentaal.Dezewordenvastgesteld aandehandvanuitgebreidonderzoek.Ditkanzowellichamelijkalspsychisch zijn.Kinderenvanaf6jaarkunnenmeteenintelligentieonderzoekonderzocht worden.Ditgebeurtbijvoorbeelddooreenarts,orthopedagoogofeen psycholoog.Achterstandenenstoornissenkunnenopelkeleeftijd geconstateerdworden.Ernstigeachterstandenenbeperkingenwordenvaak eerderzichtbaardanlichtevormen.

14.3Oorzaakengevolg

Wanneerersprakeisvaneenbeperkingkanditleidentoteenvertraagde ontwikkeling.Eenachterstandofstoorniskanweerleidentotandere problemen.Erkunnenbijvoorbeeldleer-engedragsproblemenontstaan doordateenkindzakennietbegrijptendingenanderservaart.Erismeerkans opschooluitvalenmenkandoorgaansmindergoedmeekomeninde maatschappij.Alsersprakeisvaneenerfelijkeaandoeningisdekansgroot datdevolgendegeneratieookproblemenkrijgt.

Erfelijkefactoren

Oorzakenvanachterstandenenstoornissenkunnenliggeninerfelijkefactoren, omgevingsfactorenenproblemenrondomdegeboorte. Erfelijkefactoren zijn heterfelijkmateriaal(DNA)waarmeejegeborenwordtendatvaninvloedis opjegezondheid.Dezezijnvaakalvroegindeontwikkelingvaneenkind bekend.Bijvoorbeeldomdathetherkendwordtbijfamilieledenofdoorde uitslagvandehielprik.Voorbeeldenvanerfelijkefactorenzijn:

• chromosoomafwijkingen

• stofwisselingsziekten

• neurologischeziekten

• visueleofauditievebeperkingen.

Ookzijneraangeborenbeperkingendienietinheterfelijkemateriaalzijn vastgelegd,maarontstaanzijntijdensdezwangerschap.Zokunnenkinderen bijvoorbeelddoofwordengeboren,omdatdemoedertijdenshetbeginvan dezwangerschaprodehondheeftgehad.

Problemenronddegeboorte

Hetkanookzijndateenfoetuszichvollediggezondontwikkelt.Tijdensde bevallingtredenerechtercomplicatiesop,waardooreen ontwikkelingsachterstandofstoornisontstaat.Metnameeentekortaan zuurstofbijdebevallingkanopdeontwikkelingvandehersenenvanhetkind vangroteinvloedzijn.Voorbeeldenvanproblemenrondomdegeboortezijn:

• hersenbeschadigingalsgevolgvanzuurstoftekortrondomdebevalling

• hersenbeschadigingalsgevolgvaneeninfectievandeherseneninde baarmoeder

• hersenbeschadigingalsgevolgvanhetgebruikvanalcohol,drugsen medicijnentijdensdezwangerschap

• vroeggeboorte

• laaggeboortegewicht.

Omgevingsfactoren

Omgevingsfactorenzijnfactorendiedoorjedirecteomgevingwordenbepaald endieeenrolspelenbijjeontwikkeling.Alsmenswordjeinditgevalniet geborenmeteenachterstandmaardoorfactorenindeomgeving,ofinhet gezinwaarinjeopgroeitblijfjeachterinjeontwikkeling.Denkaaneenkind datthuisveelachterdetelevisiegezetwordt,omdatoudersbijvoorbeeldde opvoedingzwaarvinden.Ofkinderendieopgroeienineengewelddadige thuissituatie.Voorbeeldenvanomgevingsfactorenzijn:

• onvoldoendestimulerenvandeontwikkeling

• armoede,racisme,langdurigewerkloosheidenleefomstandigheden

• gezins-enfamilieproblemen

• hechting(relatietussenkindenéénofmeeropvoeders)

• mishandeling.

Mishandelingiseenomgevingsfactordiedeoorzaakkanzijnvaneenachterstand bijhetkind.

14.4Signalen

Jezietdekinderenmeerderemalenindeweekenhebteencrucialerolinhet opmerkenvanafwijkendesignalen.Maarhetherkennenvaneenmogelijke achterstandofstoornisislastig.Signalendiekinderenuitzenden,verschillen vaakvanelkaar.Nietelkkindlaathetzelfdezienbijhetzelfdeprobleem.

Bepaaldesignalenzijnbijvoorbeeldtijdelijkinmeerofminderemateaanwezig. Omdatallekinderenzichopverschillendemanierenontwikkelen,hoeftniet elksignaalmeteeneenredentotzorgtezijn.Alseenkindopvaltdoordathet regelmatigandersreageertofzichandersgedraagt,voerjegerichteobservaties uitomtecontrolerenofdesignalenvakervoorkomeneninwelkesituaties. Jebespreektditookmetdeouders.Jemagnooiteendiagnosestellen,wel doorverwijzen.

Lichamelijkeenmotorischeafwijkingen

Hetuitgroeienvanbabytotvolwasseneinlengteverlooptbijiedereenanders. Hetkomtregelmatigvoordatkinderenachterblijvenindegroei.Bijbaby’s gaathetdanvooralomgewichtstoename,bijouderekinderenomlengtegroei. Achterblijveningroeiisaltijdredenvooronderzoek.Jespreektdanvaneen groeiachterstand.Ditkanallerleioorzakenhebben,bijvoorbeelddevoeding

vaneenkind.Kinderendieslechteten,groeienvaakminderinvergelijking metleeftijdsgenoten.Hethoeftnietaltijdzotezijndatdezekindereneen groeistoornishebben.Eenkinderdiëtistekanmeekijkenenoudersadviseren hoezehetvoedingspatroonvanhunkindkunnenverrijken.Eenkinderarts kanverderonderzoekdoenalsvoedingnietdeoorzaakblijkttezijn.Inde meestegevallenmankeerthetkindgelukkigniets.

Demotoriek

Bewegingspeelteenbelangrijkerolindeontwikkelingvanhetjongekind.Op allevlakkenheefthetkindontwikkelingvandemotorieknodig.Beweging helptookbijhetontdekkenvandewereld.Wanneererproblemenmetde motoriekontstaan,heeftditgroteproblemenvoordeverdereontwikkeling. Erzijnverschillendesignalendiekunnenduidenopeenachterstandofstoornis opmotorischgebied.Ineersteinstantiekenmerkenzezichdoorproblemen indemotoriek,zoalshetaansturenvandeledematen.Erzijnookheelveel signalenwaarbijjenietmeteendenktaaneenmotorischestoornis.

Bijvoorbeeld:

• concentratieproblemen

• rusteloosheidenvermoeidheidbijeenkind

• veelmoeitehebbenmetknippenenplakken(fijnemotoriek)

• slordigofheellangzaamschrijven

• veelvallen,zichzelfstotenendingenperongelukomgooien,waardoorhet kindonhandigoverkomt

• houterigbewegen

• angsthebbenvoordegymlesofhetbuitenspelen

• heelveelofjuistheelweinigkrachtindespierenhebben

• eenslappeofjuisthogespierspanningvanhetlichaam

• geregeldnaastdestoelgaanzitten.

Ontwikkelingvandegrovemotoriek.

Dezintuigen

Injewerkalspedagogischprofessionalkomjeookkinderentegenmeteen specifiekebegeleidingsvraagvanwegeeenzintuiglijkebeperking.Vaneen auditievebeperking issprakealseenkindslechthoortofzelfshelemaaldoof is,vaneen visuelebeperking alseenkindslechtziendofblindis.Voorkinderen meteenaangeborenauditievebeperkingzijnerspecialeinstellingenendat geldtookvoorzeerslechtziendeenblindekinderen.Vaakisdanvlaknade geboortealduidelijkdaterspecialistischezorgnodigis.

Auditievebeperking

Eenslechtgehoordatzichlateropenbaartkanverschillendeoorzakenhebben, eenhuisartsofspecialistkanuitzoekenwateraandehandis.Signaleninhet gedragdiewijzenopeenslechtgehoordiejoualspedagogischprofessional kunnenopvallenzijn:

Hetkind:

• reageertnietalsjeietszegt,vooralalsergeenoogcontactis

• heeftmoeiteomanderenteverstaan

• isvaakmoeenkanzichnietgoedconcentreren

• reageertniet,vooralineenomgevingmetlawaai

• kijktextragoednaarjegezichtalsjetegenhempraat

• heeftvaakhoofdpijn

• issnelboosofdruk

• opschoolgaathetnietzogoed.

Visuelebeperking

Vooreenkindishetbelangrijkomgoedtezien.Vaneenvisuelebeperkingis sprakealshetbijziendofverziend,kleurenblindofscheelis.Kinderenbeseffen echternietdatdatnietnormaalis.Kinderenzijnzicherdusnietaltijdvan bewustalszijopditgebiedeenbeperkinghebben.

Hoejongeroogproblemenontdektworden,hoesnelleringegrepenkanworden. Maarhoeweetjedateenkindslechtziet?Demeesteoogafwijkingenzijn namelijkvanbuitenafnietzichtbaar.

Hetkind:

• lijktonhandigenstootzichzelf,gooitregelmatigspullenomofbotsttegen anderekinderenaan

• heeftmoeitemeteenbalvangen

• heeftmoeitemetlezenenschrijven.Dyslexieiseenmogelijkheid,maar ookslechtzichtkandeoorzaakzijn.Hetonscherpezichtmaakthetmoeilijk om(kleine)lettertjesgoedtelezen.

• klaagtvaakoverhoofdpijn

• heeftregelmatigvermoeide,branderigeogenwaarhijinwrijft

• heeftconcentratieproblemen.

Cognitieveontwikkelingenleerproblemen

Loopteenkindachtermetleren,danspreekjevaneenleerachterstandof -stoornis.Deachterstandinhetleervermogenkanenormvariëreninernsten vaninvloedzijnopandereontwikkelingsgebieden.Eenachterstandinhet leervermogenkanzichkenmerkendoor:

• bangzijnomfoutentemaken

• verdrietenteleurstellingomdathetnietlukt

• boosheid

• moeitemethethoudenvandeaandachtbijdeleerstof

• hethebbenvaneenslechtgeheugen

• hetlastigvindenvanlogischdenken

• enormeinspanningmoetenleverenomtekunnenleren.

Communicatieveontwikkelingentaalproblemen Despreidingtussendetijdstippenwaaropkinderenmijlpalenoptaalgebied bereiken,verschiltnogal.Omtekunnenconcluderenofersprakeisvaneen achterstandofstoornisiserkennisnodigoverdenormalespraak-en taalontwikkeling.Designalendiekunnenwijzenopeenachterstandofstoornis indespraak-entaalontwikkelingzijn:

• nietbrabbelenoflaatverdwijnenvanbrabbelen

• geenimitatieofnadoenvanspraak

• gebarengebruikeninplaatsvanwoorden

• onverstaanbaarheid

• nietduidelijkkunnenmakenwathetkindbedoelt

• afwijkendgebruikvantaalregels

• hetnietbegrijpenvanopdrachten.

Taalontwikkelingsstoornis

Delaatstejarenkomtersteedsmeeraandachtvooreen taalontwikkelingsstoornis(TOS)bijkinderen.KenmerkendaaneenTOSisdat eenkindvaakwelbegrijptwatjezegt,maarzelfproblemenervaartbijhet producerenvanwoordenofzinnen.Alspedagogischprofessionalkunjedit signalerenendaarnaastkinderenextrabegeleidingaanbieden.Kinderenmet eenvermoedenvaneenTOSkunnenVVEkrijgen.DezeVroegeVoorschoolse Educatieiseropgerichtomkinderenmeermettaalinaanrakingtelaten komen.Zowordterextraaanzevoorgelezenenwordentaalactiviteitenmet zeuitgevoerd.WanneerhetconsultatiebureaueenVVE-indicatievooreenkind heeftgegevendanbetaaltdegemeenteoverhetalgemeeneengrootdeelvan dekostenvoorvoorschoolseeducatie.

Indepraktijk

Corneliaispedagogischprofessionalopeenbuitenschoolseopvang.Zewerkt deheleweek.CorneliadraaitsamenmetJoramdegroep.Deafspraakisdat Corneliadekinderenvandetweekleuterklassendienaardebsogaanopvangt. IederekeermerktzedatJurrehelemaalintranenis.Hijlooptaltijdmeemet degroepnaarbuiten,terwijlhijvierdagennaardebsogaat.AlsCorneliaJurre buitengaathalenbijdeklasgenotendiewelnaarhuisgaan,moethijhuilen. 'Ikziedatjeverdrietigbent,watiser?',vraagtCornelia,terwijlzeneerhurkt opooghoogte.JurregebaartdrukenCorneliakanmetmoeitewatklanken verstaan.DeleerkrachtvanJurrehaalthaarschoudersopenmimet:'Ikdenk

dathijnietbegrijptdathijnietmetderestvandeklasnaarhuisgaat.'Cornelia geeftJurreeenhandenverteltdatzenaardeanderekinderengaan.'Dan gaanweeerstwatdrinkeneneten.Daarnakunjelekkerspelentotpapaof mamajekomthalen.'Jurreblijfthuilen.Corneliabesluitnahetetenendrinken hetspelenmetJurresamenoptestarten.Hijspeelthetliefstalleenen communiceertonverstaanbaar.ZebesluitomaandemoedervanJurrete vragenofhijoplogopediezit.Zokanzeopdebsoaandezelfdedoelenwerken.

Sociaal-emotioneleontwikkeling

Binnenhetlevenvaneenkindspelensocialevaardighedeneenbelangrijke rol.Sociaalvaardigekinderenzijnvaakpopulair.Kinderendienietsociaal vaardigzijn,hebbenaanpassingsproblemenenmoeitemethetleggenvan socialecontacten.Erisvaaksprakevaneenvicieuzecirkel:doordateenkind nietsociaalvaardigis,heefthetweinigcontacten,waardoorhetookgeen ervaringopdoet,vervolgensraakthetkindnogverderachteropsociaalgebied. Problemenmetsocialevaardighedenkunjeaandevolgendesignalen herkennen:

• moeizaamcontactmetleeftijdsgenoten

• hetnietherkennenvanemoties

• hetnietkunneninleveninanderen

• afhankelijkheid

• teruggetrokkenheidofagressiviteit(inhetcontactzoeken).

14.5Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

Latifaispedagogischprofessionalopeenpeuterspeelzaal.Zebiedtpeuters activiteitenaanenstimuleerthuncognitieve,fysiekeensocialeenemotionele ontwikkeling.JaycianzitbijLatifavierdagenindegroep.Hijis3jaarenkan vanuithetnietsheelboosworden.Jaycianenzijnmoederhebbendagelijks strijdomdatmoederhemperseeenzoenwilgeven.Jaycianwilditniet.Hij isnoglangetijdnahetafscheidvanmoederboosenvanslag.

Casus

MoederkomtJaycianhalenbijdepeuterspeelzaal.Latifabegroethaarhartelijk enroeptJayciandatzijnmoedereris.Jayciangaatdoormetspelen.Moeder trektJayciannaarzichtoe.Hijprobeertzichlosteworstelenengeeft uiteindelijkmoedereenklapinhaargezicht.Diereageertdaarnauwelijksop, zemaakteenpraatjemetLatifaendeanderekinderenenlooptvervolgens weernaarbuiten,terwijlzehaarzoonroeptommeetekomen.Hijbegintdan tekrijsenengaatlanguitopdegrondliggen.

Dilemma

WatdoetLatifa?

1.ZetreedtdoortastendopenbrengtJaycianmetzijnjasentasnaarzijn moeder,zodatzenaarhuiskunnen.

2.Zegeeftbijdemoederaandathetgedragvanhaarkindopmerkelijkis envraagthaarhoezijoverdesituatiedenkt.

14.6Verdieping:Indepraktijk

Indeloopdertijdisereenontwikkelinginhetdenkenoverenhetbehandelen vanmensen-endaarmeeookkinderen-metafwijkendgedrag.Hieronderde belangrijkstevisies.

Grondleggerwestersegeneeskunde

Hippocrates,eenGrieksearts,isdegrondleggervandewestersegeneeskunde (±400voorChristus).Hijzochtdeoorzaakvanziekteninnatuurlijkeenniet inbovennatuurlijkesymptomen.Hijsteldeeendiagnoseenschreefeen therapievoor.Hijginguitvandebalansvanlichaamssappenvooreengezond leven.Disbalanszouziekteenpsychischlijdenveroorzaken.Hijvoerdedenog steedsgebruikteartseneedin.Hippocratesbenadruktehetbelangvanhygiëne, gezondeeet-endrinkgewoonten,frisseluchteneennatuurlijkverloopvan processeninhetlichaamvooreengezondleven.

Excorcismeengekkenhuizen

Indeperiode200tot1850dachtmendatvolwassenenmetpsychischeklachten warenbezetendoordemonenofdeduivel.Toegepastemiddelenomeen patiënttegenezenwarenfolteringenduiveluitdrijvingen(exorcisme).Vanaf 1450werdenerduizendenmensenalsheksverbrand,voornamelijkvrouwen. Bijrampspoedwerdenzijvanbovennatuurlijkekrachtenenhekserij

beschuldigd.Zijwerdengemarteldtotzebekendenendanterdood veroordeeld.Indevijftiendeeeuwontstondendeeerstegekkenhuizen (dolhuysen),waarinjewerdopgenomenalsjeafwijkendgedragvertoonde. Ditomdeburgersinstadofdorptebeschermen.Zoweldementerenden, verslaafden,zwakzinnigenalsoproerkraaierswerdenhieropgenomen.

Kinderpsychiatrie

Rond1900veranderdedekinderpsychiatrienaareenmodernevormmet anderebehandelmethoden.Zowerddeleerplichtingevoerd,waardoor sindsdienallekinderenrechthebbenoponderwijs.Daarbijwerdhetook verplichtdatdeoverheidvoordegezondheidvankinderenverantwoordelijk werd.Schoolartsenwerdenaangesteldenhygiënewerdietsdatvooralle kinderengold.Vanaf1930warenerinNederlandobservatiehuizen. Kinderpsychiatersobserveerdenhiergedragvankinderenmetafwijkend gedrag.Rond1940breiddeditzichuitmeteenteamvanspecialisten.Zowaren erookgespecialiseerdekinderverpleegkundigenwerkzaamineen observatiecentrum.Vanaf1975iskinderpsychiatrieeengespecialiseerde opleiding,waarallebehandelareneenapartestudievoorvolgen.

Logeerhuizenenpleeggezinnen

Begintwintigsteeeuwwerdenkinderenmeteenstoornisofbeperkinggezien alspatiëntenmeteenhandicapofmankement.Diemoestenbehandelden genezenworden.Erwerdgewerktvanuiteenmedischmodel.Tegenwoordig wordtiemandmetpsychischeproblemengezienalscliënt,diegepastehulp krijgt.Zoalsintensieve,langdurigeopname(intramuraal),crisisopname, dagbehandeling(semimuraal),poliklinischeraadpleging(extramuraal)of beschutwonen.

Kinderenmetgedragdatveelvraagtvandeoudersblijvenzolangalshetkan thuiswonen,maarkunneninlogeerhuizenofbijweekendpleeggezinnen verblijven.Hetdoelhierbijisomoudersenhetgezinteontlastenenhetkind specifiekehulptegeven.Vaakgaankinderendaneenweekendnaareen logeerhuisofeenpleeggezinenwonenzedoordeweeksthuis.

Inzetvanmedicatie

Dooronderzoekismensteedsmeertewetengekomenoverdeinvloedvan hormonenendestofwisselingbijhetontstaanvanpsychischeklachten.Kennis overdewerkingvanneurotransmitters(overdrachtsstof)dievooreengoede overdrachtvanimpulsennaardezenuwcellenzorgen,draagtdaaraanbij.Zo zijnartsenvanafdejaren ‘80vandevorigeeuwsteedsmeerpsychofarmaca

gaangebruiken(medicatievoorpsychischestoornissen).Hetisnietgebruikelijk omkinderenbijafwijkendgedragmedicatietegeven.KinderendieADHD hebben,lastvandwangstoornissenofticskunnenwelmedicatiekrijgen.Dit gaataltijdinoverlegmetdekinderartsenpsychiater.

Hetgebruikvanpsychofarmacabijkinderenisnietgebruikelijkmaarsomsnodig.

Behandelvormennieuwestijl

Tegenwoordigblijvenkinderenmetafwijkendgedragduszolangmogelijk thuiswonen.Wantwatiseigenlijkafwijkendgedrag?Mengaatsteedsmeer uitvandemogelijkhedenvandepersoonennietvandebeperkingen. Interventieswordenophethelegezingericht,omzoiedereenrondhetkind tehelpen.Vaakisersprakevanbepaaldepatronentussenhetkindende opvoeder,waarhethelegezinalseensysteeminmeedoet.

14.7Begrippen

Afwijkendgedrag

Gedragdatinstrijdismetdealgemeengeaccepteerdenormen.

Auditievebeperking

Slechthorendofdoof.

Beperking

Ietsdatervoorzorgtdatermogelijkhedenbegrensdworden.

Dolhuysen

Gekkenhuizen.

Erfelijkefactoren

Heterflijkmateriaal(DNA)waarmeejegeborenwordtendatvaninvloedis opjegezondheid.

Exorcisme

Duiveluitdrijvingen.

Hippocrates

EenGriekseartsengrondleggervandeWestersegeneeskunst(±400voor Christus).

Omgevingsfactoren

Factorendiedoorjedirecteomgevingwordenbepaaldendieeenrolspelen bijjeontwikkeling.

Ontwikkelingsachterstand

Deontwikkelingvanmijlpalenopeenofmeerderegebiedentragerverloopt danwatgemiddeldgebruikelijkisbijkinderenvaneenbepaaldeleeftijd.

Ontwikkelingsstoornis

Eenlichamelijkeofpsychischeaandoeningwaardoordeontwikkelinganders verloopt.

Retardatie

Medischewoordvoorontwikkelingsachterstand.

Visuelebeperking

Slechtziendofblind.

THEMA15

LEERPROBLEMENEN

ONTWIKKELINGSSTOORNISSEN

Inhoudthema

• Motorischestoornissen

• Cognitieveproblemen

• Pervasieveontwikkelingsstoornissen

• Hoogbegaafdheid

• Hoogsensitiviteitenprikkelgevoeligheid

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Steedsvakerzijnerkinderenineengroepmet(complexe)problemen.Dit komtondermeerdoordeinvoeringvandeWetpassendonderwijs.Ook inclusiefwerkenbinnendekinderopvangkrijgtmeeraandacht.Hetdoelvan passendeninclusiefonderwijsenopvangisomkinderenmeteenzorgvraag zoveelmogelijkbinnendereguliereopvangenonderwijseenplaatstebieden.

Nieuwewetenschappelijkeinzichtenenonderzoekenzorgenvoormeer informatieoverproblemenindeontwikkeling.Hetisbelangrijkomproblemen vroegtijdigtesignalerenenkinderengoedtebegeleiden.Hierdoorvoorkom ofbeperkjeweerandereproblemen.Signalenwordennamelijkvaakineerste instantiedoorjouenjecollega’swaargenomen.Realiseerjeook,datnietalle signalenhoeventeduidenopeenprobleem.Alspedagogischprofessional merkjeindepraktijkdatoudersookzoekendezijn.Jijkuntmeteenluisterend oorveelvoordezeoudersbetekenen.

15.1Motorischestoornissen

Alspedagogischprofessionalwerkjemetjongekinderen.Zokunjealvroeg indeontwikkelingvanhetkindopvallendhedenzien.Bijvoorbeeldinde motorischeontwikkeling.Hetisprofessioneelenhelpendalsjedeze opvallendhedenmetoudersbespreekt.Zokunnenzijdehulpvanprofessionals alseenkinderfysiotherapeuteinschakelen.Daarbijgeldt:hoeeerder motorischestoornissenopgemerktworden,hoemeerkansvanslagende behandelingheeft.

Signalenafwijkingmotoriek

Eenkindkanonhandiglijken,terwijlereigenlijksprakeisvanproblemenin demotoriek.Signalendiehieropkunnenduidenzijn:

• laagbewustzijnvanhetlichaam.Bijvoorbeeldveelstruikelenofdingen latenvallen.

• moeitemethetaanlerenvanmotorischebasisvaardighedenzoalslopen, kruipen,fietsen,zwemmenofrennen

• problemenmethetbewarenvanhetevenwicht

• problemenmetdefijnemotoriek:hetpotloodnietgoedkunnenvasthouden

• eenafwijkendespierspanningindepols,arm,handofvingers.Teverkrampt ofjuisttelosdespierenaanspannen,waardoorfijnebewegingennietof metveelmoeitegepaardgaan

• gevoeligetastzin

• slechterhandschrift

• leerproblemen,metnameopspelling-enrekengebied

• moeitemetautomatiseren,zoalsdetafels

• vergeetachtigheid

• slaapproblemen

• sociaal-emotioneleproblemen.

