Conservación de materiales orgánicos empapados de las salinas romanas de Rosalía de Castro II, Vigo.

ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS Ano 2008

-3-

ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS. ANO 2008

CONSELLEIRO DE CULTURA E TURISMO Roberto Varela Fariña DIRECTOR XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL José Manuel Rey Pichel SUBDIRECTOR XERAL DE CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE BB CC Federico Garrido Villa SERVIZO DE ARQUEOLOXÍA Eugenio Rodríguez Puentes Xefe de Servizo Juan Antonio Cañizo Fraga Xefe de Sección Faustino Infante Roura Xefe de Sección Rafael Penedo Romero Xefe de Sección José Manuel Rey García Xefe de Sección Ángel Carreira Díaz Arqueólogo Manuel Díaz Vázquez Arqueólogo Rosa Paz Lobeiras Arqueóloga Manuel Rodríguez Calviño Arqueólogo María José Rodríguez Pérez Arqueóloga Mª de la Paz Varela Campos Técnico superior Alejandra Vázquez Grobas Técnico superior Josefa Pose Martínez Operadora informática María Luisa Cozar Silva Auxiliar Administrativo

EDICIÓN Xunta de Galicia. Consellería de Cultura e Turismo. Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. © da edición Xunta de Galicia © dos textos os autores © das fotografías os autores COORDINACIÓN Mª de la Paz Varela Campos Servizo de Arqueoloxía, Xunta de Galicia REVISIÓN LINGÜÍSTICA Secretaría Xeral de Política Lingüística Lucía Graíño FOTOS DA CAPA Peltres flamengos do pecio da Coba - Xove (Rosa Benavides García)

Forno escavado na rúa Quiroga Ballestero de Lugo (Enrique Alcorta Irastorza)

Estrutura escavada en Agro de Bazar (Mª José Bóveda Fernández)

DESEÑO E MAQUETACIÓN Mármore Edicións e Producións IMPRESIÓN Lugami Artes Gráficas ISBN 978-84-453-4923-6 DEPÓSITO LEGAL C 2202-2010

-4-

Índice

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR 1.- ACTUACIÓNS DE ESCAVACIÓN, CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR EN XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

[128] Control arqueolóxico e limpeza biolóxica no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ, MANUEL CAAMAÑO GESTO ...............

[158] Prospección arqueolóxica para o Plan de usos e rendibilización do patrimonio cultural da CMVMC de Santiago de Covelo (Pontevedra) JORGE LAMAS BÉRTOLO ....................................................................

[219] Seguimento arqueolóxico para a colocación de paneis en 9 xacementos do territorio da Asoc. Terras de Miranda (Lugo) ABEL VIGO GARCÍA ...........................................................................

[267] Proposta de reposición do petróglifo de Lapela, Chandebrito, Nigrán (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTERO ...................................................................

[307] Campo de traballo no castro de Mallou, Carnota (A Coruña) JORGE LAMAS BÉRTOLO .....................................................................

[340] Limpeza, escavación e consolidación arqueolóxica no xacemento de Castromao, Celanova (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL ......................................................................

[351] Actuacións arqueolóxicas no castro de Socastro, Rois (A Coruña) ELENA LIMA OLIVERA, JOAQUÍN FERRER CRUZ .............................

[372] Sondaxes arqueolóxicas no castro de Chandebrito, Nigrán (Pontevedra) XOSÉ LOIS LADRA FERNÁNDEZ ........................................................

[373] Sondaxes Arqueolóxicas na Cruz do Castro, Carballedo, Cotobade (Pontevedra) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................

[395] Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................

19

21

[403] Tapado do xacemento arqueolóxico de Portomaior, As Neves (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTEIRO ..................................................................

41

[405] Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense) SANTIAGO FERRER SIERRA .................................................................

43

[407] Escavación do Castro Pequeno de Neixón, Boiro (A Coruña) XURXO M. AYÁN VILA, MANUEL A. FRANCO FERNÁNDEZ ..........

46

[411] Campaña de escavación arqueolóxica no castro de Castrolandín, Cuntis (Pontevedra) CARLOS OTERO VILARIÑO .................................................................

49

[436] Sondaxes arqueolóxicas no castro da Ourela, San Xurxo de Augas Santas, Palas de Rei (Lugo) IVÁN A. ÁLVAREZ MERAYO ...............................................................

52

[439] Escavación arqueolóxica e consolidación na ermida de San Guillerme, Fisterra (A Coruña) LORENA VIDAL CAEIRO e CRISTOBAL NODAR NODAR ...................

54

[472] Actuación arqueolóxica de conservación e escavación en área no castro de Zoñán, Mondoñedo (Lugo) ABEL VIGO GARCÍA ...........................................................................

56

[486] Escavación arqueolóxica no castro de Formigueiros, Samos (Lugo) GONZALO MEIJIDE CAMESELLE ........................................................

