Historia e antecedentes

Page 1

PLAN DIRECTOR DO PAZO DE RAXOI ÍNDICE DE PLANOS 1. PLANOS DE ARQUITECTURA A01_ARQUITECTURA. PLANTA SOTO -2 A02_ARQUITECTURA. PLANTA SOTO -1 A03_ARQUITECTURA. PLANTA BAIXA A04_ARQUITECTURA. PLANTA PRIMEIRA A05_ARQUITECTURA. PLANTA SEGUNDA A06_ARQUITECTURA. PLANTA TERCEIRA A07_ARQUITECTURA. PLANTA DE CUBERTAS A08_ARQUITECTURA. ALZADO LESTE. PRAZA DO OBRADOIRO A09_ ARQUITECTURA. ALZADO OESTE. RÚA DA TRINDADE A10_ ARQUITECTURA. ALZADO NORTE. COSTA DO CRISTO A11_ALZADO SUR. AVENIDA DE RAXOI A12 _ALZADO OESTE. PATIO INTERIOR A13_ ARQUITECTURA. ALZADOS NORTE, LESTE, SUR. PATIO INTERIOR A14_ ARQUITECTURA. SECCIÓN LONXITUDINAL AA A15_ ARQUITECTURA. SECCIÓN LONXITUDINAL BB A16_ ARQUITECTURA. SECCIÓN TRANSVERSAL CC A17_ ARQUITECTURA. SECCIÓN TRANSVERSAL DD 2. PLANOS DE USOS U01_USOS. PLANTA SOTO -2 U02_USOS. PLANTA SOTO -1 U03_USOS. PLANTA BAIXA U04_USOS. PLANTA PRIMEIRA U05_USOS. PLANTA SEGUNDA U06_USOS. PLANTA TERCEIRA 3. PLANOS DE ESTRUTURA E01_ESTRUTURA. PLANTA SOTO -2 E02_ESTRUTURA. PLANTA SOTO -1 E03_ESTRUTURA. PLANTA BAIXA E04_ESTRUTURA. PLANTA PRIMEIRA E05_ESTRUTURA. PLANTA SEGUNDA E06_ESTRUTURA. PLANTA TERCEIRA 4. PLANOS DE ESPAZOS DEFICIENTES ED01_ESPAZOS DEFICIENTES. PLANTA SOTO -2


ED02_ESPAZOS DEFICIENTES. PLANTA SOTO -1 ED03_ESPAZOS DEFICIENTES. PLANTA BAIXA ED04_ESPAZOS DEFICIENTES. PLANTA PRIMEIRA ED05_ESPAZOS DEFICIENTES. PLANTA SEGUNDA ED06_ESPAZOS DEFICIENTES. PLANTA TERCEIRA 5. PLANOS DE PATOLOXÍA PP01_PATOLOXÍA. PLANTA SOTO -2 PP02_PATOLOXÍA. PLANTA SOTO -1 PP03_PATOLOXÍA. PLANTA BAIXA PP04_PATOLOXÍA. PLANTA PRIMEIRA PP05_PATOLOXÍA. PLANTA SEGUNDA PP06_PATOLOXÍA. PLANTA TERCEIRA PP07_PATOLOXÍA. PLANTA DE CUBERTAS PA01a_ PATOLOXÍA. ALZADO LESTE_PATOLOXÍAS SUPERFICIAIS PA01b_ PATOLOXÍA. ALZADO LESTE_PATOLOXÍAS MECÁNICAS PA02a_ PATOLOXÍA. ALZADO NORTE_PATOLOXÍAS SUPERFICIAIS PA02b_ PATOLOXÍA. ALZADO NORTE_PATOLOXÍAS MECÁNICAS PA03a_ PATOLOXÍA. ALZADO OESTE_PATOLOXÍAS SUPERFICIAIS PA03b_ PATOLOXÍA. ALZADO OESTE_PATOLOXÍAS MECÁNICAS PA04a_ PATOLOXÍA. ALZADO SUR_PATOLOXÍAS SUPERFICIAIS PA04b_ PATOLOXÍA. ALZADO SUR_PATOLOXÍAS MECÁNICAS 6. PLANOS DE ACCESIBILIDADE AC01_ACCESIBILIDADE. PLANTA SOTO -2 AC02_ACCESIBILIDADE. PLANTA SOTO -1 AC03_ACCESIBILIDADE. PLANTA BAIXA AC04_ACCESIBILIDADE. PLANTA PRIMEIRA AC05_ACCESIBILIDADE. PLANTA SEGUNDA AC06_ACCESIBILIDADE. PLANTA TERCEIRA 7. PLANOS DE INSTALACIÓNS PIS01_SANEAMIENTO_ABASTECEMENTO_P-2 PIS02_ SANEAMIENTO_ABASTECEMENTO_P-1 PIS03_ SANEAMIENTO_ABASTECEMENTO_PB PIS04_ SANEAMIENTO_ABASTECEMENTO_P1 PIS05_ SANEAMIENTO_ABASTECEMENTO_P1_ENTREPLANTA PIS06_ SANEAMIENTO_ABASTECEMENTO_P2 PIS07_ SANEAMIENTO_ABASTECEMENTO_P3 PIS08_ SANEAMIENTO_ABASTECEMENTO_PC


PIE01_ELECTRICIDADE_P-2 PIE02_ ELECTRICIDADE_P-1 PIE03_ ELECTRICIDADE_PB PIE04_ ELECTRICIDADE_P1 PIE05_ ELECTRICIDADE_P1_ENTREPLANTA PIE06_ ELECTRICIDADE_P2 PIE07_ ELECTRICIDADE_P3 PII01_ILUMINACIÓN_P-2 PII02_ ILUMINACIÓN _P-1 PII03_ ILUMINACIÓN _PB PII04_ ILUMINACIÓN _P1 PII05_ ILUMINACIÓN _P1_ENTREPLANTA PII06_ ILUMINACIÓN _P2 PII07_ ILUMINACIÓN _P3 PIT01_TELECOMUNICACIÓNS_P-2 PIT02_ TELECOMUNICACIÓNS _P-1 PIT03_ TELECOMUNICACIÓNS _PB PIT04_ TELECOMUNICACIÓNS _P1 PIT05_ TELECOMUNICACIÓNS _P2 PIT06_ TELECOMUNICACIÓNS _P3 PIC01_CLIMATIZACIÓN_P-2 PIC02_ CLIMATIZACIÓN_P-1 PIC03_ CLIMATIZACIÓN_P-1_DEPÓSITO PIC04_ CLIMATIZACIÓN _PB PIC05_ CLIMATIZACIÓN _P1 PIC06_ CLIMATIZACIÓN _P1_ENTREPLANTA PIC07_ CLIMATIZACIÓN _P2 PIC08_ CLIMATIZACIÓN_P3 PIPCI01_CONTRAINCENDIOS_P-2 PIR01_RADÓN_P-2 PIR02_ RADÓN_P-1 PIR03_ RADÓN_P3


PLAN DIRECTOR DO PAZO DE RAXOI (SANTIAGO DE COMPOSTELA) Fase II-A: Documentación analítica e diagnóstica

ÍNDICE II‐A‐1. HISTORIA E ANTECEDENTES II‐A‐2. PLANIMETRÍA DETALLADA E DOCUMENTACIÓN FOTOGRÁFICA 2.1 REPORTAXE FOTOGRÁFICA 2.2 PLANIMETRÍA II‐A‐3. ANÁLISE E DIAGNOSE 3.1 ANÁLISE DO ESTADO DE CONSERVACIÓN 3.2 CONTORNA URBANA E PAISAXÍSTICA 3.3 INVENTARIO E CATALOGACIÓN DE BENS MOBLES E ELEMENTOS COMPLEMENTARIOS CONTIDOS NO EDIFICIO 3.4 DIAGNÓSTICO DOS ASPECTOS ANTERIORES 3.5 DIAGNÓSTICO DAS INSTALACIÓNS, MONITORIZACIÓN CON SENSORES HIGROTERMICOS, CONDICIÓNS DE SEGURIDADE DE CONTRA INCENDIOS E EVACUACIÓN 3.6 DIAGNÓSTICO DA ACCESIBILIDADE DO EDIFICIO


PLAN DIRECTOR DO PAZO DE RAXOI FASE II-A DOCUMENTACIÓN ANALÍTICA E DIAGNÓSTICA Situación: PRAZA DO OBRADOIRO, SANTIAGO DE COMPOSTELA Promotor: CONSORCIO DE SANTIAGO

EZCURRA E OUZANDE XUÑO DE 2018

rvr

ARQUITECTOS UTE


PLAN DIRECTOR DO PAZO DE RAXOI (Santiago de Compostela): II-A-1. HISTORIA E ANTECEDENTES



Nota previa O presente informe contén a recompilación dos datos históricos referidos ao Pazo de Raxoi. Para seu mellor manexo ofrécese o contido en duas versións, unha completa e outra que está constituída polos diferentes capítulos (separados) nos que se estrutura o traballo. Nos dous casos un anexo documental garda as imaxes da documentación máis interesante. Dadas as características do edificio e a finalidade deste informe o equipo redactor decidiu primar a usabilidade dos datos localizados. Para isto os materiais documentais están agrupados en unidades con certa coherencia interna e son presentados e precedidos dunha pequena síntese que orienta sobre a evolución xeral da cuestión, a sitúa nun contexto máis amplo e achega os seus fitos máis sinalados. Sáltanse esta norma dous apartados iniciais dedicados á metodoloxía empregada e a ofrecer unha breve panorámica da historia e características do edificio. As unidades temáticas foron establecidas intentando combinar a usabilidade coa achega informativa; disto deriva a súa heteroxeneidade pois mentres algunhas comprenden partes substanciais do edificio (os sotos, por exemplo) outras son moi concretas (as escaleiras). En calquera caso, as noticias que afectan a varias zonas foron incorporadas na recompilación documental de todas ellas, de xeito que cada unha das unidades menores sexa independente no seu manexo. Tamén se buscou esta usabilidade nos materiais complementarios, usando abreviaturas e cifras que remiten á listaxe de fontes e bibliografía ofrecido no apartado metodolóxico. Escapa a esta norma a colección fotográfica que, por carecerse dun arquivo propio, foi composta principalmente por imaxes procedentes de internet cuxa orixe real se descoñece; esta falta de identidade non obsta o seu interese, por iso foron incluídas aínda que non referenciadas. Os anexos están estructurados en atención ao tipo de material e á súa orixe, procurando conter no nome da carpeta elementos que permitan a súa doada identificación. Todas as imaxes contidas neste informe están protexidas polas leis de propiedade intelectual e polas condicións que cada un dos seus autores/provedores podan impoñer, polo que non deben reproducirse sen o seu consentimento en obras de características diferentes a este, acollida ao dereito de cita dos traballos científicos.

2


Metodoloxía O informe histórico sobre o Pazo de Raxoi que aquí se presenta é froito dun traballo feito seguindo as pautas da documentación histórica: recompilación da bibliografía pertinente, identificación, consulta da documentación de interese e estudo e sistematización dos datos localizados. A bibliografía de interese e a documentación de arquivo inclúense en listaxe completa así como o conxunto de datos localizados, que se presentan organizados arredor de zonas do edificio (andares) ou áreas temáticas (escaleiras, instalacións).

A b ib l i og ra f ía Sobre a bibliografía é necesario salientar que aínda que existe un corpus de estudos bastante interesante, ningunha das obras dispoñibles centra o seu interese na historia do Edificio polo que resultou difícil, cando non imposible, encher as lagoas que deixa a información documental. Tampouco hai, malia a ser máis doado, ningunha publicación que recolla a historia do edificio non como construción senón como escenario de feitos históricos, algo que sería ben interesante para afondar nos valores institucionais e cívicos do Pazo, pois nel ou diante del sucederon un feixe de acontecementos que marcaron a historia da cidade e de Galicia. Polo contrario, boa parte do material dispoñible repite, sen comprobar a súa autenticidade ou exactitude, datos procedentes ás veces do século XIX ou da tradición erudita. Nos textos contidos neste estudo procurouse na medida do posible seguir os traballos e publicacións feitas con criterios científicos. Para a localización da documentación histórica, levouse a cabo un traballo sistemático nos arquivos sospeitosos de ter materiais de interese: Arquivo Histórico da Universidade (onde está a colección municipal), Arquivo Histórico Diocesano (onde está a relacionada co arcebispado), Arquivo da Catedral de Santiago (que garda os materiais da herdanza de Rajoy e o padroado do Seminario) e o Arquivo Municipal (que garda os papeis recentes do consistorio). Para completar, foron revisadas as recompilacións fotográficas máis relevantes. As condicións nas que se desenvolveron os traballos foron bastante desiguais. Nalgúns arquivos o acceso e consulta da documentación foi doado, asi como a obtención de reproducións; noutros, como o arquivo catedralicio, foron consultadas as seccións que se consideraron de interese pero os instrumentos de descrición dispoñibles son moi básicos. Non foi posible acceder ao conxunto da documentación da Xunta de Galicia nin a moitos expedientes municipais que están hoxe no arquivo de San Lázaro ou esparexidos polas dependencias do concello. O resultado desta precariedade informativa é que hai intervencións que non poden documentarse, o que resulta especialmente grave naquelas que aínda hoxe están presentes e visibles no edificio. Compre cando menos poñer fin a esta dispersión. Non existe arquivo fotográfico referido ao edificio, sendo a maior parte das fotografías anexadas procedentes de internet.

Fon t e s a r qu i v í s t i c a s c on su l t a d a s A información achegada polo traballo arquivístico é moi desigual e en ocasións de moi baixa calidade informativa. Frustrante resultou a localización de escritos relativos ao Seminario de Confesores, que deixou unha pegada documental mínima con pouco interese para a historia do 3


edificio. A reconstrución de usos e intervencións en toda a zona do edificio (a mais grande) que ocupou esta institución é descoñecida, precisamente por esta carencia de fontes informativas. Dado que a administración do Seminario estaba en mans dos cóengos nomeados polo cabido, non se pode excluír a posibilidade de que os documentos estean nos seus arquivos persoais, hoxe en mans das familias ou nos arquivos intermedios da Igrexa. A documentación vinculada ao Concello chegou a nós bastante maltreita tamén pero achega unha boa cantidade de datos que son de calidade variada pero de interese alto. O elemento que mellor a define é posiblemente o seu carácter desigual. En efecto sorprende ver como hai proxectos de pequena entidade que están moi ben documentados e outros de gran calado (como moitas intervencións recentes), cuxos pormenores descoñecemos. De feito, pode afirmarse sen temor a errar grandemente que a medida que nos achegamos ao presente, descende a calidade informativa dos proxectos custodiados no arquivo. O cumio desta tendencia son os proxectos recentes que aínda andan esparexidos polos distintos negociados, sen que estea claro onde están; a outros, por exemplo, aqueles dedicados ás antigas zonas consistoriais e hoxe pertencentes á Xunta de Galicia e ao Consello da Cultura Galega, foi imposible acceder. En xeral destes expedientes, como doutros tramitados nas últimas décadas, non está claro nin a súa localización actual. Aínda é máis desastrosa a documentación fotográfica; de feito non pode adxudicárselle en xustiza tal nome. O único fondo con imaxes de interese é o gardado no Arquivo Municipal e atinxe sobre todo a fotografías que podemos denominar como de protocolo (visitas, actos de representación). A penas hai fotografías que reflictan as instalacións ou os seus usos máis alá das salas nobres. A maior parte das imaxes que aquí se presentan foron atopadas en internet, sen garantías sobre a súa procedencia orixinal, por iso son presentadas anonimamente.

Bib l i og ra f í a Barreiro Fernández, X R. Historia de la Universidad de Santiago de Compostela. Universidade de Santiago de Compostela, 2003. Beiras García, E. Lucas Ferro Caaveiro e a cidade de Santiago de Compostela. A Coruña: Fundación Caixa Galicia, 2008. ———. «Lucas Ferro Caaveiro y el proyecto de casas consistoriales de Santiago: una aproximación al modelo francés». Abrente 35/37 (2003). Bonet Correa, A. «El Urbanismo barroco y la plaza del Obradoiro en Santiago de Compostela». En Morfología y ciudad: Urbanismo y arquitectura durante el Antiguo Régimen en España, 92-101. Barcelona: Gustavo Gili, 1978. Bonet Correa, A., e L. Asín. La Plaza del Obradoiro. Madrid: Abada, 2003. Cabo Villaverde, X L, P. Costa Buján, e J M Gallego Jorreto. Imaxe de Compostela: unha cidade de pedra nas vellas fotografías. Santiago de Compostela: COAG, 1991. Cabrera Tilve, I. «Control e seguimento arqueolóxico das obras de reurbanización da rúa das Carretas (Santiago de Compostela, A Coruña)». Concello de Santiago de Compostela, 2016.

4


Castro Fernández, M B., M A. Castiñeiras González, e J M. Monterroso Montero. Francisco PonsSorolla y Arnau, arquitecto-restaurador: sus intervenciones en Galicia (1945-1985). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico, 2007. Cebreiros-Alvarez, E. El Municipio de Santiago de Compostela a finales del Antiguo Régimen: (1759-1812). Santiago de Compostela: Escola Galega de Administración Pública, 1999. Cebreiros-Álvarez, E. «Una dimensión de la aplicación del ordenamiento municipal en el ámbito compostelano.» Anuario da Facultade de Dereito da Universidade da Coruña 3 (1999): 191-98. Cendán Fraga, A. A Televisión en Galicia. Santiago: Lea, 1998. Compostela: memoria fotográfica. Santiago de Compostela: Ara Solis, 1996. Consello da Cultura Galega. Pazo de Raxoi. Proxecto de rehabilitación para sede do Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 1995. Cores Trasmonte, M P. El urbanismo en Santiago de Compostela en el siglo XIX. Santiago: s.n., 1962. Cortés López, M E. «Escalera monumental en el pazo gallego como pálido reflejo de la arquitectura palaciega europea». En Congreso Español de Historia del Arte (18o. 2010. Santiago de Compostela). Mirando a Clío: el arte español espejo de su historia: actas del XVIII Congreso del CEHA, Santiago de Compostela, 20-24 de septiembre de 2010, 1:271-85. Santiago de Compostela: 2, 2012. Costa Buján, P., J A Franco Taboada. Periferias y (des)bordes: evolución urbana y cambios morfológicos, Santiago de Compostela, 1778-1950. Santiago de Compostela: Teófilo Edicións : Consorcio de Santiago de Compostela, 2016. Costa Buján, P., J. Morenas Aydillo, P. Navascués Palacio, e C. Almuíña Díaz. Santiago de Compostela, 1850-1950, desenvolmento urbano, outra arquitectura. Santiago de Compostela: Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia, 1989. Couselo Bouzas, J. Galicia artística en el siglo XVIII y primer tercio del XIX. Editorial CSIC CSIC Press, 1932. Cueto Álvarez, E., e S. Abelleira Méndez. La Sede de la Real Audiencia del Reino de Galicia en Santiago de Compostela: cinco siglos de historia urbana. 1a ed. Santiago de Compostela: Patrimonio de Compostela, 2016. Dubert García, I., e J R. Asensi. Bartolomé Rajoy y Losada, arzobispo y señor de Compostela. Vigo: NigraTrea, 2010. Engroba Cabana, S. «Do Rural ao Urbano: a rúa das Hortas de Santiago de Compostela». Boletín Auriense XLIII (2013): 183-200. Engroba Cabana, S. «Informe histórico de las Huertas de Santiago de Compostela», 2006. Fernández Castiñeiras, E. «Santa María de la Angustia de Abajo: (actual iglesia parroquial de San Fructuoso)». En II Semana Mariana en Compostela, 143-78. Santiago de Compostela: Real e Ilustre Cofradía Numeraria del Rosario, 1997. 5


Fernández Gasalla, L, e A Goy Diz. «Las casas consistoriales de Santiago de Compostela en los siglos XVI y XVII». Semata: Ciencias sociais e humanidades 15 (2003): 545-86. García Cortés, Carlos. Bartolomé Rajoy y Losada (1690-1772): un arzobispo edificador y filántropo en la Galicia ilustrada. A Coruña: Espino Albar, 2011. García Iglesias, X M. Barroco. Galicia. Arte. A Coruña: Hercules de Edicións, 1993. García Iglesias, X.M. Santiago de Compostela. Laracha (A Coruña): Xuntanza Editorial, 1993. Goy Diz, A. A Actividade artística en Santiago: 1600-1648. 2a ed. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, Sección de Patrimonio Histórico, 2007. López Alsina, F. La ciudad de Santiago de Compostela en la Alta Edad Media. Santiago de Compostela: Ayuntamiento, 1988. López Calvo, X A. «Acceso á clerecía e formación eclesiástica na Galicia do século XVIII: as constitucións do Seminario de Confesores fundado polo arcebispo Raxoi». Cátedra 20 (2004): 141. López Cordeiro, M. «Memoria histórica. Espacio público de las Rúas de San Clemente, Hortas, Pombal y entorno (Santiago de Compostela)». Santiago de Compostela: Concello de Santiago de Compostela, 2006. ———. «Prospección Arqueológica de la Ciudad Histórica de Santiago para el estudio de la muralla medieval (Santiago de Compostela, A Coruña). Informe valorativo/memoria técnica». Santiago de Compostela: Oficina de la Ciudad Histórica y Rehabilitación del Ayuntamiento de Santiago, 2009. López García, X. Tres décadas de Televisión en Galicia. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, s.f. Dispoñible en http://consellodacultura.gal/mediateca/documento.php? id=173. López Ferreiro, A. e X R. Fandiño Veiga (ed). Apuntes históricos sobre Santiago: obra dispersa y olvidada, 1868-1903. Santiago de Compostela: Alvarellos: Consorcio de Santiago, 2010. Madoz, P. Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar. Vol. 16 vols. Madrid: Imprenta del Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de D. Pascual Madoz, 1848. Martínez Raposo, J. «Un cierto gusto por el arte francés en Santiago de Compostela, el seminario de confesores del Arzobispo Bartolomé Rajoy y Losada (1690-1772)». En Mirando a Clío: el arte español espejo de su historia: actas del XVIII Congreso del CEHA, Santiago de Compostela, 2024 de septiembre de 2010, 2012, ISBN 978-84-9887-840-0, 110. Universidade de Santiago de Compostela, Serv. de Publ. e Intercambio Científico, 2012. Oficina técnica del Consorcio de Santiago de Compostela. «Ejemplos de reparaciones de la rejería en ventanas y balcones de la Ciudad Histórica de Santiago de Compostela». Cuadernos técnicos. Dispoñible en : http://www.consorciodesantiago.org/sites/default/files/cuaderno_rejas_completo_web_small_1.p df.

6


Olivera Serrano, C. El ocaso de las fortalezas compostelanas. Visitas y tasaciones (1535-1547). Santiago de Compostela: Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento, 2000. Ortega Romero, M S. «En torno a la construcción del Palacio de Rajoy de Santiago de Compostela». Museo de Pontevedra 37 (1983): 325-30. ———. «La Iglesia de Nuestra Señora de La Angustia, San Fructuoso, en Santiago de Compostela». Cuadernos de Estudios Gallegos 43 (1997): 221-42. ———. «Noticias sobre la construcción del Ayuntamiento de Santiago de Compostela». Cuadernos de Estudios Gallegos 21, fasc. 63 (1966): 81-101. Otero Túñez, R. «Rajoy, constructor». Cátedra 8 (2001): 57-78. Parga Castro, A. «Control Arqueológico de las Obras de acondicionamiento y urbanización del ámbito de San Fructuoso (Santiago de Compostela)». Santiago de Compostela: Concello de Santiago de Compostela, 2009. Parga Castro, A. «Actuaciones Arqueológicas en la Avenida de Raxoi». Santiago de Compostela: Concello de Santiago de Compostela, 2010. «Patrimonio V: la ciudad amurallada (del siglo XI al XIX) | Guía Histórico-Arqueológica de las Ciudades Patrimonio de la Humanidad de España». Dispoñible en http://www.guiaarqueologicaciudadespatrimonio.org/santiago.de.compostela-patrimonio-v. Pérez Costanti, P. Notas viejas Galicianas. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1993. Pérez Rodríguez, F. «Precisiones sobre la construcción del edificio de Rajoy en Santiago de Compostela». Compostellanum XLIV, n.o 3-4 (1999): 559-80. ———. «Un escenario privilegiado para las fiestas del Apóstol Santiago: La Plaza del Obradoiro». Cuadernos de Estudios Gallegos 42, n.o 107 (1995): 239-72. Portela Silva, E. Historia da Cidade de Santiago de Compostela. Santiago de Compostela: Concello de Santiago de Compostela Consorcio da cidade de Santiago de Compostela Universidade de Santiago de Compostela, 2003. Rodríguez Otero, A. «Unha Prisión do Antigo Réxime: o cárcere público de Santiago no século XVIII». En Historia nova VI e VII : contribución dos Xoves Historiadores de Galicia, 281-306. Santiago de Compostela: Asociación Galega de Historiadores, 1999. Rodríguez Suárez, M P., e M Vázquez Bertomeu. «Os Documentos da Serie Cámara-Pueblos do Arquivo Xeral de Simancas referentes a Santiago de Compostela». En Historia Nova I, 167-85. Santiago de Compostela: Asociación Galega de Historiadores, 1993. Rosende Valdés, A. Unha Historia urbana: Compostela, 1595-1780. 1a ed., [ed. en galego]. [Vigo] : [Santiago de Compostela: NigraTrea ; Concellode Santiago de Compostela, Concellalía do Casco Histórico e Rehabilitación, 2004. ———. Compostela 1780-1907: una aproximación a la ciudad decimonónica. Santiago de Compostela: Teófilo Edicións : Consorcio de Santiago de Compostela, 2013.

7


Rupérez Almajano, N. «De arquitecto a empresario y rentista: perfil humano de Andrés García de Quiñones». De Arte. Revista de Historia https://doi.org/10.18002/da.v0i10.1172.

del Arte

0,

n.o

10

(2014):

157-96.

Sánchez Rivera, C. Notas compostelanas: historia, tradiciones, leyendas, miscelánea. Santiago de Compostela: Sucesores de Galí, 1945. Sanmartín Míguez, J S. «Corridas de toros en la plaza del Obradoiro de Santiago de Compostela». Revista de Estudios Taurinos, n.o 30 (2011): 143-71. Seijas Montero, M. «Las cárceles del noroeste español como ejemplo de la delincuencia y la marginación en la Edad Moderna». En XXXI Encontro da Associação Portuguesa de História Economica e Social, 1-12. Coimbra: APHES, 2011. Vigo Trasancos, A. «El arzobispo compostelano Bartolomé Rajoy y Losada (1751-1772). Gusto artístico y mecenazgo arquitectónico». Norba. Revista de Arte 13 (1993): 115-40. Vigo Trasancos, A, e C Pena Buján. «Carlos Lemaur». En Artistas galegos. Arquitectos (da Ilustración ó eclecticismo), 38-61. Vigo: Nova Galicia Edicións, 2003. Vigo Trasancos, A. «La intervención del Estado Dieciochesco en la arquitectura gallega de iniciativa privada: El papel de los ingenieros y la obra de Carlos Lemaur». Cuadernos de Estudios Gallegos 40 (1992): 103-33. Taín Guzmán, M. «El arquitecto Domingo de Andrade y las antiguas casas consistoriales de Santiago de Compostela (1689-1690). Crónica, usos y fastos de un edificio». Locus Amoenus 7, n.o 0 (2004): 209-24. Vázquez Bertomeu, M. «El ARQUIVO del concejo compostelano en la Baja Edad Media». Boletín de la Asociación española de Archiveros, Bibliotecarios, Museólogos y Documentalistas XLIX, n.o 2 (1999): 117-41. ———. Notarios, notarías y clientes en Santiago y su Tierra en el siglo XV. Sada: Ed. do Castro, 2001. Vigo Trasancos, A, y C Pena Buján. «Carlos Lemaur». En Artistas galegos. Arquitectos (da Ilustración ó eclecticismo), 38-61. Vigo: Nova Galicia Edicións, 2003. Vigo Trasancos, Alfredo. «La intervención del Estado Dieciochesco en la arquitectura gallega de iniciativa privada: El papel de los ingenieros y la obra de Carlos Lemaur». Cuadernos de Estudios Gallegos 40 (1992): 103-33.

8


Fon t e s ARQUIVO CATEDRAL DE SANTIAGO (ACS) IG 0178 IG 0180 IG 0181 IG 0182 IG 430 P 009 P 025 P 027 P 140

ARQUIVO HISTÓRICO DIOCESANO DE SANTIAGO (AHDS) FX, 48 FX, 49 FX, 487 FX, 1262

ARQUIVO HISTÓRICO UNIVERSITARIO DE SANTIAGO (BUSC) ARQUIVO MUNICIPAL, 217 ARQUIVO MUNICIPAL, 221 ARQUIVO MUNICIPAL, 238 ARQUIVO MUNICIPAL, 321 ao 391 ARQUIVO MUNICIPAL, 688 ARQUIVO MUNICIPAL, 718 ARQUIVO MUNICIPAL, 1384 ARQUIVO MUNICIPAL 1385 ARQUIVO MUNICIPAL 1386 ARQUIVO MUNICIPAL 1401

9


ARQUIVO MUNICIPAL, 1400 ARQUIVO MUNICIPAL, 1402 ARQUIVO MUNICIPAL 1403 ARQUIVO MUNICIPAL 1404 ARQUIVO MUNICIPAL, 2022 ARQUIVO MUNICIPAL, 2044 ARQUIVO MUNICIPAL, 2480 ARQUIVO MUNICIPAL, 2481 ARQUIVO MUNICIPAL, 2488 ARQUIVO MUNICIPAL, ARQUIVOs y Bibliotecas 1834 ARQUIVO MUNICIPAL, ARQUIVOs y Bibliotecas 1841-1902 ARQUIVO MUNICIPAL, ARQUIVOs y Bibliotecas 1849/1909 ARQUIVO MUNICIPAL, Garda Municipal, Inventario Antigo, pax. 37 ARQUIVO MUNICIPAL, Cรกrcere Contabilidade, Inventario Antigo, pax.32 ARQUIVO MUNICIPAL, Establecementos penais 1858-1870, Inventario Antigo, pax. 30 RODOLFO LAMAS, 303 RODOLFO LAMAS, 304

ARQUIVO MUNICIPAL DE SANTIAGO (AMS) CAIXA 70, ORDE 30 CAIXA 563, ORDE 15 CAIXA 592, ORDE 12 CAIXA 545, ORDE 6 CAIXA 566, ORDE 9 CAIXA 567, ORDE 2 CAIXA 592, ORDE 12 CAIXA 591, ORDE 17 CAIXA 677, ORDE 1 CAIXA 801, ORDE 4 EDIFICIOS, PAZO DE RAXOI, 2 EDIFICIOS, PAZO DE RAXOI, 3 10


EDIFICIOS, PAZO DE RAXOI, 4 EDIFICIOS, PAZO DE RAXOI, 5 EDIFICIOS, PAZO DE RAXOI, 6 SALA 1, CAIXA 10, ORDE 13

ARQUIVO INSTITUTO ESTUDIOS GALLEGOS PADRE SARMIENTO (AIEGPS) PLANO DE SANTIAGO

ARCHIVO HISTÓRICO NACIONAL (AHN) CONSEJOS, MPD 2560 CONSEJOS, MPD 2562 D 328 D 329 D 670 D 878 D 879 D 885 D 1095

ARCHIVO GENERAL DE SIMANCAS (AGS) MAPAS, PLANOS Y DIBUJOS, XXXIV-21

BIBLIOTECA UNIVERSIDADE DE SANTIAGO (BUSC) RSE ESPINO FOLL 16/1

COLECCIÓNS FOTOGRÁFICAS COLECCIÓN FOTOGRÁFICA DO PORTAL EUROPEANA https://www.europeana.eu/portal/en FOTOTECA DEL PATRIMONIO HISTÓRICO http://www.mcu.es/fototeca_patrimonio/search_fields.do?buscador=porCampos RED DIGITAL DE COLECCIONES DE MUSEOS DE ESPAÑA 11


http://ceres.mcu.es/pages/SimpleSearch?index=true GALICIANA ARQUIVO DIXITAL DE GALICIA http://arquivo.galiciana.gal/arpadweb/gl/inicio/inicio.do DEUTSCHES DOKUMENTATIONSZENTRUM FÃœR KUNSTGESCHICHTE (MARBURG) http://www.fotomarburg.de/

12


Cronoloxía a partir dos datos documentais Até 1750 1467-1469: A Revolta Irmandiña ocasiona unha desfeita importante na Torre da Praza. 1469-1508: O arcebispo Afonso de Fonseca II reconstrúe a Torre da Praza. 1501: Comezan as obras do Hospital Real 1508: No solar da igrexa de San Frutuoso está a capela da Veracruz, ao carón do cemiterio dos doentes do Real Hospital. 1508-1524: O arcebispo Afonso de Fonseca III reconstrúe e moderniza a Torre da Praza e o Pazo arcebispal. 1521: Comezan as obras do claustro catedralicio. 1606: Comezan as obras da escalinata de acceso á Catedral, baixo proxecto de Ginés Martínez. 1656: Traslado do vello Colexio de San Xerome ao seu emprazamento actual. 1679: Comeza a reconstrución dunha boa parte da fachada do Hospital Real. 1735: Póñense en marcha os traballos para a nova fachada da Catedral, a do Obradoiro. 1750 1753: Ponse en marcha a substitución da vella capela da Virxe da Angustia que esta a la puerta del cementerio por un templo novo, que hoxe é o de San Frutuoso. 1760: Un lume nas Casas Consistoriais da Praza de Cervantes, empurra ao Concello a buscar unha nova sede. 1761: Prohíbese ás monxas mercedarias a construción duns edificios na actual Avda. de Raxoi por estar reservada a zona para as novas Casas Consistoriais. 1764: O Concello aproba os planos presentados por Lucas Ferro para as novas Casas Consistoriais; fórmase unha comisión que presente o proxecto ao arcebispo e pida o seu apoio. Fundación do Seminario de Confesores. 1766: O arcebispo comunica ao concello que vai destinar parte dos fondos da Mitra á construción dun Seminario no terreo entre o Hospital e o Cárcere eclesiástico. Acabará incorporando a ese proxecto unha zona para as Casas Consistoriais. No verán comezan as obras baixo a dirección do mestre Andrés García de Quiñones. 1767: Por mor dunha querela presentada polo Hospital Real, en febreiro quedan paralizadas as obras por orde real. En maio retómanse os traballos que quedan baixo a dirección do enxeñeiro Carlos Lemaur. 1771: Rematado o cárcere eclesiástico, comezan as obras na zona segrar.

13


1772: O arcebispo Rajoy encarga a José Gambino e José Ferreiro compoñer un Cristo de marfil que sería para o Seminario. 1772/7/17: Falece o arcebispo Bartolomé de Rajoy y Losada. 1773: Taxación da imaxe da Virxe Peregrina que Gambino e Ferreiro fixeron para a capela do Seminario. 1774: Encárganse a José Gambino e a José Ferreiro as pezas escultóricas que rematan a fachada. 1775 1775: O Concello toma posesión das instalacións do cárcere segrar. 1776: Presentase en consistorio o proxecto do novo edificio. 1781: O cabido manda retomar os traballos, que quedaran parados á altura do entaboamento. 1783: O edificio está rematado. 1787/07/30: O Concello instálase no Pazo de Raxoi. 1787: Comeza a empedrarse a Praza do Obradoiro. 1789: Invístense 4000 reais na adquisición de materiais de adorno para a sala de ayuntamiento. 1800 1809: Durante a ocupación francesa, o cárcere eclesiástico queda baixo mandato do concello. Encárgase ao mestre Agustín de Trasmonte a elaboración dunha reixa nova para esta parte. Recepción triunfal na Cidade e Concello ao Marqués de la Romana con desfile na praza do Obradoiro. 1811: O Intendente Xeral do reino encarga a Melchor de Prado o recoñecemento dos reparos que necesita a prisión. 1812: O Gobernador solicita á sala consistorial para o Consello de Guerra contra os militares presos. Xuramento aberto e público no Obradoiro da Constitución de 1812. 1813: O exército instala un vivaque debaixo das casas consistoriais. O consistorio acusa recibo dunha carta do cabido comunicando que non van a franquear as xanelas do Seminario para os actos do Apóstolo (este conflito provocará que se trasladen as touradas e non volverán). 1814: Os patios da casa consistorial funcionan como cociña da tropa. Hai na cidade acuartelados varios rexementos. Volve a habilitarse o cemiterio da Angustia -clausurado antes por lei- por problemas no de Guadalupe. 1816: Para mellorar a seguridade acordase colocar una campaíña no corpo de garda do cárcere que se accionará desde as dependencias do alcaide 1819: O consistorio encarga ao mestre Agustín Trasmonte un informe sobre as reparacións necesarias na casa consistorial e o seu custe. Ante a falta doutras instalacións, Raxoi

14


funciona como almacén e deposito das municións que se están retirando á antigas alarmas da guerra contra o francés. A Xunta Municipal de Sanidade reúnese nos locais municipais. 1820: O concello solicita algúns mobles da extinta Inquisición para a Casa Consistorial. 1821: Neste ano varios consistorios sobre a situación agobiante do cárcere, por falta de espazo; solicítase ao arcebispo a ocupación do cárcere eclesiástico. Lévanse a cabo algunhas obras menores de ampliación; construción dun retrete e habilitación dun corpo de garda. Ordénase a entrada no arquivo da documentación do extinto Concello de Sar. Adquisición de 12 poltronas para o consistorio. Reclamación de mobles da antiga Inquisición. A Real Sociedade Económica de Amigos del Pais de Santiago celebra as súas sesións nas salas municipais. 1822: Colocación de farois xunto á entrada do cárcere; encárganse outros farois para o frontis. Solicítanse ao cabido as habitacións do mestre de capela, que acaban de quedar libres, para oficinas municipais; son dúas salas pegadas á zona do consistorio. Ordénase o peche dos calabozos insalubres. Traslado dos vendedores situados nos soportais cara á Rúa Nova. 1825 1828: A Real Audiencia do Reino de Galicia ocupa o edificio, instalacións municipais e do Seminario. 1829: Acordase negociar co comisionado da extinta Inquisición a cesión de diversos mobles para usar na Casa Consistorial (bancos recubertos de veludo, unha escribanía, un dosel e mesas). 1830: Construción da fonte do cárcere e da súa condución de augas. 1832: Instalación do Concello noutro local pola ocupacion da Real Audiencia. 1834: Remoción do corpo de garda do cárcere para un local continuo á capela da Angustia. Construción dunha galería voada no arquivo. 1837: Reparación xeral das diversas dependencias do cárcere civil; primeira relación de estancias. 1846/1847: Instalase no edificio a Capitanía Xeral de Galicia. 1850 1852: A Praza do Obradoiro se alumea electricamente para dar a benvida aos Duques de Montpensier, de visita en Galicia. 1855: Concello solicita que considere o edificio como unha das excepcións da lei de expropiación e venda de bens eclesiásticos, dado o uso que ten. Aproveita para solicitar todo o inmoble para uso municipal. 1857: Informa pericial dos arranxos precisos na zona do Seminario. 1866: Reparación do farol da escaleira de honra do Seminario e das reixas dos cuartos dos mozos de coro.

15


1867: Baldosado da parte da praza do Obradoiro que corresponde ás tendas ou cocheiras do Seminario e rúa que vai ao Inferniño. 1868/1877: A Xunta revolucionaria incauta o edificio, declarándoo propiedade do estado. O Concello toma posesión dunha parte das salas, queda o resto a criterio do gobernador. 1869: Tentativa para instalar nos baixos unha oficina de correos. 1869: Reforma da escalinata paralela pola parte sur ao cárcere publico. 1870: O xulgado municipal reclama mais espazo e mellores instalacións e unha sala digna para a celebración de matrimonios civís. 1871: O Servizo de Bombeiros está no Pazo de Raxoi, na planta baixa. 1872: Reparación do pavimento da terraza que da ao cárcere. 1874: Ponse en marcha en Santiago o alumeado público. 1875 1877/4/7: Acordo arcebispo- Concello sobre o uso do edificio. 1877: O rei Afonso XII visita Santiago; residirá no Pazo de Raxoi, que será acomodado como residencia do monarca e o seu séquito. 1881: Nova visita real con adaptación das dependencias. 1882: O concello decide ceder espazo para que se instale na cidade a Audiencia provincial e facer fronte aos gastos de instalación. O xulgado, que estaba en Raxoi, é trasladado á Escola Normal. 1883: Arranxos e renovacións nas instalacións do cárcere. 1885: O xuíz municipal instalase no pazo de Raxoi. 1886: Reedificación do empedrado do tránsito da Praza do Obradoiro a Hortas [costa do Cristo]. 1888: Instálanse na fachada traseira tubaxes para sacar as augas dos lavabos do cárcere. 1890/92: Supresión da Audiencia Provincial. 1892/1893: Traslado do xulgado municipal aos locais que ocupaba a Audiencia. 1891: Restauración da carpintería exterior. 1892: Documéntase a existencia de cortes para cabalerías no extremo norte da planta baixa. 1894: Reparación do pavimento da terraza traseira. Habilitación de locais na Costa do Cristo. 1895: Repicado vestíbulo e escaleira principal. 1897: Instalación dun via crucis na capela do Seminario. 1898: Construción do presentado nas dependencias do cárcere.

16


1900 1900: Instalación do Teléfono. 1901: Expediente de informe e arranxo da bóveda plana. 1902: Arranxo das dependencias nobres e zona de Alcaldía. Inaugúrase en Santiago o alumeado por electricidade. 1904: Reparación da balaustrada de ferro. Visita a Santiago dos reis que serán hospedados nas dependencias municipais. Instalación dun transformador eléctrico na Avda. de Raxoi. Instalación de timbres eléctricos no Concello. 1907: Instalación dos escudos arcebispais nos tímpanos curvos da fachada 1908: Modificación da entrada da oficina da garda municipal. Renovación das instalacións do arquivo. 1909: O Rei Afonso visita a cidade para inaugurar a Exposición Rexional; será hospedado no Pazo. 1910: Instalación de urinarios no Concello. 1914: Modificación do alumeado do Pazo Consistorial. Proxecto para habilitar un local para establecer a oficina do arquitecto municipal na planta baixa. 1915: Proxecto de reforma da Prevención Municipal coñecida como a Falcona. 1916: Instalación na praza do Obradoiro da estatua de Montero Ríos. 1920: Obras no local de Contadoría 1920: Construción dun zócalo de madeira no Salón de Sesións igual ao do Salón da Alcaldía. 1920: Obras na oficia de Depositaría de Fondos polo frío que despide o tubo da cheminea. 1925 1925: Instalase a Sección de Vixilancia (Policía?) na planta baixa do edificio. Ocupará o lugar do arquivo do xulgado municipal e o arquivo xudicial pasará ao departamento contiguo ao patio do cárcere pública na zona sur do edificio consistorial. Solicítase un cuarto destinado ao calabozo 1928-1930: Instalación da calefacción nas dependencias municipais. 1928: Traslado da estatua de Montero Ríos a Mazarelos. 1930/11/04: Falece nas súas dependencias no Seminario, Ángel Amor Ruibal. 1931/04: Proclamación, desde os balcóns, da República Española. 1932/12: Asemblea no Pazo de Raxoi dos municipios galegos para propoñer e aprobar o Estatuto de Autonomía de Galicia 1933: Separación dos locais de Intervención e Depositaría.

17


1938: Derrubo da Capela da Trindade. O Concello pasa a ocupar algunhas dependencias no corredor norte da planta baixa. 1947: Cambio da oficina do arquitecto municipal. 1948: Obra para a construción dun aseo para o servizo do xulgado de 1ª instancia que se instalará no espazo que se segrega do local ocupado polo Colexio de Avogados. 1936: O cárcere municipal acolle aos detidos tras o golpe de estado do 18 de xullo. 1938: Traslado do arquivo notarial a un local no corredor Norte, planta baixa. 1946: A documentación da sección Bens Nacionais do arquivo é trasladada á Universidade. 1947: Ábrese unha xanela nas antigas cortes do lado Sur. 1950 1950: Baixo a dirección de Pons Sorolla, arranxo da praza do Obradoiro (reasignación de niveis, derrubo das ramplas, construción escaleiras...) 1951: Entrega do proxecto de reforma das instalacións municipais para a súa aprobación. Ksado fotografía a escaleira monumental. 1951-55: Reforma do edificio. Proxecto de José Mª Banet. Redistribuír locais e instalación de oficinas na planta baixa e na primeira planta. As obras afectan tamén a calefacción, electricidade e mobiliario. 1952: Ábrese unha xanela cara a Avda de Raxoi nos sotos. 1953: Habilitación das dependencias da Costa do Cristo. 1955: A capela do Seminario continúa en funcionamento. 1957: O Concello usa os faiados e ten alí a vivenda dun conserxe. 1964: Arranxo da rúa da Trindade; derrubo do muro do cemiterio. 1967: Solicitude de reforma para facer unha nova instalación para o arquivo, dado que os locais existentes na planta baixa son insuficientes. Proponse habilitar o hall de entrada para isto. 1968: O arquitecto Pons Sorolla fai a taxación do pazo de Raxoi. Regularmente, reúnense nos salóns nobres as salas locais da Audiencia Provincial e a Maxistratura de Traballo. 1970: Escritura de compravenda do Pazo de Raxoi outorgada polo Cabido e Seminario de Confesores de Santiago a favor do Concello de Santiago. Iniciase unha rehabilitación xeral do edificio. 1971-73: constrúense oficinas no espazo baixo a terraza. 1971: O concello vende chumbo procedente das cubertas. Arranxo integral dos tellados. Restauración do tímpano da Batalla de Clavijo e escultura do Apóstolo. Desaloxo da vivenda do conserxe do Concello. Renovación do forxado do terceiro andar. Instalación na planta baixa dunha oficina de Información e Turismo. 1974: Rehabilitación da escaleira de servizo do corredor norte 18


1975 1977: Instรกlase no segundo andar o Centro Territorial da TVE. 1978: Restauraciรณn da capela do Seminario. 1978: Por mor da constituciรณn da Xunta de Galicia, o Concello cede en precario locais en Raxoi que sirvan para acollela. 1979: Proposta de obras para acoller รก Xunta de Galicia. Ampliaciรณn do espazo baixo a cuberta para arquivo. Reuniรณns en Raxoi da Asemblea de Parlamentarios Galegos, encargada de preparar o proxecto do Estatuto de Autonomรญa de Galicia. 1981-83: Proxectos para un novo salรณn de sesiรณns. 1981: Proxecto de arranxo das estancias do soto Sur. 1982: Arranxo de salas no corredor Sur do Segundo andar. Aprobase en primeira vista o acordo de cesiรณn de instalaciรณns รก Xunta de Galicia. 1983/02/24: O pleno vota e aproba definitivamente a proposta de ceder o uso dalgรบns locais a Xunta de Galicia. 1983: Obras para adaptaciรณn dunha parte do edificio a sede da Xunta. 1984: Construciรณn das dependencias da Costa do Cristo; รกbrense varios ocos para xanelas. Habilitaciรณn dos actuais locais sindicais (3ยบ andar). Restauraciรณn do tellado, balaustradas e cornixas da zona Norte do edificio. 1985: Reforma interior do acceso a Presidencia da Xunta de Galicia. 1988: Arranxo e renovaciรณn das cubertas, comprendendo a balaustrada e as cornixas. Modernizaciรณn do arquivo (baixo cuberta). 1991: Obras de Telefรณnica. Retirada dos cables da fachada, agรกs os da Trindade. O Centro Territorial de TVE abandona o edificio. Instalaciรณn no tellado dunha antena parabรณlica de conexiรณn coa Axencia EFE. 1991-2000: Canalizaciรณn soterrada da entrada de cableado de telefonรญa e rede de datos 1992: Traslado do arquivo histรณrico ao Arquivo Histรณrico da Universidade de Santiago. 1993: Restauraciรณn das vidreiras do hall de entrada ao Seminario. O arquitecto que leva os proxectos do Xacobeo estรก instalado na capela do vello Seminario. 1994: Instalaciรณn do ascensor na zona Norte. Rehabilitaciรณn do segundo e terceiro andar da zona Norte para acoller ao Consello da Cultura Galega. Ampliaciรณn do arquivo para ocupar unha parte das instalaciรณns que deixou TVE. Rehabilitaciรณn do corredor sur do Segundo Andar (Urbanismo). 1995: Arranxo de bรณvedas e paramentos dos despachos hoxe ocupados polo grupo Popular polas humidades que presentaban.

19


1997: Restauración da varanda da escaleira monumental do Seminario. Instalación dun sistema de videovixilancia; adquisición de 3 cámaras de seguridade. Modernización da zona de Alcaldía. 1998: Renovación do chan do arquivo e da zona de Urbanismo (2º andar). Reparación e substitución dos pisos de madeira de todas as zonas do Concello. 1999: Proxecto de conservación de balcóns e varandas; restauración. 2000 2002: Inauguración do ascensor da zona Sur. 2004: Instalación de aire acondicionado na “sala nobre” da zona da Xunta de Galicia. 2007: Na zona da Xunta de Galicia, remodelación de pavimentos e paramentos; renovación da pintura e tapicería. 2010: Restauración da balaustrada de pedra do patio traseiro. 2011-2015: renovación do deseño ornamental da zona de Alcaldía. 2013: Restauración das varandas orixinais da fachada. 2014-2017: Restauración das carpinterías das fachadas. 2014: Arranxo e rehabilitación da fachada Sur 2016: Obras de mellora da eficiencia enerxética na fachada Oeste. 2017: Reparación do pavimento da terraza.

20


O Pazo de Raxoi Este magnífico edificio é froito da vontade do arcebispo Bartolomé Rajoy y Losada, que investirá na obra máis de tres millóns de reais aos que habería que sumar os fondos para equipalo. Naceu para acoller dúas institucións de moi diferente perfil: o Concello e o Seminario de Confesores. Non é o proxecto inicial previsto polo Concello, que encargara planos a Lucas Ferro, nin o previsto polo arcebispo Rajoy, senón a fórmula de compromiso entre o promotor e a Coroa, que se veu implicada na obra tras unha reclamación insistente do Hospital Real. O enxeñeiro Charles Lemaur foi o encargado da nova traza e da obra, deixando ver no edificio o seu gusto pola arquitectura francesa do tardobarroco (Vigo Trasancos & Pena Buján 2003; Martínez Raposo 2012). Malia os seus complicados inicios, o edificio quedou concluído en 1783, aínda que o Concello non se instalaría alí ate 1787, cando o cabido fixo a cesión formal das instalacións e os rexedores tomaron posesión solemne delas.

O ed i f i c i o O Pazo de Raxoi é unha construción de certa complexidade e de ambigüidades. Mentres por diante é un edificio nobre que proxecta autoridade e maxestosidade, por detrás combina esa impresión coa austeridade e fortaleza dos muros dos cárceres que son rústicos e utilitarios. Desde a praza parece simétrico pero a fachada agocha a desigualdade evidente entre a parte do Seminario e a do Concello. O Seminario de Confesores se presenta como un edificio completo en si mesmo, cun bloque a partir do cal xorden dúas alas simétricas que conforman unha sorte de patio de honra e que se unen entre elas cunha terraza coa súa balaustrada ornamental. Teñen como núcleo de partida un torreón poligonal que acolle a escaleira monumental e a capela (no andar superior). As Casas Consistoriais, aínda asomándose á praza, na fachada e andar nobre, están concibidas con maior modestia e se formulan nunha superficie moi reducida; toda a largura que queda na praza tras a implantación do Seminario e máis estreito para dar desafogo á igrexa de San Frutuoso e a esa zona do Hospital Real. Son tan disímiles que á vista da planta, case pode afirmarse que as dependencias municipais son un anexo ao edificio do Seminario. O resultado, non obstante, pode caracterizarse como elegante e uniforme. En calquera caso as distintas zonas do edificio comparten algúns conceptos estruturais e de usabilidade. Na planta baixa, espazos que se abren o edificio á praza e ao público a través de portas nos soportais -e que se conectan ou non, en función do uso cos corredores traseiros que articulan a circulación do andar principal ao que se accede por unha escaleira monumental. Un primeiro andar ao que se accede a través dunha escaleira monumental e que se comunica coa praza cun balcón que resalta tanto a situación do edificio como a das persoas que a el se asoman, de xeito que salas e balcóns convértense en espazos de poder e representación. En todas as fachadas, a xerarquía de xanelas que se corresponde a dos usos interiores.