DCD

Hetlijktvanzelfsprekenddatkinderenlerenzichzelfaanenuittekleden,veters testrikkeneneenbaltegooien,tefietsenenzomeer.Sommigenlerendeze vaardighedenechternietvanwegeernstigeproblemenmetdecoördinatie vanbewegingen.Dezecoördinatie-ontwikkelingsstoorniswordtinhet

EngelsDCD genoemd;watstaatvoor DevelopmentalCoordinationDisorder. KinderenmetDCDhebbenmoeitemethetuitvoerenvanalledaagsetaken dooreenachterstandindeontwikkelingvanmotorischevaardigheden.Ze wordenvaakalsonhandigomschreven.Vijftotzesprocentvande schoolgaandekinderenkamptmetDCD.Datisergemiddeldeenper klassegroep.JongenshebbeneengroterrisicoopDCDdanmeisjes.

OpvallendesignalenbijDCD

• Hetaanlerenenuitvoerenvangecoördineerdemotorischevaardigheden blijftopvallendachtergeziendeleeftijdendeverstandelijkemogelijkheden vaneenkind.

• Hetkindondervindtproblemenmetalledaagsetakenzowelthuis,opschool alstijdenssportenspel.

• Desymptomenvallenopjongeleeftijdalop.

• Erisgeenandereoorzaak,zoalseenverstandelijkebeperking,problemen methetzienofeenneurologischeaandoeningdiedeproblemenzouden kunnenverklaren.

Screening

Steedsmeerbasisscholenzoekendesamenwerkingopmeteen kinderfysiotherapeut.Dezekanindekleutergroepeneenscreeningafnemen vandegroveenfijnemotoriek.Dekinderenvoerenbewegingenuit,waarop dekinderfysiotherapeutobserveerthoezedezeuitvoeren.Kinderendieeen afwijkendemotorischebeweginglatenzienwordeneruitgefilterd.Ineen gesprekmetoudersendekinderfysiotherapeutwordtditbesproken.Alsouders ervooropenstaan,starteenpassendebehandeling.

15.2Cognitieveproblemen

Cognitieveproblemen zijnproblemenophetgebiedvandeverstandelijke ontwikkeling.Zekunnenwordenveroorzaaktdoorfactorenbijhetkindzelf endooromgevingsfactoren.Eencognitievestoornisiseenstoornisophet gebiedvanéénofmeercognitievefunctiesbijhetkindenbeperkthetleren.

Oorzakencognitieveproblemen

Decognitieveontwikkelinglegtdebasisvoordebredeontwikkelingvan kinderen.Hetisdaarombelangrijkdateenkindzichopcognitiefgebiedgoed ontwikkeltendatdecognitieveontwikkelingwordtgestimuleerddoorde omgeving.Maaralssprakeisvancognitieveproblemen,danheefthetkind nietdevermogensofcapaciteitenomopdejuistemaniertelerenenproblemen optelossen.Ofeenstoornisbeperktdecognitievevaardigheden.Somsheeft eenkindnietvoldoendegeleerdhoehetietsmoetleren.

Gevolgencognitieveproblemen

Cognitieveproblemenkunnenvaninvloedzijnopallevakgebiedenopschool. Eenkindheeftbijvoorbeeldconcentratieproblemen,moeitemethetuitvoeren vanpraktischehandelingenofmetplannenenorganiseren.Cognitieve problemenkunnenookvaninvloedzijnopspecifiekevaardigheden, bijvoorbeeldophetgebiedvantaalenrekenen.Metextraondersteuningkan

eenkindmeteencognitiefprobleembeterlerenleren.Cognitievestoornissen diehetgevolgzijnvaneenleerstoornis,kunnennietwordenopgeheven,omdat zeveroorzaaktwordendooreenverstoringindehersenen.

Signalenvancognitieveproblemen

Decognitieveontwikkelingvankinderenverloopt,netalsdeontwikkelingop anderegebieden,minofmeervolgenseenvastevolgorde.Opverschillende leeftijdenzijnermijlpalen.Bijvoorbeeldmetbetrekkingtotconcentratie, oriëntatie,waarnemen,herinneren,plannen,problemenoplossen,handelen, vaardigheden.Alskindereninhunontwikkelingachterlopenenergafwijken vandezemijlpalen,ishetgoedomprofessioneleondersteuninginteschakelen.

Cognitieveproblemenherkennen

Sommigekinderenhebbenmoeitemetleren.Datkanveroorzaaktworden doorverschillendeleerproblemen.Bijvoorbeelddoorleermoeilijkheden: problemendiedeleerprestatiesnegatiefbeïnvloeden.Bijvoorbeelddoor problementhuisofeenlagereintelligentie.Leermoeilijkhedenhebbeninvloed ophetheleleerproces.Moeitemetlerenkanookwordenveroorzaaktdoor eenleerstoornis:eenstoornisbijhetlerendievanbinnenuitkomt.Hetwordt gezienalseengroepvanaandoeningen.

Kinderenmetcognitieveproblemenhebbenmoeitemetleren.

Leerproblemen

Iederkindleertopzijneigenmaniereninzijneigentempo.Somsgaatleren nietvanzelf.Erkandaneenleerprobleemzijn.Problemenbijhetlerenkomen opverschillendemanierenvoor.Alshetleerprocesstagneert,issprakevan een leerprobleem.Datisvaaktijdelijkvanaard.Hetisgeenaandoeningen hetkanallerleioorzakenhebben.Leerproblemenwordenvaakveroorzaakt doorexternefactoren,bijvoorbeeldscheidenofoverlijdenvandeouders. Somspasteendidactiekofpedagogischebenaderingnietbijdeleerstijlofde persoonlijkheidvanhetkind.Bijvoorbeelddoordatdelesstofvoorhetgrootste deelauditief(luisteren)wordtaangeboden,terwijldeleerlingvisueel(kijken) isingesteld.Ofdatdeleerlingveelmoetstilzittenentheorieleren,terwijlhij aldoendeleertenmeerbewegingnodigheeft.Jespreektdanvaneen systeem-gerelateerdleerprobleem.Bijditsoortleerproblemenwordtduste weinig tegemoetgekomenaandeindividuelenatuurlijkeleerstijlvande leerling.

Achterstandofvertraging

Sommigekinderenhebbeneen leerachterstand.Eenkinddatgemiddeld presteert,raaktdantijdelijkachteropinvergelijkingmetdegemiddelde leerling.Bijvoorbeelddoormedischeredenen.Alseenkindvaakziekis,mist hetveelopschool.Hierdoorkaneentijdelijkeachterstandontstaan.Erkan ooksprakezijnvaneen leervertraging.Ditheefttemakenmethettempo waaropeenkindzichontwikkelt.Zolooptbijvoorbeeldhetenekindmet11 maandenenhetanderemet18maanden.Hetenekindisgewoonwatsneller ofwatlangzamerinhetverwervenvanbepaaldevaardigheden.Een leervertragingkanspontaanverdwijnenzodrahetkindouderwordt.

Leerstoornissen

Een leerstoornis iseenstoornisbijhetlerendievanbinnenuitkomt.Hetwordt gezienalseengroepvanaandoeningen.Naarhetontstaanvanleerstoornissen wordtnogvoloponderzoekgedaan.Kinderendieeenleerstoornishebben, kampenvaakmethetzelfdeprobleem:deonmogelijkheidomhandelingente automatiseren. Automatiseren wilzeggendatjeeenhandelingkuntuitvoeren zonderersteedsopnieuwovernatedenken.Dyslexieendyscalculiezijn leerstoornissen.Dyslexiebetekentletterlijknietkunnenlezen.Hetlezen, spellenenschrijvengaatgeziendeleeftijdenhetniveauvanhetkindte moeizaam,terwijliemandweleengemiddeldeintelligentieheeft.Officieel wordt dyslexie zoomschreven: ‘Eenhardnekkigprobleemmethetaanleren enhetaccuraaten/ofvlottoepassenvanhetlezenen/ofspellenop woordniveau.’ Dyscalculie betekentdatiemandproblemenheeftmethet

lerenenautomatiserenvanbasisvaardighedenvanrekenen.Ookheeftiemand metdyscalculiemoeitemetklokkijkenofmethetverschiltussenlinksen rechts.Ookhierbijisdeintelligentiegemiddeld.

NLD

NonverbalLearningDisability(NLD)iseenstoornisindeinformatieverwerking, dievaninvloedisopuiteenlopende(leer)vaardigheden.Problemenbijkinderen metNLDliggenvooralophetnon-verbalegebied:zehebbenmoeiteomzaken diezewaarnementebegrijpenenteverwerken.Daarnaasthebbenkinderen metNLDproblemenmethunmotoriekensocialevaardigheden.Kinderen metNLDzijnchaotischenzeergevoeligvoorprikkels.Zehebbenmoeitemet hetaanbrengenvanstructuur.

BegeleidingNLD

KinderenmetNLDkunnendoordeomgevinggoedgeholpenworden.Zezijn inzekerezinafhankelijkvandezebegeleidingomtotlerenenontwikkeling tekomen.Enkelepraktischetipsvoorjoualspedagogischprofessionalalsje eenkindmetNLDbegeleidt:

• Zorgzoveelmogelijkvooroverzicht.Beperkhetaantalbegeleiderswaarmee hetkindwerkt.

• Helpomstructuuraantebrengeninhethuiswerk.Maaksameneenplanning enhelpomhethuiswerkindeagendagoedopteschrijven.

• Galievergeenmachtsstrijdaan.Hetismeerhelpendomsamente achterhalenwatdeoorzaakisvandereactiebijhetkind.Endaaraaniets tedoen.

Lageintelligentie

IntelligentiewordtookwelaangeduidalshetIQ:hetintelligentiequotiënt.Als iemandsintelligentiegetestwordt,krijgtdezeeenreeksaanopdrachten.Dit wordtdeintelligentietestgenoemd.Deuitslagvandezetestengeefteencijfer, hetIQ.EengemiddeldIQligtdetussende90en110.Wievooreen intelligentietesteenuitslagvantussende70en85haalt,scoortonderhet gemiddelde.Ditiseensignaaldatereenlagereintelligentieinhetspelkan zijn.OfficieelkrijgenkinderenmetditIQdeuitslagvanzwakbegaafd.Erzijn mensendieonderde70scoren,dezezijnverstandelijkernstigbeperkt.Deze laatstegroepheeftveelextrabegeleidingnodigdieopeenreguliere basisschoolnietgebodenkanworden.

Somsgaatlerennietvanzelf.

Leerproblemenherkennen

Hetisbelangrijkomleerproblemensnelteherkennen,zodatjeermeeaande slagkuntgaan.Ditomandereproblemenvoorhetkindtevoorkomen.Alseen kindproblemenheeftmetleren,kanhetdaardoorbijvoorbeeldstorendgedrag vertonen.Erzijnalgemenesignalendieeropkunnenduidendaterietsaan dehandis.Hetkind:

• iszeersnelafgeleid

• kannietlangwerkenaaneentaak

• werktdeenedagveelbeterdandeandere

• lijktopdrachtenregelmatigniettehoren

• onthoudtslechtwatverteldwordt.

Erzijnookspecifiekesignalendiekunnenduidenopeenspecifiekprobleem.

Rekenen

Hetkind:

• rekenterg langzaam

• heeftweinig inzicht

• blijftsteedsop devingers tellen

• onthoudtde tafelsniet

• heeftergveel moeitemet breuken, procenten, matenen gewichten

• looptsteeds vasttijdenshet rekenen.

Schrijven Lezen Spreken

Hetkind:

• heefteen beperkte woordenschat

• heeftveel moeitemethet juist formuleren vanzinnen

• moetsteeds nadenkenover dewoorden diehet gebruikt.

Hetkind: Hetkind:

• blijftondanks extra ondersteuning langzaam lezen

• heeftmoeite metlezen

• maaktveel foutenbijhet lezen

• heeftmoeite methet begrijpenvan teksten.

• verwartletters ofklankenmet elkaar,zoals degenchof euenui

• blijftletters omdraaien bijvoorbeeld schrijftui steedsalsiu

• laatlettersof lettergrepen weg

• blijftmoeite houdenmet openen gesloten lettergrepen.

15.3Pervasieveontwikkelingsstoornissen

Ontwikkelingsstoornissen

Erwordenindepraktijkverschillendewoordengebruiktomdezelfde ontwikkelingsstoornissenaanteduiden.Pervasieveontwikkelingsstoornissen (PDD)zijnstoornissenwaarbijdeontwikkelingvanhetkindopmeerdere ontwikkelingsgebiedenisverstoord.Pervasieveontwikkelingsstoornisiseen overkoepelendenaamdieookwordtgebruiktvoordestoornissenklassiek autisme,AspergerenPDD-NOS.Hetisgoedtewetendatdenamenvandeze stoornissenverouderdzijn.Klassiekautisme,AspergerenPDD-NOSvallen tegenwoordigsamenonderdenoemer:autismespectrumstoornis(ASS).In deberoepspraktijkkrijgjezekernogtemakenmetdeze(oude)termen.

Autismespectrumstoornissen(ASS)

Autismespectrumstoornissen (ASS)isdenieuweverzamelnaamvoorde verschillende ‘oude’ namenvanautismenamelijk:klassiekautisme,PDD-NOS enAsperger.BijdediagnoseASSwordtaangegevenofersprakeisvaneen

ernstigeofmildevorm.Demanierwaaropautismezichuit,hangtnamelijkaf vandeernstvandestoornis,hetontwikkelingsniveauvanhetkindenzijn leeftijd.

KenmerkenASS

DesymptomenvanASSzijnwisselendensplitsenzichintweeonderdelen:

• problemenindesocialecommunicatie.Denkaanhetbegrijpenvangrapjes, deanderaankijkenofhetbegrijpenvanongeschrevensocialeregelszoals eenandergroetenalsjeweggaat.

Beperkingenophetgebiedvansocialecommunicatiekenmerkenzichdoor:

– weiniginzichtinwatanderendenkenenvoelen

– moeitemetnon-verbalecommunicatie

– moeitemethetaangaan,onderhoudenenbegrijpenvanrelaties.

• hetvertonenvanherhalingsgedragenbeperktebelangstelling

Debeperkingenmetbetrekkingtotherhalingsgedragenbeperkte belangstellingenkenmerkenzichdoor:

– stereotypegedragingeninbewegen,sprekenengebruikvanvoorwerpen – vasthoudenaanroutinesineenstarrewijze – rituelenvanverbaalen/ofnon-verbaalgedrag – extreme,intensievebelangstellingvooréénonderwerp – over-ofondergevoeligheidvoorzintuiglijkeprikkels.

KwaliteitenASS

MensenmetASSkunnendetailsoverhetalgemeenuitstekendwaarnemen. Daarbijhebbenzegevoelvoorstructuur,zijnzegoedinhetorganiserenen vaakperfectionistischingesteld.Hetanalytischvermogenisbijmensenmet ASSvaakuitstekend,netalshetlezenenbegrijpenvanschematischemodellen. Voordekomstvandenavigatiereisdenmensenmeteenlandkaart.Hetlezen vanzo'nkaartisvoorveelmensenechteenlastigeklus.Kaartlezengaatiemand metASSvaakerggoedaf.Dezebegrijptdeschematischeinformatieenkan dezeuitstekendverwerken.

Begeleiding

Kinderenmetautismehebbenveelbaataanduidelijkegrenzeneneen structuur.Ookhetvertalenvanemotiesengevoelensisraadzaam.Enkele praktischetips:

• Biedstructuuraandedag.Gebruikbijvoorbeelddagritmekaartenomde dagindelingduidelijktemaken.

• Bereideenkindzogoedmogelijkvooropveranderingen.Bijvoorbeelddoor eenboekvoortelezenoverdatSintopbezoekkomtindeklasofdooreen visuelepictotegebruiken.

• Benoemdegevoelensvaneenanderkind,alseenconflictdreigt.Jeziet bijvoorbeelddateenkindmetautismespeelgoednietwildelenendatdit irritatieoproeptbijeenanderkind.Leguitdathetkindbooskijkt,omdat hetookmethetspeelgoedwilspelen.

• Maakeenplekinderuimtewaarhetkindzichterugkantrekkenalshette overweldigdwordtdoorindrukkenenprikkels.Leghierbijvoorbeeldduplo ofkleineervoorhetkind.

• Vermijdwoordgrappenensarcasme.Hetkindzaldeboodschapniet oppikken,maarwelaanvoelendathetomietsgaatwathetnietbegrijpt.

PDD-NOS

PervasiveDevelopmentalDisorderNotOtherwiseSpecified (PDD-NOS)is derestgroepvandeautismespectrumstoornissen.BijPDD-NOSkomteen aantalkenmerkenvanautismevoor,maarinminderemateofineenandere samenstelling.Kinderenmetdezestoornishebbenproblemenmetsociale interactie,communicatieenfantasie.Verderhebbenzijvaakproblemenmet hetverwerkenvangesprokeninformatie.OmdatkinderenmetPDD-NOSeen wisselendbeeldkunnengeven,ishetnietmakkelijkomdediagnosetestellen. Inhetnieuwesysteemdatsinds2013ingebruikis(DSM-5),komtdebenaming PDD-NOSnietmeervoor.

Kenmerkenenkwaliteiten

KinderenmetdediagnosePDD-NOSlateneenvariatieaankenmerkenzien. Zeverschillensterkindehoofdkenmerkenendedaarbijkomendeproblemen. KinderenmetPDD-NOSvallenopdoor:

• onhandigheidinsocialesituaties

• weinigbegripengebruikvannon-verbalesignalen

• nietofnauwelijkslerenvansocialeervaringen

• angstvoorveranderingenenzichhierdoorkoppigendriftiguiten

• fanatiekvasthoudenaanbepaalderoutines

• over-ofondergevoeligheidvoorzintuiglijkeprikkels

• tragetaalontwikkelingofouwelijktaalgebruik

• letterlijknemenvantaal

• onhandigeenstijvemotoriek.

Dekenmerkendiedezekinderenlatenzien,vertaaljein(individuele) kwaliteiten.Alsjedezekinderenobserveert,valthetvolgendeop:

• Zehebbeneengoedgeheugenvoorfeitenendata.

• Zehebbeneenuitstekendvisueelgeheugen.

• Zekunnenonverstoorbaarwerken.

• Afspraakisbijhunookechtafspraak.

Begeleiding

KinderenmetPDD-NOSzijngebaatbijeenbegeleidingsstijldieaansluitbij hunstoornis.Hetkanhenhelpenlerenomtegaanmethunstoornis.Een aantalpraktischebegeleidingstipszijn:

• Helphetkindbijdegroeptelatenhoren.

• Reikhetkindhandvattenaanomtecommuniceren.

• Geefbijeenopdrachtduidelijkhetwie,wat,waar,wanneerenhoeduidelijk aan.

• Vermijdfiguurlijktaalgebruik(bijvoorbeeld: ‘toenkwamdeaapuitde mouw’),zodatallesconcreetenondubbelzinnigis.

Kindervaartteveelprikkels.

SyndroomvanAsperger

Het syndroomvanAsperger iseenpervasieveontwikkelingsstoornis,waarbij hetkindbeperktisindesocialeinteractiesmetandereneneenbeperkt repertoireaaninteressesenactiviteitenheeft.Kinderenmetditsyndroomzijn normaaltothoogbegaafdenvertonengeenvertraagdetaalontwikkeling.In tegenstellingtotanderekinderenmeteenASShebbenzeeengemiddelde neigingtothetmakenvancontact.Doorhunbeperktesocialevaardigheden gaathetechtervaakmisentrekkenzezichterug.Indekindertijdisde omschrijvingalsvolgt: ‘studiebollenzondervrienden’.

Kenmerkenenkwaliteiten

KenmerkenwaaraanjeAspergerherkentindepraktijk:

• moeitemethetaangaanenonderhoudenvanvriendschappen

• moeitemethetrechtindeogenaankijkenvaneengesprekspartner

• moeitemethetomgaanenuitenvanemoties

• gebrekaaninlevingsvermogen

• moeitemethetbegrijpenvannon-verbalecommunicatie

• moeitemethetbegrijpenvansocialeregels

• monotonestemenweiniggezichtsexpressie

• overgevoeligheidvoorprikkels

• eenfascinatievooreenspecifiekonderwerp(bijvoorbeelddinosauriërs)

• motorischeonhandigheid.

DekenmerkenvankinderenmetAspergervertalenzichinkwaliteiten.Met namehunfascinatievoorbepaaldeonderwerpenenhungemiddeldetothoge intelligentiedragenbijaandevolgendekwaliteiten:

• Zewetenenormveel(encyclopedischekennis)vaneenonderwerp.

• Zeonderzoekenallesgrondig.

• Zezijnonafhankelijkinhetdenkenenzienoplossingendiewijnietzien.

• Zezijnheeleerlijk.

Begeleiding

VoorkinderenmetAspergeriserookeenaantalzakenwaarmeejerekening moethoudenindebegeleiding.Eenaantaltips:

• Geefduidelijkaanwatjeverwacht.

• Brengemotiesneutraalover,zodatdezeduidelijkzijn.

• Voernieuwedingenstapvoorstapin.

• Begeleidhetkindindesamenwerkingdoorbijvoorbeeldzelfalgroepjes temaken.

Patrickkomttijdenshetspeelkwartiernaardeonderwijsassistenttoe.Hij begintopeenseenheelverhaaltevertellenoverdinosaurussenmetallemaal heelspecifiekefeitenenweetjes.Nadathijallesverteldheeft,gaathijweer verdermetspelen.

15.4Hoogbegaafdheid

Erbestaanveelverschillendedefinitiesvanhoogbegaafdheid.Demeest gebruikteisdevolgende:iemandis hoogbegaafd alshijeenIQbovende130 heeft,grotemotivatielaatzienencreatiefkandenken.Eenandere omschrijving:“Eenhoogbegaafdeiseensnelleenslimmedenker,diecomplexe zakenaankan.Eensensitiefenemotioneelmens,intenslevend.Autonoom, nieuwsgierigengedreven.Hijofzijscheptplezierincreëren.”

Verschillendetypenhoogbegaafdekinderen

Jekuntonderscheidmakeninverschillendetypenhoogbegaafdekinderen:

Hetsuccesvolletype:

• levertgoedeprestatiesenisperfectionistisch,somsmetfaalangstalsgevolg

• zoektveelbevestigingvanvolwassenen,steltzichafhankelijkop

• ervaartpositievereactiesvanvolwassenenoverzijnprestaties

• isreactief,eerlijkendirect

• heeftsomsmoeitemetgezagendiscussieertgraag,ookovergestelde regels

• isnietkritischopzijneigenwerk

• betekenteenuitdagingvooropvoeders.

Hetonderduikendetype:

• ontkentdathethoogbegaafdis

• vermijdtuitdagingenenlaatminderziendanhetkan

• wilgraagbijdegroephoren

• wordtmeestalgezienals ‘rustig’.

Hetopstandigetype:

• laatonregelmatigeprestatieszienopschoolenzoektdeuitdagingin buitenschoolseactiviteiten

• iscreatief

• weertanderensnelafenwordtalslastigervaren.

Hetdubbel-buitengewonetype:

• presteertgemiddeldofondergemiddeld

• heefteenslechtzelfbeeldenlooptemotioneelachter

• kanzeergoedproblemenoplossen

• wordtnietsnelherkendalshoogbegaafd.

Hetzelfstandigetype:

• iszelfverzekerdenondernemendenwilgraagleren

• isgemotiveerdensociaal

• doetgoedmeeindegroep.

Begeleidenvanhoogbegaafdheid

Hetbelangrijkstbijdeopvoedingenbegeleidingvanhoogbegaafdekinderen ishetaccepterenvanhetkindzoalshetisenhetkindduidelijkmakendathet goediszoalshetis.Eenhoogbegaafdkindkrijgtregelmatigtehorendathet andersis.Enhetvoeltzichmeestalookandersdananderekinderen,daarom ispositievefeedbackbelangrijk.Ookeenaandachtspunt:regelsengrenzen. Kinderenmoetenzichhoudenaanregelsengrenzenvanoudersenopvoeders. Maarhoogbegaafdekinderenhebbenvaakmoeitemetalgemeengeldende regels.Wantzezijngevoeliger,hebbeneensterkrechtvaardigheidsgevoelen eencreatievemaniervandenken.Zestellenregelsdaaromvaakterdiscussie. Watbeterwerktvoorhen,islerenzoekennaaroplossingenvoorproblemen. Wathenstimuleert?Veelaandachtvoorhuneigen,creatieveproceseninzet. Enminderaandachtvoorhunhogeintelligentie.