58

[489] Proxecto de recuperación e escavación no contorno da Cista de Bicos do Lago, Abelleira, Muros (A Coruña) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ ..........................................................

61

[512] Sondaxes arqueolóxicas no xacemento castrexo de Monforte de Lemos (Lugo) IVÁN ÁLVAREZ MERAYO ....................................................................

63

[513] Escavación, consolidación e limpeza no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ, MANUEL CAAMAÑO GESTO ................

65

[514] Traballos arqueolóxicos de revisión do rexistro dos gravados rupestres de Parada, Campo Lameiro (Pontevedra) BEATRIZ COMENDADOR REY, XAQUÍN FERRER CRUZ, VÍCTOR VÁZQUEZ COLLAZO ...........................................................................

67

23

25

27

30

32

35

37

39

-5-

[522] Documentación da estación rupestre de Naraio I e sondaxe e acondicionamento de Laxe das Rodas, Muros (A Coruña) MANUEL ANTONIO FRANCO FERNÁNDEZ .......................................

69

[540] Escavación en área no aparcadoiro do Centro de Interpretación e Documentación da Arte Rupestre, Campo Lameiro (Pontevedra) JOSÉ LÓPEZ ALONSO, FIDEL MÉNDEZ FERNÁNDEZ .......................

72

[543 e 652] Posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago. Portomarín (Lugo) LUIS FRANCISCO LÓPEZ GONZÁLEZ .................................................

74

[566] Limpeza e restauración de estruturas no Castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ .........................................................

77

[587] Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche, Moeche (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................

79

[603] Escavación puntual e consolidación de estruturas no castro de Santa Tegra (Pontevedra) MIGUEL Á. LÓPEZ MARCOS e LUIS FCO. LÓPEZ GONZÁLEZ ........

[630] Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de San Cibrao de Las (Ourense) YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ ........................................................

[199] Sondaxe e control arqueolóxico dos movementos de terra vinculados ao acceso á torre de Sto. Domingo, Monforte de Lemos (Lugo) IVÁN A. ÁLVAREZ MERAYO ............................................................... 103 [238] Control arqueolóxico da escavación para drenaxe perimetral na igrexa parroquial de Santa María de Riós, Riós (Ourense) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 105 [255] Control arqueolóxico de desmonte no ángulo suroeste do Baluarte do Pozo, praza-forte de Salvaterra de Miño (Pontevedra) BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS ........................................................ 106 [434] Escavación arqueolóxica na horta da reitoral de Santo Estevo e no castelo, na zona vella de Allariz (Ourense) YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ ........................................................ 108

81

[525] Control arqueolóxico das obras de drenaxe perimetral na capela da Nosa Señora do Rial, Outes (A Coruña) ALEJANDRO ARCE MÉNDEZ .............................................................. 112 84

2.- ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS EN PROXECTOS DE RESTAURACIÓN DO PATRIMONIO CONSTRUÍDO

[002] Control arqueolóxico da restauración da basílica e adro norte, 3ª fase, do Mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro, Silleda (Pontevedra) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ .........................................................

[173] Control de remoción de terras das obras de restauración e posta en valor da igrexa de Santa María das Areas, Fisterra (A Coruña) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 102

[570] Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de restauración da igrexa de San Pedro de Soandres, A Laracha (A Coruña) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 114

89

[610] Control arqueolóxico das obras de drenaxe na igrexa de Santa María de Loimil, A Estrada (Pontevedra) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 115

90

[612] Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da igrexa de San Martiño de Brabío, Betanzos (A Coruña) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 116

93

[632] Control arqueolóxico no Castelo dos Sarmiento.

Escavación da terraza intermedia, Ribadavia (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL ...................................................................... 117

96

[653] Control arqueolóxico para a instalación de drenaxe na igrexa de Santiago do Deán, A Pobra do Caramiñal (A Coruña) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 120

[136] Control arqueolóxico das remocións de terra na fachada principal do mosteiro de San Xiao de Samos, Samos (Lugo) XOSÉ LOIS LADRA FERNÁNDEZ ........................................................

98

[726] Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da igrexa de San Xoán Bautista de Mazaricos (A Coruña) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ 121

[139] Actuacións arqueolóxicas realizadas na igrexa de San Salvador do Hospital, Quiroga (Lugo) SANTIAGO FERRER SIERRA .................................................................

99

[057] Control arqueolóxico das obras de reforma da iluminación interior da igrexa de San Martiño de Noia (A Coruña) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................

[076] Actuacións arqueolóxicas derivadas do proxecto para a recuperación do Forte dos Medos, Estás, Tomiño (Pontevedra) EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ ..............................................................

[101] Proxecto de remodelación do adro, no contorno da igrexa do mosteiro de San Pedro, Ramirás (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................