21


Calquera das dúas zonas contrasta notablemente co plano inferior, o correspondente aos cárceres. Aquí predomina o sentido utilitario, tanto no referido a distribución dos espazos como ás solucións construtivas pois debe salvarse o desnivel, conter o talude do Obradoiro e os paramentos e cargas do edificio nobre. A distribución interior desta zona aparece hoxe deteriorada polos cambios derivados do uso das instalacións e se articula a partir de celas e corredores. De s c r i c i ó n

A fachada principal é o elemento máis sobresaínte do edificio e tan case 90 metros de cumprimento. Está porticada, con dous pisos superpostos e o ático, case agochado pola balaustrada; a altura dos vans -que é decrecente en altura- delata a xerarquía dos andares. Os pisos principais están enmarcados por pilastras rematadas en capiteis xónicos que os abranguen por completo e que anuncian a linguaxe arquitectónica do neoclasicismo. O terceiro andar sobresae e presenta pequenas xanelas, achegando unha solución clásica do barroco español. Todo o edificio está coroado por unha balaustrada rematada co pináculos, que tamén están na zona traseira e na terraza. O entaboamento contén unha longa inscrición, gravada en letras douradas: PRINCIPIO LA OBRA DE ESTE GRAN SEMINARIO EL AÑO DE 1766 Y SE CONCLUYO EL DE 1772. LO HIZO Y DOTO SIENDO ARZOBISPO Y SEÑOR DE ESTA CIUDAD Y ARZOBISPADO DE SANTIAGO EL ILUSTRISIMO SEÑOR D. BARTHOLOME DE RAJOY Y LOSADA, DOCTORAL QUE FUE DE ESTA APOSTOLICA Y METROPOLITANA IGLESIA Y COMISARIO GENERAL DE CRUZADA. NACIO EN LA VILLA DE PUENTEDEUME, PROVINCIA DE BETANZOS, EL AÑO DE 1690 Y FALLECIO EL DE 1772. Sobresaen lixeiramente o centro e os esquinais e como o resto da composición están enmarcados por columnas xónicas que, apoiadas nos soportais, sustentan o frontón triangular central e os curvos dos laterais. O tímpano central acolle o relevo alusivo á Batalla de Clavijo que elaboraron os escultores José Gambino e José Ferreiro; os laterais presentan o escudo de armas do arcebispo Rajoy, orixinalmente pintados en chumbo branco. A obra de Gambino é Ferreiro é un remate digno ao edificio. O Apóstolo preséntase co seu cabalo branco, portando a espada e o estandarte; ao seu carón o rei, que chama ao seu exército. Rodeándoos, os soldados e cabalos en pose de loita dramática. É unha peza de enorme dinamismo e intensidade, encadrable entre as últimas mostras do rococó; de magnífica calidade excepcional como se pode aprezar na feitura, nos planos, nos efectos de profundidade... Nun movemento pouco concorde cos ideais clasicistas dos modelos franceses e do academicismo, o tímpano e o edificio están coroados por unha imaxe ecuestre do Apóstolo Santiago, obra de José Ferreiro, que sucedeu ao seu sogro á fronte do obradoiro. O Santiago cabaleiro que apoiou milagrosamente os exércitos cristiáns remata o edificio; porta o estandarte coa cruz xacobea e ameaza coa súa espada aos inimigos, que están caídos aos seus pes. Malia o seu dinamismo e forza é unha peza que bebe nos modelos clásicos tanto na feitura como na solución técnica. Pintada de branco, xurde como aparición na coroa do edificio. O xogo dos andares e da arcada inferior marca o ritmo maxestoso da fachada e se repite en certo modo no pórtico no que os arcos almofadados contrastan coa bóveda lisa que remarca á entrada principal e dan ao conxunto un ritmo pausado e de marcada horizontalidade. Esa sensación, que se 22


reforza coa nova planta da Praza do Obradoiro contraponse á verticalidade da fachada catedralicia sen competir con ela. Máis alá destes elementos estruturais, a fachada principal presentase (e as laterais aínda que en menor medida) ornamentada con molduras nas xanelas e portas de aire, varandas naturalistas e coloridos nos balcóns ou máscaróns e ménsulas de inspiración vexetal e fantástica. Son elementos que emparentan o edificio coa tratadística francesa e os proxectos de inspiración tardobarroca e rococó. O seu gran acerto foi ser quen de dotar de uniformidade e simetría a un edificio que é asimétrico e desigual. A parte traseira presenta unha acusada dicotomía. Por unha banda, os niveis correspondentes ao Seminario e Concello repiten, aínda que rebaixando un pouco a opulencia, os esquemas presentes na fachada principal naquelas zonas visibles desde o exterior; búscase manter e proxectar os valores de autoridade inherentes ao edificio. Por outra, na zona que da ao patio e nos muros que conteñen os cárceres caracterízanse pola súa opacidade ao que as rodea; son paramentos rústicos, con xanelas que non logran rachar coa pesadez e forza dos muros que, reforzados con esquinais e molduras almofadadas enfatizan a rusticidade da fábrica. O conxunto resulta desde este punto de vista ambiguo: na zona dianteira unha faciana lineal e pacega mentres que a traseira se configura como articulada por módulos dinámicos que entran e saen pero que son contidos e pechados pola terrazamiradoiro. En planta o edificio presenta tamén a mencionada dicotomía. As dependencias municipais preséntanse como un espazo compacto. As do Seminario constitúen unha fórmula uniforme e equilibrada. A zona central acaróase á praza do Obradoiro e dela saen senllos brazos articulados a partir de corredores que parten do vestíbulo e escaleira monumental. In t e rp r e t a c i ón

O edificio proposto por Lemaur é unha construción de gran volume que supera a proposta inicial de Lucas Ferro e que se constitúe por extensión e altura nun peche equilibrado para unha praza irregular. Malia que moitas veces é adscrito ao estilo neoclásico, os estudosos insiren este edificio nas tendencias do barroco final aínda que máis vinculado aos modelos franceses do chamado estilo Luis XV que ao barroco compostelán (Raposo Martínez 2012: 1558). Delas tomaría o esquema de frontis que se impón na praza, a planta baixa almofadada, os pisos principais unidos por pilastras, o frontón do corpo central, o remate da balaustrada... aínda que hai unha adaptación dos elementos como sería no seu tamaño ou o almofadado, que bebe máis na tradición española. É evidente a relación do Pazo con moitas casas consistoriais francesas en canto a estrutura (dous pisos organizados arredor dunha escaleira monumental central, con planta en “U” e un patio de honra). O seu referente máis evidente o Capitolio (Hôtel de Ville) da cidade de Toulouse (Vigo Trasancos 1992: 126; Rosende Valdés 2004: 308). Foi un modelo exitoso na Francia daquel tempo aínda que xa daba síntomas de esmorecemento. É un proxecto solemne e elegante que completa a praza do Obradoiro e consigue engadirlle novos valores. Non obstante, como tamén afirman moitos expertos, é unha proposta ben diferente á

23


inicialmente concibida tanto polo Concello como polo arcebispo, que barallaban edificios inseridos na tradición barroca local (Vigo Trasancos 1992).

A c on s t r u c i ó n An t e c e d en t e s

O Pazo de Raxoi naceu despois dun longo proceso no que se debateron desde os destinatarios e usos até o emprazamento e a feitura e carácter do edificio (Pérez Rodríguez 1999; Ortega Romero 1966; Rosende Valdés 2004: 294-313). Por unha banda, o Concello intentaba desde tempo atrás construír unha nova Casa Consistorial na que superar as estreiteces do edificio instalado na praza de Cervantes e para agrupar as dependencias dispersas pola cidade; quería tamén renovar o cárcere que era unha instalación vella e degradada da que os presos conseguían escapar sen moita dificultade; o incendio de 1760 deixou maltreita a morada municipal así que un cambio era necesario. Co compromiso do arcebispo Rajoy de axudar na medida do posible, reservaron para o seu proxecto unha zona do Obradoiro contra a muralla e encargaron proxectos. En febreiro de 1764 Lucas Ferro presentou á corporación municipal a proposta que se lle encargara para unha nova casa consistorial; sería un edificio de elegancia ecléctica que desenvolvía a idea plasmada polo mesmo arquitecto na casa consistorial de Lugo. Traballaban coa idea dun edificio elegante e utilitario, que presidiría unha praza coa súa fonte (García Iglesias 1993, 108-120; Beiras García 2003; Ortega Romero 1966). O mestre propón un orzamento de 1.120.000 reais -reaproveitando todo o posible os materiais da muralla e cárcere-. Asi que co solar, presuposto e planos na man, o concello dirixiuse ao señor da cidade, o arcebispo Rajoy solicitando apoio á súa iniciativa.

Proxecto de Lucas Ferro. Fachada (AMS) En decembro, o arcebispo respondeu cunha proposta que mesturaba dúas institucións baixo un mesmo teito. Fundaríase un Seminario para os confesores e cregos do coro catedralicio que sería dotado cunha sede propia aínda que o seu emprazamento quedaba no aire. En abril de 1766 Rajoy comunica ao cabido que o seu Seminario iría no Obradoiro, na zona occidental, el de l'acera que va desde la carcel eclesiástica, hasta el Hospital Real, y hace frente a la fachada principal de nuestra 24


Santa Iglesia. Seica a proposta construtiva era dun volume importante asi que o arcebispo veuse na obriga de incorporar os cárceres para ter un soar maior; irían unha a cada lado do Seminario. O proxecto recibe o rexeitamento do Concello que lembra a reserva feita de terreo para a súa sede e alude aos planos feitos polo mestre Lucas Ferro; chegou a súa reclamación até o Consello de Castela. Ao cabo chegaron a un acordo. O arcebispo construiría un novo edificio e nel se reservaría unha parte para o Concello; os cárceres eclesiástico e civil irían nos baixos. Rajoy mesmo encargou a Andrés García de Quiñones un proxecto de obra que comezou a concretarse en agosto de 1766, cando se empezaron a tirar las líneas y las disposiciones para el acierto y la mañana del 11 siguiente, se fixaron las estacas para que pudiesen abrirse los cimientos. Esta proposta non chegou a bo camiño e non se conservan os planos do mestre García de Quiñones pero, á vista da súa obra, temos que pensar que o seu edificio seguiría a inspiración do barroco local aínda que conectando xa co academicismo en tendencia (Rupérez Almajano 2014). A qu e r e l a c o Hosp i t a l

O acordo acadado por arcebispo e concello arredor do proxecto de Andrés García de Quiñones e esas primeiras operacións construtivas quedaron paralizadas por mor da queixa presentada polo Hospital Real, uns días despois de que se iniciaran os traballos da obra. En efecto, o 11 de setembro desde 1766, o administrador do Hospital comunica ao arcebispo que o edificio agravia gravemente á súa institución pola suposta ocupación de terreos lindeiros e pola altura prevista do novo edificio que restaría ventilación e luz ás estancias hospitalarias. Chegou até as máis altas instancias do reino que requiriron informes, declaracións testificais e argumentos das partes. En febreiro de 1767, ordenouse a paralización dos traballos. A parte arcebispal accedeu a retirar contra atrás o edificio e a ampliar a superficie a cambio de rebaixar a altura; quedou colocado non arrimado á muralla -substituíndo aos vellos cárceres e á Torre da Praza- senón sobre ela.

Plano de situación do edificio e dos elementos da praza de Miguel Ferro (AHN D878) 25


Para ver de chegar a unha solución o marqués de la Croix , Capitán Xeral de Galicia e máximo representante do soberano neste reino, requiriu os servizos do enxeñeiro francés Charles Lemaur que chegou a Santiago a primeiros de marzo de 1767. Debía emitir un informe e facer unha proposta construtiva que fose viable e pacífica, incorporando os acordos acadados polas partes. Lemaur non ve gran problema co emprazamento retrancado que propón o arcebispo pero propón recolocar un pouco o edificio, para lograr regularizar e ampliar a praza que ten diante (o Obradoiro): quedara mucho mexor la plaza y el nuebo edificio añadirá a la magnificencia de la referida fachada. Isto é algo comprensible se lembramos que Lemaur é enxeñeiro e a súa especialidade son as obras públicas e non a construción civil (Vigo Trasancos & Pena Buján 2003; Vigo Trasancos 1992). En maio de 1767, o Real Consello levanta a paralización das obras que deberán axustarse ao plan formado en 9 de marzo próximo pasado por dicho Ingeniero Don Carlos Lemaur. Así, retomouse a obra, continuando o edificio dos cárceres, que viña nun nivel inferior, até a altura da praza onde situou a fachada principal e logo o resto da construción.

Copia feita por José Santos Calderón do plano do Enx. Lemaur (1767) (AHN D885)

26


Parece que Lemaur manexa, contrariamente á opinión tradicional, uns planos que reflicten -aínda que non sabemos en que medida- a proposta inicial de García de Quiñones. É evidente que si que respecta aquela planimetría proposta, co martelo das casas consistoriais anexo ao principal; mostra, non obstante, un maior interese polos aspectos urbanísticos da obra, buscando en todo momento cadrar e ampliar a praza que ten diante. A ob r a

Despois de moita discusión, e previa aprobación dos conselleiros reais (de gustos academicistas), imponse en 1766 o proxecto elaborado por Charles Lemaur, que en marzo do ano seguinte chega a Compostela para dirixir as obras que finalmente quedarían en mans dos aparelladores. Os aparelladores da obra foron Alberto Ricoy e Juan López Freire, que asinaron en xullo de 1767 o correspondente contrato co arcebispo. Deberían comezar a construción da parte traseira e levantar o edificio até o nivel da praza (Ortega Romero 1983). O acordo é moi detallado a respecto das condicións técnicas que deben cumprirse: materiais (cachotería, cales, argamasa, madeira, etc.), prezos e mesmo prazos. A pedra será a que xa hai na praza acopiada ou a que se poda traer. Os equipos de canteiros traballarán en tinglados armados para eles no Obradoiro. Queda ao seu cargo toda la obra ha de ser de manpostería asta el nivel de la plaza, a excepción de los ángulos de las puertas, de las bentanas y del zócalo, asta la altura en que se halla actualmente las paredes exteriores (Ortega Romero 1983: 328). Os traballos comprenderon a erección do edificio e tamén a construción da rampla da Costa do Cristo para facilitar o acceso ás dependencias traseiras e á porta dos carros do Hospital. Tardou en rematarse, malia o que di a inscrición, pois en 1781 o cabido ordena proseguir uns traballos que quedaran parados á altura do entaboamento. É evidente que a morte do arcebispo en 1772 ralentizou o proxecto. Pouco sabemos do discorrer da obra. En 1768, ante a escaseza de madeira para os traballos, o arcebispo solicitou licenza ao rei para poder desembarcar no porto de Ferrol as que comprara fóra, por non habelas en Galicia. En febreiro de 1769 procedeuse a demoler la escalera que baja de las cadenas para ir a la capilla y cementerio de este Real Hospital. Malia estar destinado noutros lugares en seguimento de obras encomendadas pola Capitanía Xeral ou a Coroa, C. Lemaur fixo varias visitas aos traballos composteláns. De feito en 1772, cando foi trasladado a Pamplona, solicitou o cabido unha prórroga dalgúns meses na súa estancia galega. En 1774 foi encargada a José Gambino e ao seu xenro José Ferreiro a elaboración do tímpano central e do grupo escultórico que remata a fachada. Traballaron, segundo parece, sobre uns deseños de Gregorio Ferro (Otero Túñez 2001: 77): han de hacer en el tímpano con que remata el medio frontis de la obra de dicho Seminario, que está próxima a concluirse, la Medalla de la Batalla de Clavijo, arreglada en un todo y con la misma perfección que la han formado los dichos Gambino y Joseph Ferreiro en el modelo que se remitió a la villa y Corte de Madrid y aprobó D. Felipe de Castro, estatuario de Su Majestad. A estatua ecuestre de Santiago Apóstolo é obra de Ferreiro e seguía tamén a encomenda que se lles fixo: Santiago a caballo y éste en postura de galope, sostenido el grupo de Moros, según la 27


altura y grandor que presenta el plan del frontis de toda la obra, formado por el Ingeniero D. Carlos Lemaur, Theniente Coronel de los Exércitos de Su Magestad. Y además dichas figuras asimismo han de hacer los dos esclavos que se hallan en el plan de dicho D. Carlos, conforme en él están arrimados a la peana que sostiene dicho grupo. En 1783, o edificio estaba xa habitable e por iso o cabido envía aviso ao concello autorizándolle a tomar posesión das novas instalacións. O traslado demoraríase até 1787 por mor de certas diferencias e roces entre ambas institucións. O 30 de xullo deste ano, a corporación formou procesión cívica desde as Casas Consistoriais de Cervantes e moveu o Concello á zona asignada no Pazo de Raxoi: formados dichos señores según la costumbre en todas las salidas de cuerpo de la ciudad, con su estandarte de armas enarbolado, mazeros y ministros, han salido de la antigua casa consistorial y acompañado, entre otras tropas ... se han trasladado a estas nuebas casas consistoriales en las que se colocaron los augustos retratos de los señores reyes... tomaron sus respectivos asientos en sus competentes lugares, por cuio medio se dan por posesionados de este edificio y los adherentes.

Os t empo s p o s t e r i o r e s Cada institución ocupou e fixo uso da parte que lle foi asignada no edificio. O Seminario a un lado, o Concello ao outro e abaixo os cárceres eclesiástico e segrar. Na planta baixa, as entradas principais das institucións e unha serie de locais con acceso directo á praza que son para uso do Seminario ou o Concello ou alugados. Ambas institucións sitúan as estancias principais no primeiro andar, na zona aberta á praza e ao balcón. No Seminario se reservan á vivenda dos cóengos reitores da institución; no Concello, aos espazos de representación, como é o salón de consistorios. Non aclara a documentación o uso das dependencias do segundo e terceiro andar, que parece reservada ao Seminario, que tería alí as habitacións dos confesores e os espazos do internado de nenos e acólitos asi como a cociña, enfermería e salas de estudo que prevén os estatutos aprobados polo arcebispo Rajoy. Na zona baixa, a desaparición dos señoríos xurisdicionais trouxo a supresión do cárcere eclesiástico; as dúas prisións se unificaron e quedaron baixo competencia da administración municipal. Durante o século XIX, sobre todo a través da prensa, temos cumprida noticia de actos institucionais celebrados nos salóns municipais, da función dos balcóns como referente de honra no edificio, do acomodo das estancias para celebracións especiais... Neste novo emprazamento as Casas Consistoriais gañaron protagonismo no escenario e imaxinario urbano, malia que fora nun recuncho deste maxestoso edificio. É evidente que as corporacións aproveitaron ao máximo ás posibilidades do lugar e as súas implicacións simbólicas. Máis que nunca até entón, as celebracións cívicas organizadas polo Concello acadaron visibilidade e un escenario acorde co crecente pulo dos ayuntamientos, tanto na política como na sociabilidade decimonónica. A consciencia desta centralidade vémola nos intentos que fixo a Capitanía do Reino de Galicia (e con ela a Real Audiencia) por instalarse no edificio; foi un episodio efémero (1846-1847) truncado polos eventos políticos. 28


Nos anos que o pazo estivo ocupado polas dúas institucións principais non houbo grandes cambios nas estruturas nin nos elementos externos. O paso do tempo trouxo unha ampliación das funcións do Concello que foi expandíndose na medida que lle deixaron polo edificio; para o Seminario resultaron dificultosos os tempos da Desamortización e da Revolución Gloriosa (1868) e foi retraéndose a respecto dos espazos que inicialmente ocupaba. Non pode falarse de ocupación ou desaloxos bruscos senón de avances e retrocesos ao fío dos acontecementos políticos do convulso século XIX. O fito máis sinalado sería a instalación en dependencias máis amplas e complexas do xulgado municipal, posiblemente ao fío da Lei Orgánica do Poder Xudicial de 1870. En 1877 a lea concello-arcebispado polos espazos quedou pechada cun acordo entre ambas entidades. Daquela acollíanse non só o Seminario e o Concello senón tamén os xulgados do distrito. Decidiron as dúas entidades que: O Concello ocupará el uso de todas las instalaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestíbulo del piso principal, al que se sube desde la puerta del lado Sur del edificio, hasta la terminación del mismo por aquel lado. Le cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el juzgado municipal y están en el cuerpo central a las que se ha de entrar por la escalera del lado Norte, que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño y cuya puerta mira al Levante.... 2º. La fundación del Seminario de Confesores se reserba para su exclusivo servicio todos los locales de la planta baja interior, a los que se entra por la puerta principal del lado Sur y por la que hay después en el vestíbulo de la misma planta a la derecha, y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso segundo de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera y tambien en comunicación con ellas, una sala que está en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso Doce, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el Juzgado Municipal y las demás cedidas al Ayuntamiento por el lado sur, y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Se reserva, por ultimo, los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al Sur. Compartirán os gastos inherentes ao mantemento do edificio, que quedará confiado ao administrador do Seminario; anualmente a corporación municipal fará unha achega para este fin. Con esta configuración chegará o edificio até os anos 70 do século XX; só algún cambio menor de titularidade debido ás máis das veces a circunstancias sobrevindas como sucedeu coa ampliación do arquivo cara o terceiro andar. O cambio principal é que boa parte do andar principal pasa a ser competencia do Concello, tendo lugar unha especie de inversión da propiedade inicial: o concello ocuparía case por completo a zona nobre do edificio, quedando para o Seminario só unha das salas que acceden ao Obradoiro. En 1951-55 tivo lugar a primeira gran reforma do edificio aínda que afectou unicamente á zona ocupada polo concello. Supuxo, baixo a dirección do arquitecto municipal José Banet, a primeira modernización das instalacións pois se renovaron os servizos, se rehabilitaron moitas estancias ou se reacomodaron as estruturas ás necesidades dunha administración moderna. 29


Unha década despois comezaba a manexarse a proposta de que a corporación municipal adquirira a completa propiedade do edificio; iniciouse entón un longo proceso de trámites, consultas e taxacións. Naquel momento, o consistorio ocupaba o 58,3% dos 12684m2 do total do edificio. Sobre un informe elaborado polo arquitecto Pons Sorolla -a partir da superficie que se adquiría e dos custes de rehabilitación- se estableceu un prezo de 20 millóns de pesetas. A posesión efectiva realizouse en 1970, cando xa se propuxeron obras para adaptar e restaurar a zona do antigo Seminario. Ao fío deses traballos, iniciouse unha segunda rehabilitación e adaptación do pazo. Foi novamente unha intervención tendente á globalidade, pois a maior superficie permitiu a recolocación de servizos. Apenas rematados estes traballos, unha nova realidade obrigou a repensar o edificio e os seus usos. En 1978, púxose en marcha a constitución da Xunta de Galicia; inmediatamente a corporación compostelá ofreceulle espazos dentro do Pazo de Raxoi, consciente tanto dos valores simbólicos do edificio como da oportunidade que supoñía para a cidade recuperar o seu lugar como capital histórica de Galicia. Cedéronse á Xunta de Galicia as antigas dependencias consistoriais, que foron rehabilitadas e adaptadas aos novos usos. Tamén se dispoñibilizaron estancias na planta segunda -nesa zona- para acoller o Centro Territorial de TVE en Galicia; nesta zona se situaría a partir de 1994, o Consello da Cultura Galega, cun proxecto de rehabilitación e adaptación dirixido por Pedro de Llano. Así, aínda que a cidade perdía metros de superficie administrativa, gañou de feito aquela capitalidade de Galicia que tiña por historia e capital simbólico

Os i n t a nx i b l e s d o e d i f i c i o O Pazo de Raxoi encarna valores simbólicos inherentes ao seu uso durante a historia. Cando menos a día de hoxe estas connotacións están máis ligadas á cidade e ao goberno urbano que á memoria do Seminario e o poder eclesiástico. Isto explícase pola a cronoloxía da construción (practicamente no século XIX), xusto no abrente dunha sociedade na que o poder eclesiástico desaparecerá, pero tamén pola decidida aposta das corporacións municipais por facer do edificio e da praza o centro da vida cívica. O interese dos rexedores é especialmente evidente no século XIX no que os usos administrativos e políticos combínanse cos eventos cívicos. Bailes, recepcións ou xantares de honra teñen lugar no Pazo de Raxoi e, a través dos balcóns abertos, na praza do Obradoiro. No século XX, a medida que a cidade medra e as formas cambian parece que ese protagonismo da praza descende. Pola contra o papel senlleiro do edificio e a súa contorna se manteñen, sendo as reunións promotoras do Estatuto de Autonomía de 1936 o feito que mellor visibiliza eses valores simbólicos do edificio como sede da capitalidade compostelá. O certo é que en adiante -se cadra polas limitacións do poder municipal durante o franquismo- da lectura da prensa e recontos daquel tempo tirase a conclusión de que parte deses valores simbólicos unidos á vida cidadá desaparecen e o edificio é percibido cada vez máis como un contedor administrativo. Parece mesmo que se proxecta como marco e pano de fondo elegante e maxestoso

30


dos actos -polo xeral relixiosos o vinculados á política do réxime- que teñen lugar na praza e non tanto como referente da cidade e o seu imaxinario cívico. A instalación no edificio do goberno autonómico contribuíu, se cabe a reforzar este extranamento pois agora o Pazo acolle a dúas institucións de grande relevancia, aínda que curiosamente non compiten por proxectar os seus valores nin na praza nin no edificio. O resultado é que queda algo desprovisto deles e carente dunha personalidade propia adaptada á nova realidade tanto do edificio como da sociedade. Que a praza do Obradoiro quedara arredada dos hábitos cidadás sendo escenario de actividades comunitarias en contadas ocasións ao ano non resulta de moita axuda, antes ben parece achegar ao edificio unha sensación de rixidez e frialdade cara á cidadanía.

31


As i n s t i t u c i ó n s Malia os cambios nos usos, a historia do Pazo de Raxoi está vinculada principalmente a dúas entidades: o Seminario de Confesores fundado polo arcebispo Bartolomé de Rajoy y Losada, e o Concello de Santiago, que deixou as casas consistoriais de Cervantes para asentarse aquí. O Sem ina r i o d e Con f e s o r e s

A súa fundación (1764) buscaba remedar en certo modo a falta dun seminario conciliar da diocese compostelá. Este tipo de institucións tiñan como finalidade a formación do clero diocesano e foron dispostas polo Concilio de Trento; en Santiago, coma noutros sitios, non existían por estar a súa función docente servida pola Universidade e polas escolas de gramática existentes nalgunhas vilas. O arcebispo era home ilustrado e exerceu como cóengo doutoral na catedral de Santiago; por iso coñecía a necesidade dun espazo de formación tanto para o clero diocesano como para o catedralicio. Formula a proposta deste Seminario con dúas finalidades: desterrar de tan grande templo el pernicioso abuso de recivir dinero los confesores por administrar el Santo Sacramento e para dar acubillo a los niños seises, mozos de coro, misarios y acólitos de esta Santa Iglesia (López Calvo 2004; Otero Túñez 2001). Quería polo tanto compensar esa carencia creando un centro de referencia para o clero catedralicio, para mellorar a súa formación e para que servira como exemplo. Para poder cumprir os seus fins, o arcebispo dotouno dunhas normas (constitucións) e dun patrimonio cuxos primeiros rendementos foron destinados á construción do edificio. As constitucións amosan como o Seminario está inspirado nas directrices propostas polo Concilio de Trento: é un internado no que se combinan o curriculum eclesiástico e académico. Viven nel os doce confesores que servirán este sacramento na catedral, os 6 acólitos, os misarios (cregos mozos que axudaban nas misas) e os nenos do coro, que por ser media ducia se alcumaban os seises. Estes rapaces formaban parte da capela de música da catedral, por iso recibían instrución específica do mestre de capela.

Seises (1909)

Para administrar o centro, impartir ensino ou organizar as actividades de meditación e oración, o Seminario dispoñía dunha serie de cargos que se elixían na súa maioría entre os cóengos do cabido: reitor, administrador, rexente, mestre de cerimonias e mestre de capela (que era o da catedral).

32


Todos debían vivir no Seminario onde había dependencias comúns como a cociña ou a enfermería e espazos privativos como as habitacións e apartamentos dos confesores e os dirixentes do centro. No século XX por mor dos cambios na propia Igrexa, o Seminario de Confesores acabou incorporándose á estrutura xeral da diocese, pasando os seus pupilos aos seminarios (maior ou menor). Neste Seminario traballaron e residiron eclesiásticos moi relevantes como o filósofo e teólogo Ángel Amor Ruibal (1869-1930), o poeta e galeguista Xosé Cabada Vázquez (1901-1936) e o profesor e galeguista José Couselo Bouzas (1869-1962). O Conc e l l o d e San t i a g o

O Concello é institución antiga pero non tivo casa estable até a construción do Pazo de Raxoi. En efecto, a historia das Casas Consistoriais compostelás é a de algo que é máis un concepto ou un desexo que unha realidade. Na Idade Media as sesións cotiás tiñan lugar no sobrado dunha das notarías adscritas ao Concello, sita na praza da Quintana que era daquela o corazón da cidade pois alí estaba a catedral, o cemiterio e o mercado. Logo -a raíz das leis dos Reis Católicos obrigando ás municipalidades a dispoñer dunha sede propia- ocupouse un edificio específico, que estaba tamén nesa praza, no que ademais da sala de consistorios habería un espazo para o xulgado municipal, un oratorio, as oficinas notariais e unhas celas para servizo da xustiza concellil (Fernández Gasalla & Goy Diz 2004). En 1583, o Concello adquire un edificio na Praza de Cervantes, esquina co Preguntoiro, pois o Concilio de Trento especificou normas que expulsaban ás autoridades civís dos espazos eclesiásticos, como a Quintana. Fixéronse obras na casa para adaptala ás dependencias necesarias. A finais do século XVII esa construción foi derrubada pois las cassas de ayuntamiento ynavitables y desmoronadas y parte dellas en el suelo e levantouse alí unha nova edificación pensada e deseñada para acoller as actividades e administración municipal (Taín Guzmán 2004). O proxecto foi encomendado a Domingo de Andrade, sinaladísimo arquitecto do barroco galego, e executouse entre 1689-1690. É o que hoxe permanece na Praza de Cervantes, constituíndo un dos exemplos máis senlleiros de arquitectura pública civil. É un fermoso edificio, cheo de detalles singulares tan acaídos ao gusto barroco, sendo moi reseñable a balconada que percorre o perimetro do primeiro andar. Foi concibida para abrir o consistorio á rúa pero tamén para facer da praza unha extensión daquel, a través dos actos e celebracións cívicas, que tiñan alí o seu escenario.

33


Alí había espazo para as reunións de consistorios -consérvanse cadeiras orixinais dos rexedorese para os escribáns e oficiais da administración municipal (Taín Guzmán 2004). Experimentou un importante incendio en 1760 que provocou, xunto coa degradación propia do uso, o debate sobre a súa renovación e ampliación. Esta reflexión é á que levaría en último caso á construción das Casas Consistoriais no Obradoiro.

34


Documentos 1766/4/17 Consistorio AHUS AM 1400, fol. 1r/v No consistorio dese día, o alcalde máis antigo informa que se recibiu carta do arcebispo comunicando a súa intención de destinar parte dos froitos da Mitra a un seminario en que poidan vivir los niños de coro, acólitos y otras personas de esta clase ocupados en el mayor culto de su apostólico templo. Y que el sitio no lo ay de mejores circunstancias que el del espacio que ay en la sera que ba desde la cárcel eclesiástica hasta el Hospital Real, pudiendo quedar a sus lados las dos cárceles eclesiástica y secular, ofreciendo costear todo de los frutos y rentas de la mitra. Coinciden en encomiar a obra da cárcere pero acordan que se lle comunique que teñen pendente a construción das casas consistoriais novas, cun proxecto económico e eficiente, e que pensaran situalas nesa zona. 1787/6/28 Consistorio AHUS AM 1400, fol. 2r/v Ao acordarse o traslado da casa consistorial ás dependencias que construíu o arcebispo Rajoy, acordouse alugar as vellas instalacións e que a súa dotación sirva para pagar ao alcaide do cárcere secular. Reservará no vello edificio o concello unha peza con destino a Pescaderia e os seus rendementos usaranse para empedrado da plaza que se halla en medio de la dicha Santa Yglesia y de la referida nueba obra. Destinaranse a este empedrado tamén os rendementos do local agora destinado a alfándega. 1787/6/30 Consistorio agradecendo os servizos prestados polos rexedores que negociaron co cabido o traslado ao novo edificio. AHUS AM 1400, fol, 3r/v Ao parecer non houbo un acordo fácil; a corporación reclama piezas que a ella se consideran anexas.... inconttinente, dicho dia mes y año Su Señoria los referidos Justicia y Reximiento de esta dicha ciudad de Santiago, en ejecucion de su acuerdo, en la tarde de esta dia y siendo a ora de entre cinco y seis de ella, formados dichos señores regidores segun la costumbre en todas salidas de cuerpo de ciudad, con su estandarte de Armas reales enarbolado, mazeros y ministros, ha salido de su antigua casa consistorial y acompañados entre otra tropa de la que en este pueblo se halla destinada a la recluta, y esta con las banderas de su insignia, se han trasladado a estas nuevas casas consistoriales en las que se colocaron los augustos retratos de los Señores reyes don Carlos, que Dios guarde, Don Fernando y Don Felipe, y 35


en los balcones de dichas casas consistoriales las banderas de los referidos reclutas. Y los citados señores alcalde más antiguo, caballeros rexidores, diputados del común y procurador general tomaron sus respectivos asientos en sus competentes lugares, lo propio que ejecutaron el presente escribano de aiuntamiento y su compañero, por cuio medio se dan por posesionados de este edificio y os a él adherentes. 1832 Expediente canto á translación do Ilustre Concello de Santiago a outro local do que ocupaba no Seminario en virtude de Real Orde do 5 de xullo de 1832. AHUS AM 1400, fol. 4r/15 1832/07/14 En consistorio vese un oficio que reclama para a Capitanía e Audiencia de Galicia o pazo de Raxoi porque é o único edificio que pode acollelos, mudandose el ayuntamiento y los niños de coro de la Santa Iglesia, que ocupan parte del mismo edificio. Autorízase o traslado do concello e disponse que se non ten propios abóneselle o aluguer doutro local e que se amplie la cárcel con la de la corona o eclesiástica y con el local que ocupa su enfermería, estableciéndose esta en la parte de la misma cárcel de que hoy se hace uso para alhóndiga Compensaríase ao cabido e á cidade pola vía de donativos para obras públicas. 1832 AHUS AM 1400, fol. 5v/6 Deciden solicitar autorización para ir á casa do Marques de Camarasa, que agora esta libre, na Algalia; logo tentaron irse á Casa de José Pou en San Miguel.

1846-1847 A Cap i t a n í a Gene r a l na s AHUS AM 1400, fol 39 e ss

Ca s a s Con s i s t o r i a l e s

Parece ser que o Capitán Xeral aloxouse en Raxoi novamente e pediu estancias na parte do Seminario 1846/06/29 O capitán pide ao concello que se instale taboado para maior salubridade dos homes de súa garda e que non descansen sobre o chan de pedra. 1846/07/02 Concello pide ao administrador do Seminario Conciliar se sirba disponer se franquee si es posible la cocina que se halla a la mano izquierda del portal y en el dia esta ocupada por un antiguo capellán del establecimiento, el cual podra trasladarse al otro departamento en donde hay otra cocina y será todo esto con nuebo obsequio, con el fin de que pueda construirse el tablero que se reclama para la tropa. 1847/5/31 Misiva do Capitán Xeral comunicando ao cabido a súa pronta saída cara a outro destino e que por tanto deixa libres as habitacións que lle cederon no Seminario. 36


1855 Exposición para que o edificio do Seminario de Confesores fose declarado comprendido nas excepcións do artigo 2 da lei do 1 de maio de 1855 (desamortización dos bens da Igrexa). AHUS AM 1400, Fol. 49/57 Solicitase que se excepcione e que se entregue ao concello. 1855/11/29 Exposicion do consistorio á raíña sobre este asunto AHUS AM 1400, fol. 52/54 É algo que atañe en gran manera al mejor ornato publico de una poblacion de nombradia por sus edificios, cuya conserbacion debe procurar por todos los medios que estan a su alcance (se refiere al concello)... El seminario de confesores que se halla en la plaza de la Constitución de esta ciudad, formando frente a la hermosa fachada principal de la S. I. Catedral de la misma, es en concepto de los inteligentes, uno de los edificios de más mérito por la elegancia de su arquitectura, el mérito artístico de sus obras de escultura y el esmerado trabajo de la cantería que le forma. Fue fundado por ....con las suficientes habitaciones para veinte y cuatro confesores que debían ejercer su ministerio en dicha catedral y para habitación de otros dependientes de la misma y para Casa Consistorial de esta corporación municipal, a la cual cedió dicho Su Ilustrisima las habitaciones que ocupa, por haberlo hecho aquella a S.I. del fundo en que se edificó y el de la antiquísima casa de Ayuntamiento situada en el mismo punto y si bien en aquella epoca serían las suficientes para el buen desempeño de su administración, no lo pueden ser en la actualidad por haberse estendido a muchos más ramos, viendose en la precisión de costear fuera de este recinto oficinas para algunos de ellos y tener otras aglomeradas en malísima disposición por falta de local... Por las vicisitudes de las épocas desagradables que han transcurrido desde su fundación se ha visto este Ylmo Cabildo -a quien pertenece su administracion por disposicion del benefico fundador- en la indispensable la necesidad de suprimir las plazas de confesores, bajo el pie en que se hallaban y en la actualidad solo ocupan la parte destinado a aquel objeto un canónigo administrador y el maestro de capilla... Solicita el municipio poder usar algunas de las habitaciones, y el resto cederlas a establecimientos públicos de conocida utilidad que con pequeñas retribuciones puedan contribuir al sostenimiento de los gastos indispensables para la conserbación de un local tan estenso.... siendo de advertir que en la planta baja del mismo y por la parte posterior, en el gran descenso que hace el terreno, se hallan las carceles pública y eclesiástica de esta ciudad y que sacando a subasta el edificio podrían crearse problemas de seguridad con los presos.

37


1868 Negociado de edificios AHUS AM 1400, fol. 57 e ss Espediente y antecedentes sobre el edificio Seminario de Confesores que ocupan el Ayuntamiento y de que hizo entrega al mismo por virtud de orden de Dirección General de Propiedades y derechos del estado, fecha 4 de diciembre de 1868 y comunicación del gobernador de la provincia fecha 7 de junio de 1869. A Xunta revolucionaria declarou o edificio propiedade do estado e ordena que se faga entrega del ao concello. O Concello insistiu para que se lle deixe usar, mandan a mesma carta que en 1855. O cabido reclamou, solicitando que se exceptúen da desamortización as habitacións do Seminario, así como os seus mobles e pinturas, que son propiedade do cabido. O ministerio decidiu que non procede a incautación de mobles pero que debe entenderse que o edificio é propiedade do estado, así que poderán ocupalo mentres non se decida sobre o destino do edificio e a reclamación do cabido. A partir de aquí, sucede un longo contencioso que terminou anos despois cunha concordia entre as partes. Parece que o Concello ocupa a zona mais próxima á que xa ten.

1871/4/26 Presentación do concello sobre o destino que ha de darse aos locais aínda non adscritos do Seminario AHUS AM 1400, Fol 131/133v Antes de decidir, o ministerio solicitou escoitar a proposta do municipio. Este, na exposición, alega que as novas competencias municipais fan necesarias máis oficinas. Fai tamén un percorrido pola historia do asunto que comeza en 1869 cando se entrega unha parte, mentres que o resto queda pendente da decisión do ministerio de Facenda. En 1869 fíxose entrega al mismo de las habitaciones que en la actualidad ocupa, sitas en la planta primera como también del ángulo de la baja, para depósito de bombas, obgetos contraincendios y personal de este servicio. Destinadas pues como se hallan dichas habitaciones a los obgetos o fines para que fueron otorgadas, creen los que suscriben que no puede declararse caducada la concesión.... Hallándose dedicado el resto del edificio, en su mayor parte, a servicios públicos como lo son el juzgado de 1ª instancia y juzgado municipal y atendiendo además a que otra porción del mismo fue dedicada por su fundador a carcel pública, la cual subsiste ocupando la planta baja en casi toda su estensión y que tampoco el estado por las condiciones especiales de dicho edificio y por hallarse esceptuado de la venta.... Obterá gran beneficio da venda do resto, solicítase a concesión ao concello do resto do edificio.

38


1876/11/25 Exposición do concello sobre o edificio, defendendo o seu dereito para ocupalo. AHUS AM 1400, fol. 141/144r. Ao parecer un veciño de Madrid fixo denuncia no ministerio solicitando a desamortización e venda do edificio. Este escrito é a resposta do concello a esa denuncia. A fundación dedicou unha parte a concello y otra a habitación de un numero determinado de confesores al servicio espiritual de la Iglesia Metropolitana; de niños de coro; del maestro de capilla; de acolitos y misarios y de un canónigo que por su caracter de administrador se había reservado el mayor número y las más extensas habitaciones del edificio, además de la remuneración que disfrutaba por este cargo. Sobre esta parte do edificio instruíuse expediente e declarouse por Real Orde do 31 de agosto 1856 como pertencente ao estado, concedendo o usufruto ao cabido. As maiores competencias e necesidades do municipio levaron a reclamar en 1868 a entrega dalgúns locais e, feita a entrega, o gobernador decidiría sobre o resto do edificio. Executada a primeira parte e facéndose entrega ao concello dos locais que hoxe ocupa y se hallan destinados a su servicio y a los públicos de juzgados de 1ª instancia y municipal, además del archivo, para el resto del edificio que es todo el piso segundo de tanta capacidad como el principal no se ha hecho previsión alguna. Propuxo no seu momento o concello que se instalasen aquí dependencias municipais e estatais, aforrando os consecuentes alugueiros. 1877/4/7 Escritura de acordo entre o arcebispo cardeal de Santiago e unha comisión do Excmo. Concello sobre a propiedade e uso do edificio AHUS AM 1400, Fol. 153/157r O Concello ocupará el uso de todas las instalaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestibulo del piso principal, al que se sube desde la puerta del lado Sur del edificio, hasta la terminación del mismo por aquel lado. Le cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el juzgado municipal y están en el cuerpo central a las que se ha de entrar por la escalera del lado Norte, que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño y cuya puerta mira al Levante. 1952/06/19 Informe do arquiveiro municipal sobre a historia do edificio para a reforma do ano 1952. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3. En xuño de 1952 o arquiveiro do Concello emite un informe sobre a historia do edificio: a obra encargada polo arcebispo Raxoi para construír o Seminario de Confesores e tamén a Casa Consistorial.

39


Examinados los antecendentes obrantes en este archivo relacionados con la propiedad del Palacio municipal resulta: Que, aún cuando las obras del magnífico edificio que D. Bartolome Rajoy Losada mandó construir para Seminario de Confesores y Niños de Coro, y también para Casa Consistorial, se terminaron en 1777, sin embargo no estuvo habilitado este Palacio hasta 1783, en cuyo año el Cabildo participó al Ayuntamiento que "hallándose concluídas las Casas Consistoriales podía pasar a ocuparlas"; pero diferencias que hubo entre ambas corporaciones dilataron el traslado del Ayuntamiento a su nuevo domicilio hasta el año 1787, en que se otorgó escritura de concordia ante el escribano Andrés Manuel NIeves, por la que el Cabildo cedió al Concejo, a perpetuidad, la aprte del edifcio que estaba destinada a Casas Consistoriales "con el entresuelo y cuartos de tiendas que se hallaban bajo él, con la pieza de la Alhóndiga que está ya en uso". En consecuencia, la ciudad tomó posesión de sus nuevas Casas Consistoriales en la tarde del 30 de junio de 1787 pero en el año 1832 se dispone por R.O. de 5 de julio se dispone que "para la decorosa colocación de la Audiencia y Capitanía General de Galicia con todas sus dependencias, se destine todo el edificio llamado Seminario, mudándose el Ayuntamiento y los Niños de Coro de la Santa Iglesia de Santiago, que ocupan parte del edificio" y que se autorice al Ayuntamiento para que se procure otro edificio si no lo tiene propio. Con tal motivo, tuvo el Ayuntamiento que buscar edificio o casa en condiciones para trasladar sus dependencias, instalándose en agosto de 1832 en la casa, en la Plazuela de San Miguel, habitara el Conde de Maceda. No tardó, sin embargo, el Ayuntamiento en volver a su anterior domicilio en el Palacio de Rajoy, porque por R.O. de 17 de noviembre del referido año, se dispuso nuevamente la traslación de la Audiencia para La Coruña. Declarada propiedad del Estado por la Junta revolucionaria de 1868, la parte del Seminario que ocupaban los Confesores y Niños de Coro, volvió a serles reintegrada por R.O. de 27 e Noviembre de 1876, en cuya soberana disposición se resuelve por los fundamento que expresa, que la parte del edificio titulada Seminario de Confesores, que está a disposición de la Hacienda, se devuelva inmediatamente al Excelentísimo y Rvdmo. Arzobispo de Santiago, con arreglo al R.D de 9 de enro de 1875, y que respecto a la parte que ocupa el Ayuntamiento, en virtud de una Orden de 11 de noviembre de 1878, se manifiesta por el Sr. Gobernador Civil de la provincia a aquella Corporación, la necesidad y conveniencia de que se entienda con el prelado para armonizar equitativamente sus intereses y derechos, haciendo innecesaria con su acuerdo toda reclamación ulterior. En su consecuencia en 7 de abril de 1877 y a testimonio del notario don Manuel Martínez Fernandez, otorgose escritura de concordia entre el Arzobispado y el Ayuntamiento, por la cual el Ayuntamiento reconoce el derecho que actualemente, tiene, y según las disposiciones y concordatos vigentes, tienen el eminentísimo Sr. Cardenal Arzobispo y Excmo. Cabildo como patrono de la fundación del Seminario a disponer de todo el edificio, excepto la parte norte, que por el Muy reverendo arzobispo don Bartolomé Rajoy y Losada, fue construída con destino al Ayuntamiento en recomenpensa a la cesión que éste le hizo del solar y materiales de la antigua Casa Consistorial; pero al propio tiempo que hace este justo y franco reconocimiento, no puede menos de manifestar que no siendo posible satisfacer con aquella parte las necesidades del servicio de la municipalidad, por quanto las leyes y reglamentos han extendidio sus atribuciones que obligan a ensanchar sus oficinas, teniendo 40


además el gravamen de proporcionar de su cuenta locales decorosos para el Juzgado de Primera Instancia y Municipal, carga grande para el pueblo, cuya escasez de recursos es notoria, recibirá un gran beneficio que el pueblo agradecerá siempre con la concesión de los locales para aquellos servicios, siempre que se pueda conciliar con los del Seminario. También reconoce el Ayuntamiento la obligación de contribuir en la proporción correspondiente a los gastos extraordinarios de reparación que son indispensables en el edificio. El Eminentísimo Sr. Cardenal Arzobispo, vista esta explicación y loable manifestación de los deseos y sentimientos del Excmo. Ayuntamiento y habiendo también oído a su Cabildo, considerando que es muy razonable presumir que si al construirse el edificio fuesen iguales las necesiades y obligaciones del Ayuntamiento a las que hoy tiene, el piadoso arzobispo fundador las hubiere atendido dando mayor ensanche al local destinado para la Corporación Municipal; considerando igualmente que la concordia entre dos poseedores de un edificio es base constante de buena inteligencia y de eficaz defensa en todas las eventualidas que pueden sobrevenir. el Sr. Cardenal Arzobispo y la comisión el Excmo. Ayuntamiento, a nombre de este convienen lo siguiente: "1º.- El Eminentísimo Sr. Cardenal Arzobispo de esta Diócesis, en virtud de los derechos que le competen y con presencia de lo acordado por su Cabildo. concede al Excmo. Ayuntamiento de esta ciudad el uso de todas las habitaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestíbulo del piso principal, al que se sube por la puerta del lado Sur del edificio hasta la terminación del mismo por aquel lado. Se cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el Juzgado Municipal y están en el cuerpo central del edificio, a las que se ha de entrar por la escalera del lado norte que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño, y cuya puerta mira al levante. 2º La fundación del Seminario de Confesores se reserva para su uso exlusivo servicio todos los locales de la planta baja interior a los que se entra por la puerta principal del lado sur y por la que hay después en el vestíbulo de la misma planta a la derecha y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso 2º de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera, y también en comunicación con ellas una sala que está en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso XII, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el juzgado Municipal y las demás cedidas al Ayuntamiento por el lado sur y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Se reserva por ultimo los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al lado sur. 3º Del uso de los locales cedidos al Ayuntamiento no se le privará bajo pretexto alguno, con ejecución a las prescipciones del derecho, mientras se dediquen al servicio exclusivo de oficinas y juzgados expresados, a lo que queda el Ayuntamiento obligado y el mismo cumpla las demás obligaciones que afectan a este convenio. 4º Del propio modo se obliga a defender, como si fuera suyo propio, el derecho de la fundación del Seminario a usar y disponer de los locales que ahora se reserva para los finos de su Instituto, quednado expresamente declarado en esta concordia que si por cualquier eventualidad fuese perturbado el seminrario en el derecho que por su pleno 41


dominio le corresponde en la parte del edificio que se reserva, quedará nula y e ningún efecto la cesión que del uso de los demás locales que le pertenecen, hace el ayuntamiento, recobrando desde luego la fundación, y por el solo hecho de la perturbación, la facultad de disponer libremente de ellos, ejerciéndola en tiempo y forma que le conviere. 5º El ayuntamiento queda obligado a pargar los gastos ordinarios de conservacion del edificio en la proporción correspodiente a los locales cuyo uso se le concede; pero a fin de evitar sobre este punto todo motivo de contienda, conviene en entregar la cantidad anual de cuatro mil quinientos reales de vellon, o sean, mil ciento veinticinco pesetas, al señor adminsitrador del Seminario, a cuyo cargo queda por consiguiente el cuidado de todo el edificio. No se comprenden, en dichos gastos, los interiores de todos los locales que ocupa el Ayuntamiento y de los exteriores que sean relativos a puertas, vidireras y balcones del piso principal y a la planta baja, todos los que serán a cuenta del mismo. 6º También sera de cuenta del Ayuntamiento el pago del coste de las iluminaciones exteriores de todo el edificio en los casos en que la autoridad local lo dispusiere. 7º La fundacion del seminario renuncia al abono de la parte de gastos que al Ayuntamiento pudiera corresponder por los extraordinarios de la reparacion que actualemente exige el edificio a consecuencia de los desperfectos que en la armazón del mismo y en alguna de sus paredes ha sufrido en estos últimos años. Este informe remite ao Tomo titulado "Palacio Consistorial. Antecedentes Varios. Años 1766-1902. Folios 155 al 157". 1968 Taxación do Pazo de Raxoi con vistas a súa venda ao concello Castro Fernández 2007: 327-333 É unha valoración baseada sobre todo na superficie pero tamén o custe das intervencións precisas para igualar a parte do Seminario coa do Concello en termos de servizos. Daquela ocupa o Cabido (Seminario) 5.288 m2 dos 12684 m2 totais do edificio. O Concello, ten entón o 58,3 % (2 sotos, boa parte da planta baixa, e unha parte da principal).

42


Os Arredores A traseira do edificio é un espazo que anteriormente estaba fora da muralla urbana e isto condicionou enormemente a configuración desa zona de arrabalde, pois é espazo de volumes menores, poboamento esparexido, camiños e terreos de aproveitamento agrario ou artesanal agás na zona da actual avenida de Raxoi, que estaba máis incorporada ás dinámicas urbanas. Pola súa parte, os laterais presentan configuracións ben diferentes. Por unha banda, está o lateral norte e a fachada do Hospital Real e a Porta da Trindade; pola outra, a Avda. de Raxoi (antes do Inferniño de Arriba) condicionada pola muralla e o desnivel que a separa do Obradoiro. Na fronte, un espazo semisilvestre que distaba moito de ser a explanada que hoxe chamamos Praza do Obradoiro. Esa realidade foise transformado durante os séculos XIX e XX, cando o poboamento se foi concentrando, aínda que nunca perdeu ese aire de barrio extramuros e a conformación en rueiros que saen da antiga porta da Trindade. A presenza do Pazo de Raxoi marcou unha notable diferencia na contorna lateral e traseira. Diante foise conformando a Praza, con novos valores simbólicos. Os elementos máis significativos son: as antigas capelas da Angustia (hoxe San Frutuoso) e a Trindade (inmediatas ao Pazo de Raxoi), a parte norte do arrabalde das Hortas e o antigo barrio do Inferniño hoxe conformado polas rúas Raxoi e Trindade. No momento de construción do Pazo de Raxoi, tanto as rúas circundantes como o espazo das Hortas e a muralla eran zonas secundarias no tecido urbano. O edificio ten unha función de peche e pantalla que oculta esta zona.

AHN, MPD 2560 (s. XVIII)

As r ú a s da Tr i n d a d e e Raxo i Conforman o espazo urbano máis próximo ao edificio e nacen do antigo barrio do Inferniño que tiña o seu corazón na praciña onde ambas rúas conflúen. Ambas rúas foron urbanizadas en sucesivas fases a partir de finais do século XIX, cando foron reformuladas as aliñacións, instalouse un pavimento de pedra e, xa avanzado o s. XX, se 43


implementaron os servizos urbanos. Esta urbanización permitiu unha mellor relación de ámbalas dúas rúas coa Praza do Obradoiro, sobre todo da zona de Raxoi, que era inmediata. O cambio máis significativo veu da compactación do tecido construído e do cambio na década de 1950, cando se substituíu a rampla que conectaba a avenida de Raxoi coa praza do Obradoiro, illando en certo modo esa zona da praza. A finalidade era obstaculizar o tráfico rodado para reducir o seu impacto na contorna catedralicia. Foi un proxecto de Francisco Pons Sorolla, que tamén supervisou un plan para construír nesa avenida un Pazo de Xustiza que non chegou a facerse (Pons Sorolla 2007: 170-172).

AHN, D 670 (s. XVIII)

A r ú a da Tr i n d a d e Nace do antigo barrio do Inferniño e chamábase daquela rúa do Inferniño de Abaixo. Como sucede coas Hortas e a avda de Raxoi, aparece na cartografía antiga como espazo de crecente compactación froito da densificación da trama urbana durante os séculos XVII e XVIII. É unha rúa totalmente externa ás murallas urbanas que nesta zona daban a vivendas e a hortas; no que hoxe é o Pazo de Raxoi, foi perceptible durante moito tempo o foxo que protexía o valado. Configúrase historicamente como rueiro exterior conformado ao longo do camino para el campo de Santa Susana, nunha paisaxe de hortas e casas espalladas á sombra da muralla urbana e da Torre da Praza (Parga Castro 2009; López Cordeiro 2006 e 2009). Debeu ser xa de antigo unha rúa estreita e precisamente o seu reducido ancho foi considerado no momento da construción do Pazo de Raxoi, aínda que Lemaur -vista a

En primeiro plano o muro do cemiterio; ao fondo a capela de S. Frutuoso e a vella caseta (c. 1930)

44


estreiteza de moitas rúas compostelás- non lle deu maior relevancia á proximidade do novo edificio co cemiterio (Rosende Valdés 2004: 302-3).

Av en i d a d e Raxo i A sua denominación tradicional é Inferniño de Arriba e presenta unha íntima relación co Colexio de San Xerome. Era unha zona de vivendas e fincas de hortas que eran a traseira do Colexio. Toda a rúa actual estaba enormemente condicionada pola presenza da muralla, que seguiría máis ou menos a liña que hoxe levan os valados dos colexios de San Xerome e Fonseca. Os traballos arqueolóxicos desenvolvidos nos últimos anos devólvennos un panorama moi diferente ao actual, sobre todo na parte norte da rúa, aquela inmediata á Praza do Obradoiro. Aquí estaría non só o acceso da chamada Porta Falsa á praza senón tamén elementos relevantes como a

Elementos antigos, o Pazo de Raxoi e o parcelario actual (Parga Castro 2010) muralla urbana e os cárceres. Estamos falando do propio muro, que atravesaría o Pazo de Raxoi desde a zona da Costa do Cristo e seguiría pola Avda de Raxoi, pero tamén da Torre da Praza e do vello cárcere eclesiástico e ao pé deles, o foxo. Estes elementos medievais perviviron até a construción do Seminario e o desmantelamento da cerca (Parga Castro 2010). Estes elementos configuran aínda hoxe en día a estraña fisionomía desa zona que a mediados do século XVIII levaba o alcume de Patio de Madres, polo seu carácter pechado e por estar ao fondo algunhas parcelas con casas das Mercedarias. A elas prohibiúselles construír en 1761 para preservar as súas opcións dunha Casa Consistorial no solar da vella Torre da Praza (Pérez Rodríguez 1999:560; Ortega Romero 1966: 86); as súas casas e as da Universidade -que eran a ringleira que se asoma ao Obradoiro-conformaban a zona. Dado que a praza do Obradoiro non quedou configurada plenamente até a construción do Pazo de Raxoi e das obras de acondicionamento e nivelado do terreo que se fixeron despois, a actual

45


Avda. de Raxoi era o peche sur da praza, ao tempo que acceso á Porta Falsa á que se chegaba por unha rampla. Unha vez que se construíu o Pazo de Raxoi esta zona quedou vinculada de xeito máis estreito coa praza e os elementos fundamentais dela pois se converteu nun acceso importante e a ela daban as cocheiras do Seminario, nos baixos da vella torre que estaba onde o Pazo de Raxoi sobresae nesta zona alta. O Seminario tiña acceso por elas, como ben describe un documento de 1867: calle que ba al Inferniño y cubre las tiendas debajo de las vobedas que sirvieron de cocheras al dicho Seminario. En 1904 se emprazou aquí unha instalación eléctrica que viña do transformador sito ao carón do actual edificio da delegación do CSIC no Franco e empalmaba con outra liña do eixo InferniñoCarretas á altura do actual transformador, nos baixos da praza do Obradoiro. Non se sabe como se conectaba esta zona coa praza. Unha foto antiga anterior á remodelación dirixida na década de 1950 por Pons Sorolla amosa unha rampla empedrada.

