Prospección terrestre e subacuática en Agramar Valga (Pontevedra).

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/520-0

Prospección arqueolóxica terrestre e subacuática en Agramar, Valga (Pontevedra) DAVID FERNÁNDEZ ABELLA

O

proxecto de investigación vén inserido dentro dunha segunda fase1 de posta en valor do patrimonio histórico-cultural do concello de Valga, desenvolvido polo grupo de investigación ARQUEOPAT da Facultade de Historia, área de arqueoloxía da Universidade de Santiago de Compostela e a empresa Argos Servicios de Actividades Subacuáticas, S.L. Este proxecto conta tamén co cofinanciamento da Consellería de Cultura e Deporte, e foi desenvolvido ao longo do mes de outubro de 2008.

O obxectivo inicial do proxecto era a localización de posibles restos asociables á «Turris Augusti» monumento memorable mencionado por Pomponio Mela, autor romano do século I d. C. Supoñemos que era un monumento honorífico a Augusto erixido na zona, probablemente polos Irienses, e do que supostamente xa foran localizados restos no contorno (López Ferreiro 1898, 228-229). Esta busca motivou a investigación nunha área dunhas 21 ha de terra e auga, tratando de descubrir tamén a riqueza cultural e patrimonial da zona2.

Tívose en conta sempre que se trata dun proxecto de investigación histórico-arqueolóxico, coas máximas de rigorosidade metodolóxica e de formación do alumnado que se lle piden a un proxecto científico universitario.

A dirección científica do proxecto correu a cargo do profesor doutor D. Fernando Acuña Castroviejo, catedráti-

Fragmento de ánfora Haltern 70 da zona do Lacus Ligustinus (baixo Guadalquivir) (med. I a. C. - med. I d. C.)

co de arqueoloxía da Facultade de Historia e da profesora doutora D.ª Raquel Casal García, profesora titular de arqueoloxía e xefa de departamento de Historia I. A dirección técnica desenvolveuna David Fernández Abella, arqueólogo da empresa Argos. Tamén se conta co asesoramento científico e documental do profesor doutor D. Luis Guitián Rivera, profesor de Xeografía da Universidade de Santiago de Compostela.

Traballos prospección subacuática. Río Ulla

- 341 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/520-0 Prospección arqueolóxica terrestre e subacuática en Agramar, Valga (Pontevedra)

Área de estudo. Branco: área total de estudo. Laranxa: área río Ulla prospectada. Vermello: área río Valga prospectada. Azul: área Agramar prospectada.

Verde: área Cortinallas prospectada.

A metodoloxía da investigación inclúe un intenso estudo previo dos fondos cartográficos e documentais, co fin de comprender a hidromorfoloxía do río e os procesos xeolóxicos que sofre a zona, para desenvolver unha estratexia de prospección adecuada no contorno proposto. Óptase por unha prospección selectiva de mostraxe estratificada do territorio, e tendo en conta anteriores traballos sobre a zona (Suárez Otero 2002; López Ferreiro 1898) óptase por dar preferencia a dúas zonas de estudo situadas a cota +10 m e en claro dominio visual do leito do Ulla, denominadas Agramar de 3,77 ha e Cortinallas, de 2,67 ha.

Posteriormente estas áreas serían ampliadas na súa zona adxacente de ladeira e chaira aluvial unhas 8,5 e 5 hectáreas respectivamente. Óptase sempre, na medida das posibilidades que ofrece o terreo, pola inspección con fronte de prospectores, usando como división do terreo para recoñecer o propio parcelario existente (con base na cartografía catastral, escala 1:2.000).

En canto ao espazo fluvial que se vai prospectar óptase por traballar en período de baixamar, percorrendo o espazo intermareal con transeptos efectuados con fronte de prospectores. No espazo subacuático, tras probar diversos métodos de prospección visual superficial, optouse pola elaboración de 2 campos de prospección cuadrangulares, de 40 m de lado, sobre os que se establecerían transeptos de

prospección paralelos, espazados cada metro, para unha completa e exhaustiva revisión do leito fluvial, con parella de mergulladores, e patrón e mergullador de seguridade en «Stand by».