Mogelijkeontwikkelingsrisico’shoogbegaafden

Hoogbegaafdheidkanproblemenopsociaalenemotioneelgebied veroorzaken.Omdathoogbegaafdekindereninhuncognitieveontwikkeling voorlopenophunleeftijdsgenoten,ishetlastigomsocialeaansluitingte vinden.Somskomteenkindzelfsineensociaalisolement,doorhetverschil inintelligentieendoorzijnanderemaniervandenkenendoen.Hoogbegaafden lopenverderhetrisicoomeenlaagzelfbeeldteontwikkelendoornegatieve reactiesophungedrag,hetnietgeaccepteerdwordenenhetzelfervarendat zeanderszijn.Ookfaalangstkanhetzelfbeeldnegatiefbeïnvloeden.Datkan ontstaan,omdathoogbegaafdenweinigervaringhebbenmetfoutenmaken ensomsnietofnauwelijkshebbengeleerdomtestuderen.Hoogbegaafde kinderenzijnvaakperfectionistisch.Ditkanookleidentotfaalangst,maar ooktotuitstelgedrag:heellangnadenkenoveropdrachtenofjuistteveel tegelijkwillendoenennietsafmaken.Somsgaanzedaardooronderpresteren. Eenanderkenmerkvanhoogbegaafdheid,eenhogegevoeligheidhebben,

kanleidentotoverprikkeling.Hetafwijkendegedragvanhoogbegaafde kinderentenslottekanertoeleidendatzegepestworden.Veelkinderendoen danhunbestomnietoptevallenoflatensociaalwenselijkgedragzien, waarmeezevoorbijgaanaanhuneigengevoelens.

Indepraktijk

Theowerktopeenbso.Inzijngroepziteenjongendienietlekkerinzijnvel zit.Naschoolwilhijvaakeersteentijdjerustigineenhoekjezittenmeteen boek.Alshijvervolgensmetdeanderekinderenwilspelen,vindthijvaakgeen aansluiting.Hijheefteenheeleigenmaniervandoenenanderekinderen benaderenhemnegatief.Theokanwelheelgoedmethempratenover techniek.Daarweethijweetheelveelvan.Theodenktdatdejongenmisschien welhoogbegaafdis.

15.5Hoogsensitiviteitenprikkelgevoeligheid

Iemanddiegevoeligerisvoorindrukkenenprikkelsdangemiddeldwordtook weleenhoogsensitiefpersoongenoemd(highlysensitiveperson).Hijneemt subtielerenuanceswaarindelichaamstaalenstemmingenvananderenen isgevoeligervoorlicht,geurenengeluiden.EenAmerikaanseklinisch onderzoekspsycholoogdieveelgepubliceerdheeftoverhooggevoeligheid, ElaineAron,ontdektedatveelhoogbegaafdeneenhogegevoeligheidhebben. Zijwerddaarmeedegrondleggervanhetbegrip hoogsensitiviteit:gevoelig zijnvoorprikkelsenindrukkenenveelsignalenendetailsopmerken.

Belangrijkstekenmerkenhoogsensitiviteit

Hoogsensitiviteitiseeneigenschapwaarbijdezintuigenerggevoeligzijnvoor prikkels.Zintuiglijkeprikkelswordendoorhoogsensitievekinderenonbewust opgenomenenkomensterkbijhenbinnen.Eenhoogsensitiefkindzietveel detailsennon-verbalesignalen,enisgevoeligvoorsfeerenstemmingen. Indrukkenwordennietgefilterd.Eenkindraaktzosneloverprikkeldensoms ookangstig:hetkanonzekerzijninonbekendesituatiesofschrikkenvanharde geluiden.Daarnaastdenkenhoogsensitievekinderenvaakeerstdiepna voordatzereageren,waardoorzestilenteruggetrokkenkunnenzijn.Hetkost hendusveelmoeiteentijdomprikkelsteverwerken.Hoogsensitievekinderen hebbendaaromvooralbehoefteaaneenpositieve,prettigesfeer.

Hetkaneenhoogsensitiefkindveelmoeitekostenomalleprikkelsteverwerken.

Signalenvanhoogsensitiviteit

Hoogsensitiviteitkanzichopvelemanierenuiten.Maarditzijnzakendievooral opvallen:

• vaakvermoeidnasocialeactiviteit(dooralleprikkelsenstemmingen)

• vermijdtzoveelmogelijkdedrukte

• gevoeligvoorlichamelijkeervaringen,positiefennegatief

• behoefteaanecht,diepgaandcontact

• veelzorgenvoordeander,liefenzorgzaam

• hartvoormens,dierennatuur.

Begeleidenvanhoogsensitiviteit

Degevoeligheidvaneenhoogsensitiefkindkunjenietverminderen.Ookkun jedeomgevingnietaanpassenaandehoogsensitiviteitvaneenkind.Welkun jeeenhoogsensitiefkindlatenmerkendatemotiesermogenzijnendatze geuitmogenworden.Hoejehetkindzelfvertrouwengeeft?Doortepraten overzijngevoelensenuitteleggenhoeanderenendewereldinelkaarzitten. Hetisgoedomhoogsensitievekinderentelerenoverprikkelingbijzichzelfte herkennen.Zokunnenzeproberendeoverprikkelingteverminderen, bijvoorbeelddoorzicheveninallerustterugtetrekken.

Mogelijkeontwikkelingsrisico’shoogsensitieven

Hetscheidenvangrenzentussengevoelensvanzichzelfenvananderenkan hoogsensitievekinderenoververmoeidmaken.Hetvoortdurendblootstellen aanteveelprikkelsenmogelijkeangstenkansomsdepressieveklachten veroorzaken.Omdathoogsensitievekinderenbezorgdzijnoveranderenen hethunnaardezinwillenmaken,cijferenzijzichzelfsomsteveelweg.

Combinatiehoogbegaafdheidenhoogsensitiviteit

Dabrowski (eenPoolsepsycholoogenpsychiater)bekeekhoogbegaafdheid nietvanuiteenhogeintelligentie,maarvanuithoogsensitiviteitoptenminste drievandezevijfgevoeligheden:

• intellectueel:eengrotebehoefteomdewaarheidteachterhalen,omte onderzoeken

• zintuiglijk:sterkophetgebiedvansmaak,geurengeluid

• verbeeldend:eengrootvoorstellingsvermogenengrotefantasieen creativiteit

• psychomotorisch:eenenormedrangomtebewegen

• emotioneel:sterkaanvoelenvansfeerenemotiesbijzichzelfenanderen.

Dezegevoelighedenvormendebasisvoordegrote ontwikkelingsmogelijkhedenvanhoogbegaafdenvolgensDabrowski.Maar alsdegevoelighedennietopdejuistemanierwordenherkend,begrepenen begeleid,dankandecombinatievanhoogbegaafdheidenhoogsensitiviteit somsleidentotverkeerdediagnoses.Danwordtnietherkenddateenkind hoogbegaafdis,maardenktmendathetADHDheeft,eenvormvanautisme ofdepressie.Kennisvanhoogbegaafdheidenhoogsensitiviteitisduserg belangrijk.

Prikkelgevoeligheid

Erzijnsteedsmeermensendietemakenhebbenmetprikkelgevoeligheid. Onderinvloedvanonzemaatschappijzijnermeerprikkelsteverwerkendan eenjaarofvijftiggeleden.Alspedagogischprofessionalishetbelangrijkdat jeweetwatprikkelgevoeligheidisenhoeditzichkanuitenbijkinderen.Met dezekenniskunjedeomgevingvoorkinderenzoinrichtendathetaantal prikkelszoveelalsmogelijkgereduceerdwordt.

Watisprikkelgevoeligheid

Eriseenverschiltussenprikkelgevoeligheidenhoogsensitiviteit. Prikkelgevoeligheidheefttemakenmetdesignalendiejezintuigenervaren. Indehersenenwordendezesignalenandersverwerktdanniet-prikkelgevoelige mensen.Denkaanprikkelsdiekomendoorgeluid(mond),licht(ogen),geur (neus),stoffen(huid)enstructureninheteten(proeven).Mensendie prikkelgevoeligzijnreagereneenstukheftigeropgeuren.Zokunnenzeer hoofdpijnvankrijgen,doorovergevenofjuistdrukkerwordeninhetgedrag. Prikkelgevoeligheidiseenlichamelijkeklacht.

Prikkelverwerking

Onzezintuigenzendenprikkelsnaardehersenen.Zokrijgenonzehersenen eensignaalalshetbadwaterergheetofjuistkoudis.Ditzodatwenietineen kokendheetbadstappen,maaronszelfkunnenbeschermen.Mensendielast hebbenvanprikkelgevoeligheidkrijgendezeprikkelsook.Zekomenalleen heftigbinnen,waardoorhetlastigisomzetenegeren.Bijmensendieniet prikkelgevoeligzijn,lukthetdusbeteromdeprikkelstedoserenente verwerken.Eenkinddatprikkelgevoeligiskanerveellastvanhebbenenhier zijngedragopaanpassen.

Symptomenprikkelgevoeligheid

Erzijngeeneenduidigesymptomenvanprikkelgevoeligheid.Hetkandusper kindverschillen.Enkelesymptomendiewelveelvoorkomenbijkinderendie prikkelgevoeligreagerenzijn:

• snelbooswordenofhungeduldverliezen

• gevoeligzijnvooraanraking,eenknuffel,aaioverdebolofeenkusbijna nietkunnenverdragen

• hetlastigvindenomstiltezittenopeenstoel

• opallegeluidenreageren.

Begeleidingprikkelgevoeligheid

Watkunjealspedagogischprofessionaldoenomeenkinddatprikkelgevoelig istehelpen?Hetisallereersthelpendalsjemetdezelfdebrilalseen prikkelgevoeligkinddoordeomgevingkijkt.Dithelptjebeterjezelfinteleven inwatvoorditkindalsvervelendofnaarervarenwordt,quageluiden,voelen ofluisteren.Devolgendetipshelpenomeenkindmetprikkelgevoeligheidte begeleiden:

• Biedhelpendebewegingsactiviteitenaan.Alseenkindnietvanvasthouden houdt,kaneenspelalstafelvoetbalofwandeleneenvormzijndiewel tegemoetkomtaanzijnbewegingsdrang.Bewegenhelptookomdeprikkels indehersenenwatbeterteverwerken.

• Hangderuimteniettevolmettekeningenenanderespullen,ditomde prikkelsviahetkijkenalvoortefilteren.

• Probeerveelnon-verbaaltecommuniceren.Metgebareneneenduim omhoogkomtdeboodschapgoedbinnenénmetveelminderprikkels.

• Helpeenkinddatoverprikkeldraaktofalisnaareenrustigeplektegaan. Hierkanhetdaneentime-outnemen.Alshetkindrustigis,kanhetweer terugkomenindeklas.

15.6Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

Annekeisonderwijsassistenteingroep3.Zebegeleidtkinderendiemoeite hebbenmetlezen.Annekemoethaarbevindingenrapporterenaande leerkracht.Deleerkrachtbespreektbijzonderhedenmetdeouders.

Casus

AnnekebegeleidtJoepalachtmaandentijdenshetlezen.Zijnouderszijn vorigjaargescheiden.HetvaltAnnekeopdatJoepnogsteedsveelmoeite heeftmetlezen.TijdensdeleeslesgaatJoepzichooksteedsvervelender gedragen.Hijwordtbooswanneerhetlezennietluktenstoortanderentijdens hetlezen.DeleesminutendieJoepdaadwerkelijkmaakt,wordenperweek korter.NatweewekenleestJoepgeenlettermeer,zijngeklierengrotemond gaanonverminderddoor.

HetgedragwordtvoorAnnekeeensteedsgroterprobleem.Zebespreektdit metdeleerkracht.DezegeeftaandathetnoodzakelijkisdatJoepthuisextra gaatlezenendathetmisschiengoedisomhemtelatentestenomtekijken ofermeeraandehandis.Misschienisereenleerstoornis.Doordeverminderde leesvaardigheidvanJoepkanhijmindergoedopsnelheidwerken,waardoor hijnuookopanderevakkenachteruitgaat.Omdatdeleerkrachteen vergaderingheeft,sprekenzeafdatAnnekedemoedervanmiddagmeteen extraleeswerkmeegeeftmetwatextrauitleg.Annekespreektdemoedervan Joepaan.Dieheeftvanhaarzoonalietsgehoordoverdeextraleesles. ‘Wat eenonzin,thuislezen.Zorgjijnumaareerstdatjemijnkindondercontrole hebt.Hijheefthelemaalgeenprobleem.Julliekunnenmijnkindgewoonniet aan.Ikwilgraagnúdeleerkrachtspreken.’

Dilemma

WatdoetAnneke?

1.Annekeprobeertdemoedertekalmerenenhetgesprekmethaaraante gaaninhetbelangvanJoep.

2.Annekestopthetgesprekenverwijstmoederdoornaardeleerkracht, omdatditsoortgesprekkeneigenlijknietbijhaartaakhoren.

Erwordenmeerjongensdanmeisjesgediagnosticeerdmetautisme.Onderzoek aandeuniversiteitvanYaletoontaandathetwerkelijkepercentagevan meisjesmetautismehogerligt.Doordesterkeaanpassingsvermogensvan meisjeswordenveelmisdiagnosesgesteld,zoalsADHDofkomtergeen duidelijkediagnose.

Hersenactiviteit

Ditzelfdeonderzoeklaateenverrassendresultaatzien.Bijmeisjesmetautisme zijndezelfdehersengebiedenactiefalsdiebijeengezondejongen.Zolaten hersenscansziendateenmeisjemetautismeminderactiviteitvertoontinhet socialegebied,invergelijkingmetanderemeisjes.Opvallendisweldateen jongenmetdezelfdeactiviteitniethetlabelvanautismekrijgt.Hiermeekan gesteldwordendatdehersenactiviteitvaneenmeisjemetautismesterk overeenkomtmetdievandegemiddeldejongen.

Verschilautismejongensenmeisjes

Hetverschilinautismeuitzichandersbijjongensenmeisjes.Meisjeszijn allereerstgoedinhetcamoufleren.Zovindenzesociaalcontactenhetgevoel erbijtehorenbelangrijk.Jongensmetautismehebbenditvaakniet.Meisjes lerenzichzelfaanhoezezichsociaalgedragenmoeten,watderegelszijnen denkenhierveeloverna.Jongensmetautismezijnvakereeneenlingen accepterendatzedesocialeomgangsregelsnietaltijdbegrijpenofkunnen toepassen.Doordatmeisjeseenmindergrotefixatieeninteressehebbenin éénonderwerp,ishetvoorhenookgemakkelijkeromzichaantepassen.Waar eenjongenmetautismeeenbovenmatigeinteressekanhebbenvoorderuimte oftreinen,isditbijmeisjesvaakeenstukgematigder.

Camoufleren

Doorveelnaaranderentekijken,makenmeisjeszichdesocialeomgangsregels vaakeigen.Hetnadeelisweldathetvoorveelmeisjesmetautismetot psychischeproblemenkanleiden.Hetdeheledagnadenkenoverallesen jezelfaanpassenkostzeveel.Ditkanleidentotsomberheid,eenburn-out, depressieofeensociaalisolement.Meisjesmetautismevindenhetprettig omoverhetzelfdetepraten.Hethelptzealszezelfdeleidingoverhet gespreksonderwerphebbenofjuistalseenanderhetgesprekleidt.Hetniet herkennenvanautismeleidttotmisdiagnosesindepraktijk.Zokunnenmeisjes metautismetenonrechtealsdrukenongeconcentreerdwordengezienen hiermeehetlabelvanADHDopgeplaktkrijgen.Overmatigbezigzijnmethet

uiterlijkengewichtkandediagnosevananorexiageven.Angstklachtenen eensomberestemmingkunnenhetetiketvanangststoornisgeven.Hetnadeel vaneenfoutediagnoseisdatdebehandelingnietaansluit,maarookeen gevoelvanonmachtenfrustratiegeeft.

Iedereenkrijgtgraageencompliment.

Gezienworden

Iederkindwilgezienwordenenhetgevoelhebbendathetermagzijn.Inde praktijkgebeurthethelaasnogtevaakdateenkindwordtgezienalslastig. Hetisvangrootbelangdatjekinderenalspersoonblijftzienencorrect benadert.Demanierwaaropjeditdoet,beïnvloedthetgedragvaneenkind. Jekunttaakgerichtereactiesgevenénpersoonsgerichte.Alsjeeenkind corrigerendefeedbackgeeftoverzijnwerk,danspreekjehetkindtaakgericht aan.Bijcomplimentenspreekjehetkindpersoonsgerichtaan.Zijnerteweinig voorvallenwaaroverjehetkindeencomplimentjekuntgeven,dankunje altijdeenknipoogofglimlachgeven.Diezijnnon-verbaalenpersoonsgericht. Hetgeefteenkindhetgevoeldatjehethebtgezienendatheterhelemaal magzijn.Jouwhandelenkandus(probleem)gedragvoorkomen.

15.8Begrippen

ASS

Autismespectrumstoornissen.

Autismespectrumstoornissen

Denieuweverzamelnaamvoordeverschillende ‘oude’ namenvanautisme namelijk:klassiekautisme,PDD-NOSenAsperger.

Automatiseren

Jekunteenhandelinguitvoerenzonderersteedsopnieuwovernatedenken.

Cognitieveproblemen

Problemenophetgebiedvandeverstandelijkeontwikkeling.

Dabrowski

EenPoolsepsycholoogenpsychiater.

DCD

DevelopmentalCoordinationDisorder.

DevelopmentalCoordinationDisorder

Eencoördinatie-ontwikkelingsstoorniswaarbijiemandmoeiteheeftmethet uitvoerenvanalledaagsetakendooreenachterstandindeontwikkelingvan motorischevaardigheden.

Dyscalculie

Iemandmetdyscalculieheeftproblemenmethetlerenenautomatiserenvan basisvaardighedenvanrekenen.

Dyslexie

Eenhardnekkigprobleemmethetaanlerenenhetaccuraaten/ofvlot toepassenvanhetlezenen/ofspellenopwoordniveau.

ElaineAron

ElaineN.AroniseenAmerikaanseklinischonderzoekspsycholoogdieveel gepubliceerdheeftoverhooggevoeligheid.

Hoogbegaafd

IemandishoogbegaafdalshijeenIQbovende130heeft.

Hoogsensitiviteit

Gevoeligzijnvoorprikkelsenindrukkenenveelsignalenendetailsopmerken.

Leerachterstand

Eenkinddatgemiddeldpresteert,raaktdantijdelijkachteropinvergelijking metdegemiddeldeleerling.

Leerprobleem

Alshetleerprocesstagneert.

Leerstoornis

Stoornisbijhetlerendievanbinnenuitkomt.

Leervertraging

Hetenekindisgewoonwatsnellerofwatlangzamerinhetverwervenvan bepaaldevaardigheden.

NLD

NonverbalLearningDisability.

NonverbalLearningDisability

Eenstoornisindeinformatieverwerking,dievaninvloedisopuiteenlopende (leer)vaardigheden.

PDD

Pervasieveontwikkelingsstoornissen.

PDD-NOS

PervasiveDevelopmentalDisorderNotOtherwiseSpecified

Pervasieveontwikkelingsstoornissen

Stoornissenwaarbijdeontwikkelingvanhetkindopmeerdere ontwikkelingsgebiedenisverstoord.

PervasiveDevelopmentalDisorderNotOtherwiseSpecified DerestgroepvandeAutismeSpectrumStoornissen.

SyndroomvanAsperger

Pervasieveontwikkelingsstoornis,waarbijhetkindbeperktisindesociale interactiesmetandereneneenbeperktrepertoireaaninteressesenactiviteiten heeft.

Systeemgerelateerdleerprobleem

Bijditsoortleerproblemenwordtdusteweinigtegemoetgekomenaande individuelenatuurlijkeleerstijlvandeleerling.

THEMA16 AANDACHTS-ENGEDRAGSSTOORNISSEN

Inhoudthema

• Gedragsproblemen

• Gedragsstoornissen

• Aandachtsstoornissen

• Emotioneleproblemen

• Interventieprogramma's

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Eenpedagogischprofessionalheeftregelmatigtemakenmetkinderenmet gedrags-enontwikkelingsproblemen.Degroteverscheidenheidaanproblemen bijkinderenvraagtomkennisvanuiteenlopendespecifiekeproblematieken. Pedagogischprofessionalsmoetendusvaardighedenhebbenomdergelijke problementesignaleren.Ookmoetenzewetenhoezemoetenomgaanmet kinderenmetspecifiekeproblematiek.Datisgeengemakkelijketaak.Hetkan indepraktijkzijndatjeinhetbeginbestzoekendebentnaarwat'werkt'bij eenkind.Doorachtergrondinformatieoverspecifiekeproblematiekenzoals ADHD,kunjejouwaanpakaanpassen.Eenhelpendeaanpakkanleidentot eentoenamevangewenstgedragvanhetkind.Daarbijkanhetookzijndat problemenzichbijhetenekindheelandersuitendanbijhetandere.Door jezelfteomringenmetandereprofessionals,komjevaakalverinhetbieden vanpassendebegeleidingaanhetkind.Durfdaaromgerustomhulptevragen.

16.1Gedragsproblemen

Allekinderenvertonenweleensgedragdatdeopvoedernietwil.Jenoemtdit lastiggedrag.Ditheeftvaaktemakenmetdefasenvanontwikkelingdiehet kinddoorloopt.Jenoemthetookwelongewenstgedrag.Elkeleeftijdzorgt weervoornieuwgedrag.Ditissomsvervelend,maarookheelnormaal.Het hoortbijhetopgroeien.Lastiggedragiseensubjectiefbegrip.Zokunjeje zorgenmakenovereenkinddatinjouwogenergdrukis,terwijljecollega juisteenheelenthousiastkindziet.Hoejegedragervaart,heeftdusookte makenmetjouwverwachtingen,jevisieenjeeigenpersoonlijkheid.

Probleemgedrag

Alsongewenstgedrageenprobleemwordt,spreekjevanprobleemgedrag. Gedragsproblemen hebbentemakenmetsociaalongewenstgedragwaarvan anderenlasthebben. Probleemgedrag isongewenstgedragdateenkind gedurendeeenlangereperioderegelmatigvertoontenstorendisvoorde omgeving.Bijprobleemgedragismeestalsprakevaneenachterliggend probleem.Hetontstaatdoorproblemenindeomgevingvanhetkind, bijvoorbeeldinhetgezinofopschool.Voorbeeldenvanprobleemgedragzijn driftbuienenwoedeaanvallen,agressiefgedrag,pestenof delinquentgedrag. Delinquentgedragisvoordewetstrafbaargedrageniseenvormvan externaliserendgedrag.Daarzithetwoord ‘extern’ in.Datbetekent:uitwendig, naarbuiten. Externaliserendprobleemgedrag isdusgedragwaarvande omgevinglastheeft.Ditkanduszelfsdusdanigeernstigevormenaannemen, datde'dader'metdepolitieinaanrakingkomt.Naastexternaliserendgedrag bestaaterook internaliserendprobleemgedrag.In ‘internaliserend’ zithet

woord ‘intern’.Datbetekent:inwendig,binnenin.Internaliserend probleemgedragisgedragwaarvanhetkindduszelflastheeft.Denkaan faalangst.

Oorzaken

Erzijndriecategorieënoorzakenvanlastiggedragenprobleemgedrag.Binnen elkecategoriehebbenverschillendefactoreninvloedophetgedragvaneen kind:

• psychosociaal:opvoeding,gezin,relaties,omgeving,ervaringen,emoties

• aanleg:erfelijkheid,persoonlijkheid,temperament

• organisch:lichamelijk,biochemisch,hormonaal.

Ookcombinatiesvanfactorenuitdeverschillendecategorieënkunnen voorkomen.

Jeroenishetmiddelstekindineengezinmetdriekinderen.Hijisdeenigedie nietzogemakkelijkkanleren(positieinhetgezin).Jeroenheefteenflink temperamentenreageertimpulsief(persoonlijkheid).Hijisookgrootensterk voorzijnleeftijd(lichamelijk).ZodraJeroenvoeltdathijwordtuitgelachen, tekortgedaanofaangevallen,gaathijvechten.Inditvoorbeeldspelen verschillendefactoreneenrol:depositieinhetgezin(psychosociaal), temperament/mogelijkleerstoornis(aanleg),lichaamskracht(organisch).

Omgaanmetlastiggedragenprobleemgedrag

Oudersvindenhetvaakmoeilijkomomtegaanmetbepaaldgedragvanhun kind.Zeervarendaardoorproblemenindeopvoeding.Ditnoemje opvoedproblemen.Oudersvragenjouinzo’ngevalzekeromadvies.Ditkan gaanomverschillendezakenzoals: ‘MijndochterIrisvan2wilopeensgeen groentemeereten,hoelosikdatop?’ Hetkanookgebeurendatouders signalenafgevendieaangevendathetgedragonhoudbaaris. ‘Ikwordergek vanenbenbangdatikhaarvandaagofmorgenietsaandoe.’ Hetisbelangrijk omdezesignalenserieustenemen.Bespreekditmetdeouders.Indiennodig bespreekjedesituatiemetjeleidinggevendeofverwijsjeoudersdoor.

Erisnietaltijdsprakevaneengedragsprobleem.