-6-

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

[526] Sondaxes arqueolóxicas valorativas na rúa dos Anxos nº 11, 13, 15, Betanzos ISABEL CABRERA TILVE ..................................................................... 149

1. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña

[051] Sondaxes arqueolóxicas na rúa Real 63-avda. da Mariña 28, A Coruña EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................ 125 [375] Escavación en área en Sánchez Bregua 3, A Coruña JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL ........................................................ 127 [412] Escavación en área en Sánchez Bregua 2, A Coruña JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL ........................................................ 129 [074] Control e seguimento arqueolóxico das obras de consolidación de pavimentación da rúa de Bautizados, Santiago de Compostela Mª GORETTI GONZÁLEZ VILA .......................................................... 131 [294] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da rúa de Vista Alegre, Santiago de Compostela JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL ........................................................ 133 [296] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 18 da rúa do Campo da Angustia, Santiago de Compostela JUAN JOSÉ ALONSO BRAÑA ............................................................... 135 [389] Control arqueolóxico do mantemento e reparación dos lousados do contorno de San Martiño Pinario, 2ª fase, Santiago de Compostela Mª GORETTI GONZÁLEZ VILA .......................................................... 137 [421] Sondaxe arqueolóxica valorativa no Centro de día-albergue Juan XXIII, no Convento de San Francisco, Santiago de Compostela ISABEL CABRERA TILVE ..................................................................... 139 [459 e 599] Sondaxes arqueolóxicos e escavación en área na rúa da Conga nº 9 - rúa Xelmírez nº 11, Santiago de Compostela BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS ........................................................ 141 [462] Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 31 da rúa da Algalia de Abaixo, Santiago de Compostela Mª GORETTI GONZÁLEZ VILA .......................................................... 143 [681] Limpeza e rexistro arqueolóxico do paramento exterior do inmoble número 18 da rúa Entremuros, Santiago de Compostela REBECA BLANCO-ROTEA, ROSA BENAVIDES GARCÍA, PATRICIA MAÑANA-BORRAZÁS .......................................................................... 145

Provincia de Lugo

[598] Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 5 da rúa Nova, Lugo ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA ....................................................... 151 [691] Escavación arqueolóxica en área da parte traseira do inmoble nº 8 da rúa Quiroga Ballesteros, Lugo ENRIQUE ALCORTA IRASTORZA ......................................................... 154 [099] Escavación arqueolóxica en área nunha parcela situada en solo urbano no xacemento de Punta Atalaia, San Cibrao, Cervo EVA CASTRO VIGO ............................................................................. 156 Provincia de Ourense

[170] Sondaxes arqueolóxicas na praza Saco e Arce nº 7, Ourense EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 158 [175] Ampliación á escavación das sondaxes nas Burgas / U.E.2 área 1 (Casa dos Fornos) e área 2 (Traseira das Burgas), Ourense CELSO RODRÍGUEZ CAO .................................................................... 160 [178] Sondaxes arqueolóxicas no inmoble situado no nº 1 da rúa Moratín e nº 2 e 4 da rúa Primavera, Ourense LUIS CORDEIRO MAAÑÓN ................................................................. 163 [456] Sondaxes arqueolóxicas no soar da rúa do Progreso nº 40, Ourense JORGE LAMAS BÉRTOLO ..................................................................... 165 [656] Escavación arqueolóxica precedida de sondaxes valorativas no soar de rúa Perigo 9, Ourense MANUEL JORRETO DÍAZ, DAVID PÉREZ LÓPEZ .............................. 167 [722] Control arqueolóxico para o proxecto da rehabilitación de dúas vivendas na rúa do Sol 2-4, Castro Caldelas DAVID PÉREZ LÓPEZ ......................................................................... 170 [620] Control arqueolóxico das remocións de terras para a cimentación do predio nº 3 da rúa de San Mamede, Montederramo EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 172 [191] Control arqueolóxico das obras de recuperación na rúa Salgado Moscoso, zona histórica de Ribadavia MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 173 [147] Actuación arqueolóxica no soar da praza García Barbón, esquina coa rúa Travesa, Verín MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 174

-7-

[555] Sondaxes arqueolóxicas na «Casa dos Acevedo», no inmoble nº 26 da Praza de García Barbón, Verín (Ourense) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 176

[303] Avaliación arqueolóxica da parcela 3 da Unidade de actuación I-06 de Rosalía de Castro II, Vigo MARÍA JESÚS IGLESIAS DARRIBA ....................................................... 206

[717] Sondaxes arqueolóxicas na praza da Mercede nº 6, Verín EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 178

[342] Sondaxes arqueolóxicas manuais previas ás obras de rehabilitación do edificio nº 6 da rúa San Vicente, Vigo SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 208

