GELEZEN

GELEZEN EN INTERESSANT BEVONDEN

FREDERIK MUYLLE, SENIOR WETENSCHAPPELIJK ADVISEUR, DIABETES LIGA VZW

PILOTEN MET DIABETES: GEEN VERHOOGD VEILIGHEIDSRISICO DANKZIJ EUROPEES PROTOCOL Bron: Diabetes Care, juni 2020 / EASD 2020

Nieuw onderzoek uit het Verenigd Koninkrijk brengt hoop voor mensen met diabetes die ervan dromen om piloot op een commerciële vlucht te worden. Mits het respecteren van een strikt protocol kunnen piloten met insulinebehandelde diabetes, hun bloedglucosewaarden 98% van de tijd perfect onder controle houden. Dat bleek zwart op wit uit een recente wetenschappelijke studie bij 49 piloten met type 1 (84%) of type 2 diabetes (16%), die in totaal 7,5 jaar in beslag nam. Er werden gedurende in totaal 22 000 vlieguren meer dan 38 000 bloedglucosewaarden geregistreerd. Op geen enkel moment was er een verhoogd veiligheidsrisico omwille van hypoglycemie, nochtans een belangrijke reden waarom personen met diabetes momenteel uitgesloten zijn van de job als piloot of andere veiligheidsfuncties. Opvallend was ook dat het aantal waarden dat buiten het ‘groene’ doelbereik lag, significant afnam tussen het begin en het einde van de studieperiode. Wellicht is dit ook in belangrijke mate te wijten aan de verdere verbetering in de behandeling (nieuwe insulines, continue glucosemeting …) de afgelopen jaren. Bij geen enkele individuele piloot zag men tijdens de studie een achteruitgang in de glycemieregeling, wat erop wijst dat ze enorm gemotiveerd waren. Volgens de Britse onderzoekers toont deze belangrijke studie aan dat het veiligheidsprotocol voor diabetes goed begrijpbaar is voor piloot en copiloot, en gemakkelijk in de praktijk kan gezet worden. Bovendien zijn ze van mening dat de resultaten ook internationaal moeten gebruikt worden om piloten met diabetes toe te laten tot de commerciële luchtvaart. Tot slot zien de wetenschappers ook een opportuniteit om een dergelijk protocol ook in andere veiligheidsberoepen toe te passen. Voor andere beroepen zijn er op dit moment nog geen soortgelijke gegevens, maar de resultaten van de pilotenstudie spreken boekdelen. Er is nu voor het eerst wetenschappelijk bewijs dat personen met diabetes niet langer stelselmatig gediscrimineerd hoeven te worden op basis van hun aandoening, klinkt het.

DIABETES WEGKNIPPEN UIT JE DNA, DE TOEKOMST? MAAK KENNIS MET CRISPR!

Op 7 oktober 2020 werd de Nobelprijs voor Chemie uitgereikt aan Emmanuelle Charpentier and Jennifer A. Doudna, 2 vrouwen die baanbrekend onderzoek doen naar CRISPR-Cas9. Deze revolutionaire techniek maakt het mogelijk om de genetische code van levende organismen aan te passen en helpt ons om ziekten beter te begrijpen en te behandelen. In dit artikel bespreken we wat dit concreet kan betekenen voor diabetes.

FREDERIK MUYLLE, SENIOR WETENSCHAPPELIJK ADVISEUR, DIABETES LIGA VZW

INLEIDING

Het menselijk genoom (erfelijk materiaal) bestaat uit zo’n 20 000 verschillende gekende genen, die elk een invloed hebben op de werking van ons lichaam. Er zijn genen die specifiek de code bevatten voor een fysieke eigenschap bijvoorbeeld blauwe ogen. Maar de invloed van de genetica op de ontwikkeling van ziektes is heel wat complexer en dit deel van de wetenschap staat echt nog in z’n kinderschoenen. We beginnen maar nog net te begrijpen hoe honderden genen samen er kunnen voor zorgen dat iemand meer kans maakt om diabetes te ontwikkelen, door de afwijkende manier waarop vet wordt opgeslagen en glucose wordt vervoerd of omdat cellen anders reageren op insuline.

Het gericht aanpassen en vervangen van al die bouwsteentjes lijkt complete science fiction. En dat was het ook tot voor kort. De laatste jaren is er echter een nieuwe technologie voor dergelijke genbewerking (Engelse naam: gene editing) op de voorgrond getreden die een schokgolf heeft veroorzaakt in de medische wetenschap.