16.2Gedragsstoornissen

Inbepaaldefasentijdensdeontwikkelingislastiggedragnormaal.Bijvoorbeeld indepeuterpuberteit.Maaralsditgedragtenminstezesmaandenaanhoudt ennietmeerpastbijdeontwikkelingsfasevaneenkind,kanersprakezijnvan eengedragsstoornis.Een gedragsstoornis iseenpsychiatrischziektebeeld waarbijprobleemgedragveroorzaaktwordtvanuitdeaanlegvaneenkind. Bijeengedragsstoorniskomthetgedraguithetkindzelf,bijvoorbeelddoordat heterfelijkbelastisofeenaangeborenafwijkingheeft.Hetgedragkomtdus nietdoorinvloedenvanbuitenaf,deomgeving.Gedragsstoornissenkenmerken zichdoorexternaliserendprobleemgedrag.Ditbetekentdatdeomgeving meerlastheeftvanhetprobleemgedragdanhetkindzelf.Gedragsstoornissen blijvennadekindertijdvaakbestaan.Veelkinderenmeteengedragsstoornis hebbenbijvoorbeeldookADHD.Gedragsstoornissengaanookvaakgepaard metdepressies,angststoornissenenverslaving.

Agressievegedragsstoornissen

Een agressievegedragsstoornis iseenstoorniswaarbijeenkindextreem agressiefgedraglaatzien.Gedragsstoornissenkomenvoorineenvroegeen eenlatevariant.Isersprakevaneenvroegevariant,danishetgedragalop

jongeleeftijdzichtbaar.Destoornisuitzichtijdensdepeuter-ofkleutertijd. Hetkindheefteenmoeilijktemperamentenvertoontopstandiggedrag.Tijdens depuberteitneemtdefysiekeagressietoe.Bijdevroegevariantgroeien gedragsproblemenvaakuittoteenantisocialegedragsstoornis(CD)dieeen levenlangblijftbestaan.Delatevariantmanifesteertzichpastijdensde adolescentie,náhet10delevensjaar.Erwordtveelonderzoekgedaannaar gedragsstoornissen.Hoewelhetnogniethelemaalduidelijkis,gaatmenervan uitdatdelatevariantnadeadolescentievaakweerverdwijnt.Erzijntwee soortenoppositioneelopstandigegedragsstoornis(ODD)enagressieve gedragsstoornissen:antisocialegedragsstoornis(CD).

Oppositioneelopstandigegedragsstoornis(ODD)

Een oppositioneelopstandigegedragsstroonis ofwelOppositionalDefiant Disorder(ODD)iseenpsychiatrischeaandoeningwaarbijkinderenopstandig gedrag vertonen.ODDwordtgezienalseenlichterevormvaneenantisociale gedragsstoornis(CD).ODDkomtvaaksamenvoormetADHDofautisme. Hierdooriseendiagnoselastigtestellen.DeeerstesignalenvanODDzijnvaak alopjongeleeftijdzichtbaar.Overhetalgemeenishetkindongehoorzaam enwordtdaardooralsmoeilijkervaren.Hetkindisdriftig,maaktveelruzie enhoudtzichnietaanderegels.Desocialeomgangmetleeftijdgenotenen volwassenenverlooptdaardoorookmoeizaam.KinderenmetODDvertonen geengewelddadiggedrag.DemeestekinderenmetODDmoetenlerenomgaan metdestoornis.Sommigekinderengroeienoverdestoornisheen.Het agressievegedragisdannogwelduidelijkeraanwezigdanbijanderekinderen. EenkleindeelvandekinderenmetODDontwikkelteenantisociale gedragsstoornis(CD).

Antisocialegedragsstoornis(CD)

Een antisocialegedragsstoornis/ConductDisorder (CD)iseenpsychische aandoening,waarbijkinderengedragvertonendatnietacceptabelisvoorde omgeving.Denkaanagressiefofdelinquentgedrag.Sommigekinderenmet CDtrekkenzichterugengaannietmetleeftijdsgenotenom.Alszewelmet eengroepomgaan,hebbenzeeigenregelsdieinhuneigenvoordeelwerken. Huncontactenstaantendienstevanhenzelf,zehebbenweinig inlevingsvermogen.Ookhieriseendiagnoselastigtestellenomdater,netals bijODD,vaakooksprakeisvanADHDofautisme.AndersdanbijODDiserbij CDwelsprakevanagressiefgedragengewelddadigheid,zoals:slaan, schoppen,bedreigen,vernederenenhetbuitensluitenvankinderen.

KenmerkenODD

KenmerkenCD

Hetkind: Hetkind:

• isvaakdriftig

• verzetzichtegenregels

• weigertzichaantepassenaande vraagvandevolwassene

• maaktveelruziemetvolwassenen

• ergertanderenmetopzet

• geeftdeschuldvaneigenfouten aananderen

• isvaakprikkelbaarenergertzich vaak

• isvaakboos

• ishatelijkenwraakzuchtig.

• pest,bedreigt,intimideertanderen

• gebruiktwapensenbrengt lichamelijkletseltoe

• zetaantotvechten

• mishandeltmensendier

• dwingtanderentotseksueel contact

• steeltofliegtenvernieltmetde bedoelingernstigeschadeaante richten

• spijbeltenlooptwegvanhuis.

SommigekinderenmetCDtrekkenzichterugengaannietmetleeftijdsgenoten om.

Begeleiding

KinderenmetCDenODDhebbengoedebegeleidingnodig.Hetisbelangrijk hieroverafsprakentemakenmetcollega’s,oudersenanderedisciplinesdie bijdebegeleidingvanhetkindbetrokkenzijn.Letgoedopjouweigen verantwoordelijkheid.Bespreekwatjewelennietmaginjouwfunctie.Voor kinderenmetCDenODDzijndezefactorenvanbelang:

• voorspelbareomgevingenvoorspelbaargedragvandebegeleiders

• deopvoedersenbegeleidersopéénlijn

• duidelijkeveiligestructuur

• extreemgedragdirectcorrigeren,duidelijkeregelsstellen

• zoveelmogelijkcomplimenten,daarmeegedachtenals ‘iedereenistegen mij’,voorkomen

• elkedagmeteenschoneleibeginnen, ‘gisterenisgeweest’.

16.3Aandachtsstoornissen

Aandachtsstoornissen zijnstoornissendiezichuitendoorproblemenmet aandacht.Inprincipeisersprakevaneentekortaanaandacht.Erzijndrie subtypes:

• hetgecombineerdetype(ADHD)

• hetoverwegendonoplettendetype(ADD)

• hetoverwegendhyperactieve/impulsievetype(HD).

AttentionDeficitHyperactivityDisorder(ADHD)

AttentionDeficitHyperactivityDisorder (ADHD)iseenaandachtsstoornisin combinatiemethyperactiviteit.KinderenmetADHDzijnactief,onrustigen hebbenmoeitezichteconcentreren.Erwordtookwelgesprokenoverkinderen dieAlleDagenHeelDrukzijn.NaastnadelenbrengtADHDookvoordelenmet zichmee.KinderenmetADHDzijnonderanderecreatief,humoristischengoed inhetoplossenvanraadsels.Wanneerzeeeninteressanteopdrachtkrijgen, hebbenzevaakeenontzettendedrive.Zeblinkenvaakookuitinsport-en spelactiviteiten.ADHDisvoorongeveer70%erfelijkbepaald.

Kernwoordenenkenmerken

DekernwoordenvanADHDzijnaandachtstekort,hyperactiviteiten impulsiviteit.Iederkernwoordheeftzozijneigengedragingendiedaarbij horen.

Aandachtstekort:

• ismakkelijkafgeleid

• kanmoeilijkplannenenorganiseren

• heeftmoeitemethetvolhoudenvansaaieofonplezierigetaken

• ismakkelijkverveeld

• kanzichmoeilijkconcentreren

• kannietmakkelijkvandeenenaardeanderetaakwisselen.

Hyperactiviteit:

• isrusteloosennerveus

• kannietstilzitten

• heefteengevoelalsofhijgedrevenwordtdooreenmotor

• wilaltijdbezigzijn

• praataaneenstukdoor

• iswendbaar,friemeltenwiebelt.

Impulsiviteit:

• onderbreektanderen

• geeftantwoordvoordatdevraaggesteldis

• heeftmoeitemetwachten

• doetenzegtdingenzonderhierovernatedenken

• doetdingenwaarvanhijlaterspijtheeft

• verstoortbezighedenvananderen.

Kwaliteiten

KinderenmetADHDzijncreatievedenkers.Zezijngoedinhetbedenkenvan oplossingenenkunnengoedoutoftheboxdenken.Ditbetekent:buitende standaardpaden.Ookzienzedetailsenveelvandeomgeving.ADHD-kinderen zijnvaakgevoeligenziensnelhoeeenanderzichvoelt.Zehebbeneengrote energieenveelbewegingsdrang.WieADHDheeft,vindthetlastigomzijn aandachtlangeretijdopeentaakterichten.Alshetinhetinteressegebied vanhetkindligt,lukthetvaakwélomlangeretijdgeconcentreerdbezigte zijn.Wiealspedagogischprofessionalaankansluitenbijdebehoeftevanhet kindenzohetlerensamenkanbrengen,zorgtvooreenoptimaalleerklimaat voorhetkind.

BegeleidingADHD

IndebegeleidingvankinderenmetADHDishetvolgendewenselijk:

• Zorgdatjeduidelijkheidgeeftoverhetgewenstegedrag.

• Sluitaanbijhunpositieveeigenschappen.

• Zorgvooreen-op-eenaandachtofdirecttoezicht.

• Beloongoedgedragfrequent.

• Spreekeenstoptekenafomongewenstgedragtestoppen.

AttentionDeficitDisorder(ADD)

AttentionDeficitDisorder (ADD)iseenconcentratiestoorniszonder hyperactiviteitsproblemen.BijADDissprakevaneenvertraagde informatieverwerking.Hierdoorreagerenkinderenvaaknietsnelengoedop onverwachtesituaties.Zezienwelverbanden,maarpasopeenlatermoment. KinderenmetADDzijnvaakdromerig,hebbenveelgedachtenenzekunnen zichmoeilijkconcentreren.ADDwordtookwelvertaaldalsAlleDagen Dromerig.Destoornisisvaaknietsnelteherkennen,omdatdezekinderen geenstorendgedraglatenzienindegroep.KinderenmetADDhebbenonder anderebaatbij:

• veelinteractieveinstructie

• hetopganghelpenbijopdrachten

• veelpositieveaanmoediging

• hetwerkeninkleinestapjes.

Kenmerkenenkwaliteiten

KinderenmetADDzijnvaakcreatiefenkunnenvisueelingesteldzijn.Dit betekentdatzeinbeeldendenken.Alsiemandietsvertelt,kunnenzezichdit helemaalvoorstellenenzichzogoedinlevenindeander.KinderenmetADD latendevolgendekenmerkenzien:

• presterenwisselvalligopschool

• wanneerinteresseaanwezigis,zijnzeniettestoppen

• wanneerinteresseontbreektis,ergeenconcentratie

• zijnonzekerenfaalangstig

• hebbenmoeitemetplannenenorganiseren

• zijnchaotisch(vergetenwaarzemeebezigwarenofwatzewildendoen)

• makensteedsdezelfdefouten

• hebbenmoeitemethetaanlerenvanregels.

Begeleiding

KinderenmetADDzijngebaatbijconcentratie,rustenafbakeningvandetaak. KinderenmetADDhebbenonderanderebaatbij:

• veelinteractieveinstructie

• hetopganghelpenbijopdrachten

• instructieinkleinestappen.Bijvoorbeeld:'Wegaaneerstdezetweerijtjes lezen.Daarnalezenweomenomeenrijvoor.'

• herhaaldeinstructieomhetwerkgeheugenvanhetkindteontlasten

• ruimteomzicheventeontladen.Zekeralsheteentaakmoetmakendie nietinteressantis.

• zoveelmogelijkpositievefeedbackophetproces

• visueleregelsenafspraken,bijvoorbeelddoormetpicto'stewerken.

Indepraktijk

Rayanwerktalsonderwijsassistentopeenbasisschool.Eriseenleerling, Mounia,diehemaleentijdjeopvalt.Mouniastaartveelnaarbuitenenlijkt vaaktedromen.WanneerRayanvraagtofzijhulpnodigheeft,isdatnietnodig. RayanbesluitMouniatienminutentegevenendaarnaeenrondedoordeklas telopen.NatienminutenstaatRayanopenlooptzijnrondedoordeklas. EenmaalbijMounia,ziethijdatzenognietsvanderekensommenheeft gemaakt.'Lukthet?',vraagtRayan.Mouniaknikt.'Ikzienoggeensommen. Kunjemeuitleggenhoedatkomt?',vraagtRayan.Mouniahaalthaarschouders op.'Ishettelastig?'Mouniaschudthaarhoofd,'Ikvindhetgewoonlastigom doortegaan'.Rayanpakteenpost-itenplaktdezeoverderijensommen.'Ga eerstalleendezesommaken.Ikkomstrakslangs.Kijkenofjijaleensomhebt uitgerekend,voorikbijdeanderenindeklasgekekenheb.'AlsRayannatwee minutenweerbijMouniakijkt,iszemetdederdesombezig.Rayansteektzijn duimnaarhaarop.'Alsdezerijafis,loopdanevennaarmetoe.Danplakik eenandererijaf.'Mouniaknikt.NavijfminutenstaatzebijRayan.Dezeplakt somvoorsomafengeeftfeedbackophetwerkproces.Metzijnaanmoediging enhetafplakkenvandeanderetakenlukthetMouniaomvanelketaakwat sommentemaken.

HyperactivityDisorder(HD)

HyperactivityDisorder (HD),iseenstoornismetalleenhyperactiviteiten impulsiviteit.Erisgeensprakevanaandachtsproblemen.KinderenmetHD doenvoornamelijkdingenzondererovernatedenken.Zehebbenlastvan oncontroleerbarewoede-,angst-ofhuiluitbarstingen.Dezekinderenvallen vaakop,omdatmensenindeomgevingervanuitgaandatzezichexpreszo gedragen.Anderenervarendezekinderenvaakalslastigenstorend,terwijl ditnatuurlijkniethunbedoelingis.Opvallendis,datdezekinderenhun aandachterggoedbijactiviteitenkunnenhouden.

16.4Emotioneleproblemen

Emotioneleproblemenhebbentemakenmethetbegrijpenenverwerkenvan emoties.Vanemotioneleproblemenheeftvooralhetkindzelflast.Emotionele problemenengedragsproblemenkunnenvoorkomeninverschillendevormen enintensiteit.Alsdeproblemenlangeretijdaanhoudenenzichherhalen, spreekjevaneenstoornis.

Emotionelestoornissen

Emotionelestoornissen zijnstoornissendiewordengekenmerktdoor psychischeenlichamelijkeuitingenvanangstenofdepressievegevoelens. Veelkinderenhebbenweleenslastvanemotionelestoornissen.Meestalworden dievanzelfminderenverdwijnenzeuiteindelijk.Somszijnemotionele stoornissenblijvend.Emotionelestoornissenbijkinderenzijnbijvoorbeeld angststoornissen,verlatingsangst,fobieën,socialeangst,herhalingsgedrag (steedsdingentellen)endepressievegevoelens.Bijemotionelestoornissen kaneenrelatiezijnmethechtingsproblematiek.

Genderidentiteitsstoornis

Bijeen genderidentiteitsstoornis heefteenkindhetsterkegevoeldathetin eenverkeerdlichaamisgeboren.Eenkindvoeltzicheenmeisje,maaris lichamelijkeenjongen,ofomgekeerd.Sommigekinderenhebbenuiteindelijk dewensomvangeslachtteveranderen,maardathoeftnietaltijdzotezijn. Jongensmeteengenderidentiteitsstoornisspelenvaaklievermetmeisjesen houdennietvanwildejongensspelletjes,enmeisjesmetdezestoornisspelen juistlievermetjongens.

Eetstoornissen

Eetstoornissen zijnstoornisseninhetetenenhetdenkenovereten.Erzijn verschillendesoorteneetstoornissen.Demeestbekende:anorexiaenboulimia.

Alseenkind anorexia heeft,wilhetsteedsdunnerworden.Hetgewichtis eigenlijknooitgoed.Hetkindheefteen verstoordlichaamsbeeld:hetheeft negatievegevoelensoverzijneigenlichaam,dieeenvertekendbeeldvande realiteitgeven.Hetkindvindtdathetlichaamveeldikkerisdanhetin werkelijkheidis.

Eenkindmet boulimia heeftregelmatigeetbuien.Inkortetijdeethetenorm veel.Vaakheefthetkindhetgevoeldathetdecontroleverliestendathetniet kanstoppenmeteten.Ookkinderenenjongerenmetboulimiahebbeneen

verstoordlichaamsbeeld.Zowelbijanorexiaalsboulimiaprobeerthetkind hetetenweersneluithetlichaamtekrijgen,zodathetnietdikkerwordt:door overgevenofhetslikkenvanlaxeermiddelen.

Sonali

Sonaliis15jaarenheeftzevenzussen.Geregeldhoortzevananderenhoe mooihaarzussenzijn.IndeogenvanSonalikrijgenhaarzussendeze complimentenomdatzeslankzijn.Sonalibesluithieropnietmeertesnoepen. Nadeeerstecomplimentenuitdeomgevingdatzezogezondeet,gaatze steedsmindereten.Zebedenktsteedssmoezenwaardoorzehetavondeten enontbijtnietopeet.Sonalimerktdatzecontroleheeftoverhaarlijfenvindt ditfijn.Zevaltsteedsmeeraf.Ophaararmenontstaandonshaartjesenhaar menstruatieblijftuit.Alszeflauwvaltopschool,wordtzedoorverwezennaar deschoolarts.DezeconstateertdatSonaliernstigondergewichtheefténaan anorexialijdt.Sonaliwordthieropdoorgestuurdnaareenspecialeeetkliniek, diehaarhelptomhaarvoedingspatroongezondtekrijgen.

Psychotischestoornis

Een psychose iseentoestandwaarinkinderenhetcontactverliezenmetde werkelijkheid.Zeziendewereldandersdandiedaadwerkelijkis.Tijdenseen psychosehebbenkinderenlastvan hallucinaties:zezien,horen,voelenof ruikendingendieernietzijn.Ofvan waanideeën:zedenkendatietsinhun fantasiewerkelijkheidis.Tijdenseenpsychosehorenkinderenmeestalook stemmen.Kinderenineenpsychosezijndusergverward.

Dwangstoornis

Veeljongekinderenhoudenervanomdingenopeenspecialemanierofineen vastevolgordetedoen,bijvoorbeeldbijhetnaarbedgaan.Ditishelemaal nietergzolanghetgeengroteinvloedheeftophetdagelijkslevenenhetkind ergeenlastvanheeft.Demeestekinderengroeieneroverheen.Alsvaste rituelendwangmatigwordenenlangblijvenbestaan,kanersprakezijnvan een dwangstoornis.Hetkindweetdaneigenlijkweldatderituelenoverdreven enonnodigzijn,maarkanzelfditpatroonnietmeerdoorbreken.Hetleven vaneenkindmeteendwangstoorniswordtbeheerstdoorsteedsterugkerende gedachtenenhandelingen.Eenkindmeteendwangstoornisheeft dwanggedachten:ongewildeenongewenstegedachten,bijvoorbeeldover ongelukkendiejekuntkrijgenofdeangstbesmetteraken.Enhetverricht

steedsdwanghandelingen:handelingenomdeangstvandedwanggedachten wegtenemen.Eenkindmoetbijvoorbeeldsteedsopeenbepaaldemanier naarschoollopen,omdateranderseenongelukzalgebeuren.

Tics

Kinderenkunnenooklasthebbenvantics.Denkaanineenseenscheldwoord roepen,hetblijvenknikkenvanhethoofd,ofanderebewegingenmakenen ongewildgeluidenmaken.Meestalgaanticsweerover,maarhetkanookzijn datzeverergeren.Vanhetklakkenmetdetongtotkuchen;veelkinderen krijgenbijspanningmeertics.Hetkanzijndatdezeticszobelemmerendzijn voorhetkindendiensomgeving,datermedicatievoorgeschrevenwordt.Het doelisomhetkindzoveelmogelijkonderdeelvandemaatschappijtelaten zijn.

Slaapstoornis

Slaapstoornissen zijnverstoringeninhetslaappatroonvaneenkind. Slaapstoornissenkunnenveroorzaaktwordendoorbepaaldgedrag(problemen metinslapenendoorslapen).Oferkansprakezijnvanabnormaalgedrag tijdensdeslaap,zoalsangstaanvallen,slaapwandelen,levendigedromenof nachtmerries,pratenindeslaapoftandenknarsen.Somslukthetoudersniet hunkindweeraanhetslapentekrijgenenversterkenzemethuneigenreactie hetslaapprobleemvanhunkind.

Persoonlijkheidsstoornis

Eenkindheefteen persoonlijkheidsstoornis alshetextremevariatieslaat zienvangewonekaraktertrekkenenzichdaardoornietgoedkanaanpassen aandeomgeving.Eenkindkanbijvoorbeeldextreemverlegen,extreem perfectionistischofextreemgevoeligzijnvoorkritiek.Omdatkinderennog volopinontwikkelingzijn,wordtdediagnoseniettesnelgesteld.Erwordt daaromvakergesprokenvaneenpersoonlijkheidsproblematiek.Hetgedrag vaneenkindkanopeenbepaaldgebiedheelstarzijn.Eenkindkan bijvoorbeeldsteedsterugkerendeangstenhebben,depressiefzijnof terugkerendeproblemenhebbenopschoolofinhetgezin.

Automutilatie

Automutilatie ishetaanbrengenvanverwondingenaanheteigenlichaam. Meestaldoenkinderenditdoorzichzelftesnijdenoftekrassen.Maarhetkind kanookzichzelfbranden,harenuittrekken,zichzelfslaan,methethoofd

bonkenofschadelijkestoffeninslikken.Automutilatieiseentekenvanonmacht enhulpeloosheid:eenpogingomuitingtegevenaanemotiesenspanningen waarmeehetkindnietkanomgaan.

Automutilatieiseentekenvanonmachtenhulpeloosheid.

16.5Interventieprogramma's

Interventie betekenteenactievehandelingomeenprobleemoptelossen, ongevraagdebemoeienis,tussenbeidekomen.Omproblementevoorkomen ofoptelossenzijnerverschillendeinterventieprogramma’s.

• Taakspel

• AllesKidzzz

• Sprint

• IntensieveAmbulanteGezinsbehandeling(IAG)

• Video-feedbackInterventiontoPromotePositiveParentingandSensitive Disciplines(VIPP-SD).

Taakspel

Taakspel iseengroepsgerichtpreventieprogrammadatzichrichtophet stimulerenvangewenstgedragbijkinderenvan4tot12jaar.Metbehulpvan eenspellerenkinderenzichbeteraanderegelstehouden.Hetuiteindelijke doelvantaakspelishetverbeterenvandetaakgerichtheidvankinderen,het

verminderenvanregelovertredendgedragenhetbevorderenvaneenpositief leerklimaat.Taakspeliseenmiddelombeginnendprobleemgedragbijkinderen ineenvroegstadiumteverminderenenomtebuigennaarpositiefgedrag.

Indepraktijk

SimoneisonderwijsassistentopbasisschoolHetMorgenlicht.Zewerktverdeeld oververschillendegroepenindeonderbouw.Samenmetde kleuterleerkrachtenisafgesprokenomdekleuterstehelpenbijhetleren plannen.Iederemorgenbijbinnenkomstmogendekleuterszelfplannen. Hiervoorwordthettaakspelingezetomhetplannenteevalueren.Simone heeftalstaakomiedereochtendhetplannenteobserverenentehelpen.Ze zietdatImrebinnenkomt.Imrevindthetaltijdlastigomtekiezen.Zeblijft geregeldlangwachten,waardooralleactiviteitenwaarinzegeïnteresseerdis alvolzittenmetanderekleuters.AlsImrenietsmeerkiezenkan,wordtzeboos enprobeertzeomalsnoghaarstoelbijdetafeltezetten.Desnoodsdooreen kinddatalbijdetafelzit,metstoelenalwegteschuiven.

'GoedemorgenImre',zegtSimone.'Welketafelszijnnogvrij?'Imrewijstnaar deblauweenoranjetafel.'Ikkiesvandaagblauwjuf.Daarkaniknognetbij.' SimoneprijstImrevoorhetsnelbeslissenenhetplannen.ZeziethoeImre haarstoelrustigpaktenooknaardegekozentafelgaat.

'Watfijn,Imreheeftnueensterverdiendvanhettaakspel',bedenktSimone. DeevaluatiegisterenheefteffectgehadophethandelenvanImrevoor vanmorgen.

AllesKidzzz

AllesKidzzz iseensociaalcognitievetrainingvoorkinderenvan9tot12jaar metexternaliserendprobleemgedrag.Debegeleidingrichtzichophet verbeterenvansocialecognitieenhetzelfbeeld.Ooklerenkinderenhunwoede tereguleren.