A c a p e l a da Tr i n i d a d e A capela se situaba na esquina da rúa das Hortas, xusto fronte á igrexa da Angustia (hoxe San Frutuoso) e daba nome á porta da muralla e a un pequeno barrio conformado polas casas próximas. Era un dos templos mencionados no Códice Calixtino e tiña ao seu carón un pequeno cemiterio no que se sepultaban os peregrinos que falecían na cidade. Remodelada no século XVII, foi abandonada durante o século XIX, cando igrexa e cemiterio foron vendidos. As parcelas acabaron repartidas entre os veciños da zona, que instalaron nela casas e hortas e o templo entrou en ruína. Tal foi a súa degradación que a Corporación aprobou o seu derrubo en xaneiro de 1938.

A i g r e x a d e San Fru t u o s o Consta que neste lugar existía en 1508 unha pequena capela, da advocación da Veracruz e que ao seu carón estaba xa o cemiterio que logo será de los peregrinos del Hospital Real, por isto ambas estruturas se asentan en terreos do Hospital. Experimentou unha reforma radical a partir de 1753, baixo o proxecto deseñado por Lucas Ferro e executado baixo a supervisión dos oficiais do Hospital. Esta obra tería sido provocada pola emerxencia e popularización da devoción a unha imaxe da Virxe da Angustia que estaba na igrexa desde o século anterior. A masiva presenza de fieis e a

46


consistencia das dúas esmolas deron pulo á obra (Fernández Castiñeiras 1997; Ortega Romero 1997; Beiras García 2008: 85). Dado que, tanto o templo anterior como este, foron concibidos como anexo ao cemiterio que tiña no costado, a fachada o conxunto escultórico alude á presenza da morte e á promesa da vida eterna. O fermoso edificio actual presenta unha faciana e unha feitura de conxunto na que predomina a verticalidade pois o seu arquitecto buscaba a súa incorporación á praza do Obradoiro. Serviría así como peche dun espazo que precisaba unha reordenación visual, pois o edificio de Raxoi aínda non estaba construído. Esta intención foi conservada no proxecto do pazo consistorial por iso aínda hoxe a capela forma un eixo coa vía que entra ao Obradoiro polo Arco de Palacio. Esta solución permitiu un certo desafogo a través da pequena praciña que hai diante da capela (Bonet Correa 1978: 98). A súa advocación antiga (a da Nosa Señora da Angustia) levaba o alcume de Angustia de Abaixo, para distinguila da capela da Angustia de Arriba, asentada no barrio de San Pedro. O seu nome actual é froito do traslado que a ela se fixo en 1920 da parroquia de San Frutuoso, até entón sita na catedral.

O Cem i t e r i o Ocupaba a parcela adxacente á capela da Trindade, onde hoxe hai un pequeno xardín. Nel eran enterrados os doentes falecidos no Hospital; a documentación antiga da a entender unha disposición rectangular arredor dun punto central no que estaba situado un cruceiro cuxa substitución podemos datar en 1703 e que sería obra do escultor Francisco de Bouzas. Deixou de usarse a partir da construción do cemiterio municipal en San Domingos de Bonaval e pasou a ser incorporado para os usos do Hospital que ao parecer o usaba como espazo para tender roupa e aparcamento. Todo estaba separado do exterior por unha tapia que foi derrubada no arranxo da rúa da Trindade que se fixo en 1964. Cemiterio en 1866 visto desde a Alameda (detalle Apoiada no valado e ao carón da da foto de Thurston Thompson) igrexa houbo desde antigo unha pequena caseta cuxa existencia podemos documentar en 1834. Alí pasou daquela o corpo de garda do cárcere municipal. A súa demolición 47


foi prevista no proxecto de ampliación e pavimentación da rúa da Trindade de 1947 para ampliar o espazo e o entronque entre a rúa e a praza fronte á igrexa. Non obstante, parece que o caseto sobreviviu pois o seu derrubamento figura no proxecto de 1964.

As Hor t a s O antigo arrabalde das Hortas é de orixe medieval e foise conformando a partir do camiño que por San Lourenzo levaba á Noia e a Pontevedra, os principais portos da Terra de Santiago. Naquel tempo había alí algunhas vivendas e obradoiros e, sobre todo, hortas e agros. A máis grande era a horta de Tarás, situada a altura do actual Hospital Real. Os planos históricos amosan como pouco a pouco a zona se vai configurando en rueiro, coas casas contra a rúa e as hortas e campos contra atrás; nas traseiras as parcelas están xa pechadas no século XVIII, tal e como amosan as cartografías dese século. Eses deseños amosan tamén a presenza de cursos de auga que cruzan as hortas e pastos e que serían usadas para o seu rego. Conformase a partir das augas sobrantes dalgunhas fontes urbanas e o seu leito foi progresivamente mudado para mellor servizo das parcelas (Engrobas s.d.) Unha das intervencións mais relevantes das corporacións do século XIX foi a pavimentación dos espazos urbanos e a instalación de escaleiras nalgunhas ramplas antigas, como é o caso da que une a Costa do Cristo coa rúa das Hortas. Esta pequena intervención permitiu solucionar a mobilidade ao tempo que se embelecía a zona, aínda que fora de xeito sinxelo, como é o caso, instalando simples varandas metálicas (Cores Trasmonte 1962: 41).

As Hortas contra 1800

48


A Co s t a do Cr i s t o É unha vía que percorre o eixo que ven da Praza de Cervantes e o Arco de Palacio cara á Porta da Trindade. A modificación desta posta debeu ocasionar tamén o cambio desta saída da cidade. Historicamente (esta vía e a que a precedeu) foi un foco de problemas por canto a forte pendente provocaba constantes avenidas en tempos de choiva, coa conseguinte destrución das calzadas. A cloaca xeral da cidade baixaba por este tramo. Conéctase coa zona das Hortas a través dunha escaleira e dunha fonte cun manancial histórico, pois podería ter sido habilitada para encher de auga o foxo da muralla (López Alsina 1988: 257). Documentamos un arranxo con reformulación da pendente en 1866 e xa no século XX unha intervención dirixida por Pons Sorolla que tivo un perfil máis ben estético (Castro Fernández 2007: 170).

AHUS, AM 888-5

49


Documen t o s 1589/1/23 Arrendamento feito por García Álvarez, clérigo, veciño da cidade de Santiago, garda do tesouro da catedral, a Gabriel de Ávila, traballador, da mesma veciñanza, dunha casa que está xunto á muralla da cidade, á beira da Torre da Praza, durante sete anos e por unha renda anual de catro ducados ACS, P 102, fol. 182r-183r Una casa junto a la muralla desta çiudad, adelante de la torre de la plaça, a la parte del bendabal, junto a la otra casa que allí tiene Juan Rodríguez 1585/11/7 Arrendamento Gonzalo de Morou, veciño da cidade de Santiago, en nome e por poder do licenciado Juan Pereira de Castro, a favor de Jácome Botana, canteiro, veciño da cidade de Santiago, dunha casa sita preto da torre da praza, por seis anos e prezo de catro ducados en cada ano. ACS, P092, fol. 555r-557v Menciona a horta dá Galea, que está detrás da praza; tamén un camiño que rodea a preto por alí e que dá a unhas hortas. 1590/11/14 Carta de pago de María Rodríguez de Bando, viúva de Estevo do Bando, veciña da cidade de Santiago a favor de Bartolomé Fernández Bueno, mordomo do arcebispo D. Juan de Sanclemente de catro ducados e catro reais polo dereito dun territorio arrimado á torre da praza. ACS P106, fol. 429r-430r ... tubiera çerrada un pedaço de huerta questaba arrimado a la Torre de la Plaça, a la parte del bendabal y quando se hiço la çerca por aquella parte se le derribó e quitó la piedra para la muralla... o mordomo da orde que se lle compense. Este é o testemuño de pago 1611-12-02 Arrendamento feito por Bartolomeu García de Seares, escribán, veciño da cidade de Santiago, a Pedro de Bran, entallador, da mesma veciñanza, de dous hortos sitos xunto e baixo a Torre da Praza, durante nove anos e por unha renda anual de cincuenta reais ACS P145, fol. 152r-153r ...dos huertas questán fuera desta çiudad, junto y debajo de la torre de la plaça, que son de la tenençia de Juan Pérez de Tui, segun que están çerradas... y si el dicho Pedro de Bran quisiere hazer en las dichas huertas alguna casa para guarda de las dichas huertas, que la haga por su cuenta y al fin del dicho tienpo ansi la a de dejar libre y desenbargada... 50


1617-11-8 Fianzas outorgadas por Baltasar Carreira, xastre, veciño da cidade de Santiago, a favor de Juan Suárez de Boiro, veciño de San Vicente de Rial, preso na Torre da Praza, cárcere público da devandita cidade, por certa débeda, comprometéndose para coa súa carcereiro, Juan de Liñares, de que non fuxirá dela unha vez que lle quite os grillóns. ACS, P 154 fol. 535r

1822/06/12 Licencia a D. Alejandro Lamela, para reedificar una casa xunto ao cárcere eclesiástica. Dáse licencia segundo o que indique o mestre Trasmonte e a Policía. AHUS AM 352 fol. 222 1822/7/23 Desestímase pretensión de Juan Luaces para aproveitamento do terreo baldío no barrio do Inferniño. AHUS Am 352, fol. 495 1834/08/09 Remoción do corpo de garda. AHUS AM 391, fol. 17v Remoción do corpo de garda. Remoción do corpo de garda do cárcere para un local contiguo a capela da Angustia. ... que se remueba el cuerpo de guardia de la cárcel para un cuarto o pieza que se hallla unida a la capilla de Nuestra Señora de las Angustias... Acordouse notificalo ao Hospital para que o ceda. 1866-1868 Expediente para a reedificación do empedrado do tránsito que desde a praza do Hospital baixa á rúa das Hortas. AHUS AM 888, exp. 5 É unha reedificación do empedrado, inclúese a escalinata existente abaixo e tamén as ramplas con que termina a rúa, que desembocan, unha xunto ao cárcere público e a outra na rúa de Tarás. A rampla e escaleiras son en cantería con cachotería revestindo os paramentos verticais, que van rematados con plintos de pedra e petril de cantería. Na escaleira fíxose algo de desmonte en terreno pizarroso e reconstruense en canteria e muros de barro revestidos con cachote. Arquitecto responsable é Manuel Prado y Vallo Este expediente contén a documentación da licitación da obra de la calle que conduce de las Huertas a la plaza de la Constitución, denominada Cuesta de las Angustias. 51


Bastante detallado o prego: no centro da rúa, sobre soleras de pizarra de siete centimetros de espesor por cincuenta y nueve de largo se establecerá una cloaca de ochenta y tres centímetros de alto debajo cobijas, por cuarenta y seis de luz, con muretes de cuarenta y un centímetros de espesor y tapas de losas de granito que tengan ochenta y seis centimetros de largo por veinte de espesor. La cloaca en el paso de la gradaria se escalonará hasta el nivel de la calle de Taras. Detalladamente descríbense as características construtivas da cloaca e da rúa. Tamén están aquí os pregos económicos, as ofertas presentadas. Levouna Rafael Grove. 1872 Expediente de alineación da rúa Hortas AHUS AM 2022, exp. 17 Alí está a escaleira, e aos 2 lados da rúa, as iglesias (a da Trindade e a da Angustia) 1937 Expediente sobre a igrexa da Trindade AHUS AM 2481, sen numerar. 1937/8/3 Solicitude do párroco de San Frutuoso, que foi denunciado polo arquitecto municipal, como ruinosa la capilla y en especial la torre de la Santisima Trinidad, sita en territorio de aquella parroquia y apuntalada, por decreto de la alcaldia de 28 de diciembre de 1935, cuyo mandato cumplió el recurrente; es de necesidad proceder a desmontar dicha torre 1937/8/17 Informe do arquitecto municipal, Banet. La capilla de la Trinidad forma con la Iglesia de San Fructuoso un conjunto bello en unión de la calle de las Huertas y el trozo de paisaje típico que se divisa por entre las torres de ambas iglesia y capilla.... Creo lamentable que desaparezca la capilla de la Trinidad. No obstante, entiendo que de no expropiarla el Ayuntamiento para conservarla, previa consolidación ya que dicha torre ofrece gravisimo peligro de derrumbamiento, no hay posibilidad de denegar la licencia. 1938/1/19 Acordo municipal para autorizar o derrubo 1947 Pavimentación rúa Trindade e Hortas AHUS AM 2488, sen numerar. Un proxecto bastante amplo: empedrado de beirarrúas, construción saneamento de ambas as rúas, elaborado por o arquitecto Banet e cofinanciada polos veciños. Pavimento de cantería nas beirarrúas e chapacuña na calzada, que é o que había. As laxas da beirarrúa van sobre a terra, arrexuntadas con morteiro de cemento. A da calzada vai tamén

52


sobre terra apisoada. Para maior resistencia do pavimento faranse nervios de perpiaño máis ou menos cada seis metros. Exponse así mesmo establecer a nova aliñación da rúa para darlle un ancho máis uniforme e suprimir a caseta contigua á igrexa de San Frutuoso, e así facilitar la desembocadura de la calle en la plazoleta que se forma en el encuentro de esta con la de Carretas. Esta caseta é unha que había pegada á igrexa, que desapareceu, deixando máis espazo ao redor do Pazo de Raxoi. Segundo os pregos técnicos: chapacuña en cuarcita negra, dura, de forma y dimensiones mas o menos inscriptibles en un rectangulo de 0.25x0.30 mts, admitiendose de mayores dimensiones para el relleno. Consérvanse sumidoiros, rexistros e arquetas existentes na rúa. 1964 Proxecto de pavimentación da praciña aberta á rúa da Trindade nos arredores da Igrexa de San Frutuoso. AHUS AM 2488, sen numerar Proxecto: Arquitecto J. Banet. Lonxitude de 64 metros e unha profundidade de 18 metros e contiguo a la iglesia de San Fructuoso existe un espacio limitado por muros de manposteria, en el cual está enclavado un Crucero y una serie de postes de piedra alineados utilizados en tiempo como secadero de ropas del Hospital Provincial. Cedido por la Diputación para instalar en este espacio un aparcadero de coches, se proyecta la demolición del muro que los separa de la calle de la Trinidad y su pavimentación... Proxéctase a pavimentación deste espazo con a praciña no mesmo tipo de pavimento que el de la calle Trinidad, silleria sobre cimiento de hormigón, cuyo perfil longitudinal será el de la calle y el trasversal el preciso para que acudan a esta las aguas pluviales. 1964 Proxecto de pavimentación da rúa da Trindade. AHUS AM 2488 sen numerar Proxecto: Arquitecto J. Banet. Laxas de pedra sobre cimento de formigón No plano desta obra, segue aparecendo o caseto á beira da igrexa que debía desaparecer ao realiñar a rúa. 1871 Expediente para a aliñación e ensanche da rúa do Inferniño de Abaixo desta cidade. AHUS AM 2022 exp. 11 Informe de Manuel de Prado: no siendo esta calle ni aún de mediana importancia, por la poca gente que por ella transita, he procurado hacer en su actual alineación, las reformas que considere más indispensables, teniendo en cuenta el estado de sus edificios, que si bien 53


muchos de ellos no son de agradable aspecto, ofrecen mucha vida por su solida construcción. Calquera outra aliñación implicaría unha considerable expropiación. A existencia dunha fonte no campo do Inferniño impediu dar máis ancho ao entronque da rúa nesa zona, como tambien los caños o cloacas que conducen las materias inmundas de la carcel y las aguas sobrantes de la mencionada fuente, que unas y otras corren inmediatas y a lo largo de la muralla, comprendida entre dicho esquinal y la Casa de Baños. 1904 Emprazamento de casetas transformadoras e tendido de cables. Plano de liña de alta tensión soterrado e dos transformadores xa colocados e dos que están por colocar. Inferniño de Arriba. AHUS Am 2044 exp. 13 Do transformador que estaba ao carón do que agora é a Delegación do CSIC en Galicia, sae un cable soterrado de 16 mm de sección que rodea ao edificio pola rúa de Raxoi. Ao pe das actuais escaleiras desa rúa empalmaría con outra liña que ten percorrido Inferniño/Carretas.

54


A Praza do Obradoiro No tempo no que comezou a barallarse a construción do Pazo de Raxoi, esta zona se aproximaba mais ao que hoxe chamaríamos descampado que a unha praza propiamente dita. Tiña unha planta máis ben irregular de corte trapezoidal ao que asomaban a catedral, o Hospital Real e Colexio de San Xerome, a muralla coas súas torres (entre elas a da Praza), os cárceres e o puñado de casas que hoxe denominamos avenida de Raxoi. Estaba a terra e presentaba irregularidades e desniveis; fóra usada como espazo de traballo para as obras dos edificios colindantes. Máis alá dos edificios monumentais, na zona da Avda de Raxoi, a praza quedaba pechada polas casas da Universidade que seguían unha liña descendente cara a muralla e a chamada Porta Falsa; había tamén parcelas que eran do convento das Madres Mercedarias. Documentamos nos séculos XVI e XVII o arrendamento de vivendas nesa zona que deben ser antiquísimas. É nese tempo que o descampado comeza a ser praza pois se urbaniza pouco a pouco coa construción do Hospital, o claustro da catedral, ... E aínda tardaría como vemos nun plano do século XVI (Rosende Valdés 2004: 262 e ss). O eixo que ven da Acibecharía era frecuentemente obxecto de avenidas nos tempos de invernía, pois ao habitual caudal das augas rebordantes das fontes uníanse o que ocasionaban as choivas. Un plano de 1755 amosa como daquela xa existía alí unha canle que conducía estas augas (Bonet Correa 1992: 97). Nesa cartografía antiga, vese como a feitura da praza era xa irregular e ningún dos proxectos construtivos anteriores intentara disimular esta circunstancia, por exemplo, aliñando as construcións (Bonet Correa 1992: 95-96). Esa falta de simetría que ten a praza e a súa teatralidade -polo espazo urbano que crea, polos desniveis e perspectivas que xeraba pero tamén porque está oculta á vista até que se entra alífan que sexa un lugar debedor do urbanismo barroco, tan dado a sorprender e despertar sensacións. Como ben di o profesor Bonet Correa, a praza non é simétrica, pero tampouco necesita desa simetría, como ben se demostrou no tempo en que estivo alí instalada a estatua de Montero Ríos.

A praza no plano de 1595 (AGS)

Por ser un dos grandes espazos libres arredor da catedral e o único realmente libre de serventías do tipo mercados, procesións, etc., a zona acabou sendo usada para aqueles fins nos que se precisaba amplitude. É o caso dos obradoiros de construción dos grandes edificios colindantes (de onde tomaría o nome a praza) pero tamén dalgunhas celebracións públicas (Bonet Correa 2003; Bonet Correa 1978). Todas estas circunstancias non privaron á zona de converterse nunha verdadeira praza antes de ser espazo urbanizado, pois era lugar de encontro e sociabilidade da cidadanía que lle atribuía valores ligados sobre todo aos eventos públicos. En efecto, os desfiles e grandes espectáculos aos que era tan afeccionada a sociedade barroca atoparon no Obradoiro o seu escenario perfecto. Había, non obstante, un pequeno problema na 55


sucesión destes eventos: o concello non dispoñía dun espazo propio aquí, o que obrigaba a pedir xanelas ao cabido ou a instalar palcos e graderíos cada vez que se organizaba algún acto. Esta circunstancia foi unha das razóns aducidas polos rexedores para instalar nesta zona as Casas Consistoriais, e que logo xustificou esa distorsión na construción do Seminario.

Detalle da zona no plano de 1750 (IEG Padre Sarmiento)

A eme r x en c i a da Pra z a d o Ob ra d o i r o O Obradoiro emerxe realmente como praza unha vez que queda pechada polo lado Oeste coa construción do Pazo de Raxoi. Será entón cando este espazo, que é importante sobre todo nas grandes ocasións, comece a estar presente na vida da cidade de xeito máis cotiá. É esa integración nas dinámicas cidadás a que achegará novos valores e tamén eses usos que conforman unha praza. Un plano de 1755 amósanos o conxunto de edificacións presentes na praza nese momento. Nel aprézase claramente a canle que leva as augas, o trazado irregular da zona e os edificios presentes: Hospital, Pazo arcebispal e Catedral co seu claustro, Colexio de San Xerome, casas do Inferniño, Torre da Praza, cárceres e Porta da Trindade (Bonet Correa 1992: 97; Rosende Valdés 2004: 301).

A praza do Obradoiro en 1755 (AHND 1095) 56


Como vemos, é aínda un espazo urbano en construción que quedará rematado coa erección do Pazo de Raxoi, que se ofrecerá como peche monumental que completa os elementos existentes ao tempo que regulariza un pouco a asimetría da praza ao confrontarse directamente coa catedral. Até entón a praza era un enorme espazo aberto irregular, posiblemente con certo aire inconcluso. O proxecto de Lucas Ferro é coñecedor desa circunstancia e por iso prevé unha construción cunha fachada elegante e dunha marcada horizontalidade que busca pechar a zona por ese lado. Lemaur tamén é consciente desa necesidade como afirma no seu informe sobre o emprazamento do edificio na liorta co Hospital: quedará mucho mexor la plaza, y el nuebo edificio añadirá a la magnificencia de la referida fachada si se coloca en el lugar que representan las líneas con la tinta negra. Por que esta fachada quedará del todo despejada y la plaza más ancha (Pérez Rodríguez 1999: 578). Acabada a obra, a Praza era un lugar diferente. En primeiro lugar, o terreo estaba máis nivelado, por canto se verteran alí as terras e materiais procedentes dos cimentos e derrubes (Ortega Romero 1966: 96). Ademais a nova construción nivelaba tamén a estética e facía do vello descampado unha explanada monumental, unha praza. E finalmente, construído o edificio do Seminario e Consistorio a praza comezou a adquirir un carácter urbano e social ben diferente. Por iso, unhas das primeiras intervencións feitas foi a súa urbanización: en 1787 comezou a empedrarse o piso, comezando polas plataformas en pedra que unen os principais edificios entre eles. Estaban conformadas con pezas de lousa que foron substituídas no século XIX. Curiosamente nos diversos proxectos manexados ao longo do tempo nunca se avanzou o empedrado en granito do conxunto da praza (Rosende Valdés 2004: 311 e ss). Outra, que non pasou de proxecto, foi o traslado dos mercados para esta zona (Rosende Valdés 2004: 313).

A praza contra 1932 (Bildarchiv Marburg)

As r emod e l a c i ó n s O piso de terra deu pronto problemas de filtración de augas cara as tendas ou baixos do Seminario na zona do Inferniño. En 1867, construíuse o baldosado da praza nesa zona (Cores Trasmonte 1962: 38-39). Polo que se ve na fotografía antiga esta praza contou de antigo co alumeado público instalado polo concello. Eran inicialmente farois de aceite. A praza contra 1866 (foto de Thurston Thompson)

57


As imaxes antigas e os testemuños documentais sitúan no século XIX a pavimentación da praza que sería nas dúas formas que hoxe vemos: pedra marcando os itinerarios principais e terra no resto. Até 1833 as plataformas eran de lousa e foron arranxadas ese ano coa instalación das pezas de granito. Relata Celestino Sánchez Rivera (1945:158) que nos recunchos que ían quedando en terra pastaban os cordeiros. Un intento moi interesante de intervir na praza foi a instalación en 1916 da estatua de Montero Ríos que se encargou a Mariano Benlliure. Todo o proxecto foi enormemente polémico, desde a iniciativa de honrar de xeito tan público e permanente ao prócer compostelán -contestado polo seus adversarios políticos- como o emprazamento -discutido por unha parte importante da opinión pública. Buscábase homenaxear ao político e, de paso, dar á praza unha certa simetría. Ao cabo, esta iniciativa demostrou que tal obxecto nin é posible nin é necesario. Nos anos 50 Pons Sorolla acometeu obras para o mellor acondicionamento da praza, foron varias intervencións que deron como resultado o que hoxe vemos (Castro Fernández 2007: 167-172). Modificáronse as rasantes, desapareceron as ramplas antigas que unías á praza co Inferniño e coa Acibecharía e foi instalado un novo pavimento. Modernizouse, en certo modo a aparencia da zona sen perder un elemento característico que xa vemos nas fotografías antigas: a dicotomía entre as aceras que unen entre si os edificios e o resto da praza. As escaleiras foron interpretadas como embelecemento pero tamén serviron para dificultar a presenza do tráfico rodado. 58


Outra das intervencións fixo un pequeno replanteamento da rasante da lonxa do Hospital Real, que redundou nun rebaixe no nivel da praza nesa zona.

A p r a z a , r e f e r e n t e na v i d a c ompo s t e l á Malia que o Pazo de Raxoi converteu o vello descampado nun espazo parecido a unha praza, ou precisamente porque non supuxo a urbanización inmediata, a zona continuo servindo como escenario de actos públicos. De feito, ao programa tradicional uniríanse agora as propostas do Concello, que até entón tiñan lugar na Praza de Cervantes. A praza era, e seguiu sendo, o escenario das touradas que se organizaban sobre todo durante as celebracións do Apóstolo. Armábanse alí os currais para os animais, pechábase a praza para acoutar a entrada e o ruedo, armábanse palcos e gradas para acoller ao público. Era un enorme dispositivo que non por repetitivo deixaba de ter a súa dificultade. A construción de Raxoi permitiu aforrar algúns destes esforzos, por canto a corporación podería agora ver os espectáculos desde os seus propios balcóns (Pérez Rodríguez 1999: 563 e 566). Con todo, como o concello alugaba postos para pagar a festa, os balcóns non eran suficientes e se recorría ás xanelas do cabido; en 1813, os capitulares vetaron o paso asi que houbo que levar as touradas a outro sitio. Nunca máis volveron ao Obradoiro (Pérez Constanti 1993: 307-311). Este evento é posiblemente o máis coñecido polo público contemporáneo pero o certo é que a praza era o sitio elixido para todas as grandes celebracións (Pérez Rodríguez 1995).

A fotografía máis antiga que se conserva (1858) O concello dotou coas súas iniciativas de novos significados a este espazo que non estaría só vinculado en adiante aos actos da Igrexa. Aquí eran recibidos os arcebispos entrantes (Rosende Valdés 2004: 314) e os grandes hóspedes como o Marqués de la Romana en 1809 (Pérez Constanti 1993: 345); aquí tiveron lugar os grandes actos cívicos como acontecementos da vida dos reis (Pérez Constanti 1993: 489). 59


En xullo de 1812 a praza foi o escenario do xuramento público e solemne da Constitución de 1812, para o que se mandou construír unha fermosa arquitectura efémera e se programaron actos e festexos (Pérez Constanti 1993: 485 e ss). Nestes días, alumeábase a praza pola noite ou se programaban festexos; en moitas ocasións os fogos artificiais servían como fin de festa. Este lado lúdico suavizaba á praza e as entidades que a ela asomaban de xeito que esa zona tan dotada de valores monumentais e institucionais se abría á xente común e a súa sociabilidade. Estes usos, a camiño entre o institucional e o festivo son os que prevalecerán nos séculos seguintes, sendo o referente inescusable nas celebracións vinculadas á festa do Apóstolo, tanto dos actos civís -a recepción da corporación municipal aos visitantes ilustres- como dos relixiosos –a procesión do Patronato- pero tamén de eventos máis lúdicos e populares como os fogos, as vésperas dos romeiros agardando o día do Patrón, as verbenas e paseos... Incluso nos modernos séculos XX e XXI prevalecen estes usos e valores cuxo reflexo vemos non só neses mesmos eventos senón nas súas formas actualizadas como son as recepción das grandes peregrinacións, a exposición dos logros comunitarios, o espectáculo de luz e son do Apóstolo ou o pregón. Non se perdeu o lado institucional, aínda que si parece que queda máis recollido, prodigándose só en ocasións moi singulares: desde os balcóns de Raxoi se proclamou a República en 1931 e presenciaron en tempos recentes a toma de posesión dalgúns presidentes da Xunta e manifestacións cívicas de toda índole. Hoxe á praza ten un novo significado que é de conformación recente: é o súa concepción como punto final das peregrinacións xacobeas; en efecto, os peregrinos pasaron a entender este espazo como a meta física da sua viaxe, de xeito que encarna para eles o corazón e esencia da cidade. É algo ben curioso por canto é evidente que os composteláns se retiraron da praza pois hoxe a asumen máis como espazo de representación institucional que como escenario da vida cidadá.

60


Documen t o s 1542-04-21 Arrendamento feito por Xácome de Montaos, escudeiro veciño da cidade de Santiago, a Afonso Modorra, carniceiro veciño da mesma cidade, dunha casa situada na praza do Hospital Real, por catro anos e cinco ducados de ouro anuais. ACS, P009, fol. 344

1558-1559 Dous arrendamentos de Xácome de Montaos, de casas na praza. ACS, P 025, fol. 222; 250

1559-1-23 Arrendamento de Afonso Fernández, prateiro, veciño da cidade de Santiago, a Domingo Pérez, pedreiro, veciño da devandita cidade, dunha casa sita na praza do Hospital, por cinco anos, pagando de renda cada ano, dez ducados e un par de capóns ACS, P025, fol. 250

1562-09-05 Arrendamento de Xácome Montaos, veciño de Santiago, a favor de Isabel Pérez, viúva, veciña de Santiago, dunha casa sita na praza do Hospital Real, pola súa vida e renda de 10 ducados e dous capóns ACS P027, fol. 41

1609-09-01 Arrendamento feito por Melchor de Bustillo, organista da catedral de Santiago, a Xoán de Ramírez, canteiro, veciño da cidade de Santiago, dunha horta que está detrás do Colexio Maior, na praza do Hospital, durante dous anos e por unha renda anual de seis ducados. ACS, P 140, fol. 66r-66v ... e arrendó unha huerta que esta sita junto a la trasera del colegio desta çiudad, que sale a la çerca desta çiudad con mas los dos suetanos de la casilla vaja questa junto pegado a la casa en que bive el dicho Melchor Bustillo en la Plaça del Ospital... 1793/08/01 Gastos das festas Apóstolo AHUS AM 688, 279r (Xun t a d e p r o p i o s e a r b i t r i o s ) Por exemplo no fol. 279r de 1793/08/01 un gasto da tourada

61


... tesorero de propios y arbitrios porque Benito Pensado carpintero de la ciudad trescientos reales por hacer los toriles, puertas de entrada de la plaza y cerrar el sitio en que se recoje la tropa y asimismo pagará veinte y quatro reales al mayordomo de alquiladores para la saca de toros de dicha plaza y diez y seis reales a Antonio Paredes herrero para la echura de garruchas...

1867 Contabilidade. ACS IG 430, sen foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Construción do lousado da zona correspondente ao Seminario Nº 6: nota de continuación de obras 14787 reais en xornais, táboas, pintor, papel de colores, ferreiro, vidreiro... ...construcción del baldosado de la Plaza del Hospital, según recibo del maestro cantero... (outorgado el 31-12-1867). Administrador: Manuel Noya Nº 20 1867-12-16: cinta do canteiro José María Gonzalez, 1384 reais ...por el cuadro de baldosado que construi segun contrato al modo de piso de media madera en la plaza del Hospital, calle que ba al inferniño y cubre las tiendas debajo de las vobedas que sirvieron de cocheras al dicho Seminario.... 1951 Obras de reforma de la Casa Consistorial e instalacións da mesma AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2 Proxecto de reforma 1951 a cargo de José Banet. Aquí hai unhas fotos que amosan a rasante e pavimento antigo da praza, luminarias, etc. 1950 e ss. Diversas obras de acondicionamento na praza e contorna Castro Álvarez 2007, p. 167-168 O seu resultado é o aspecto actual. Novo pavimento, cambio de rasantes, restauración dalgunhas fachadas e elementos perimetrais. O pavimento respecta os matices e diferenciacións presentes no s. XIX: beirarrúas e camiños, con tratamentos distintos e unindo simbolicamente os 4 edificios que conforman a praza. Construción de escalinatas para salvar os diferentes niveis da praza e espazos limítrofes. Esta obra resalta o carácter moderno (no contexto medieval compostelán) da praza e realizase nun contexto de revitalización do fenómeno xacobeo. Son intervencións máis ben de embelecemento. No conxunto: substitución de antigas ramplas por escaleiras con novas rasantes e solucións á diferenza de niveis. Obstáculo tamén ao tráfico rodado.

62


1952 Lonxa do Hospital Real Castro Álvarez 2007, p. 170 Permanencia a liña que marcaba a separación entre a xurisdición real e a praza, con estruturas constritivas e cadeas. Desmontouse o peche e nivelouse tomando a rasante do arco do arcebispo, e sustentando nun zocalo a baixada da Costa do Cristo. Para manter o nivel, rebaixouse tamén a praza na zona do pazo de Xelmírez, ao que agora se accederá subindo 3 chanzos.

63


O emprazamento O edificio está construído no borde mesmo do que noutro tempo foi o descampado diante da catedral, no precipicio e escarpa que serviu para apoiar a muralla urbana. Os elementos históricos deste emprazamento son a propia muralla, a Torre da Praza e os cárceres eclesiástico e civil. Todos eles desaparecerán coa construción do edificio que traerá á zona, sobre todo á traseira, unha nova configuración.

A mura l l a u r b ana Os estudos históricos e arqueolóxicos datan a cerca que protexía a cidade de Santiago no século XI; tería sido construída e reconstruída en diferentes fases, sendo ela mesma posiblemente unha evolución dunha antiga palizada feita en madeira e protexida por un foxo (López Cordeiro 2009; López Alsina 1988). É o referente máis relevante da zona, por canto visibilizaba a separación física, social e mental entre o centro urbano e a periferia. A súa existencia xustificou non só a permanencia dun espazo libre ao seu arredor senón tamén que nunca se intentaran reparar ou encher os desniveis nacidos do antigo foxo. En toda a zona, se foron deseñando co paso do tempo solucións para o tránsito entre os dous niveis. Eran comunmente conxuntos de ramplas implementadas nas vías de acceso ás portas. Nesta zona, a muralla tiña tres elementos significativos: a Porta da Trindade, que daba acceso ao arrabalde das Hortas e a través del aos camiños que saían da cidade, a Torre da Praza e a “Porta Falsa” ou acceso de menor entidade no que hoxe sería o lateral sur do actual Pazo de Raxoi. O conxunto presenta no momento da construción do Pazo de Raxoi unha certa degradación.

Detalle do plano de 1743 (AHN D1095)

Esquema da fortificación (Parga Castro 2010)

A fortificación que protexía o perímetro urbano constaba de foxo (neste caso o propio desnivel), cerca con remate de ameas e parapeto para protección da garda e adarve. Segundo os datos ofrecidos polas diferentes escavacións tería arredor duns 5 metros de altura e un grosor aproximado de 2,5m. Os cubos e foxo que pechaban o recinto urbano teñen dimensións e feitura variable, o que indica que se fixeron en fases sucesivas. 64


A Torre da Praza reforzaba a función defensiva da muralla e se erguía como alcázar arcebispal desde os tempos medievais. Estaba arrimada á cerca urbana neste treito e se comunicaba co paseo de ronda, que permitía patrullar o recinto murado. A Porta da Trindade era o principal acceso á cidade por esta zona pero sempre foi un treito dificultoso pois o desnivel entre os dous lados da muralla obrigaba a que tivera unha configuración en pendente que tendía a formar aglomeracións e era con frecuencia danada polas avenidas provocadas polos temporais. No século XVI fíxose unha importante intervención nesta zona, tanto para mellorar o difícil acceso como para que o Hospital reorganizara as súas dependencias. Desaparecerá un dos cubos da muralla pois o paso se trasladará contra o norte e será refeito, ao tempo que se abre unha pequena porta desde o Hospital e se habilita o miradoiro (Rosende 2004: 300-301). Ao seu carón había unha segunda porta que tamén desapareceu. De todo aquelo quedou como testemuño da vella muralla os paramentos do miradoiro do Concello (fronte ao do Hospital) (Cabrera Tilve 2016: 29 e ss).

Reconstrución dos edificios preto da Porta da Trindade (Pérez Rodríguez 1995) No século XVIII foi restaurada a chamada “Porta Falsa”, que era un pequeno arco, para mellor servir ao paso dos enterros que se facían no pequeno cemiterio que había ao carón da actual capela de San Frutuoso, aínda que por ser acceso peonil era usada por todo tipo de persoas que querían evitar o balbordo da Porta da Trindade (Engroba Cabana 2013: 190). Segundo as reconstrucións feitas pola arqueoloxía, o seu percorrido nesta zona sería: rúa Carretas- escaleira e igrexa de San Frutuoso-Avda. Raxoi até o seu encontro coa rúa de San Clemente e a Travesa de Fonseca, sobresaíndo o volume construtivo da Torre da Praza e arrimándose contra a beira Este dese itinerario, de xeito que unha parte dos muros do Hospital Real e dos peches dos xardíns dos Colexios de San Xerome e Fonseca manteñen o vello trazado. (Parga Castro 2010: 26 e ss; Cabrera Tilve 2016: 25 e ss). 65


No territorio inmediato ao actual Pazo de Raxoi, as reconstrucións indican que a muralla urbana trae a liña dos muros do Hospital Real, continúa dos da plataforma do outro lado da Costa do Cristo e seguiría por debaixo do edificio para saír na avenida de Raxoi; na confluencia do edificio con esta rúa, ao carón da plataforma saínte que aínda hoxe está alí, estaría situada unha das torres da cerca que serviría tamén como elemento de contención do talude do Obradoiro. Alejandro Parga Castro ao fío dos traballos arqueolóxicos desenvolvidos na Avda de Raxoi propón diversas alternativas para a configuración da muralla urbana nesta zona. Sendo a proposta máis interesante a que reinterpreta os datos históricos e a cartografía relacionada coa construción do Pazo de Raxoi que amosa como o edificio finalmente foi algo desprazado a respecto do que amosan os planos previos.

O Pazo de Raxoi sobre os elementos anteriores e a planimetría da época (Parga Castro 2010)

To r r e da Pra z a O complexo da Torre da Praza é o antecedente inmediato do Pazo de Raxoi tanto no emprazamento como nalgunhas das funcións. Era a fortificación máis relevante da muralla urbana e reforzaba a defensa da cidade polo Sur e Oeste; complementábase en certo modo coa existente ao carón da Porta da Trindade e funcionaban como avanzada da catedral, que nos tempos medievais era concibida tamén como espazo militar, chegado o caso. Os datos arqueolóxicos sitúan esta torre e as prisións inmediatas como elementos adosados á muralla pola parte interior e cunha altura que rebordaría a da cerca urbana (Parga Castro 2010: 5872). Pertencía aos arcebispos que tiñan nela o cárcere eclesiástico e, ao carón del, estaba a prisión segrar. O proceso xudicial entre os arcebispos Fonseca e Tavera, que se tramitou en 1524, recolle nas declaracións xudiciais datos interesantes sobre a Torre: tiña o seu foxo, recinto murado e

66


barbacá, estaba construída con boa piedra de canteria como agora está e de argamasa, rematada con cubertas de tella e con ameas (Rodríguez González 1984). Comunicábase directamente coa muralla urbana e estaba separada da torre que estaba sobre a Porta da Trindade por un tramo da cerca, que era practicable para ir dunha a outra e para facer a ronda de vixilancia. A torre e a muralla estaban unidas por unha ponte, que podía ser retirada en caso de ataque deixándoa illada. Foi gravemente danada polos exércitos irmandiños, aínda que as testemuñas non concordan no alcance dos danos; foi reconstruída por Afonso de Fonseca II, arcebispo e posteriormente Patriarca de Alexandría) para acabar arrasada por un incendio durante o mandato do seu fillo, Afonso de Fonseca III, o que obrigou a unha nova restauración. Segundo afirman algúns declarantes a reconstrución feita polo Patriarca supuxo un rebaixe na altura con respecto a orixinal; algúns tamén din que a caba ou foxo é dese tempo. Un afirma que a destrución irmandiña levou o castelo á máis absoluta ruína (la abian allanado) pero que se preservara a integridade do muro urbano, para facilitar a súa defensa. Fonseca III, tería aproveitado o incendio para facer unha ponte levadiza e levantar un piso na casa terreira que había ao carón da torre.

O Pazo na acuarela de P.M. Baldi (s. XVII). Contra a muralla, a Torre da Praza; preto, os tellados dos cárceres Esa fortificación reparada na transición da Idade Media á Moderna é o que se destrúe para construír o Pazo de Raxoi. Conservamos as actas de varias inspeccións feitas no século XVII á instalación que está nun estado máis ou menos regular experimentando unha progresiva degradación. Máis alá do militar, sabemos que funcionou como cárcere cando menos desde o tempo dos Fonseca. Era a torre e carçel de la plaça que cita unha visita de 1509 (Rodríguez Suárez & Vázquez Bertomeu 1993:172) na que se custodiaban reos eclesiásticos e segrares. Esta función se mantivo até o tempo do arcebispo Sanclemente, cando se construíron dependencias para o cárcere da igrexa. Sen dúbida algunha esta torre pasou a incorporarse ao conxunto de cárceres: 67


en las inmediaciones de la plaza del Obradoiro pegado en la muralla de la ciudad está situada la carcel real y seglar y en ella dentro de su patio ai una torre de cantería que demuestra ser antigua, donde se prenden a mugeres y da tormento a reos. Y en ella la ciudad, por si yn solidum, pone alcaide con fianzas que para ello da y la repara de lo necesario para custodia de los presos y pone prisiones (1747).

Os c á r c e r e s Ao carón da Torre e contra a muralla urbana estaban os dous cárceres, un para os reos suxeitos á xustiza eclesiástica e outro para os procedentes do xulgado municipal; a condición da persoa e o tipo de delito marcaban a xurisdición competente. Á hora de analizar estas instalacións, tanto no tempo anterior á construción do Pazo de Raxoi como despois até o século XIX, hai que ter en conta que as prisións difiren do concepto que hoxe temos delas. En primeiro lugar, os reclusos (homes e mulleres) están privados da súa liberdade pero deben alimentarse e sosterse polos seus propios medios. Logo que están nelas non só reos procedentes da cidade senón tamén dos distintos distritos do señorío arcebispal, a Terra de Santiago, con causas en instancia de apelación o que están reservadas en exclusiva aos xuíces do prelado. E, finalmente, que o sistema xudicial e penal non concibe as penas de cárcere prolongado agás en casos graves; por isto a maior parte dos presos e presas agardan xuízo ou cumpren penas por delictos menores que raramente supoñían mais dun par de meses de reclusión. Comparado con outros, os cárceres composteláns non son nin mellores nin peores que outros (Rodríguez Otero 1999; Seijas Montero 2011). Segundo os declarantes da inspección feita á Torre da Praza en 1605, teríanse feito no tempo do arcebispo Juan de Sanclemente algunhas obras de relevancia na prisión, entre elas un cárcere para os cregos e eclesiásticos que até aquel momento compartían dependencias cos civís. Estaría separada da Torre por un patio. A inspección de 1617 é especialmente fecunda en detalles sobre o seu interior e das necesidades de arranxos que presentaba. Do cárcere civil, as noticias que posuímos son as xustas. Polas actas da visita de 1509 e outras que seguiron sabemos que os presos pendentes de xuízo estaban na Torre da Praza, pero parece que estes son os que serían xulgados polos xuíces da Igrexa. Daqueles casos que pasaban ante os alcaldes do concello (delitos comúns e de sangue), pouco sabemos. O certo é que o Concello se reunía nas notarías da Quintana así que non había casa consistorial con cárcere propio. Polo que parece había a finais do século XVI unhas dependencias usadas para este fin na zona da Algalia e en 1569 tratouse da construción dun cárcere dezente. A documentación mencionada de 1605 apunta a que había na cidade daquela un único cárcere, no que estaban cregos e segrares. Unha vez separadas as zonas eclesiásticas e civil, segundo María Seijas, o cárcere segrar tería su patio, aposentos y corredores y capilla para diçir missa, estruturados arredor de dous andares e unha capela (Seijas Montero 2011). O concello nomeaba un alcaide, que era o encargado da custodia dos reclusos e da vixilancia das instalacións e cobraba aos internos un arancel público polo servizo que facía (1751). O alcaide -que tiña a súa vivenda no piso alto do cárcere- tomaba posesión das instalacións previa elaboración dun reconto de bens e internos. Un inventario de 1671, dinos que o enxoval da instalación era basicamente un conxunto de cadeas grillóns para suxeitar aos presos máis perigosos; un século 68


despois (1751), cando toma posesión un destes oficiais, no cárcere hai 44 presos, 18 barras de grillos, la cadena gruesa llamada la Falcona con candado, llave y 14 herroperas (grillóns para os pés).... entregó más en el cuarto que llaman de la torre, el potro de madera que sirve de dar tortura. Y en el oratorio las imagenes de Nra Sra de la O, Nra Sra de la Concepción y la de San Pedro y la efigie del Santísimo Cristo. Estes cárceres funcionaron até que comezou a construción do Pazo de Raxoi. En 1771, os que estaban na zona civil pasaron á outra, para poder facer obras nesa zona.

69


Documen t o s 1589/01/23 Arrendamento feito por García Álvarez, clérigo, veciño da cidade de Santiago, garda do tesouro da catedral, a Gabriel de Ávila, traballador, da mesma veciñanza, dunha casa que está xunto á muralla da cidade, á beira da Torre da Praza, durante sete anos e por unha renda anual de catro ducados ACS, P 102, fol. 182r-183r Una casa junto a la muralla desta çiudad, adelante de la torre de la plaça, a la parte del bendabal, junto a la otra casa que allí tiene Juan Rodríguez 1585/11/07 Arrendamento Gonzalo de Morón, veciño da cidade de Santiago, en nome e por poder do licenciado Juan Pereira de Castro, a favor de Jácome Botana, canteiro, veciño da cidade de Santiago, dunha casa sita preto da torre da praza, por seis anos e prezo de catro ducados en cada ano. ACS, P092, fol. 555r-557v Menciona a horta da Galea, que esta detrás da praza; tamén un camiño que a rodea por esa zona e que da a unhas hortas. 1590/11/14 Carta de pago de María Rodríguez de Bando, viúva de Estevo do Bando, veciña da cidade de Santiago a favor de Bartolomé Fernández Bueno, mordomo do arcebispo D. Juan de Sanclemente de catro ducados e catro reais polo dereito dun territorio arrimado á torre da praza. ACS P106, fol. 429r-430r ... tubiera çerrada un pedaço de huerta questaba arrimado a la Torre de la Plaça, a la parte del bendabal y quando se hiço la çerca por aquella parte se le derribó e quitó la piedra para la muralla... o mordomo da orde que se lle compense. Este é o testemuño de pago. 1605 As casas arcebispais e torre de Santiago, na visita para a reclamación de Maximiliano de Austria vs. D. Juan de Sanclemente AHDS, FG, 48, I, fol. 208 e ss. Segundo o interrogatorio presentado por Sanclemente, o cárcere eclesiástico tería sido construído no seu tempo como espazo independente: Yten si saben que asimesmo reparó y perfectó la cárcel y Torre de la Plaça de manera que en su tienpo no resiuió disminuçión alguna sino mucho aumento; y saben que junto a la dicha cárçel hiço y fabricó una cárçel para clérigos y eclesiásticos porque no estubiesen mesclados unos e otros con su patio, aposentos y corredores y capilla para diçir missa, en que se gastaron//más de mill y quinientos ducados 70


As testemuñas simplemente din que si que a fixo. Ningunha desminte. Taxación dos expertos. É mestre nomeado por Maximiliano, Ginés Martínez de Aranda Fol. 258r e 258v: Y en quanto a la fortaleça y Torre de la Plaça, dixo que al presente la dicha torre y cárçel está bien reparada eceto una pared que mira açia el colegio que // pareçe, al poco tienpo que se hiço, tiene dos fendiduras; la una está açia el patio y la otra en la capilla donde se suele deçir misa. Las quales debieron de proceder del asiento que hizo la obra de reçién fecha e conbiene que se reboquen y recalçen con unas cuñas y una clabe de un arquillo que se ba cayendo en la dicha capilla; conbiene que se alse y palme y se suba al lugar que antes tenía y se reboque y recalçe juntamente con las dichas dos quiebras y aberturas de la dicha pared ... taxa a obra precisa en 58 reais Fol. 259r: Non hai declaracion do mestre nomeado polos testamentarios do outro, asumen o dictaminado polo otro experto de Maximiliano. 1611-12-02 Arrendamento feito por Bartolomeu García de Seares, escribán, veciño da cidade de Santiago, a Pedro de Bran, entallador, da mesma veciñanza, de dous hortos sitos xunto e baixo a Torre da Praza, durante nove anos e por unha renda anual de cincuenta reais ACS P145, fol. 152r-153r ... dos huertas questán fuera desta çiudad, junto y debajo de la torre de la plaça, que son de la tenençia de Juan Pérez de Tui, segun que están çerradas... y si el dicho Pedro de Bran quisiere hazer en las dichas huertas alguna casa para guarda de las dichas huertas, que la haga por su cuenta y al fin del dicho tienpo ansi la a de dejar libre y desenbargada... 1617-11-8 Fianzas outorgadas por Baltasar Carreira, xastre, veciño da cidade de Santiago, a favor de Juan Suárez de Boiro, veciño de San Vicente de Rial, preso na Torre da Praza, cárcere público da devandita cidade, por certa débeda, comprometéndose para coa súa carcereiro, Juan de Liñares, de que non fuxirá dela unha vez que lle quite os grillóns. ACS, P 154 fol. 535r 1617-5-27, Santiago de Compostela Visita ás c a s a s y pa l a c i o a r ç o b i s p a l y To r r e d e l a P l a z a , c a r s e l d e s t a ç i u d a d y a r ç o b i s p a d o dentro da investigación sobre os desperfectos nas fortalezas e casas arcebispais cando entrou D. Maximiliano de Austria ao arcebispado AHDS, FX 48, V, fol. 53 e ss. 1617-5-27 Dictame dos mestres nomeados por D. Maximiliano, que son Gaspar de Arce, Francisco Gómez de Araújo, mestres de cantería, e Juan Varela, mestre carpinteiro. AHDS, FX 48, V, fol 53vr-55r Á Marxe: Casa de clerigos Comenza revisando a taxación e reparos feitos na anterior querela (1615) AM: Corredor

71


... y allaron que en el corredor del quarto nuevo faltan por apretar unos marcos de los aposentos y zeballes dos grapas de yerros a cada uno de los cargaderos a los marcos para que los tengan asiso y no agan bizio para fuera. Ansimismo en el suelo del dicho corredor faltan de zebar unos pedazos de tablas que se mandaron hechar conforme a la tasa. AM: Bentanas En dos bentanas de la sala, en el antepechos (sic) dellas faltan unas losas de pizarra que se an de poner, con su cal. Y reparar una ventana en un aposento bajo; y se an de calçar los marcos ansi de puertas como de ventanas despues de apiezados //.... [duas liñas practicamente desaparecidas e ilexibles] y algunos remiendos de tablas en el suelo de la torre. Y reparar la escalera con sus barandas y aun tirandose en la mesa de la escalera, es menester se emplome en la pared con una chapa de yerro. AM: Sala de Audiencia Reparar una bentana y una puerta en la sala del presentado. En lo alto de arriba, apretar un marco de una ventana que conforma la muralla. Socalzar la pared que está junto al marco y ansimesmo reparar dos o tres ahujeros que faltan con tablas y poner aldabas a las bentanas que no las tienen. En el quarto bajo questá sobre el presentado es menester que las sobrepenas questan arrimadas a la torre, conbiene se caleen con cal. AM: Torre Declararon que en la torre de la dicha carzel ay nezesidad de una puerta de madera para la entrada de la dicha torre que está en subiendo la escalera de madera, por quanto esta muy viexa y gastados los golfones, de manera que no puede servir y es muy neçesaria para la guarda de los presos y calcojes que se meten en ella y costará ochenta reales. Y ansimismo declararon ser reparos viejos y estar gastado de años atrás como por ella pareçe por estar remendada y mal reparada. Ansimismo, an bisto por vista de ojos que en el patio principal de la dicha carçel, por do se baja al quarto nuevo de los // clérigos se haçe un poço [faltan 2 palabras] muy grande de lo llovedizo del zielo[2 palabra] de los texados que hai en el dicho patio, de manera que no se puede pasar por él de uno al otro si no se ponen piedra y maderos sobre que se ande; lo qual se a causado con el curso del tiempo, que se a gastado la tierra del dicho patio y está más baxo que un alvanar por donde pareze ha correr la dicha agua. Para el remedio de lo qual conviene que dicho patio se lebante con tierra, y para más firmeza sería mejor empedrallo de piedra de manera que levante más en alto que el dicho alvanar y aga y tenga su corriente el dicho suelo y enpedrado azia el dicho albañar, que entra por devaxo de la dicha torre azia la zerca y muralla de la ciudad; el qual ansimismo conviene se linpie para su corriente y si hubiere inpedimento el corriente de agua por este albañar, por haver de pasar las dos paredes de la torre y la dicha muralla, se podrá hazer más fazilmente por la puerta de la dicha cárcel, lebandolo a fuera azia la puerta de la çiudad que sale al barrio de las Güertas, lo qual enpedrándose y aziéndose de piedra por ser obra más firme y duradera costará a toda costa treçientos reales. Y ansimismo vieron un arco de cantería questá a la entrada de la dicha cárçel; el qual pareze, quando llueve, se pasa y rezuma el agua por el entre //[2 palabras], dos puertas y 72


entra al patio de la dicha carzel, por estar corriente azia dentro; lo qual pareze causarse por estar descubierto de teja y por el curso del tienpo haverse gastado el reparo que tenía de cal y demás materiales que asiguraban la dicha agua. Para cuyo remedio y conservaçión y evitar el daño de la agua, conviene que se enlosse por enzima del dicho arco dentre las dos murallas, con unas losas de pizarra bien sentadas y argamasadas con cal y arena y con unos sangraderos que despidan las aguas a la parte que menos daño yzieren, lo que costará a toda costa quarenta reales. Con los quales reparos declararon la dicha carzel y torre estar bien reparada de todo lo demás.... 1716 Informe sobre cárceres a petición do Consello de Castela Seijas Montero 2001 Existen en s. XVIII 2 cárceres: eclesiástica e segrar, situadas ambas as na Praza do Hospital. A cárcere seglar ten a súa orixe na torre da Praza que construíu Berenguel de Landoira para defensa da cidade. Durante o s. XV pasaría a ser cárcere pública. Xunto a esta torre había outra, sobre a Porta da Trindade, que era o cárcere eclesiástico. Ambas foron destruídas polos Irmandiños. Fonseca II reedificou a torre da Praza que funcionará como cárcere segrar. Este cárcere estaba constituída por dúas plantas, cun patio pechado e unha capela anexa. Abaixo as celas comunais, unha dela cunha grosa cadea para asegurar aos presos máis perigosos. No segundo piso, outra cela comunal, vivenda do alcaide. Habería tamén sala reservada ás mulleres presas, habitación para interrogatorios e calabozo (soto). Segundo o informe de 1716 estaban en moi mal estado; chegou a manexarse un proxecto para o seu arranxo, elaborado polo mestre Froilán Rodríguez.

