Ortzadar by Deia.com

ortzadar deia.eus/ortzadar

larunbata, 2019ko azaroaren 23a. 617. zenbakia

euskal kulturaren kolore guztiak

KARMELE JAIO Generoaren markaz eta maskulinitateaz gogoeta egin du â&#x20AC;&#x2DC;Aitaren etxeaâ&#x20AC;&#x2122; bere azken eleberrian -- 4-5. orrialdeak --

02 // Ortzadar

Larunbata, 2019ko azaroaren 23a

LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK ·

antzerkia

U U

MEAK inozentziaren iturri izanda, gauzei beste modu batean begiratzeak aurrera egiten lagun dezakeela aldarrikatu nahi du Atx Teatroak Kaskarot obrarekin, “hala hausten direlako hain errotuta ditugun aurreiritzi guztiak”. Familia osoari zuzendutako lana ondu dute Iñaki Ziarrusta antzerkigileak eta Atx Teatroko kideek. “Erabaki genuen umeak pertsona inteligenteak bezala tratatzen saiatzea”, adierazi du Ziarrustak. Ohikoa duten estilo lotsagabetik abiatuz, gogoetara eramango dituzte haurrak. Abenduaren 8an estreinatuko dute ikuskizuna, Basauriko Social Antzokian, eta emanaldi sorta dute jada programatuta datozen hilabeteetarako. Haurrei zuzendutako antzezlanak, askotan “infantilegiak” iruditzen zitzaizkien Atx Teatroko kideei. Mezu azalduegiak, helduen gehiegizko babesa… “Badirudi umeak ez direla gai euren kabuz pentsatzeko, maila baxuagoan dagoen pertsona bat izango balitz bezala tratatzen da umea maiz”, uste du Iñaki Ziarrustak. Ildo horretatik tiraka, haurrentzako pieza “ezberdin” bat egitea erabaki zuten.

Haurren begirada kritikotik Bizitzaren ikuspegi alternatibo bat aurkeztu nahi du Atx Teatroak, haurrei zuzendutako ‘Kaskarot’ antzezlan berriaren bidez. Basauriko Social Antzokian estreinatuko dute pieza, abenduaren 8an JONEBATI ZABALA

Aktoreak marrazki bizidun bilakatu dira obrarako. AINHOA RESANO

Oholtza gainean, agure batek Aner gaztearen istorioa kontatuko du: Aner gizarte distopiko batean bizi da eta bertan, dantzatzea debekatuta dago. Protagonistari izugarri gustatzen zaio dantzatzea eta horrek arazo larriak sortuko dizkio. Kaskarot Anerren alter egoa da. Bere azkartasun eta zentzuaren bidez, Anerri erakutsiko dio egoerari buelta ematen eta arauen aurrean bere adierazpen askatasuna lehenesten. Ezberdina izatearen aurreko beldurra, lehenengo harremanen lotsak eta “ni naizen hori heteronormatibitatearen aurrean defendatzea” bezalako gaiak azaleratuko dira antzezlanean. Gartxot Unsain Letonak idatzi du gidoia eta Maryse Urruty, Natxo Montero, Jon Koldo Vazquez eta Unsain bera arituko dira agertokian, Atx Teatroaren zuzendaritzapean. ERRONKA Ezberdina izatea ez dela arazo bat ulertarazi nahi diete haurrei, “opari bat baizik. Guretzat, antzerkigile bezala, garrantzitsua izan da ulertzea umeak gai direla maila horretako mezuak ulertzeko eta inolako beherapen intelektualik gabe asimilatzeko”, azaldu du Ziarrustak. Kaskarot erronka handia izan da Atx Teatroko kideentzat, izan ere, ikusle mota ezberdin batengan pentsatuz egin dute. Bizitzan momentu ilunak ere badaudela gogoratuz, haurren antzerkiarekin lotuta egoten diren

‘KASKAROT’ • Abenduak 8 12:30, Social Antzokia, Basauri • Abenduak 15 17:00, Bastero Kulturgunea, Andoain • Abenduak 29 18:00, Itxas Etxe Auditorioa, Hondarribia • Urtarrilak 2 17:00, Coliseo Antzokia, Eibar • Urtarrilak 18 18:00, Zabalotegi Aretoa, Bergara • Urtarrilak 19 18:00, San Agustin Kulturgunea, Durango • Urtarrilak 31 18:00, Niessen Kulturgunea, Orereta

durra eta alaitasuna, eta ulertzea biak beharrezkoak direla, bai momentu tristeak eta bai alaiak bizitzaren parte direla eta horiek nahastuz aurrera jarraitu beharra dagoela” agertu nahi izan dute obran. Kritika soziala eta hausnarketa beti dago presente Atx Teatroaren lanetan, eta Kaskarot piezan bizitzaren ikuspegi “alternatibo” bat aurkeztuko diote ikusleari. “Ulertu beharra dago gu bi alde horiek garela eta biak batera kudeatu behar ditugula”. BEHARRIZAN SOZIALA Amorrutik sortzen du Iñaki Ziarrustak, antzerkia “erabat terapeutikoa” da berarentzat. Hala ere, proiektu hau, haurrei zuzendutakoa izanik, “beharrizan sozial” batetik ondu dutela azaldu du. Haurren arazoen inguruan bueltaka ari zirela, ondorio batera iritsi ziren: umeen arazoak eta helduen arazoak berdinak direla. “Bai 6 urterekin zein 86rekin, berdin-berdinak dira. Tamaina, dimentsio eta forma ezberdinetakoak, jakina: onarpena, bakardadea, elkar ulertzea, maitasuna, desamodioa…”.