CRISPR-Cas9 (kortweg CRISPR) is veruit de populairste manier om aan gene editing te doen, met de natuur als inspiratiebron. Sommige bacteriën verdedigen zich immers tegen virussen door een databank van stukjes virus DNA aan te leggen (CRISPRs) die ze kunnen reproduceren. Zo’n kopiestukje zal zich enerzijds hechten aan virus DNA dat

“CRISPR-CAS9 WORDT NU BESCHOUWD ALS DE VEILIGSTE, GOEDKOOPSTE EN EFFICIËNTSTE WEG OM AAN HET DNA TE SLEUTELEN. ”

de cel binnenkomt en anderzijds wordt het ook herkend door een enzyme (Cas9) dat het DNA kan verknippen. Deze bacteriële DNA-scharen werden in het laboratorium geherprogrammeerd om heel specifieke stukjes menselijk DNA uit te knippen en deze te vervangen. CRISPR-Cas9 wordt nu beschouwd als de veiligste, goedkoopste en efficiëntste weg om aan het DNA te sleutelen en de functie van onze cellen te veranderen. Momenteel wordt de techniek zeer breed ingezet: in de zoektocht naar behandelingen voor kanker en HIV, maar ook om malaria te bestrijden of om algen te creëren die olie produceren. En de lijst wordt elk jaar wat langer.

CRISPR: WAT BETEKENT HET VOOR DIABETES?

Dankzij CRISPR kunnen wetenschappers nu experimenten opzetten die goed 10 jaar geleden nog ondenkbaar waren. Er wordt ook gebruik gemaakt van de technologie om uit te pluizen hoe onze genen bijdragen tot diabetes. Dit omvat het zoeken naar manieren om genen te knippen en te vervangen bij specifieke vormen van diabetes, tot het ontrafelen van complexe aandoeningen zoals type 2 diabetes, waarbij honderden genen betrokken zijn. Gentherapie is ook een toepassing die mogelijk in de verre toekomst aan de orde is. Het zou in theorie een manier zijn om bijvoorbeeld de autoimmuunreactie bij type 1 diabetes te omzeilen.

Toch klinken er ook waarschuwingen. CRISPR is weliswaar een zeer krachtig nieuw instrument, maar de stap naar genezing is nog niet voor morgen. Realistisch gezien mogen we in de komende decennia verwachten dat genbewerking ons vooral heel wat inzichten bezorgt over diabetes en nieuwe doelwitten voor geneesmiddelen oplevert. MUTATIES AANPAKKEN Ons erfelijk materiaal kan heel wat fouten (mutaties) bevatten en in veel gevallen heeft dit niet zo’n grote gevolgen. Maar bij ziekten zoals mucoviscidose of bepaalde bloedziekten, weten we exact over welke genen het gaat en welke individuele mutaties verantwoordelijk zijn. Dat geldt ook voor MODY (‘maturity onset diabetes of the young’), een zeldzame diabetesvorm. Er is bijvoorbeeld een specifieke mutatie gekend die de insulineaanmaak helemaal onderuithaalt. Wetenschappers zijn er al in geslaagd om in de huidcellen van een man met MODY, via CRISPR de genetische fout te corrigeren. Uit de huidcellen konden insulineproducerende cellen worden gemaakt. Maar voorlopig is genezing van MODY nog een scenario voor de verre toekomst.

DIABETESGENEN IN KAART Bij type 1 en type 2 diabetes spreken we niet over 1 bepaald gen waar een fout in zit. Zeker bij type 2 diabetes gaat eerder over honderden subtiele interacties van genen die het risico op het ontstaan van de aandoening verhogen, en die we nog onvoldoende begrijpen. Het is dus een illusie te denken dat we diabetes kunnen aan- en uitschakelen door er CRISPR op los te laten. Maar de technologie kan ons wel helpen om beter te begrijpen welke genen een leidende rol spelen in vetopslag, een factor die ook bepalend is in het ontstaan van type 2 diabetes. Op dezelfde manier kunnen ook andere complexe processen genetisch ontrafeld worden, zoals het transport van glucose in het lichaam. Tot voor de introductie van CRISPR moesten wetenschappers het stellen met inefficiënte en onbetrouwbare methoden om genen te veranderen, waarbij slechts 1 op de 10 experimenten resultaat opleverde. CRISPR opent in sneltempo nieuwe deuren en de verwachting is dat we al binnen drie jaar een gedetailleerde kaart hebben van de genen die bij glucosetransport betrokken zijn. Als we weten welke genen het verschil maken, hebben we een startpunt om een nieuwe therapieën te ontwikkelen die op deze doelwitten inwerken.

ONZICHTBAAR VOOR HET AFWEERSYSTEEM Bètaceltransplantatie bij type 1 diabetes wordt bemoeilijkt door het feit dat het afweersysteem actief blijft en dus deze nieuwe bètacellen ook zal aanvallen. Het bedrijf ViaCyte ontwikkelde methodes om insulineproducerende cellen in het labo te produceren en ze in te kapselen, waardoor ze buiten het bereik blijven van het immuunsysteem. Begin vorig jaar startte een Europese klinische studie met bètacelcapsules afgeleid van stamcellen, onder coördinatie van de Vrije Universiteit Brussel (Center for Beta Cell Therapy in Diabetes). Maar ViaCyte vond ook samen met een ander bedrijf, CRISPR Therapeutics, een mogelijkheid om insulineproducerende cellen via CRISPR zodanig te manipuleren dat ze als het ware onzichtbaar worden voor het immuunsysteem. In een volgende fase zouden deze cellen ook bij mensen kunnen getest worden.