Cá r c e r e v e l l o S. XVIII (mediados) (ref. a Idade Media). No t i c i a d e l a t o r r e l l amada d e l a P l a z a y s i t i o d e l a s Ca r z e l e s d e e s t a c i u d a d t omada a l t i empo qu e s e p en s ó f a b r i c a r l a ob r a d e l S em in a r i o , nu eba s c a s a s d e l Con s i s t o r i o y Cá r z e l e s , qu e e s t á n en l a nu eba P l a z a d e l Obr ado y r o , l l amada t amb i é n d e l Hosp i t a l . AHDS, FX 487, mazo 1 sen numerar Os datos que ofrece son do período 1526-1617 Segundo esta nota, que toma os datos do preito Tavera-Fonseca a Torre da Praza e cárcere pública da cidade, tería sido danada na Guerra Irmandiña e sería unha das instalacións cuxo arranxo reclamou o arcebispo Tavera: del proceso resulta acreditada por propia de esta Santa Yglesia y sus prelados; y estos como tal suia la han tenido y posseydo, tienen y posseen desde inmemorial tiempo a esta parte, aprovechándose de ella como anexa a la messa arzobispal. También consta de la mismas probanzas, que junto a esta torre había otra sobre la puerta de la villa, que se dize de la Trinidad. Esta era la cárzel de los clerigos y aquella de los 73


legos. De una torre a la otra//havía un pasadizo o andamio, por sobre el muro con sus almenas de ambas partes. Derribaron las torres los cavalleros o Hermandad Loca que en tiempo de dicho Señor Patriarcha se levantó en este reino; y después el mismo Patriarcha hizo levantar la torre de la Plaza con su incinto, cava o barbacana que aora tiene; y que hizo aderezar el andamio que de una torre a otra havía por enzima del muro. Y que antes que las hermandades allanasen dicha torre, era más alta, con otro sobrado, pero no tenía el valuarte o incinto y cava que aora tiene... S. XVIII (mediados) (ref. a 1569) No t i c i a d e l a t o r r e l l amada d e l a P l a z a y s i t i o d e l a s Ca r z e l e s d e e s t a c i u d a d t omada a l t i empo qu e s e p en s ó f a b r i c a r l a ob r a d e l S em in a r i o , nu eba s c a s a s d e l Con s i s t o r i o y Cá r z e l e s , qu e e s t á n en l a nu eba P l a z a d e l Obr ado y r o , l l amada t amb i é n d e l Hosp i t a l AHDS, FX 487, mazo 1 sen numerar En el año 1569 el procurador general de esta ciudad presentó petición al Ilustrísimo Señor don Gaspar de Zúñiga y Avellaneda representando que, atento la ciudad no tenía buena cárzel ni tan decente como cumple a ella y sus vezinos, se trató que se hiziese suficiente y que mirado la parte y lugar donde se podia hazer, ha ...... propuxo que se fixera en Mazarelos aínda que este proxecto non chegou a concretarse. 1598/05/05 Ante Gregorio Vázquez, escribán, arrendamento de bens. BUSC RSE Espino Foll 16/1 Unha casa sita na Algalia de Abaixo, fronteira do cárcere do concello. Outro documento desa época: arrendamento de casa sita en la Algara de Arriba y en la esquina que de la dicha calle va para la cárcel del concejo desta ciudad 1605 As casas arcebispais e torre de Santiago, na visita para a reclamación de Maximiliano de Austria vs. D. Juan de Sanclemente AHDS, FG, 48, I, fol. 208 e ss. Segundo o interrogatorio presentado por Sanclemente, o cárcere eclesiástico tería sido construído no seu tempo como espazo independente: Yten si saben que asimesmo reparó y perfectó la cárcel y Torre de la Plaça de manera que en su tienpo no resiuió disminuçión alguna sino mucho aumento; y saben que junto a la dicha cárçel hiço y fabricó una cárçel para clérigos y eclesiásticos porque no estubiesen mesclados unos e otros con su patio, aposentos y corredores y capilla para diçir missa, en que se gastaron//más de mill y quinientos ducados As testemuñas simplemente din que si que a fixo. Ningunha desminte. Taxación dos expertos. É mestre nomeado por Maximiliano, Ginés Martínez de Aranda 74


Torre da Plaza AHDS, FG, 48, I, fol. 258r-258v Y en quanto a la fortaleça y Torre de la Plaça, dixo que al presente la dicha torre y cárçel está bien reparada eceto una pared que mira açia el colegio que // pareçe, al poco tienpo que se hiço, tiene dos fendiduras; la una está açia el patio y la otra en la capilla donde se suele deçir misa. Las quales debieron de proceder del asiento que hizo la obra de reçién fecha e conbiene que se reboquen y recalçen con unas cuñas y una clabe de un arquillo que se ba cayendo en la dicha capilla; conbiene que se alse y palme y se suba al lugar que antes tenía y se reboque y recalçe juntamente con las dichas dos quiebras y aberturas de la dicha pared ... taxa a obra precisa en 58 reais fol. 259r: Non hai declaración do mestre nomeado polos testamentarios do outro, asumen o dictaminado polo outro experto de Maximiliano. 1617/05/27 Dictame dos mestres nomeados por D. Maximiliano, que son Gaspar de Arce, Francisco Gómez de Araújo, mestres de cantería, e Juan Varela, mestre carpinteiro sobre as condicións da Torre da Praza AHDS , FX 48 , V, f o l 53 v r - 55 r AM: Torre Declararon que en la torre de la dicha carzel ay nezesidad de una puerta de madera para la entrada de la dicha torre que está en subiendo la escalera de madera, por quanto esta muy viexa y gastados los golfones, de manera que no puede servir y es muy neçesaria para la guarda de los presos y calcojes que se meten en ella y costará ochenta reales. Y ansimismo declararon ser reparos viejos y estar gastado de años atrás como por ella pareçe por estar remendada y mal reparada. Ansimismo, an bisto por vista de ojos que en el patio principal de la dicha carçel, por do se baja al quarto nuevo de los // clérigos se haçe un poço [faltan 2 palabras] muy grande de lo llovedizo del zielo[2 palabra] de los texados que hai en el dicho patio, de manera que no se puede pasar por él de uno al otro si no se ponen piedra y maderos sobre que se ande; lo qual se a causado con el curso del tiempo, que se a gastado la tierra del dicho patio y está más baxo que un alvanar por donde pareze ha correr la dicha agua. Para el remedio de lo qual conviene que dicho patio se lebante con tierra, y para más firmeza sería mejor empedrallo de piedra de manera que levante más en alto que el dicho alvanar y aga y tenga su corriente el dicho suelo y enpedrado azia el dicho albañar, que entra por devaxo de la dicha torre azia la zerca y muralla de la ciudad; el qual ansimismo conviene se linpie para su corriente y si hubiere inpedimento el corriente de agua por este albañar, por haver de pasar las dos paredes de la torre y la dicha muralla, se podrá hazer más fazilmente por la puerta de la dicha cárcel, lebandolo a fuera azia la puerta de la çiudad que sale al barrio de las Güertas, lo qual enpedrándose y aziéndose de piedra por ser obra más firme y duradera costará a toda costa treçientos reales. Y ansimismo vieron un arco de cantería questá a la entrada de la dicha cárçel; el qual pareze, quando llueve, se pasa y rezuma el agua por el entre //[2 palabras], dos puertas y entra al patio de la dicha carzel, por estar corriente azia dentro; lo qual pareze causarse 75


por estar descubierto de teja y por el curso del tienpo haverse gastado el reparo que tenía de cal y demás materiales que asiguraban la dicha agua. Para cuyo remedio y conservaçión y evitar el daño de la agua, conviene que se enlosse por enzima del dicho arco dentre las dos murallas, con unas losas de pizarra bien sentadas y argamasadas con cal y arena y con unos sangraderos que despidan las aguas a la parte que menos daño yzieren, lo que costará a toda costa quarenta reales. Con los quales reparos declararon la dicha carzel y torre estar bien reparada de todo lo demás.... 1671 Consistorios Inventario do que hai no cárcere. BUSC RSE Espino Foll 16/1 Grillóns e cadeas varias. ...en la torre de la carcel se hallaba el calabozo de ella con puerta de reja de pontones... 1716 Informe sobre as cárceres do reino a petición do Consello de Castela. Seijas Montero 2011 Segundo o informe, o cárcere de Santiago estaba moi mal. A parte segrar: este cárcere estaba constituída por 2 plantas, cun patio pechado e unha capela anexa. Abaixo as celas comunais, unha delas cunha grosa cadea para asegurar aos presos mais perigosos. No segundo andar, outra cela comunal, vivenda do alcaide. Habería tamén sala reservada ás mulleres presas, habitación para interrogatorios e calabozo (soto)]. 1747/ 12/ 21 Acordo BUSC RSE Espino Foll 16/1 O secretario certifica que en las inmediaciones de la plaza del Obradoiro pegado en la muralla de la ciudad está situada la carcel real y seglar y en ella dentro de su patio ai una torre de cantería que demuestra ser antigua, donde se prenden a mugeres y da tormento a reos. Y en ella la ciudad, por si yn solidum, pone alcaide con fianzas que para ello da y la repara de lo necesario para custodia de los presos y pone prisiones.... para mayor seguridad en acuerdo de la ciudad de 19 de abril de 1729 se ha resuelto se hiciesen prisiones; y en cumplimiento se hizo una cadena de fierro, su peso 784 libras, los grillos y farropeas que pesan 136 libras y otros gastos que tuvo de coste 1557 rs vellon. No rexistro de Pedro Bermúdez, escribán, que exerceu Pedro Lopez de Sandaa? no ano 1638 figuran as contas de 1636, onde dí: mas se le hace cargo de 3000 rs que paga Su Emimencia el Sr arcobispo por el sitio de la carcel de abajo. Esta carcel é a eclesiástica que está pegada coa segrar, onde está la citada torre e na situación dela da dita praza do Obradoiro.

76


19/06/1751 Arancel do alcaide dado pola cidade BUSC RSE Espino Foll 16/1 O alcaide cobra unha cantidade por cada preso ou presa que entra. Os que teñen oficio poderán exercelo, sempre e cando non se poña en perigo a seguridade, non pode obrigárselles a traballar; o arancel do alcaide lo tenga siempre fijado para que todos lo vean.

1751/7/9 Consistorios. Ese día fíxose entrega ao novo alcaide de varios obxectos. BUSC RSE Espino Foll 16/1 Os 44 presos, ornatos da capela, 18 barras de grillos, la cadena gruesa llamada la falcona con candado, llave y 14 herroperas1 (1).... entregó mas en el cuarto que llaman de la torre, el potro de madera que sirve de dar tortura. Y en el oratorio las imágenes de Nra. Sra. de la O, Nra. Sra. de la Concepción y la de San Pedro y la efigie de Santísimo Cristo. 1771/05/02 Consistorio. BUSC RSE Espino Foll 16/1 Preparado o cárcere eclesiástico para acoller temporalmente aos presos da civil; ordénase o traslado Finais do s. XVIII-principios s. XIX Fragmento de papel que parece dun inventario e que ten polo outro lado unha relación de presos. BUSC RSE Espino Foll 16/1 ... puertas, ventanas y candados, de toda la carcel inclusas las tocantes a la capilla y caxón donde se guardan los ornatos y mas alaxas de ella.... Prisiones La cadena llamada Falcona con nueve varras de grillos completas a excepción de dos que están insatisfactorias

1

Herroperas, herropea, arropea, grillete que se pon no pé dos presos. 77


A Planta Baixa Sitúase ao nivel da Praza do Obradoiro e nela están as entradas principais do edificio, que daban acceso orixinalmente ao Seminario e á Casa Consistorial e hoxe ao Concello e ás instalacións da Presidencia da Xunta. Dúas escaleiras monumentais daban acceso aos pisos superiores, unha en cada unha das zonas. Na zona do Seminario (hoxe Concello), unhas escaleiras laterais permitían outra circulación na traseira do edificio. Esta estrutura mantense na actualidade e mesmo se conservou a luminosidade desas escaleiras de servizo, algo moi característico do seu tempo. Contra a praza, o que hoxe son xanelas foron noutro tempo portas e accesos das tendas e dependencias que estaban situadas nos baixos e que eran independentes, polo que parece, das oficinas municipais e dos espazos do Seminario. Como se verá ao estudar con atención o conxunto do edificio, na distribución da planta baixa e na superficie de cada unha das zonas é evidente a diferencia entre o Seminario e a Casa Consistorial, que é mais pequena e presenta nesta planta unha estrutura mais sinxela. O Seminario, tanto no baixo como nas plantas altas está concibido como edificio en plenitude que se articula en dúas zonas simétricas a partir da escaleira monumental. A Casa Consistorial, de menor tamaño, é un evidente apéndice desa construción e iso reflíctese tamén na articulación dos seus espazos da planta inferior (Vigo Trasancos 1992). No momento da ocupación, como sucede no resto do edificio, a maior parte da planta baixa pertence ao Seminario de Confesores e o resto ao Concello. Non será até 1868 -tras algúns intentos previos- que o concello pase a ocupar as dependencias capitulares, aínda que será unha apropiación temporal pois haberá unha parte dos espazos que xa non volverá á Igrexa. O acordo de 1877 entre concello e arcebispado fixará o uso dos espazos e concedeu ao Concello o uso exclusivo de todas las instalaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestibulo del piso principal, al que se sube desde la puerta del lado Sur del edificio, hasta la terminación del mismo por aquel lado, asi como También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur. Quedarán para o Seminario los locales de la planta baja interior, a los que se entra por la puerta principal del lado Sur y por la que hay después en el vestíbulo de la misma planta a la derecha, y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso segundo de todo el edificio. É dicir o que hoxe corresponde á Xunta de Galicia no corredor de acceso ao Consello da Cultura Galega. Coa compra do edificio, o concello de Santiago accedeu á propiedade integral desta zona, aínda que aqueles espazos ocupados desde mais antigo foron cedidos á Xunta de Galicia desde o momento da súa fundación. Quedou daquela para uso do goberno autonómico toda a parte baixa da antiga casa consistorial, co seu acceso propio, e o corredor que daba acceso ao vello seminario. Como sucedeu no resto de edificio non houbo até a década de 1950 ningunha intervención de grande calado no conxunto do piso, aínda que si moitas modificacións pequenas de espazos e usos.

Os s o p o r t a i s Un elemento característico deste andar é o soportal que proporciona un espazo de acubillo tanto para os negocios como para o Seminario e Concello. Foi o elemento crucial para pechar a disputa 78


co Hospital Real sobre o emprazamento do edificio: o Pazo de Raxoi debía retrancarse á rasante do Hospital pero podería avanzar un soportal sobre a praza, gañando así superficie para os pisos superiores. Serviron de acceso principalmente ás dependencias públicas, que se abrían directamente a eles pois como xa se dixo, as actuais xanelas eran inicialmente portas. A zona máis relevante é o pórtico, cuberto cunha bóveda plana que sinala o espazo, que é o reservado á entrada principal tanto das dependencias do Seminario como as do Concello. Nel se acolle o Santo Cristo do Concello e os monolitos que lembran o recoñecemento dos valores históricos e patrimoniais da cidade de Santiago. As notarías da cidade estiveron alí posiblemente desde a primeira ocupación do edificio. As dúas do Concello chegarían coa corporación, as dúas do Cabido posiblemente se instalaron alí nese tempo. As catro se situaban nos baixos, unhas na zona municipal e as outras na capitular. No século XIX pagaban alugueiro polos locais que ocupaban (1830). Os soportais serviron como espazo para a venda de roupa até 1822, cando os vendedores foron trasladados á Rúa Nova.

Zona d o S em ina r i o Descoñecemos a estrutura orixinal e usos da parte interior da planta baixa na zona do Seminario. Só que en 1831 se instalou nelas a secretaría del Acuerdo y el sitio destinado al archivo de la Real Audiencia de Galicia; ambas as dúas son oficinas de uso interno así que temos que pensar que se situaban no interior do edificio e non nos espazos con acceso directo á rúa. Dado que o tribunal real marchou de Santiago no ano seguinte hai que pensar que non se fixeron grandes mudanzas na súa curta estancia. A mediados do século XIX, entrando á esquerda está a cociña, aínda que hai outra usufrutuada por un dos capeláns tamén no baixo: la cocina que se halla a la mano izquierda del portal y en el día esta ocupada por un antiguo capellán del establecimiento, el cual podra trasladarse al otro departamento en donde hay otra cocina (1846). Nelas os pisos serían de pedra sobre as que se instalarían chans de madeira (tablados) puntualmente como cando o Capitán Xeral de Galicia se estableceu en Raxoi e houbo que acomodar aos seus soldados. Esta reforma deixa entrever que tras as tendas e dependencias que dan á praza hai espazos domésticos, ben do Seminario ben dos cregos que nel servían. A posesión que se fixo destas dependencias en 1868 parece situar aquí a fragua dun ferreiro e un almacén de gran; o documento é algo confuso na descrición que fai da planta vaja de la casa pero polo alugueiro que se renova da graneira nese mesmo ano sabemos que ocupa dos oficinas vajo los soportales de dicho Seminario de confesores, destinados en el día a graneras. A Herreria e mesmo algunhas dependencias que por aquí tiña o Seminario (a Contaduría, por exemplo) se alugaban sobre todo para ser usados como almacéns (1879). É unha 79


adscrición insegura, por canto sabemos que houbo logo un obradoiro de ferrería nos locais que asoman a avenida de Raxoi. A partir de 1871 o Concello pasou a ocupar de xeito definitivo parte destas dependencias. Un dos primeiros servizos que pasou cara alí foi o dos bombeiros: las habitaciones que en la actualidad ocupa, sitas en la planta primera como también del ángulo de la baja, para depósito de bombas, obgetos contraincendios y personal de este servicio. Entre 1880 e 1908, o arquivo pasou a un entrepiso do lado sur, na zona onde hoxe están as dependencias de prensa e grupos municipais. Non está claro como chegou alí. En 1885 arquiveiro Pablo Pérez Costanti propuxo o traslado do arquivo a un lugar máis amplo e seco, promovendo un proxecto a instalar no primeiro andar pero que non chegou a iniciarse. Haberá que agardar a 1892 por unha nova proposta que ocuparía boa parte do baixo a partir da escaleira de entrada ás dependencias consistoriais. Tampouco se executou este proxecto. Ningún destes documenta menciona o emprazamento do servizo, só as malas condicións do espazo.

P. Pérez Costanti no seu despacho (1909)

En 1900 manexase outro proxecto que non chegou a concretarse pero que informa de que esa zona estaba dedicada a almacén, tiña piso de pedra e un piso intermedio; tamén unhas xanelas que haberían de arranxarse para o acondicionamento. Segundo unha proposta de 1908, parte dos arranxos se fixeron, aínda que alí acabou instalándose o oficio de Contadoría. O arquivo estaba na súa maior parte nunha entreplanta dese despacho, unido a el e ao piso superior por unha escaleira de caracol. A principios do século XX (1908), estaban ao carón o despacho do médico municipal e o cuarto dos bombeiros (posiblemente onde antes estiveran as cortes); unha galería voada daba acceso a diversos almacéns. Ese proxecto adxudica un emprazamento situado na zona sur do edificio e propón baixar o arquivo ao nivel terra e subir a Contadoría. Para este espazo se deseñaron mobles específicos que nunca foron moi altos dado que o teito estaba rematado en bóveda de medio punto.

AHUS, AM Arc. Bib. 1834, exp.7

Nesa zona podemos situar a oficina que se fixo para o arquitecto en 1914: en la planta baja del edificio. Tiene su ingreso por el vestíbulo en el arranque de la escalera principal con luz y ventilación suficientes. Correspóndese ao corredor sur, xusto no entronque co vestíbulo principal, onde antes estivera antes a sección de Hixiene. (plano)

80


Preto do arquivo municipal estaba o arquivo do xulgado municipal que en 1925 foi trasladado, dentro desa mesma zona á parte interior al departamento contiguo al patio de la cárcel pública en el ala sur del edificio consistorial. Estaba nunha das pezas do corredor próximas ás usadas polo Cuerpo de Seguridad á que agora se uniría a Sección de Vigilancia. Estas pezas teñen o seu acceso a través do corredor. Cara adiante están as dependencias da garda municipal, as cortes ás que se accede pola porta Sur, e a oficina do Sobrestante (encargado das obras municipais) xunto a un almacén; todas teñen acceso directo á praza a través de portas individualizadas. Segundo un plano de 1928, un pequeno WC e un espazo para a caldeira así como a escaleira de servizo completan os usos e servizos desta zona. Recolle con detalle a distribución de espazos e usos nesta zona: as dependencias da garda municipal (co despacho do xefe e a súa porta ornamental contra o vestíbulo), a oficina do arquitecto (arranxada en 1914), o almacén e oficina abertos á praza, os arquivos municipal e xudicial e as cortes. Un pequeno cuarto para a caldeira foi preparado nese proxecto, que tamén instalou radiadores nas oficinas.

AHUS, AM 2480 (1928)

Descoñecemos a estrutura do lado simétrico do edificio, o que agora son dependencias da Xunta de Galicia e corredor de acceso ao ascensor norte. Polo que parece en 1938 servía de acceso á escaleira que levaba ao piso segundo, onde estaban as instalacións do Seminario; nese ano, a zona estaría desocupada e foi cedida ao Concello para instalar alí o arquivo notarial do distrito.

Zona An t i g o Con s i s t o r i o (Hox e Xun t a d e Ga l i c i a ) Máis alá das escaleiras monumentais que daban acceso á zona nobre, na planta baixa do Consistorio podemos documentar diversos usos dos distintos espazos. As noticias máis antigas son do século XIX. Posiblemente desde a ocupación pola administración municipal, unha das dependencias da Planta Baixa acolleu ás sesións dos tribunais municipais. Só podemos documentar este uso desde 1822, cando se autoriza ao Alcalde Segundo o uso dunha das salas por ausencia do Alcalde titular pero a instalación dun corpo de garda alí preto en 1821, para mellor servir ás necesidades do tribunal fai pensar que nesta zona estivo de sempre o xulgado. Estes usos vinculados ao exercicio da xustiza desapareceran en 1885. Para entón o xuíz municipal substituíra aos vellos alcaldes, usando todos dúas salas comunicadas entre sí; en 1885 o xulgado estaba xa instalado no piso superior. En 1834 se procede á ampliación do arquivo consistorial. Sabemos por este expediente que estaba situado no fondo norte, no extremo do edificio e que constaba de dúas estancias: a sala e o depósito, para o que se proxecta agora un entrepiso a modo de galería sobre o xa existente. Dúas das portas que daban acceso á praza son xa xanelas.

81


A secretaría municipal é de sempre competencia dos dous notarios públicos do Concello asi que temos que pensar que a custodia dese arquivo sería cousa súa e que as notarías estarían preto: siempre tubieron para el mejor desempeño de sus funciones y custodia de sus documentos local separado o independiente en las oficinas bajas de las Casas Consistoriales (1844). Nun momento dado a finais do século XIX, o arquivo pasou á zona Sur do edificio e quedou liberado este espazo; sería ocupado polo arquivo notarial do distrito de Santiago, que podemos datar neste fondo Norte do edificio contra 1920-30. Pasaría en 1938 ao corredor norte do vello Seminario, o que hoxe da acceso ao Consello da Cultura Galega; foi un movemento indispensable dado que resultaba insuficiente para albergar todos os mazos que seguían chegando á súa custodia e porque as condicións de deterioro do lugar eran evidentes (absoluto deterioro, faltando trozos del piso). Esa liberación de espazos derivada da Revolución de 1868 está na base dun intento por instalar en Raxoi as oficinas de Correos e Telégrafos. Serían uns novos despachos, froito do traslado e ampliación dos que estaban nos baixos da parte municipal cando menos desde 1822. A proposta do Concello é ambiciosa pois ofrecía o los bajos, entresuelo y locales que hoy ocupa su secretaría, a escepción de los dos locales destinados a despacho de alojamientos y bagajes, que se hallan fuera de los soportales del edificio, a cambio de que o Estado lle garantira a propiedade de todo o baixo e planta principal do edificio. Como a operación non fraguou, os correos se contentaron con adaptar a oficina do telégrafo xa existente mediante a colocación cunha reixa e unha caixa para as cartas na fachada. Daquela e, sen que podamos situalas en lugar algún, sabemos que serviu de almacén de armas (1819); tiña unhas cortes para os cabalos no extremo norte (1892).

Ve s t í b u l o Estivo incorporado á parte do Seminario até que o Concello se fixo cargo desa parte no século XIX. O elemento máis rechamante nel é a escaleira monumental de estilo rococó que da acceso á planta superior. En 1908, no acceso se arranxou a oficina que alí tiña a Policía Municipal. Foi unha intervención principalmente ornamental consistente na modificación da porta do despacho para facela máis acorde ao edificio, sen perder operatividade. Quedou instalada unha porta de madeira de castiñeiro con paneis acristalados elaborada segundo o deseño do arquitecto municipal Álvarez Reyero. (foto) Nas reformas da segunda metade do século XX experimentou varias reformas aínda que non foron tanto no espazo hall como na entrada, que pasou de facerse frontal e lateralmente, a conformase só de xeito frontal. Recentemente recuperouse o estilo antigo ao habilitar a entrada desde o pórtico.

Dep end en c i a s qu e non s e po d en l o c a l i z a r Hai unha serie de intervencións do século XX que non é posible situar con seguridade no conxunto da planta baixa por canto xa de aquela é de uso do Concello a maior parte dela. Son por exemplo, os locais destinados inicialmente a custodiar a documentación procedente dos conventos desamortizados (1920).

82


Orientativamente podemos situar a oficina que se fixo para o arquitecto en 1914: en la planta baja del edificio. Tiene su ingreso por el vestíbulo en el arranque de la escalera principal con luz y ventilación suficientes, ou sexa nalgunha das dependencias que daban aos soportais. Alí estivera antes a sección de Hixiene.

O l oca l ba i xo (Me c an i z a c i ó n )

a

t e r ra za

A primeira noticia precisa que temos sobre esta zona é dun proxecto de 1971-1973 no que se pretende acondicionalo para uso de oficinas. É un espazo abovedado que se sitúa entre as escaleiras de servizo e se aproveitou para instalar alí os servizos económicos do Concello. AHUS, AM 2480, exp. 1-3 Nesta intervención procedeuse ao saneamento dos paramentos, renovación do pavimento e illamento de humidades (instalación dunha dobre tela asfáltica), electricidade, calefacción... Neste departamento era onde se trataban e mecanizaban os datos da xestión contable e fiscal do Concello, de aquí o seu nome popular. Neste espazo (hoxe ocupado polo grupo do Partido Popular) se levou a cabo en 1995 unha intervención de choque ante o mal estado que presentaban as bóvedas e unha das paredes laterais, das que se desprendían areas e presentaban verdello.

A r e f o rma d e 19 5 1 - 52 Este proxecto acometeuse baixo a dirección do arquitecto municipal Banet e é a primeira gran intervención no edificio. A esta altura practicamente toda a planta baixa é usada polo concello así que o proxecto incidirá sobre o conxunto do piso. Dispoñemos de planimetría anterior e posterior á intervención, así que é posible determinar os usos dos espazos e comparar os cambios. No que respecta á distribución interior, o cambio máis relevante é a reformulación das oficinas do Surleste ao desaparecer as entreplantas que había nos despachos que daban aos soportais e ao redimensionarse as habitacións coa retirada do que parecen vellos tabiques efémeros; os novos ocos serán máis amplos e algúns aínda se abren libremente á praza. Pola contra no fondo sur xurdirán pequenos habitáculos. Na zona norte reequilíbranse tamén os espazos, aínda que son de sempre menores que os da zona capitular, sobre todo para dar amplitude aos que dan á praza. Todos estes cambios responden a unha redefinición dos usos desta parte do edificio pois os arquivos e as dependencias policiais pasarían a outros lugares. Serán substituídas pola portería, rexistro de entrada, oficinas de arquitectura, a Depositaría e os negociados de Urbanismo, Sanidade e Beneficencia, asi como Estatística, Instrución e Persoal, Quintas e Contribucións. Para uso destes servizos abriranse nos muros as necesarias portas e ventanillas cara á galería ou corredor.

83


Repararanse as pezas de madeira das xanelas e portas e a tarima dos chans e tamén se revocarán e pintarán das bóvedas, se arranxarán os pisos de pedra retirando se é preciso os pavimentos de pedra de gran groso existentes. Haberá unha nova instalación de calefacción,... O acceso aos pisos altos tamén se reordena pois pasará a facerse non só pola escalera de honor e a situada ao fondo sur da galería que será usada por funcionarios e público. Aproveitarase a oportunidade para reparar e refacer as escaleiras. Un cambio importante afecta ao vestíbulo. Polo que se deduce do plano, a entrada ten dúas posibilidades a frontal, que se fai desde o soportal, e a lateral, que é desde o pórtico, como sucede hoxe. Ese acceso lateral se pechará e a vella oficina do xefe da policía se incorporará ao espazo de entrada. Así se dotarán aos despachos da zona Surleste dun novo acceso. En 1967 haberá unha pequena intervención nesta zona para instalar unha porta cortaventos que evite a entrada de frío no vestíbulo.

Os ano s 7 0 Con motivo do Ano Santo de 1971 executouse un proxecto para abrir unha oficina de información municipal que se costeou cunha axuda de Dirección Xeral de Promoción do Turismo. Esta nova dependencia se sitúa na zona surleste, nos primeiros despachos á esquerda do vestíbulo. Foi unha proposta completa que abranguía tanto a preparación dos locais como a moblaxe: substitución dos pavimentos pétreos degradados, limpeza de paramentos, arranxo das xanelas, caleado dos arcos, mobles a medida en formica tanto para servizo como para gardar os materiais e atención ao público... portas acristaladas precedidas dunha de madeira daban acceso ás instalacións. A finais dese ano púxose en marcha a remodelación da zona sur do edificio; é unha actualización: calefacción por auga quente, repaso das cornixas, bóvedas e enlousados, nova instalación eléctrica, reposición de elementos en madeira... Demoleuse unha entreplanta cuxa antigüidade descoñecemos e que estaba na zonas de Información e Facenda.

AMS, Pazo de Raxoi 4 (Prox. Oficina de Información)

Os ú l t imo s 4 0 ano s Segundo os datos obtidos, a maior parte das obras e reparacións feitas nas últimas décadas atinxen a cuestións menores. Derivan sobre todo de novas necesidades técnicas nas oficinas, nos cambios na administración que quitan ou poñen competencias a administración municipal etc. Instalación de extintores, da nova telefonía e os datos, modernización dos aseos, repintado de paredes... A parte que pasou á Xunta de Galicia experimentou pola contra unha notable transformación ao térense habilitado nela despachos e servizos para o seu novo uso. O mais relevante é sen dúbida a habilitación dun acceso alternativo á escaleira monumental. 84


Documen t o s 1819/08/13 Exposición do alcalde Manuel García Pan sobre o adiantado na recolección de municións dadas á provincia durante as pasadas alarmas na que comunica a falta de local axeitado para almacenalas, custodiándose polo de agora nas casas consistoriais co peligro que conleva. AHUS AM 343, fol. 50r ...municiones de las alarmas de la provincia que están mandadas recoger por orden del Exmo. Sr. Capitán General, manifestando dicho alcalde hallarse compartida la pólbora y otras municiones que le han dirigido las justicias sin que tenga donde ponerlas con la devida custodia, teniéndolas provisionalmente en estas Casas Consistoriales con notable peligro por los daños que podrían seguirse. 1821/05/29 Oficina de correos. AHUS AM 347 fol. 799r Se autoriza conpetentemente a la sección de policia para pasar los oficios que crehiere oportunos con el administrador de correos acerca de proporcionar la mejor comodidad al público en la fixación de la correspondencia que no ofrece la translación que acaba de hacerse desde las Casas Nacionales... 1821/06/04 Posto de Garda na planta baixa. AHUS AM 347 fol. 814v-815r ... a que sigue una indicación a cerca de la colocación de una guardia de principal en estas Casas Consistoriales que hacen frente a la Plaza Mayor de la Constitución... se resolberá luego que con el ocular reconocimiento de las piezas vajas de este edificio se vea la mejor proporción par la colocación del cuerpo de guardia. 1821/11/19 Habilitación dun corpo de garda nos baixos das casas consistoriais. AHUS AM 349, fol. 1731v Siendo de urgente necesidad que abilitada la pieza que hay bajo los umbrales de estas casas consistoriales en que de poco tiempo a esta parte permaneció un cuerpo de guardia para ocurrir prontamente al auxilio de las provindencias de la justicia se coloque y permanezca del mismo modo. Se resuelbe que conforme a lo que se ha dicho en sesión del mes de junio en este particular se proceda a dicha avilitación y subcesivamente se oficie con el comandante de armas a fin de que disponga la colocación y permanencia de la guardia.

85


1822/10/29 Que o alcalde 2º administre xustiza nunha das pezas baixas das Casas Consistoriais. AHUS AM 353 fol. 421 Se ha visto oficio del señor alcalde seguido contestación al que se le dirigio de fecha de veinte y ocho del corriente para que en cumplimiento de lo prevenido por el Sr. Jefe de Policia y acordado por esta corporación para que administren justici los señores alcaldes en estas Casas Consistoriales se acuerda lo executase en este momento que se ha señalado al Sr. D- Eugenio de la Riva para el desempeño de la alcaldía primera por ausencia del Se Alcalde primero y el Sr. Areán para la del segundo durante la enfermedad del mismo y en esta virtud que traslade todos los docuemntos que residan en su poder a el de dicho para que no se paralice el curso de la justicia y diga que esta corporación no pueda permitir ni por un solo momento que se dexe de administrar justicia en las Casas Consistoriales. Al margen: Se oficie al Sr. Alcalde 2º para que administre justicia en una de las piezas vajas de este edificio. 1822/12/07 Que os vendedores de roupas que están baixo os soportais das casas consistoriais se coloquen nos da Rúa Nova. AHUS AM 353, fol. 503 ...a fin de que estando reunidos en un solo punto puedan ser onservadas por la policía y alcaldes de barrio... 1830 O cabido pide ao rei que se obrigue aos escribáns de Cámara da Real Audiencia a pagar alugueiro polo l o c a l qu e o cupan s u s o f i c i n a s en e l S em ina r i o Conc i l i a r , segundo taxación independente feita por expertos. ACS IG 430, sen foliar. Antecedentes capitanía. Pide tamén que a Audiencia, a Capitanía e os voluntarios realistas e outros que están no edificio, paguen inquilinato Os locais das escribanías estaban alugados antes, así que o cabido perde ingresos. 1830/02/07 Real Orde para que se libere o Seminario pois non existe en Santiago outra casa que poida aloxar á Capitanía do Reino. ACS IG 430, sin foliar. Antecedentes capitanía Que se dejase libre el Seminario para que se trasladase a el. 1830/9/24 Taxación que fixo Manuel Campos dos locais que ocupa a Capitanía. ACS IG 430, sen foliar. Antecedentes capitanía 86


...las piezas que havita el Excmo. Sr. Capitán General en el Seminario de Santiago, según la época de la presente tasación... tanto en el piso principal y segundo cuanto en los entresuelos, cuadrajos, cochera y demas piezas... Rendería en alugueiro uns 1.585 reais ao ano. 1831/08/13 Diego Alcalá Galiano, oidor da Real Audiencia, e Juan Lamas Prado, cóengo, recoñecen toda a parte que ocupa el Real Tribunal en el edificio Seminario de esta ciudad, en número de trece piezas, once de ellas en el piso principal, a saver: una antesala, sala de discordia; dos salas -primera y segunda de lo civil-; otra sala primera del Crimen; otra antesala pequeña; capilla; un cuarto pequeño oscuro para varios muebles: otro cuarto para los relatores; sala de abogados; y otra sala segunda del crimen. Y en el piso bajo, la secretaría del Acuerdo y el sitio destinado al archivo: En lo cual se incluye el uso de la escalera principal, tránsitos y comunes 7.665 reais. 1834 Obras dunha escaleira e corredor AHUS AM, Archivos y bibliotecas 1834 y ss, ant. Inventario p. 58, exp. 1 Obras da escaleira e corredor na zona do arquivo. Medias vigas de castiñeiro de sete polgadas. Dicho corredor o galería será afianzada en dos medias vigas de castaño nuevo y de buena calidad para que con el grueso de siete pulgadas pueda resistir el peso a que termina y no es combeniente darla mayor por no confundir la estantería. Su revestimiento será de tabla de castaño asentada a lo largo de las dos medias vigas y embebidas en su grueso por medio de batientes tan profundos cuanto sea el gueso de la tabla que ha de formar el piso labrada a dos haces y del mismo modo el lado inferior que ha de ser guarnecido de tabla refendida de la de castaño también asentada a lo largo de las medias vigas.... Documento con plano explicativo no anexo documental2. 1841-1842 Jose Maria Pego, escribán, que ocupa unha das oficinas dos baixos, solicita mellora do alugueiro. AHUS AM 1400, fol. 18 Chegou alí como escusador de Astray. Exerce como escribán municipal sen cobrar e ás veces mesmo paga o papel selado. A pesar diso, paga un alugueiro pola súa oficina. Pide que se lle perdoen os atrasos e reláxese o alugueiro que queren cobrarlle. Acordouse, en compensación aos seus servizos, perdoarlle a débeda pero que se ateña a pagar o real diario que combinou ao acceder ao cargo. Hai varios escritos máis deste escribán sobre o mesmo. 2

AHUS, AM, Archivo Biblioteca, 1834 Exp 01 87


1844/09/06 Matias Cotón y Bermudez, escribán. AHUS AM 1400, fol. 24 ... El exponente y sus antecesores en calidad de escribanos de los señores alcaldes y secretarios natos del Ilustre Ayuntamiento, siempre tubieron para el mejor desempeño de sus funciones y custodia de sus documentos local separado o independiente en las oficinas bajas de las Casas Consistoriales... E parece que alí meteron ao escribán de hipotecas. A continuación algúns contratos e disposicións sobre o arrendamento dos baixos. 1846 Instalación de taboleiro para a guarnición. AHUS AM 1400, fol 39 e ss. Residindo no edificio o Capitán Xeral de Galicia, solicitase franqueo algunha parte pois hai que instalar taboleiro no piso para a súa guarnición. É no interior. 1846/06/29 O capitán pide ao concello que se instale tablado para maior salubridade dos homes da garda e que non descansen sobre o chan de pedra 1846/07/02 Concello pide ao administrador del Seminario Conciliar se sirba disponer se franquee si es posible la cocina que se halla a la mano izquierda del portal y en el día esta ocupada por un antiguo capellán del establecimiento, el cual podra trasladarse al otro departamento en donde hay otra cocina y será todo esto con nuebo obsequio, con el fin de que pueda construirse el tablero que se reclama para la tropa... 1855/11/14, Santiago Solicitouse a excepción do edificio das vendas de bens eclesiásticos, por ser tamén sede do Concello e para que se cedera para uso municipal. Exposición do Concello sobre este asunto AHUS, AM 1400, Fol. 50-51 A Lei declara a venda dos bens do clero e, por conseguinte son pertencentes ao estado. O concello o que solicita e que non se venda e se ceda ao municipio. ...Se halla comprendido en ellos el edificio denominado Seminario de Confesores en el cual ocupa una parte la municipalidad, no sólo con destino a la sala de sesiones sino también a Secretaría y mas dependencias. La simple vista de las piezas de que dispone el ayuntamiento deja conocer la anomalía de su situación, porque anómalo es ocupar en un edificio la planta baja y primer cuerpo de él y no usufructuar el último piso de la localidad. De aquí se sigue la estrechez con que el ayuntamiento tiene su oficina de Secretaría, la falta de local para colocar sus archibos con decencia y buen orden, y por último la imposibilidad de poder atender a la conserbación del edificio que el mismo Ayuntamiento ocupa por carecer de la facultad de disponer de las piezas superiores para egecutar en ellas las obras precisas en beneficio de toda la localidad. 88


El sindico cree que la época presente es la mas a propósito par conseguir una mejora... Firmada de Ignacio García Moreno. 1867 Contabilidade correspondiente a este ano. ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Nº 6. 31-12-1867. Nota de continuación de obras 14787 reais en xornais, táboas, pintor, papel de cores, ferreiro, vidrieiro... ... construcción del baldosado de la Plaza del Hospital, según recibo del maestro cantero... Administrador: Manuel Noya Nº 15. Conta do pintor ... pintar en el comedor cielo raso al temple y tres mechones y empapelar las paredes, pintura y trabajo... ... Yden en el gabinete de par a la derecha, cielo raso, cornisa, friso, machón y empapelar.... ... para la dicha, cuatro tiras cenefas de papel... ... por otra habitación dice esquina del edificio, mira al Inferniño, cielo raso, cornisa, friso y tres mechones de las ventanas y empapelar... ... por dos caras en el gabinete de porcelana al oleo... ... por cinco huecos de bidrieras por una cara de porcelana al oleo, una con otra... ... por las contrabentanas por dos caras de las dichas de yden... ... puertas, con dos manos de color porcelana al oleo... En total son 868 reais Nº 17. Conta do mestre vidrieiro. En total 1510 reais Non especifica. Só que uso pintura verde, branca e porcelana. Nº 18. Conta do mestro ferreiro. 203 reais Para palmetas e tranqueros das tendas Nº 20. 1867-12-16. Conta do canteiro José María Gonzalez, 1384 reais ... por el cuadro de baldosado que construi segun contrato al modo de piso de media madera en la plaza del Hospital, calle que ba al Inferniño y cubre las tiendas debajo de las vobedas que sirvieron de cocheras al dicho Seminario.... 1868/10/28 Acta notarial da toma de posesión que fixo o alcalde primeiro en nome do Concello AHUS AM 1400, fol. 84-86v

89


Toma de posesión do Concello da parte do Seminario. Está presente o notario -de designación xudicial- para a execución da orde que declara propiedade do estado o Seminario de Confesores, pois o cabido non quixera cumprir a orde. Reunidos tanto os representantes do Concello como do mordomo que administra o Seminario se trasladaron al segundo piso... tomaron posesión de diversas estancias, recibiu a chave do porteiro. ...el portero acompañó al sr alcalde y concurrentes a la planta vaja de la casa, cuyos locales se recorrieron con iguales formalidades que quedan repetidas, intimándose al que dijo ser Pedro Franco Tomé, de esta ciudad, que representa al maestro herrero que lleva en arriendo el local en que tiene su fragua y lo propio a D. Andrés Martínez Barreiro de la misma que lo hace por igual concepto de los locales que destina a graneras para que.... renovasen o seu arrendamento agora en nome do concello. Orde do alcalde de que en 24 horas desaloxen todo, incluída a capela. Salvo, por cortesía, as habitacións que ocupa a señora, que comprometeuse a marchara cando acaben de branquear unha casa que ten buscada. 1868/11/06 O Concello da en arrendamento un dos locais. AHUS AM 1400, fol. 110v-111r ...obra en la secretaría de la corporación dos oficinas vajo los soportales de dicho Seminario de confesores, destinados en el día a graneras.... da en arrendamiento las dos mencionadas oficinas o graneras a favor del D. Andrés Martínez Barreyro.... 1869 Antecedentes sobre a pretendida instalación das oficinas de Correos e Telégrafos en locais do Seminario. AHUS AM 1400, fol. 164r-188v Comezou todo cunha comunicación do Ministro da Gobernación de 24/03/1869 sobre a que se deliberou en consistorio do 13 de abril e acordouse ceder algúns espazos al estado con las formalidades debidas los bajos, entresuelo y locales que hoy ocupa su secretaría, a escepción de los dos locales destinados a despacho de alojamientos y bagajes, que se hallan fuera de los soportales del edificio, reserbándose también para su uso la sala y antesala de sesiones y a condición de que ha de recibir también en propiedad y en cambio de esa cesión todas las habitaciones y locales del piso general y bajos del edificio, siendo de cuenta del estado todas las obras necesarias... Parece con todo, que había xa un despacho telegráfico nos baixos, e que nese oco podería colocarse a oficina, coa única obra de instalar unha reixa e unha caixa de correos na fachada. Todo quedou en nada porque o ministerio non quere gastar e pretende unha cesión gratuíta e que municipio custee as obras. 1871/04/26 Presentación do Concello sobre ó destino para os locais aún no adscritos dó Seminario 90


AHUS AM 1400, fol. 131r-133v Antes de decidir, o ministerio solicitou escoitar a proposta do municipio. Este, na exposición, alega que as novas competencias municipais fan necesarias máis oficinas. Fai tamén un percorrido pola historia do asunto que comeza en 1868 cando se entrega unha parte, mentres que o resto queda pendente da decisión do ministerio de Facenda. En 1869 fíxose entrega al mismo de las habitaciones que en la actualidad ocupa, sitas en la planta primera como también del ángulo de la baja, para depósito de bombas, obgetos contraincendios y personal de este servicio. Destinadas pues como se hallan dichas habitaciones a los obgetos o fines para que fueron otorgadas, creen los que suscriben que no puede declararse caducada la concesión.... Hallándose dedicado el resto del edificio, en su mayor parte, a servicios públicos como lo son el juzgado de 1ª instancia y juzgado municipal y atendiendo además a que otra porción del mismo fue dedicada por su fundador a carcel pública, la cual subsiste ocupando la planta baja en casi toda su estensión y que tampoco el estado por las condiciones especiales de dicho edificio y por hallarse esceptuado de la venta.... Solicítase a concesión ao concello do resto do edificio. 1877/04/07 Escritura de acordo entre o Arcebispo de Santiago e unha comisión do Concello sobre a propiedade e uso do edificio AHUS AM 1400, fol. 153r-157r Concello ocupará el uso de todas las instalaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestibulo del piso principal, al que se sube desde la puerta del lado Sur del edificio, hasta la terminación del mismo por aquel lado. Le cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el juzgado municipal y están en el cuerpo central a las que se ha de entrar por la escalera del lado Norte, que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño y cuya puerta mira al Levante.... O Seminario ocupara: 2º. La fundación del Seminario de Confesores se reserba para su exclusivo servicio todos los locales de la planta baja interior, a los que se entra por la puerta principal del lado Sur y por la que hay despues en el vestíbulo de la misma planta a la derecha, y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso segundo de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera y tambien en comunicacion con ellas, una sala que esta en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso Doce, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el Juzgado Municipal y las demas cedidas al Ayuntamiento por el lado sur, y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Se reserva, por ultimo, los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al Sur.

91


1866-1877 Referencias documentais dos anos 1876 e 1877 nun informe feito polo arquiveiro no ano 19523. Informe do arquiveiro sobre a Historia do edificio. Fai referencia, sobre todo aos anos 1832, 1876 e 1877 En xuño de 1952 o arquiveiro do Concello emite un informe sobre a historia do edificio: a obra encargada polo arcebispo Raxoi para construír o Seminario de Confesores e tamén a Casa Consistorial. O cabido cedeu ó Concello a perpetuidade a parte do edificio destinada a casas Consistoriales. En el año 1832 se dispone por R.O. de 5 de julio se dispone que "para la decorosa colocación de la Audiencia y Capitanía General de Galicia con todas sus dependencias, se destine todo el edificio llamado Seminario, mudándose el Ayuntamiento y los Niños de Coro de la Santa Iglesia de Santiago, que ocupan parte del edificio" y que se autorice al Ayuntamiento para que se procure otro edificio si no lo tiene propio. Con tal motivo, tuvo el Ayuntamiento que buscar edificio o casa en condiciones para trasladar sus dependencias, instalándose en agosto de 1832 en la casa, en la Plazuela de San Miguel, habitara el Conde de Maceda. No tardó, sin embargo, el Ayuntamiento en volver a su anterior domicilio en el Palacio de Rajoy, porque por R.O. de 17 de noviembre del referido año, se dispuso nuevamente la traslación de la Audiencia para La Coruña. Declara propiedad del Estado por la Junta revolucionaria de 1868, la parte del Seminario que ocupaban los Confesores y Niños de Coro, volvió a serles reintegrada por R.O. de 27 e Noviembre de 1876, en cuya soberana disposición se resuelve por los fundamento que expresa, que la parte del edificio titulada Seminario de Confesores, que está a disposición de la Hacienda, se devuelva inmediatamente... y respecto a la parte que ocupa el Ayuntamiento... se manifiesta.... la necesidad y conveniencia de que se entienda con el prelado para armonizar equitativamente sus intereses y derechos, haciendo innecesaria con su acuerdo toda reclamación ulterior. En su consecuencia en 7 de abril de 1877 y a testimonio del notario don Manuel Martínez Fernandez, otorgose escritura de concordia entre el Arzobispado y el Ayuntamiento, por la cual el Ayuntamiento reconoce el derecho que actualemente, tiene... el Cabildo como patrono de la fundación del Seminario a disponer de todo el edificio, excepto la parte norte, que por el Muy reverendo arzobispo don Bartolomé Rajoy y Losada, fue construída con destino al Ayuntamiento en recomenpensa a la cesión que éste le hizo del solar y materiales de la antigua Casa Consistorial; pero al propio tiempo que hace este justo y franco reconocimiento, no puede menos de manifestar que no siendo posible satisfacer con aquella parte las necesidades del servicio de la municipalidad, por quanto las leyes y reglamentos han extendidio sus atribuciones... teniendo además el gravamen de proporcionar de su cuenta locales decorosos para el Juzgado de Primera Instancia y Municipal, recibirá un gran beneficio que el pueblo agradecerá siempre con la concesión de los locales para aquellos servicios, siempre que se pueda conciliar con los del Seminario. También reconoce el Ayuntamiento la obligación de contribuir en la proporción correspondiente a los gastos extraordinarios de reparación que son indispensables en el edificio. El ... Arzobispo, vista esta explicación, considerando que es muy razonable presumir que si al construirse el edificio fuesen iguales las necesiades y 3

AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952, Informe do arquiveiro 92


obligaciones del Ayuntamiento a las que hoy tiene, el piadoso arzobispo fundador las hubiere atendido dando mayor ensanche al local destinado para la Corporación Municipal; considerando igualmente que la concordia entre dos poseedores de un edificio es base constante de buena inteligencia... convienen lo siguiente: 1º.-... concede al Excmo. Ayuntamiento de esta ciudad el uso de todas las habitaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestíbulo del piso principal, al que se sube por la pauerta del lado Sur del edificio hasta la terminación del mismo por aquel lado. Se cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el Juzgado Municipal y están en el cuerpo central del edificio, a las que se ha de entrar por la escalera del lado norte que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño, y cuya puerta mira al levante. 2º La fundación del Seminario de Confesores se reserva para su uso exlusivo servicio todos los locales de la planta baja interior a los que se entra por la puerta principal del lado sur y por la que hay después en el vestíbulo de la misma planta a la derecha y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso 2º de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera, y también en comunicación con ellas una sala que está en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso XII, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el juzgado Municipal y las demás cedidas al Ayuntamiento por el lado sur y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Se reserva por ultimo los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al lado sur. 3º Del uso de los locales cedidos al Ayuntamiento no se le privara bajo pretexto alguno... mientras se dediquen al servicio exclusivo de oficinas y juzgados expresados... 4º ... se obliga a defender, como si fuera suyo propio, el derecho de la fundación del Seminario a usar y disponer de los locales que ahora se reserva... 5º El ayuntamiento queda obligado a pargar los gastos ordinarios de conservacion del edificio en la proporción correspodiente a los locales cuyo uso se le concede; pero a fin de evitar sobre este punto todo motivo de contienda, conviene en entregar la cantidad anual de cuatro mil quinientos reales de vellon, osean, mil ciento veinticinco pesetas, al señor adminsitrador del Seminario, a cuyo cargo queda por consiguiente el cuidado de todo el edificio. No se comprenden, en dichos gastos, los interiores de todos los locales que ocupa el Ayuntamiento y de los exteriores que sean relativos a puertas, vidireras y balcones del piso principal y a la planta baja, todos los que serán a cuenta del mismo. 6º También sera de cuenta del Ayuntamiento el pago del coste de las iluminaciones exteriores de todo el edificio... 7º La fundacion del seminario renuncia al abono de la parte de gastos que al Ayuntamiento pudiera corresponder por los extraordinarios de la reparacion que 93


actualemente exige el edificio a consecuencia de los desperfectos que en la armazón del mismo y en alguna de sus paredes ha sufrido en estos últimos años. 1879/12/12 Tras varios intentos recíbense ofertas para ocupar os baixos AHUS AM 1400, fol. 31 Domingo Noya, hizo postura del local denominado Contaduria Manuel Calvo y Rey al denominado Herreria En fol. 32 ordénase organizar a poxa para o arriendo de los locales destinados a tullas 1896/09/04 Informe sobre obras en la Depositaría. AHUS AM 1400, fol. 215 Obras menores no local de Depositaría de fondos municipais. Ao parecer fixéronse hai 12 anos unhas obras e resultaron bastante mal por non ser os materiais adecuados. 1885-1908 Propostas e habilitación de diferentes locais para arquivo municipal AHUS AM, Archivos y bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 7. Son varios asuntos: 1885/03 Oficio do arquiveiro Pablo Pérez Ballesteros sobre o arquivo, recomendando seu traslado por conservación e comodidade a un sitio mais seco e luminoso. Propón que se use o corredor que comunica las dependencias de Secretaría ... poniendo al efecto desde la puerta de Depositaría, una división con cristales para que no se impida el paso de la luz al resto del corredor. Este local reúne la condición de ser espacioso, la muy especial de ser completamente seco y seguro contra un incendio. O consistorio acordou delegar o asunto na Comisión de Construción. Esta prefire para la instalación del archivo las dos oficinas bajas donde antes de ahora celebraban audiencia los señores alcaldes y últimamente el juez municipal. Estos dos locales comunicados que a la par que reúnen capacidad, luz y ventilacion ofrece ... la recomendable ventaja de la economía en los gastos que la obra debe ocasionar. ... Podrían así bien utilizarse en lugar de estos departamentos los dos últimos tramos de la espaciosa escalera central del edificio pero a comisión comprende que para levar a cabo a obra no alcanzarían os novos orzamentos. Finalmente, decidiuse construílo al corredor de las oficinas de Secretaria, proxecto feito por Faustino Domínguez. Construcción de dos estanterías de 2,50 metros de altura, situadas a lo largo de los muros laterales del local, dividiendo la altura de este en dos pisos independientes para el mejor servicio del archivo. 94


2º Formación de dos pasillos salientes al nivel del piso que conduce a las habitaciones del portero, situados a lo largo de los expresados muros laterales y provistos de barandillas exteriores, para la colocación y servicio de la estantería superior. 3º Construcción de una nueva con estantes en la parte inferior, situada en el centro y a lo largo del local. 4º Y por ultimo, la formación de dos portadas o cerramientos de vidrieras en los frentes de entrada a las dos piezas del archivo. Dada a oscuridade da zona e a que os mobles ainda restarán luz no corredor que da entrada a Alcaldía y secretaría, habrá necesidad de establecer vidrieras a la entrada del pasillo que conduce a la primera y en la puerta de la segunda... Prego Técnico: os pisos altos van montados sobre viguetas de madeira encastradas en paredes laterais. Sobre elas o chan, tamén de madeira. Castiñeiro en toda a estrutura. Teito enlucido con cal de Lugo. Libraría aberta, pintada ou barnizada; columnas de ferro fundido para apoiar a carreira ou viga en que descansa o andar superior. Guarnicións decoradas de piñeiro de Holanda e pintura para revestir o fronte dos corredores altos, debaixo da barandilla. Portadas de entrada a los dos pisos compuestas cada una de tres huecos de vidriera, movible la central y fijas las laterales, con columnas de separación entre ellas y construidas con tablas de pino de Holanda. Non se fixo porque non se presentou ninguén á licitación. 1892 Se intenta de novo facer a obra anterior. O arquivo iría na planta baixa, pois alí se cumpren toda as condicións que a lei esixe: es abovedado de cantería, seco, ventilado y no necesita otras obras preliminares que la instalación de 37 metros lineales de estantería, para colocar los legajos y demás documentos. Tiene este local entrada amplia, fácil e independiente, en el arranque de la escalera que da acceso al palacio municipal y se extiende hasta encontrar una pared maestra que limita el espacio ocupado por las caballerizas, formando a lo largo de esta pared una habitacion de siete metros de ancho por treinta y siete de largo. Su exposicion al Norte, por un lado, y al Naciente, por otro, aseguran la buena conservación de los documentos custodiados en él. 1900 Álvarez Regueiro, arquitecto municipal, fai un novo proxecto no que rexeita situar o arquivo arriba na zona da entrada; propón facelo na habitacion en planta baja, situada bajo las oficinas de secretaría. Esa zona ten capacidade suficiente, tres ventás e se aislará de todo el resto de la planta baja, tapiando las puertas y teniendo por única entrada la correspondiente a las oficinas de Secretaría, mediante una pequeña escalera de caracol. El aprovechamiento del citado local, destinado hoy a almacén, requiere el desmonte de un piso intermedio y el arreglo de sus paredes, techo y ventanas, poniendo además piso entarimado, puesto que habrá de servir de oficina al archivero. A maior parte do orzamento será para a libraría, una sencilla contigua a las paredes, y la doble situada en el centro, que tienen una longitud de treinta y dos metros por cuatro aproximamente de altura, cantidad de estantería que si bien hoy puede no ser toda necesaria, debe hacerse la obra contando algo con las necesidades del porvenir A libraría sería en madeira de castiñeiro, lisa e con tea metálica na parte na anterior. 95


Prego técnico: demolición de 18 m 2 de tabiques no entrechán; desmonte de piso no entrechán; roza de perpiaño na repisa do entrechán e caixa de escaleira de caracol na principal; desmonte do perpiaño na escaleira actual de subida o entrechán; repicado de cales; cachotería para cerrar as portas que dan o corredor; cachotería para cerre das portar que dan ó corredor; enlucido e branqueo de paredes; entarimado de castiñeiro, huecos de contras a la francesa para los huecos de las vitrinas actuales con todos los herrajes, pintura..., ceo raso, escaleira de caracol de fundición... Contén o prego una interesante, descrición dos termos empregados para describir pintura, cristais, canizo... pintura: serán de primera calidad, minio como base y negro como revestido, para la escalera; y pintura imitando nogal para las ventanas y estantería Tras varios intentos de puxa e unha modificación do orzamento non chegou a facerse. Houbo, entremedias, unha solicitude de alcaldía para que se cederan en depósito os documentos de Bienes Nacionales correspondentes á cidade, para mellor servizo do municipio e seus veciños. 1901-1903 Vólvese a retomar o asunto. 1908 Proxecto referente ás obras dunha libraría. Informe do arquitecto López de Rego. Parece que chegaron a realizarse algunhas obras no local da planta baixa do edificio pero por circunstancias del momento se destinó con carácter provisional a la sección de Contaduría, continuando el archivo ocupando el impropio y reducido local del entresuelo. É necesario facer algo pois o lugar destinado a arquivo está ó límite da súa capacidade con legajos amontonados en el suelo en pésimas condiciones de conservación y otra la de seguridad, porque con la nueva escalera han quedado los locales completamente abiertos sin que por esta razón pueda hacerse responsable en ningún caso al señor archivero de la desaparición de documentos. Proponse o traslado ó local que ocupa a Contaduría e que esta ocupe o local do arquivo, facendo as reparacións necesarias. Orzamento: libraría de castiñeiro trasdosada de táboas de piñeiro en dúas alturas Véxase plano no anexo documental4. Mantense a escaleira de caracol, mais que nada porque desmontala ten gran custe e non se podería levar a outro lugar. O contrainforme de Álvarez Reyero é moi detallado, con datos interesantes no só da obra senón tamén do edificio. Non terá entrada independente, como correspondería a un local de acceso ao público, porque una entrada que arrancase del vestíbulo de la escalera inutilizaría el despacho del médico municipal sr. Salgues, y el cuarto de bomberos que esta detrás, recorriendo después un gran trecho de galería impropia como acceso, por ser paso a distintos almacenes. Non é posible a propia galería como arquivo dado o estado actual da distribución do edificio, xa que existen almacéns que só teñen o seu acceso dende esa galería. Ademais ó estar cuberta de bóveda de case medio punto, só se podería poñer libraría na parte vertical dos muros, que teñen pouca altura.