“festa, alaitasuna eta koloreak saihestu” nahi izan dituzte, eta helduen aurreiritzien aurka, umeek oso ondo erantzuten dutela dio Ziarrustak. “Batzuetan gu geu gara umeak gehiegi babesten ditugunak, ez dakit zer-

taz salbu edukitzeko. Baina umeek txikitatik ikasi behar dute gauza horiek kudeatzen, bizitza horrelakoa delako. Gero, heldutasunean askotan ikusten ditugu gabezia horiek: ez naiz gai nire bakardadea, nire ilun-

tasuna kudeatzeko, sekula ez dudalako egin edo oso babestuta egon naizelako beti. Hortik jo nahi genuen”. “Zein galdera egiten dizkiogun gure buruari, zelan sentitzen dugun bel-

Editorial Iparraguirre S.A. Zuzendaria: Iñaki Gonzalez Koordinazioa: Julene Larrañaga Diseinua: Jesus Santamaria

EMANALDIAK

Azala: Ruben Plaza Maketazioa: Janire Neches Lege Gordailua: BI 1720-06

Gehigarri honek Bizkaiko Foru Aldundiaren laguntza jaso du

Eszenografia minimalista batekin igoko dira taula gainera aktoreak, marrazki bizidun bilakatuta. Tim Burtonen pelikuletako estetikaren antza hartzen dio Ziarrustak. Aurreko lanetan baino harago joan dira oraingoan, bere esanetan. “Aspertu egiten naiz aktore bat normaltasunez hitz egiten edo ibiltzen ikusten dudanean. Oraingoan, Fakiu edo 7ak bat lanetan baino pauso bi gehiago eman ditugu. Helduentzako antzerkian marrazki bizidunak egiten saiatzen gara, beraz, haurrentzako antzerkia zela ulertuta, zeresanik ez”. Eta lortu egin dute, gainera. “Batek baino gehiagok esan dit aktoreek marrazki bizidunak diruditela, eta gu oso pozik jartzen gara horrelakoak entzutean”.

Ortzadar // 03

Larunbata, 2019ko azaroaren 23a

saski-naski

KRITIKA

SALDUENAK

HASIER REKONDO

Sudur kontuak soilik?

Fikzioa 1. Miñan

TITULUA: ‘ENE HERRI TXIKIA’

EGILEA: GAËL FAYE

ARGITALETXEA: IGELA, 2019

Amets Arzallus. Susa.

2. Iturria

RDUAN zergatik egiten diote gerra elkarri? – Sudur bera ez dutelako”. Ume baten galdera inozoari sarraski baten ziorik zentzugabeenak soilik erantzun diezaioke. 1994an Ruandan (8 hilabeteren buruan 800 mila lagun eraildako baino gehiago, osotara kasik milioi bat lagun zenbait iturriren arabera) jasandako genozidio ulergai-tza, Burundiko gerra eta haien ingurumariak ditu hizpide Ene herri txikia (Igela, 2019) Gäel Fayeren eleberri honek. Burujumban, Burundiko hiriburuan, 1982an jaiotako idazleak ondo baino hobeto heltzen dio literaturaren erronka nagusiari: istorioak garden kontatzeko beharrizana. Istoriook historiarik latzenak direnean ere norbaitek kontatu behar baititu, berdin dio Primo Levi edo 12 urteko mutiko bat izan. Eta horretarako, oroimenaren indarra baliatuko du. Musikaria ere baden Fayek nobelaren protagonista ez dela bera argiro nabarmentzen saiatu arren (eta nobelak gutxi du auto-fikzio madarikatutik), Gouncout saria lortu zuen elebe-

Unai Elorriaga. Susa.

Horrela bada, euskal itzulpengintzaren urrezko aroan barneratuta oraindik orain, Irati Bereauk taxuz ekarri ditu euskara Fayeren frantsesaren kolore, musika eta zapore horiek. Bitxia bada ere, nik dakidala Igela argitaletxearen harribitxi honek ez du inongo iruzkinik jaso euskal kritikarien artean, litekeena da itzulpengintzak oraindik orain lortu ez izana sorkuntzak duen ohiartzuna, itzultzen denean sortu ere sortzen den arren. Liburu hau aurten euskaraz argitaratutako onenen artean dago, eta kitto.

rrian egilearen ezaugarriak dituen narratzailea mintzo zaigu lehen pertsonan: 1992an, genozidioaren atarian, 12 urte zituen Gabrielek ere aita frantziarra, ama ruandarra, eta Burundin garatu haurtzaro bat zituen... Apika, nobelak duen elementurik harrigarriena protagonistaren ikuspuntuaren erabilera da: 12 urteko mutikoak Afrikako politikaren ezkaten berri ematen baitu, arestian aipatuko kutsu naif hori lagun sarri, eta beste batzuetan aldiz, gurean egoera politikoak aztertzeko zenbait Twitter-eko politologok ohi darabilten baino sendotasun gehiago agertuz. Historia handiaren atzean dagoena genozidioaren inguruko tutsi eta hutuen arteko borroka etnikoak eta politikoak badira ere, non fineziaz desmuntatzen baitiren Afrikaren gaineko manikeismo guztiak eta ikuspuntu lar azalekoak (Paul Theraux idazle gogoangarria etorri zait gogora narrazioan aurrera egin ahala), nobela nobelatzarra egiten duena narratzaileak garden eta zuzen saminez bere garai hartako kolorea, musika eta zaporeak islatzeko duen maisutasuna da.