[279] Sondaxes arqueolóxicas para asento de zapatas no predio nº 3 da rúa Xesús Carlos Romero Nieto, Xinzo de Limia EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 180

[528] Control arqueolóxico das obras de remodelación da rúa Teófilo Llorente, Vigo MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 210

Provincia de Pontevedra

[108] Escavación en área en tramo parcial da rúa Manuel Quiroga, Pontevedra Mª DOS ANXOS LÓPEZ TABOADA ..................................................... 182 [277] Sondaxes mecánicas das obras de construción de edificio na Rúa Nova de Abaixo nº 9 a 21, Pontevedra SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 184 [430] Control arqueolóxico das obras de reurbanización da praza da Castaña e rúa Irmáns Sobrino Buhigas, Pontevedra SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 186 [551] Escavación e control arqueolóxico de remoción de terras: Arrabalde da basílica de Santa María na zona intra muros, Pontevedra BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS ........................................................ 188 [006] Sondaxes arqueolóxicas para as obras de construción dun aparcadoiro soterrado na rúa Rosalía de Castro, Vigo EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ .............................................................. 190 [015] Escavación arqueolóxica en área no sector oriental do soar nº 2 - 3 da praza de Compostela, Vigo ENRIQUETA LÓPEZ RODRÍGUEZ ....................................................... 193 [024] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Anguía, Vigo JUAN JOSÉ ALONSO BRAÑA ............................................................... 196 [065] Sondaxes arqueolóxicas manuais na rúa San Sebastián nº 18, Vigo ROSA PEREIRA MUÑOZ ...................................................................... 198 [137] Sondaxes arqueolóxicas mecánicas no soar do nº 23 da rúa San Gregorio, Vigo EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ .............................................................. 200

[530] Sondaxes arqueolóxicas manuais na rúa San Xulián 6 Perigos 5, Vigo ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ 211 [533] Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles 6-8 da rúa Perigos, Vigo ROSA VILLAR QUINTERO ................................................................... 212 [580] Sondaxes arqueolóxicas manuais no inmoble do Arco de Quirós, na praza da Princesa e rúa Fermín Penzol, Vigo SOFÍA CADENAS BALSEIRO ................................................................ 214 [676] Sondaxes arqueolóxicas manuais nos inmobles da rúa Hortas nº 10-12, Vigo SOFÍA CADENAS BALSEIRO ................................................................ 216 [732] Sondaxes arqueolóxicas manuais nos inmobles da rúa Oliva nº 2-4, Vigo EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ .............................................................. 218 [212] Sondaxes arqueolóxicas na rúa Montero Ríos número 91, Bueu ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ 221 [033] Control arqueolóxico das obras L.M.T.S. e C.T. Santa María - Xosé Salgado, Caldas de Reis Mª DOS ANXOS LÓPEZ TABOADA ..................................................... 223 [166] Escavación arqueolóxica en área nas rúas Carlos García Bayón - Porto do Río, Caldas de Reis VÍCTOR RÚA CARRIL .......................................................................... 225 [253] Sondaxes manuais en proxecto de construción dun edificio de vivendas na rúa Laureano Salgado números 5-7, Caldas de Reis VÍCTOR RÚA CARRIL .......................................................................... 227

[154] Escavación arqueolóxica en área da parcela 4 da Unidade de actuación I-06, Rosalía de Castro nº 2, Vigo MARIO CÉSAR VILA ............................................................................ 202

[004] Sondaxes arqueolóxicas para as obras no edificio para vivendas na praza de Alfredo Brañas, esquina rúa Isabel II, en Cambados HERMINIA RODRÍGUEZ PÉREZ e ANDREA SERODIA DOMÍNGUEZ ... 230

[289] Control arqueolóxico na rúa Ferrería nº 9, esquina Subida á Costa, Vigo ROSA PEREIRA MUÑOZ ...................................................................... 204

[357] Control arqueolóxico das obras de construción de edificio de baixo e planta na rúa Os Píos nº 8, Cambados HERMINIA RODRÍGUEZ PÉREZ e ANDREA SERODIA DOMÍNGUEZ ... 233

-8-

[708] Control arqueolóxico da reurbanización da conexión rúa San Roque-Carreiro do Campo, zona histórica, Combarro, Poio SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 235

[305] Estudo de impacto sobre o patrimonio cultural do Parque Eólico de Sasdónigas, Mondoñedo e Abadín (Lugo) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 261

2. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO MEDIO RURAL

[309] Estudo de impacto sobre o patrimonio cultural do Parque Eólico de Carracedo. A Pastoriza, Riotorto e Mondoñedo (Lugo) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 262