4

Véxase anexo documental AHUS, AM, Archivo Biblioteca 1834 Exp. 07 96


A ampliación mais lóxica do arquivo sería a continuación da sala na que está, nos locais ocupados por unha corte, na que se pode abrir unha ventá. Usaríase tamén a sala contigua. Así se tería acceso dende la entrada principal. Adxudicouse en 1909 a Francisco Morón Calvo. 1896/09/04 Informe sobre obras en la Depositaría. AHUS AM 1400, fol. 215 Obras menores no local de Depositaría de fondos municipais. Ao parecer fixéronse hai 12 anos unhas obras e resultaron bastante mal por non ser os materiais adecuados. 1901 Arquivo. Datos estadísticos. AHUS AM, Archivos y bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 12 Hállase instalado este archivo en un entresuelo del ala sur del palacio municipal. No reuniendo el sitio que ocupa las necesarias condiciones de luz, ventilación y capacidad subsanaranse estas deficiencias con la habilitación de otros locales en el mismo edificio, según recientes acuerdos de Excmo. Ayuntamiento, pendientes de ejecución. Procuras realizadas 177 (oficiais e privadas) Inclúe o informe un catalogo resumido. En total 2307 legaxos. Non se inclúen neste reconto os protocolos (que teñen un inventario propio cun catálogo impreso en 1892). Documento curioso elaborado por Pablo Pérez Costanti. 1908 Proxecto de modificación da entrada da oficina da garda municipal AHUS, AM, 2480 Una portada para cubrir la entrada en el despacho del jefe de la guardia municipal ha de cumplir dos condiciones: tener carácter decorativo por formar parte esencial del vestíbulo del Palacio municipal y la de no ser completamente cuajada de madera sino con cristales de tal modo que haga fácil desde el interior de la mencionada oficina la vigilancia de la puerta principal del edificio. Debe además el proyecto de portada dentro de su sencillez estar supeditado al estilo general del edificio y al particular de la escalera de cuyo conjunto ha de formar una parte. Tales condiciones se cumplen en el proyecto que se acompaña. La puerta formada de castaño es sumamente sencilla en su traza y composición, está compuesta de piezas rectas con cortes rectos también, los entrepaños inferiores son moldurados sencillos y sólo lleva como parte de verdadera ornamentación una cartela decorativa en la parte superior. ...La disposición de la bóveda, la necesidad de que quede aparante por completo, la mayor amplitud de espacio que esige, obligan a colocar la portada nueva no donde hoy está el primer tabique que desfigura el aspecto de la obra de cantería, sino adosadas pro la parte esterior a las mochetas de lo que constituye el hueco verdadero según se representa en la planta del proyecto que es la misma forma en que está colocada la puerta de entrada del edificio. 97


Se abre la puerta hacia fuera y queda comprendida en el espesor del muro según también demuestra el arco de desarrollo trazado sobre la planta" Continúa coa descripción da porta e as condicións facultativas para a súa construción. Entre outras especificacións: • Desmonte da porta e tabiques existentes • A porta será de castiñeiro. • O ferro será "dulce, sin grietas, hoquedades, alteraciones de forma o escuadria y exento de todo defecto..." • Os cristais será uniformes • Pinturas e barnices de primeira calidade. Imaxen da porta no anexo documental5.

1914 Proxecto de habilitación de local no Pazo Municipal para establecer a oficina do arquitecto. AHUS, AM, 2480 Esta obra é necesaria porque non existe local adecuado onde este funcionario poida despachar os asuntos a el encomendados"El local situado a este fin está situado en la planta baja del edificio. Tiene su ingreso por el vestíbulo en el arranque de la escalera principal con luz y ventilación suficientes" "Hasta la fecha ha estado funcionando en él la sección de Higiene municipal" O orzamento para a reforma do local é de 879,24 pesetas. Plano de decembro de 19146. 1920 Arquivo de Amortización. Novo local para o mesmo. AHUS AM, Archivos y bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 15 É a documentación de Bienes Nacionales, ao parecer estaba en San Agustín. 1925 Decreto de Alcaldía de 16 de abril de 1925. AHUS, AM, 2480 Convenido que las oficinas de la Sección de Vigilancia que va a prestar sus servicios en esta localidad se instalen en el local situado en la planta baja del Palacio Consistorial al lado del que en la misma ocupa la Sección del Cuerpo de Seguridad, local en el que actualmente está el archivo del juzgado municipal; Servirase el Sr. Arquitecto municipal disponer el traslado de dicho archivo, de acuerdo con el Sr. Juez, al departamento contiguo al patio de la cárcel pública en el ala sur del edificio consistorial.

5

AHUS, AM, 2480 Exp. 1, 01, 1908, Porta

6

AHUS, AM. 2480, Exp 1, 03, 1914 Oficina arquitecto 98


A continuación hai un escrito para o alcalde no que se manifesta a conformidade co lugar elixido...con aumento de un cuarto destinado a calabozo. 1928-1930 Expediente para calefacción das dependencias municipais. AHUS, AM, 2480 Planos das dúas plantas onde se colocan radiadores. Ano 1928. Publicouse o concurso no BOP de maio de 1930. Planos da planta baixa e a primeira planta e a ubicación dos radiadores no anexo documental7 Segundo este plano na planta baixa estaban a Garda municipal, oficina do sobrestante, un almacén, o cuarto da caldeira, unha cuadra, o arquivo municipal, oficina do arquitecto, arquivo do xulgado e un aseo. s.d. (anos 20-30?) Sobre ó arquivo de Protocolos notariais. AHUS AM, Archivos y bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 21 O arquiveiro notarial fai unha petición ó respecto pois está en el extremo de la planta baja del ala Norte del Palacio consistorial o de Rajoy, es en la actualidad, y dado el número de protocolos que en él vienen ingresando cada año, insuficiente a todas luces para tal destino, llegándose ya al punto de no quedar sitio libre en que colocar los protocolos. Y por otra parte, dejando ya a un lado sus pésimas condiciones, por falta de ventilación y de luz, el estado de conservación del maderamen del interior es de pleno y absoluto deterioro, faltando trozos del piso y constituyendo peligro indudable de proximo hundimiento. 1938 Sobre o traslado do arquivo notarial a un local do Pazo de Raxoi, pertencente ao Seminario de Confesores, sito na galería baixa de acceso ao mesmo. AHUS AM, Archivos y bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 23 Peticion ao cabido: a colaboración patriótica co estado obliga a desaloxar o local que ocupa o arquivo notarial al lado del que en este palacio municipal ocupa la comisaría de Investigación y Vigilancia.... no dispone por el momento el Ayuntamiento de otro local.....autorice a este ayuntamiento para dedicar a ese Archivo Notarial el local que, en la planta baja el mismo edificio consistorial y en la galería de acceso a la escalera que conduce a las habitaciones de los Señores confesores, se encuentra el primero al entrar, con puerta en dicha galeria y luces exteriores al Norte. Parece que esa zona non se usa; foi concedida

1947 Cambio de oficina de arquitectura municipal. 7

AHUS, AM, 2480, 1928, Planos radiadores 99


AHUS, AM, 2480 Dentro de los locales disponibles en la Casa Consistorial, estimo que el que reune mejores condiciones para la oficina del arquitectura es la antigua caballeriza con el despacho anejo, hoy ocupado por la oficina de Mutilados. La instalación de la oficina de arquitectura en este local no dificulta el reajuste de las demás oficinas... Para hacer esta instalación es necesario evacuar el departamento en el que está instalado provisionalmente la peluquería de Policía Armada que es necesario partir en dos para convertir uno de ellos en oficina de Mutilados y otro de ellos en portal desde el que tendrá acceso la galería por la que tiene entrada la vivienda del Conserje, cuya entrada se efectúa hoy a traves de la antigua caballeriza. El material indispensable consiste en tres tableros, una mesa, dos armarios, una máquina de escribir y seis sillas. Las obras necesarias consisten en la paertura de dos puertas, apertura de una ventana, pavimentación con madera de los locales, enlucido de marcos y bóvedas y construcción de la carpintería precisa. Orzamento a 23 de xaneiro de 1947: 30.000 pesetas No mes de agosto non se fixeran as obras e o arquitecto estima que serán necesarias 50.000 pesetas ...habiendose encarecido grandemente desde la fecha en las que las obras fueron proyectadas. 1951/12 Proxecto de Reforma do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios , Pazo de Raxoi, 38. 1951/12/ Memoria do Proxecto de obra da Casa Casa Consistorial firmado polo arquitecto municipal Banet9. Segundo a memoria consiste nunha redistribución dos locais ocupados por dependencias municipais e na transformación para o seu uso como oficinas de locais hoxe ocupados polo arquivo municipal, arquivo notarial, comisaría de Vixilancia, garda municipal e cuartelillo da Policía Armada, que haberán de ser trasladados a novos locais Redistribución de locais e instalación de oficinas nos locais ocupados polo Arquivo Municipal e pola "Comisaría de Vigilancia y cuartelillo de Policía Armada". Na planta baixa, estarán a portería, o rexistro de entrada, as oficinas de Arquitectura, e as de Depositaría, e os negociados de Urbanismo, Sanidade e Beneficencia. Tamén Estatística, Instrución e Persoal; Quintas e certificacións, e Contribucións, que ocupa nese momento un entrechán que se suprime. En la planta baja a la izquierda de la entrada se instalarán la portería, el registro de entrada, las oficinas de arquitectura, las de depositaría y los negociados de urbanismo y Sanidad y Beneficiencia. Y a la derecha de la entrada los negociados de Estadística, 8

Duplicado desta memoria en AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 2. Contén unhas fotos do edificio.

9

Memoria completa en AMS, Edificio, Pazo de Raxoi, 3, 1952 Proxecto de reforma, 1951 Memoria. 100


Instrucción y Personal, el de Quintas y certificaciones y el de Contribuciones que ocupa en la actualidad un entresuelo que se suprime. En la planta alta se instalan la Alcaldía, Salón de Sesiones, Sala de Juntas, oficinas de Secretaria, oficinas de Intervención y el Negociado de Hacienda. En ambas plantas se instalarán los servicios sanitarios correspondientes para ambos sexos. La planta alta tendrá acceso desde la baja por dos escaleras, la inmediata a la entrada que se reserva como escalera de honor y la situada al fondo de la galería que será utilizada por el público y el personal de oficinas. Ambas escaleras serán reconstruidas con peldaños de sillería de grano fino en su totalidad la primera y hasta la planta principal la segunda. La circulación del público en ambas plantas se efectuará a través de las galerías en cuyo final se encuentra la escalera de servicio y desde estas galerías tendrán acceso los distintos negociados y oficinas contiguos a ellas, para lo cual en los muros que separan dichas galerías de los distintos locales se abrirán las puertas y ventanillas precisas. Se reconstruirá a base de madera de castaño toda la carpintería exterior para sustituir a la actual en mal estado, aprovechando en lo posible cristalería y herrajes de la misma. Los huecos de puerta por lo que se entra desde el porche en la planta baja a los locales situados a la izquierda de la entrada se convertirán en ventanas, colocándoles antepechos de sillería. Los locales que tiene el pavimento de madera en mal estado serán pavimentados de nuevo con tarima de castaño. Los muros y bóvedas de las galerías se revocarán y pintarán de blanco con objeto de dar mayor luminosidad a las mismas. Se renovará a base de baldosa de piedra de grano fino el pavimento del porche, vestíbulos y galerías de ambas plantas, previo levantamiento del pavimento actual de grano grueso en pésimo estado de conservación. Se instalará calefacción eléctrica en todos los locales y se renovarán y completarán las instalaciones de electricidad, de agua y de saneamiento. Se prevee también la decoración de la Alcaldía y el complemento del amueblamiento de las distintas oficinas para las que se consignan en el presupuesto partidas alzadas. ...presupuesto de las obras asciende incluidas las partidas de honorarios y un 15% de imprevistos a la cantidad de un millon ciento noventa y ocho mil seiscientas noventa y ocho pesetas con noventa y seis céntimos. Proyecto de reforma de 1952. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3. Planos e proxecto de reforma. (Sobre esta reforma ver Reforma de 1952) Segundo os planos na planta baixa en 1951 atopábanse a oficina do Arquitecto Municipal pola que se accedía dende a Praza do Obradoiro por un portal con vestíbulo; tamén con entrada dende o Obradoiro a perruquería da Garda Municipal, a Oficina do Axente Executivo e a Garda municipal e o despacho do Xefe. Conectadas a estas oficinas tamén estaban a oficina do arquitecto con un local para arquivo e material; o Arquivo, o arquivo do xulgado, un carto da limpeza, un aseo e o calabozo municipal; tamén a oficina de urbanismo 101


xunto ao gran vestíbulo de entrada; e do outro lado do vestíbulo, tamén con entrada polo Obradoiro a Policía Armada co seu calabozo, despacho do xefe e aseo; a Comisaría co despacho do Comisario e o Arquivo Notarial con dous espazos. Planos no anexo documental10. 1951/1952 Planos plantas reformadas. Na planta baixa; vestíbulo, cuarto do arquivo e material, oficina arquitectura, despacho do arquitecto, despachos, aseos, cuarto da limpeza, cuarto do teléfono, negociado de urbanismo, negociado de Sanidade e beneficencia, rexistro, portería, vestíbulo, cuarto da limpeza, aseos, despacho do xefe, zona pública e negociado de estadística de instrución, despacho do xefe, zona pública e negociado de quintas e certificacións, e despacho do xefe, zona publica e negociado de construcións11. 1967/03/06 Carta do alcalde sobre obras na planta baixa. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 Espazo insuficiente nos locais da planta baixa do Pazo de Raxoi para as oficinas municipais; faise preciso habilitar o hall de entrada ás mesmas. También en la Policía urbana se habilita dicho hall para la permanencia de los Guardias mientras espera la hora de designación del servicio. Para evitar la entrada de frío en dichas dependencias, ya que la puerta de entrada debe permanecer abierta se considera preciso la construcción de un marquesado y una puerta de dos hojas que evite la entrada de frío en las otras dependencias. Presuposto de 3625 pesetas 1971 Construción da Oficina de Información Municipal no Pazo de Raxoi AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 4 1971/01 Memoria Locais destinados á Oficina de Información. Substituirase o pavimento de pedra en malas condicións por outro do mesmo material. Limpeza dos paramentos. Arranxo das ventás. Colocación carpintería de vidro chumbado. Nova porta de acceso en "luna secutir" amoldándose ao arco de pedra existente. Creación de mámpara con vidreira chumbada de separación entre a Oficina e as dependencias municipais. 10 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 1952 Reforma do Edificio, Proxecto de Reforma, Planos, Plantas en 1951, Planta baixa 11 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 1952 Reforma do Edificio, Proxecto de Reforma, Planos. 102


Creación dun novo arco de pedra, portas interiores para os despachos e colocación dun gran mostrador para público e armario para folletos e propaganda. Medicións e orzamentos. Levantado da solera de pedra; levantado da solera de piso e solera de formigón. Ventás de madeira de piñeiro; porta de entrada de "luna secutir"; porta cristaleira de madeira de piñeiro; mostrador e mobles. Caleado de arcos; pavimentos de pedra granítico; labrado de paramentos; construción dun arco de pedra; pintura plástica sobre paramentos. Arquitecto: Severino González. 1971/02/17 O Ministerio de Información e Turismo remite ao Concello o proxecto de obra para a adaptación do edificio para instalar a Oficina de Información de Turismo do Ano Santo. Orzamento: 1.496.643,17 pesetas por subvención concedida ó Concello. O mobiliario será adquirido a cargo da "Dirección General de Promoción de Turismo". O concurso se publica no BOP de 29/03/1971. O prazo de realización e de 45 días. Se presenta Rodolfo Lamas. Planos no anexo documental12 1971 Proxecto de acondicionamento de diversas dependencias do Pazo de Raxoi na ala esquerda da planta baixa. AMS, Edificios, Raxoi, 413 Proxecto de acondicionamento de diversas dependencias do Pazo de Raxoi na ala esquerda da planta baixa. Arquitecto: Carlos Fernández-Gago Varela 1971/12 Memoria Mellorar as instalacións da planta baixa do Pazo de Raxoi onde ten a sede o Concello. O proxecto divídese en seis partes; unha para calefacción por auga quente. Nova instalación eléctrica, repaso de cornixas, bóvedas, enlousados, escaleiras, paramentos. Obra da terraza colocando un solado de cantería sobre forxado impermeable para evitar humidades na oficina de Mecanización. Orzamento: 3.586.857,59 pesetas 1971/12 Fases da reforma Primeira fase. Departamento de Mecanización. Limpeza de bóvedas e cantería. Tarima de madeira 12 Orzamento e planos no anexo documental AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 4, 1971 Oficina Información 13

Orzamento e planos no anexo documental AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 4, 1971 Reforma planta baixa ala esquerda. 103


Moqueta nailon Rodapés de madeira Mámpara de madeira de castiñeiro e cristal prensado Porta de entrada de madeira de castiñeiro Instalación eléctrica con 50 puntos de luz e 53 de enchufes e 42 puntos de enchufes de forza Reparación carpintería exterior e interior Pintura e decoración Segunda fase Calefacción por tubaxes Terceira fase Departamento de Depositaria Demolición falso teito Mostrador de madeira Ventá exterior de madeira Falso teito escaiola Tabique de ladrillo Porta madeira de castiñeiro Cuarta fase Departamento de Intervención Limpeza e encintado de cantería Tabique ladrillo Rodapé madeira Porta madeira de castiñeiro Quinta fase Información y Hacienda Demolición de entreplantas Mostrador e ventás de luna abatibles Tarima madeira Falso teito escaiola Porta exterior de castiñeiro Pintura e decoración Sexta fase Reparación General Apertura ocos mostrador Limpeza e encintado da cornixa Limpeza e encintado da cantería no interior das bóvedas dos corredores, portas, ventás e paramentos. Limpeza e encintado das escaleiras, reposición de chanzos... Reposición enlousado acceso a escaleira Consolidación e atado de muros, cornixas e dinteis Instalación eléctrica con 50 puntos de luz, 56 enchufes y 42 puntos de enchufe de forza Instalación auga quente Portas dobre luna 104


Planos de outubro de 1971 (sen reformar) Planos de outubro 1971 (reformado proposta) Executa a obra Rodolfo Lama 1973/07 Orzamento do acondicionamento do local baixo a terraza. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 4 Proxecto do arquitecto Julián Morenas Aydillo. Este orzamento é parte do orzamento do proxecto xeral de Acondicionamento do primeiro andar de novembro de 1971. A zona é un local abovedado en perpiaño entre as escaleiras secundarias do pazo. Local para instalar os servizos económicos do Concello. Limpeza, encintado do perpiaño, novo pavimento e para evitar filtracións reparación da terraza que está sobre a bóveda. Reforzo da bóveda e colocación de tela asfáltica de dobre folla cruzada. Pavimento da terraza de lousa de granito. Orzamento: 1.285.626,29 Planos e orzamento no anexo documental14. 1983 Proposta para colocación de extintores no 1º e 2º andar. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 6 Planos da colocación dos extintores nas primeira e segunda planta. Ver anexo documental. 1985 Instalación dunha porta cortaventos no vestíbulo do Pazo de Raxoi. AMS, Caixa 563, orden 5 ...frente securit incoloro de 10 mm. de espesor, formado por dos puertas, 2 laterales fichas, 1 montante de medio circulo, 2 frenos hidráulicos, herrajes de giro y seguridad así como piezas de anclaje, mainel y laterales de latón dorado, incluso instalación... Colocación de defensas artísticas, segun croquis Total 374.515 pesetas. 1995 Presuposto de traballos a realizar pola brigada no Pazo de Raxoi, nos locais do grupo do PP. AMS, Caixa 589, orde 18 Areas que se desprenden das bóvedas, asi mismo en la pared lateral construida en piedra granitica, existen un foco importante de humedad, evitar dicha humedad es inviable por lo 14 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 6 1983 Extintores 105


que se adopta la solución de recubrir las paredes con un material sintético a base de fibra y resinas Nas bóvedas: limpeza e fixador incoloro para evitar desprendimentos Na parede: limpeza de verdin en la piedra a base de sosa cáustica diluida en agua en la porción 1:5... colocación dun rastrel e lámina de porexpan, e un hidrofugante; colocación de paneis de fibra tipo UNIFLOR-R. 637.826 pesetas 1997 Orzamento e proxecto para a reconstrución e renovación de dependencias do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 Actuacións na planta de Alcaldía e na planta baixa (Secretaría e Protocolo). No piso principal: substitución de portas e xanelas da fachada principal, reparación da vidreira da escaleira principal, restauración do pan de ouro de cadeiras e portas, substitución dos parqués dos salóns, restauración das balconadas e do pasamáns da escaleira principal, remodelación do aseo de Alcaldía e pintado con pintura plástica dos corredores. Porque está todo deteriorado polo paso do tempo: xanelas que non pechan, vidros soltos, ferraxes desarmadas, cadeiras e portas deslucidas, parqué reducido ao seu mínimo grosor despois de tantos pulidos... Planta baixa: arranxo dos aseos da Secretaría Xeral e da zona de protocolo; pintado dos corredores, oco da escaleira e accesos dos diferentes pisos, de abaixo até o arquivo.

106


Primeiro andar É o andar principal do edificio e orixinalmente, como o resto da construción, estaba dividido en dúas seccións claramente diferenciadas. A norte correspondía á Casa Consistorial e a ela se accedía por unha escaleira monumental que daba ao vestíbulo e entrada principal e ao pórtico do Pazo de Raxoi. A Casa Consistorial ten unha planta rectangular e é mais estreita que o resto do edificio, o que permitiu salvar os obstáculos do Hospital Real ao tempo que deu acceso cómodo ás prisións e desafogou a contorna da actual igrexa de San Frutuoso e saída cara o barrio das Hortas. Malia que a estrutura da fachada leve pensar en un edificio composto por dúas partes simétricas, o certo é que a zona ocupada polo Seminario é moito máis ampla e, se falamos en termos simbólicos, a máis relevante, por canto ocupa os espazos centrais. Este desequilibrio foi mudando co paso do tempo, medrando as dependencias municipais a costa das capitulares. Os primeiros movementos tiveron lugar tras o Trienio Liberal (1820-23) e a erección dos Ayuntamientos Constitucionales, que foron o berce dos municipios actuais e trouxeron consigo novas competencias para as corporacións que puxeron de manifesto a exigüidade dos espazos dispoñibles. En 1822 o Concello pediu ao Cabido a cesión das estancias contiguas ás súas que usaba o recén falecido mestre de capela que se situaban con solo el intermedio de una pared coas do consistorio; posiblemente eran as contiguas á escaleira, conformando así as casas consistoriais un rectángulo. As desamortizacións e o crecemento das necesidades municipais, asi como a instalación da Real Audiencia durante un tempo, provocan pequenas expansións e cambios no reparto de locais ao longo do século XIX. Son movementos sen continuidade clara. O acordo de 1877 entre o Concello e o arcebispado marca un novo reparto, que será o definitivo até compra do edificio polo municipio en 1978. Quedaron para o Concello: el uso de todas las instalaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestíbulo del piso principal, al que se sube desde la puerta del lado Sur del edificio, hasta la terminación del mismo por aquel lado. Le cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el juzgado municipal y están en el cuerpo central a las que se ha de entrar por la escalera del lado Norte, que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento... La fundación del Seminario de Confesores se reserba para su exclusivo servicio... la escalera interior que comunica con el piso segundo de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera y tambien en comunicacion con ellas, una sala que esta en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso Doce, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el Juzgado Municipal y las demas cedidas al Ayuntamiento por el lado sur, y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos...

107


Como amosa o plano da reforma integral acometida en 1951-53, a planta principal quedaba na súa práctica totalidade para uso municipal agás o lateral norte das antigas dependencias relixiosas, a terraza e unha das dúas salas principais do edificio, con balcón aberto ao Obradoiro e conexión interior co resto.

Reforma de 1951-53 (AMS)

O concello convivirá alí co xulgado municipal durante un tempo e logo, cando este pase á planta baixa, construirá na zona que dá á praza do Obradoiro ás salas nobres, que están en pleno uso contra 1920. As vellas dependencias na zona Norte quedarán para oficinas e servizos municipais. Coa adquisición do edificio en 1968 o municipio conseguiu a propiedade completa e formulou un proxecto de adaptación e modernización integral que non chegou a desenvolverse por completo. Si incluíu unha renovación das salas nobres -xa instaladas todas á beira da praza do Obradoiro. En 1978 o Concello cedeu á incipiente Xunta de Galicia as instalacións das vellas Casas Consistoriais no extremo norte do Pazo e o lateral que ultimamente ocupara o Seminario no andar principal.

A z o na h i s t ó r i c a d o S em ina r i o A tenor dos datos posteriores comprendía a actual planta primeira do edificio agás a prolongación cara o Norte, que sería a adxudicada ás Casas Consistoriais. Descoñecemos a distribución interna orixinal, só que a vontade do fundador era que dese acollida a los niños seises, mozos de coro, misarios y acólitos e que se formasen doce aposentos capaces para que comodamente puedan vivir en ellos doce presbíteros confesores que según las reglas que se les dieren se ejerciten en este ministerio en las horas y tiempos que en ella se señalaren dentro del ámbito de dicha Santa Yglesia (Rosende Valdés 2004: 295-96). Por outras referencias posteriores e polas normas que prescriben os estatutos da institución sabemos que os espazos dos confesores eran individualizados, que había lugares para o estudo e para as clases, unha capela e apartamentos privativos para algúns dos cregos superiores como o mestre de capela ou o capelán; debemos supoñer a existencia de servizos comúns como cociña,

108


refectorio etc., e dos accesos principal e de servizo así como da terraza ou patio (López Calvo 2004). Dos documentos vinculados coa instalación da Capitanía do reino de Galicia no edificio en 1831, coñecemos o número de estancias ocupadas que pertenceran ao Seminario: once de ellas en el piso principal, a saver: una antesala, sala de discordia; dos salas -primera y segunda de lo civil-; otra sala primera del Crimen; otra antesala pequeña; capilla; un cuarto pequeño oscuro para varios muebles: otro cuarto para los relatores; sala de abogados; y otra sala segunda del crimen. E pouco mais até o convenio de 1877 pois a contabilidade conservada do Seminario é do período 1854-67 e só permite confirmar a existencia de arranxos menores e intervencións de mantemento. Estes esforzos deberon ser os xustos, se temos en conta as constantes queixas do Concello polas moitas obras necesarias que non se facían por non ter a Igrexa os cartos para afrontalas. Eses pequenos investimentos serviron para repintar, repoñer vidros, substituír pezas de madeira e reposición dos pisos, composición de farois e reixas, ... É un rosario de gastos nos que se detallan non tanto os traballos feitos como os materiais empregados, o que resulta de gran interese para achegármonos aos interiores: paredes revestidas de papel, tabiques interiores feitos con barrotillo y su masilla de cal, ceos rasos e cornixas e outras pezas pintadas ao temple, portas e xanelas color porcelana al óleo, ... A Revolución Gloriosa de 1868 trouxo o primeiro intento serio do Concello por expandirse sobre esta zona. A toma de posesión que fixeron os rexedores dalgunhas dependencias nos permite achegármonos á realidade delas: Enseguida pasaron al primer piso, en donde, y parte que ocupa el Maestro de Capilla, se presentó, que lo es D. Juan Trallero y Palmar, presbítero beneficiado de esta Santa Iglesia, y en efecto, este señor afirmó que era exacto lo que arriba se indica, es decir, ocupaba cuatro habitaciones del piso principal del edificio, pared en medio las casas consistoriales, con frontis a la plaza, así como otras interiores,.... se constituyó en la otra parte restante del edificio, que se halla al Sur y forma el resto de la fachada principal, en cuyo punto y pasado recado de urbanidad a la señora dona María Canosa, hermana del señor Don José María Canosa, canónigo provisor y administrador, ... manifestó que su hermano se hallaba ausente.... aprehendiéndose igual posesión en el patio o sea azotea que comunica la parte posterior con el edificio, en cuyo sitio el señor alcalde y testigos entraron y han visto a los señores capitulares que atrás quedan referidos sin que en este punto ni en la sala de recepción hayan manifestado oposición alguna... É dicir que as residencias dos reitores do Seminario (mestre de capela e administrador) se sitúan na zona nobre do edificio e se abren ao Obradoiro, organizándose en apartamentos independentes. E así debeu de ser de sempre, vistos os problemas que polo uso e acceso ás xanelas, tiña o Concello co Cabido nos días de festas (Pérez Constanti 1993: 307-311). Outro detalle significativo deste documento é que sitúa a sala de recepción ou espazo público máis relevante do Seminario. Estaría nas proximidades da terraza posiblemente nun dos grandes espazos nos laterais do edificio, ocupados nos anos 70 polo salón de recepcións (o Norte) e as oficinas xerais (o Sur).

109


Nunha parte deste primeiro andar se situaban en 1876 diversas dependencias municipais, entre elas o xulgado de primeira instancia.

A z o na h i s t ó r i c a d o Conc e l l o A reconstrución das antigas Casas Consistoriais é aínda máis dificultosa. O Concello está alí desde 0 30 de xullo de 1787, cando se procedeu ao traslado solemne da entidade; a toma de posesión simbólica tivo lugar mediante a colocación dos retratos reais na sala de sesións e a ocupación por parte dos rexedores dos seus asentos. A parte que ocupan é como un anexo á parte principal, de menor superficie e cunha concepción máis sinxela (Rosende Valdés 2004: 307-309). Descoñecemos a estrutura orixinal e os usos que se deron ás diferentes dependencias aínda que estes podemos albiscalos a partir do proxecto feito por Lucas Ferro para o consistorio e do organigrama do goberno municipal neste tempo (Cebreiros Álvarez 1999: 257 e ss): rexedores que se reúnen en consistorio, secretario e o tesoureiro ademais dos dous alcaldes que imparten xustiza, as notarías e o cárcere, que están noutras plantas. O proxecto de Ferro incluía tamén vivendas para o vedor (oficial fiscal do concello) e para o porteiro, que era o encargado da vixilancia e mantemento do edificio. Había nesta zona un oratorio, empregado polos rexedores para oficiar a misa que precedía aos consistorios (Pérez Constanti 1993: 425; Cebreiros Álvarez 1999: 261). Na Sala de Consistorios se reunían os rexedores pero tamén os representantes das parroquias para elixir os alcaldes e outros oficiais (Pérez Constanti 1993: 321; Cebreiros Álvarez 1999: 72 e ss.). E ao longo do século XIX documentamos o seu uso non só pola corporación para consistorios e comisións senón tamén por outras entidades como a Xunta municipal de Sanidade (1819) ou a Real Sociedade Económica de Amigos del Pais (1821). Vistos os espazos dispoñibles hai que pensar que no andar principal se situaron sobre todo as dependencias administrativas e políticas. Así era contra 1855 cando documentamos no primeiro piso a sala de sesións, a secretaría e outras dependencias entre as que se citan os arquivos. Neste momento as competencias e obrigas da corporación creceran enormemente provocando unha grande estreiteza no espazo dispoñible que moveu ao Concello a intentar tramitar unha ampliación a costa do Seminario. Segundo parece a ambición era expandirse verticalmente e ocupar a parte correspondente da segunda planta, posiblemente para evitar problemas co mantemento das cubertas e paramentos. As noticias sobre como eran estes espazos e a súa distribución son tamén escasas. É moi posible que a corporación recibira os locais cunha ornamentación mínima e tivera que encargarse de equipalo con moblaxe, tapices e panos, luminarias... Supoñemos que unha parte da moblaxe e ornamentos existentes na vella casa consistorial da praza de Cervantes pois así sucedeu cos retratos reais e os estandartes da cidade pero en 1789 investíronse 4000 reais no adorno da Sala de Ayuntamiento que era aquela na que se reunía o consistorio e nos anos seguintes foron adquiríndose outros equipamentos: bancadas de veludo, doseis e unha escribanía chegaron en 1829 cando, extinguida a Inquisición, foi solicitada a cesión destes obxectos; unha ducia de poltronas en 1821; a construción dun moble para o arquivo (1821); reposición dunha escribanía de estaño da secretaría, encadernación de volumes...

110


Non hai noticia de grandes intervencións. En 1819 o Concello encargou ao mestre Agustín de Trasmonte a avaliación dos arranxos necesarios na Casa consistorial pero non sabemos en que consistiron ou se chegaron a facerse. Do mesmo xeito, as contas presentadas puntualmente polo porteiro refírense a gastos menores para alumeado, servizo dos rexedores, reposición de ferraxes... Unha primeira adaptación dalgúns espazos debeu seguir á cesión de salas neste andar a partir de 1868, pois debían acomodarse a sala de audiencias e oficinas anexas. Unha petición feita polo xuíz municipal Pablo Pérez Ballesteros en 1870 permítenos albiscar como podían ser as zonas nobres. Vista a escasa solemnidade da sala de xuízos solicita ao Concello o uso de uno de los salones decorado y con dosel de los de ese cuerpo municipal para la celebración de dicho acto solemne. Cabe pensar, en efecto, que de acordo cos canóns burgueses dese tempo nesas alturas o Concello tería neste andar máis salas solemnes que a consistorial inicial; temos constancia pola prensa da celebración nos salóns non só de actos políticos senón tamén de bailes e recepcións sociais, sobre todo nas grandes xornadas festivas.

A p a r t i r d e 18 7 7 O acordo co arcebispado supuxo unha ampliación substancial e permanente do espazo municipal nesta planta nobre. O Concello obtivo el uso de todas las instalaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestibulo del piso principal, al que se sube desde la puerta del lado Sur del edificio, hasta la terminación del mismo por aquel lado. Le cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el juzgado municipal y están en el cuerpo central a las que se ha de entrar por la escalera del lado Norte, que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. O Seminario pola súa parte: se reserba para su exclusivo servicio ... la escalera interior que comunica con el piso segundo de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera y tambien en comunicacion con ellas, una sala que esta en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso Doce, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el Juzgado Municipal y las demas cedidas al Ayuntamiento por el lado sur, y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Esta será a división que se manterá até ben entrado o século XX e que vemos reflectida nas planimetrías da reforma de 1950. O Municipio accedeu ao uso de boa parte da fachada, agás unha das salas principais que quedarán para uso do administrador do Seminario. É a configuración aproximada que se mantivo case até o día de hoxe pois o Seminario foi substituído pola Xunta de Galicia a partir de 1978. Parece que a ocupación dos locais por parte da administración municipal foi rápida e deberon existir algunhas obras de acondicionamento ou cando menos de adecuación dos espazos a outros usos, aínda que non pode documentarse. Contra 1885 comezará a tratarse un arranxo no arquivo para situalo na parte interior do corredor da Alcaldía e Secretaría cun proxecto de Faustino Domínguez que non chegou a concretarse pero 111


que nos sirve para situar xa na zona máis nobre do edificio o despacho da Alcaldía. En 1895 avaliarase o traslado do arquivo á planta baixa aínda que tardará en concretarse, acometéndose nunha data incerta. O plano da instalación da calefacción (1928-30) permítenos situar con claridade as distintas dependencias, aínda que non saibamos cando tivo lugar o movemento. Comprobamos como efectivamente os despachos principais da institución pasaron a zona Sur do edificio, onde antes estaba o Seminario. O despacho de Alcaldía quedou decorado en 1901AHUS, AM 2480, 1-9 2, coa restauración de moblaxe e das pezas de madeira e a reposición dos tecidos; reparáronse os falsos teitos e foron instaladas lámpadas de araña, molduras e outros accesorios. Materiais e acabados falan dun deseño pensado especificamente para proxectar poder e tradición. Nese proxecto traballaron grandes artistas como son os mestres José Lens, Urbano Anido e Santiago Ameneiro. En 1904 levouse adiante un proxecto para ampliar e modificar o sistema de alumeado eléctrico desta zona do edificio. Dado que son retoques pensados para aforrar os custes enerxéticos ou para mellorar o servizo existente, hai que pensar que o groso da instalación tivo lugar en 1902, cando a cidade se electrificou; aínda que xa se autorizou unha pequena instalación en 1900. É necesario pensar que ao longo destes anos se acometeron diversas renovacións e arranxos no conxunto da planta, tanto na parte do antigo Seminario como na vella casa consistorial. Por exemplo, as visita reais de 1881 e 1904 -nas que os monarcas pernoctaron en Raxoinecesariamente deberon traer algunha operación de lavado de cara das estancias, e posiblemente tanto na parte municipal como nas que aínda ocupaba o Seminario. Precisamente na crónica dunha das visitas atopamos noticia do elemento diferenciador da propiedade: un valado de madeira separaba as zonas do concello daquelas do Seminario. A chegada da fotografía permite albiscar como eran as estancias máis nobres que remiten ao estilo clásico que tamén veremos logo de panos e cores tradicionais neste tipo de instalacións.

Corporación municipal 1931

Asemblea dos delegados do Estatuto (1932) 112


A r e f o rma d e 19 5 1 - 53 José María Banet proxectou a primeira intervención a gran escala no edificio e xa que logo nesta planta. É unha iniciativa que se acompañaba dunha reordenación dos distintos negociados. Na planta primeira irían la Alcaldía, Salón de Sesiones, Sala de Juntas, oficinas de Secretaría, oficinas de intervención y el Negociado de Hacienda. Terán o seu acceso de honra pola escaleira monumental e o cotiá pola escaleira que está ao fondo do corredor Sur. Este proxecto, como xa se dixo é integral e comprende tamén a substitución dos chans en mal estado, da carpintería exterior, substitución de portas... procurase conservar e reutilizar todos elementos antigos que sexa posible. Sobre o aspecto exterior, sabemos que o salón de consistorios era vermello e que houbo orzamento para o adorno das salas nobres asi como para a adquisición de novos mobles. Estas son as salas que aparecen nas fotografías máis antigas do arquivo municipal. Noticias algo confusas relatan a presenza nestas salas dunha das sedes da Audiencia provincial e da Maxistratura de traballo (1968), que se reunirían no Salón Amarelo de Raxoi nas súas visitas á cidade.

Xantar de honra (c. 1961) Salón vermello (1964)

De 1 9 6 8 e n a d i a n t e A adquisición do edificio por parte do municipio é o inicio do que se prometía unha longa fase na que o Pazo se iría acomodando ás necesidades da administración municipal. Para elo se proxectaron na década de 1970 varias reformas. Incluíron o cambio do sistema eléctrico e de de alumeado, a renovación ornamental dos salóns nobres, limpeza dos paramentos de cantería, substitución das acometidas e servizos de auga e saneamento, instalación de chans de tarima nova (castiñeiro), reposición dos falsos teitos, reparación carpinterías, nova calefacción... Abrangue a intervención tanto a zona do antigo Seminario como a das vellas Casas Consistoriais e comprende tamén a instalación de pezas ornamentais como son as luminarias feitas a medida, vitrinas de madeira, xardineiras, armarios, panelado de paredes... 113


O groso da obra encargouse á construtora Rodolfo Lamas e os acabados quedaron en mans de especialistas como Manuel Barros ou Saavedra Villar. Ángel Rodríguez, mestre escultor especializado en arte relixiosa foi o encargado de dourar e lustrar portas e marcos, reparar as letras que están na fachada e mesmo restaurar os frisos que coroan o edificio. Esta gran intervención é a única documentada en todos os seus detalles.

De 1 9 7 8 e n a d i a n t e Posta en marcha a constitución do goberno galego e o seu estatuto, o Concello cedeu unha parte desta planta (a dereita) á Xunta de Galicia. A institución funciona de xeito incipiente e busca unha sede provisional. Nese mesmo ano de 1978 se revisan en pleno as propostas para o acondicionamento dos locais; as obras foron financiadas ao 50% polo Concello e a Xunta de Galicia. Nos anos seguintes manexáronse varios proxectos cos que se foron adaptando os espazos cedidos aos novos usos. O debate máis importante foi a insistencia da Xunta en facer unhas entreplantas, o que contradicía o criterio seguido polos técnicos municipais, aínda que se tratara da renovación dunhas estruturas xa existentes. Con todo, foi aprobada aínda que como solución provisional a extinguir e feita con materiais que puideran ser doadamente retirados. Outra discusión foi o teito que levaría a sala de xuntas, para o que se manexaron diversas propostas antes de acadar a solución final. Acometeuse tamén a implementación dalgunhas divisións interiores que resultaron tamén discordantes co criterio dos técnicos; a máis relevante foi a partición da gran sala de sesións para convertela en dous despachos. Os arranxos seguiron pouco a pouco: apertura dun oco na entrada do salón de sesións, colocación de mamparas separadoras, reparación da carpintería exterior, instalación de zócalo de madeira nalgunhas zonas, instalación de teito con casetóns, ... A imposibilidade de acceder á documentación administrativa sobre o edificio impide clarificar o contido detallado e usos dalgunhas intervencións de restauración que evidentemente se fixeron. Na parte municipal o cambio máis relevante é a construción dun novo salón de plenos. É un proxecto de longo percorrido pois formulouse por vez primeira en 1983 e viña motivada pola cesión á Xunta da zona Norte do andar, onde estaba a sala lonxitudinal na que se celebraban os plenos. O arquitecto municipal Ladislao Gallego Villanueva manexou diversas propostas que sempre chocaron coa dificultade de atopar nesta zona dun espazo de certa anchura. Finalmente, o Salón de Plenos foi construído na década de XXX, no corredor Sur; non se atopou documentación que informe sobre esta intervención. En 1997 procedeuse á modernización da zona de Alcaldía: substitución de portas e xanelas, reparación de vidros e ferraxes, restauración de elementos ornamentais, balconadas e pasamáns, pintado de corredores, renovación dos aseos, substitución do parqué. Trouxo consigo pequenos axustes nos espazos. Nos anos 2011-2015 procedeuse á renovación dos elementos ornamentais nos despachos, introducindo un novo estilo estético.

114


Documen t o s 1789/05/16 Libranza de 4000 reais para o adorno da "Sa l a d e Ayun t am i en t o" . AHUS, AM 687, fol. 248v O conde de Ximonde "como señor capitular encargado para la disposición del adorno mandado hacer para la sala de aiuntamiento manifiesta haver ynvertido los diez y ocho mil reales que a este fin se le entregaron y concluye se le manden entregar otros siete mil... " Acordaron entregarlle 4000. 1819/10/27 Lectura dun oficio do comandante en armas da cidade, na súa calidade de presidente da xunta local de sanidade, solicitando se lles conceda sitio nas casas consistoriais para celebrar as súas sesións. AHUS AM 343 fol. 299r ... se le señale ora conciliable en las ocupaciones de este Ayuntamiento para poder dar principio a las tareas en la Junta de Sanidad..." "...que las muchas ocupaciones que cargan todos los vocales de esta corporación, trastornando aún las oras más precisas en todas las mañanas.. no se puede concurrir en las mañanas a la Junta de Sanidad ya por estar ocupadas la Sala Consistorial o ya por los capiturales que deven asistir... insignua la ora de las quatro de la tarde... 1821/01/02 Acordouse que a Sociedade Económica celebre as súas sesións na Sala Consistorial. AHUS AM 346, fol. 38 1821/01/30 Conta do porteiro por gastos na sala consistorial. AHUS AM 346, fol. 218 ... suma de doscientos diez y nueve reales y 16 maravedis gasto de año que parece que cumplió el 31 de agosto... 1822/09/18 Que se pidan ao cabido as habitacións que no Seminario de confesores ocupaba o finado mestre de capela para ensanche das oficinas do Concello. AHUS AM 353, fol. 255v A propuesta de los señores procuradores generales se acuerda se oficie con el ilustre cabildo de esta Santa Iglesia Catedral manifestando que la sala consistorial y las reducidas piezas que están en correspondencia con ella no permiten ni alcanzan para el despacho de los muchos asustos y negocios que en el día pasan sobre esta corporación, haciéndose 115


forzoso que la pieza de archivo haga al mismo tiempo de secretaría. Que haviendo quedado vancantes por muerte del maestro de capilla las que éste ocupaba y están correlativas con las del consistorio, con solo el intermedio de una pared que las divide; se espera permita el uso del Ayuntamiento con lo que consiguirá el objeto que se propone, de tener la capacidad de que carece, vista su contestanción se resolberá lo más oportuno. 1830/02/07 Real Orde para que se libere o Seminario pois non existe en Santiago outra casa que poida aloxar á Capitania do Reino. ACS IG 430, sin foliar. Antecedentes capitanía Que se dejase libre el Seminario para que se trasladase a el. 1830/09/24 Tasación que hizo Manuel Campos dos locais que ocupa a Capitanía ACS IG 430, sin foliar. Antecedentes capitanía ... las piezas que havita el Excmo. Sr. Capitán General en el Seminario de Santiago, según la época de la presente tasación... tanto en el piso principal y segundo cuanto en los entresuelos, cuadrajos, cochera y demas piezas... Rendiría o aluguer uns 1585 reais ao año 1830 O cabido pide ao rei que se obrigue aos escribanos de Cámara da Real Audiencia a pagar alugueiro por o l o c a l qu e o cupan s u s o f i c i n a s en e l S em ina r i o Conc i l i a r , segundo taxación independente feita por expertos15. ACS IG 430, sin foliar. Antecedentes capitanía. Pide tamén que a Audiencia, a Capitanía e os voluntarios realistas e outros que están no edificio, paguen inquilinato Os locais das escribanías estaban alugados antes así que o cabido perde ingresos. 1831/8/13 Recoñecemento de estancias. ACS IG 430, sin foliar. Antecedentes capitanía Diego Alcalá Galiano, oidor da Real Audiencia, e Juan Lamas Prado, cóengo, recoñecen toda la parte que ocupa el Real Tribunal en el edificio Seminario de esta ciudad, en número de trece piezas, once de ellas en el piso principal, a saver: una antesala, sala de discordia; dos salas -primera y segunda de lo civil-; otra sala primera del Crimen; otra antesala pequeña; capilla; un cuarto pequeño oscuro para varios muebles: otro cuarto para los 15

Planta baixa ocupada entre 1828 e 1833 pola Capitanía e Audiencia do Reino de Galicia, sendo desaloxado o Seminario. As escribanías do cabido estaban na planta baixa.

116


relatores; sala de abogados; y otra sala segunda del crimen. Y en el piso bajo, la secretaría del Acuerdo y el sitio destinado al archivo: En lo cual se incluye el uso de la escalera principal, tránsitos y comunes. 7665 reais 1834/01/08 Despacho do secretario do Concello. AHUS, AM, 390 fol. 17r-v ..a indicación hecha por el señor alcalde primero relativa a si el secretario escribano del ayuntamiento cuenta de despacho debe o no hacerse cargo de la pieza que sirbe de secretaria, documentos, libros y papeles que en ella existan. Se acuerda por mayoría de todos que el actual secretario entre al despacho ocupando la citada pieza y más que contenga para el fin de año entrar por el mismo orden su compañero. 1846-1847 A Cap i t a n í a Gene r a l na s AHUS AM 1400, fol 39 y ss

Ca s a s Con s i s t o r i a l e s .