Nobela hau nobelatzarra egiten duena narratzaileak bere garai hartako kolore, musika eta zaporeak islatzeko duen maisutasuna da

ZALDI EROA

ERAKUSLEIHOA NARRATIBA

NARRATIBA

‘Hik ez dakik zer den beldurra’

‘Txoria nintzela’

Karlos Linazasoro. Erein. 104 orr. 14 euro.

Nobelara berriro etorrita, bitxiena sarrazkiez harago kontatzen dena da. Auto laguntza liburu teraupetikoen garaian, Fayek benetako literatura eraiki du sabana odoleztatuetatik, alta bada, umorerako prestutasuna galdu barik. Eta agian horrek egiten du nobela afrikar, europearrok nekez ulertu baitezakegu umorerik gabe ezin daitekeela aurre egin bizitzak eskas iraun dezakeenean. Memoriaren bidez testigu izatea erraza da, dena galdu ondoren kolorez eta bizi grinez narratzea bestelako kontua da. Narratzaile bikainek bakarrik egin baitezakete hori.

Xabier Etxeberria. Elkar. 120 orr. 14,50 euro.

Gaizkiari buruzko gogoeta

80eko Euskal Herriko nerabeak k

Ipuin-liburu gogorra da Karlos Linazasororen azkena. “Hik ez dakik zer den beldurra” da ipuin guztietan entzungo den melodia, ‘leitmotiv’-a, eta melodiak bere baitan biltzen dituen geruza-azalak inpaktu handikoak dira. Handia da ipuinen tentsio psikologikoa eta irakurlearengan sortutako deserosotasuna. Irakurleari ezinegona sortzen dioten galderak eta hausnarketak egiten dira, eta horietako bat da benok daramagula barruan munstro bat, denok garela min egiteko kapaz. Aldi berean, poema gogoangarri baten haritik munduratutako gaizkiaren lore-sorta ederra da liburua.

1980tik 90era doan hamarkadan zehar, Euskal Herriko edozein txokotan egon litekeen herri ertain batean, neska-mutil sorta bat aurkezten zaigu, gero nerabe bihurtzen direnak eta geroago gazte. Elkarrekin txirikordatzen diren istorio hauetan umetako jolas ez beti inuzenteak ikusiko ditugu, norbere identitate sexualaren deskubrimendua, jaietako parrandak, oso lagunak ez diren adiskideak, politikak etsaitzen dituenak… Ipuin bizi eta arinak burutu ditu Xabier Etxeberriak, estilo, gai eta erritmo askotakoak, idazlearen esku trebearen erakusgarri.

3. Gerra garaiko ametsak Ngugi Wa Thiong. Igela.

4. Afrikarrenak Eneko Barberena. Elkar.

5. Emakume ezezagun... Stefan Zweig. Igela.

6. Michael Kohlhass Ramon Saizarbitoria. Erein.

Ez Fikzioa 1. Kristo fusilarekin Ryszard Kapuscinski. Katakrak.

2. Sorginak, emakumeak eta erizainak Ehrenreich & English. Katakrak.

3. Itzuliz usu begiak Anjel Lertxundi. Alberdania.

4. Arimaren etorkizuna Eva Illouz. Katakrak.

5. Kontrako eztarritik Uxue Alberdi. Susa. ITURRIA: Katakrak.

04 // Ortzadar

Larunbata, 2019ko azaroaren 23a

literatura

KARMELE JAIO IDAZLEA

“Generoak gizarte honetan eragiten digun gehiegizko marka hortaz hitz egin nahi nuen” Bi emakume eta gizon baten ahotsen bidez, generoaren inguruko hausnarketa egin du Karmele Jaiok, kaleratu berri duen ‘Aitaren Etxea’ izeneko eleberrian AINHOA LORES

H H

AMAR urte dira jada Karmele Jaiok (Gasteiz, 1970) Musika airean bere azken eleberria idatzi zuenetik. Ordutik hona, Ez naiz ni (2012) ipuin bilduma eta Orain hilak ditugu (2015) poesia liburua ondu ditu. Emakundeko komunikazio arduraduna ere bada idazlea eta 2015ean euskaltzain urgazle izendatu zuten. 2004an ekin zion bere ibilbide literarioari eta ordutik hona hainbat sari irabazi ditu eta beste hizkuntza batzuetara itzuli izan dituzte bere liburuak, baita film eta antzerkilanen oinarri bihurtu ere. Jaiok aitortu duenez, “istorio luze batean barneratzeko gogotsu” zegoen. ‘Aitaren etxea’ aukeratu duzu liburuaren izenbururako. Zer irudikatu nahi izan duzu? Tira, Arestiren poemaren oihartzuna dago, batetik. Iruditzen zitzaidan oihartzun horrek laguntzen zuela azpimarratzen liburuaren ideia bat. Gizarte hau norbaiten etxea baldin bada, aitarena dela, hau da, gizonena. Gizonen moldera egindako mundu bat da. Berdin da aberriaren defentsaz ari garen, edo beste gai bati buruz. Beti dago generoa eta botere harremana dena zeharkatzen. Bada modu bat adierazteko botere harremanen eragina itzela dela eta nola askotan ikusezina den. Nobelako protagonistak gutxika ikusiko du nola ikasi duen gizon izaten, hain justu, aitaren etxean. “Idaztea mareabehera arriskutsu bat da… Mareabehera datorrenean desagertu egiten baitira eguneroko hitzak, orduan agertzen dira berunezko hitzak, benetakotasunaren pisuak inoiz itsas hondora eramandakoak”. Idazketari buruzko gogoeta ere egiten duzu. Bai. Batzuetan idazketa prozesuan bakarrik