SPRINT

SPRINT richtzichophetvroegtijdigsignalerenvanantisociaalgedragbij kinderenvanafgroepviertotenmetacht.DeSPRINT-interventierichtzichop hetkindéndeouders.Zewerkenaanhetbevorderenvanvaardighedendie helpenomgoedgedragtevertonen.

Eeninterventieprogrammahelpthetkinden/ofdeoudersomaangewenst gedragtewerken.

IntensieveAmbulanteGezinsbehandeling(IAG)

IAGstaatvoorIntensieveAmbulanteGezinsbehandeling.Ditiseenbehandeling vooreengezinmetcomplexeenmeervoudigeproblemen.Hetdoelvandeze interventieisdatkinderenthuiskunnenblijvenwonen,ofweernaarhuis kunnenterugkeren.Hetrichtzichopzowelhetkindalsdeouders.IAGricht zichophetvergrotenvandeopvoedvaardighedenvanouders,hetsociaal netwerkvanhetgezinuitbreidenenverstevigenenwerkenaanhet verminderenvangedragsproblemenvanhetkind.Dezeinterventiewerktmet eengezinsbehandelaar,dieeengoederelatieopbouwtmethetkindende ouders.Samenwordtergewerktaanconcreethaalbaredoelen.Vaakwordt IAGingezetnaeerdereinterventies.Debehandelingduurtgemiddeldvijftot zevenmaanden.Degezinsbehandelaarbezoektdaarbijhetkindgemiddeld tweekeerperweekthuis.Zokrijgtdezedethuissituatieendepatronendie inhetgezinspelengoedinbeeld.

Video-feedback(VIPP-SD)

Eenandereinterventieishetfilmenindethuissituatieenhiervaneen gespecialiseerdehulpverlenerfeedbackopkrijgen.Dezeinterventieheet Video-feedbackInterventiontoPromotePositiveParentingandSensitive Discipline (VIPP-SD)Dezeinterventieisgerichtophetontwikkelenvan

ondersteunendeoudervaardigheden,waardooreenkindgewenstgedrag aanleert.Daarnaasthelpthetdesfeerinhetgezinalserbehalveduidelijkheid, structuurenconsequenteregelsookruimteisvoorpositiviteitenhetkind volgen.Dezeinterventieisgeschiktvooroudersenkinderenindeleeftijdvan 0tot6jaar.

16.6Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

Lauravolgteenopleidingtotpedagogischprofessional.Zelooptstageals onderwijsassistentingroep5vanbasisschoolDeOosterpoort.Debelangrijkste takentijdenshaaropleidingzijnhetuitvoerenvanlesactiviteitenenhet uitvoerenvantakenrondomdelessen.Hiervoorheeftzeoverlegmetdeleraar. Groep5bestaatuit28leerlingen.

Casus

OpdonderdagmiddagbegeleidtLauraeengroepjeleerlingendieextrauitleg nodighebbenbijrekenen.DominiqueiseenvandezeleerlingenenheeftADHD. TijdensdebegeleidingkomtLauravooreendilemmatestaan.Ineerste instantieroeptDominiquealleenmaarhetantwoordvoordatdevraaggesteld is,maaralsnelbeginthijmetopstaanenrondjeslopenomdetafel.Deandere kinderenwordenhiernerveusvanenkunnenzichnietconcentreren.

DominiquewilnavijfminutennietmeerluisterennadeuitlegvanLaura.'Heb jegeenklusjevoormetedoen?',vraagthijaanLaura.'Ikmoetlopen.'

Dilemma

Lauraweetnietmeerwatzemoetdoen,omdatDominiquemaarrondjesblijft lopenennietreageertophaarwaarschuwingen.

WatkanLaurahetbestdoen?

1.Laurakanhetbestingesprekgaanmethetkind.

2.Laurakanhetbeststrafgevenendehulpvandeleerkrachtinschakelen.

16.7Verdieping:Indepraktijk

Omtekunnenbepalenofersprakeisvaneenstoorniswordtuitgebreid onderzoekgedaandooreenorthopedagoogofeenpsychiaterbijvoorbeeld. Diagnosesstellenkanalleenaandehandvanonderzoek.Ditnoemjeookwel diagnosticeren.Erbestaandrietypendiagnosen:deverklarendediagnose, dehandelingsgerichtediagnoseendeclassificerendediagnose.

Bijeen verklarendediagnose wordtgekekennaardeoorzakenvanbepaalde problemendiedoorhetkindofdeomgevingwordenondervonden.Bij handelingsgerichtediagnose wordtgekekenhoedeproblemenopeen effectievewijzekunnenwordenopgelost:welkevormvanhulpverleningen onderwijspasthetbestbijdediagnose.Bijeenclassificerendediagnosewordt vastgesteldofhetkindeenstoornisheeft.DitgebeurtmetbehulpvandeDSM. DSMiseenhandboekwaarinsymptomenvanstoornissenenaandoeningen beschrevenstaan.Uitslagenvanonderzoekenwordennaasthethandboek gelegdomzouiteindelijktoteendiagnosetekomen.

DSM

DSM staatvoorDiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders.DSMis hetinternationaleclassificatiesysteemvoorpsychischestoornissen.Dit handboekbevatbeschrijvingenvanveelpsychischeaandoeningen,diezijn ingedeeldopbasisvanspecifiekgedefinieerdesymptomen.Dewerkingvan hethandboekiscomplex.Stel,erwordteenprobleemgeconstateerd,danuit ditzichinverschillendekenmerken.Dekenmerkenwordengebruiktomde diversesymptomentediagnosticeren.Voldoetiemandaaneenx-aantal symptomenvaneenaandoening,danisdekansgrootdatdezepersoonaan ditziektebeeldlijdt.

DSM-5

MomenteelwordtergebruikgemaaktvandeDSM-5,devijfdeversievanhet handboek.Erzijnbehoorlijkwatverschillentussendevierdeenvijfdeversie vandeDSM.InDSM-5zijnbijvoorbeeldalleNOS(nototherwisespecified) stoornissenverdwenen.DitbetekentbijvoorbeelddatdetermPDD-NOSdaarin nietmeervoorkomt.IndeDSM-5spreektmennualleennogovereen autismespectrumstoornis(ASS).Ookzijnernieuwestoornissenbijgekomen. Eenvoorbeeldhiervanishoarding(hetbuitensporigverzamelenvanspullen ennietkunnenweggooienvanspullen).DeDSM-5biedtmeerruimtevoorhet aangevenvandeernstvandebeperkingenvoordeindividueleverschillenin dezelfdestoornis.Omdatercontinuonderzoekwordtgedaannaarpsychische

stoornissen,veranderendeinzichtendaarovervoortdurend.In2022isde DSM-5-TRuitgekomen.Erzijnenkeletekstueleaanpassingengedaanten opzichtevandeDSM-5encriteriazijngeactualiseerd.Ookisereenstoornis bijgekomen;depersisterende-rouwstoornis.

Omeendiagnosetestellenmoetjedaarvoorbevoegdzijn.

Etiketjes

Overdezinenonzinvandiagnosesgevenaankinderen,isallangereen discussiegaande.Hoeveelzinheefthetomalspedagogischprofessionalte wetenwelkeontwikkelingsstoorniseenkindheeft?Kanhetzozijndateen kindmetADHDhierdoorjuistnietmeerobjectiefgezienwordtinzijngedrag? Tegenstandersvandiagnosesof'etiketjes'wijzeneropdatteveelgedragdan onterechtopdestoorniswordtafgeschoven.Voorstandersvandiagnoses stellendathetjuistdepedagogischprofessionalhelpt.Jehebthandvatten ommetgedragomtegaan.Ookouderskunnenhierverschillendinstaan.

Sommigeouderswillengraagdathunkindonderzochtwordt,andereouders weigerentehorendaterietsmethunkindis.Alspedagogischprofessional moetjemetbeidenverschillendebenaderingenomwetentegaan.Hetis verstandigombijtwijfelsoudersinconcreetwaarneembaargedragtevertellen watjezietenhoort.Daarbijmagalleeneenartseendiagnosestellen.

16.8Begrippen

Aandachtsstoornissen

Datzijnstoornissendiezichuitendoorproblemenmetaandacht.

ADD

AttentionDeficitDisorder.

ADHD

AttentionDeficitHyperactivityDisorder.

Agressievegedragsstoornis

Stoorniswaarbijeenkindextreemagressiefgedraglaatzien.

AllesKidzzz

Sociaalcognitievetrainingvoorkinderenvannegentottwaalfjaarmet externaliserendprobleemgedrag.

Anorexia

Eetstoorniswaarbijmensteedsdunnerwilworden.

Antisocialegedragsstoornis/ConductDisorder

Psychischeaandoening,waarbijkinderengedragvertonendatnietacceptabel isvoordeomgeving.

AttentionDeficitDisorder

Eenconcentratiestoorniszonderhyperactiviteitsproblemen.

AttentionDeficitHyperactivityDisorder

Eenaandachtsstoornisincombinatiemethyperactiviteit.

Automutilatie

Aanbrengenvanverwondingenaanheteigenlichaam.

Boulimia

Eetstoornismetregelmatigeetbuienhebben,welkelaterzosnelmogelijkuit hetlichaammoeten.

Classificerendediagnose

Erwordtvastgesteldofhetkindeenstoornisheeftenwelke.

CD

Antisocialegedragsstoornis/ConductDisorder.

Delinquentgedrag

Ditnoemjeookwelexternaliserendgedrag.Daarzithetwoord ‘extern’ in.Dat betekent:uitwendig,naarbuiten.

DSM

DiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders.DSMishetinternationale classificatiesysteemvoorpsychischestoornissen.

Dwanggedachten

Ongewildeenongewenstegedachten,bijvoorbeeldoverongelukkendieje kuntkrijgenofdeangstbesmetteraken.

Dwanghandelingen

Handelingenomdeangstvandedwanggedachtenwegtenemen.

Dwangstoornis

Steedsterugkerendegedachtenenhandelingen.

Eetstoornissen

Stoornisseninhetetenenhetdenkenovereten.

Emotioneleproblemen

Eenprobleemmethetbegrijpenenverwerkenvanemoties.

Emotionelestoornissen

Stoornissendiewordengekenmerktdoorpsychischeenlichamelijkeuitingen vanangstenofdepressievegevoelens.

Externaliserendprobleemgedrag

Isdusgedragwaarvandeomgevinglastheeft.

Gedragsproblemen

Sociaalongewenstgedragwaarvananderenlasthebben.

Gedragsstoornis

Psychiatrischziektebeeldwaarbijprobleemgedragveroorzaaktwordtvanuit deaanlegvaneenkind.

Genderidentiteitsstoornis

Hetsterkegevoelhebbendathetineenverkeerdlichaamisgeboren.

Hallucinaties

Zien,horen,voelenofruikendingendieernietzijn.

Handelingsgerichtediagnose

Erwordtgekekenhoedeproblemenopeeneffectievewijzekunnenworden opgelost.

HD

HyperactivityDisorder.

HyperactivityDisorder

Eenstoornismetalleenhyperactiviteitenimpulsiviteit.

IAG

IntensieveAmbulanteGezinsbehandeling.

Internaliserendprobleemgedrag

Gedragwaarvanhetkindduszelflastheeft.Denkaanfaalangst.

Interventie

Actievehandelingomeenprobleemoptelossen,ongevraagdebemoeienis, tussenbeidekomen.

Lastiggedrag

Gedragdatdeopvoedernietwil.

ODD

Oppositioneelopstandigegedragsstoornis/OppositionalDefiantDisorder.

Oppositioneelopstandigegedragsstoornis

Psychiatrischeaandoeningwaarbijkinderenopstandiggedragvertonen.

Opvoedproblemen

Problemenindeopvoeding.

Persoonlijkheidsstoornis

Extremevariatieslaatzienvangewonekaraktertrekkenenzichdaardoorniet goedkanaanpassenaandeomgeving.

Probleemgedrag

Ongewenstgedragdateenkindgedurendeeenlangereperioderegelmatig vertoontenstorendisvoordeomgeving.

Psychose

Toestandwaarinkinderenhetcontactverliezenmetdewerkelijkheid.

Slaapstoornissen

Verstoringeninhetslaappatroonvaneenkind.

SPRINT

Sociaalcognitievetrainingvoorkinderenvannegentottwaalfjaarmet externaliserendprobleemgedrag.

Taakspel

Groepsgerichtpreventieprogrammadatzichrichtophetstimulerenvan gewenstgedragbijkinderenvanviertottwaalfjaar.

Verklarendediagnose

Erwordtgekekennaardeoorzakenvanbepaaldeproblemendiedoorhet kindofdeomgevingwordenondervonden.

Verstoordlichaamsbeeld

Negatievegevoelensoverzijneigenlichaamhebben,welkeeenvertekend beeldmetderealiteitgeven.

Video-feedbackInterventiontoPromotePositiveParentingandSensitive Discipline

Dezeinterventieisgerichtophetontwikkelenvanondersteunende oudervaardigheden,waardooreenkindgewenstgedragaanleert.

VIPP-SD

Video-feedbackInterventiontoPromotePositiveParentingandSensitive Discipline.

Waanideeën

Denkendatietsinhunfantasiewerkelijkheidis.

THEMA17 AGRESSIE

Inhoudthema

• Agressiefgedrag

• Vormenvanagressie

• Oorzakenvanagressie

• Begeleidenvanagressiefgedrag

• Gevolgenvanagressie

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Injewerkkunjemetbozekinderentemakenkrijgen.Somslooptditzohoog op,datjekuntsprekenvanagressiefgedrag.Hetisbelangrijkomvormenen oorzakenvanagressieteherkennen,zodatjejehandelenopzo’nmoment kuntafstemmenopdebehoeftenvanhetkind.Agressiestaatnietopzichzelf, erisaltijdeencontext.Deomgevingspeelthierineenbelangrijkerol.Het begeleidenvankinderendieagressiefgedragvertonen,iseenessentieel onderdeelvanjewerk.Hetisbelangrijkdatjealspedagogischprofessional zelfrustigblijft.Alsjemerktdatjeeigenemotiesdoorhetgedragvaneenkind tehoogoplopen,ishetverstandigomevenwegtelopen.Vraageencollega omhetkindofdegroepvanjeovertenemen.Zolaatjeookvoorbeeldgedrag zien:alsjebooswordt,gajenietterugslaanofschelden,maarneemjeeen time-out.

17.1Agressiefgedrag

Elkkindheefteengezondevormvanagressiefgedragnodigomzijnleefwereld teontdekken.Hetagressievegedragiseenvormvanopstandigheid.Hetkind leertzijngrenzenkennenenzijnterritoriumaftebakenen.Iederkindisweleens boosofhetergensnietmeeeens,maariederkindkentookgevoelensvan onzekerheidenonveiligheid.Iederkindreageertopzijneigenmanier.Deeen looptweg,deanderwordtboos.Sommigekinderenwetenniethoezemet hunemotiesommoetengaanenlatenagressiefgedragzien.Agressiefgedrag wordtbepaalddoorjekarakterendoordeomgevingwaarinjeopgroeit. Wanneereenkindagressieinzijnleefwereldziet,neemthijhetgedragover.

Normoverschrijdendgedrag

Normoverschrijdendgedrag isgedragdatnietovereenkomtmet leeftijdsgebondengedragsnormen.Denkaanpesten,bangmaken,uitschelden, onderdrukzettenenvormenvanhandtastelijkheden.Ditgedragkomoveral indesamenlevingvoor.Normoverschrijdendgedragkanbewustenonbewust zijn.Hetisbelangrijktebeseffendatnormoverschrijdendgedragvaakniette wijtenisaanéénpersoon.Normoverschrijdendgedragkanwordenbeïnvloed doordeomgevingvanhetkind.Wanneerhetkindopgroeitineenomgeving waarbijvoorbeeldscheldendenormis,neemthetkindditover.Terwijl scheldennietdenormisinonzesamenleving.

Ferry(6)enRashid(6)zijnvriendjesenzittensamenopdenaschoolseopvang. Dejongenswillenaltijdalleenmaargamen.Wanneerdecomputerbezetis, spugenenschoppenzijnaarhetkinddatachterdecomputerzit.Hetkind gaathuilendnaardegroepsleider,zodatzijsamenkunnenspelen.

Agressie

Debegrippen agressie enagressiefgedragwordenvaakdoorelkaargebruikt. Metditgedragwiliemanddoelbewusteenanderschadetoebrengen.Het gedragoverschrijdtdegrenzenvanalgemeenacceptabelgedragenroept gevoelensvanangst,pijn,verdrieten/ofboosheidbijdeanderop.Bij normoverschrijdendgedragwordteennormofeenregeloverschreden. Agressiegaateenstapverder.Daarwordtdoelbewustschadeaandeander toegebracht.Alopzeerjongeleeftijdlatenkinderenagressiezien.Bijbaby’s vaneenhalfjaaroudkunjealwelgedragziendatopagressielijkt,maardit komtdeeerstejarenvoortuitfrustratieenboosheid.Hetkindwilietsenals hetdatnietlukt,wordthetboos.

Eenbabylaatnoggeenagressiefgedragzien,hijisboos.

Signalenvanagressiefgedrag

Veelvoorkomendesignalenvanagressiefgedragzijnschelden,opnegatieve wijzeaandachtvragen,gemeengedragvertonen,spullenvananderevernielen, gebrekaanrespectvooranderekinderen,tenkostevananderendeeigenzin doordrijven,driftbuienenveelvechten.Jijhebtdeverantwoordelijkheidde kinderentebegeleidenalszijagressiefgedragvertonen.Jijmoetdusalertzijn opsignalenvanagressiefgedrag.Dusmoetjedesignalenvanagressiefgedrag kennenenherkennen.Agressiefgedragkanmeerdereoorzakenhebben.Door signalenteherkennen,kunjeinspelenopeeneventueeldreigendesituatie. Ditisinhetbelangvandeveiligheidvanhetkindendeanderegroepsgenoten. Bovendienmoetjehetkinddatagressiefgedragvertoontenhetkinddathet slachtofferis,begeleidenenpositiefbeïnvloeden.

Mariska(4jaar)zitingroep1.Delaatstewekenishaargedragveranderd.Als zeietsmoetdoenwaarinzegeenzinheeft,gaatzekrijsen.WanneerMariska heelboosis,plastzeinhaarbroek.Zekandanookanderekinderenslaanen bijten.DeleerkrachtheefteengesprekgehadmetdemoedervanMariska.Die verteldedaterdelaatstewekenveelspanninginhuisistussendeoudersvan Mariska.

17.2Vormenvanagressie

Indesocialeomgevingvankinderenvindendagelijksconflictenplaats.Dit wordtgezondeagressiegenoemd.Bijgezondeagressierichthethandelen zichtegendebronwaaruitdefrustratieisontstaan.Voorbeeld:tweekinderen krijgenruzie,zeduwenelkaaroverenweer.Bijgezondeagressiestaathet voorvalinverhoudingtotwaterisgebeurd.Bijagressiewordenverschillende typenonderscheiden:demeestvoorkomendevormvanagressiediejebij kinderenzietis frustratieagressie.Dezeheeftalskenmerk:sneloplopende emoties,zoalsboosheid,woede,onmachtofpaniek.Defrustratiewordt veroorzaaktdooronverwachtetegenslag(ietsluktniet),teleurstelling(iets gaatnietdoor)ofeenmoeilijkesituatie(ietsgaatkapotofiemandgaatweg). Ookwordt vijandigeagressie alsvormgenoemd:dezeisimpulsiefeneen reactieopeensituatiewaarineenkindhetgevoelheeftdatanderekinderen gemeentegenhemzijnofhembuitensluiten.Instrumenteleagressieismeestal juistdoelgericht,daarommeeroverwogenenminderemotioneel. Manipulerendenclaimendgedragvallenhierookonder,alseenkindzijnzin wildoordrijven.

Uitdagendgedragophetschoolpleiniseenvoorbeeldvangezondeagressie.

Externaliserendeninternaliserend

Vormenvanagressiefgedragkunnenzichontwikkelentotgedragsproblemen, waarbijjeonderscheidkuntmakentusseninternaliserendenexternaliserend gedrag. Externaliserendgedrag iseengedragsprobleemdatnaarbuitenof opdeanderisgericht.Deomgevingheefterlastvan.Hierbijkunjedenken aanfysiekeenverbaleagressie,intimideren,dreigen,discriminerenen manipuleren. Internaliserendgedrag iseengedragsprobleemdatopdeeigen persoonisgericht.Hetgedragisvaakmoeilijkerzichtbaar.Denkaanangsten depressies,socialeteruggetrokkenheideninextremegevallenzelfverwonding. Internaliserendgedragwordtbijjongensvakeroverhethoofdgeziendanbij meisjes.Eenvandeverklaringenisdatjongensvakerdeneiginghebbenom angstenteoverschreeuwen.Achterdegrootstepestkopkaneenonzeker, angstigofsomberkindschuilgaan.Vaakishetexternaliserendegedraghet bestzichtbaar,waardoordievormalsneldemeesteaandachtkrijgt.

Fysiekeagressie

Fysiekeagressie iseenlichamelijkeuitingsvormvanagressie,zoalsslaan, duwen,bijten,schoppenenkrabben,maarookverwondingenverkrachting. Jongekinderenkrijgenalternatievenvoorfysiekeagressieaangeleerd, waarmeezesucceservaringenopdoeninhetbereikenvanhundoelen.Jekunt hetjongekindandergedragaanlereninplaatsvanfysiekeagressie.Hetkind

kandebegeleideropzoekenenvragenomhulpenhetkindkandesituatie lerennegereninplaatsvanfysiekeagressietoetepassen.Belangrijkisom positiefgedragtebelonenenongewenstgedragaftekeuren.

Verbaalennon-verbaal

Verbaalgeweld iseenvormvanagressiewaarbijverbaleuitingenworden geroepenomdeanderbewustschadetoetebrengen.Denkaanschreeuwen, razenentieren.Ditzijnookzekervormenvanverbaalgeweld,maarookhet constantuitenvankleinerende,kwetsendeenminachtendeopmerkingenvalt onderverbaalgeweld.Anderevoorbeelden:beledigen,uitschelden, verwensingenuitenenintimideren. Non-verbaleagressie iseenuitingsvorm vanagressiedievaakzorgtvooreenonveiligenbedreigdgevoel.Hetaannemen vaneendreigendehouding,intimiderenofmetspullengooienzijnhiervan voorbeelden.Hetlijktopheteerstegezichtminderergdanverbaleagressie, maarindepraktijkblijktditnietzotezijn.

Iwan(7jaar)zitingroep4.Zijnklasgenotenzijnbangvoorhem.Iwanis duidelijkaanwezig,isbepalend.Wanneerietsnietgaatzoalshijwil,kanhij intimiderendoverkomen.BijdegymisereentikspelenIwanwordtgetikt doorRoland.IwanwordtboosenlooptdreigendopRolandaf.Hijgaatvlak voorRolandstaan,gezichtentegenoverelkaar.Iwansteektzijnmiddelvinger omhoogenlooptweg.Rolandblijftverschriktachter.

17.3Oorzakenvanagressie

Agressiekomtnietalleenvoorbijmensen.Bijdierenwordtagressiebeschouwd alseennuttigenzinvolinstinctdatindienststaatvanhetoverleven.Dieren gebruikenagressieomhetterritoriumteverdedigen,voedseltebemachtigen enomhetleiderschapvaneengroepofgebiedteveroverenofteverdedigen. Ondermensenzijnoorzakenvanagressietoeteschrijvenaanondermeer persoonlijkheid,intelligentie,omgevingsfactoren,opvoedingsstijlenenvormen vanimitatiegedrag.

Persoonlijkheid

Persoonlijkheid kunjeomschrijvenalsgevormdekarakteristiekenvaneen persoon,diebepalendzijnvoordemanierwaaropdezereageertopsignalen uitdeomgeving.Depersoonlijkheidbepaaltdathetenekindeerderagressief

gedraglaatziendanhetanderekind.Genetischefactorenspelenhierbijeen belangrijkerol.Iederkindkrijgtdegenenvanzijnouders.Diegenenzorgen vooreenbepaaldkarakterendepersoonlijkheidvanhetkind.

Hetenekindvertoonteerderagressiedaneenanderkind.

Intelligentie

Intelligentiegaatsimpelgezegdoverhoeslimmensenzijn.Intelligentieisvan invloedopagressiefgedrag,ondanksdatgevoelenverstandverschillende dingenzijn.Vooreenkindmeteenlagereintelligentiekanhetmoeilijkzijnom emotiestereguleren.Ditkanzichuiteninagressiefgedrag,omdathetkind nietoverhetverstandelijkvermogenbeschiktemotiestereguleren.Eenkind kanzichnognietgoeduitdrukken,ofheeftnognietgenoegvaardighedenom zichopeensociaalwenselijkemanierteuiten,waardoorhetslaat,bijtofduwt. Hetkindkandusagressiefreageren,zondernatedenkenoftottientetellen, omdathethiervoor(nog)devaardighedenmist.Ookhierbijspeeltintelligentie duseenbelangrijkerol.