[077] Sondaxes arqueolóxicas e control do Centro de Interpretación parroquial en Santa Eulalia de Vedra, (A Coruña) JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL ........................................................ 239 [097] Control arqueolóxico das obras de protección do litoral no lugar da Ladeira do Chazo, Abanqueiro, Boiro (A Coruña) VÍCTOR J. BARBEITO POSE ................................................................. 241 [098] Prospección arqueolóxica da duna da praia de Rodas no proxecto de mellora da accesibilidade das Illas Cíes, Vigo (Pontevedra) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 243 [131] Sondaxes arqueolóxicas manuais previas á construción dunha vivenda no lugar do Coto, Cela, Mos (Pontevedra) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ 244 [176] Intervención arqueolóxica de urxencia na zona do túnel do Agro de Bazar, Dornelas, Silleda (Pontevedra) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ .......................................................... 246 [207] Control e seguimento arqueolóxico dos traballos de limpeza e rozado do Pico Sacro, Boqueixón (A Coruña) ROCÍO VARELA POUSA ....................................................................... 248 [230] Estudo de impacto ambiental para o proceso de concentración parcelaria na zona de Vilantime, Arzúa (A Coruña) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 250 [243] Sondaxes dos restos romanos no lugar do Monte atopados con motivo das obras da PLISAN, As Neves (Pontevedra) SANTIAGO FERRER SIERRA ................................................................. 252 [245] Prospección para estudo de impacto arqueolóxico da liña para interconexión do Parque Eólico das Neves (Pontevedra) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 254

[320] Prospección arqueolóxica intensiva da zona de concentración parcelaria de Castro Caldelas (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 263 [347] Escavación en área dun tramo do Camiño de Santiago Meridional/Vía da Prata, Lalín (Pontevedra) ROBERTO ABOAL FERNÁNDEZ .......................................................... 265 [361] Sondaxes valorativas no novo trazado da estrada Campomarzo-Abades, no contorno da mámoa nº 2 de Chousa Nova, Silleda (Pontevedra) ANDRÉS TEIRA BRIÓN, CARLOS RODRÍGUEZ RELLÁN .................... 268 [363] Sondaxes arqueolóxicas valorativas na Raña Longa, lugar de Gronzo, freguesía de San Fins de Brión (A Coruña) XOSÉ LOIS LADRA FERNÁNDEZ ........................................................ 270 [406] Prospección arqueolóxica na zona de concentración parcelaria Agudelo-Barro-Valiñas, Barro (Pontevedra) SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 271 [453] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no contorno do novo túmulo da Zapateira, Culleredo (A Coruña) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ........................................................... 274 [490] Control arqueolóxico do Parque Eólico Singular das Neves e da Liña de Interconexión de 20 kv, As Neves (Pontevedra) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 276 [509] Prospección arqueolóxica da parroquia de Santa María de Aciveiro, Forcarei (Pontevedra) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 277 [510] Prospección para o estudo de impacto arqueolóxico do Parque Eólico Singular de Valga, Valga (Pontevedra) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 280

[249 e 546] Control, escavación, consolidación, levantamento e traslado da cámara megalítica de Chousa Nova 1, Dornelas, Silleda (Pontevedra) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ .......................................................... 255

[536] Control arqueolóxico para a execución dunha estabulación de gando vacún no Pereiro Vello, Tordoia (A Coruña) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 281

[254] Prospección arqueolóxica para a mellora de pasteiros no monte comunal de Barrantes, Tomiño (Pontevedra) SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 257

[583] Estudo de impacto cultural para o Plan de Sectorización sobre uns terreos para urbanizar, Ponteceso (A Coruña) ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO ........................................... 283

[297] Sondaxes arqueolóxicas valorativas en Zapa I, Redondela (Pontevedra) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ........................................................... 259

[628] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Foxo do Lobo de Vilar, Bande (Ourense) DAVID PÉREZ LÓPEZ ......................................................................... 285

-9-

[636] Sondaxes valorativas no contorno do xacemento Agro da Ponte, Lugo (Lugo) MIGUEL A. VIDAL LOJO .................................................................... 288 [667] Sondaxes arqueolóxicas na área de cautela do xacemento de Castrelo vinculadas ao acondicionamento da estrada AC433, Laxe (A Coruña) DIEGO PIAY AUGUSTO ...................................................................... 290 [695] Control arqueolóxico das obras da rede de saneamento de Triacastela e Pasantes, Triacastela (Lugo) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 293 [710] Control arqueolóxico das obras de intervención ambiental no Puzo do Lago, Maside (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 294 [713] Proxecto de sondaxes arqueolóxicas para construción de vivenda no Camiño da Xunqueira, San Pedro da Ramallosa, Nigrán (Pontevedra) SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 296 [744] Estudo de impacto cultural para a ordenación do contorno dunha área terciaria e comercial, O Porriño (Pontevedra) ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO ........................................... 297 [767] Seguimento arqueolóxico e escavación en área en ZAPA I, Redondela (Pontevedra) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ........................................................... 298 3. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO MEDIO SUBACUÁTICO