agertzen dira benetako hitzak. Fikzioan bizitza errealean baino egia gehiago aurkitu dezakegu askotan. Bai idazle bezala, eta bai irakurle bezala. Idazle bezala, niretzat idaztea beti da deskubrimendu bat. Idazten hasten naizenean ez dakit zehazki zer kontatu nahi dudan, intuizio bat daukat, baina ez dakit, eta hain zuen, horregatik idazten dut: deskubritu nahi dudalako zer den hor barruan dagoena, zer den zehazki esan nahi dudana. Sorkuntza prozesutik ateratzen dena egiazkoa da, agian nire eguneroko hitzetan baino egia gehiago egon daiteke hor. Horregatik idazten ditut liburuak. Baina idazteko askatasun faltaz ere mintzo zara liburuan. Emakume bezala, autozentsurarako joera edo behar hori sentitu izan duzu? Idazteko askatasun faltaz baino, gehiago ari naiz idazteko aukerei eta baldintzei buruz. Benetan sinesten dugu gaur egun emakumeek gizonen baldintza berberak dituztela idazteko? Eta ez bakarrik idazteko, noski. Batetik, idazteko baldintzak daude: oraindik neurri handi batean Woolfen gela propioa

“

Gauzak aldatu ahal izateko emakumeok feminismoak emandako tresnei esker egin dugu lan bat. Gure egoeraren kontzientzia hartu dugu”

aldarrikatzen ari gara… Gure denbora, gure lekua, gure baliabideak… Baina horrez gain, beste gauza asko daude. Adibidez, prestigioa, onarpena… Nork ematen dio prestigioa edo balioa obra bati? Nork erabakitzen du zein gai diren unibertsalak eta zeintzuk ez, zeintzuk diren gai serioak eta garrantzitsuak eta zeintzuk ez? Eta autozentsuraz galdetzen didazunez, kontuan izan gure gizartean femeninoa debaluatua dagoen heinean, normala dela tentazioa izatea idazle bezala “femeninoegi” ez azaltzeko, edo gai “femeninoegiak” ez aukeratzeko… Gizonek ezarritako patroira egokitzeko tentazioa beti dago hor. Baina, hala ere, ezkorregi ez agertzeko, uste dut azken urteetan zenbait aurrerapauso eman ditugula honetan, zorionez. Idazten dituzun liburuetako protagonistak emakumeak izaten dira. Oraingoan gizon bati ere jarri diozu ahotsa. Gizon baten buruan sartzeko gogoa nuen. Nik uste dut buruan nuela galdera bat: Nola bizi ote dute gizonek garai aldakor hau? Zer sentitzen dute, adibidez, emakume bat bortxatzen dutenean edo hiltzen dutenean? Errudun sentitzen dira? Deseroso sentitzen dira gizon direlako? Ala horrek beraiekin zerikusirik ez duela pentsatzen dute? Hor arakatu nahi nuela uste dut. Jakin-mina handia delako. Eta esan behar dut idatzi bitartean oso presente izan dudala topikoetan eta orokorkerietan jausteko oso terreno labainkorra dela, eta horregatik ibili naiz beldurrez bezala, kontu handiz, idatzi bitartean. Gizonarenaz gain, bi emakume-ahots ere badira liburuan, ezta?

Bai. Gizon batek eta bi emakumek hitz egiten dute, eta bakoitzak agerian utziko du, beste gauza batzuen artean, zein pisu izan duen generoak bere egiteko moduetan, bere heziketa sentimentalean, besteek berarengan izan dituzten espektatibetan... Generoak gizarte honetan eragiten digun gehiegizko marka hortaz hitz egin nahi nuen. Nola baldintzatzen gaituen. Erreza izan al da gizon baten begietatik sentipenak azaltzea? Ez da erreza izan. Aitortu behar dut askoz errazagoa egin zaidala bi emakume protagonisten atalak idaztea. Deigarria egin zait pertsonen erabilera, Ismael eta Libe bigarren pertsonan dauden bitartean, Jasonerena lehenengo pertsonan dago. Iruditu zitzaidan bigarren pertsona eraginkorra zela gure barne ahotsa edo kontzientziaren ahotsa azaltzeko, eta interesatzen zi-

Ortzadar // 05

Larunbata, 2019ko azaroaren 23a

literatura

GASTEIZ

Ia edozein egoeratan idazteko gaitasuna

fizioaren egoera prekarioa dela eta, ia idazle guztiek beste lanbide bat ere badutela dio Karmele Jaiok. Bere kasuan, idazteko “tarteak” soilik dituela aitortu du gasteiztarrak, “ez bakarrik nire lanarengatik, baizik eta beste hainbat ardurengatik, zaintzaren arlokoak bereziki. Saiatzen naiz tarte horiek ahalik eta hoberen aprobetxatzen, baina beti ari naiz denbora lapurtzen aisialdiari, loari…”. Egunari eta gauari lapurtutako orduetan idazten du Jaiok: “ez dira kalitatezko orduak, ez, baina une honetan ez daukat beste aukerarik”.