Parece ser que o Capitán Xeral aloxouse en Raxoi novamente e ao parecer pediu estancias na parte do Seminario. 1846/06/29 O capitán pide ao concello que se instale taboado para maior salubridade dos homes de súa garda e que non descansen sobre o chan de pedra. 1846/07/02 Concello pide ao administrador do Seminario Conciliar se sirba disponer se franquee si es posible la cocina que se halla a la mano izquierda del portal y en el dia esta ocupada por un antiguo capellán del establecimiento, el cual podra trasladarse al otro departamento en donde hay otra cocina y será todo esto con nuebo obsequio, con el fin de que pueda construirse el tablero que se reclama para la tropa 1847/05/31 Misiva do Capitan Xeral comunicando ao cabido a súa pronta saída cara a outro destino e que por tanto deixa libres as habitacións que lle cederon no Seminario. Fol. 48 1854 Conta completa relativa a este ano. ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Son 8 confesores. Hai gastos mínimos no local: cal, vidros, masilla, pintura verde, pintura encarnada, brochas, 2 carros de area. Tamén diversos pagos ao carpinteiro ao longo do ano: ... puntas de oja de lata para poner vidrios.... ... masilla, 4 libras... 117


... pintura verde, 4 libras y media a 22 reais... ... pintura encarnada, 9 libras y media a 22 reais... ... aceite de linaza para betún para mojar las juntas, 32 quartillos a 24 cuartos cada uno... dos brochas a 8 reais... ... un pincel ... dos carros de arena, a 3 reais el carro 1854/12/15 Recibo da madeira que levou ao longo do ano ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores ... cincuenta y una tablas de castaño, a cinco reales y medio... por seis pontones de castaño a 3 medio reales Para este ano tamén hai recibo de 36 cravos, traballos de Antonio Pol, ferreiro por 92 reais (ferraxes, bisagras, palmelas, fechaduras). Neste cartapacio hai contas de varios anos 1857/07/01 Reparacións no edificio na zona do seminario. Recoñecemento das obras necesarias que fixo Benito Blanco, mestre carpinteiro. ACS IG 430, sin foliar. Obras no edificio. ... retejar y embetunar toda la cañaría; como asimismo echar algunas puntanadas para reparo sobre ellas, sin esto no hay donde asegurar la teja; algunas losas que dan aguas a las canales, asi también alguna que otra clabadera por hallarse podrido todo. También necesita empalmar algunas vidrieras corcomidas del temporal, las que no se pueden habrir. También es de hurgente necesidad echar alguna que otra tabla en los pisos. Así también echar dos divisiones y con esta hacer cuatro, que ya le heran hantes, las que fueron desechas en tiempo que ocupó dicho edificio el General Aguía; estas pueden formarse de tablazón de pino, cubiertas de barrotillo y su masilla de cal; también se necesita blanquear las habitaciones de los confesores Cálcula uns 7000 reais e parece que se levaron a cabo. 1866 Contabilidade correspondente a este ano. ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Carpinteiros 9060 reais en obras de reparación del Seminario. Inclúen, segundo dedúcese dos recibos, traballos de albanelaría e cantería, e duraron todo o ano. Tamén nota dos materiais (xiz, aceite de liñaza, albaialde, vidros, pintura verde, achumbado, porcelana, brocha, pintura porcelana e ferraxes) Pagáronse 491,17 reais ao mestre ferreiro por fechaduras ou partes delas, chaves, un rallo para un sumideiro, rejas de los niños del coro.... esta última é a partida mais importante (277, 17 reais) 118


Recibo do mestre vidrieiro: composición del farol grande de la escalera principal.... en 2 de junio, hechar 33 vidrios y masilla... en 3 de agosto, por hechar cuarenta y cuatro vidrios y masilla.... Chegaron a colocarse no tempo restante máis ou menos un centenar máis. 1867 Contabilidade correspondente a este ano. ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Nº 6. 31-12-1867. Nota de continuación de obras 14787 reais en xornais, táboas, pintor, papel de cores, ferreiro, vidreiro... ... construcción del baldosado de la Plaza del Hospital, según recibo del maestro cantero... Administrador: Manuel Noya Nº 15. Conta do pintor ... pintar en el comedor cielo raso al temple y tres mechones y empapelar las paredes, pintura y trabajo... ... Yden en el gabinete de par a la derecha, cielo raso, cornisa, friso, machón y empapelar.... ... para la dicha, cuatro tiras cenefas de papel... ... por otra habitación dice esquina del edificio, mira al Inferniño, cielo raso, cornisa, friso y tres mechones de las ventanas y empapelar... ... por dos caras en el gabinete de porcelana al oleo... ... por cinco huecos de bidrieras por una cara de porcelana al oleo, una con otra... ... por las contrabentanas por dos caras de las dichas de yden... ... puertas, con dos manos de color porcelana al oleo... En total son 868 reais Nº 17. Conta do mestre vidrieiro. En total 1510 reais Non especifica. Só que uso pintura verde, branca e porcelana. Nº 18. Conta do mestro ferreiro. 203 reais Para palmetas e tranqueros das tendas Nº 20. 1867-12-16. Conta do canteiro José María Gonzalez, 1384 reais ... por el cuadro de baldosado que construi segun contrato al modo de piso de media madera en la plaza del Hospital, calle que ba al Inferniño y cubre las tiendas debajo de las vobedas que sirvieron de cocheras al dicho Seminario.... 1868/10/28 Acta notarial da toma de posesión que fixo o alcalde primeiro en nome do Concello dunha parte do edificio AHUS AM 1400,fol. 84-86v 119


Reunidos tanto os representantes do Concello como do mordomo que administra o Seminario se trasladaron al segundo piso ... Enseguida pasaron al primer piso, en donde, y parte que ocupa el Maestro de Capilla, se presentó, que lo es D. Juan Trallero y Palmar, presbítero beneficiado de esta Santa Iglesia, y en efecto, este señor afirmó que era exacto lo que arriba se indica, es decir, ocupaba cuatro habitaciones del piso principal del edificio, pared en medio las casas consistoriales, con frontis a la plaza, así como otras interiores, egecutandose los mismos actos .... se constituyó en la otra parte restante del edificio, que se halla al Sur y forma el resto de la fachada principal, en cuyo punto y pasado recado de urbanidad a la señora dona Maria Canosa, hermana del señor Don José María Canosa, canónigo provisor y administrador, se presentó aquella, que estaba acompañada de los señores capitulares de esta Santa Iglesia Catedral, D. Gregorio Iglesias, D. Anselmo Villoria y D. Francisco de Paula Abad y D. Angel Martínez de la Riva, del comercio de esta ciudad, y enterada ... manifesto que su hermano se hallaba ausente.... [o alcalde toma posesión do edificio]... aprehendiendose igual posesión en el patio o sea azotea que comunica la parte posterior con el edificio, en cuyo sitio el señor alcalde y testigos entraron y han visto a los señores capitulares que atrás quedan referidos sin que en este punto ni en la sala de recepción hayan manifestado oposición alguna... tomaron posesión de diversas estancias, recibió la llave del portero... ... el portero acompañó al sr alcalde y concurrentes a la planta vaja de la casa... Dá orde o alcalde de que en 24 horas desaloxen todo, inclusa a capela. Salvo, por cortesía, as habitacións que ocupa a señora, que se comprometeu a irse cando acaben de blanquear unha casa que ten buscada.

1871/04/26 Presentación do concello sobre o destino que ha de darse aos locais aínda non adscritos do Seminario. AHUS AM 1400, Fol 131/133v Antes de decidir, o ministerio solicitou escoitar a proposta do municipio. Este, na exposición, alega que as novas competencias municipais fan necesarias máis oficinas. Fai tamén un percorrido pola historia do asunto que comeza en 1869 cando entrega dunha parte, mentres que o resto queda pendente da decisión do ministerio de Facenda. En 1869 se hizo entrega al mismo de las habitaciones que en la actualidad ocupa, sitas en la planta primera como también del ángulo de la baja, para depósito de bombas, obgetos contraincendios y personal de este servicio. Destinadas pues como se hallan dichas habitaciones a los obgetos o fines para que fueron otorgadas, creen los que suscriben que no puede declararse caducada la concesión....

1876/11/25 Exposición do concello sobre o edificio, defendendo o seu dereito a ocupalo. AHUS AM 1400, fol. 141/144r 120


Ao parecer un veciño de Madrid fixo denuncia no ministerio solicitando a desamortización e venda do edificio. Este escrito é a resposta do concello a esa denuncia. A fundación dedicou unha parte a concello y otra a habitación de un numero determinado de confesores al servicio espiritual de la Iglesia Metropolitana; de niños de coro; del maestro de capilla; de acolitos y misarios y de un canónigo que por su caracter de administrador se había reservado el mayor número y las más extensas habitaciones del edificio, además de la remuneración que disfrutaba por este cargo. Sobre esta parte do edificio instruíuse expediente e declarouse por Real Orde do 31 de agosto 1856 como pertencente ao estado, concedendo o usufruto ao cabido. As maiores competencias e necesidades do municipio levaron a reclamar en 1868 a entrega dalgúns locais. E feita a entrega, o gobernador decidiría sobre o resto do edificio. Executada a primeira parte e facéndose entrega ao concello dos locais que hoxe ocupa e se hallan destinados a su servicio y a los públicos de juzgados de 1ª instancia y municipal, además del archivo, para el resto del edificio que es todo el piso segundo de tanta capacidad como el principal non se fixo previsión algunha. Propuxo no seu momento o concello que se instalasen aquí dependencias municipais e estatais, aforrando os consecuentes alugueiros. 1877/4/07 Escritura de acordo entre o Arcebispo de Santiago e unha comisión do Concello sobre a propiedade e uso do edificio. AHUS AM 1400, Fol. 153/157r Concello ocupará el uso de todas las instalaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestibulo del piso principal, al que se sube desde la puerta del lado Sur del edificio, hasta la terminación del mismo por aquel lado. Le cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el juzgado municipal y están en el cuerpo central a las que se ha de entrar por la escalera del lado Norte, que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño y cuya puerta mira al Levante.... 2º. La fundación del Seminario de Confesores se reserba para su exclusivo servicio todos los locales de la planta baja interior, a los que se entra por la puerta principal del lado Sur y por la que hay despues en el vestíbulo de la misma planta a la derecha, y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso segundo de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera y tambien en comunicacion con ellas, una sala que esta en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso Doce, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el Juzgado Municipal y las demas cedidas al Ayuntamiento por el lado sur, y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Se reserva, por ultimo, los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al Sur.

121


1877/4/11 Declaración dos rexedores da comisión negociadora sobre aspectos no incluídos no documento de concordia. AHUS AM 1400,fol. 158 ... ha dejado de expresarse que la Fundación del Seminario o sea el señor administrador del mismo se reserva para su servicio el derecho a usar la puerta que, subida la escalera del lado sur que conduce a los locales del ayuntamiento, se halla al lado izquierdo del vestibulo en aquel piso principal y cuya puerta comunica esclusivamente con las habitaciones que se reservó la administracion de la fundación en dicho piso... 1870/12/12 Oficio de Pablo Pérez Ballesteros, xuíz municipal, ao alcalde AHUS AM 1400,fol 187r/v ... debiendo celebrase mañana en esta localidad el primer matrimonio civil y como tenga que hacerse con la solemnidad que corresponde y esta prevenido... volve a insistir en su comunicación do 6 de outubro de que este juzgado carece de un local de audiencia digno y decoroso para sus actos y como indispensable a la buena administración de justicia Dada a urxencia do caso, pide que se sirva dispoñer que no día de mañá e hora de doce se me franquee uno de los salones decorado y con dosel de los de ese cuerpo municipal para la celebración de dicho acto solemne Por outro documento sabemos que non houbo tal cesión e que casaron na sala de audiencias. 1870/12/31 Oficio de Pablo Pérez Ballesteros sobre a necesidade de espazos. AHUS AM 1400, fol. 190/191 Mañá debe poñerse en marcha o rexistro civil de persoas e non hai oficina para iso. 1866-1877 Referencias documentais dos anos 1876 e 1877 nun informe feito polo arquiveiro no ano 195216. Informe do arquiveiro sobre a Historia do edificio. Fai referencia, sobre todo aos anos 1832, 1876 e 1877 En xuño de 1952 o arquiveiro do Concello emite un informe sobre a historia do edificio: a obra encargada polo arcebispo Raxoi para construir o Seminario de Confesores e tamén a Casa Consistorial. O cabido cedeu ó Concello a perpetuidade a parte do edifcio destinada a casas Consistoriales. En el año 1832 se dispone por R.O. de 5 de julio se dispone que "para la decorosa colocación de la Audiencia y Capitanía General de Galicia con todas sus dependencias, se destine todo el edificio llamado Seminario, mudándose el Ayuntamiento y los Niños de Coro de la Santa Iglesia de Santiago, que ocupan parte del edificio" y que se 16 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952, Informe do arquiveiro 122


autorice al Ayuntamiento para que se procure otro edificio si no lo tiene propio. Con tal motivo, tuvo el Ayuntamiento que buscar edificio o casa en condiciones para trasladar sus dependencias, instalándose en agosto de 1832 en la casa, en la Plazuela de San Miguel, habitara el Conde de Maceda. No tardó, sin embargo, el Ayuntamiento en volver a su anterior domicilio en el Palacio de Rajoy, porque por R.O. de 17 de noviembre del referido año, se dispuso nuevamente la traslación de la Audiencia para La Coruña. Declara propiedad del Estado por la Junta revolucionaria de 1868, la parte del Seminario que ocupaban los Confesores y Niños de Coro, volvió a serles reintegrada por R.O. de 27 e Noviembre de 1876, en cuya soberana disposición se resuelve por los fundamento que expresa, que la parte del edificio titulada Seminario de Confesores, que está a disposición de la Hacienda, se devuelva inmediatamente... y respecto a la parte que ocupa el Ayuntamiento... se manifiesta.... la necesidad y conveniencia de que se entienda con el prelado para armonizar equitativamente sus intereses y derechos, haciendo innecesaria con su acuerdo toda reclamación ulterior. En su consecuencia en 7 de abril de 1877 y a testimonio del notario don Manuel Martínez Fernandez, otorgose escritura de concordia entre el Arzobispado y el Ayuntamiento, por la cual el Ayuntamiento reconoce el derecho que actualemente, tiene... el Cabildo como patrono de la fundación del Seminario a disponer de todo el edificio, excepto la parte norte, que por el Muy reverendo arzobispo don Bartolomé Rajoy y Losada, fue construída con destino al Ayuntamiento en recomenpensa a la cesión que éste le hizo del solar y materiales de la antigua Casa Consistorial; pero al propio tiempo que hace este justo y franco reconocimiento, no puede menos de manifestar que no siendo posible satisfacer con aquella parte las necesidades del servicio de la municipalidad, por quanto las leyes y reglamentos han extendidio sus atribuciones... teniendo además el gravamen de proporcionar de su cuenta locales decorosos para el Juzgado de Primera Instancia y Municipal, recibirá un gran beneficio que el pueblo agradecerá siempre con la concesión de los locales para aquellos servicios, siempre que se pueda conciliar con los del Seminario. También reconoce el Ayuntamiento la obligación de contribuir en la proporción correspondiente a los gastos extraordinarios de reparación que son indispensables en el edificio. El ... Arzobispo, vista esta explicación, considerando que es muy razonable presumir que si al construirse el edificio fuesen iguales las necesiades y obligaciones del Ayuntamiento a las que hoy tiene, el piadoso arzobispo fundador las hubiere atendido dando mayor ensanche al local destinado para la Corporación Municipal; considerando igualmente que la concordia entre dos poseedores de un edificio es base constante de buena inteligencia... convienen lo siguiente: 1º.-... concede al Excmo. Ayuntamiento de esta ciudad el uso de todas las habitaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestíbulo del piso principal, al que se sube por la pauerta del lado Sur del edificio hasta la terminación del mismo por aquel lado. Se cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el Juzgado Municipal y están en el cuerpo central del edificio, a las que se ha de entrar por la escalera del lado norte que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en

123


los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño, y cuya puerta mira al levante. 2º La fundación del Seminario de Confesores se reserva para su uso exlusivo servicio todos los locales de la planta baja interior a los que se entra por la puerta principal del lado sur y por la que hay después en el vestíbulo de la misma planta a la derecha y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso 2º de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera, y también en comunicación con ellas una sala que está en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso XII, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el juzgado Municipal y las demás cedidas al Ayuntamiento por el lado sur y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Se reserva por ultimo los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al lado sur. 3º Del uso de los locales cedidos al Ayuntamiento no se le privara bajo pretexto alguno... mientras se dediquen al servicio exclusivo de oficinas y juzgados expresados... 4º ... se obliga a defender, como si fuera suyo propio, el derecho de la fundación del Seminario a usar y disponer de los locales que ahora se reserva... 5º El ayuntamiento queda obligado a pargar los gastos ordinarios de conservacion del edificio en la proporción correspodiente a los locales cuyo uso se le concede; pero a fin de evitar sobre este punto todo motivo de contienda, conviene en entregar la cantidad anual de cuatro mil quinientos reales de vellon, osean, mil ciento veinticinco pesetas, al señor adminsitrador del Seminario, a cuyo cargo queda por consiguiente el cuidado de todo el edificio. No se comprenden, en dichos gastos, los interiores de todos los locales que ocupa el Ayuntamiento y de los exteriores que sean relativos a puertas, vidireras y balcones del piso principal y a la planta baja, todos los que serán a cuenta del mismo. 6º También sera de cuenta del Ayuntamiento el pago del coste de las iluminaciones exteriores de todo el edificio... 7º La fundacion del seminario renuncia al abono de la parte de gastos que al Ayuntamiento pudiera corresponder por los extraordinarios de la reparacion que actualemente exige el edificio a consecuencia de los desperfectos que en la armazón del mismo y en alguna de sus paredes ha sufrido en estos últimos años. 1881/08/20 Descrición dos cuartos que usaron os reis no Pazo de Raxoi na súa visita a Santiago. Gac e t a d e Ga l i c i a . Núm. 751 (20/08/1881). Páx 1. 1902 Expediente relativo ás obras de decorado do despacho da alcaldía. AHUS AM 1400, fol. 216/234

124


Obras que foran executadas na primavera pasada17: Restauración de moblaxe, pezas de madeira e tecidos. Reparación dos falsos teitos, Pintar e dourar 4 lámpadas de araña: salón de Alcaldía, salón de sesións, e outras dúas nos salóns inmediatos. A D. José de Lens pintar de blanco al barniz los huecos y portadas con sus dorados Empapelar o corredor que leva a Alcaldía e pintar o teito ao temple e o zócalo ao óleo Materiais subministrados: moldura para a antesala, dourados en purpurina para o zócalo, alzapanos tallados, galóns, cordóns.... Pequenos arranxos Participaron nesta obra: Urbano Anido, Santiago Ameneiro, José Lens.. Encargados a Pontevedra, metros de tecidos: damasco carmín palma, surah, alfombras, muletón, franelas... 1902 Exposición da comisión de Facenda sobre esa obra. AHUS AM 1400, 217/218r Advirte de que a obra, aínda sendo moi necesaria, será custosa. Propón para obter fondos unha reasignación no orzamento municipal. 1902/06/06 Carta ao gobernador para que se poda ir facendo esa mellora da alcaldía sen ter un orzamento completo e pechado, dada a cantidade de especialistas que deben intervir. AHUS AM 1400, fol. 220/r/v ... mas como en esta obra tienen que intervenir asfaltadores, estuquistas, carpinteros, ebanistas, tapiceros y pintores para realizar los trabajos propios de cada oficio... Seguen a continuación os distintos orzamentos: Fol. 223, o tapiceiro: tapizado de cadeiras e cadeiras de brazos, vernizado dos esqueletos, forrado de paredes e elaboración e instalación de cortinas; en total 800 pesetas. Fol. 224, estucadores e cementistas: refacer o ceo raso de barrotillo e recebalo con xeso e area del Eijo, despues siendo estucado a blanco mate más 43 metros cuadrados a precio ....28 metros de cornigas... 40 metros cuadrados de asfalto... Todo resumido nun único orzamento. 1904/07/09 Preparación da visita do rei e traslado de varias oficinas municipais. Gac e t a d e Ga l i c i a . Núm. 157 (1904/07/09). Páx. 3. O rei durmirá en Raxoi. As oficinas de secretaria pasaran ao segundo andar.

17 Dous documentos no anexo documental AHUS, AM, 1400, 1902 Decoración alcaldia 125


1904. Concurso para a instalación de timbres eléctricos na Casa Consistorial. AHUS, AM 2480 ... colocar en la parte inferior de las arañas del salón de sesiones y alcaldía, una lámpara de 25 bujías con interruptor independiente a fin de obtener alguna economía en el alumbrado. Instalar en la mesa-despacho de la Alcaldía, una lámpara portátil La lámpara central de la araña colocada en el pasillo que da acceso al salón de sesiones, se hará independiente, poniéndole interruptor propio, con objeto de que aquella sea la que se encienda ordinariamente. Renovar el material de timbres eléctricos, por su estado de deterioro y aumentar los que sean necesarios. Colocar rodapiés de madera en la parte inferior de la pared de las oficinas generales, a fin de evitar el roce de los muebles. 1916/12/09 Sobre un proxecto para ensanchar o salón de sesións. Gac e t a d e Ga l i c i a . Núm. 263 (1916/12/09). Páx. 3 Búscase ampliar o salón de sesións pois resulta escaso 1920 Proxecto de construción dun zócalo de madeira no salón de sesións. AHUS, AM 2480 Lo mas apropiado ... es construir uno de madera de castaño idéntico en composición artística al existente en el Salón de la alcaldía. 1928-1930 Expediente para calefacción das dependencias municipais. AHUS, AM 2480 Trae planos das dúas plantas onde se colocan radiadores. Ano 1928. Publicouse o concurso no BOP de maio de 1930.18 Segundo os planos na segunda planta ubicábanse un vestíbulo, e a portería, dous salóns, o salón de sesións, alcaldía, secretaría, unha gran oficina e contaduría e depositaría.

18 AHUS, AM, 2480, 1928, Planos radiadores 126


1948 Obra para construción dun aseo para o servizo do xulgado de 1ª instancia que se instalará no espazo que se segrega ao local ocupado polo Colexio de Avogados. AHUS, AM 2480 Desaugará ao sumidoiro da rúa Trindade. Toma a instalación da planta inferior. 12 de decembro de 1948

1949/10/25 Oficio sobre deficiencias nas dependencias do xulgado. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2 Queixas sobre o local empregado polo xulgado de primeira instancia puertas con cerrojos rotos, otras carecen de él, las ventanas están en tal forma deterioradas algunas, como las de la Sala de Audiencia, que por los huecos que tiene se filtra el aire haciendo algunos días imposible la permanencia en la misma y la imposibilidad, por tanto, de celebrar audiencia pública, y aún hace muy pocos momentos en la oficina inmediata al despacho del que suscribe, dedicada a sección de los Criminal, por el fuerte viento reinante se rompió una ventana, con rotura de cristales que a poco alcanza a un funcionario de este juzgado... 1951 Expediente de revisión de prezos do proxecto de reforma da casa consistorial. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2 Segundo o plano que acompaña a este proxecto, na planta alta, metade Norte están os xulgados, o municipal e o de primeira instancia 1951 Obras de reforma da Casa Consistorial e instalacións da mesma AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2 Memoria do proxecto de reforma 1951 a cargo do arquitecto José Banet. La planta alta tendrá acceso desde la baja por dos escaleras, la inmediata a la entrada -que se reserva como escalera de honor- y la situada al fondo de la galería, que será utilizada por el púbico y personal de oficinas. Ambas escaleras serán reconstruidas con peldaños de sillería de grano fino, en su totalidad la primera, y hasta la planta principal la segunda. La circulación de publico en ambas plantas se efectuará a través de las galerías en cuyo final se encuentra la escalera de servicio, y desde estas galerías tendrán acceso los distintos negociados y oficinas contiguas a ellas, para lo cual en los muros que separan dichas galerias de los distintos locales se abrirán las puertas y ventanillas precisas. Orzamento 127


Cantaría Pavimento de lousa granítica de 0.50 x0.50x0.12 de grao fino, labrada a pico, asentada sobre area de mina e fixada e encintada con morteiro de cemento. Tamén no soportal, no vestíbulo da planta baixa, galería baixa, arranque da escaleira de servizo, vestíbulo planta alta, galería e relanzo planta alta e escaleira de servizo. Antepeitos das xanelas que se construirán a planta baixa nos soportais irán a xogo coa fachada en perpiaño. Os pasos da escaleira principal de en forma de abano, analogos a los existentes pero de grano fino labrado a pico y encintados con mortero de cemento, incluido el levantamiento de los actuales y transporte de los escombros. Outro tanto na escaleira de servizos. Pavimento de enlosado de piedra granítica de grano fino en porche asentada sobre arena de mina y fijada con mortero de cemento... Antepecho sillería... Peldaño de grano fino... Peldaño en la escalera principal de abanico análogos a los existentes pero con grano fino labrado a pico y encitandos con morteno de cemento... Apertura huevo de ventana en fachala lateral... Apertura de huecos de puertas en muros interiores... Apertura de huecos de ventanillas en muros... ... Tabicado de ladrido de panderete... ... Calas con mortero mixto... ...Ventanas vidireras sin contras de madera de castaño... ... ventanas... con contras de castaño... ... Puerta interior de mader de castaño... ... Puertas exteriores de castaño... ... Puerta de madera de castaño en servicios.... ...Ventanillas de madera de castaño... ... Manpara de madera de castaño vidriera artística en la antealcaldia... W.C. completos... Radiadores... ... Pintura al silicato en zócalos... ... Pintura al temple picado sobre parmentos verticales, techo y bóveda. Man de obra e outros materiais: 50.000 pesetas. Aquí hai dúas fotos desta escaleira: unha vista desde a planta baixa e outra do descanso de arriba. Véxase anexo documental19.

19 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2, 1951 Proxecto de Reforma, fotos. 128


1951/12 Proxecto de Reforma do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios , Pazo de Raxoi, 3. 1951/12/ Memoria do Proxecto de obra da Casa Consistorial firmado polo arquitecto municipal Banet. No andar alto instalase a Alcaldía, Salón de Sesións, Sala de Xuntas, Oficinas de Secretaría, Oficinas de Intervención e Negociado de Facenda. En la planta alta se instalan la Alcaldía, Salón de Sesiones, Sala de Juntas, oficinas de Secretaria, oficinas de Intervención y el Negociado de Hacienda. En ambas plantas se instalarán los servicios sanitarios correspondientes para ambos sexos. La planta alta tendrá acceso desde la baja por dos escaleras, la inmediata a la entrada que se reserva como escalera de honor y la situada al fondo de la galería que será utilizada por el público y el personal de oficinas. Ambas escaleras serán reconstruidas con peldaños de sillería de grano fino en su totalidad la primera y hasta la planta principal la segunda. La circulación del público en ambas plantas se efectuará a través de las galerías en cuyo final se encuentra la escalera de servicio y desde estas galerías tendrán acceso los distintos negociados y oficinas contiguos a ellas, para lo cual en los muros que separan dichas galerías de los distintos locales se abrirán las puertas y ventanillas precisas. Se reconstruirá a base de madera de castaño toda la carpintería exterior para sustituir a la actual en mal estado, aprovechando en lo posible cristalería y herrajes de la misma. Los huecos de puerta por lo que se entra desde el porche en la planta baja a los locales situados a la izquierda de la entrada se convertirán en ventanas, colocándoles antepechos de sillería. Los locales que tiene el pavimento de madera en mal estado serán pavimentados de nuevo con tarima de castaño. Los muros y bóvedas de las galerías se revocarán y pintarán de blanco con objeto de dar mayor luminosidad a las mismas. Se renovará a base de baldosa de piedra de grano fino el pavimento del porche, vestíbulos y galerías de ambas plantas, previo levantamiento del pavimento actual de grano grueso en pésimo estado de conservación. Se instalará calefacción eléctrica en todos los locales y se renovarán y completarán las instalaciones de electricidad, de agua y de saneamiento. Se prevee también la decoración de la Alcaldía y el complemento del amueblamiento de las distintas oficinas para las que se consignan en el presupuesto partidas alzadas. ... Presupuesto de las obras asciende incluidas las partidas de honorarios y un 15% de imprevistos a la cantidad de un millon ciento noventa y ocho mil seiscientas noventa y ocho pesetas con noventa y seis céntimos.

129


1952 Memoria Proxecto de obra da Casa Consistorial. Obras en Alcaldía y antealcaldía AMS, Edificios, Pazo Raxoi, 3 Se prevee también la decoración de la Alcaldía y el complemento del amueblamiento de las distintas oficinas para las que se consignan en el presupuesto partidas alzadas. 1968/09/26 A maxistratura provincial de traballo actuará no Sa l ón Amar i l l o E l Pueb l o Ga l l e g o : r o t a t i v o d e l a mañana . Páx . 13 Maxistratura de traballo, nos seus desprazamentos a Santiago, actuará no Salón Amarillo. S.d. (Anos 70?) Proxecto iluminación dos novos salóns AMS, Edificios, Pazo Raxoi, 3 Proxecto de iluminación dos novos salóns. Trae plano no que aparecen o novo Salóns de Sesións, Sala Chimenea, Antepasillo, un corredor e unhas escaleiras secundarias20. 1975-1976 Adxudicación do enteado e pintado dos salóns da Casa Consistorial. AMS, Raxoi, 4 Arquitecto: Jesus Brey González. 1975/05 Orzamento para: Antedespacho do Secretario: Levantar tapizado e tapizar de novo. Continaxes con flecos e abrazadeiras de seda con borlas. Lacar e dourar con ouro fino brunido. Portas. 117.390,84 Salón Amarillo: Levantar tapizado e tapizar de novo. Continaxes con flecos e abrazadeiras de seda con borlas. Lacar e dourar con ouro fino lustrado. Portas. 2 galerías. Pintura ao temple liso. Acoitelado do pavimento. 184.084,58 Despacho do secretario: Levantar tapizado e tapizar de novo. Continaxes con flecos e abrazadeiras de seda con borlas. Lacar e dourar con ouro fino lustrado. Portas. Espello. 3 galerías. Cheminea. Pintura ao temple liso. Salón verde: Levantar tapizado e tapizar de novo. Continaxes con flecos e abrazadeiras de seda con borlas. Lacar e dourar con ouro fino brunido. Portas. 2 galerías. Pintura ao temple liso. Acoitelado do pavimento. 186.994,23 20 Ver anexo documental AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, Proxecto alumeado novos salóns. 130


Antigo Salón de Sesiones: Levantar tapizado e tapizar de novo. Continaxes con flecos e abrazadeiras de seda con borlas. Lacar e dourar con ouro fino brunido. Portas. 3 galerías. Pintura ao temple liso. Repaso dosel. 185.443,65 1975/06 Prego de condicións. 1975/11/04 Benito Saavedra Villar presentase ao concurso Memoria para a execución das obras presentada pola empresa Saavedra Villar. Técnica de lacado: lixar pintura vella en portas, marcos, recercados e galerías de cortinas, emplastecer desperfectos, lixar emplastecido e imprimar, lixar imprimación, dar tres mans de laca. Dourar a brunido con ouro fino de 22 quilates. Enteado. Reposición de listóns de madeira, fondo de lenzo enteado con damascos da cordo con os existentes e cortinas a xogo. Mostras dos tecidos21. 1976 Adxudicación definitiva de obras a favor de Saavedra Villar do enteado e pintado dos salóns da casa Consistorial. A escritura e de 01/12/1976 1971-1974 Expediente da construtora (Rodolfo Lamas): Acondicionamento do Pazo de Raxoi. Concello de Santiago AHUS Rodolfo Lamas, 303 1970 Memoria do proxecto de acondicionamento de diversas dependencias do Pazo de Raxoi. Zona de Alcaldía e Recepcións; fase 1. Ó proxecto e para establecer alí Alcaldía e Sala de recepcións. Estimase o seu custo en 4.804.302,57 ptas. Hai que ter en conta que parte dos gastos están estimados en partida Alzada. Proponse unha renovación integral do edificio e instalacións: acometida xeral de electricidade, acometida e columna xeral de augas, auga quente, cornixas, limpeza da cantería, demolición de forxados, tarimas etc., consolidación e arranxo de muros, renovación do saneamento, instalación de tarima de madeira de castiñeiro, picado de cales e enfuscado posterior con morteiro de cemento en paramentos verticais, falso teito de escaiola, decoración, reparación da carpintería, instalación de alumeado. Calefacción por auga quente (aínda que é unha instalación provisional, xa que están na idea de meter unha nova instalación en todo o edificio á que se engancharía esta zona). Proxecto do arquitecto municipal 1970-1972 Proxecto desenvolvido. 21 Ver anexo documental AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 4, 1975, Enteado salóns 131


Este mesmo proxecto máis desenvolvido. Inclúe plano da planta primeira. O despacho do Secretario está no “salón verde” actual. 1970-1971 Cartafol rotulado pedidos. Mesmo proxecto. Inclúe información en detalle sobre materiais e remates sobre todo ornamentais pero tamén utilitarios. Deseño de colocacións e de pezas. Documentación de comunicación con concello e provedores. Información detallada do que se instala. É un traballo moi coidadoso que busca manter a estética máis histórica do edificio. Moitos de deseños e orzamentos para unha mampara en luna securit que se instalou na planta primeira. Non queda claro onde. Ocupa todo o alto da planta e levaba gravados no cristal: nas portas unha cruz de Santiago e una cuncha e no mainel superior o escudo da cidade. Tamén detalles sobre una escaleira que se construíu no aseo 1971 Carpeta prezos Documentación e correspondencia con provedores para a obra feita na primeiro andar. Todo un pouco revolto. Xardineiras e portalámpadas a medida (encargados a una casa de Vigo), xanelas, portas, tapicería dos despachos, vitrina de madeira de castiñeiro, molduras de madeira para as portas, portas, panelado en madeira das paredes, pedra (granito albeiro de varios provedores) As xardineiras foran deseñados polo arquitecto; son circulares, hai un deseño. Esta vitrina é un armario en madeiras de castaño con unas medidas de 5,40 m x 2,40 y 0,60, con 12 portas encasetonadas Estilo Español. Segundo outro orzamento, tiña divisións interiores e barras de colgar. Foi fabricado por Manuel Barros, fábrica de mobles na Estrada. Fixo tamén un armario en madeira de castiñeiro en dos corpos (vitrinas) de 1,21 largo x 1,49 alto y 1,221 largo x 0.68 alto portas con taboado vertical y cravos. Madeiras en color natural Orzamento de Saavedra Villar para tapizado do Salón de Recepcións con veludo vermello 2 aseos Orzamento de Ángel Rodríguez, talleres de Arte relixioso, dourado a brunido con ouro fino de 22 quilates e pintado de tres portas, unha polas dúas caras, xamba e marcos das mesmas e rosetón do teito da mesma forma da que está no salón contiguo coñecido polo nome de Salón Amarillo Este mesmo obradoiro presenta a Rodolfo Lamas (1970) orzamento para pintura e dourado do grupo do Santiago Apóstolo que coroa a fachada do edificio do chamado Palacio de Rajoy (Concello). Este traballo consiste en limpeza de todo o que se atope laso e aparello con antióxido e tres mans de branco permanente e consistente á intemperie; dourado das partes que o esixen con ouro fino de lei e fixado de este cun verniz permanente para a súa duración Tamén orzamenta o dourado con ouro fino de lei de todas as letras existentes no friso da cornixa do Pazo de Raxoi. Este traballo consiste nunha limpeza xeral das mesmas, dúas mans de aparello antióxido, dourado con ouro fino de lei e vernizado para a súa permanencia. E a pintura e dourado do frontispicio central que representa a Batalla de Clavijo do Pazo de Raxoi. Este traballo consiste nunha limpeza xeral de todo o relevo, aparello cun antióxido, 132


empastado de todas as xuntas do perpiaño, tres mans de branco permanente á intemperie, dourado de todas as partes que o piden con ouro fino de lei e fixado este con un verniz permanente para a súa duración Outro a pintura e dourado dos dous frontispicios laterais do Pazo de Raxoi. Este traballo consiste nunha limpeza xeral de toda a parte que a de ir pintada, aparello con antióxido, empastado de todas as xuntas do perpiaño, tres mans de branco permanente á intemperie e dourado do que piden os escudos con ouro fino de lei e fixado cun verniz permanente para a súa duración. Todos estes orzamentos son de decembro de 1970 1978 Acta da sesión ordinaria do pleno celebrado o dia 19-9-1978. Acondicionamento de locais na planta primeira. AMS, Sala 1, Caixa 10, Orde 13 Sometese a aprobación o Proxecto de acondicionamento de locais en el ala derecha de la planta primera del Palacio de Rajoy.... y acceso a la misma, que se destinan a alojar provisionalmente la Xunta de Galicia, y se da lectura a la memoria del mismo.. ...se prevén tres variantes para el techo de la Sala de Juntas, la primera a base de casetones fijados sobre rastrel, la segunda a base de entarimado de tabla de 50 cm. de largo fijada también sobre rastrel y acusando y formando las actuales vigas, y la tercera a base de falso techo de escayola moldurada formando vigas, que es la que figura en el proyecto... Lése tamén o informe da comisión de urbanismo, que ten un voto particular, o do sr. Pueyo Novo, que aínda aprobando o dictame proposto pediria que se hiciese desaparecer la entreplanta, que no sé los metros cuadrados que representa ya que, hasta ahora hemos estado haciendo desaparecer las entreplantas que antes había en el edificio, y creo que en un edificio noble como este no deberiamos incidir en hacer de nuevo una entreplanta Serian financiadas, en principio, a medias entre Concello e Xunta 1983 Proxecto modificado de remodelación da " s e gunda p l an t a" do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 5, mazo 1 Proxecto de Ladislao Gallego Villanueva É para a construción dun novo salón de sesións -que iría na zona do actual-. Implica o derrube dunha parte dun muro mestre pois desaparecería a corredor desa zona xa que se incorporaría ao salón. Para salvar a comunicación entre as plantas 1 e 2 faríase unha nova escaleira Este proxecto non chegou a facerse. 1983/09 Memoria Proxecto de Ladislado Gallego Villanueva, que non chegou a facerse, pero trae planimetría interesante da disposición antiga desta zona.

133


Consiste na demolición dun dos muros mestres para construír un novo salón de sesións, que sería máis grande. A cesión feita á Xunta dunha parte do edificio provoca a perda do salón de sesións e outras dependencias, así que faise necesario replicar estes usos no espazo dispoñible noutra sección do edificio: Se optó por no alterar la estructura del palacio, permaneciendo el actual muro de carga y limitando el Salón de Sesiones al espacio ocupado hoy por las oficinas de registro General y despacho aneho. Como estas superficie es muy pequeña, se habilita el pasillo para acoger al publico en días de sesiones con un sistema de video para que puedan seguir las incidencias de los debates... Permanecen invariables los salones de la Alcaldía, Permanente, Secretaría General, Oficial Mayor y despachos anejos a Alcaldia y Secretario General..... Se habilita el Salón de Sesiones en el espacio ocupado por el registro y despacho anejo. Este salón irá enmoquetado, con entelado de paredes, friso de madera, cortinajes en los ventanales y artesonado de madera en el techo... ... iluminación indirecta al salón para conseguir un nivela adecuado para la instalacion e video... La zona de debate se amuebla con una mesa de presidencia con tres sillones, una mesa para el Secretario y los estrados de concejales, uno frente al otro con capacidad para once personas cada uno distribuidos en dos filas. Esta zona queda separa de la de público por una mampara de madera, de apertura total por medio de cuatro puerta batientes que permitan comunicar las dos zonas en los días de sesiones plenaria. Dada la pequeña superficie que queda para público se utilizan sillas en vez de bancos corridos, dejando un sitio preferente con mesa para la prensa y situando al fondo una pequeña cabina que alberga los sistemas de megafonia y vídeo. Se habilita parte del pasillo para albergar al público mediante otra manpara de madera sobre la que se ubicará la pantalla de vídeo y sillas que puedan retirarse una vez concluida la sesión... Para trasladar parte de las oficinas desalojadas por el salón se demuelen los actuales aseos generales, dedicando esta zona de oficina, asi como una entreplanta a construir sobre los actuales aseos y a la que se accede desde un descansillo de la escalera. Asimismo se habilita el actual saó de la Chimenea para despacho y estancia aneja para sala de concejales. Orzamento: 30.184.719 pesetas. Planos e medicións no anexo documental. Contén demolicións, estrutura, albanelería, cantería, solados e azulexados, fontanería, pintura e decoración, megafonía e instalación de cámaras e medios de retransmisión, mobiliario, carpintería e decoración, electricidade e calefacción22. 1984 Proposta de reforma da primera planta. La Voz de Galicia, 17/05/1984, páx. 37 Exponse unha reforma do interior do edificio. A Xunta estudará a petición da corporación. Parece que hai acordo para a remodelación do salón de plenos e da primeira planta. Cando 22 AMS, Edificio, Pazo de Raxoi 5, 1983, Remodelación. 134


se alcanzou o compromiso definitivo da Xunta, o Concello procederá a contratar outras obras de remocicado do interior do edificio para favorecer unha división mais funcional. Preténdese deseñar un proxecto definitivo da que será a nova organización das dependencias, esbozada no proxecto de reforma administrativa. 1997 Presuposto para reconstrución dos salóns nobres de Raxoi AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 6 1997/02/05 Proxecto e presuposto para reconstrución e renovación de dependencias en Raxoi. Actuacións na planta de Alcaldía e na planta baixa (Secretaría e Protocolo)23. No piso principal: substitución de portas e xanelas da fachada principal, reparación da vidreira da escaleira principal, restauración do pan de ouro de cadeiras e portas, substitución dos parqués dos salóns, restauración das balconadas e do pasamáns da escaleira principal, remodelación do aseo de Alcaldía e pintado con pintura plástica dos corredores. Porque está todo deteriorado polo paso do tempo: xanelas que non pechan, vidros soltos, ferraxes desarmadas, cadeiras e portas deslucidas, parqué reducido ao seu mínimo grosor despois de tantos pulidos... Reconstrución e renovación de "Planta Noble o Planta de Alcaldía" "Panta baja: Zona secretaría. Zona protocolo" Planta Noble: Substitución de portas e ventás da fachada principal Reparación vidreiras na zona da escaleira Restauración do Pan de Ouro das cadeiras e portas Substitución parqué en salóns Restauración da balconada de ferro da fachada principal. Restauración do pasamáns de ferro da escaleira de acceso. Pintura plástica en corredores. Remodelación do aseo na zona da alcaldía Planta Baja Pintura nos corredores e oco escaleiras, acceso a Urbanismo ata o Arquivo. Remodelación da zona da Secretaría Xeral Remodelación da zona de Protocolo. Las puertas ventanas se encuentran en un estado constructivo deficiente dejando ver: Mal cierre por deformación de las hojas Descuelgue de las hojas Grietas Herrajes deteriorados

23

Memoria e orzamento completo en anexo documental AMS Edificios Pazo de Raxoi 5 1997 Renovación dependencias. 135


Las vidrieras necesitan con urgencia la reconstrucción del bastidor de soporte pues éste se encuentra en un estado total de corrosión hasta el punto que son los vidrios enre si los que mantienen el conjunto unido. El Pan de Oro en sillas y puertas debido al roce por el uso se fue gastando encontrándose rayado, rasgado y en ciertos puntos ya no existe. El parquet de los salones producto de los pulidos sucesivos a lo largo de los años fue disminuyendo de espesor encontrándonos en la actualidad con espesores de la madera de mm e incluso en algunos puntos aflora la emulsión del soporte de base del parquet. La balconada de hierro... llegando en algunos puntos a estar completamente carcomidos. se hace necesaria una restauración total La balconada de hierro que sirve de protección a los balcones de la fachada principal... sufren un deterioro producto de la corrosion. Se hace necesaria una restauración total... Orzamento: 24.534.000 pesetas.

136


Segundo andar Non está clara a liña de ocupación desta zona do edificio. O seu ocupante principal foi o Seminario de Confesores e parece que isto foi así tamén na parte pertencente ás Casas Consistoriais, por canto non se atoparon referencias antigas a esas dependencias. A argumentación que o Concello da en 1855 para conseguir a excepción de venda do Pazo de Raxoi e a súa cesión para usos municipais induce a pensar nese reparto: se halla comprendido en ellos el edificio denominado Seminario de Confesores en el cual ocupa una parte la municipalidad, no sólo con destino a la sala de sesiones sino también a Secretaría y mas dependencias. La simple vista de las piezas de que dispone el ayuntamiento deja conocer la anomalía de su situación, porque anómalo es ocupar en un edificio la planta baja y primer cuerpo de él y no usufructuar el ultimo piso de la localidad. Si sabemos que a raíz da Revolución Gloriosa (1968) o Concello tomou posesión dalgunhas das salas aínda que non parece que se chegara a ocupalas. O acordo de 1877 reserva toda a planta para servizo do Seminario. O acceso será a través da escaleira norte (dereita) de servizo. La fundación del Seminario de Confesores se reserba para su exclusivo servicio todos los locales de la planta baja interior,.. y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso segundo de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera y tambien en comunicacion con ellas, una sala que esta en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso Doce,... A Igrexa mantivo a posesión até que o Concello comprou o conxunto do edificio en 1970. Nas obras que se acometeron seguindo esta adquisición houbo algunhas neste andar pero tardaron tanto en facerse que para entón xa estaba nesa zona do edificio o Centro Territorial de TVE. Como se ve na planimetría, TVE ocupa o andar alto das vellas instalacións municipais, agás un par de estancias xusto enriba da entrada do vello cárcere. Parece ser que alí estiveron tamén as oficinas do “Plan de Accesos a Galicia” (1979). A TVE acabou trasladándose, ocupando o seu lugar o Consello da Cultura Galega que ocupou os espazos en 1994, tras unha rehabilitación dos espazos deseñada por Pedro de Llano.

O S em ina r i o Segundo a vontade do fundador, o Seminario acollía un seminario destinado a los niños seises, mozos de coro, misarios y acólitos. Iría nun edificio con dous andares e no alto se formen doce aposentos capaces para que comodamente puedan vivir en ellos doce presbíteros confesores (Rosende Valdés 2004: 296); habería tamén espazo para os pupilos e estancias comúns como salas de estudo, cociñas etc. (López Calvo 2004). Descoñecemos a súa distribución orixinal aínda que si sabemos que non houbo modificacións substanciais -grandes obras- até o século XX pois terían deixado traza documental. En 1831 -cando a Capitanía do Reino de Galicia- se instala nesta zona, pasa a ocupar 6 pezas neste andar, que se destinan a servizo da Secretaría. Serían usadas para arquivo, Junta de

137


Purificaciones; secretaría de Subinspección de Realistas; cuarto perteneciente a la misma y cuarto de ordenanzas. O Seminario volveu a instalarse no edificio e podemos documentar entre 1854 e pequenos arranxos que poderíamos caracterizar como de mantemento: reposición de vidros, recebado das xuntas dos paramentos, pintura de paredes (en vermello e verde), substitución de tarimas e pontóns, reparación de ferraxes... Un informe pericial de 1857 fai unha revisión e cuantificación dos arranxos necesarios: ...retejar y embetunar toda la cañaría; como asimismo echar algunas puntanadas para reparo sobre ellas, sin esto no hay donde asegurar la teja; algunas losas que dan aguas a las canales, asi también alguna que otra clabadera por hallarse podrido todo. También necesita empalmar algunas vidrieras corcomidas del temporal, las que no se pueden habrir. También es de hurgente necesidad echar alguna que otra tabla en los pisos. Asi también echar dos divisiones y con esta hacer cuatro, que ya le heran hantes, las que fueron desechas en tiempo que ocupó dicho edificio el General Aguía; estas pueden formarse de tablazón de pino, cubiertas de barrotillo y su masilla de cal; también se necesita blanquear las habitaciones de los confesores. Temos, pois, subdivisións nalgunhas estancias, pisos de tarima e paredes encaladas e pintadas. E as rejas de los niños del coro (1866) que foran encargadas ao ferreiro e que serían ben reixas para as xanelas, ben para algunha división interior. Non documentamos obras no período inmediato ao acordo de 1877, no que as instalacións da institución se repregan cara o segundo andar, se cadra porque, como se afirma nun dos escritos municipais, o conxunto de persoas vinculadas ao Seminario se reducira considerablemente. Ao non pertencer ao Concello esta zona non entrou na gran reforma dos anos 50 do século XX e houbo que agardar até os anos 70 para ver cambios significativos.

De 1 9 7 0 e n a d i a n t e Malia os intentos feitos parece que o Concello non chegou a posuír espazos significativos neste andar até que comprou as instalacións. A raíz deste feito, e dentro do plan de arranxos que se acometeu a continuación, propúxose unha rehabilitación deste piso. Polos planos da intervención, que se acometeu a finais da década, situábanse aquí dependencias do Concello e da Delegación Territorial de TVE en Galicia. O Concello ten aquí oficinas de Estatística (no fondo do corredor norte, no lateral que mira a San Frutuoso), Sanidade, Urbanismo, a oficina do Arquitecto Municipal e o departamento de Enxeñaría (no corredor Sur), ademais dos servizos e salas de copias. Nesta zona municipal acometéronse diversas intervencións nos anos seguintes. En 1982 restaurouse a oficina de fotocopias, nun proxecto bastante amplo pero non podemos confirmar ao 100% o seu emprazamento, pois había dúas salas dedicadas a isto no corredor Sur. É posiblemente a sita ao carón da escaleira de servizo. Procedeuse á demolición dos sollados existentes e á construción de senllas placas a partir de viguetas de formigón, ao asentamento dun piso de madeira, repicado de paredes e cantería e modernización da instalación eléctrica.

138


Foi todo rehabilitado en 1993-94, nun proxecto de Ladislao Gallego que supuxo a reforma e redistribución dos espazos previa demolición dos tabiques antigos, substitución dos chans, repaso e instalación de falsos teitos, repintado de paredes, reposición da carpintería interior e exterior e ampliación e modernización das instalacións de electricidade, comunicacións e calefacción. Cegáronse algúns pasos entre zonas e abríronse outros novos, para mellor servizo das novas funcionalidades. En 1998 acometeuse unha actualización destas obras, reparando os pisos de madeira e substituíndo a moqueta dos acabados de 1993-94 que estaba en mal estado. Nalgún momento que non se pode documentar foi construída a entreplanta da hoxe chamada sala de Delineantes e se reformularon os usos e divisións efémeras para dar acubillo ao departamento de Urbanismo. Pola súa parte o Centro Territorial de TVE en Galicia ocupou desde 1977 a onde chegou desde uns locais alugados na Rúa do Vilar; estivo alí até 1991, cando se trasladou á súa actual situación. Non se atopou documentación sobre adaptación da zona para este uso pero é evidente que se fixeron cambios e dalgúns podemos seguir a pista a través da documentación anterior e posterior relativa a outros asuntos. Do plan de rehabilitación da década de 1970 se desprende que TVE ocupaba o segundo andar das antigas dependencias consistoriais. No momento de facer á obra para instalar alí o Consello da Cultura Galega, o espazo estaba considerablemente tabicado e desaparecera unha parte do forxado pois era necesario dar altura ao espazo no que se situaría o plató (Consello da Cultura Galega 2005).

A i n s t a l a c i ón Cu l t u r a Ga l e g a

do

Con s e l l o

Instalacións do Centro Rexional de TVE

da

O Consello instalouse en Raxoi en 1994 e viña dunhas instalacións mínimas na Rúa do Vilar, onde antes estivera a Delegación Territorial de TVE en Galicia. Para o seu asentamento levouse a cabo unha importante obra, baixo a dirección de Pedro de Llano. O criterio seguido é equilibrar os usos esixidos cos valores propios do edificio e traducilos ás linguaxes actuais; todo fundamentado nun certo minimalismo. O

Bosquexo do mural da biblioteca, obra de X. Freixanes 139


resultado é unha intervención que intenta introducir os mínimos cambios radicais, optimizando a estrutura antiga e poñendo en valor a historicidade e singularidade do edificio. Procedeuse ao derrubamento das tabiquerías, mantendo só os muros portantes e facendo as divisións mínimas, o que trouxo consigo a recuperación do sentido dos espazos orixinais dos corredores. Levouse a cabo unha limpeza dos paramentos, substitución de servizos... Fíxose unha substitución dos forxados repoñendo a madeira do piso inferior e optando por un sistema mixto (vigas de aceiro e forxado en madeira) para o superior. Mantívose a supresión do forxado que se fixera noutro tempo para instalar alí o plató da televisión; aproveitouse esa dobre altura para instalar na sala a biblioteca. Ese efecto quedou remarcado pola instalación no teito dun fermoso mural de Xosé Freixanes. Foi a primeira parte do edificio que contou cun ascensor, que se inseriu na caixa de escaleiras nunha proposta moi novedosa naquel tempo a base de aceiro e vidro. Esta solución foi a adoptada para a articular a planta do espazo baixo as cubertas; é un andar lixeiro ao que se accede por unha pasarela voada sobre o corredor.

O acondicionamento e adaptación aos usos fíxose buscando unha identificación dos usos coas dependencias. Así, arredor dun corredor, se conformaron catro zonas que agrupan os espazos de representación, administración, traballo e servizos. En todas elas buscouse tamén unha axeitada definición da moblaxe que evitara a degradación dos valores do edificio.

A Cap e l a O Seminario dispoñía para o seu servizo dun pequeno oratorio situado no corpo central do edificio, sobre a escaleira de honra. Era o espazo de oración da pequena comunidade dos confesores e acólitos. 140


Conservase hoxe aínda un dos retablos, constituído en dúas pezas, de estilo rococó. Cando se procedeu a súa restauración en 1978, un cadro presidía o altar; era unha imaxe de San Bartolomeu que aínda hoxe está no Pazo de Raxoi. Había tamén unha imaxe da Virxe Peregrina, que posiblemente presidía o outro altar, encargada polo arcebispo fundador ao escultor José Gambino (García Iglesias 1993: 335). En 1897 instalouse nela un viacrucis. O Concello tomara posesión da capela en 1868 aínda que posiblemente volveu pronto á mans da Igrexa ; co acordo de 1877 quedará para o Seminario até que a institución abandone o edificio no século XX. Nelas se celebraba a misa que acompañaba aos actos de toma de posesión das novas corporacións e funcionou como tal até os anos 70 do século XX. En 1993, ocupaba este espazo o arquitecto dos proxectos relacionados co ano Xacobeo; logo foi arquivo de urbanismo. Hoxe funciona como sala de reunións do departamento de Urbanismo.