Omgevingsfactoren

Omgevingsfactorenzijnnaastdepersoonlijkheidenintelligentieookbelangrijk inhetontstaanvanagressiefgedrag.Hetgaatdanmetnameomhet gezinsklimaatwaarinhetjongekindopgroeit.Isdegezinssituatieonveilig voorhetkind,danbestaatdekansdathetkindditgedragalsnormzal

overnemen.Ineengezinwaarveelruziewordtgemaakt,wordtgescholden ofzelfsfysiekeagressieplaatsvindt,staateenagressievereactieinde communicatiecentraal.Eendergelijkopvoedingspatroonlijktagressiefbij kinderenteversterken.

Argenshellowoontbijzijnouders,erzijnthuisveelproblemenenspanningen. Zijnvaderiswerkloosenkijktdeheledagtelevisie.Zijnmoederiseen temperamentvollevrouwenscheldtwanneerietshaarnietbevalt.Regelmatig sneuvelterserviesenerwordtveelgeschreeuwd.Argenshellozoektopschool deconfrontatiealshijboosis.Hijscheldtveelenlostzijnproblemenopmet slaanenschoppen.Hijvolgthetvoorbeeldvanzijnouders.

Opvoedingsstijl

Diversestudiestonenaandatkinderendieineenautoritairesfeeropgroeien vakeragressiefgedraglatenzien.Ditlijktvooraltegeldenvoorgezinssituaties waariner,naasteenouderlijkeautoritairehouding,ookeenlagebetrokkenheid isvandeoudersbijdeopvoeding.Indezesituatiesiserdussprakevaneen verwaarloosdgezinspatroonwaarinautoritairhandelencentraalstaat.In dergelijkegezinnenontstaateensfeervaninconsequentoptredeneneen gebrekaanbelangstellingvoordekinderenvanuitdeouders.Onderzoektoont aandatdezekinderenverhoogdrisicolopenophetontwikkelenvanagressief gedrag.

Imitatie

Hetimiterenvanagressiefgedragkaneenindicatorzijnvanhetaanlerenvan agressiefgedrag.Datkaninhetechtelevenplaatsvinden,maarookdoorhet kijkennaarbepaaldetv-programma’senfilmpjesopinternetenbijvoorbeeld games.Agressiefgedragonderleeftijdsgenoten,zowelgezondalsongezond, speelteenbelangrijkerolinsocialerelaties.Jongekinderendieagressief gedragvananderekinderenconstanttoelaten,hebbengrotekansvaker slachtoffertezijnvandezesituatie.Denkaanhetafpakkenvanspeelgoed. Laateenkinddatgebeuren,dangebeurthetdevolgendekeerweer.Reageert hetkindzelfookagressief,doorbijvoorbeeldhetspeelgoedsnelterugte pakken,danheeftdeanderepartijgeensucceservaring.Dekansdatdielater weereenpogingdoet,neemtdaarmeeaf.

Laatjejedevolgendekeerjespeelgoedweerafpakken?

17.4Begeleidenvanagressiefgedrag

Agressiefgedragkanjongekinderenbeperkeninhunontwikkeling.Alsereen patroonisteontdekkeninhetvertoondegedrag,lopenzijhierinaanzienlijk risicoopnegatieveeffecten.Opsociaalgebiedkunnendezekinderentemaken krijgenmetafwijzingdoorklasgenootjesofleerkrachten,maarookdoor familie.Defrustratiediezowordtopgebouwd,kanhetagressievegedragjuist weerversterken,waardoorhetkindineennegatievespiraalbelandt.Ditgedrag kanleidentotslechtereschoolprestaties,onderpresteren,schooluitvalen zelfstotdoorverwijzingnaarspeciaalonderwijs.Onderzoeklaatziendattijdig ingrijpenbijjongekinderenmetagressiefgedragveelproblemenkan voorkomen.Agressiefgedragkentdusverschillendevormenenoorzaken,en dejuistebegeleidingsvormverschiltperkind.

SabineenRita

SabineisagressieftegenRita(beidemeisjeszijn7jaar)opdenaschoolse opvang.Ritavoeltzichnietveiligindegroep.Zeblijftaltijddichtindebuurt vanRoxanne,dieopdenaschoolseopvangwerkt.Roxannebesluiteengesprek tehoudenmetSabineenRita.ZebenoemthetagressiefgedragvanSabine enwatditmetRitadoet.ErwordenafsprakengemaaktendaarnagaatRoxanne metSabineenRitaeenspelletjedoenomdepositievesfeertestimuleren.

Voorlichting

Dooroudersvoorlichtingtegevenoveragressiefgedrag,kaneenpartnerschap ontstaaninbegeleidingvandejongeren.Ookbijouderskanonwetendheid zorgenvooropvoedsituaties,waarbijonbewustverkeerdevoorbeeldenworden gegeven.Zokanhetzijndatoudershetonderscheidtussengezondeen ongezondeagressienietwetentemaken,maarnavoorlichtinghierovertoch meegaanmetdelijnvanhetkinderdagverblijfendeschool.Door verantwoordelijkheidmetouderstedeleninbijvoorbeeldschoolafspraken overhetnietaccepterenvanverbaleenfysiekeagressie,ontstaateenduidelijke samenwerkingindeopvoeding.Hetgesprekmetouders,kinderenende externeopvoeder(deleerkrachtbijvoorbeeld)iseenwaardevolinstrument ompassendebegeleidingafstemmenvoorhetindividuelekind.

Regelsstellen

Essentieelbijhetbegeleidenvanagressiefgedragishetstellenvanregelsen grenzen.Jongekinderenmoetenopjongeleeftijdaangeleerdkrijgenwat gewenstenongewenstgedragisbinnenverschillendemaatschappelijke contexten.Veelouders,maarookveelpedagogischprofessionalsen hulpverleners,willentegenwoordigtenkostevanallesbevriendzijnmet kinderen.Erwordenteweinigregelsgestelddoorvolwassenen,terwijlhetin derelatietothetkindjuistessentieelisomduidelijkheidenvoorspelbaarheid tebieden.Doorhetstellenvanregelslerenkinderenhunindividuelegedrag ineencontextvanfunctionerenineengroepteplaatsen.Ontbrekenregels enafspraken,ontstaatereensituatiewaarinhetkindgeenduidelijkestructuur heeftwaarbinnenhetkanlerenenontdekken.

Preventiefhandelen

Doorvoortdurendaandachtteschenkenaandeontwikkelingvansociale vaardighedenenhetonderscheidtussengezondeenongezondeagressiete bespreken,werkjevanuiteenpreventievedenkwijze.Een preventieve denkwijze iseenmaniervandenkendieeropgerichtistevoorkomendater ietsgebeurt.Doorhetgezamenlijkopstellenvanduidelijkeregelsenafspraken, creëerjerustenvoorspelbaarheid.Vervolgensishetzaakdatkinderenvanuit eengroeiendverantwoordelijkheidsbeseflerenhandeleninsituatieswaarin conflicten(kunnen)ontstaan.Hetonderhoudenvangoedeonderlinge communicatieenhetontwikkelenvanzelfreflecterendvermogenzijn succesvollevoorbeeldenvanpreventiefhandelen.Hetisbelangrijktebeseffen datgroepsdynamiekeenprocesisdatconstantinbewegingis.Watvandaag werkt,kanovereenpaarwekenineensnietmeerwerken.Zolangjeerover praat,kunjehetpreventievehandeleninhoudelijkennaarbehoeftebijstellen.

Essentieelbijhetbegeleidenvanagressiefgedragishetstellenvanregelsen grenzen.

Interventie

Metnameinterventieprogramma’swaarbijdeschool/hulpverlenerende ouderssamenwerkenalsopvoedersvanhetjongekindmetagressiefgedrag blijkenhetmeesteffectief.Erzijnveelgoedeinterventieprogramma’s.Een goedvoorbeeldisDeEersteStap.Ditprogrammaisgeschiktvoorjonge

kinderenmetdiversesoortengedragsproblemen,diezowelinternaliserend alsexternaliserendvanaardkunnenzijn.DeEersteStapbegintmeteen uitgebreidscreeningsprogramma.Vervolgenszijnerinterventies,zowelvoor school/opvangalsvoorthuis,dieopelkaarafgestemdzijn.Eengrootvoordeel vandezeaanpakisdathetkindthuisénopdeschool/opvangwordtbegeleid. Verderdragenschoolenouderszoeengezamenlijkeverantwoordelijkheid voordeaanpakvandegedragsproblemen.

Indepraktijk

IndepauzezietonderwijsassistentEllendatAsyaenNazat(groep8)metelkaar vechten.Ellenhaaltzeuitelkaar.Zemogendiemiddagnietmeedoenaaneen gezelligeactiviteit,datiseenregeldiedekinderenaanhetbeginvanhet schooljaarmetelkaarhebbenafgesproken.Ellenbetrektdeheleklasinhet nagesprek,omdatzevindtdatdehelegroepverantwoordelijkheidheeftin hetoplossenhiervan.ZebesluitinterventieprogrammaTaakspelintezetten, waarmeezealeerdersuccesheeftgeboekt.

17.5Gevolgenvanagressie

Erzijnverschillendegevolgenvanagressievoorzowelhetslachtofferalsde agressor.Een agressor isdepersoondiedeagressieveroorzaakt.Hetisook mogelijkdatderollenvanslachtofferenagressorwisselen,waarbijieder individuandersreageertopdeontstanesituatie.Dematewaarindegevolgen vanagressiebepalendzijnvoorhettoekomstighandelenhangtsamenmet eerderbesprokenfactoren,zoalsgezinssituatieenintelligentieniveau.Vaak wordtdeagressorgestraftenhetslachtoffergeholpen,maarbeidepartijen hebbenbehoefteaanhulpenbegeleiding.

Gevolgenvoorhetslachtoffer

Deeffectenvanagressievoorhetslachtofferkunjeglobaalonderverdelenin emotioneleeffectenengezondheidseffecten.Denkbijemotioneleeffecten aandemotivatie,laaggevoelvanvoldoeningvoorhetschoolwerkeneen gevoelminderwaardigheidtezijn.Stressenslaapproblemenzijnvoorbeelden vanmogelijkegezondheidseffecten.Deeffectenzijnnietvolledigintekaderen, vaakhebbenzemetelkaartemakenofversterkenzeelkaar.Inhetalgemeen varieertdekwetsbaarheidvaniederkind,afhankelijkvandecontextende persoonlijkheid.

Gevolgenvoordeagressor

Hetkinddatagressiefgedragvertoont,ontwikkeltopdenduurvaak schuldgevoelens.Hetkindwordtgestraft,vaakopschoolenmogelijkook thuis.Ditkanvariërenvanvormenvanstrafwerkopschoolennietmeemogen opschoolreisjetotnietmogenbuitenspelennaschooltijdofhetontnemen vanprivileges,zoalsthuisgamen.Deomgevingkandeagressorstigmatiseren enalleennogmaarreagerenophetvertoondeagressievegedrag.Demotieven ofhulpvragenvanhetkindwordendaarbijvergeten.Hetkindvoeltzich hierdoorvaaknietgehoordofbegrepen.Dezeontwikkelingenzorgenervoor dathetkinddatagressiefgedragvertoontopdenduurzelfookslachtoffer wordtvanzijneigenhandelen.

17.6Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

Carolaisdeonderwijsassistentvangroep4.Zebegeleidtleerlingeningroepjes bijdevakkentaalenrekenenenzorgtvooreenveiligpedagogischklimaat. DesituatierondomRehanzorgtervoordatCarolaeenkeuzemoetmaken.

Casus Rehan(8)zitingroep5eniseenrustige,onopvallendejongen.Inzijngroep zittendriejongensdiedepopulairejongenszijnendegroepleiden.Rehan wordtdoordiejongensgepest.Hetbegonmetplagen,maarhetgingalsnel overtotuitlachenenuitschelden.Eenmaandgeledenwachttendejongens Rehannaschooltijdopvooreenconfrontatie,hijwerdhardgeschopt.Rehan durfdenietsterugtedoenenliethetgebeuren.Dedagernahoordehijvan Caroladathijmeervanzichafhadmoetenbijten,zekeralsiemandhempijn deed.Ditonthieldhijvooralshetweerzougebeuren.Eenweeklaterwashet zover,Rehankreegeenklapopzijnhoofdvaneenvandedrieanderejongens. HijdachtaanwatCarolahadgezegdensloegeenvandejongensopzijnneus. DiejongenrendehuilendnaarCarolaenverteldedatRehanhemhadgeslagen. RehanliepopCarolaafenvroegaanhaarofhijhetzogoedhadgedaan.

Dilemma

DesituatierondomRehanzorgtervoordatCarolaeenkeuzemoetmaken. WatdoetCarola?

1. MoetCarolahetagressievegedragvanRehanbestraffen,zoalszeinandere situatiesookzoudoenenvervolgenshetgesprekaangaanmetalle jongens?

2.MoetCarolaRehannietstraffen,omdathijslachtofferisvanpesterijen enzijzelfheeftgestimuleerddatRehanvoorzichzelfmoetopkomen?

17.7Verdieping:Indepraktijk

Kinderenverschillenvanelkaaringedragentemperament.Wetenschappers denkendattemperamentbiologischisbepaald.Zulkgedragkanalopzeer jongeleeftijdtotuitingkomen.Temperamentvolgedraggaatnietzozeerom wateenkindspecifiekdoet,maarmeeromdealgemenestijlvanhetgedrag. Zokanhetzijndateenkindsnelvanslagraaktalsietsnietgaatzoalshethad gewild.Ditkanzichuiteninhuilen,schreeuwenofhetkapotmakenvan voorwerpen.Temperamentiseenkindkenmerk,ongeachtderelatiemetde ander.Factorendiedematevanhettemperamentbepalen,kunnenhet moeilijkmakenomeenmaniertevindenopdejuistewijzemethetkindom tegaan.

Oorsprongvantemperamentvolgedrag

Deoorsprongvantemperamentvolgedragisterugtevindenindebabytijd. Eenonregelmatigbiologischritme(slapen,eten)kanervoorzorgendatbaby’s moeitehebbenzichaantepassenaannieuwesituaties,ofzekrijgenhuilbuien enervarenfrustratie.Dekanttekeningdiemoetwordengemaaktisdatalle baby’shuilen,momentenvanfrustratiekennenennietaltijdevengoedeten ofslapen.Inhetalgemeenishettemperamentinheteerstelevensjaarvan baby’snognietergstabiel.Pasnaheteerstejaarwordendekenmerkenvan temperamentduidelijkzichtbaarenzijnzetoeteschrijvenaaneenspecifiek kind.

Specifiekekindkenmerken

Uitonderzoekondertweelingenblijktdattemperamentwordtbepaalddoor eencombinatievanzowelgenetischealsomgevingsfactoren.Alsertussende specifiekekindkenmerkenenerzijdsendeeisenenverwachtingenvanouders anderzijdseengatontstaat,kunnengedragsproblemendekopopsteken. Voorspelbaarengestructureerdgedragzijnvoorjongekinderenbelangrijk omaanverwachtingentekunnenvoldoen.

Temperamentenhechting

Temperamentisduseenkenmerkvanhetkind,ongeachtderelatiemeteen ander.Hechtingdaarentegenzegtietsoverdekwaliteitvanderelatiemet bepaaldevolwassenen.Dezebegrippenkunnenelkaarversterkenenelkaar totgevolghebben.Zokaneenbepaaldtemperamentvaneenkindertoeleiden datdevolwasseneopdenduurmindersensitiefenresponsiefreageertnaar hetkind.Ditkanvervolgensweergevolgenhebbenvoordekwaliteitvande gehechtheidsrelatie.Andersomkanhetookzozijndateensterke gehechtheidsrelatietussenkindenvolwasseneertoeleidtdathetkindinzicht encontroleontwikkelttenaanzienvanbepaaldetemperamentkenmerken.

Interventieernstigegedragsproblemen

Oudersenopvoedersdietemakenkrijgenmetkinderenmeternstige gedragsproblemenkunnendewanhoopnabijzijn.Hoemoetenzenuophet gedragreageren?Watishelpendenwatniet?Hetwerkenaan opvoedingsvaardighedenisdeeersteenbelangrijkestap.Vanaf8jaarzijnde hersenenvanhetkindzoontwikkelddatdaarnaastookCognitieve Gedragstherapie(CGT)ingezetkanworden.Oudersdiehetlastigvindenom consequentteblijven,moeitehebbenmethungeduldbewarenofongewenst gedragmetnamebenadrukken,krijgendoorouderinterventiehulphoeze anderskunnenreageren.

Effectwerkenaanopvoedingsvaardigheden

Heteffectvanwerkenaanopvoedingsvaardighedenisgrooténblijvend. Therapieonderbegeleidingvaneentherapeutheefteengrotereffectdaneen groepstherapiemetandereouders.Daarbijlatenjeugdigenmetdemeest complexegedragsproblemenookdegrootstevooruitgangzien.Eencombinatie vangroepssessiesenindividueletherapiehelptbijkinderenmetcomplexe gedragsproblemenhetbest.Hetmaaktdaarbijnietuitwelkeachtergrond, cultuur,leeftijdofopleidingsniveauoudershebben.Kinderenmetcomplexe gedragsproblemenkomeninallelagenvandesamenlevingvoor.

Voorbeeldeninterventiesjongekind

Devolgendeinterventieskunneningezetwordenbijkinderenindeleeftijd van2tot7jaar:

• ParentManagementTrainingOregon(PMTO):hetaanlerenvaneffectieve opvoedstrategieën,waardoorcomplexegedragsproblemenen hyperactiviteitbijkinderenverminderen.

• IncredibleYears:groepstrainingvoorkinderenmetODDofantisociale stoornis.

• BasicTrustmethode:kortdurendeinterventiediegerichtisophethele gezin.Erwordtookgebruikgemaaktvanvideo-opnameenbegeleiding dooreentherapeut.Geschiktvoorgezinnenwaarbijbehalve hechtingsproblemantiekookspecifiekegedragsproblemenmeespelen.

• STOP4-7:ditiseenaanpak,waarbijouders,hetkindendeleerkracht(en) samenwerken.Hetdoelisgewenstgedragaanlerenenongewenstgedrag stoppen.

Interventiesouderekind

OuderekinderenkrijgenvaakeencombinatievanCGTengroepstraining.Ook wordtdethuissituatiemeegenomen.Ouderekinderenhebbenvaakmeer inzichtinhuneigenhandelenengedrag.Hierdoorkunnendeconsequenties ookbetermetzebesprokenworden.Eenpaarinterventieszijn:

• Minderboosenopstandig

Dezemethodeisgerichtophetbevorderenvandeopvoedingsvaardigheden vanoudersenhetaanlerenvansocialevaardighedenvanhetkindzelf.

• SamenStevigStaan

Interventiediegeschiktisvoorkinderenmeteenlichtverstandelijke beperking,incombinatiemetgedragsproblemen.Hettrainenvan probleemoplossendevaardighedenendesocialevaardighedenvanhet kindwordengetraind.Ouderswordenondersteundindeopvoeding. Bijvoorbeelddoorvaardighedenaantelerenbijhetopvoeden.

• OUDERSvantegendraadsejeugd

Jongerendiehetrisicolopenopstrafbaargedragzijndedoelgroep.Ouders vandezejongerenkrijgenbehandelsessieshoezeomkunnengaanmet lastigopvoedgedrag.Daarbijkunnenzeookhunverhaalaanlotgenoten kwijt.

TripleP

Eenbekendeinterventiediebijzoweljongealsouderekinderenmet gedragsproblemenwordtingezetisTripleP. TripleP staatvoorpositief opvoeden.Hetprogrammagaatuitvanvijfbasisprincipes,dieallemaalnodig zijnompositiefensociaalgewenstgedragtebevorderen:

1.Biedhetkindeenveiligeomgevingwaarinhetgestimuleerdwordtomop onderzoekuittegaan.Kinderendieopzowelfysiekalssociaal-emotioneel uitgedaagdworden,vervelenzichniet.Dekansomgedragsproblemen teontwikkelenishierdoorkleiner.

2.Geefopeenpositievemanieraandacht.Ditstimuleerteenkindnieuwe vaardighedenaanteleren.

3.Zorgvoordisciplinesenregels.Eenduidelijkeinstructieenafgebakende regelszorgenvoorveiligheid.

4.Hebrealistischeverwachtingen.Iederkindontwikkeltzichopzijneigen, uniekewijze.Eenkinddatnooitietsdoetwatnietmag,bestaatniet.Geef eenkindeennieuwekansenhebvertrouweninhetkind.

5.Zorggoedvoorjezelf.Houdjeeigenbatterijopgeladen,zodatjeookgoed kuntomgaanmetheftigereactiesvanhetkindofagressiefgedrag.

17.8Begrippen

Agressie

Gedragwaarmeeiemanddoelbewusteenanderschadewiltoebrengen.

Agressor

Persoondiedeagressieveroorzaakt.

Externaliserendgedrag

Eengedragsprobleemdatnaarbuitenofopdeanderisgericht.

Frustratieagressie

Agressiealsreactieoponverwachtetegenslag,teleurstellingofeenmoeilijke situatie.

Fysiekeagressie

Eenlichamelijkeuitingsvormvanagressie,zoalsslaan,duwen,bijten,schoppen enkrabben,maarookverwondingenverkrachting.

Instrumenteleagressie

Meestaldoelgerichtendaarommeeroverwogenenminderemotioneel.

Internaliserendgedrag

Eengedragsprobleemdatopdeeigenpersoonisgericht.

Non-verbaleagressie

Eenuitingsvormvanagressie,doorhetaannemenvaneendreigendehouding, intimiderenofmetspullengooien.

Normoverschrijdendgedrag

Gedragdatnietovereenkomtmetleeftijdsgebondengedragsnormen.

Persoonlijkheid

Gevormdekarakteristiekenvaneenpersoon,diebepalendzijnvoordemanier waaropdezereageertopsignalenuitdeomgeving.

Preventievedenkwijze

Eenmaniervandenkendieeropgerichtisomtevoorkomendaterietsgebeurt.

TripleP

TripleP.staatvoorpositiefopvoeden.

Verbaalgeweld

Eenvormvanagressiewaarbijverbaleuitingenwordengeroepenomdeander bewustschadetoetebrengen.Denkaanschreeuwen,razenentieren.

Vijandigeagressie

Isimpulsiefeneenreactieopeenvermeendebedreigendesituatie.

THEMA18 GEWELD,MISHANDELINGENMISBRUIK

Inhoudthema

• Huiselijkgeweld

• Kindermishandeling

• Signalenkindermishandeling

• Meldcodeenverantwoordelijkheden

• Kritischeberoepssituatie

• Verdieping:Indepraktijk

• Begrippen

Kindermishandelingenhuiselijkgeweldhebbenveelimpactophetlevenvan eenkind.Alsjedagelijksmetkinderenwerkt,benjenauwbijzebetrokken. Jezietzeimmersvaakenmerktgedragsveranderingendussnelop.Datmaakt joudeaangewezenpersoonomkindermishandelingenhuiselijkgeweldte signaleren.Hetisdaaromvanbelangdatjeweetwelkevormenvangeweld jekunttegenkomen,zodatjesignalenjuistinterpreteert.Alsjeeenvermoeden hebtvanhuiselijkgeweldofkindermishandeling,bestaathiervooreen meldcode.Belangrijkomteweten:kindermishandelingkanuitmeerbestaan danalleenfysiekgeweld.Ookhetstelselmatigvernederen,verwaarlozenof uitscheldenvaneenkindvaltonderkindermishandeling.Daarbijkanhetzo zijndatoudersvanhetkindonmachtvoelenenhulpnodighebbenomhet kindoptevoeden.Erzijnspecialeorganisatiesdiezoweloudersalshetkind begeleiden.

18.1Huiselijkgeweld

Huiselijkgeweld isgeweldbinnendehuiselijkesfeer.Ditgeweldismeestal nietzichtbaarvoordeomgevingomdathetzichbinnenshuisafspeelt.Huiselijk geweldkentvelevormen,zoalslichamelijkeofpsychischemishandelingen verwaarlozing,bedreiging,stalken,financiëleuitbuiting,seksueelgeweldof hetschendenvandegrondrechten.Bijhuiselijkgeweldiseraltijdeen machtsverschiltussendaderenslachtoffer.Demanisbijvoorbeeldfysiek sterkerdandevrouwenmaakthiervanmisbruik.Ofeendochterdievoorhaar ziekemoederzorgt,plundertdespaarrekeningvanmoeder.Jekuntde volgendesoortenhuiselijkgeweldonderscheiden:

• (ex-)partnergeweld

• ouderenmishandeling

• kind-oudermishandeling

• cultuurgerelateerdgeweld.