Karmele Jaio, Donostian, bere lan berria eskutan duela. RUBEN PLAZA

tzaidan neba-arrebek egitea errepaso hori. Nola ikasi duen batek gizon izaten, nola ikasi duen besteak emakume izaten. Jasoneren ahotsa, berriz, lehen pertsonan izatea pentsatu nuen, testigantza pertsonal bat adierazteko ere eraginkorra iruditu zitzaidalako. Gertukoa, zuzenagoa. Barne eta kanpo gatazkak elkartzen dira liburuan, norberarenak eta kolektiboak. Bakoitzaren epaia eta gainerakoena. Zer bilatzen zenuen? Bizitzan hainbat erabaki hartzen ditugu, eta batzuetan iruditzen zaigu oso modu askean eta eremu pertsonaletik bakarrik hartu ditugula erabaki horiek, baina ez, gizartearen arauek guztiz baldintzatzen gaituzte eta generoak hor duen eragina itzela da. Barne gatazkak eta kanpo gatazkak guztiz konektaturik daude. Gure erabaki intimoenak ere, patroi sozial baten eragina dute. Pentsa, sexua izateko modua ere... Norbaitek pentsa dezake gauza oso intimoa dela norbaitekin sexua iza-

tea, eta bai, bada, baina guztiz baldintzatuta dago patroi kultural, sozial, eta botere harremanengatik. Gure maitatzeko modua baita ere, maitemintzeko modua… Ez da gauza intimo bat bakarrik, soziala da. Nobela honekin, gure eguneroko harremanen azpitik lur azpiko ibaien antzera dabiltzan botere harremanak azalarazi nahi nituen, eragina dutenak gure harreman sentimentaletan, gure lanetan, gure familian, gure bizitzako eremu guztietan. Aita sukaldean gurutzegrama egiten dabileneko pasartea, Fernandoren emaztea… badira liburuan mikromatxismoa bistaratzen duten egoera asko, errealitatean izaten direnak bezainbat, eta irakurlearen barrenak astintzeko balio dezaketenak. Erreza izan al da egoera guzti horiek hain modu kontzientean liburuan jasotzea? Kontzientzia hartzea, hori da liburuan aldarrikatzen den zerbait. Berdintasun ezaren kontzientzia hartzea ez da beti erraza. Baina

behin klabe batzuk eskuratuz gero, leku guztietan ikusi dezakegu. Eguneroko jarduera bakoitzean. Eredu heteropatriarkalean oinarrituta dagoen heziketa baten ondorioak azaltzen dira liburuan: emakumeak duen errudun sentitzeko joera, zaintzaren aurrean ezarri zaion rola, berarentzako erreferentziazko gizonak direnen onespenaren beharra… Gizona aldiz, berekoia, bere pribilegioetatik ezin urrundu dabilena, sentimenduak azaleratu ezin dituena, segurtasun faltaz eta beldurrez betea, emakume baten azalean sartzeko ezintasuna duena… Berdintasunaren bidean desikaste prozesu oso bat egiteko dagoela uste duzu? Niretzat klabea da, lehenik eta behin, kontzientea izatea nondik ari garen hizketan, idazten, erabakitzen, bizitzen… Zein den gure lekua munduan. Izan ere, iruditzen zait askotan leku neutro batetik ariko bagina bezala neurtzen ditugula gauza guztiak, eta ez da horrela.

Tranpa bat da. Errealitatea “tuneatzen” duen tranpa bat. Bakoitzak leku bat du mundu honetan, klase sozialak, dituen baliabideek, generoak eta beste hainbat faktorek baldintzatzen dutena. Horren kontziente izatea lehen pausoa da besteak ulertzeko eta gauzak aldatu ahal izateko eta hor uste dut emakumeek feminismoak emandako tresnei esker egin dugula lan bat, hausnarketa bat. Gure egoeraren kontzientzia hartu dugu. Uste dut gizonek egiteke dutela, neurri handi batean, hausnarketa hori. Batzuek egin dute, baina gehiengoak ez. Normala da, ez baitute hausnarketa hori egiteko urgentzia sentitu guk sentitu dugun bezala. Iñigo Muguruzari eskaini diozu liburua. Asko sentitu nuen haren heriotza. Berarekin elkarlanean aritzeko aukera izan nuen, haren abestien letra batzuk eginez eta abar… Horrez gain, banekien berak hausnarketa hori eginda zuela, gizonen pribilegioena, botere harremanena eta abar. Berarekin batera, hausnarketa hori egin duten eta euren pribilegioi uko egiteko prest agertu diren gizon berri guztiei eskaini nahi nien liburua. Berdintasuna lortzeko bidearen amaieran argia ikusten da, beraz. Berdintasunaren aldeko borrokan guztiz behartuta gaude arrakala txikienean ere argitasun izpi bat ikusten, bestela ez genukeen sekula aurrera egingo, hain da zaila, hain da oztopoz beteriko bidea. Itxaropena izatea guztiz beharrezkoa da ez etsitzeko. Itxaropena behar dugu, baina itxaropen borrokalari bat.