[492] Prospección arqueolóxica subacuática para o Estudo de Impacto Ambiental das obras no porto de Marín (Pontevedra) YOLANDA ALAMAR BONET ................................................................ 303 [507] Dragaxe no peirao leste do porto de Bueu. Prospección arqueolóxica subacuática, Bueu (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ................................................ 305 [700] Prospección subacuática e terrestre na desembocadura do río Verdugo, EAAV tramo Soutomaior-Vilaboa (Pontevedra) ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO ........................................... 306 [720] Prospección arqueolóxica subacuática no río Ulla para o eixe atlántico de alta velocidade: Viaduto sobre o río Ulla ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO ........................................... 308

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN [035] Prospección para avaliación de impacto arqueolóxico dos traballos de concentración parcelariana en Santiago de Verea, Verea (Ourense) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 313 [038] Prospección arqueolóxica intensiva da parroquia de Rubiás dos Mixtos, Calvos de Randín (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 316 [056] Prospección subacuática, derivada do achado de materiais arqueolóxicos no contorno da praia de Lago, Xove (Lugo) IGNACIO CRESPO LIÑEIRO ................................................................. 318 [164] Prospección arqueolóxica subacuática no contorno do seo de Corcubión, ría de Corcubión-cabo Fisterra (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ, RAÚL GONZÁLEZ GALLERO ... 320 [168] Resultados da sondaxe arqueolóxica no lugar de Pedras, O Saviñao, e da prospección na Depresión de Monforte de Lemos (Lugo) LOMBERA HERMIDA, A., RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, X. P., LAZUÉN FERNÁNDEZ, T., FÁBREGAS VALCARCE, R. ...................................... 322 [222] Prospección arqueolóxica superficial do concello de Boborás (Ourense) JORGE LAMAS BÉRTOLO ..................................................................... 325 [290] Prospección arqueolóxica xeofísica da ría de Corcubión (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ, RAÚL GONZÁLEZ GALLERO ... 327 [334] Prospección para a recuperación, mantemento e conservación do DPMT da illa de Sálvora, Ribeira (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ ......................................................... 330 [418] Primeiras intervencións no xacemento de Cova Eirós, Triacastela (Lugo) LAZUÉN FERNÁNDEZ, T.; RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, X. P.; DE LOMBERA HERMIDA, A.; FÁBREGAS VALCARCE, R. ............................................ 332 [432] Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Baralla (Lugo) JOAQUÍN FERRER CRUZ ...................................................................... 335 [449] Prospección, inventario e catalogación dos xacementos paleolíticos do concello das Neves (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTEIRO .................................................................. 337 [454] Prospección e sondaxes arqueolóxicas en Santa Comba de Louro, Valga (Pontevedra) SARA RODRÍGUEZ SOUTO .................................................................. 339

- 10 -

IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS

[520] Prospección arqueolóxica terrestre e subacuática en Agramar, Valga (Pontevedra) DAVID FERNÁNDEZ ABELLA ............................................................. 341 [549] Revisión do catálogo de xacementos rupestres do concello de Porto do Son e posta en valor da estación da Gurita I, Porto do Son (A Coruña) RAMÓN FÁBREGAS VALCARCE e ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ ... 344 [701] Prospección arqueolóxica para a delimitación e declaración de BIC de xacementos megalíticos nas provincias de Ourense e Pontevedra FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 346

Conservación de materiais orgánicos empapados das salinas romanas de Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra) ROSA BENAVIDES GARCÍA ................................................................. 351 Peltres flamengos do pecio da Coba - Xove (Lugo) ROSA BENAVIDES GARCÍA ................................................................. 354

V. A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2008 Análise da actividade arqueolóxica no ano 2008 ........................ 359

APÉNDICE Relación de actuacións autorizadas no ano 2008 ....................... 369

- 11 -

IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS

Conservación de materiais orgánicos empapados das salinas romanas de Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra) ROSA BENAVIDES GARCÍA

D

ESCRIPCIÓN E CONDICIÓNS DE CONSERVACIÓN

O interesante conxunto de pezas recuperadas nas salinas romanas2 do xacemento de Rosalía de Castro II atopábase na area, baixo o nivel freático e polo tanto, empapado en auga. Está formado por pezas e fragmentos de madeira traballada, nalgún caso de uso doméstico3 e noutros, tal vez, de carpintería de ribeira, así como pesas de rede de cortiza.

Tamén se atoparon numerosas mostras de cáscaras e sementes de froitos.

O máis salientable do achado foron os restos de coiro, sobre todo, as pezas recoñecibles como partes de calzado.

Consérvanse, máis ou menos completas, solas de caliga o calceus 4 nas que se aprecian claramente as pegadas dos cravos, aínda que non os conservan, soleae, con pegadas de costura e rañuras para introducir as tiras que arrancarían da planta, á altura dos dedos; algunha delas puido ter cravos na zona do tacón.