TOT SLOT

CRISPR is een baanbrekende techniek waarmee erfelijk materiaal van levende organismen vlot kan gewijzigd worden. Ook voor het diabetesonderzoek biedt dit boeiende perspectieven, weliswaar met de nodige kanttekeningen. In de praktijk zijn er nog geen grote doorbraken te noteren en het is niet realistisch te denken dat CRISPR op korte termijn diabetes zal kunnen genezen. We mogen verder niet vergeten dat een behandeling die ons erfelijk materiaal wijzigt, ook ethische vragen oproept.

182 KEER DE BERG OP MET DIABETES

David Van der Vloet (35 jaar) heeft diabetes type 1 én is triatleet. Jammer genoeg werden heel wat races geannuleerd. David bleef echter niet bij de pakken zitten. Hij vond een sportieve uitlaatklep in een fietsuitdaging voor het goede doel.

‘Everesting’ is sinds de coronacrisis de nieuwe hype bij fietsers. Het gaat zo: je kiest een helling uit en rijdt die net zo vaak op en af tot je de hoogtemeters van Mount Everest hebt bereikt (8848 m). Dit is absoluut geen sinecure. Een mee supporterden.”

De heuvel in kwestie was de Holstheide in Huldenberg, bekend van de Brabantse Pijl. “Ik ben geboren en getogen in Ottenburg, dat vlakbij ligt, en rijd bijna wekelijks naar Everest Challenge is een slopende onderneming

andere sportievelingen met diabetes hem boterhammen en pannenkoeken brengen, die gemakkelijk 16 tot 20 uur kan duren en je helemaal tot het uiterste drijft. David waagde zich hieraan op 15 augustus 2020.

“Al mijn races waren afgelast en ik ging op zoek naar een nieuwe uitdaging. Normaal gezien zou ik deelnemen aan Ironman Lanzarote, dus het mocht best wel iets extreems zijn. Al snel kwam ik bij de Everest Challenge uit.”

Aangezien David diabetes type 1 heeft, is zo’n sportieve prestatie extra uitdagend. “Dit was hoe mijn suikers hierop zouden reageren. Gelukkig is mijn glucosesensor verbonden met mijn sporthorloge en kan ik hierop mijn suikerwaarde continu opvolgen. Toch was het ook voor mij een experiment en een leerervaring. Ik zou immers de eerste Belgische diabeet worden die zoiets tot een goed einde bracht”.

mijn heuvelachtige geboortestreek om er te trainen. Het is een pittige beklimming van ongeveer 50 hoogtemeters, en ik had uitgerekend dat ik 182 keer omhoog en omlaag moest.”

David startte ’s nachts in de mist en reed de hoogtemeters in 17 uur en 40 minuten. In de loop van de dag kwamen verschillende ondersteunen door enkele beklimmingen mee te rijden. “Het deed enorm deugd om zoveel support te krijgen. Mijn fietsbuddy’s motiveerden me op de moeilijke momenten, mijn familie kwam me regelmatig extra en zelfs de mensen in de straat schreven met straatkrijt aanmoedigingen op het asfalt.”

Met deze uitdaging zamelde David ook geld in voor diabetesonderzoek. “Ik steunde hiermee Hippo & Friends. Op die manier

hoop ik mijn steentje te kunnen bijdragen tot de genezing van diabetes type 1. Misschien niet meer voor mezelf, maar dan toch voor de generatie van mijn dochters Hanna en Laura, die trouwens ook heel hard mijn langste rit ooit, dus ik wist niet helemaal

DIABETES LIGA CYCLING TEAM: VIRTUELE CLIMBING FOR LIFE

Normaal gezien fietste het Diabetes Liga Cycling Team van 18 tot 21 juni, samen met 2000 andere Belgen in de Alpen. Zaterdag 20 juni zou de Col du Galibier worden beklommen. Het coronavirus gooide roet in het eten. Helaas kon Climbing for Life wegens de coronamaatregelen niet plaatsvinden. Toch bleven de diabetes-ambassadeurs, hun teamleden en tal van andere deelnemers fietsen in teken van diabetes. Tijdens de virtuele Climbing for Life konden deelnemers virtueel van Brussel naar de top van de Galibier fietsen, goed voor 888 km. Op 9 dagen tijd werd zo meer dan 184 000 km verzameld dankzij 729 fietsers. Dit is 104 keer de afstand Brussel - Col du Galibier.