06 // Ortzadar

Larunbata, 2019ko azaroaren 23a

E E

USKAL Herriko hiriburuak hizpide hartuta eta gida turistiko itxura emanda, Arin irakurketa mailakatuaren B1 mailari dagokion liburu sorta plazaratu du Elkar argitaletxeak. Zazpi hiriburu, zazpi idazle, zazpi liburu eta zazpi bide: Baiona (Bea Salaberri), Gasteiz (Patxi Zubizarreta), Bilbo (Lutxo Egia), Iruñea (Kike Diaz de Ultzurrun), Donostia (Nerea Azurmendi), Donibane Garazi (Nora Arbelbide) eta Maule (Allande Sokarros). Jone Dorronsoro Elkarreko editorearen gidaritzapean jardun dira hiriburu bakoitza sakonean ezagutzen duten idazleak. Eta, hain justu, idazleen eskutik ezagutu zituzten Asisko Urmeneta eta Dom Campistron ilustratzaileek hiriak, egileek eskainitako “luxuzko free tour” banaren bitartez. IRAKURLE ORORENTZAT Jatorriz, liburu sorta didaktikoa den arren, Asisko Urmeneta (Iruñea, 1965) marrazkilariak liburuen unibertsaltasuna nabarmendu du: “Finean, euskaldunek euskaldunentzako egindako euskal hiriburuen gidak dira; guk geuk gure hiriak ezagutu ditzagun”. Izan ere, hiri bakoitza oso ondo ezagutzen duen idazle banak egindako 60 orriko liburuxkak dira; hizkuntza maila B1era egokitua, baina euskaldun “ororentzat” baliagarria izan daitekeen informazioa barnebiltzen duena. “Ez du eskola usainik, ariketak liburuaren bukaeran daude eta ez dute irakurketa oztopatzen; niretzako konbinazio perfektua da: goi mailako hizkera erabiltzen dute idazleek, baina aldi berean manera ulergarrian dago kontatua, dibulgatiboki”, zehaztu du marrazkigileak, zeina “nahasketa horren emaitzarekin oso pozik” geratu den. Prozesua bera uneoro oso askea ere izan dela erantsi du Urmenetak, eta idazle bakoitzak –baita marrazkilariek ere– nork bere doinua aukeratu duela gida ontzeko. Urmenetak

Euskal hiriburuak deskubritzeko bidea Euskal Herriko hiriburuen gidaliburuak argitaratu ditu Elkar argitaletxeak; baina ez dira edonolako gidak: euskaldunek euskaldunentzako sortutako materiala da. Hiriburu bakoitza sakonean ezagutzen duen idazle banaren hitzekin eta Asisko Urmeneta eta Dom Campistronen marrazkiekin osatu dira UXUE GUTIERREZ Zazpi ale kaleratu dira guztira, euskal hiriburu bakoitzeko bana. ELKAR

egin ditu liburuetako ilustrazioak eta Dom Campistronek (Aldude, Nafarroa Behera, 1994) erantsi die kolorea marrazki guztiei; lehenbizikoz “tandemean” aritu dira, eta testuetan jasotakoa irudi bihurtzeko hiri guztiak bisitatu dituzte. Lehena Baiona izan zen, eta hark markatu zuen irudigileen lan estiloa: “Baiona iazko urriko egun zoragarri baten bisitatu genuen eta han hasi ginen ibilbidean zehar krokisak egiten unean bertan; horrek markatu du gerora lan egiteko manera”. Momentuan bizitakoaren “aireari” heldu nahian, tokian, idazlearen esplikazioak entzun bitartean marraztu dituzte hiriko bazterrak, tintaz, eta

gerora ordenagailuz moldaketa ahalik eta gutxien egiten ahalegindu dira. NORK BERE XARMA Urmenetak eta Campistronek Baionan hasi zuten bidea, eta banan-banan multzoa osatu duten zazpi hiriburuak ezagutuz joan dira. Baionan finkatu zuten oinarria, eta Gasteizen segitu zuten bidaia: “Gasteiz doi bat erakutsi zigun Patxi Zubizarretak; nik uste nuen Gasteiz ondo ezagutzen nuela eta ohartu naiz ez dudala ezta %13a ezagutzen; Domek, aldiz, lehen aldia zuen Gasteizen eta gauza berri pila ekarri zituen Gasteizek biontzako”. Hirugarren geralekua izan zuten Bil-

bo, eta bertan, gidaren irudien estiloa markatu zuen uen eguraldiak: “Urteko egunik petralena izan zen; horregatik, agian, lan ilunena da Bilbokoa”, azaldu du ilustratzaileak. Bertan, Lutxo Egiak Bilbora datozen turistek egiten duten tour horietako baten eran antolatu du liburua: “Izan ere, nire ustez, tamalez, hirien historiaren zertzeladak edo kontu txikiak, edo anekdotak edo erreferente historikoak ezagutzen dituztenak egunero tour turistiko horiek egiten dituztenak dira”. Hala azaldu du Egiak berak nola erabaki zuen erronkari heltzea.

Bilbo “grisa” ezagutu ondotik, Iruñera egin zuten marrazkilariek; eta ostean, Donostiara. Biek ala biek parekotasunak dituztela uste du Urmenetak. Goi mailako informazio eta datuak era erraz eta hurbilean esplikatzeko gaitasuna aitortzen die Nerea Azurmendi eta Kike Diaz de Ultzurruni Urmenetak. “Nik erudizio aldeanoa deitu diot horri; herri xeheari esplikatzen diote hiria; informazio pilo bat dut biek hainbeste maite duten euren hiriaren inguruan, baina ez da batere informazio elitista. Niri izugarri interesgarria iruditu zait euren kontaketa”. Bisitatzen azkenak izan dira Donibane Garazi eta Maule, baina ez horregatik bigarren mailakoak. “Nora Arbelbide garaztarra da baina Baionan bizi da; hala ere, Garazin du haurtzaroa eta hori da batik bat liburuan partekatu duena, bere haurtzaroko oroitzapenak eta sentimeno duak”, kontatu du Urmenetak du Donibane Garaziko liburuari D buruz. Baionan bideari ekin ziobu tenetik urtebetera ailegatu ziren ten marrazkilariak Maulera, 2019ko ma urrian; eta azkena izanda ere, urr Urmenetaren “kuttuna” da MauUrm le. “Euskaldunentzako ezezagune“ na iizateaz gain, eskualde honetan bizi naiz ni egun”, kontatu du. DURANGON SALGAI Estiloak estiDUR lo eta e heldulekuak helduleku, idazle bakoitzak hoberen iritzi duen b ikuspuntutik heldu dio enkarguari, eta Lutxo Egiak adierazi du erabaki hori hartzea izan dela prozesuaren desafio nagusia: “Zailena izan zen pentsatzea zein talaiatik ekin lanari: behin hori egituratuta eta editorearekin eskuz esku jardunda, bakarrik etorri da gainerakoa”. Idazle, editore, marrazkilari eta kolorista, denek ala denek gozatu dute proiektuarekin eta irakurlearen erreakzioek borobilduko dute emaitzaren arrakasta. Bada, Durangoko Azokan aurkeztuko dituzte zazpi liburuak.