A «xoia» da colección é a peza máis completa; pode tratarse dunha carbatina 5 e polo tamaño é posible que fora dun varón. Da sola só falta unha parte do calcañar. Outras dúas pezas parten desde a parte central interior da sola (talón e chinela), cosidas con tiras de coiro; a parte do tacón pode estar «remendada».

Hai outros pequenos fragmentos con perforacións que poden ser de calzado e fragmentos indeterminados que parecen recortes sobrantes da confección, xa que non presentan pegadas de uso. Parécenos un dato relevante, que indicaría unha produción local de manufactura de coiro.

O particular medio de enterramento facilitou a conservación da forma externa destes materiais. Porén, son extremadamente vulnerables debido á perda por hidrólise de parte dos compoñentes da súa estrutura celular: celulosa no caso da madeira e coláxeno no caso do coiro. Caracterízanse por estar constituídos por largas moléculas en forma de fibras de polímeros e teñen en común ser higroscópicos e anisotrópicos, é dicir, que teñen propiedades direccionais e esta particularidade marca as súas alteracións: rixidez, contracción, perda de forma, etc. A celulosa, que representa o 40% da madeira seca, desaparece por hidrólise e só se conserva a lignina polo que a madeira empapada se compón exclusivamente de auga nunha porcentaxe tan elevada que si a perde sufre deformacións e fendas que poden chegar a deixar o obxecto irrecoñecible.

Vista das dúas caras da posible carbatina; pódense ver as diferentes pezas usadas na confección

Vista da sola do calceus ou caliga. Na cara exterior pódense ver as pegadas dos cravos de ferro que tiña para facilitar o andar por solos húmidos

- 351 -

IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS Conservación de materiais orgánicos empapados das salinas romanas de Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra)

(sulfatos) detectáronse nunha cantidade elevadísima. De feito, tamén tiñan unha olor intensa a sulfhídrico que podía deberse aos residuos ou a degradación bacteriana da materia orgánica tan presente no xacemento ou mesmo ao posible uso de alume no curtido da pel.

Sola de solea, a sandalia máis sinxela e que se utilizaba sobre todo na casa

Os obxectos de madeira deste xacemento presentan un estado aparente de conservación moi bo; é dicir, conservan a súa forma e as pezas son perfectamente recoñecibles. Porén, son tan lixeiras que non cabe dúbida sobre o seu deterioro interno. Todas as pezas de coiro están moi debilitadas, escurecidas, presentan numerosas fendas e esgazaduras, provocadas polo colapso fibrilar, enfermidade do coiro relacionada coa humidade. Tamén existían neste caso outros factores de deterioro provocados por los residuos industriais do garaxe que durante varias décadas ocupou o soar. A pesar de encontrarse nas salinas romanas e polo tanto, en terreo ganado ao mar na actualidade, o contido en sales solubles (cloruros e nitratos) da auga que acompañaba ás pezas era baixo e, por contra, outras sales menos solubles

CRITERIOS E SISTEMA DE CONSOLIDACIÓN O obxectivo primordial é a conservación dos materiais sen causar minguas nin deformacións. Para conseguilo foi imprescindible substituír a auga por un consolidante que reenchera os espazos que ela ocupaba. Os tratamentos deberían aportar, ademais, un bo aspecto ás pezas e estabilidade fronte aos factores de alteración mínimos das salas de conservación6 e ser factibles de realizar cos medios dispoñibles.

Ao non contar na nosa Comunidade con infraestrutura específica, valoramos as posibilidades de tratamento ao noso alcance e realizamos ensaios con pezas residuais do xacemento. Entre os tratamentos habitualmente utilizados nos decantamos polos que nos parecían máis axeitados para as nosas pezas, baseados no uso de glicerina e de polietienglicol (en adelante, PEG). Á vista dos resultados, decidimos utilizar PEG e establecer un método específico de aplicación.

O PEG (HO(C2H4O)nH) é unha cera hidrosoluble sintética. O método consiste en substituír a auga que contén estruturalmente o obxecto por esta cera que en concentracións elevadas solidifica a temperatura ambiente, permitindo

Algunhas das cáscaras e sementes que conservan perfectamente a súa forma orixinal

- 352 -

IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS Conservación de materiais orgánicos empapados das salinas romanas de Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra)

así conservar o volume que tiña a peza empapada. Como disolvente eliximos etanol, para evitar ataques biolóxicos, facer máis curto o tratamento e mellorar o aspecto final das pezas (o tratamento con PEG as escurece moito).

O procedemento consistiu en introducir as pezas nunha solución de PEG de baixa densidade en baixa concentración e ir incrementando a cantidade de PEG paulatinamente, tendo como referencia os valores de densidade das distintas concentracións.