141


Documen t o s 1830/09/24 Taxación que fixo Manuel Campos dos locais que ocupa a Capitanía Xeral do Reino de Galicia. ACS IG 430, sen foliar. Antecedentes capitanía ... las piezas que havita el Excmo. Sr. Capitán General en el Seminario de Santiago, según la época de la presente tasación... tanto en el piso principal y segundo cuanto en los entresuelos, cuadrajos, cochera y demas piezas... Rendería en aluguer uns 1.585 reais ao ano. 1831/11/14, Santiago Recoñecemento de estancias. ACS IG 430, sin foliar. Antecedentes capitanía Recoñecemento de estancias que fan D. Juan Lamas Prado, cóengo, e Don Juan Felipe Correa, empregado da secretaría da Capitanía Xeral de las seis piezas que ocupan en el piso segundo del edificio del Seminario de Esta ciudad, las oficinas de la secretaria de la Capitania General: archibo de la misma; junta de Purificaciones; Secretaría de subinspección de Realistas; cuarto perteneciente a la misma; y cuarto de ordenanzas en las cuales se comprende el uso de la escalera, tránsitos y comunes Son 3000 marabedís ao ano 1854 Conta completa relativa a este ano ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Son 8 confesores. Hai gastos mínimos no local: cal, vidros, masilla, pintura verde, pintura encarnada, brochas, 2 carros de area. Tamén diversos pagos ao carpinteiro ao longo do ano: ... puntas de oja de lata para poner vidrios.... ... masilla, 4 libras... ... pintura verde, 4 libras y media a 22 reales... ... pintura encarnada, 9 libras y media a 22 reales... ... aceite de linaza para betún para mojar las juntas, 32 quartillos a 24 cuartos cada uno... ... dos brochas a 8 reales... ... un pincel ... dos carros de arena, a 3 reales el carro 1854/12/15 Recibo da madeira que levou ao longo do ano ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores ... cincuenta y una tablas de castaño, a cinco reales y medio... 142


por seis pontones de castaño a 3 medio reales Para este ano tamén hai recibo de 36 cravos, traballos de Antonio Pol, ferreiro por 92 reais (ferraxes, bisagras, palmelas, fechaduras). Neste cartapacio hai contas de varios anos 1855/11/14, Santiago Solicitouse a excepción do edificio das vendas de bens eclesiásticos, por ser tamén sede do Concello e para que se cedera para uso municipal. Exposición do Concello sobre este asunto AHUS, AM 1400, Fol. 50-51 Esa Lei declara a venda dos bens do clero que, por conseguinte son pertencentes ao estado. O Concello solicita que se ceda ao municipio ...Se halla comprendido en ellos el edificio denominado Seminario de Confesores en el cual ocupa una parte la municipalidad, no sólo con destino a la sala de sesiones sino también a Secretaría y mas dependencias. La simple vista de las piezas de que dispone el ayuntamiento deja conocer la anomalía de su situación, porque anómalo es ocupar en un edificio la planta baja y primer cuerpo de él y no usufructuar el último piso de la localidad. De aquí se sigue la estrechez con que el ayuntamiento tiene su oficina de Secretaría, la falta de local para colocar sus archibos con decencia y buen orden, y por último la imposibilidad de poder atender a la conserbación del edificio que el mismo Ayuntamiento ocupa por carecer de la facultad de disponer de las piezas superiores para egecutar en ellas las obras precisas en beneficio de toda la localidad. El sindico cree que la época presente es la mas a propósito par conseguir una mejora... Firmada de Ignacio García Moreno. 1857/07/01 Reparacións no edificio na zona do seminario Recoñecemento das obras necesarias que fixo Benito Blanco, mestre carpinteiro. ACS IG 430, sin foliar. Obras no edificio. ... retejar y embetunar toda la cañaría; como asimismo echar algunas puntanadas para reparo sobre ellas, sin esto no hay donde asegurar la teja; algunas losas que dan aguas a las canales, asi también alguna que otra clabadera por hallarse podrido todo. También necesita empalmar algunas vidrieras corcomidas del temporal, las que no se pueden habrir. También es de hurgente necesidad echar alguna que otra tabla en los pisos. Asi también echar dos divisiones y con esta hacer cuatro, que ya le heran hantes, las que fueron desechas en tiempo que ocupó dicho edificio el General Aguía; estas pueden formarse de tablazón de pino, cubiertas de barrotillo y su masilla de cal; también se necesita blanquear las habitaciones de los confesores Calcula uns 7000 reales e parece que se levaron a cabo. 1866 Contabilidade correspondente a este ano ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores 143


Carpinteiros 9060 reais en obras de reparación del Seminario. Inclúen, segundo dedúcese dos recibos, traballos de albanelaría e cantería, e duraron todo o ano. Tamén nota dos materiais (xiz, aceite de liñaza, albaialde, vidros, pintura verde, achumbado, porcelana, brocha, pintura porcelana, ferraxes) Pagáronse 491,17rs ao mestre ferreiro por fechaduras ou partes delas, chaves, un rallo para un sumidoiro, rejas de los niños del coro.... esta última é a partida mais importante (277, 17 reais) Recibo do mestre vidreiro: composición del farol grande de la escalera principal.... en 2 de junio, hechar 33 vidrios y masilla... en 3 de agosto, por hechar cuarenta y cuatro vidrios y masilla.... Chegaron a colocarse no tempo restante máis ou menos un centenar máis

1867 Contabilidade. Inclúe recibos ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Nº 15. Conta do pintor ... pintar en el comedor cielo raso al temple y tres mechones y empapelar las paredes, pintura y trabajo... Yden en el gabinete de par a la derecha, cielo raso, cornisa, friso, machon y empapelar.... .. .para la dicha, cuatro tiras cenefas de papel... ... por otra habitación dice esquina del edificio, mira al Inferniño, cielo raso, cornisa, ... friso y tres mechones de las ventanas y empapelar... ... por dos caras en el gabinete de porcelana al oleo... ... por cinco huecos de bidrieras por una cara de porcelana al oleo, una con otra... ... por las contrabentanas por dos caras de las dichas de yden... ... puertas, con dos manos de color porcelana al oleo... En total son 868 reais Nº 17. Conta do mestre vidreiro. En total 1510 reais Non especifica. Só que uso pintura verde, branca e porcelana. 1868/10/28 Acta notarial da toma de posesión que fixo o alcalde primeiro en nome do Concello dunha parte do edificio. AHUS AM 1400, fol. 84-86v Reunidos tanto os representantes do Concello como o mordomo que administra o Seminario se trasladaron al segundo piso y habitacion del mayordomo D. Jose Francisco Pastoriza y seguidamente a otras varias y distintas que lo constituyen, las cuales se franquearon por el sr. Ramon Couselo (criado maior, representante do mordomo, que está enfermo) al señor 144


alcalde, a quien aquel se sirvió abrir y cerrar las puertas y ventanas de ellas en señal de posesión que aprehende dicho señor. Enseguida pasaron al primer piso. 1876/11/25 Exposición do concello sobre el edificio, defendendo seu dereito a ocupalo. AHUS AM 1400, fol. 141/144r Ao parecer un veciño de Madrid fixo denuncia no ministerio solicitando a desamortización e venda do edificio. Este escrito é a resposta do Concello a esa denuncia. A fundación dedicou unha parte a concello y otra a habitación de un numero determinado de confesores al servicio espiritual de la Iglesia Metropolitana; de niños de coro; del maestro de capilla; de acolitos y misarios y de un canónigo que por su caracter de administrador se había reservado el mayor número y las más extensas habitaciones del edificio, además de la remuneración que disfrutaba por este cargo. Sobre esta parte do edificio instruíuse expediente e declarouse por Real Orde do 31 de agosto 1856 como pertencente ao estado, concedendo o usufruto ao cabido. As maiores competencias e necesidades do municipio levaron a reclamar en 1868 a entrega dalgúns locais. E feita a entrega o gobernador decidiría sobre o resto do edificio. Executada a primeira parte e facéndose entrega ao concello dos locais que hoxe ocupa y se hallan destinados a su servicio y a los públicos de juzgados de 1ª instancia y municipal, además del archivo, para el resto del edificio que es todo el piso segundo de tanta capacidad como el principal no se fixo previsión algunha. Propuxo no seu momento o concello que se instalasen aquí dependencias municipais e estatais, aforrando os consecuentes alugueiros. 1877/04/07 Escritura de acordo entre o arcebispo de Santiago e unha comisión do Concello sobre a propiedade e uso do edificio AHUS AM 1400, Fol. 153/157r Concello ocupará el uso de todas las instalaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestíbulo del piso principal, al que se sube desde la puerta del lado Sur del edificio, hasta la terminación del mismo por aquel lado. Le cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el juzgado municipal y están en el cuerpo central a las que se ha de entrar por la escalera del lado Norte, que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño y cuya puerta mira al Levante.... O seminario ocupará 2º. La fundación del Seminario de Confesores se reserba para su exclusivo servicio todos los locales de la planta baja interior, a los que se entra por la puerta principal del lado Sur y por la que hay despues en el vestíbulo de la misma planta a la derecha, y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso segundo de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores 145


del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera y tambien en comunicacion con ellas, una sala que esta en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso Doce, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el Juzgado Municipal y las demas cedidas al Ayuntamiento por el lado sur, y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Se reserva, por ultimo, los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al Sur. Reforma de 1952 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 1951/1952 Planos Ver mais detalles desta reforma no apartado Reforma de 1952 Planos. Estado en 1951 Na planta alta: alcaldía e secretaria, oficinas xerais, negociado de facenda, depositaría, aseos , conserxería, sala de espera, salón de sesións, Intervención, o hall de entrada e Xulgado Municipal e xulgado de Primeira Instrución24. 1951/1952 Planos plantas reformadas. Planta alta: Sala de xuntas e sala de espera, oficina de secretaria, despacho do interventor, oficina de intervención, negociado de facenda, aseos señoras e aseos cabaleiros, salón de sesións, conserxería, vestíbulo, alcaldía e antealcaldía e secretaría da alcaldía, hall. 1955/02/08 A capela do Seminario é agora de uso municipal. Ten a advocación de San Bartolomé. La Noch e : ún i c o d i a r i o d e l a t a r d e en Ga l i c i a . Año XXXVII Núm. 10581. (1955/02/08). Páx. 1. La capilla existente en el Palacio de Rajoy ...está dedicada a San Bartolomé. Se encuentra en el segundo piso del referido edificio en la zona dedicada a Confesores y Niños del Coro. 1970/12 Reforma dos anos 70. Acondicionamento. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3. Planos da segunda planta25. 1978 Restauración do retablo da Capela AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 5, mazo 3 24

AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952 Reforma do Edificio, Proxecto de Reforma, Planos, Plantas en 1951, Planta alta

25

Planos no anexo documental. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 1970 Planos. Ver tamén ficha da reforma dos anos 70. 146


Informe da oficina de arquitectura, que propón a restauración do retablo, xa que caeu o copete do cadro do retablo da capela situada no segundo andar, partíndose en varios anacos. Propón que se faga tamén unha limpeza, tirando o lixo e area que se foi depositando, retirar as pranchas de fixación (que son de ferro) e substituílas por unhas novas de bronce. Tamén consideran necesario darlle unha man dalgún produto que asegure a conservación e resistencia fronte a insectos. Polo que parece o cadro foi restaurado recentemente así que sería conveniente facer un repaso xeral do retablo e tamén arranxar a mesa de altar. 1982 Restauración da oficina de fotocopias pola brigada na segunda planta do Pazo de Raxoi AMS caixa 591 Orden 17 Vaino facer a Brigada de Obras. ... tanto el suelo como el techo de este local está constituido por entarimado de madera sobre puntoncillos del mismo material, en estado prácticamente ruinoso en la segunda planta; y ya inutilizable en la tercera planta. Las obras que se pretenden....: Demolición de los entarimados existentes y construcción en sus lugares de sendas placas, formadas por viguetas de hormigón armado y bovedillas de hormigón moldeado en el suelo y techo de este local. Colocación de pavimento de entarimado de eucalipto sobre rastreles, pulido y barnizado en 2ª planta. Picado de cales en paredes y sillerías existentes en la segunda planta; con nuevo guarnecido, pasteado de cal y pintura plástica en laterales y techo. Reconstrucción de la instalacion eléctrica en tuberia empotrada; con los correspondientes mecanismos, enchufes y lamparas fluorescentes... 212.445 pesetas 1983 Proposta para colocación de extintores no 1º e 2º andar. AMS, Edificios Raxoi, 6 Planos da localización dos extintores nas primeira e segunda planta. Ver anexo documental. 1992-93 Ampliación de calefacción na zona de Urbanismo, segunda planta do pazo de Raxoi AMS, Caixa 545, orde 6 260 radiadores + tubaxe correspondente 1993/04 Rehabilitación de dependencias de plantas 2ª e 3ª do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios Raxoi, 6

147


Rehabilitación, reforma e redistribución das dependencias de parte das plantas segunda e terceira, non afectando á estrutura do edificio. Consiste fundamentalmente na demolición dos tabiques que obstaculizan a nova reordenación e a execución dos muros. Tamén se levanta o pavimento actual deteriorado substituíndoo por outro novo de madeira de elondo e píntanse todas as paredes e reponse a carpintería deteriorada. Céganse algúns pasos de muros existentes e ábrese outro acordes á o funcionalidade da nova distribución e colócanse novos falsos teitos nas dependencias que carecen diso e nas que xa hai adáptanse á nova instalación. Orzamento: 55413960 pesetas Na segunda planta no plano antes da reforma estaban a oficina do concelleiro e dun técnico, a oficina de urbanismo, os despachos dos técnicos, reprografía; na capela está o arquitecto do proxectos do Xacobeo 93. Sinálase a zona que se cedeu á Xunta. Do outro lado unhas dependencias de Estatística da Universidade, e un despacho de T.V. Refórmase a zona da oficina de urbanismo e ese corredor. Tamén despacho de reprografía. No terceiro andar hai despacho de grupo político, despachos de asesores, o arquivo, varios despachos de técnicos de patrimonio e rehabilitación, disciplina urbanística, a zona cedida á Xunta, algunhas dependencias ocupadas por TV Arquitecto: Ladislao Gallego Villanueva Empresa encargada de la obra: COTISA. Consulting Técnico de Ingeniería SA Planos del estado actual desta planta. No 2º andar Reposición ventás Ampliación da instalación da calefacción Adaptación da instalación eléctrica Pintura plástica 1998 Rehabilitación das plantas 2 e 3 do Pazo de Raxoi AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 5 e 6 Básicamente reparación mediante acuchillado, lijado y barnizado de los pavimentos de escaleras, pasillos y dependencias que disponen en la actualidad de tarima de madera... En aquellas dependencias y pasillos con pavimento actual de moqueta sobre madera en mal estado, se procederá al levantado de la madera, moqueta y posibles recrecidos, substituyéndolo por nuevo entarimado de madera de elondo, castaño o similar... En la planta 3ª se procederá al levantado del pavimento de losetas de Ceflex y su substitución por pavimentos de PVC, tipo linoleum. Orzamento: 16.546.503 pesetas Planos no anexo documental26 Afecta a metade do edificio. 2º andar: Oficinas de Planenamento e xestión, arqueoloxía, delineación, patrimonio, expropiacións, arquitecto, disciplina urbanística, urbanismo, despacho do concelleiro de servizos. 26 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 1998 Rehabilitación. 148


Os locais co nÂş 2 pulir e vernizado madeira. Co nÂş 3 levantar moqueta e madeira e poĂąer tarima de madeira.

149


Terceiro andar Sitúase inmediatamente baixo as cubertas. Non temos noticias anteriores a 1957, cando Concello e Cabido discuten polos dereitos de uso dunha parte dos faiados. Por documentos anteriores -como a reclamación de 1855 e a concordia de 1877- sabemos que as cubertas e posiblemente os espazos baixo ellas eran dominio do Seminario; isto provocou máis dun desencontro entre ambas administracións durante o século XIX, xa que o Seminario malamente podía facer fronte aos gastos derivados do mantemento da cuberta. En 1957 e, polo que parece desde o tempo da República, o Concello fixo uso dalgúns dos faiados e instalou alí a vivenda do Conserxe. Este uso debeu ser o que tiña asignada a planta en xeral, pois documentamos con anterioridade a existencia de vivendas no Pazo, que eran para uso de conserxes e servizo doméstico. Á do Conserxe municipal accedíase pola escaleira que comunicaba os espazos municipais, sita no corredor Sur, aínda que parece que estaba no lado Norte do edificio (1979). A vivenda foi desaloxada en 1971. Parte dos arquivos estaban tamén instalados aquí, non sabemos desde cando, e outras dependencias auxiliares cuxas características descoñecemos. A documentación alí depositada estaba en 1946 nun estado medianamente razoable: en un pequeño local del Ayuntamiento, bien ventilado y seco, existen unos documentos… perfectamente conservados en estanterías de madera, abiertas. Eran os fondos procedentes dos Bens Nacionais da Desamortización, que pasaron ao Arquivo da Universidade. Este uso arquivístico se consolidou coa adquisición do edificio Forxados instalados no por parte do Concello; para elo se procedeu en 1971 a unha terceiro andar 1979 (AMS renovación do forxado que debería sustentar esa instalación xa Edificios 5) que o existente estaba en estado pésimo.. Levouse a cabo baixo un proxecto elaborado por Carlos Fernández-Gago; serían a partir de elementos prefabricados. Esta obra tería sido necesaria porque había partes dedicadas a arquivo onde era evidente que o forxado resultaba débil (1979). Isto facilitou a ampliación do arquivo en 1979 e a reorganización da planta que tivo lugar ese ano que tería agora diversas salas e depósitos separados para as coleccións. O arranxo parece que foi importante: illamento das paredes que dan ao exterior creando unha pequena cámara, reforzo do forxado e instalación naquelas zonas onde non había, reparación de xanelas e instalación de contras, pisos de sintasol, falsos teitos, renovación da instalación eléctrica… Algúns tabiques foron reformados para acollerse á máxima de que o arquivo só podía ter unha entrada. A esta altura por un dos informes anexos a este expediente a circulación nesta planta era complicada pois a zona máis próxima á capela tiña o forxado mal e non se usaba. 150


En 1981, a raíz dun informe feito polos concelleiros Ramallo e Estévez se procedeu a un novo arranxo, buscando adaptar o lugar ás necesidades deste servizo en canto a comodidade e conservación. En 1984 foron acondicionados os locais anexos que hoxe usan as organizacións sindicais. Daquela foron entregados aos grupos políticos da corporación, o que supuxo unha reordenación dos espazos do arquivo. Construíronse 4 dependencias de tamaño proporcional ao peso político de cada partido, adaptando o que había nunha zona e construíndo no resto: tabiques e falsos teitos, aseos, tarima para o chan, recebado de paredes, luminarias…

AMS Edificios 5 (1979)

En 1988 procedeuse a un arranxo do espazo arquivístico, para solucionar o problema de humidade que tiña. Tiña a súa orixe na falta de estanqueidade dos paramentos pero tamén na falta de ventilación. Procedeuse á instalación de deshumidificadores e dun sistema antiincendios. En 1994 fixéronse novas obras para ocupar co arquivo as dependencias que quedan libres da TVE e para arranxar os despachos. Outra rehabilitación -renovación do chan- tivo lugar en 1998. Na zona Norte, ocupada hoxe polo Consello da Cultura galega, o terceiro andar está habilitado na zona que da á Praza do Obradoiro, a modo de planta sinxela á que se accede a través dunha pasarela voada que deixa diáfano de boa parte do espazo do corredor inferior; no que hoxe son a Biblioteca e o Salón de actos aproveitouse ao máximo a altura potencial da zona mantendo a desaparición dos forxados de apoio da cuberta.

151


Documen t o s 1946 Traslado de documentos do antigo arquivo da Adm in i s t r a c i ó n d e B i en e s Nac i on a l e s d e l pa r t i d o d e San t i a g o d e Compo s t e l a , dende os locais que ocupa no Concello ó Arquivo da Universidade. AHUS AM, Archivos y bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 19 Segundo o inspector de archivos, están en Raxoi nun faiado. Segundo o arquiveiro municipal nun pequeño local del Ayuntamiento, bien ventilado y seco, existen unos documentos procedentes del llamado archivo de Bienes Nacionales, perfectamente conservados en estanterías de madera, abiertas. Este arquivo estivo en San Agustín e dependía da delegación local de Facenda, ata 1920. Nesta data fixéronse obras para entrar alí os Xesuítas e o arquivo levouse ó edificio consistorial. 1957/10/18 Carta do cóengo D. Juan Antonio Rodríguez Villasante ao Concello solicitando a devolución dos faiados que ten ocupados. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3. O cóengo Rodríguez Villasante comunica ao Concello que segundo o convenio firmado entre o Cabido e o Concello non ten dereito a ocupar os faiados do Pazo de Raxoi. El excmo. Ayuntamiento no tiene derecho a ocupar las buhardillas del Palacio de Rajoy. Sin consentimiento del Exmo. Cabildo Metropolitano, propietario del edificio y sin autorización del Administrador del Seminario de Confesores, el Excmo. Ayuntamiento en tiempo de euforia republicana se apoderó de la mitad de las dependencias abuardilladas de dicho inmueble destinándolas a vivienda del conserje don Manuel Mejuto. A jucio del que suscribe, es natural y justo que dichas dependencias queden libres y se entreguen al Administrador del Seminario de Confesores... Suplico... hacerme entrega de las antedichas dependencias 1958/03/28 Carta do alcalde de Santiago D. Ángel Porto Anido a D. Antonio Rodríguez Villasante, cóengo administrador do Seminario de Confesores sobre o uso dos faiados do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3. Contesta a una carta anterior respondendo que no existe ningún derecho a ocupar las buhardillas del Palacio de Rajoy, actualmente destinadas a vivienda del Conserje del Ayuntamiento, dependencias de archivo y otras auxiliares he de manifestar a V.I. que si bien es cierto que en el citado convenio no se concede tal derecho, es por otra evidente, como así lo expone en su citado escrito, que el Excmo. Ayuntamiento viene utilizando tales dependencias desde el tiempo de la República.

152


Antes de comunicar a la Excma. Corporacion el escrito de referecia, quiero rogar a V.I. la atención de presentar este escrito al Excmo. Cabildo Metropolitano para que tome en consideración la sugerencia que me permito elevar en el sentido de que se le conceda a este Excmo. Ayuntamiento la continuación del uso de las mentadas dependencias, que la compensación económica procedente y la inclusión en una claúsula del citado convenio. Estimo por otra parte que con esta fórmula no puede existi perjuicio grave para el Excmo. Cabildo ni para la Administración del Palacio de Rajoy, ya que las citadas dependencias separadas de la escalera principal y unidas al cuerpo del edificio de las que ocupa en Ayuntamiento por escalera propia, las convierte de casi imposible uso para la Administración. Por ello me permito solicitar...la concesión para uso de este Ayuntamiento de las buhardillas de refrecia, proponiendo a este Excmo. Ayuntamiento las condiciones a las que había de ajustarse dicha concesión.

1958/07/08 Contestación do Cabido ao Concello sobre o uso dos faiados do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3. Examinada la sugerencia... de fecha de 28 de marzo.. de que se conceda al Excmo. Ayuntamiento de Santiago con la procedente compensación económica y la inclusion de una nueva cláusula en el vigente convenio de 1877, la continuación en el uso de varias habitaciones del piso alto del Palacio de Rajoy, ocupadas ya sin la indispensable autorización contra lo que de moso explícito determina dicho convenio y destinadas a vivienda del ex conserje Se. Mejuto, a dependencias del Archivo y a otros servicios auxiliares, este Cabildo Metropolitano, en concepto de patrono y administrador de dicho Seminario de Confesores tiene el honor de manifestar a V.S. lo siguiente: a) que está dispuesto a concertar con el Excmo. Ayuntamiento, mediante el alquiler y las condiciones que se estipulen, un contrato de arriendo temporal de las indicadas habitaciones del piso alto del Palacio de Rajoy, sin que para ello crea conveniente hacer modificación alguna del convenio de 1877 y b) que es necesario que el Excmo. Ayuntamiento haciéndose cargo de la desvalorización que ha sufrido la moneda desde 1877, aumente en la debida proporción la cantidad asignada para los gastos de conservación del edificio en la cláusula quinta... 1971 Proxecto de forxado do andar alto AMS, Raxoi, 4 1971/12 Proxecto e orzamento de forxado do andar alto do pazo consistorial27. Arquitecto Carlos Fernández-Gago. Forxado do derradeiro andar por estar en pésimo estado o actual. Novo forxado será a base de elementos prefabricados para una sobrecarga de 300 quilos por metro cadrado. Corredores: se establece un forxado de pezas cerámicas con nervios de formigón. 27 Anexo documental AMS Edificios Pazo de Raxoi, 4, 1971 Forxado Planta alta 153


Presuposto de 967129,50 Planos do estado reformado e parte que non entra no proxecto. O concurso saíu no BOP de 19/02/1972 Concurso deserto. Puxa deserta por 2ª vez. As obras finalmente adxudícanse a Antonio Mareque Castelao. O 11 de abril de 1975 autorizase a escritura de contrato para a obra do forxado da parte alta do Pazo de Raxoi por 967129 pesetas. 1979 Expediente de adxudicación directa das obras de adaptación de locais na planta alta do Pazo de Raxoi para Arquivo Municipal. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 Obras por valor de 2.573.465 pesetas que foron subvencionadas polo Ministerio. Manuel Ramallo, delegado do Arquivo Municipal, solicita a súa tramitación urxente, dado que la situación del archivo es lo suficientemente grave para que no pueda resistir otro invierno en las condiciones en que se encuentra A continuación o proxecto, elaborado polo arquitecto Ladislao Gallego Villanueva. Fai tempo que esta parte baixo a cuberta está destinada a arquivo, excepto a zona Norte -que era a vivenda do Conserxe-. O obxectivo é incorporar novos espazos ao arquivo e adaptar outros, concretamente os locais 14 ao 17 pasan ao arquivo e tamén o corredor dos locais 20 e zona norte. Unha das salas será arquivo histórico, outras arquivo local; despacho do arquiveiro, sala de investigación. O tratamento que recibiran os locais é similar e se igualarán ás salas dedicadas xa a este obxecto. Paramentos verticais recebados con cemento e logo pintados, pisos de sintasol, falsos teitos de escaiola acústica. Farase un esforzo especial por illar as paredes exteriores, para prever a presenza de humidades; para isto farase un tabique de ladrillo formando cámara co muro exterior. Hai plan de reforzar esta medida -se non abondara- con ventilación forzada. Por outra banda, prevese reforzar o forxado, que poderá ter unha sobrecarga de ate 1500 Kg/m2 naquelas zonas onde aínda non hai forxado moderno (case todo menos a sala 17). Reparáranse as xanelas e se incorporarán contraventás para protexer os documentos da excesiva luminosidade. O novo arquivo terá unha entrada única, así que se reformarán algúns tabiques dos existentes. Fotos dos planos e da memoria, tanto síntese como medicións no anexo documental28. 1979/06/23 Informe do delegado do arquivo municipal Manuel Ramallo Rodríguez sobre o arquivo municipal, os documentos e instalacións. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 5, mazo 1

28 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 1979 Adaptación locais para arquivo. 154


É un alegato sobre a importancia do arquivo non só como memoria da cidade senón tamén como instrumento de goberno e coñecemento contemporáneo. Revisión panorámica dos fondos custodiados. Avaliación da localización: agora está na banda norte do ultimo piso, enriba do que antes eran as oficinas do Plan de Accesos a Galicia e agora é o centro rexional da TVE, aínda que a TVE ocupa algunhas salas máis, no mesmo andar que o arquivo. Esta sala pertenceu orixinalmente ao arquivo e foi cedida por un acordo coa corporación. Segundo afirma, destinouse orixinalmente a arquivo toda a planta alta, aínda que logo foi evidente que había partes que non podían soportar o peso e logo tamén houbo goteiras, problemas coas xanelas... ... un verdadeiro desastre difícil de empeorar nin adrede; describe unha situación que é moi desastrosa. Usa o arquivo tamén unha sala na planta de abaixo, ao carón da TVE, pegada á capela; era a usada polos usuarios por ter mais luz. Desde que TVE pechou o paso a ela, quedou un tanto illada do resto e funcionarios e publico teñen que dar unha volta enorme; parte do segundo andar quedou, ademais sen baños nesa planta. Visto que así era necesario baixar, pasar polas oficinas do DNI da Policía e logo volver a subir, abriuse unha porta especifica, habilitouse un acceso pola zona sur dese mesmo piso. Pero como non se arranxou, esa parte (onde o forxado do andar era débil) está medio abandonada, con lixo que deixan alí os que arranxan as luces da Catedral, os que fixeron a obra da TVE... Pola contra, a TVE ten un acceso doado ao arquivo, o que supón un risco de seguridade. De nada serviría a porta de ferro do arquivo, xa que a TVE accede polo outro lado. Véxanse planos no anexo documental29. 1980/10/27 Adicional ó proxecto de adaptación de locais para arquivo municipal. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5, mazo 1 Informe da oficina de arquitectura Ese adicional débese a cambios suxeridos polos concelleiros Ramallo e Estévez, son intervencións que buscan que o arranxo que se ía facer se adapte ás necesidades dun arquivo, a xanelas, etc. Ao parecer cedéronse algúns locais desta zona (antes) á TVE Orzamento de 401.791, 65 pesetas, aprobado polo pleno o 30/10/1980 Planos no anexo documental30. 1981 Adaptación de locais na planta baixo cuberta do Pazo de Raxoi para arquivo municipal. AMS, Edificios 5, mazo 3 Adxudicouse á empresa COUSA, SAE, por importe de 2.290.538 pesetas. 1984/03 29 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 1979 Informe arquiveiro e planos. 30 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 1980 Acondicionamento locais arquivo. 155


Acondicionamento de locais para grupos políticos do 3º andar do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 6 1984/03/26 Nota do Alcalde de 7 de marzo de 1984 para formalizar o contrato a favor de COUSA Construcciones SA por 2.024.915 pesetas para acondicionar locais para os grupos políticos no 3º andar do Pazo de Raxoi. 1984/03/26 Dilixencia Acordo da Comisión Permanente na que se inclúe a variación do proxecto de acondicionamento de locais para grupos políticos. A variación afecta exclusivamente o feito de que as particións con tabiques vanse a realizar na sala de lectura do arquivo. Provisionalmente trasladarase a sala de lectura para a sala do fondo en que estaba previsto a localización de dous dos grupos políticos, para posteriormente trasladar a sala de lectura á dependencia anexa que actualmente ocupa, e o material desta dependencia trasladarase á do fondo, quedando ampliado o Arquivo a toda a zona do corredor máis o local do fondo aínda que perdendo a sala de lectura. A superficie da sala de lectura é de 78,66 metros cadrados mentres que a superficie amplíase 141,84 metros cadrados, correspondendo 46,48 metros cadrados ao local do fondo e 95,36 metros cadrados á zona de corredor. Acórdase aceptar o proxecto de modificación. 1984/03/26 Carpeta de Proxecto de Acondicionamento de locais para grupos políticos cos planos. Contén os planos segundo proxecto e os planos coa nova distribución tras a modificación do mesmo. 1984/03/13 Certificado no que consta o acta de apertura de proposicións como resultado do anuncio publicado no Correo Gallego do día 8 de marzo para a tramitación directa e as obras de acondicionamento dos locais para os grupos políticos, que se adxudica a COUSA Construciones SA pola cantidade de 2024915 pesetas. Orzamento Memoria Sendo catro os grupos políticos dividíronse as dúas dependencias en dous despachos con superficies proporcionais ao número de concelleiros que integran os diferentes grupos. Nunha das dependencias, xa acondicionada con anterioridade só se constrúen tabiques separadores e falsos teitos xa que paramentos e chans xa están feitos. Na outra dependencia execútase toda a obra: pavimento, distribución con tabiques e falsos teitos. Aproveitando a existencia dunha terceira dependencia proxéctanse dous pequenos aseos. Os tabiques separadores dos despachos serán de tabique de rasilla con illante acústico intermedio. Na segunda dependencia o chan será de tarima de madeira para que quede igual á da primeira dependencia. Paredes se enfuscan e pintan de branco. Falsos teitos de escaiola. Luminarias. Véxanse os planos no anexo documental. 1988 156


Obras de reparación do Pazo de Raxoi AMS, Caixa 563, orden 15 Baixo dirección de Ladislao Gallego Villanueva, arquitecto municipal Informe do arquitecto sobre as deficiencias que presenta o edificio. Humidade Ambiental no arquivo Histórico: derivado das filtracións da cuberta pero tamén da condensación e falta de ventilación. Hai un deshumidificador pero é insuficiente xa que os espazos non son estancos. A configuración dos espazos non permite unha ventilación natural. Propón adquirir varias unidades deshumidificadoras para as distintas estancias. Custe aproximado de 1 millón de pesetas. Detención e extinción de incendios: non existe medida algunha implementada. No caso da seguridade, son escasas. Propón instalar no arquivo portas de seguridade, cando menos para garantir a seguridade dos documentos. Estima o custe do sistema de detección e extinción en 5.500.000 pesetas e o de seguridade en 500.000 pesetas. En total son uns 27 millóns de pesetas. Pediuse unha subvención 1993/04 Rehabilitación de dependencias de plantas 2ª y 3ª del pazo de Raxoi. AMS, Edificios Raxoi, 6 Rehabilitación, reforma e redistribución das dependencias de parte das plantas segunda e terceira, non afectando á estrutura do edificio. Consiste fundamentalmente na demolición dos tabiques que obstaculizan a nova reordenación e a execución dos muros. Tamén se levanta o pavimento actual deteriorado substituíndoo por outro novo de madeira de elondo e píntanse todas as paredes e reponse a carpintería deteriorada. Céganse algúns pasos de muros existentes e ábrese outro acordes á o funcionalidade da nova distribución e colócanse novos falsos teitos nas dependencias que carecen diso e nas que xa hai adáptanse á nova instalación. Orzamento: 55413960 pesetas Na segunda planta no plano antes da reforma estaban a oficina do concelleiro e dun técnico, a oficina de urbanismo, os despachos dos técnicos, reprografía; na capela está o arquitecto do proxectos do Xacobeo 93. Sinálase a zona que se cedeu á Xunta. Do outro lado unhas dependencias de Estatística da Universidade, e un despacho de T.V. Refórmase a zona da oficina de urbanismo e ese corredor. Tamén despacho de reprografía. No terceiro andar hai despacho de grupo político, despachos de asesores, o arquivo, varios despachos de técnicos de patrimonio e rehabilitación, disciplina urbanística, a zona cedida á Xunta, algunhas dependencias ocupadas por TV Arquitecto: Ladislao Gallego Villanueva Empresa encargada de la obra: COTISA. Consulting Técnico de Ingeniería SA Planos del estado actual 3º andar

157


• • • • • • • • • • • • • •

Apertura de ocos de paso en muros de cachotería rematado con enfuscado de cemento e pintura. Demolición tabiques de ladrillo Levantado do pavimento Tabiques de ladrillo e enfuscado con morteiro de cemento Falso teito de pranchas acústicas Tarima de madeira de elondo Pavimento de taboleiro flotante Pavimento de plaqueta Azulexados de plaqueta Reposición portas Instalación dun aseo Ampliación da instalación da calefacción Adaptación da instalación eléctrica Pintura plástica

1998 Rehabilitacion das plantas 2 e 3 do pazo de Raxoi AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 Básicamente reparación mediante acuchillado, lijado y barnizado de los pavimentos de escaleras, pasillos y dependencias que disponen en la actualidad de tarima de madera... En aquellas dependencias y pasillos con pavimento actual de moqueta sobre madera en mal estado, se procederá al levantado de la madera, moqueta y posibles recrecidos, substituyéndolo por nuevo entarimado de madera de elondo, castaño o similar... En la planta 3ª se procederá al levantado del pavimento de losetas de Ceflex y su substitución por pavimentos de PVC, tipo linoleum. Orzamento: 16.546.503 ptas. Planos no anexo documental31 1998/07/17 Planos. Afecta a metade do edificio. No terceiro andar: Arquivo, UXT, despachos grupos políticos, asesor xurídico. Os que teñen o 1 cambiar pavimento (linóleo) e co 2 acoitelado, lixado e vernizado.

31 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 1998 Rehabilitación. 158


Os sotos Baixo o nivel da praza do Obradoiro, no talude que separaba a cidade amurallada dos arrabaldes da zona das Hortas, foi construído un edificio para acoller os cárceres. Non encaixan ben coa proposta construtiva para a Praza, que da un destino institucional e nobre e a súa razón de ser estriba en que o Pazo ocupa o solar antes destinado aos dous cárceres, que estaban no occidente da cerca arrimados contra ela. O Pazo de Raxoi contaba con outras dependencias situadas nos sotos: as cocheiras do Seminario, ás que se entraba pola avda. de Raxoi e se situaban baixo o Obradoiro, e os situados no lateral norte aos que hoxe se entra pola Costa do Cristo. As prisións son con diferencia a parte mais relevante desta zona e se articulan en dous niveis aos que se accede desde entradas nos laterais norte e sur do edificio que conectan co andar alto. A arquitectura externa dos sotos proxecta usabilidade e autoridade: cachotería de granito, esquinas e xanelas enmarcadas por perpiaños en corte rústico que son o elemento que da ritmo aos paramentos que se nos presentan desprovistos de calquera outro ornamento. Esta zona foi a primeira que se construíu no edificio e vai sobre o foxo da cerca medieval e espazos adxacentes. Partes das súas dependencias están situadas debaixo da praza do Obradoiro e o resto está visiblemente nunha cota inferior o que provocou mil e un problemas de humidades e filtracións. Interiormente, máis alá das dependencias do alcaide na zona civil (que estarían na zona Norte) a estrutura é similar entre os dous cárceres, aínda que non simétrica; a zona baixa tiña acceso ao patio. No seu lado este, toda esta zona acolle as estruturas e bóvedas sobre as que se sustenta a zona principal do edificio. Malia a relevancia desta zona no contexto estrutural, sobre todo do corpo central, as noticias identificadas son complicadas de manexar, por canto aínda que hai información abundante o certo é que ás mais das veces non é de gran utilidade por ser difícil situar sobre un plano as intervencións ou sucesos que son narrados. O cárcere municipal constaba inicialmente de diversas dependencias: vivenda do alcaide, celas, corredores, patio, cociñas, o espazo dos homes e o das mulleres... Outras chegaron coa ampliación das atribucións do concello e coa nova estrutura xudicial e legal da lexislación decimonónica; así naceron espazos para que os xuíces visitasen aos presos, o corpo de garda da entrada, etc. En 1821, o concello solicitou formalmente ao arcebispo que se lle franquease o cárcere eclesiástico, ante a saturación das dependencias segrares e os riscos inherentes para a saúde pública. Esta preocupación por evitar epidemias foi constante pois as condicións hixiénicas convertían a presos e presas en vítimas fáciles de todo tipo de doenzas que logo poderían estenderse ao conxunto da poboación. Dado o sistema penal, no que é doado ir ao cárcere aínda que polo xeral vaise pouco tempo, a corporación e a veciñanza eran moi sensibles á situación das persoas alí recluídas.

A a v en i d a d e Raxo i Nesta zona hai dous elementos relevantes: as vellas cocheiras e o acceso á zona sur do soto primeiro.

159


As cocheiras e tendas situábanse na avda. de Raxoi, no zócalo e cubo que sobresae da praza nesa zona. Segundo os traballos arqueolóxicos teríanse construído aproveitando os materiais dun dos cubos da vella muralla urbana (Parga Castro 2010), que se prolongaría baixo o edificio dun lado e contra a rúa de Raxoi contra o outro. Hai algunhas noticias sobre esta zona que remiten sobre todo aos problemas relacionados coa filtración de augas procedente do nivel da praza do Obradoiro Esquema de estruturas segundo A. (1867). Nada máis sabemos destas dependencias que Parga Castro permaneceron na propiedade capitular até que o concello se fixo coa totalidade do edificio, segundo o acordo de 1877. Este documento ponnos sobre a pista da existencia doutros locais nesta zona: se reserva, por último, los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al sur. Son esas que aínda hoxe conservan a feitura das vellas tendas de taboleiro e asoman á avda de Raxoi. Unha delas era unha fragua e foi arrendada en 1868; ocupaba a vella cocheira.

Os sotos Máis alá dos arranxos antigos relacionados co cárcere municipal (v. Abaixo) recuperáronse algúns expedientes que merecen ser entresacados. Ás oficinas da zona Sur dos sotos primeiro e segundo, formaron parte do cárcere eclesiástico do que pouco sabemos. Accédese por unha entrada específica que é a correspondente ao vello cárcere eclesiástico, sita na avda. de Raxoi, no treito no que a rúa comunica coa rúa da Trindade. Da planimetría da gran reforma da década de 1970, tirase unha idea da disposición inicial da zona, aínda que non houbo intervención algunha. Aprézase nesa planta a existencia dunhas entreplantas cuxa orixe se descoñece. En 1981 manexouse unha primeira proposta de arranxo e modernización. Parece ser que había alí instaladas unhas dependencias da administración sanitaria que nese ano foron transferidas á Xunta de Galicia, sendo necesario adaptar e arranxar os espazos. Os traballos se desenvolveron baixo a dirección do arquitecto municipal Ladislao Gallego Villanueva e supuxeron unha renovación integral dos espazos: renovación de servizos, restauración dos pavimentos e paramentos de cantería, substitución das carpinterías, etc. A final dese mesmo ano estas oficinas foron cedidas temporalmente á Xunta de Galicia, concretamente para uso do Parlamento. Iniciouse entón unha segunda fase que serviu para adaptar as dependencias a esta nova finalidade. Co traslado do Parlamento o concello recuperou estes despachos e neles se aloxarían sucesivamente distintos servizos, acometéndose pequenos arranxos para a adaptación dos locais. As oficinas con acceso deste o lateral norte son as que usa desde hai décadas a Policia Municipal e correspóndense ao groso das dependencias do vello cárcere do concello. Non se atopou

160


noticia clara das intervencións máis recentes. Sabemos, non obstante, que se restaurou toda a zona en 1988.

As d e p end en c i a s d a Co s t a do Cr i s t o Os espazos inmediatos ao acceso por esta rúa foron habilitadas en 1953 mercede á reformulación da rúa, que supuxo a reinterpretación da rasante e trouxo con ela o arranxo do zócalo que da entrada a esa zona do edificio. No referido aos locais, a referencia clara máis antiga é de 1984, cando se construíu a entreplanta hoxe existente e se acondicionou a zona para oficinas administrativas. Da memoria se conclúe que uso da dependencia é antiga. Baixo proxecto de Ladislao Gallego acometeuse a construción dunha entreplanta de estrutura metálica, onde se emprazarán oficinas para o servizo de recadación, como se faría na zona a nivel da rúa. Faise tamén unha rehabilitación dos paramentos exteriores, saneamento das humidades, instalación de servizos... ábrense nos muros 4 ocos, dous para xanelas e dous para portas de aire protexidas con reixas.

Proxecto de 1981 (AMS 6)

Os c á r c e r e s O groso da información recuperada da zona dos sotos é relativa ao seu uso como prisión. É un conxunto de datos moi interesante pero que resultan complicados de manexar á hora de reconstruír a historia do edificio pois na maior parte das ocasións é imposible identificar os emprazamentos a que se refiren. En calquera caso moitas das modificacións feitas están hoxe desaparecidas. Eran as prisións civil e eclesiástica, unha para os reos suxeitos á xustiza eclesiástica e outra para os procedentes do xulgado municipal; a condición da persoa e o tipo de delito marcaban a

161


xurisdición competente. É moi posible que ao desaparecer o cárcere eclesiástico o concello se fixera cargo da zona, ampliando a súas instalacións. Á hora de analizar estas dependencias, tanto no tempo anterior á construción do Pazo de Raxoi como despois até o século XIX, hai que ter en conta que as prisións difiren do concepto que hoxe temos delas. En primeiro lugar, os reclusos (homes e mulleres) están privados da súa liberdade pero deben alimentarse e sosterse polos seus propios medios. Logo que están nelas non só reos procedentes da cidade senón tamén dos distintos distritos do señorío arcebispal, a Terra de Santiago, con causas en instancia de apelación o que están reservadas en exclusiva aos xuíces do prelado. E, finalmente, que o sistema xudicial e penal non concibe as penas de cárcere prolongado agás en casos graves; por isto a maior parte dos presos e presas agardan xuízo ou cumpren penas por delictos menores que raramente supoñían mais dun par de meses de reclusión. Comparado con outros, os cárceres composteláns non son nin mellores nin peores que outros (Rodríguez Otero 1999; Seijas Montero 2011). Dúas dependencias foron -e seguen a ser no imaxinario compostelán- especialmente populares: as salas denominadas Falcona e Marrueco. Descoñecemos exactamente a orixe destes nomes. Falcona era o alcume dunha cadea grosa con grillóns para os pés que documentamos en 1751, asi que hai que pensar que o calabozo que levaba este nome era aquel no que estaba instalada. O alcume acabou sendo popularmente sinónimo de cárcere. O Marrueco cítase por vez primeira en 1807/1808, cando non se arranxou por considerarse inserbible no sólo por su estrechez sino por ser muy fétido, probenido de filtrar en él las ynmundicias de una pieza común que sirbe a las avitaciones del Seminario. Da a sensación de que é un lugar especialmente húmido e invivible e, de feito, acabou tapiándose. Estaría situado posiblemente na zona este do edificio, contra o Obradoiro e debaixo das instalacións do Seminario. Do cárcere eclesiástico apenas foi recuperada noticia, nin do tempo anterior ao Pazo nin despois; do civil identificouse un maior volume documental. A custodia e mantemento da prisión civil era atribución municipal. O concello nomeaba un alcaide, que era o encargado da custodia dos reclusos e da vixilancia das instalacións e cobraba aos internos un arancel público polo servizo que facía (1751). O alcaide -que tiña a súa vivenda no piso alto do cárcere- tomaba posesión das instalacións previa elaboración dun reconto de bens e internos. Un inventario de 1671, dinos que o enxoval da instalación era basicamente un conxunto de cadeas grillóns para suxeitar aos presos máis perigosos; un século despois (1751), cando toma posesión un destes oficiais, no cárcere hai 44 presos, 18 barras de grillos, la cadena gruesa llamada la Falcona con candado, llave y 14 herroperas (grillóns para os pés).... entregó más en el cuarto que llaman de la torre, el potro de madera que sirve de dar tortura. Y en el oratorio las imagenes de Nra Sra de la O, Nra Sra de la Concepción y la de San Pedro y la efigie del Santísimo Cristo. Estes cárceres funcionaron até que comezou a construción do Pazo de Raxoi. En 1771, os que estaban na zona civil pasaron á outra, para poder facer obras nesa zona. E en 1775, a zona estaba rematada asi que o concello tomou posesión das instalacións. Levou posiblemente os obxectos que xa tiña, como a cadea alcumada Falcona, que acabou dando sobrenome ao cárcere. Ese edificio que se inaugura en 1775 dispoñíase en dous andares; arriba estaba a vivenda do alcaide e as dependencias das mulleres asi como as celas dos presos máis perigosos; abaixo, 162


calabozos individuais e 2 celas para presos de distinción social (Seijas Montero 2011: 4). Polo que se deduce dos textos posteriores, os reclusos durmían sobre o piso no que se tiraba palla; había algúns catres pero eran alugados polo alcaide. Os peches entre dependencias non son muros opacos senón estruturas en ferro ou madeira a xeito de reixa, para permitir a entrada da luz e a ventilación asi como para facilitar a vixilancia. En 1807 comezou un longo proceso no que se intentou mellorar as condicións de vida dos reclusos. Dada a escaseza dos fondos municipais, as obras foron a costa dun legado testamentario e das doazóns da veciñanza. Construíuse unha enfermería para os homes e outra para as mulleres (no piso alto, ao carón das súas dependencias); instalouse tarima nalgúns chans; adquiríronse catres e mesmo se mercaron roupas para os leitos e para uso dos internos. Levouse a cabo a habilitación dunha latrina na zona das mulleres. A ampliación da prisión civil cara a zona eclesiástica que tivo lugar en 1821 levou consigo algúns arranxos. Un deles foi o traslado da enfermería. Ese mesmo ano, non sabemos onde, encargouse ao mestre Agustín de Trasmonte a construción dun retrete. Nese mesmo ano, se cadra polo apiñamento se cadra polo complexo transfondo político deses anos, en maio desatouse un motín. De resultas, clausurase a cantina e prohíbese ao alcaide o exercicio de tratos cos reclusos. A partir desde momento, presos e presas poderán recibir alimentos do exterior. Algunhas dependencias, posiblemente as situadas nos espazos do interior, presentaban condicións que en 1821 se aprobou a compra de lámpadas e baldes para os excrementos; son aquelas que desde su origen estubieron en tinieblas. No ano seguinte se ordenou o peche dos calabozos máis insáns. Nese mesmo ano, documentamos a existencia da capela aínda que debeu estar alí desde sempre. A obsesión do alcaide pero tamén da administración municipal é evitar motíns e, sobre todo, fugas. Por iso hai con frecuencia pagos para reposición de cadeados, arranxo de cadeas, recomposición de portas... En 1822 instaláronse farois na porta e arredores do cárcere, sendo un dos primeiros lugares da cidade con alumeado público. En 1830 acometeuse unha iniciativa moi importante pensada para mellorar a vida dos presos: a construción dunha fonte. Foi encargada polo Capitán Xeral de Galicia e costeada por unha colecta popular; executou a obra o mestre fontaneiro José Benito Otero. Tróuxose a auga desde a traída da cidade nunha acometida que baixaba polo Arco de Palacio até o pórtico do Pazo de Raxoi, por onde entraba ao cárcere. Alí alimentaba un depósito que tiña a súa billa e pía, do que se serviría o primeiro soto e a cociña. As augas sobrantes atravesaban a capela e a tribuna para saír ao patio, onde había outro depósito fronte ás dependencias das mulleres, que tería a súa billa pero tamén un lavadoiro pequeno para o servizo da zona e mesmo para lavar os cueiros dos fillos e fillas que tiñan canda elas. Tamén se fixo outro lavadoiro, mais grande, que se protexería cun tinglado de madeira e lousa das inclemencias do tempo. Dos depósitos se fixeron acometidas para 4 fontes e as augas sobrantes eran conducidas para que limparan as latrinas. Toda a obra usaba conducións cerámicas e canles de pedra (da canteira de Santa Marta). Segundo este proxecto, o cárcere de 1830, constaba no piso baixo de corpo de garda (coa súa cociña), presentado (espazo para visitas), Falcona, cuarto de mulleres (coa súa cociña), enfermería, 163


paso das mulleres á tribuna da capela, tránsito ao cárcere eclesiástico, enfermería de homes, cociña de homes e transito á tribuna de homes. Os pisos eran de terra compactada sobre a que ía a pedra, puntualmente cuberta con tarimas alí onde se podía (por exemplo, nas enfermerías). En 1837 ofrecésenos outro panorama ao fío dunha petición de arranxos: hai dúas pezas denominadas entrecolumnas (posiblemente as do centro interior do primeiro andar); a capela; a cociña; un calabozo denominado San Diego, outro San Xoán, a Falcona e o cuarto denominado Sal si puedes; a cociña alta. Son espazos que precisan todo tipo de reparacións: reposición de ferraxes, composición de camas ou portas, caleado das paredes, reparación das reixas... Noutras propostas deste ano cuxa realización non podemos descartar son o tapiado de cinco calabozos dunha das pezas Entrecolumnas e a instalación de barras de ferro nos enreixados da capela e nas xanelas que dan ao patio. En 1861 comeza a barallarse a idea de construír un novo cárcere pois a actual no reune las condiciones que en el dia se esigen a los establecimientos de esta clase, sino que repugna y choca los sentimientos de humanidad un local tan insalubre, incómodo y hasta poco seguro. En efecto, o informe do arquitecto municipal Manuel de Prado é desolador; as actas da visita feita pola Xunta de Sanidade abunda no mesmo: la cárcel de Santiago es un subterráneo y sus habitaciones todas pueden llamarse calabozos, dándole a esta palabra la estensión que se quiera, respecto a muchas de aquellas: la negrura de su pavimento, paredes y bóvedas, todo de piedra de sillería, da a dichas habitaciones el aspecto más triste y terrorífico que puede imaginarse....la habitación más frecuentemente ocupada, la que vulgarmente llaman “la falcona” se ve dividida en toda su longitud por una fuerte y sólida reja de madera detrás de la que duermen los presos allí encerrados... Hai alí un total de 118 reclusos. O legado do comerciante Manuel García Pan propiciou unha serie de melloras nos anos 1869 e 70; para elas deseñou un proxecto Manuel Prado y Vallo, arquitecto municipal. Foi unha reforma de moito impacto que buscou mellorar a habitabilidade achegando luz e ventilación, mellorando o aspecto das salas: apertura de ocos para mellorar a circulación entre estancias, arranxo de reixas, ferraxes e carpintería, apertura dun mainel sobre a porta principal, instalación de chans de madeira ou de lousa, un locutorio na Falcona, instalación de camas, reposición de rastrillos e escaleiras, luminarias, branqueo de paredes, composición de vidros... Apenas dez nos despois (1880) acometeuse un novo proxecto para a renovación da cociña e salas das mulleres, renovación da enfermería, reposición de tubaxes, madeiras e vidros... A esta intervención seguiron outras centradas sobre todo no mantemento da instalación. En 1898 construiuse un presentado o estancia na que o xuíz conversa cos reclusos; en 1915, renovouse a Falcona, redistribuíndo os espazos, independizando o Proxecto de reforma da prevención municipal (Falcona) en 1915 (AHUS, AM 2480, 1) 164


retrete, abrindo ocos tapiados para ter máis ventilación e luz, impermeabilización dos paramentos, renovación dos enreixados... A medida que o sistema penitenciario foi desviando os reclusos dos cárceres locais, o Concello foi recuperando estas instalacións e aplicoulles outros usos. A maior parte da zona foi ocupada pola Policia Municipal o que permitiu unha transición suave; conserváronse os calabozos aínda que son cada vez menos e usados polo xeral para as detencións breves e os traslados.