(Ex-)partnergeweld

(Ex-)partnergeweld isgeweldgerichttegendehuidigepartnerofde ex-partner,metalsdoeldezetedominerenoftecontroleren.Hetkangaan omeenmandiezijnvrouwtotseksdwingt,fysiekmishandeltofhaardagelijks kleineert.Eenmanmaaktzichvakerschuldigaanhuiselijkgewelddaneen vrouw.Tochkomthetookvoordateenvrouwhaarmanmishandeltofdatde mishandelingwederkerigis.

KarinisgetrouwdmetMennoenheeftsamenmethemtweekinderen.Vanwege Menno’sextremealcoholmisbruikheeftKarineenscheidingaangevraagd. MennoenKarinwonenalgescheidenvanelkaarenalshetaanKarinligt,begint zijzosnelmogelijkeennieuwleven.Mennowerktdescheidingopallemanieren tegen.Hijweigertdescheidingspapierenteonderteken,dreigtdekinderen ietsaantedoenalszedescheidingdoorzet,beltKarinsvriendenopomhaar zwarttemakenenachtervolgthaarzelfsnaarhaarwerk.

Ouderenmishandeling

Bij ouderenmishandeling isiemandvan65jaarofouderslachtoffervan huiselijkgeweld.Familieleden,vriendenofzorgverlenersplegenditgeweld. Dedadersluithetslachtofferbijvoorbeeldop,stuurtbezoekweg,sluistgeld wegofmaaktgebruikvanfysiekgeweld.Hetkangaanomeenzoondiede mantelzorgalseentegrotebelastingervaartenhierdoorzijnvader verwaarloost.Ofomeenzorgverlenerdieeentehogewerkdrukervaartbinnen eenzorginstellingentehardhandigmetdeouderenomgaat.

Kind-oudermishandeling

Alspubersofjongvolwassenenhunoudersmishandelen,isdat kind-oudermishandeling.Oudersvindenhetsomsmoeilijkomgezaguitte oefenenoverhunkinderen.Alsdeoudersproberenoptetredenenhetkind ietsverbieden,wordthetkindagressief.Erontstaateenruziewaarbij geschreeuwdengedreigdwordtenwaarbijzelfsfysiekgeweldgebruiktwordt doorhetkind.Moederszijnvakerslachtoffervankind-oudermishandelingdan vaders.Kinderenkunnenzichookschuldigmakenaanseksueelgeweld, financiëleuitbuitingofgeestelijkemishandelingtegenoverhunouders.

Cultuurgerelateerdgeweld

Doordatwelevenineenmulticulturelesamenleving,krijgjetemakenmet verschillendeculturen.Binnendezeculturenbestaanandereopvattingenover watacceptabelisenwatniet.Insommigelandenzijneergerelateerdgeweld, huwelijksdwang,achterlatingenvrouwenbesnijdenis(deels)geaccepteerd, maarinNederlandstrafbaar.Bij eergerelateerdgeweld gaathetomalle vormenvandwang,psychischenlichamelijkgeweldomtevoorkomendat eenfamilielideenmisstapbegaatomdeeervandefamilieteherstellen.Het slachtofferwordtuitgestoten,bedreigd,mishandeldofzelfsvermoord.Bij huwelijksdwangwordtiemandverplichttetrouwen.Alsiemand,omwatvoor

redendanook,tegenzijnwilwordtachtergelateninhetlandvanherkomst, isdat achterlating.Bij vrouwenbesnijdenis wordendeschaamlippenen clitorisvooreendeelofhelemaalweggesneden.Ofdevaginawordtvernauwd doordeschaamlippenaftesnijdenenaanelkaarvasttehechten.

Kindermishandelingiselkevormvangeweldofbedreigingrichtingeen minderjarige.

18.2Kindermishandeling

Kindermishandeling iselkevormvangeweldofbedreigingoplichamelijk, psychischenseksueelvlakrichtingeenminderjarige,metalsgevolgernstig fysiekofpsychischletselbijdeminderjarige.Dedaderkaneenouderzijn,een familielidofeenprofessioneleopvoeder,maarookeensporttrainer bijvoorbeeld.Deminderjarigeisaltijdafhankelijkvandedaderendaardoor kwetsbaar.Verwaarlozing,mishandelingenseksueelmisbruikzijnverschillende vormenvankindermishandeling.

Verwaarlozingenmishandeling

Erzijnverschillendevormenvanverwaarlozingenmishandeling:

• psychischeverwaarlozing

• lichamelijkeverwaarlozing

• psychischemishandeling

• lichamelijkemishandeling.

Psychischeverwaarlozing

Alseenoudergeenliefdeenaandachtgeeftaaneenkind,isdat psychische verwaarlozing.Hetkindwordtbijvoorbeeldnietgetroostalshetverdrietheeft ofkanzijnzorgennietdelen.Deouderisnalatigindeemotioneleopvoeding vanhetkindengeefthetgeenaandacht,liefdeenbescherming.

Lichamelijkeverwaarlozing

Alseenouderdeverzorgingvanhetkindverwaarloostophetgebiedvan hygiëne,voedingenkleding,isersprakevan lichamelijkeverwaarlozing. Bijvoorbeeldeenkindindevrieskounaarbuitenstureninzomerkleren.Of hetkindelkedagpatatmetijsvoorschotelenalsavondeten. Ookalseenkindineenonveiligeleefomgevingopgroeit,wordthetlichamelijk verwaarloosd.Bijvoorbeeldeenpeutervoorlangetijdalleenthuislaten,terwijl dezenietvoorzichzelfkanzorgenenzichkanbezeren.Lichamelijke verwaarlozingkanzelfszovergaandatoudersnietmethunkindnaareen artsgaan,alsdittochechtnoodzakelijkis.

Fay(7)woontbijWendy,haarmoeder.Wendyheeftsindskorteennieuwe vriend,waarmeezeheledagendoorbrengt,zeheeftgeentijdmeervoorFay. AlsFayhongerheeft,moetzezelfindekoelkastkijkenenbedenkenwatze gaateten.PashadFaywatgeldvanhaaromagekregenenishiermeezelfnaar desupermarktgegaanomboodschappentedoen.Ookwaseropschool hoofdluisgeconstateerdenwildeWendygeenanti-luisshampookopenom dehoofdluistebehandelen.Datzouvanzelfwelovergaan,zeizetegenFay.

Psychischemishandeling

Bij psychischemishandeling gebruiktdeouderstelselmatigverbaalgeweld ofmaakthijnegatieveenkleinerendeopmerkingen,waardoorhetkindin angstenonzekerheidopgroeit.Deouderzegtbijvoorbeeldtegenhetkind: ‘Jij bentechtdedomsteindeklas!’ of ‘Ikzouwillendatjenooitwasgeboren.’ Maarooknegatieveopmerkingentegenanderen,terwijlhetkinderbijis, makenhetkindonzekerenangstig.Ookhetbewustnegerenvanhetkindvalt onderpsychischemishandeling.

Lichamelijkemishandeling

Erissprakevan lichamelijkemishandeling alsdeouderlichamelijkgeweld gebruikttegenhetkind.Zoalsslaan,schoppen,knijpen,krabbenenbijten. Ookalsjehetkindexpreslaatvallenofbrandwondentoebrengt,valtdatonder lichamelijkemishandeling.Erzijnnogtweebijzonderevormenvanlichamelijke mishandeling:hetshakenbabysyndroomenMünchhausen-by-proxysyndroom.

Bijhet shakenbabysyndroom loopteenbabyhersenbeschadigingopdoordat debabyheenenweerwordtgeschud.BijhetMünchhausen-by-proxysyndroom doeteenoudernetalsofzijnkindziekisofmaakthijzijnkindziek.Deouder wilzelfgraagaandachtenbezoektartsenomzogezegdteachterhalenwater methetkindaandehandis.Ditsyndroomkanzelfszovergaandateenkind echtdoodziekwordtdoortoedoenvandeouder.Doorvergiftigingbijvoorbeeld.

Lichamelijkemishandeling.

Seksueelmisbruik

Bij seksueelmisbruik gaathetomseksuelehandelingendieiemand gedwongenuitvoert,moetondergaanofwaarvaniemandgedwongengetuige is.Deminderjarigekandezeseksuelehandelingennietweigerenomdathij opeenbepaaldemanierafhankelijkisvandedader.Meestalpleegteen bekendevanhetkindhetseksueelmisbruik.Alseenvolwasseneeenkindin deprostitutielaatwerkenofineenpornofilmlaatspelen,iserooksprakevan seksueelmisbruik.

Oorzakenkindermishandeling

Erzijnmaarweinigoudersdiebewusthunkinderenmishandelen.Demeesten hebbennamelijkhetbestemethunkindvoor.Alszenietwetenhoezemoeten reagerenopongehoorzaamheid,kandatleidentotkindermishandeling.Dit isonkunde.Jedenktwellichtdateenkindbeterluistertalsjeheteendraai omzijnorengeeft.Onmachtbetekentdatje,dooromstandigheden,nietin staatbentadequaattereagerenopjekind.Jevoeltjeonmachtigengebruikt geweldofsarcasmeomhetkindtelatenluisteren.Ookpersoonlijkeproblemen vanouders,zoalseenverslavingofpsychischeproblemen,kunneneenoorzaak zijnvankindermishandeling.Eenouderisdanteveelmetzichzelfbezigof wordtonderinvloedvandrugsofalcoholagressief.

Gevolgenkindermishandeling

Kinderendieslachtofferzijnvankindermishandeling,doenhetoverhet algemeenslechteropschooldanhunleeftijdsgenootjes.Zijkampenmet leerproblemenenhebbeneenachterstandinhuncognitieveontwikkelingen taalontwikkeling.Zijlopenongeveertweejaarachterinhunschoolprestaties, moetenvakereenklasoverdoenofbelandenzelfsinhetspeciaalonderwijs. Veelvandezekinderenzijnonveiliggehecht,zekunnenimmersnietbouwen envertrouwenophunouders.Ookzijndezekinderenvakerangstig,bedroefd enteruggetrokken.Zehebbenmoeiteomcontactenaantegaanenzijnniet assertief.Indepubertijdontstaangedragsproblemen,zoalsagressieen ongehoorzaamheid.Ofdepressieseneetstoornissen.

18.3Signalenkindermishandeling

Hetisnietaltijdgemakkelijkomverwaarlozingofmishandelingtesignaleren. Tochisereenaantalsignalendataangeeftdatersprakeisvanverwaarlozing ofmishandeling.Houdaltijdinjeachterhoofddaterookeenandereverklaring kanzijnvoordezesignalen.Eensignaalbetekentnietdaterautomatisch sprakeisvanverwaarlozingofmishandeling.

Devolgendesignalenkunjetegenkomenbijkinderenenjongvolwassenen van0tot23jaar:

• blauweplekken,botbreuken

• brandwonden,snijwonden

• slechtonderhoudengebit

• ongewassenkleding

• oververmoeid,vaakziek

• hongerig

• trageremotorischeontwikkeling

• passief

• wantrouwend

• toontgeengevoelensofpijn

• inzichzelfgekeerd

• hyperactiefenagressief

• weinigzelfvertrouwen

• speeltweinigmetanderekinderen.

• volgzaamofschrikachtignaar ouders

• gedraagtzichandersinhetbijzijn vanouders

• angstomuittekleden

• verstijftbijlichamelijkcontact

• overdrevenaanhankelijk

• vermijdtoogcontact

• plotselingegedragsveranderingen

• gedraagtzichnietnaarzijnleeftijd

• taal-enspraakstoornissen.

Bedenkaltijddatereenandereverklaringkanzijnvoorwatjeziet.

Signalen0tot4jaar

Bijeenkindvan0tot4jaarkanernaastbovengenoemdesignalensprakezijn vanverwaarlozingofmishandelingalshetkindeengroeiachterstandof voedingsproblemenheeft.Ookernstigeluieruitslagkaneensignaalvan kindermishandelingzijn,doordatoudershetkindtelangineenviezeluier latenlopen.Alseenkindnognietzindelijkisopeenleeftijdwaaropdathet welhoort,kanersprakezijnvankindermishandeling.

Signalen4tot12jaar

Bijeenkindvan4tot12jaarkanernaastbovengenoemdesignalensprake zijnvanverwaarlozingofmishandelingalshetkindeengroeiachterstandheeft, tedikisofveelklaagtoverhoofdpijnenbuikpijn.Ookvaakflauwvallen, eetstoornissen,overmatigemasturbatieenslechteleerprestatieskunneneen aanwijzingzijnvoorverwaarlozingofmishandeling.Ookdevolgendesignalen komenbijdezeleeftijdscategorievoor:nietzindelijkzijn,timide,depressief, vluchtigevriendschappenenrondhangennaschooltijd.

Signalen12tot23jaar

Bijeenkindofjongvolwassenevan12tot23jaarkanernaastbovengenoemde signalensprakezijnvanverwaarlozingofmishandelingalshetkindofde jongvolwasseneagressiefisnaarouders,alcoholofdrugsgebruikt,wegloopt vanhuisofcrimineelgedragvertoont.Naastdezeleeftijdsspecifiekesignalen, komenookdesignalenvandeleeftijdscategorie4tot12jaarvoor.

Signalenseksueelmisbruik

Bijseksueelmisbruikkunjedevolgendelichamelijkesignalentegenkomen: verwondingenaangeslachtsdelen,vaginaleinfectiesenafscheiding,jeukbij vaginaofanus,pijnindebovenbenen,pijnbijhetlopenenzitten,problemen bijplassen,urineweginfectiesenseksueeloverdraagbareaandoeningen.Aan hetgedragvanhetkindkunjesomsookmerkendathetseksueelwordt misbruikt.Misbruiktekinderendrukkenhunbenentegenelkaarbijhetlopen, hebbeneenafkeervanlichamelijkcontactenlatenextreemseksueelgekleurd gedragentaalgebruikzien.Eenoudermisbruiktkindheeftangstomzwanger teraken,zoektseksueletoenaderingtotvolwassenen,belandtindeprostitutie ofheeftveelwisselendeseksuelecontacten.

18.4Meldcodeenverantwoordelijkheden

Jaarlijkszijnerveelkinderenenvolwassenenslachtoffervan kindermishandelingofhuiselijkgeweld.Professionelezorgverlenersspelen eenbelangrijkerolindesignaleringhiervan.Daaromishetsinds2013verplicht omalsorganisatieofzelfstandigeberoepsbeoefenaareenmeldcodete hanteren.Eenmeldcodeiseenstappenplandatjevolgtvanhetmomentvan signalerentothetmakenvaneenmeldingbijVeiligThuis,hetadvies-en meldpunthuiselijkgeweldenkindermishandeling.Doordeinzetvandeze meldcodekunjesnellerenadequateringrijpenbijvermoedensvan kindermishandelingenhuiselijkgeweld.Hetdoelvandemeldcodeisom beroepskrachtenteondersteunen.Zijwetenzobeterhoezekunnenomgaan metdesignalen.Demeldcodegeldtvoororganisatiesenzelfstandige beroepsbeoefenaarsbinnendejeugdgezondheidszorg,hetonderwijs,de kinderopvangendemaatschappelijkeondersteuning.Ookartsen, verpleegkundigen,psychologenenverloskundigenhoudenzichaandeze meldcode.

Deinzetvandemeldcodemaaktsnelenadequaatingrijpenbijvermoedensvan kindermishandelingenhuiselijkgeweldmogelijk.

Basismodelmeldcode

Eenorganisatieofzelfstandigeberoepsbeoefenaargebruikteenbasismodel meldcodealsrichtlijnomeeneigenmeldcodeoptestellen.Het basismodel meldcode iseenalgemeenstappenplanvoorhoejeomgaatmetdesignalen vankindermishandelingenhuiselijkgeweldenleidtdeberoepsbeoefenaar stapvoorstapdoorhetprocesvansignalerentotenmethetmakenvaneen beslissing.Tijdensdestappendiejevolgt,iseraltijddemogelijkheidom contactoptenemenmetVeiligThuis.Zijkunnenjeadviserenalsjeergens overtwijfelt.Demeldcodewordtspecifiekgerichtopdecliëntendoelgroep waaraandebetreffendeorganisatieofzelfstandigeberoepsbeoefenaarzorg verleent.Zozaleenonderwijsinstellingzichspecifiekrichtenopleerlingenen eenkinderdagverblijfop0-tot12-jarigen.Devolgendevijfstappenzijn opgenomeninhetbasismodelmeldcode:

• inkaartbrengensignalen

• overleg

• gesprekmetbetrokkene(n)

• risico,ernst,aardinschatten

• beslissen.

Inkaartbrengensignalen

Stap1ishetinkaartbrengenvandesignalen.Jelegtdesignalenvastenook degesprekkendiejehierovervoert.Ookgegevensdiedesignalen tegenspreken,noteerje.Jebenoemtookdebronnen,dusvanwiejewelke informatiekreeg.Ditdoejeinhetcliëntendossierofkinddossier.Hetis belangrijkdatjejebaseertopfeitenennietopinterpretaties.Alsjealleenmet volwassenenwerkt,onderzoekjealtijdoferkindereninhetspelzijn.Hetrisico bestaatdatdoorgedragvandecliëntofdiensomgevingdekinderenbedreigd wordeninhunveiligheidofontwikkeling.

Indepraktijk

Claudiaispedagogischprofessionalopeenbuitenschoolseopvang.Ze begeleidtSofia(10jaaroud)dieervaakonverzorgduitzietenvaak brandplekkenophaararmheeft.Claudiabesluiteendossierteopenenende signaleninkaarttebrengen.ZevraagteencollegaendejufvanSofiaom aanvullendeinformatie.Decollegavertelt: ‘Volgensmijdruktdiemoederhaar sigarettenuitopdearmvanSofia!EnSofiadraagtbijnaaltijddezelfdekleren, volgensmijwassenzethuisniet.’ DejufvanSofiameldt: ‘Tijdensdegymles

wilSofiazichnooitomkleden.Waarschijnlijkomdatzevaakonderdeblauwe plekkenzit.’ Claudianoteertalleendefeitenenvanwiezedezefeitenheeft vernomen.InhaardossierbenoemtzedusdatSofiavaakdezelfdekleren draagt,geregeldonderdebrandplekkenzitendatzezichnietwilomkleden bijdegymles.Interpretatieslaatzeweg.

Overleg

Alsjedesignaleninkaarthebtgebracht,komtstap2:jeoverlegtmeteen deskundigecollega.Ditkanbijvoorbeelddeinternbegeleider,depedagogisch coachofeenorthopedagoogzijn.Alsergeendeskundigecollegais,neemje contactopmetVeiligThuis.Ditoverlegheeftalsdoeldesignalenteverklaren enoptehelderen.

Gesprekmetdebetrokken(n)

Bijstap3gajeingesprekmetdebetrokkene(n).Bijvoorbeeldmetdeouders, alsdesignalenbetrekkinghebbenopeenkind.Indienmogelijkbetrekjehet kindbijhetgesprekofspreekjehiermeeapart.Somsgajegeengesprekaan. Datisalsjevermoedtdatdeveiligheidvandebetrokkeneninhetgedingis. Bijvoorbeeldbijeerwraakofseksueelmisbruik.Dekansisdanaanwezigdat dedaderzichgaatafreagerenophetslachtoffer.Ookkunnenbetrokkenenna hetgesprekhetcontactverbrekenenraaktdecliëntuithetzicht.Inhetgesprek legjehetdoelvanhetgesprekuit,bespreekjedefeitelijkesignalenenvraag jedebetrokkenenomeenreactie.Pasnadezereactiebenoemjeje interpretaties.Naditgesprekkanhetzijndatjevermoedenszijnweggenomen. Devolgendestappenzijndannietmeernodig.

Risico,ernstenaardinschatten

Alsjevermoedensnahetgesprekmetdebetrokkenenblijvenbestaan,gaje verdermetstap4:jeschathetrisico,deernstendeaardvande kindermishandelingofhethuiselijkgeweldin.Jehebtnuveelinformatieen kuntbepalenofereenrisicoopkindermishandelingofhuiselijkgeweldis.Je brengtinkaartomwatvoorgeweldhetgaatenhoeernstighetis.

Beslissen

Stap5isbeslissenofjeeenmeldingdoetbijVeiligThuisofdatdeorganisatie zelfhulpverleningopzet.Alsjebesluittoteenmelding,gajewederomin gesprekmetdebetrokkenen.Omdatjealsprofessionaltemakenhebtmet zwijgrecht,magjegeeninformatieaananderenverstrekkenoverjecliënten.

Daaromvraagjetoestemmingvoorhetdoenvaneenmelding.Alsde betrokkenenbezwaarmaken,weegjedebezwarenaftegendenoodzaakom meldingtedoen.Bijacuutofernstiggeweldkunjedirecteenmeldingdoen bijVeiligThuis.Deveiligheidvanbetrokkenenisbelangrijkerdanhet beroepsgeheim.NaeenmeldingneemtVeiligThuishetvanjeover.VeiligThuis houdtjoualsberoepskrachtopdehoogteenzetje,waarmogelijk,inbijde hulpverlening.Betrokkenenkrijgentehorenwiedemeldingheeftgemaakt, tenzijhetdevertrouwensrelatieofdezorgverlenerschaadt.

18.5Kritischeberoepssituatie

Beroepsbeoefenaar

MariannewerktopkinderdagverblijfDekleineVlinder.Zebegeleidtdaarde 2-tot4-jarigen.Zestimuleertdeontwikkelingvandekinderendoorhen leerzameactiviteitenaantebieden.Enzeisbetrokkenbijdedagelijkse verzorging,zoalsluiersverschonenenzindelijkheidstraining.

Casus

MariannehadvermoedensvanmishandelingbijJulia(3).Destappenvande meldcodezijndoorlopeneneriseengesprekgeweestmetouders.Vadergaf toezijnkindweleensteslaan,maarwilgraaggeholpenworden.De hulpverleningisbinnenDekleineVlinderopgezet,geziendeaanwezigheid vaneenvasteorthopedagoog.Hetgaateenmaandgoed.

Dilemma

OpeendagkomtmoederJulianaardekinderopvangbrengen.Zemeldt Mariannedatzeafzietvanverderehulpverlening.Hetgezinzoektzelfweleen oplossing.MaarMariannezietdatzowelJuliaalsmoederflinkonderdeblauwe plekkenzitten.

WatkanMariannedoen?

1.Mariannegaathetgesprekmetoudersweeraanendoorlooptopnieuw destappenvandemeldcode,methierbijtweemogelijkeslachtoffers.

2.MariannedoetdirecteenmeldingbijVeiligThuis,zondertoestemming vanouders.

18.6Verdieping:Indepraktijk

Tijdensdeuitoefeningvanjewerk,kunjezelfookslachtofferwordenvan geweld.Degevolgenvanmishandelingopdewerkvloerzijngroot.Zokanhet zijndatjenietmeernaarjewerkdurftenjevakerziekmeldt.Ofjekrijgt gezondheidsproblemen.Schaamtekomtookveelvoor.Jevoeltjezwakomdat jegeenweerstandhebtkunnenbiedentegenpesterijenofgeweld.Daarom ishetbelangrijkdatjekennishebtoverhetsoortgeweldwaarmeejetemaken kuntkrijgen.Endatjeherkentwanneerjeslachtofferbentvangeweld.

Vervolgensishetnoodzakelijkomactieteondernemen.

Geweldtijdenshetwerk

Bijpsychischeagressiescheldtiemandjeuitofschreeuwtnaarje.Ook discriminerendeopmerkingen,dreigendee-mails,vernederingenenchantage vallenonderpsychischeagressie.Ofjekomtineenzeerfellediscussieterecht waarbijjejegeïntimideerdvoelt.Bijvoorbeeldeenontevredenouderdieineens tegenjebegintteschreeuwen,tedichtbijjekomtstaanenkleinerende opmerkingenmaakt.Ofeencollegadiejouvaakintimideertofpest.Pesten opdewerkvloerkomtveelvoor.Ruimeenkwartvandewerkende beroepsbevolkingheeftooittemakengehadmetpesterijen.Bijfysiekeagressie valtiemandjelichamelijkaan.Zoalsschoppen,slaanenspugen.Ookalseen oudereenvoorwerpnaarjegooit,isdatfysiekeagressie.

Actie

Hetisnietaltijdgemakkelijkommishandelingopdewerkvloerteherkennen. Watjijalsintimiderendervaart,hoefteenandernietzoteervaren.Hetis daarombelangrijkomstiltestaanbijdeinvloeddieeensituatieopjou persoonlijkheeft.Alsjenietmeermeteenouderingesprekdurfttegaan, omdathijjebedreigdheeftofalsjeeencollegavermijdt,omdathijseksuele opmerkingenmaakt,danishetnoodzakelijkhiermeeietstedoen.Eerstleg jedefeitenvast:jenoteertexactwaterisgebeurd.Alseencollegagetuige wasvandesituatie,legjeookzijnverhaalvast.Vervolgensbespreekjede feitenmeteenleidinggevendeendenkjesamennaoverdetenemen maatregelen.Bijvoorbeeldeengesprekaangaanmetdedaderofde leidinggevendeaangiftelatendoen.