A partir dos nosos propios ensaios, consideramos que un máximo de 60% de PEG era suficiente tanto para a madeira como para o coiro, intentando evitar que o aspecto final resultase «plastificado» e pouco natural. Alcanzouse esta concentración cos dous tipos de PEG empregados (primeiro 600 y logo 4000), substituíndo todo o volume da solución ao cambiar de un a outro. Todo o tratamento desenvolveuse a unha temperatura de 50º C, para favorecer a impregnación das pezas.

O tratamento é moi lento; neste caso, se necesitaron case tres anos para completar a consolidación do conxunto; o proceso non require o mesmo tempo en todas as pezas, xa que cada unha marca o seu propio ritmo de consolidación no que probablemente inciden a súa natureza, porosidade e espesor.

Os resultados, en xeral son bastante bos. A madeira apenas cambia de volume e o coiro, aínda que si presenta unha

retracción moderada, apenas se deforma.

NOTAS 1 Restauradoras: Andrea Fernández Campoy e Rosa Benavides García.

2 O depósito nas salinas pode non ser orixinal ao tratarse, ata unha época relativamente recente, dunha zona directamente afectada polos desprazamentos costeiros das masas de auga.

3 A extraordinaria bandexa, unha vez limpa, mandouse ao ARQVA para facer o tratamento de liofilización.

4 Poderíamos supoñer que se trata dunha sola de caliga porque conserva pegadas dos cravos característicos deste calzado militar. Porén, por cuestións prácticas, este sistema adoptouse noutros calzados, como é o caso dos calcei.

5 Este calzado adoitaba fabricarse dunha única peza de coiro; porén, seméllase a exemplares inventariados como carbatinae (por exemplo, no Museum of London) formados por varias pezas e mesmo, con cravos.

6 O PEG é un produto higroscópico sensible aos cambios atmosféricos, polo que é moi importante que os obxectos tratados se almacenen baixo condicións ambientais específicas e controladas para evitar que o PEG poida «moverse» no interior das pezas e causar danos estruturais. Outra consideración importante é que o PEG é corrosivo con todos os metais polo que non se deben poñer en contacto coas pezas tratadas.

BIBLIOGRAFÍA CALNAN , C. (1992): «The conservation of spanish gilt leather – An introduction», Conservation of the Iberian and Latin American cultural heritage: preprints of the contributions to the ICC Madrid Congress, pp.

23-26.

DIRKSEN, V. (1997): «The degradation and conservation of leather», Journal of Conservation & Museum Studies nº 3, Institute of Archaeology University College, London.

GOLDMAN, N. (1994): «Roman Footwear», en LYNN SEBESTA, J. y BONFANTE, L. (eds.): The world of roman costume, The University of Wisconsin Press, U.S.A., pp. 101-129.

GONZÁLEZ ÁLVAREZ, G.M. (1990): «El concepto de deterioro del cuero, Una aplicación del Análisis Factorial», Actas del VIII Congreso de Conservación y Restauración de Bienes Culturales, ICOM, Valencia, pp. 569-581.

GONZÁLEZ ÁLVAREZ, G.M. (1990): «Resistencia a la rotura y colapso fibrilar en objetos de cuero», Actas del XI Congreso de Conservación y Restauración de Bienes Culturales, ICOM, Castellón, pp. 257-266.

GONZÁLEZ ÁLVAREZ, G.M. (2005): «Recientes avances en conservación de objetos de cuero». Museos.es, n.º 1. Revista de la Subdirección general de Museos Estatales, Ministerio de Cultura, Madrid, pp.80-87.

JOVER ARMENGOL, A. (1993): «Extracción y tratamiento de objetos arqueológicos subacuáticos», Arqueología y Conservación, C. Fdez. Ibáñez, L. Castro Pérez y F. Pérez Losada eds., Xinzo de Limia, pp. 73-85.

PÉREZ DE ANDRÉS, C. (1989): «Arqueología subacuática y conservación».

Revista de Arqueología n.º 93. Zugarto Ediciones, Madrid, pp. 50-55.

PÉREZ DE ANDRÉS, C. (1989): «La madera empapada. Su conservación».

Revista de Arqueología n.º 93. Zugarto Ediciones, Madrid, pp. 56-59.

PÉREZ DE ANDRÉS, C. (2003): «La conservación del material arqueológico subacuático. El arqueólogo y el restaurador ante las primeras intervenciones», Monte Buciero 9. La conservación del material arqueológico subacuático, Ed. Ayuntamiento de Santoña, pp. 83-93.

SIERRA, J.L. (2003): «La conservación de la madera arqueológica subacuática.

Museo y Centro Nacional de Investigaciones Arqueológicas Submarinas», Monte Buciero 9. La conservación del material arqueológico subacuático, Ed. Ayuntamiento de Santoña, pp. 225-266.

- 353 -