Ortzadar // 07

Larunbata, 2019ko azaroaren 23a

musika

ETXEBARRI

Iraultzarako aldarria ‘Gerra’ du izena La Basu rapeatzaile bizkaitarraren lan berriak. Ohikoa duen rap musika salsa, reggae edota txalapartarekin uztartu du diskoa osatzen duten hamar kantuetan ETXAHUN GONZALEZ

E E

LENA Caballero (Etxebarri, 1983) La Basuren lan berria da Gerra. Ohikoa duen rap musika bestelako estilo anitzekin nahastu du diskoa osatzen duten hamar kantuetan, eta orain arte ondu duen lanik “iraultzaileena” dela uste du musikari bizkaitarrak: “Urteetako eskarmentutik idatzitako eta abestutako kantuak bildu ditut disko honetan. Emakume aske baten sorkuntza lana da Gerra”. Gauza berriak probatzeko unea iritsi zaio La Basuri, abeslariak berak aitortu duenez: “Oso purista izan naiz beti, bonbo eta kutxa zale amorratua. Oraingoan beste estilo batzuekin arriskatu naiz. Sentitzen nuenari bide eman eta gauza berriak probatu ditut, inolako beldurrik, konplexurik eta aurreiritzirik gabe. Nahi dudana esateko eta egiteko emakume askea sentitu naiz”, dio abeslariak. Proposamen berrien artean dago, besteak beste, Salseo abestia, saltsa doinu kubatarrez josia: “Nire familia, aitaren aldetik, kubatarra da. Haientzako keinua da”, aitortu du musikariak. Jendeak kontzertuetan dantza egitea ere bilatu du rapeatzaileak: “Zuzenekoetan jende askea ikusi gura dut dantzan”.

La Basu eta bere taldekideak, ‘gerrarako’ prest. DAVID MANGADO

POZ ETA BELDURRAK Bere borroka, beldurrak eta fobiak azaleratu ditu La Basuk lan berrian, baina baita bere pozak ere. “Denarekin gerra” egin nahi izan duela aitortu du, kanpora begira eta baita barrura begira ere: “Nire buruarekiko gerra lehenengo. Zenbat aldiz esan dut zerbait egingo ez dudala eta egiten bukatu dut? Zenbat gauza gorrotatu ditut eta denborarekin maitatu ditut? Noizbait jakingo al dut nor naizen?”, hausnartu du. Zentzu horretan, abesti intimoei ere leku egin die disko honetan, Bakardadean kantuarekin, adibidez: “Orain arte ez dut amodioaren inguruan idatzi, inspirazio hori ez baitut izan, baina orain bai, iritsi zait. Halako kantu batek sor dezakeen enpatia ezezaguna zen niretzat. Sentsazio hori deskubritzen hasia naiz dagoeneko, eta oso interesgarria iruditzen zait”, azaldu du kantariak. Sistemaren aurka ere gogor egin du rapeatzaileak: “Inguratzen gaituen mundua ederra dela esaten duten horiei zuzendu natzaie. Askatasunaren aurkako mila kate ditu sistemak, eta emakumeok horietako asko gainean ditugu. Horien kontra lau haizetara abestu dut”, dio Etxebarri-

koak. Gerra “askatasun deia” dela dio abeslariak: “Eszenatoki gainean nahi dudan musika egin eta nahi dudan mezua helarazteko deia da, baita ni bezala jendaurrean zarata egitera irteten diren emakumeen gerra ere”. HAMARRETIK SEI, EUSKARAZ Hamar kantuk osatzen dute lana, horietatik sei euskaraz eta lau gaztelaniaz. “Badakit nondik natorren eta zein den nire gerra. Gazteleraz rapeatzen hasi nintzen ni, eta ia 15 urtez albo batera utzi nuen euskara, ahaztuta. Denborarekin ohartu nintzen ez zegoela euskaraz rapa egiten zuen emakumerik eta aurrerapausoa ematea erabaki nuen”, oroitu du. Ni naiz izotz erregina (2017) diskoa egin zuen orduan La Basuk, euskaraz rapa egiten duen emakume baten lehen disko luzea. “Mezua argia zen: Euskal Herrian badago rapa euskaraz egiten duen emakumerik. Existitzen garela esateko modu bat izan zen”, azaldu du musikariak. Bere etxean ez dute euskaraz ulertzen eta abeslariarentzat oso zaila izan zen pausu hori ematea. Baina ondo pentsatutako erabakia izan zela dio. “Azken urteetan ate asko itxi dizkidate euskaraz rapeatzeagatik, baita