Wetenschappelijkonderzoek

Time-outiskindermishandeling

Bijeentime-out,eenveeltoegepasteenaanbevolenopvoedtechniek,isoleer jeeenkind.Bijvoorbeeldalshetnaeenwaarschuwingalsnoggeengehoor geeftaanjeverzoekofalshetkindzichagressiefenrespectloosgedraagt.Je zethetkindapart,laathemnadenkenoverzijngedragenexcuusmaken.Een kindzouopdezemanierlerendatbepaaldgedragnietwordtgeaccepteerd. DeonderzoekersSiegelenBrysonvragenzichafofhetuitoefenenvandeze opvoedtechniekwelgoedisvoordeontwikkelingvanhetkind.Enishet eigenlijkweleffectief?

Gevolgentime-out

Volgensdeonderzoekersgeefjemeteentime-outdeboodschapaaneenkind datjeeralleenvoorhembentalshijzichgewenstgedraagt.Alseenkindeen foutmaaktofhetevenmoeilijkheeft,wijsjehemaf.Ookalpasjedetime-out zeerliefdevolengeduldigtoe,hetkindstaateruiteindelijkalleenvooren moethetzelfoplossen.Maarkinderenhebbenjuistveelbehoefteaande nabijheidvanbegripvolleopvoedersalszehetevenmoeilijkhebben. Ongewenstgedragisjuisteenroepomhulp.Kinderenhebbensensitieve volwassenennodigomweerrustigteworden,wantzelfkunnenzeditnog niet.Hetdoelvaneentime-outisgedragsveranderingenvaardighedenleren. Zoalsnadenkenoverhetgedragenkalmeren.Maarkinderenwordenjuist veelbozerendenkennaoverhoegemeenhetisalszegeïsoleerdworden.Een time-outhoeftdusnietaltijdhetgewensteeffecttehebben.

Kinderenhebbenjuistveelbehoefteaanjouwnabijheidalszehetevenmoeilijk hebben.

Hersenonderzoek

Uithersenonderzoekblijktzelfsdateentime-outnadeligeeffectenkanhebben opdeontwikkelingvaneenkind.

Alternatief

Deonderzoekersvindendatjedisciplinebeterkuntbijbrengenalsjekinderen ietsleertennietalsjezestraft.SiegelenBrysonstellendaaromeenalternatief voor,detime-in.Inplaatsvanhetkindteisoleren,zoekjejuistdenabijheid vanhetkindop.Jegaatnaasthemzitten,praatsamenoverhetgedragen troosthem.Zovoelthetkindzichnietafgewezen.Ditzoueffectieverzijn, omdatjehemdaadwerkelijkleertomtegaanmetzijnemotiesengedrag.

18.7Begrippen

Achterlating

Alsiemand,omwatvoorredendanook,tegenzijnwilwordtachtergelatenin hetlandvanherkomst.

Basismodelmeldcode

Eenalgemeenstappenplanvoorhoejeomgaatmetdesignalenvan kindermishandelingenhuiselijkgeweld.

Eergerelateerdgeweld

Allevormenvandwang,psychischenlichamelijkgeweldomtevoorkomen dateenfamilielideenmisstapbegaatomdeeervandefamilieteherstellen.

(Ex-)partnergeweld

Geweldgerichttegendehuidigepartnerofdeex-partner,metalsdoeldeze tedominerenoftecontroleren.

Huiselijkgeweld

Geweldbinnendehuiselijkesfeer.

Huwelijksdwang

Iemandwordtverplichttetrouwen.

Kindermishandeling

Elkevormvangeweldofbedreigingoplichamelijk,psychischenseksueelvlak richtingeenminderjarige,metalsgevolgernstigfysiekofpsychischletselbij deminderjarige.

Kind-oudermishandeling

Pubersofjong-volwassenendiehunoudersmishandelen.

Lichamelijkemishandeling

Alsdeouderlichamelijkgeweldgebruikttegenhetkind.

Lichamelijkeverwaarlozing

Alseenouderdeverzorgingvanhetkindverwaarloostophetgebiedvan hygiëne,voedingenkleding.

Münchhausen-by-proxysyndroom

Doeteenoudernetalsofzijnkindziekisofmaakthijzijnkindziek.

Ouderenmishandeling

Isiemandvan65jaarofouderslachtoffervanhuiselijkgeweld.

Psychischemishandeling

Gebruiktdeouderstelselmatigverbaalgeweldofmaakthijnegatieveen kleinerendeopmerkingen,waardoorhetkindinangstenonzekerheidopgroeit.

Psychischeverwaarlozing

Alseenoudergeenliefdeenaandachtgeeftaaneenkind.

Seksueelmisbruik

Seksuelehandelingendieiemandgedwongenuitvoert,moetondergaanof waarvaniemandgedwongengetuigeis.

Shakenbabysyndroom

Babyloopthersenbeschadigingopdoordatdebabyheenenweerwordt geschud.

Vrouwenbesnijdenis

Wordendeschaamlippenenclitorisvooreendeelofhelemaalweggesneden.

BRONNEN

A.B.V.A.S.(2017,4december).Hetmorelebesefvanbaby’s.WordPress.com

Ambulanteinterventiestottwaalfjaar-Ernstigegedragsproblemen.(z.d.). Richtlijnenjeugdhulpenjeugdbescherming.Geraadpleegdop27december 2022,vanhttps://richtlijnenjeugdhulp.nl/ernstige-gedragsproblemen /interventies/ambulante-interventies-voor-kinderen-tot-twaalf-jaar/

Beck,R.(2020,19januari). Hoeveelmoeteenkindbewegen? Allesoversport.nl. Geraadpleegdop21december2022,vanhttps://www.allesoversport.nl/ thema/beweegstimulering/hoeveel-moet-een-kind-bewegen/

Bessems,M.(2013). Magischdenken.Geraadpleegdop9december2022,van https://magischdenken.wordpress.com/about/

Boer,F.(2015).Honderdjaarkinderpsychiatrieenoverheid – backtothe future.Tijdschriftvoorpsychiatrie,866–870.

Bos,N.(2020,2oktober).Baby’sflorerenbijminderdanvierverzorgers.Kind. Geraadpleegdop2december2022,van https://kiind.nl/minder-verzorgers-baby/

Bowlby,J.(1988). SecureBase:Parent-ChildAttachmentandHealthyHuman Development. (Reprint22-08-1990).BasicBooks.

Creatieveontwikkeling|Psw-geldrop-mierlo.nl.(2019,9mei).Geraadpleegd op26november2022,van https://psw-geldrop-mierlo.nl/creatieve-ontwikkeling/

Dag-ennachtritme.(2022,16november).Informatieoverpubers|Opvoeden.nl. Geraadpleegdop29november2022,van https://www.opvoeden.nl/dag-en-nachtritme-861/

Demoreleontwikkelingvankinderen.(z.d.).Opvoedadvies.nl.Geraadpleegd op29november2022,van https://www.opvoedadvies.nl/moreleontwikkeling.htm

DeontwikkelingstheorievanErikErikson.(z.d.).Geraadpleegdop9december 2022,vanhttps://psycha.be/ontwikkelingstheorie_erik_erikson.html

Deseksueleontwikkelingvankinderenvan0tot6jaar.(z.d.).Richtlijnen jeugdhulpenjeugdbescherming.Geraadpleegdop25november2022,van https://richtlijnenjeugdhulp.nl/seksuele-ontwikkeling/de-seksuele-ontwikkelingvan-jeugdigen-van-0-tot-23-jaar/de-seksuele-ontwikkeling-van-kinderenvan-0-tot-6-jaar/

Dijk,D.(2021,1november). Viertipsuitonderzoekoverkleutersenbewegen. Allesoversport.nl.Geraadpleegdop21december2022,van https://www.allesoversport.nl/thema/beweegstimulering/vier-tips-uitonderzoek-over-kleuters-en-bewegen/

Dolk,D.(2015,25maart).Hetmeisjemetdevleugels.Geraadpleegdop13 januari2023,van

https://kindinontwikkeling.com/2010/06/03/het-meisje-met-de-vleugels/

Erkendeinterventiesbijgedragsproblemen|NederlandsJeugdinstituut.(z.d.).

Geraadpleegdop26december2022,van

https://www.nji.nl/gedragsproblemen/erkende-interventies

Erkendeinterventiesbijgedragsproblemen|NederlandsJeugdinstituut.(z.d.). Geraadpleegdop27december2022,van https://www.nji.nl/gedragsproblemen/erkende-interventies

Executievefuncties.(z.d.).SLO.Geraadpleegdop25november2022,van https://www.slo.nl/thema/meer/jonge-kind/executieve-functies/

Feenstra,E.,Finoulst,M.,&Eos-redactie.(2019,3oktober).Waaromautisme bijmeisjesvaaknietherkendwordt.Geraadpleegdop26december2022,van https://www.eoswetenschap.eu/psyche-brein/waarom-autismebijmeisjes-vaak-niet-herkend-wordt

Filosoferenmetkinderen – DeWijzeHaas.(2020,20maart).Geraadpleegdop 9december2022,van

http://www.dewijzehaas.nl/tag/filosoferen-met-kinderen/

G1.4Conservatievanhoeveelheid – WIKO.(2017,9augustus).Geraadpleegd op10december2022,van https://www.arteveldehogeschool.be/blendedlerenoko/wiko/?page_id=241

Gezondheidenwetenschap.(z.d.).Psychofarmacabijkinderenen adolescenten.Gezondheidenwetenschap.Geraadpleegdop1januari2023, vanhttps://www.gezondheidenwetenschap.be/richtlijnen/psychofarmaca -bij-kinderen-en-adolescenten

Hamlin,J.K.,Wynn,K.,&Bloom,P.(2007).Socialevaluationbypreverbal infants.Nature,450,557-559.DOI:10.1038/nature06288.

Hoeontwikkelenkinderenzichmotorisch?(2021,5februari).Mini-learning. Geraadpleegdop10januari2023,van https://tools.kenniscentrumsportenbewegen.nl/minilearning/ onderwerp/hoe-ontwikkelen-kinderen-zich-motorisch/

Hovius,R.(1970,22augustus). Detragiekvanhetwolfskind.Psychologie Magazine.Geraadpleegdop26november2022,van https://www.psychologiemagazine.nl/artikel/de-tragiek-van-het-wolfskind/

Huilbaby’s.(2022,10februari).SlingelandZiekenhuis.Geraadpleegdop10 januari2023,vanhttps://kindergeneeskunde.slingeland.nl/huilbaby-3.

Huisman,J.,Flapper,B.,Kalverdijk,L.J.,L’Hoir,M.P.,&Weel,V.E.(2010).Het agressievekind.SpringerLink.Geraadpleegdop1januari2023,van https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-90-313-8657-4_13? error=cookies_not_supported&code=e6cb36cd-33bd-4708-8dfa-f03a9d4cf044

Hunnius,S.,&vanElk,M.(2018).Hetbabybrein:Watiedereenmoetweten overdehersenontwikkelingvanbaby’s(3deeditie).Prometheus.

Janse,B.(2022,12november). TheorievanErikson,ontwikkelingspsychologie. Toolshero.Geraadpleegdop22december2022,van https://www.toolshero.nl/psychologie/theorie-van-erikson/

Janse,B.(2022,7december). SigmundFreudtheorie,eenpsychoanalytische theorie.Toolshero. Geraadpleegdop9december2022,van https://www.toolshero.nl/psychologie/sigmund-freud-theorie/

JeanPiaget. (z.d.).Geraadpleegdop9december2022,van https://wij-leren.nl/piaget.php

JeanPiaget.(z.d.).Kennisplatformvoorhetonderwijs.Geraadpleegdop28 november2022,vanhttps://wij-leren.nl/piaget.php

KijkopOntwikkeling – Ondersteuningbijgroei,ontwikkelingenopvoeding kinderen.(2022,14november).Geraadpleegdop10januari2023,van https://www.kijkopontwikkeling.nl

KijkopOntwikkeling.(2014,30december). Stimulerenmotorischeontwikkeling peuter. Geraadpleegdop9december2022,van https://www.kijkopontwikkeling.nl/tips/stimuleren-motorischeontwikkeling-peuter/

Kohnstamm,R.(2009).KleineontwikkelingspsychologieI:Hetjongekind.Bohn StafleuvanLoghum.

LastvanFOMO?Zoleerjeloslaten|Tijdwinst.com.(2022,15november). Timemanagement.nl.Geraadpleegdop21november2022,van https://timemanagement.nl/fomo/

Lerenovergoedenkwaad.(z.d.).KIDDO.Geraadpleegdop9december2022, vanhttps://www.kiddo.net/leren-over-goed-en-kwaadbr/100794

Lichamelijkeontwikkelingkleuterenschoolkind. (2022,4december).Kijkop Ontwikkeling.Geraadpleegdop22december2022,van https://www.kijkopontwikkeling.nl/kleuter-schoolkind/ groei-en-ontwikkeling/lichamelijke-ontwikkeling/

MinisterievanAlgemeneZaken(2021,25oktober). Kinderopvang:ontwikkeling kindcentraal.Kinderopvang.Rijksoverheid.nl.Geraadpleegdop11november 2022,vanhttps://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kinderopvang/ -kinderopvang-ontwikkeling-kind-centraal

Motorischeontwikkelingdebaby.(2017,15februari).Suze-sports. https://suzesport.wordpress.com/2017/02/04/motorische-ontwikkeling-de-baby/

Motorischeontwikkelingkleuterenschoolkind.(2022,1december).Kijkop Ontwikkeling.Geraadpleegdop22december2022, vanhttps://www.kijkopontwikkeling.nl/ kleuter-schoolkind/groei-en-ontwikkeling/motorische-ontwikkeling/

Nationaalexpertisecentrumleerplanontwikkeling.(z.d.).SLO.Geraadpleegd op21december2022,vanhttps://www.slo.nl/

NatureofNurture?Hoewordteenmensgevormd? (z.d.).InfoNu.Geraadpleegd op9december2022,vanhttps://wetenschap.infonu.nl/ diversen/142748-nature-of-nurture-hoe-wordt-een-mens-gevormd.html

NederlandsJeugdinstituut.(z.d.). Peuter|Lerenpraten:deeerstegesprekjes. Geraadpleegdop15december2022,van https://www.nji.nl/ontwikkeling/spraak-taalontwikkeling

NOS.(2019,8april). Eenopdevierjongerenheefteenchronischeaandoening. NOS.nl.Geraadpleegdop1december2022,vanhttps://nos.nl/nieuwsuur/ artikel/2279572-een-op-de-vier-jongeren-heeft-een-chronische-aandoening

Ontwikkeling. (z.d.).Toverland.Geraadpleegdop9december2022,van http://www.toverland.net/s/faqs/ontwikkeling-2/

Oost-Gelderland,G.N.E.(z.d.). Medicijnverstrekkingenmedischhandelenop scholen.GGDNoord-enOost-Gelderland.Geraadpleegdop24december2022, vanhttps://www.ggdnog.nl/professionals/scholen/jeugdgezondheid/ medicijnverstrekking-en-medisch-handelen-op-scholen

Opvoedadvies.nl,voorvragenoveropvoedingenopgroeien.(z.d.). Opvoedadvies.nl.Geraadpleegdop22december2022,van https://opvoedadvies.nl/

OverdeKennisbankSportenBewegen|KennisbankSport&Bewegen.(z.d.). Geraadpleegdop22december2022,vanhttps://www.kennisbanksporten bewegen.nl/over-de-kennisbank-sport-en-bewegen

Pont,S.(2013).Mensenkinderen!dezeventienbelangrijkste ontwikkelingsgebiedenvankinderentot4jaar(1steeditie).BertBakker.

Puber|Beginvandepuberteit.(z.d.).Geraadpleegdop7december2022,van https://www.nji.nl/ontwikkeling/de-puberteit#

RedactieLeraar24.(2022,8juni). Vanprobleemgedragnaargewenstgedrag vanpubers.Leraar24.Geraadpleegdop29november2022,van https://www.leraar24.nl/51399/van-probleemgedrag-naar-gewenstgedrag-van-pubers/

Redactie.(2020,2maart). Vriendjesmaken:zoontstaanvriendschappenop elkeleeftijd.Geraadpleegdop15december2022,van https://www.jmouders.nl/vriendjes-maken-vriendschappen-op-elke-leeftijd/

Redactie.(2022,20september). Handigoverzicht:welkgewichtheeftjekind gemiddeldperleeftijd? JMOuders.Geraadpleegdop21december2022,van https://www.jmouders.nl/gewicht-per-leeftijd/23/

Rengers,C.(2020,2oktober). Hetbrekenvandeweerbarstigekinderwil:Straffen enbelonen.Geraadpleegdop19december2022,vanKiind. https://kiind.nl/straffen-belonen/

Riksen-Walraven,M.(1996). Inspelenopbaby’senpeuters: ontwikkelingsspelletjes (2deeditie).BohnStafleuvanLoghum.

Risico-enbeschermendefactorenvoorgedragsproblemen|Nederlands Jeugdinstituut.(z.d.).Geraadpleegdop29november2022,van https://www.nji.nl/gedragsproblemen/risico-en-beschermende-factoren

Ritchie,V.(2021,3december). Sociaal-emotioneleontwikkelingvanjepeuter. Geraadpleegdop15december2022,vanhttps://www.oudersvannu.nl/peuter/ ontwikkeling/sociaal-emotionele-ontwikkeling/

Scheffer,M.(2022,25september). Veelgesteldevraag:vanafwanneermaken kinderenvriendjes? Famme.Geraadpleegdop15december2022,van https://www.famme.nl/vanaf-wanneer-maken-kinderen-vriendjes/ Seksueleontwikkeling6-9jaar.(2022,21april).Seksuelevorming.nl. Geraadpleegdop21december2022,van https://seksuelevorming.nl/onderwerpen/seksuele-ontwikkeling/6-9-jaar/

Seksueleontwikkeling.(2022,12juli).Informatieoverpeuters|Opvoeden.nl. Geraadpleegdop15december2022,van https://www.opvoeden.nl/seksuele-ontwikkeling-583/

Siegel,D,J.,&Bryson,T.P.(2014). ‘Time-outs’ arehurtingyourchild. Geraadpleegdop27december2022,van http://time.com/3404701/discipline-time-out-is-not-good/

Singer,E.,&Singer,E.(2009).PedagogischeKaderKindercentra0-4jaar(1ste editie).VanDuurenMedia.

Sitskoorn,M.(2014). IK2Debesteversievanjezelf:ontwikkeljehersenenen bereikjedoelenmethetEFFECT-programma.Boomuitgevers.

Sluijter,M.(2013,maart). Aanraken,eenlevensbehoefte.Kiddo.net. Geraadpleegdop3en5november2022,vanhttps://www.kiddo.net/dossier/ kwaliteitsverbetering/pdf/-AanrakeneenlevensbehoefteWaarom lichaamscontact-ookindekinderopvangonmisbaaris.pdf

Smidts,D.,&Huizinga,M.,(2011). Gedraginuitvoering.Executievefunctiesbij kinderenenpubers. UitgeverijNieuwezijds.

Socialeontwikkeling.(z.d.).HanzehogeschoolGroningen.Geraadpleegdop20 januari2023,vanhttps://www.hanze.nl/nld/onderzoek/kenniscentra/ hanzehogeschool-centreof-expertise-healthy-ageing/lectoraten/lectoraten/lahc/ producten/producten/kindexpert/ontwikkeling-van-kinderen/sociale-ontwikkeling/ sociale-ontwikkeling

Socialevaardighedenontwikkelen.(z.d.).Groep1-2.Geraadpleegdop21 december2022,van https://en.groep1-2.com/post/sociale-vaardigheden-ontwikkelen

Socialisatie:devormingvanjekind.PITkinderopvang&onderwijs. Geraadpleegdop20november2022,van https://www.pit-ko.nl/nw-26447-7-3961539/nieuws/ socialisatie_de_vorming_van_je_kind.html

Sweers,A.(2015,9april). Professionalmoetooghebbenvoorbrussen. Zorg+Welzijn.Geraadpleegdop23december2022,van https://www.zorgwelzijn.nl/professional-moet-oog-hebbenvoor-brussen-1744402w/

Taalontwikkeling.(z.d.).HanzeHogeschool.Geraadpleegdop21december 2022,van

https://www.hanze.nl/nld/onderzoek/kenniscentra/hanzehogeschool-centreof-expertise-healthy-ageing/lectoraten/lectoraten/lahc/producten/producten/ kindexpert/ontwikkeling-van-kinderen/taal/taal

Teeling,E.(2018,20maart).Masterclassstraattaal.Clubvanrelaxtemoeders. Geraadpleegdop9december2022,van https://clubvanrelaxtemoeders.nl/masterclass-straattaal/ Tekenontwikkelingvanhetgezondekind. (z.d.).Geraadpleegdop22december 2022,vanhttps://www.tekenjewijs.nl/Tekentherapie_Den-Haag.php/ gezonde-tekenontwikkeling

TijdmetKinderen-knutselideeënenactiviteitenmetkinderen.(2020,26 april).TijdmetKinderen.Geraadpleegdop20januari2023,van https://www.tijdmetkinderen.nl/

UniversiteitUtrecht(z.d.). De1001eerstedageninhetlevenvaneenkind. Geraadpleegdop10december2022,vanhttps://www.uu.nl/onderzoek/ dynamics-of-youth/onderzoek/-interdisciplinaire-hubs/de-1001-eerste-dagenin-het-leven-van-een-kind-0

VakbladVroeg.(2018).Jongekinderenmetvijandigeinterpretatiestijlvaker agressief.Geraadpleegdop1januari2023,vanhttps://www.vakbladvroeg.nl/ jonge-kinderen-vijandige-interpretatiestijl-vaker-agressief/ VanderHeide,P.(z.d.). Veiligehechtingindeeerste1001kritiekedagen-AWJ Twente.Geraadpleegdop22november2022,vanhttps://www.awjtwente.nl/ klein-en-fijn-49479/publicaties-80044/203-veilige-hechting-in-de-eerste1001-kritieke-dagen

VanderSingel,H.(2021,31januari). VerengelsingvandeNederlandsetaal. Nederlandsetaal.eu.Geraadpleegdop9december2022,van https://www.nederlandsetaal.eu/verengelsing-van-de-nederlandse-taal/

Vanjongsafaanvaardiginbewegen.(2022,4augustus).AthleticSkillsModel (ASM). Geraadpleegdop21december2022,van https://www.athleticskillsmodel.nl

VanRooijen,K.(2021). Hechtingenhechtingsproblemen.Risico-en beschermendefactoren. NederlandsJeugdinstitiuut.Geraadpleegdop10 december2022,vanhttps://www.nji.nl/sites/default/files/2021-05/ Risico-en-beschermende-factoren-hechting-en-hechtingsproblemen_0.pdf

Velsink,M.(2017,17februari). Speelervaringenbelangrijkvoorsociale ontwikkeling.Kinderopvangtotaal.Geraadpleegdop15december2022,van https://www.kinderopvangtotaal.nl/speelervaringen-peuters-belangrijk-voorsociale-ontwikkeling/

VergeetdeBrussenniet.(2021,14december).Kennispleingehandicaptensector.

Geraadpleegdop23december2022,van https://www.kennispleingehandicaptensector.nl/samenwerken-met-familie/ let-op-broers-zussen-bc.

Video-feedbackInterventiontoPromotePositiveParentingandSensitive Discipline(VIPP-SD)|NederlandsJeugdinstituut.(2017,27januari).

Geraadpleegdop26december2022,van https://www.nji.nl/interventies/video-feedbackinterventionto-promote-positive-parenting-and-sensitive-discipline

Watbetekenensekseengender?|NederlandsJeugdinstituut.(z.d.).

Geraadpleegdop7december2022,van https://www.nji.nl/seksualiteit-en-gender/wat-betekenen-sekse-en-gender

WatbetekentFOMO?Franseprofessorlegthetuit|Tijdwinst.com. Timemanagement.nl.Geraadpleegdop15november2022,van https://timemanagement.nl/wat-betekent-fomo/

Watiseenneuron?|NederlandsHerseninstituut-begrippenlijst.(2021,26 augustus).NederlandsHerseninstituut.Geraadpleegdop10december2022, vanhttps://herseninstituut.nl/het-brein/begrippenlijst/neuron/

Wikipedia-bijdragers.(2022,19november). Wolfskinderen.Wikipedia. Geraadpleegdop28november2022,van https://nl.wikipedia.org/wiki/Wolfskinderen

Wikipedia-bijdragers.(2022b,december6).Psychoseksueleontwikkelingvolgens Freud.Wikipedia.Geraadpleegdop4december2022en7december2022,van https://nl.wikipedia.org/wiki/Psychoseksuele_ontwikkeling_volgens_Freud

WorkYourStrengths(10)byMartin,Chuck-Guare,Richard-Dawson,Peg [Hardcover(2010)].(21-11-2022).AMACOM,Hardcover(2010).

Zelfbeeld-activiteiten.(z.d.).Groep1-2.Geraadpleegdop21december2022, vanhttps://en.groep1-2.com/post/zelfbeeld-activiteiten