Tamén se prospectaron 1,100 metros lineais do tramo baixo do río Valga, e revisáronse outras zonas do contorno, nas que existían referencias a elementos de carácter histórico-arqueolóxico, que se visitaron e documentaron graficamente.

Insistiuse nun contido científico-didáctico para o alumnado universitario en toda a intervención, máis alá dos resultados arqueolóxicos obtidos. A modo de prácticas profesionais, os voluntarios coñeceron e desenvolveron diversas estratexias de prospección, de recollida de datos en campo e de documentación e rexistro de datos histórico-arqueolóxicos, de toponimia, folclore e tradición oral asociada.

Na zona fluvial investigada prospectáronse 5,500 m2 cunha prospección efectiva de arredor do 70% do terreo.

Rexistráronse arredor de 70 fragmentos cerámicos de época romana, medieval e moderna. Aínda que sexan materiais localizados en posición secundaria, froito do arrastre fluvial, dannos unhas pinceladas do intenso tráfico comercial que tivo no pasado esta vía fluvial. Destacan de entre eles os fragmentos de ánfora tipo Haltern 70, un fragmento de ánfora republicana, e un colo de ánfora itálica3. Malia os

- 342 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/520-0 Prospección arqueolóxica terrestre e subacuática en Agramar, Valga (Pontevedra)

condicionantes de escasa visibilidade e as fortes correntes logrouse desenvolver unha metodoloxía de prospección visual fiable e rigorosa do leito do río Ulla nesta localización.

Non obstante, e malia o éxito obtido, pódese supoñer a existencia de máis materiais arqueolóxicos baixo a sedimentación de area e lodo que presenta o río neste tramo, e que unha prospección visual superficial non permite alcanzar na súa totalidade.

Na parte terrestre prospectáronse unhas 20,1 ha cunha prospección efectiva de solos non superior ao 10%. Documentáronse nesta prospección visual unha nova estación rupestre, con cazoletas, nun soporte granítico destacado no contorno; unha área con material arqueolóxico de época medieval, relacionable coa explotación agraria no contorno do núcleo rural próximo da Devesa; e un xacemento arqueolóxico novo, non catalogado. Este xacemento, con abundante material de época romana e uns 7.000 m2 de área, parece ter muros perimetrais asociados, de panos rectilíneos, e sitúase nun outeiro con claro dominio visual e de control da desembocadura do Sar e a subida polo río (Ulla) ata Pontecesures.

O estado actual da investigación non nos permite precisar máis datos acerca da súa natureza, e/ou función orixinal do devandito xacemento.

NOTAS 1 A primeira fase, denominada «propostas de actuación históricoarqueolóxica para o concello de Valga (Pontevedra)» foi desenvolvida polo grupo de investigación ARQUEOPAT da USC en setembro-outubro do ano 2007 baixo a dirección dos profesores D. Fernando Acuña Castroviejo e D.ª Raquel Casal García.

2 Zona do concello de Valga coñecida como Agramar e que comprendería como límites máximos o leito do río Ulla e o río Valga polo N-E e a liña de ferrocarril e o límite do concello polo S-W. 3 Agradecémoslle enormemente a axuda a D. Rafael María Rodríguez Martínez na identificación e caracterización dos fragmentos de tipoloxía anfórica achados nesta investigación.

BIBLIOGRAFÍA LÓPEZ FERREIRO, A. (1898) Historia de la Santa A.M. Iglesia de Santiago de Compostela, Tomo I, Santiago de Compostela.

NAVEIRO LOPEZ, J.L; CAAMAÑO, J.M. (1992) «El depósito subacuático del río Ulla. El material romano». En ACUÑA, F. comp.- Finis Terrae. Santiago de Compostela. Universidade: p. 257-295.

PATIÑO GÓMEZ, R. (2002) Catalogación de yacimientos submarinos en las costas gallegas. Rp ediciones. Vigo.

P IÑEIRO A RES , J. (1972) Historia de Pontecesures. Ayuntamiento de Pontecesures.

S UAREZ O TERO , J. (2002) «Sobre Iria Flavia y los comienzos de la romanización en Galicia», en Boletín Auriense, tomo XXXI. Orense. Pp 87-103.

- 343 -