Durangon eskuragarri

an berria U n a i Mimenzak grabatu eta masterizatu du Soinuart estudioan, eta ekoizpena Zumarro Prod-ek, Thesamebeatsek eta DJ Ibaik egin dute. Euskarri fisiko eta digitalean eskuratu daiteke ‘Gerra’, eta La Basuk iragarri duenez, Durangoko Azokan binilo formatuan ere eskuratu ahal izango da. Kontzertuei dagokienez, Alas Glowek, Dj Ibaik eta Iñigo Elexpuru bateria-joleak lagunduko diote “sorpresaz beteriko” emanaldietan.

beste asko ireki ere. Nik ez diot horri garrantzirik ematen. Disko honetan, baina, bultzadei bide eman diet eta gaztelaniaz etorritako letrak gaztelaniaz utzi ditut”. Hala ere, euskaraz geroz eta erosoago sentitzen dela aitortu du Etxebarrikoak: “Apurkaapurka ari naiz hiztegia aberasten eta azkarragoa bihurtzen”.

24 urte daramatza Elena Caballerok rapeatzen. Hip-hoparen munduan egindako ibilbidean “gai dela demostratzen” ibili behar izan du beti. Borroka gogorra izan dela aitortu du, “eta jarraitzen du izaten”, gehitu du. Rapa egiten duen emakumea da Caballero, euskaraz eta Euskal Herrian: “Hemen ez dago rap zirkuitorik, eta egongo balitz ere, rapeatzailearen estereotipoetatik urrun nago ni”, uste du. Aspaldi aldendu zen horietatik: “Nire bizitzeko era da rapa, nire buruan ditudan ideiak eta usteak azaleratzeko bidea, baita horiengatik borrokatzeko ere. Kalean sortu zen rapa eta kaleko benetako arazoez mintzo naiz”, defendatzen du. Bidea erraztuko liokeen management eskaintzak izan dituela aitortu du abeslariak, baina nahiago izan du bere kabuz jarraitu: “Jakin badakit La Basu produktu bat dela, baina nire neurrira egokitutako produktua izatea gura dut, nire erara. Uneoro jakin nahi dut non jotzen dudan, norentzat eta zein baldintzatan. Honetaz bizi naiz ni eta badakit era honetara egiteagatik leku askotara ez naizela iritsiko. Beste leku batzuetara bai, ordea, eta zoriontsu naiz horrela”.

08 // Ortzadar

Larunbata, 2019ko azaroaren 23a

Euskararen Herri Hizkeren Atlasa

Euskaltzaindiaren Euskararen Herri Hizkeren Atlasak (EHHA) ahozko euskararen aldaerak mapetan jasotzea du helburu. Egitasmoa 1984an jarri zen abian, galdeketa puntuen sarea, galdesorta eta lan metodologia finkatu zirelarik. Galdesorta horrek hizkuntzaren datu guztiak biltzen

ditu: lexikoa, fonetika, morfologia eta sintaxia. Datuak biltzeko Euskal Herri osoko 145 herri hautatu ziren: Araban herri 1, Bizkaian 36, Gipuzkoan 36, Nafarroako Foru Erkidegoan 27, Lapurdin 15, Nafarroa Beherean 18 eta Zuberoan 12 herri.

88100. mapa: ‘demasiado’ / ‘trop’

sobera sobea sobra soera soa lar larregi larrei geiegi geiei geii

- Izenari loturik doalarik, gehiegizkoa adierazten duen moldea bilatu da galdera honetan. Erantzunak biltzeko erabili diren esaldiak hauek dira: “Aquí hay demasiada gente”, “me haces demasiadas preguntas” eta “il y a trop de gens ici”. - Lematizazioan eta mapa nagusikoko etiketetan izenaren ondoan agertzen diren mota honetako esaldietako moldeak hiru multzo nagusitan aztertzen dira, eredu bakoitzaren ebakera desberdinak kontuan hartuz: sobera (eta bere aldaerak diren sobea, sobra, soera eta soa), lar eta larregi, eta gehiegi (bere bi aldaerekin, geiei, eta geii).

Getxo: lekukoari galdegin zaio “gehiegi” esaten ote duten: Entzun, igual, baya amen “jente lar” dau [esaten da]. Zaratamo: “Lar dago” guk esáten du géiau. Mungia: Emen “lár” esáten da, “larregi” bere bai, igual lantzean baten (...) Lemoa: “Geiegi” estú akóstunbretan guk. Berriz: larregi gehiago esaten da geiegi baino. Bardoze: Sobera gauza erantzunaz gain Eztakit soberaik ere jaso da. Landibarre: Hola libertitzeko sobera adin badu. Larraine: Edan dik sobeaxe.

- Mapa txikian hiru erantzun nagusi bildu dira: lar-larregi, geiegi eta sobera.

Hiru eremu nagusi daude. Sartaldean lar eta larregi ; Gipuzkoan eta Nafarroako partean gehiegi; Iparraldean eta Nafarroako parte batean sobera eta sobra. Azken hori mailegua da.

Gehiegi eta larregi hitzetan -egi atzizkia ageri da, graduazioa adierazteko. Sartaldeko lar formak “demasiado” adierazten badu ere, zenbait tokitan larregi ere jaso da; beraz, forma pleonastikotzat har daiteke. Gehiegi-ren oinarrian “gehi” osagaia dago, aipatutako atzizkia gehituta.