165


Documen t o s 1830/9/24 Taxación que fixo Manuel Campos dos locais que ocupa a Capitanía. ACS IG 430, sen foliar. Antecedentes capitanía ... las piezas que havita el Excmo. Sr. Capitán General en el Seminario de Santiago, según la época de la presente tasación... tanto en el piso principal y segundo cuanto en los entresuelos, cuadrajos, cochera y demas piezas... Rendería en aluguer uns 1.585 reais ao ano. 1831/08/13 Diego Alcalá Galiano, oidor da Real Audiencia, e Juan Lamas Prado, cóengo, recoñecen toda a parte que ocupa el Real Tribunal en el edificio Seminario de esta ciudad, en número de trece piezas, once de ellas en el piso principal, a saver: una antesala, sala de discordia; dos salas -primera y segunda de lo civil-; otra sala primera del Crimen; otra antesala pequeña; capilla; un cuarto pequeño oscuro para varios muebles: otro cuarto para los relatores; sala de abogados; y otra sala segunda del crimen. Y en el piso bajo, la secretaría del Acuerdo y el sitio destinado al archivo: En lo cual se incluye el uso de la escalera principal, tránsitos y comunes. 7.665 reais. 1867/08/18 Expediente do embaldosado da parte da praza do Hospital que corresponde ás tendas ou cocheiras do Seminario de Confesores. AHUS AM 888, exp. 2 Petición presentada por José Francisco Pastoriza, presbítero, en nome do administrador del Seminario de Confesores. ... que habiendo dicho señor administrador acordado y convenido con el maestro cantero Jose Maria González, vecino de esta misma ciudad, para construir el cuadro de baldosado en la plaza del Hospital y calle que va al Infierniño en la parte del Sur que cubre las tiendas que sirvieron de cochera correspondientes al Seminario de confesores. Y siendo necesario que el referido cantero cumpla su contrato lo mas pronto que sea posible para impedir la penetración de las aguas que destruyen las vobedas de las mismas tiendas ... pide concesión de licencia para esa obra Arquitecto e comisión de Obras Publicas recoñecen el embaldosado de la plaza del Hospital que corresponde sobre las tiendas del seminario de confesores, que tienen su entrada por la calle del Inferniño de Arriba y en efecto el estado lastimoso en que se encuentra el citado embaldosado, es la causa de que cuando llueve se introduzcan las aguas en dichas tiendas, por cuya razon se hace indispensable la reedificacion del embaldosado. 1867 Contabilidade correspondente a este año. Inclúe recibos ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores 166


Construción do lousado da zona correspondente ao Seminario 1867-12-16: Conta do canteiro José María Gonzalez, 1384 reais. ... por el cuadro de baldosado que construi segun contrato al modo de piso de media madera en la plaza del Hospital, calle que ba al inferniño y cubre las tiendas debajo de las vobedas que sirvieron de cocheras al dicho Seminario.... 1868/11/06 Arrendamento da fragua AHUS AM 1400, fol. 112/113r ...dos locales vajos con dos llaves que están enfrente a la calle del Inferniño de arriba y el antiguo servían de cochera del expresado edificio y hoy destinados a fragua de Herrero.... arrendouse a Manuel Calvo Rey. 1877/04/07 Escritura de acordo entre o Arcebispo de Santiago e unha comisión do Concello sobre a propiedade e uso do edificio AHUS AM 1400, Fol. 153/157r Concello ocupará el uso de todas las instalaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestibulo del piso principal, al que se sube desde la puerta del lado Sur del edificio, hasta la terminación del mismo por aquel lado. Le cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el juzgado municipal y están en el cuerpo central a las que se ha de entrar por la escalera del lado Norte, que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño y cuya puerta mira al Levante.... O Seminario ocupara: 2º. La fundación del Seminario de Confesores se reserba para su exclusivo servicio todos los locales de la planta baja interior, a los que se entra por la puerta principal del lado Sur y por la que hay despues en el vestíbulo de la misma planta a la derecha, y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso segundo de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera y tambien en comunicacion con ellas, una sala que esta en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso Doce, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el Juzgado Municipal y las demas cedidas al Ayuntamiento por el lado sur, y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Se reserva, por ultimo, los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al Sur. 1866-1868 Expediente para a reedificación do empedrado do tránsito que desde a praza do Hospital baixa á rúa das Hortas. 167


AHUS AM 888, exp. 5 É unha reedificación do empedrado, inclúese a escalinata existente abaixo e tamén as ramplas con que termina a rúa, que desembocan, unha xunto ao cárcere público e a outra na rúa de Tarás. A rampla e escaleiras son en cantería con cachotería revestindo os paramentos verticais, que van rematados con plintos de pedra e pretil de cantería. Na escaleira fíxose algo de desmonte en terreno pizarroso e reconstrúense en cantería e muros de barro revestidos con cachote. Arquitecto responsable é Manuel Prado y Vallo Este expediente contén o papeleo da licitación da obra de la calle que conduce de las Huertas a la plaza de la Constitución, denominada Cuesta de las Angustias. Bastante detallado o prego: no centro da rúa, sobre soleras de pizarra de siete centimetros de espesor por cincuenta y nueve de largo se establecerá una cloaca de ochenta y tres centímetros de alto debajo cobijas, por cuarenta y seis de luz, con muretes de cuarenta y un centímetros de espesor y tapas de losas de granito que tengan ochenta y seis centimetros de largo por veinte de espesor. La cloaca en el paso de la gradaria se escalonará hasta el nivel de la calle de Taras. Detalladamente descríbense as características construtivas da cloaca e da rúa. Tamén están aquí os pregos económicos, as ofertas presentadas. Levouna Rafael Grove 1876-1877 Referencias documentais de los años 1876 e 1877 nun informe feito polo arquiveiro no ano 195232. 1951-06-19 Informe do arquiveiro sobre a Historia do edificio. Fai referencia, sobre todo aos anos 1832, 1876 e 1877 En xuño de 1952 o arquiveiro do Concello emite un informe sobre a historia do edificio: na que o arcebispo Raxoi financia a obra para construír o Seminario de Confesores e tamén a Casa Consistorial. O cabido cedeu ó Concello a perpetuidade a parte do edificio destinada a Casas Consistoriales. En el año 1832 se dispone por R.O. de 5 de julio se dispone que "para la decorosa colocación de la Audiencia y Capitanía General de Galicia con todas sus dependencias, se destine todo el edificio llamado Seminario, mudándose el Ayuntamiento y los Niños de Coro de la Santa Iglesia de Santiago, que ocupan parte del edificio" y que se autorice al Ayuntamiento para que se procure otro edificio si no lo tiene propio. Con tal motivo, tuvo el Ayuntamiento que buscar edificio o casa en condiciones para trasladar sus dependencias, instalándose en agosto de 1832 en la casa, en la Plazuela de San Miguel, habitara el Conde de Maceda. No tardó, sin embargo, el Ayuntamiento en volver a su anteriore domicilio en el Palacio de Rajoy, porque por R.O. de 17 de noviembre del referido año, se dispuso nuevamente la traslación de la Audiencia para La Coruña. Declara propiedad del Estado por la Junta revolucionaria de 1868, la parte del Seminario que ocupaban los Confesores y Niños de Coro, volvió a serles reintegrada por R.O. de 27 e 32 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952, Informe do arquiveiro 168


Noviembre de 1876, en cuya soberana disposición se resuelve por los fundamento que expresa, que la parte del edificio titulada Seminario de Confesores, que está a disposición de la Hacienda, se devuelva inmediatamente... y respecto a la parte que ocupa el Ayuntamiento... se manifiesta.... la necesidad y conveniencia de que se entienda con el prelado para armonizar equitativamente sus intereses y derechos, haciendo innecesaria con su acuerdo toda reclamación ulterior. En su consecuencia en 7 de abril de 1877 y a testimonio del notario don Manuel Martínez Fernandez, otorgose escritura de concordia entre el Arzobispado y el Ayuntamiento, por la cual el Ayuntamiento reconoce el derecho que actualmente, tiene... el Cabildo como patrono de la fundación del Seminario a disponer de todo el edificio, excepto la parte norte, que por el Muy reverendo arzobispo don Bartolomé Rajoy y Losada, fue construída con destino al Ayuntamiento en recomenpensa a la cesión que éste le hizo del solar y materiales de la antigua Casa Consistorial; pero al propio tiempo que hace este justo y franco reconocimiento, no puede menos de manifestar que no siendo posible satisfacer con aquella parte las necesidades del servicio de la municipalidad, por quanto las leyes y reglamentos han extendidio sus atribuciones... teniendo además el gravamen de proporcionar de su cuenta locales decorosos para el Juzgado de Primera Instancia y Municipal, recibirá un gran beneficio que el pueblo agradecerá siempre con la concesión de los locales para aquellos servicios, siempre que se pueda conciliar con los del Seminario. También reconoce el Ayuntamiento la obligación de contribuir en la proporción correspondiente a los gastos extraordinarios de reparación que son indispensables en el edificio. El ... Arzobispo, vista esta explicación, considerando que es muy razonable presumir que si al construirse el edificio fuesen iguales las necesiades y obligaciones del Ayuntamiento a las que hoy tiene, el piadoso arzobispo fundador las hubiere atendido dando mayor ensanche al local destinado para la Corporación Municipal; considerando igualmente que la concordia entre dos poseedores de un edificio es base constante de buena inteligencia... convienen lo siguiente: "1º.-... concede al Excmo. Ayuntamiento de esta ciudad el uso de todas las habitaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestíbulo del piso principal, al que se sube por la pauerta del lado Sur del edificio hasta la terminación del mismo por aquel lado. Se cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el Juzgado Municipal y están en el cuerpo central del edificio, a las que se ha de entrar por la escalera del lado norte que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño, y cuya puerta mira al levante. 2º La fundación del Seminario de Confesores se reserva para su uso exlusivo servicio todos los locales de la planta baja interior a los que se entra por la puerta principal del lado sur y por la que hay después en el vestíbulo de la misma planta a la derecha y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso 2º de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera, y también en comunicación con ellas una sala que está en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso XII, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el juzgado Municipal y las demás cedidas al Ayuntamiento por el lado sur y cuyos balcones 169


tienen entrada por dos huecos. Se reserva por ultimo los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al lado sur. 3º Del uso de los locales cedidos al Ayuntamiento no se le privará bajo pretexto alguno... mientras se dediquen al servicio exclusivo de oficinas y juzgados expresados... 4º ...se obliga a defender, como si fuera suyo propio, el derecho de la fundación del Seminario a usar y disponer de los locales que ahora se reserva... 5º El ayuntamiento queda obligado a pargar los gastos ordinarios de conservacion del edificio en la proporción correspodiente a los locales cuyo uso se le concede; pero a fin de evitar sobre este punto todo motivo de contienda, conviene en entregar la cantidad anual de cuatro mil quinientos reales de vellon, osean, mil ciento veinticinco pesetas, al señor adminsitrador del Seminario, a cuyo cargo queda por consiguiente el cuidado de todo el edificio. No se comprenden, en dichos gastos, los interiores de todos los locales que ocupa el Ayuntamiento y de los exteriores que sean relativos a puertas, vidireras y balcones del piso principal y a la planta baja, todos los que serán a cuenta del mismo. 6º También sera de cuenta del Ayuntamiento el pago del coste de las iluminaciones exteriores de todo el edificio... 7º La fundacion del seminario renuncia al abono de la parte de gastos que al Ayuntamiento pudiera corresponder por los extraordinarios de la reparacion que actualemente exige el edificio a consecuencia de los desperfectos que en la armazón del mismo y en alguna de sus paredes ha sufrido en estos últimos años. 1953 Arranxo da Costa do Cristo. Castro Fernández 2007, p. 170 Permanecía a liña que marcaba a separación entre a xurisdición real e a praza, con estruturas constritivas e cadeas. Desmontouse o peche e nivelouse tomando a rasante do arco do arcebispo, e sustentando nun zocalo a baixada da Costa do Cristo. Para manter o nivel, rebaixouse tamén a praza na zona do pazo de Xelmírez, ao que agora se accederá subindo 3 chanzos. No zócalo: retirada do revoco, reparando a fábrica de cachotería con coadas de cemento e rexuntado con morteiro bastardo e xuntas en dourado.

1981 Proposta da comisión de sanidade e medio ambiente sobre acondicionamento dos acceso os locais no Pazo de Raxoi AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 633 Expediente con documentos da primeira fase (1): 1981/05/14 - 1981/07/15 Solicitude dos locais por parte da Xunta e proposta do Concello 1981/05/14 33

Planos, medicións e orzamentos en anexo documental AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 6, Acondicionamento soto para a Xunta. 170


Notificación do Director Xeral da Consellería de Sanidade comunicando que foron transferidos á Xunta os bens inmobles do "dispensario ante-venereo y Centro de Sanidad Ambiental" sitos no Pazo de Raxoi siendo su status jurídico de precario y cesión por parte del Ayuntamiento solicitando se habilite un acceso a estes locais para instalar un Centro Secundario de Higiene 1981/06/02 Informe da oficina de arquitectura No primeiro andar da planta soto do pazo de Raxoi existen uns locais de 172m2 acondicionados para os "Servicios de Sanidad Exterior" sin que a en el dia de la fecha se hayan utilizado para este fin y sin que se conozcan las causas que lo motivan. Estes locais teñen acceso deficientes pola Policia Municipal y con otros que podrían restablecerse, por la Plaza de Rajoy, donde se encuentra instalado el Centro Antivenereo, en condiciones deficientes. Poderían destinarse as instalación do Centro Secundario de Higiene y otros análogos. En vista de todo se estima necesario el acondicionar el acceso a estos locales y a la vez otros que se interponen entre pórtico y los que están ahora adecuados logrando una superficie de 625 m2.... 1981/07/15 Proposta da Comisión de Sanidade e Medio Ambiente para acondicionamento das entradas ós locais ao Pazo de Raxoi. Vistas a notificación do Director xeral e o informe do arquitecto municipal e ante a necesidade urxente de contar cos devanditos locais o Axuntamento debe acordar levar a cabo as xestións convintes pra que se realicen estas obras e poder instalar o Centro de Hixiene e outro da importancia pra nosa cibdade, encargándolle a Oficina de Arquitectura o proxecto detallado e que se executen as obras pola Brigada municipal ou por o procedemento que resulte mais áxil Proxecto de acondicionamento do acceso o primeiro soto do Pazo de Raxoi pola rúa de Raxoi Arquitecto: Ladislao Gallego Villanueva Memoria, medicións, orzamento e planos. Dúas fases. A primeira fase comprende o acondicionamento do vestíbulo pola rúa Raxoi a nivel do segundo soto. A segunda corresponde ao acondicionamento do resto dos locais (3, 4, 5, 6, e 7) Copia da memoria do arquitecto. 1981 Expediente da primeira fase das obras 1981/11/ Expediente de acondicionamento de acceso pola rúa de Raxoi a os locais da primeira planta do soto do Pazo de Raxoi Arquitecto: Ladislao Gallego Villanueva Medicións de: • Apertura de oco 171


• Demolición • Picado de cales e deixar cantería ao descuberto • Limpeza da cantería e encintado • Pavimento de cantería e rodapé de cantería • Reparación escaleiras • Pasamáns de ferro • Porta de entrada de madeira de castiñeiro • Ventás de madeira de castiñeiro • Enchufes e puntos de luz Orzamento 1981/11/ Planos do 1º andar do soto Planos do 2º andar do soto 1981/11/ Memoria Memoria do arquitecto municipal Ladislao Gallego Villanueva. (Obras da primeira fase, locais 1 e 2) Cumprido o acordo do pleno de 29 de outubro de 1981 redactase o proxecto de acondicionamento dos locais nos sotos 1º e 2º. O proxecto divídese en dúas fases: acondicionamento do vestíbulo de acceso pola rúa de Raxoi a nivel do segundo soto e escaleira de acceso o soto 1º e corredor ás dependencias existentes. A segunda fase será ó acondicionamento dos locais 3, 4, 5, 6, e 7. Este é a memoria da primeira fase. As obras da primeira fase consisten en apertura de porta (xa existente pero tapiada). Esta porta da acceso a un vestíbulo con acceso a unha escaleira. Vestíbulo está ocupado por TVE como almacén de Cámaras. A escaleira da a un corredor de acceso os locais existentes y a los que se acondicionarán na 2ª fase. Materias a utilizar: • Pavimento de cantería • Rodapé de cantería • Pintado de parece nas que non poda quedar a pedra a vista • Limpeza e encintado de cantería das bóvedas e columnas de ocos de portas e ventás. • Pasamáns de ferro nas escaleiras • Porta de entrada madeira de castiñeiro • Ventá de madeira de castiñeiro • Punto de luz • Punto de enchufe • Orzamento total:1561207,10 1981 Planos 1982 172


Escritura de contrata e adxudicación da obra a Rodolfo Lama. Inclúe: • 1981: Memoria del arquitecto de novembro de 1981 • 1981/10/23 Informe da secretaría en relación ca proposta de cesión de locais do Pazo de Raxoi para ser utilizados pola Comunidade Autónoma. • 1981/10/29 Dilixencia de 29 de outubro de 1981 na que se fai constar o acordo del Pleno do dia anterior sobre a proposta da alcaldía para acondicionar os locais do Pazo Consistorial e ofrecemento dos mesmo para que sexan utilizados pola Comunidade Autónoma. No primeiro andar do soto estaba habilitada unha zona para Centro de Sanidade Ambiental con un mal acceso pola mesma entrada da Policía e o Depósito Municipal. Estas dependencias non chegaron nunca a utilizarse. Considerase aconsellábel e beneficioso para os intereses de Galicia poñer a disposición da Xunta todas as instalacións que podan necesitar or órganos de goberno e Parlamento de Galicia. Sométese a votación que se aprobe a adaptación destes locais e se elabore un orzamento detallado e que os locais se poñan a disposición da Xunta. • 1981/11/18 Dúas copias do 18 de novembro de 1981 do pleno do 29 de outubro aprobando o acondicionamento dos locais. • 1981/11/18 Certificado do secretario Xeral da Xunta de Galicia no que consta que o pleno da Xunta acorda solicitar o Concello a cesión do uso temporal dos locais que foron postos a disposición da Consellería de Sanidade e Seguridade Social no primeiro andar do soto de Raxoi para dependencias administrativas temporais do Parlamento. • 1981/11/26 Proposta da Alcaldía aprobación do proxecto e orzamento de 1561207; a execución da dita obra e destinar provisionalmente os locais a servizos administrativos do Parlamento. • 1981/11/31 Carta de Rodolfo Lama expoñendo que entregou o 11 de xuño de 1980 o Prego de condicións para executar as obras. Expediente das obras da segunda fase 1982/11/11 Carta al alcalde de Santiago do Conselleiro de Presidencia Remite o acordo da Xunta sobre o Pazo de Raxoi. Urxencia por coñecer o criterio do Concello "dada a situación de tan nobre edificio e os criterios de diversa categoría que sobre del andan espalladas sen autoridade ningunha". 1982/02/19 Informe de Secretaria do Concello de Santiago. 173


O Proxecto de acondicionamento está aprobado e o prego de condicións se exporá ó público. Locais 3, 4, 5. Copia de 04/05/1982 do acordo do pleno do Concello do 29/10/1981 aprobando as obras de acondicionamento dos locais 3,4,e 5. Xa están executadas as obras dos locais 1 e 2 e agora aproban a adaptación dos 3,4 e 5. 1982/04/11 Decreto da alcaldía adxudicando as obras á empresa Rodolfo Lama. 1982 Copia da escritura de contrata a concesión da obra a Rodolfo Lama. Inclúe a Memoria 1983/09/30 Acta de recepción definitiva das obras de acondicionamento dos locais 3, 4 e 5 do primeiro andar do soto de Raxoi. 1982/01/ Proxecto de acondicionamento dos locais 3, 4 e 5 do primeiro andar do soto de Raxoi. Memoria: (segunda fase) As obras desta segunda fase consisten na continuación das executadas nos locais 1 e 2 con os que se comunican. Materias: • Pavimento de cantería • Rodapé de cantería • Enfuscado e pintado de paredes na que a pedra non ten as condicións necesarias para quedar á vista. • Limpeza e encintado de cantería das bóvedas, columnas e ocos e recercados de portas e ventás. • Reparación escaleiras • Pasamáns de ferro para as escaleiras • Porta de entrada de madeira de castiñeiro • Porta interior de madeira de castiñeiro • Ventá de madeira de castiñeiro. • Punto de luz • Punto de enchufe. Orzamento: 3.326.170,76 Planos e planos mellora accesos 1984 Construción de entreplanta e acondicionamento de locais na Costa do Cristo do Pazo de Raxoi AMS Caixa 677, orde 1 Proxecto do arquitecto municipal Ladislao Gallego Villanueva 174


E o local no que se ubicaba o antigo economato da Policía Nacional, hoxe destinado a oficina de recadación na Costa do Cristo. La entreplanta se realiza en estructura metálica, conforme a las especificaciones de los planos adjuntos, dejando vista dicha estructura, y situando sobre ella una tarima de madera barnizada. Se conformaran así dos plantas, que se distribuyen de la siguiente manera: En la planta baja, se mantiene el cortavientos existente adaptándolo al nivel de la entreplanta, y a través de él se accede a un hall de público. En una esquina, bajo la zanca de la escalera se dispone un aseo. El resto de la superficie se destina a oficinas, separadas del público y un pequeño despacho para el Recaudador. En la entreplanta, se dispone de un espacio totalmente diáfano, dedicado a oficina y archivo. Exteriormente se limpia y encinta la fachada actual de piedra y se abren cuatro huecos, dos ventanas en la planta baja y dos de puertas-ventanas en la entreplanta, con recercado de piedra y rejas de hierro, para iluminar las oficinas. También se colocan unos desagues de la terraza superior para evitar las humedades producidas por las aguas de lluvia recogidas en la terraza y que se deslizan por la fachada. En cuanto a materiales a utilizar, se colocará una tarima de madera sobre el actual pavimento en la planta baja, en las zonas de oficinas, siendo el pavimento de terrazo en la zona de público y aseo. Las paredes iran pintadas en blanco, así como los entrepaños entre las vigas de hormigón del techo. La barandilla y estructura metalica vista irán pintadas en verde. La carpintería exterior de madera se pintará en blanco, pintándose las rejas con plomagina... Presuposto: 2.447.593,28 pesetas. 1986-87 Acondicionamento de locais na planta soto segundo para a instalación da oficina de rehabilitación de vivendas e a Xunta de Compras AMS, Caixa 563 orden 20 Estado actual: actualmente existen unas divisiones formadas por tabiques L.H.S., enfoscadas y pintadas en color blanco, formando unas dependencias de las cuales, tres estaban destinadas a almacén y una a la antigua Oficina del Encargado de Vias y Obras. As oficinas non cumpren a mínima habitabilidade para instalar nelas as oficinas que alí se queren facer pois dúas das oficinas son totalmente pechadas e carentes de pavimento. Obra a facer: demolición de pavimento formado por rastreis de madeira e taboleiro de aglomerado; Demolición de tabiques existentes e transporte dos entullos; Picado e encintado da pedra en muros e bóvedas; recebado de muros até a altura da bóveda (2.10m) e posterior pintado do mesmo, con pintura plástica lisa, en cor branca. Estas obras as vai facer a brigada de Vías e Obras. Tamén farán: colocación de 6 mamparas formadas por perfís e taboleiros de madeira melaminada, distribuídas segundo plano; colocación de pavimento de cortiza extradensa de 5 mm de espesor sobre capa de nivelación.

175


Presupostos presentados por varios negocios: Ashtor, Tabiques S.l., proporcionan cada unha unha parte do proxecto. 1988 Adquisición de mobles para escola da Policía Municipal, sita nos baixos do Pazo de Raxoi AMS Caixa 592, orden 12 Cadeiras e mesas .. estanse levando a cabo obras de restauración dos sotos do Pazo de Raxoi, para habilitar locais para unha adecuada instalación dos Servicios da Policía Municipal. Estas obras afectan a un local que se está acondicionando para Academia da Policía Municipal... debe equiparse con 24 pupitres para asistentes e unhas mesas para monitores coas sillas correspondentes... Arredor de medio millón de pesetas. Plano no anexo documental. 1994 Acondicionamento das dependencias da sección servizos-contratación do pazo de Raxoi AMS, Caixa 801, orde 4 ... las bóvedas que forman los techos de los diferentes despachos y zonas de trabajo de Servicios, Contratacion, OMIC e Inspección Técnica, están construidas por piedras granitos que debido al paso del tiempo se descomponen en su cara vista produciendo una serie de residuos de arenisca que se depositan encima de los muebles, máquinas y demás cosas y elementos que se encuentran en dichas dependencias. Este proxecto é para evitar isto e tamén para substituír a moqueta dos despachos por cortiza. Traballos a facer nas bóvedas: • Limpeza das bóvedas de pedra (limpeza con cepillo de arame, en superficie) • Aplicación dun fixador incoloro a base de látex ou resinas para frear o desprendemento de areas e, xa que logo, o erosionado das bóvedas. • Colocación de cortiza no piso nos despachos de OMIC e Inspección de Servizos. Custe estimado 736.989 ptas. 2004-02-19 A inspección de Traballo da dous meses ao Concello para desaloxo dos baixos. La Vo z d e Ga l i c i a ( 2 0 0 4 / 0 2 / 1 9 ) Cá r c e r e

1775/12/14 Posesión do novo cárcere segrar BUSC RSE Espino Foll 16/1 Entran os presos no cárcele segrar. En 7 de xullo dese ano practicouse o recoñecemento e se tomou estado do cárcel que se construíu para a cidade, en recompensa da que antes tiña e 176


que tiña feito a súas expensas en el propio sitio, el que se halla a la parte norte inmediato a la capilla de la angustia. Fíxose saber aos presos que de fugarense ou romper as cadeas, a pena será de vergoña pública e 20 azotes.

1775 e ss. Estrutura do cárcere novo segundo María Seijas Seijas Montero 2011, p. 4 Serían 2 pisos. Arriba sala do alcaide, sala de mulleres e a habitación dos presos mais perigosos. Na primeira hai 4 calabozos individuais e 2 cuartos para presos de maior distincion social. 1790 Inundación Seijas Montero 2011, p. 9 Ruína dunhas canles de auga que provocan un asolagamento e graves prexuízos aos presos pois moitos durmen no piso; as poucas camas que hai son alugadas polo alcaide. 1807/1808 Expediente de creación dunha enfermería no cárcere público da cidade, por efecto dun legado testamentario. AHUS AM 1402, sen foliar Os cartos investíronse en diversas obras ao longo de varios anos. Faráse en la pieza de carzel que le han señalado una enfermería de cinco camas o lechos nuebos de madera de castaño para hombres, y otra para mugeres -en una pieza contigua a la donde están recojidas- con otras quatro iguales camas, entarimado de nuebo y otro colocando sus vidrieras fijas en las rejas de ambas enfermerías con sus ventanillas para la ventilación necesaria. Igualmente se compuso el entarimado y lo aumentó otro tanto en dicha pieza de mugeres para trasladar allí sus camas, que tenian en el suelo y sobre la tierra; lo mismo practicó en la Falcona. Y de consiguiente se compuso los lechos de tres calabozos, entarimándolos de nuebo; y dejó de hacerlo en el que se titula Marrueco por ser enteramente inserbible no sólo por su estrechez sino por ser muy fétido, probenido de filtrar en él las ymundicias de una pieza común que sirbe a las avitaciones del Seminario. Tiene preparado ropas nuebas y suficientes para las doze camas y una arca nueba en la de hombres para recoger y custodiar dichas ropas, a fin que no se haga de ellas otro uso diferente de enfermería y encalabozados y para su mejor conserbacion y uso en los casos obcurrentes, quiere el bien echor y el exponente en su nombre] .... que sea el procurador personero quien mire por esto y tenga una de las dos llaves del arca; la otra, el escribano del consistorio. Recolle o expediente en bastante detalle o equipamento en roupas, mobles etc.

177


Na descrición da recepción definitiva das obras: ... en la reja que da luz a dicha enfermería queda fija una vidriera con dos bentanillas para la ventilación, se entarimó la mitad de los pisos de tres calabozos, a donde quedan sus respectivas tarimas; y por consiguiente la mitad de la pieza de mugeres, y un sitio en otra parte, confinante, con su vidriera, separándose un común para la recojida de abonos, e impedir los malos olfatos, en que actualmente se está trabajando...

1814/02/08 Lectura en consistorio do oficio presentado por Victoriano María Gallego, axudante do cuartel xeral, solicitando que o rancho que fai a tropa nos patios da casa consistorial trasládese a un curral do Hospital Nacional, no que hai un cuberto adecuado para esa función34. AHUS AM 324, fol. 158 1814/02/08 Faise lectura no consistorio dun memorial dos presos do cárcere, queixándose dos atrasos das xustizas sobre as suas causas, e da falla de alimentos para a sua subsistencia. AHUS AM 324, fol. 158/159

1821/02/06. Sobre a situación do cárcere. Petición ao arcebispo para que franquee o cárcere eclesiástico ou parte del pola necesidade de espazo no cárcere civil. AHUS AM 346, fol. 233r-233v ... En este Ayuntamiento se ha hecho moción por el señor Presidente sobre el mal estado en que se halla la cárcel pública de esta ciudad, cuyas habitaciones están muy llenas de gente y tan poco bentiladas que o puede aumentarse el número de individuos sin un peligro próximo al contagio... Se precisa que é necesario separar aos presos de delitos graves dos presos que cometeran delitos menores e que hay en la actualidad otro edificio de que echar mano para tan laudable objeto que el contiguo de la cárcel eclesiástica. Se acuerda oficiar con el señor Arzobispo excitándole a que franquee en todo o en parte para evitar los malos resultados y consecuencias... 1821/02/07 Situación do cárcere. AHUS AM 346, fol. 243r-244r La Junta lexos de mirar con indolencia la causa de los presos en común extiende sus miras de beneficiencia en su fabro; en efecto tiene acordado facilitar a los enfermos gerjones y 34

Por consistorios dese mesmo ano, sabemos que o Cuartel do Río dos Sapos está desfeito e na cidade hai moitos soldados de diversos rexementos un pouco por todas partes. 178


sábanas en la pieza que provisionalmente se escogió para enfermería que nunca debe merecer este nombre por su falta de ventilación y otros defectos irremediables y que se evitarían si V.S.I. como dueño de la cárcel tubiese a bien dar disposiciones oportunas... ...no olvidando los horrores de la cárcel y riesgo conocido que están los encarcelados, sino el pueblo en el caso de un ainfección, puy posible por la ninguna ventilación de las quadras y falta de limpieza, no siendo menos atención la de la enfermería de hombres y mugeres y la resistencia que se nota en el Grande Hospital a recivir los pobres presos enfermos por la falta de quadra cnveniente y segura y por la falta de tropa que la custodie... 1821/02/07 Situación do cárcere. AHUS AM 346, fol. 246r O arcebispo contesta he dado orden correspondiente para que se franqueen las piezas y habitaciones de la cárcel eclesiástica para el objeto tan justo que se me propone, reservando únicamente las más indispensables como en iguales casos me espontaneado y quedando a cuenta del Ayuntamiento la seguridad y custodia de los detendios o arretados... 1821/02/10 Situación do cárcere. AHUS AM 346, fols. 259r-259v Por lo señores comisionados para el reconocimiento de la cárcel elesiástica que tiene concedido el Sr. Arzobispo... se manifestó la capacidad que ofrece para construir una enfermería y en las restantes piezas colocar lo que se detienen en calidad de arrestados en pena de delitos leves pero se hace indispensable hacer algunas obras para la mejor separación y comodidad sin que haya fondos para ello... 1821/02/16 Situación do cárcere. AHUS AM 346, fol. 303r O Arcebispo solicita ao Concello que lle informe do día do inicio das obras para nomear unha persoa encargada de separar las piezas que se hayan de reservar para la cárcel eclesiástica. 1821/02/21 Acuse de recibo do oficio do arcebispo sobre obras que deben executarse no cárcere eclesiástica. AHUS AM 346, fol. 306r 1821/04/17 Sobre reparos no cárcere. AHUS AM 347 fol. 600r 179


... se carece de dos puertas y algunas herrajes para la mejor seguridad... Acórdase que se proceda a su construción. 1821/04/24 Construción dun retrete no cárcere. AHUS AM 347, fol 629v Siendo urgente la necesidad de construir un común en la cárcel pública que pribe del mexor modo posible del hedor que por esta falta se experimenta con grave perxuicio de la salud pública como está reconocido se resuelve que el maestro Trasmonte proceda a la execución... 1821/05/22 Pago de reparacións no cárcere pública por reparacións. AHUS AM 347 fol. 764r 369 reais e 16 marabedís ao carpinteiro. 186 reais ao ferreiro. 1821/05/28 Motín no cárcere. AHUS AM 347, fol. 784r-785v Motín no cárcere la cárcel polos presos contra o alcaide e a súa muller polo trato que reciben de éstos. Reforzo de garda etc. Entre outras medidas: ... Que se prohibe que haya cantina en la cárcel y que en ella el carcelero haga ningún trato ni comercio y los presos podrán surtirse de lo necesario de afuera y por los medios que están en práctica previo el oportuno reconocmiento del alcaide que en nada podrá interesarse; si impedir el suministro de vino y licores. 1821/05/29 Medidas propostas polo señor Pedralbes para o bo orden e aseo do cárcere. AHUS AM 347 fol. 799r 1821/06/18 Escrito do Presidente da Xunta Caritativa do cárcere. AHUS AM 347 fol. 923r ... por mi influjo se estableció una enfermería de que se carecía ... se compró lienzo para sábanas, gergones... y por indicación mia, comisionó uno de su seño para la compra de sambullos y lámparas para poner luz en las cuadras que desde su origen estubieron en tinieblas... Continua coas queixas dos presos e os excesos do alcaide.

180


1821/06/21 Visita ao cárcere o sábado de pascua AHUS AM 347 fol. 846 1821/06/04 Relevo do carcereiro polas faltas cometidas. AHUS AM 348, fol. 993r-v Visita ao cárcere do alcalde segundo que tamén é xuíz de Primeira Instancia e foi desobedecido pola muller do alcaide ...Clara García sufriendo sus ultrajes. Queixas dos presos o alcaide e a súa muller e familia. Domingo López é destituído e sustituído por Antonio San Salvador previa la formal entrega que de ellos le hará el cesante asi como de las prisiones, muebles y efectos.... 1821/06/21 Pago dun cadeado para a Falcona. AHUS AM 348 fol 1013 1821/07/11 Regulamento para o cárcere. AHUS AM 348 fol. 1027 1821/08/17 Reparos no cárcere. AHUS AM 348, fol. 1220 1821/09/05 Motín e intento de fuga no cárcere. AHUS AM 348 fol. 1323; 1347 1821/09/19 Oficio sobre os acontecementos do cárcere. AHUS AM 348, fol. 1368 1821/12/14 Pase a informe da sección de consta unha producida polo mestre de obras Trasmonte de varias executadas no cárcere. AHUS AM 349, fol. 1822 1821/12/29 Que as prostitutas que se recolleron das rúas dedicándoas ao traballo de fiar e coser nun local do cárcere eclesiástico sexan trasladadas a os seus pobos de orixe. Trasladáranse ao cárcere facía un par de meses. Contémplase a construción dunha casa de corrección. AHUS AM 349 fol. 1906 181


1822/02/06 Que se coloquen farois xunto á entrada do cárcere. AHUS AM 351, fol. 155 1821 Conta dalgunhas reparacións no cárcere AHUS AM 1402, sen foliar Reparacións menores ... por la composición de la puerta que quemaron los presos para quererse fugar por la capilla... composición de cerraduras, reposición de llaves.. por el trabajo de desclabar tres cerraduras de los portones de la Falcona y bolberlas a clabar.... por la composición de dos llabes de la puerta y contrapuerta de dicha Falcona.... En total 67reais, firman Juan Rey e Manuel San Martín. 1821? sen data. Contas de reparacións feitas por orde do alcalde AHUS AM 1402, sen foliar. Desclabar una cerradura .. clabar otra de un calabozo. Y estas, la primera es de una puerta que dice a la capilla y la segunda, junto de esta... por el trabajo de desclabar otra que es de la puerta que cierra el quarto de la cocina, que se habia rompido la llabe.... por dos tablas que se hecharon al rejado de madera de la pieza de entre columnas... 32 reais. Firma Manuel San Martín. 1821 Reparacións feitas polo mestre ferreiro Vicente Sidrán AHUS AM 1402, sen foliar ....en la rega de la capilla, por bolberla a su lugar..... 30 reales ... mas dosientas beinte y seis libras de fierro trabagadas labrado para dicha rega, .... 1822/11/7 Que se pechen os calabozos do cárcere por insáns. AHUS AM 353 fol. 452 1822/12/30 Gastos da construción de un patíbulo para a execución de Manuel Rivas. AHUS AM 353 fol. 556 1830/6/16 Reunión da Jun t a d e po l i c i a baixo a presidencia do Xeneral Espina BUSC RSE Espino Foll 16/1 182


Acordouse proporcionar e conducir auga ao cárcere, para beber e demais usos dos presos, e colocar o pavimento inferior da mesma cárcere. Farase unha colecta colectiva. Obra a cargo do mestre fontaneiro José Benito Otero.

1830 Expediente de construción no cárcere dunha fonte, disposta pola Xunta de Policia Urbana AHUS AM 1402, sen foliar Obra ordenada polo Capitán Xeral de Galicia e executada polo mestre fontaneiro da cidade. É un expediente moi detallado. Contén: Descrición das obras de encanamento que se fixeron na plaza de San Juan, sobre la cañería que conduce el agua al Palacio arsobispal se hizo un registro todo de piedra, cantería labrada, con una pila de descanso que sirve de expurgador... creáronse dous ramais, o de 12 marabedís (de diámetro) que corresponde á fonte do pazo arcebispal e outro de seis mrs de agua, que es la que por ahora se destina a la carcel. Desde este registro hasta el pórtico del Seminario y pared de la cárcel que coincide perpendicularmente debajo de las columnas y corresponde al piso principal de la cárcel, en cuyo punto -como el más proporcionado para la introducción y distribución de las aguasse taladró la pared de una parte a otra. Se construyeron seiscientos setenta pies lineales de cañería de arcabuces de barro embetunados y empotrados con mezcla de cal y arena en caños de piedra de cantería labrada con sus cobijas de lo mismo. Todo ello bien asentado y a la profundidad competente para que el golpeo de carruages y aguas no puedan perjudicar a la cañería. En cuya distancia hubo que hacer algunos desmontes y roces en peña, a fuerza de pico; y seis codillos orizontales para apartar y salbar la cañería de la cloaca general que baja por el arco del Palacio y de las alcantarillas de la plaza Real, destinadas a conducir las aguas plubiales a los comunes de la cárcel, cubriendo todo con tierra bien apisonada y construyendo nuebamente los empedrados en los sitios que se han levantado a este fin... En el piso principal de la carcel, arrimado a la pared a donde se dirigió la cañería, se construyó con la altura proporcionada un depósito errado que contiene veinte y un pies cúbicos de agua, de perpiaños de piedra cantería de granito fino labrados, machiembrados y embetunados en todas sus juntas, cuyas piezas por la parte superior están aseguradas con gatillos de bronce y en el medio de su cubierta.... al lado de este depósito, se hizo una alacena, también de cantería labrada con su puerta de madera, cerradura y llave, en cuya alacena se colocó un grifo con llave de bronce emplomado en el depósito acia la parte de abajo para sacar agua y abastecer della el pìso principal, o dejarla caer si se quiere en una taza o pila de piedra, que sirve de suelo a la alacena; desde la cual por un pequeño agugero baja atrabesando la bóveda por un caño oculto de arcabuces de barro rebestido de fábrica de ladrillo asentado en cal, al piso bajo a introducirse en una atagea que también se fabricó de nuevo, con dirección a la de los comunes, de manpostería con un registro de cantería para su limpieza. 183


Cando o depósito está cheo, cae a auga nunha canle que conduce auga a outro depósito das mesmas características situado no baixo, que leva 56 pes cúbicos de auga, do que se colle auga para a cociña e todo o piso, por ser de maior consumo déuselle tamén maior capacidade. Cheo este segundo deposito, as augas rebordantes se vierte por un taladro a un caño igualmente de arcabuces embutido en la parez, guarnecido con mezcla de cal y arena, atrabesando el transito de la capilla y el de la tribuna, taladrando a este fin otras dos paredes y practicando en esta distancia tres codillos para dejar libres dos puertas, sale al patio de la Carcel, y por otro caño de piedra de canteria cubierto, puesto en canzorros de igual piedra introducidos en la pared, va a surtir otro deposito colocado al frente de una ventana de la estancia de las mugeres, construido de igual piedra, forma y circunstancias que los anteriores, con la cavida de 36 pes cubicos, tamén con billa, para uso das mulleres para que puedan con libertad usar del agua para sus menesteres y aun labar en la pila de la alacena los pañales de los niños. Arrimado al depósito del Patio, se construyó un labadero para labar toda clase de ropa. Para isto fíxose unha gran pila de piedra canteria de una pieza, y mas bajo que ella por otro lado se formó un estanque de bastante capacidad también de cantería labrada machiembrado y embetunado.. as augas sobrantes pasan cara os comúns. Para que se poida lavar en calquera tempo, armouse un pequeno tinglado que protexe a instalación con un entramado fuerte de madera apoyado en la pared y dos pilares de piedra cantería, cubierto de losas de pizarra labradas y bien unidas en forma de tejadillo para evitar la filtraqción de las aguas y continuas reparaciones. Como los derrames y desperdicios de las aguas, asi de los de los depositos interiores como los del patio, van por medio de atageas a los comunes y sus albañales, a donde también se reunen las aguas de la Plaza Real y las de los tejados del Seminario, y que a unos y otros les galtaba el libre curso por hallarse atollados de escombros, de tal manera que aun en los pequeños aluviones se salía el agua formando balsas y estendiendose por los pavimentos de la Carcel, imposibilitando el tránsito, hubo que desocuparlos y limpiarlos hasta dejarlos espeditos, echar diez varas de cubiertas de piedra canteria, limpiar dos letrinas cuyas materias fecales y mas broza arrojada por los comunes estaban consolidadas por falta de corriente y desagüe. En todas estas obras se han invertido 22.569 reales.... O orzamento inicial era menor porque só atendía ao básico da condución de augas. Pero co proxecto definitivo, fixeronse cuatro fuentes, tres dentro de las estancias, bien repartidas, en donde los encarcelados de ambos sexos pueden beber a cualquier hora y con toda libertad agua limpia y fresca, labarse en las pilas de las alacenas y sacar la necesaria para más usos de la vida, y la otra en el patio que ademas de tener igual destino, sirve al labadero, y los derramenes de las aguas de unos y otros contribuyen a la limpieza de los albañales de la Carcel. Considerase suficiente o tamaño dos depósitos, mesmo nos anos de maiores secas. Pregos da contratación da obra da condución e canos, así como a relación de estancias polas que pasa e as súas dimensións: Pedra da canteira de Santa Marta. Segundo a minuta de medidas, o cárcere estaría composto de: 184


Piso baixo: corpo de garda (coa súa cociña), presentado, falcona, cuarto de mulleres coa sua cociña, outro cuarto de mulleres, un terceiro ou enfermería, paso das mulleres para a tribuna da capela, transito da capela desde o presentado, transito ao cárcere eclesiástico, presentado do cárcere eclesiástico, primeira enfermería de homes, segunda enfermería de homes, cociña de homes, tránsito á tribuna da capela para homes. Dado que houbo que lousar varias zonas se fai orzamento. Pedra de Santa Marta sobre terra apisonada. 1830/06/18 Escrito de petición ao consistorio para que se autorice e financie esta obra; enviouse copia a todas as entidades e conventos da cidade. Neste exponse a mala situación do cárcere e a falta de auga, que fai temer á Junta de Sanidad por unha epidemia que decime aos reclusos, que son presos e non criminais. Solicitase unha achega nun pago único ou nunha subscrición mensual. Colección de respostas: diversidade de apoios aínda parece que só reuniron parte da cantidade necesaria. O licenciado Jacobo Flores deu gratis unha pía de pedra de cantaría para o lavadoiro, que se taxa en 120 reais. O mestre dourador Rufino Peña deu tamén gratis dúas mans de terra vermella ao óleo, para a parte interior de dous dos depósitos, que se apreza en 100 reais. Esta obra prolongouse durante 1831, xa que parte do diñeiro ao ser de subscrición mensual foi chegando aos poucos. De feito, a obra de limpeza de latrinas que se cita a continuación debeu ser un ampliado desa obra. 1831/3/6 Reparación dunha das canles do cárcere real desta cidade, que conduce as augas pluviais da Plaza Mayor e do tellado do Seminario aos comúns; reparación dun destes e limpeza da letrina. AHUS AM 1402, sen foliar ... desatollar dentro de la carcel un canal en la distancia de veinte y nueve varas que se halla lleno de tierra y escombros, sacar estos fuera del edificio... 203 reais. cubrir diez varas del mismo canal que se hallan faltosas de cubiertas con piedras de cantería de Santa Marta, que deben tener una vara de largo y un pie de grueso a..... 30 reais. reparar un común en su asiento con unas piedras de cantería de largo y grueso competente por estar todo inutilizado.... 80 reais. por limpiar la letrina y una porcion de canal de su desague... 120 reais. Asina o orzamento José Otero

1831/4/16 Demo s t r a c i ó n d e l o s s e ñ o r e s s u s c r i p t o r e s .... referido á obra da fonte. Impreso. AHUS AM 1402, sen foliar

185


Quen pagou e o que se fixo; contén un resumo da obra. 1832/5/7 Acórdase que o médico y cirurxián titular da cidade atendan aos presos enfermos BUSC RSE Espino Foll 16/1 Acordo para que o médico e cirurxián atendan aos presos. 1832/7/5 Consistorio. BUSC RSE Espino Foll 16/1 Acordase a ampliación do cárcere. 1832/07/14 Ampliación do cárcere con motivo do traslado a Raxoi da Capitanía do Reino. AHUS, AM 1400, fol. 4r/15 Expediente cuanto a la traslación del Ilustre Ayuntamiento de Santiago a otro local del que ocupaba en el Seminario en virtud de Real Orden de 5 de julio de 1832 Autorízase o traslado do Concello e se dispón que se non ten propios se lle pague o alugueiro doutro local e que se amplíe la cárcel con la de la corona o eclesiástica y con el local que ocupa su enfermería, estableciéndose esta en la parte de la misma cárcel de que hoy se hace uso para alhóndiga. 1836/4/23 Expediente sobre varias reparacións solicitadas polo alcaide. AHUS AM 1402, sen foliar Este cita no seu memorial puertas en el suelo, fechaduras ynutiles, falta de rejados de madera, por allarse estos ynutiles, de lo que por muchas partes amenaza ruina segundo todo consta no estado memorial que tomou o mestre Juan Conde e que está en poder da secretaría municipal. como tambien la mucha falta de ropa de cama para la enfermeria, la que se alla toda en pedazos. Asinado de Antonio Pérez. 1837 Outro memorial e presuposto de Juan Conde. AHUS AM 1402, sen foliar Sobre reparacións que hai que facer no cárcere de primera necesidad Reposición de vidros e pisos de madeira, calear paredes, novas ferraxes, compoñer camas e portas.

186


Na peza denominada Entrecolumnas: peche dos comúns cunha porta, reparación do piso de lousa, caleado dos muros, arranxar a porta do calabozo. Na capela, arranxar a porta. No corredor fronte a cociña, arranxar a porta. Na peza chamada San Diego, portóns; na chamada San Juan, dous portóns; na cociña, porta de entrada; na Falcona, caleado. Porta de entrada do piso alto, debe ser feita por completo de novo e pintada de branco. Peza chamada cocina alta: portóns nas fiestras do lado sur, reparación dos outros, caleado, arranxo do vertedoiro. Cuarto denominado Sal si puedes: porta, portóns, arranxo de madeiras, caleado. Peza Entrecolumnas: rexa para a fiestra que da ao patio, construír un portón, tapiar cinco calabozos, branquear a enfermería 1837/10/10 Memorial de obras que deben facerse AHUS AM 1402, sen foliar Pechaduras en fiestras e nas ventanas en la cocina y leñera, renovar algunhas rexas, por exemplo, dunha xanela que mira ao patio, atrabesar seis barras de hierro en los enrejados de la capilla, porta nova na cociña, rastrillos novos na cociña e peza inmediata, compoñer bisagras... 1837/11/21 Outro memorial. AHUS AM 1402, sen foliar Pechaduras en porta e capela, entarimado do corpo de garda, que está casi sin tablas, espuestos los soldados, si sucediese una prisa, a romperse las piernas y no solo las piernas sino todo el cuerpo como ya hubo de suceder en las dos primeras noches que no quisieron dar utensilio de luz... Esta obra é a cargo da Xunta de Beneficencia 1839/01/09 Presuposto aprobado de obras AHUS AM 1402, sen foliar Reparación e substitución de táboas, en pisos e teitos. 1861 Expediente relativo á necesidade de construír un cárcere para esta cidade e partido. AHUS AM 1402, sen foliar O cárcere actual no solo no reune las condiciones que en el dia se esigen a los establecimientos de esta clase, sino que repugna y choca los sentimientos de humanidad un local tan insalubre, incómodo y hasta poco seguro. 187


1861/04/05 O consistorio acorda encargar ao arquitecto municipal Manuel de Prado que practique un recoñecemento do cárcere e verifique seguridade, salubridade e comodidade. O día 8 foi o arquitecto. O cárcere é bastante seguro, aínda que houbo fugas pero foron por complicidade ou descoido. Respecto á comodidade, non pode dicirse que existe: os presos están apiñados con motivo de la pequeñez, falta incluso un lugar para que o xuíz poda interrogalos pois isto faise nun obscuro y ennegrecido tránsito de comunicación con las estancias de ambos pisos, bajo y principal. Salubridade: percíbese a simple vista que no puede haberla, luz natural escasa, ventilación case nula, grande humidade (pues con motibo de estar soterrada la cárcel respecto de la plaza del Hospital por el lado del naciente, las paredes de esta parte y las que en ellas encabezan estan despidiendo agua la mayor parte del año). A Xunta de Sanidade fixo unha visita. La cárcel de Santiago es un subterraneo y sus habitaciones todas pueden llamarse calabozos, dándole a esta palabra la estensión que se quiera, respecto a muchas de aquellas: la negrura de su pavimento, paredes y bóvedas, todo de piedra de sillería da a dichas habitaciones el aspecto más triste y terrorífico que puede imaginarse. Algunas tienen piso de madera: todas reciben muy escasa luz, por una doble reja de hierro, formada por gruesas barras colocadas a bastante altura del pavimento. En muy pocas pueden penetrar los rayos de sol y aún el ayre del Sur, único que pueden recibir, puede introducirse libremente por hallarse enfrente de ellas un grande edificio que debe impedirlo. La habitación más frecuentemente ocupada, la que vulgarmente llaman “la Falcona”, se ve dividida en toda su longitud por una fuerte y sólida reja de madera detrás de la que duermen los presos allí encerrados. Hay en la carcel dos fuentes, una en cada piso de ella; la superior surte a la inferior y por lo mismo se halla colocada inmediatamente debajo de aquella; proporcionan es verdad, estas fuentes, abundante agua a los que están encerrados en la carcel pero al mismo tiempo producen una atmósfera húmeda y fría; y colocadas aquellas fuentes en los sitios más obscuros y retirados de la prisión no puede tener todas las cualidades debidas para ser potable. En el departamento destinado a las mugeres hay un pequeño patio al que tiene una puerta de salida las habitaciones de aquel, circunstancia que si bajo un aspecto parece dar algunas ventajas debe igualmente ocasionar inconvenientes. Habrá tal vez alguna mayor ventilación, pero las altas paredes que cierran aquel pequeño desahogo impidiendo la llegada del sol a su pavimento, y las emanaciones de el penetran en las habitaciones contiguas.... Fixeron a inspección a las doce del día de uno de los mas hermosos y claros del presente mes, nos fue indispensable valernos de luz artificial, usando un farolillo que pudiese guiarnos en la obscuridad, que allí reyna, y nos mostrase tres puertas que daban entrada a tres calabozos que penetraban debajo de la gran Plaza del Hospital, deberían ser tres sepulcros. Hoy por fortuna de la Humanidad están proscriptos y tapiadas aquellas, si bien hace pocos años.

188


Non é de estrañar as descricións horribles feitas en tempos recentes. Fan un alegado a prol da mellora das condicións dos presos. Piden explicitamente que deje de ser habitación para semejante menester lo que hoy se llama Carcel. 1861/12/12 Reconto das personas que alí están: • Con causa pendente, homes 35, mulleres 15 • Sentenciados a arresto maior e menor, homes 14, mulleres 11 • Sentenciados a correccional e agardan traslado: homes 7, mulleres 2 • Transeúntes homes 18, mulleres 16 • Total 118 1869 Expediente de poxa de obras de mellora que se farán por conta do legado testamentario do señor Manuel García Pan AHUS AM 1402, sen foliar 1869/4/26 Presuposto do coste da obra. Detallado. Firmado de Manuel Prado y Vallo. Inclúe planos. Piso baixo: porta de castiñeiro que separa o cárcere público do eclesiástico; cachotaría con morteiro para cierro da porta principal do cárcere eclesiástico. ; silleria que comprende la solera inclinada de la reja que existe sobre dicha puerta....roturación de la pared donde debe construirse la puerta para poder salir al patio desde la cocina que está contigua a la capilla....solerado de cantería en este vano... sillería que comprende el mismo vano... dintel de cantería de 27 cm de grueso ... para el mismo vano.... reja de hierro, de peso de 95 kilogramos que debe colocarse en el mainel o tragaluz correspondiente sobre dicha puerta... puerta...suelo de igual madera de castaño sobre durmientes de roble en la tribuna de las mugeres.... losas de pizarra de forma irregular en las reparación del embaldosado del.... Piso alto: sillería que comprende el dintel y capealzo de la puerta, hoi tapiada, que se comunican con los dos departamentos que corresponden sobre los calabozos de San Ygnacio y San Diego,,,, por la hoja de castaño contraforrada para dicho vano.... por los portones de igual madera y construccion para dos de las cuatro luces que iluminan dichos departamentos....suelo de castaño sobre durmientes de roble, en el tránsito donde desembarca la escalera de la cárcel eclesiástica... id id. de id. sobre id. en las dos habitaciones que ocupaba el alcaide de la carcel que acaba de mencionarse.... vidrieras de las tres luces que iluminan estas dos habitaciones, incluye herrage y pintura.... recevos, cales de llana y blanco dado a las paredes y bóveda de dichas habitaciones.... cerraduras de cerrojo para los portones de las luces de estas mismas habitaciones... Locutorio que debe establecerse en la Falcona: ....roturación de la pared donde debe construirse la puerta que desde la calle debe comunicarse con el locutorio, incluso el arranque de las dos rejas de la luz, parte de la cual debe ocuparla dicha puerta.... solerado de canteria dura, formando dos pasos en esta puerta... silleria en parte de los miembros de esta misma puerta... dintel de cantería de la mencionada puerta... hoja de castaño 189


contraforrado para dicho vano....reja de hierro de peso de 22 kilogramos para el tragaluz o mainel de sobre la misma puerta, la cual reja debe componerse de 5 barrones y 2 hembras... fábrica de mampostería con mortero en el cimiento de la pared donde están las rejas del locutorio, incluso el vaciado de la zanja, cuya profundidad se supone de 40 cm...losas de elección de cantería dura sobre dicho cimiento.... silleria en los dos vanos enrejados de dicho locutorio... dovelage en los dinteles de estos dos vanos... fábrica de mampostería con mortero sobre dichos dinteles, hasta unirse con la bóveda del locutorio... las dos rejas de dicho locutorio, de peso cada una de 70 kilogramos y compuesta de 11 barrones y 3 hembras....la colocación de estas dos rejas... recevos, cales de llana y blanco, dado a la bóveda y paredes del local donde deben concurrir los presos.... Otras obras: ... 60 camas o lechos de madera de castaño de 84 centímetros de acnho por 1 metro 88 centímetros de largo cada una y cerrada por sus cuatro lados... 5 rejas de hierro, cada una de 1 metro 39 centímetros de ancho por 1 metro 60 centímetros de alto y peso de 110 kilogramos, cuyas rejas deben ser de movimiento y colocarse en la enfermería por la parte de adentro...por 4 id. de id. para las luces de los calabozos de San Diego y San Ygnacio, cada una de las cuales tiene de ancho 2 metros 39 centímetros por 2 metros 6 centímetros de alto y peso de 136 kilogramos.... Por 3 id. de id. para las luces de las dos habitaciones que ocupaba el alcaide de la carcel eclesiástica, cada una de cuyas rejas tiene de ancho 1 metro 39 centímetros por 1 metro 67 centímetros de alto y peso de 114 kilogramos.... Por la colocación de las 12 rejas.... por las cerraduras de cerrojo para las mismas.... Prego técnico de condicións da licitación. Madeira de castiñeiro, da mellor clase e ben seca, sen podremia, nin nós ou fíos irregulares; as táboas dos chans terán un grosor mínimo de 29 mm e un ancho superior aos 28 cm. Os chans serán agargalados e irán cravados con puntas de París.. Prego de condicións económicas Os materiais poderán reaproveitarse en novas obras se o arquitecto municipal o permíte; os cascallos trasladaranse ao Campo de Santa Susana por conta do contratista. Contén bastante noticia sobre os remates das obras e pezas. Propostas presentadas polos contratistas e documentación da adxudicación. O contratista que gañou é Francisco Santos Rodríguez; a obra acabouse nese mesmo ano 1870 Expediente de poxa para a obra de mellora do cárcere público por conta dos fondos da testamentaria do señor Manuel García Pan. AHUS AM 1402, sen foliar 1870/07/31 Orzamento detallado e descritivo presentado polo arquitecto municipal Manuel Prado. Inclúe plano; expediente detallado da licitación. Gañou Miguel Vázquez. En novembro, o arquitecto deu a aprobación. 1873 Petición do alcaide para que se repoñan os rastrillos xa que ofrecen pouca seguridade,

190


como lo son el del presentado y el de la subida a la enfermeria... que deben reemplazarse por otros de hierro que ofrezcan más seguridad, así como la compostura y blanqueo del presentado, blanqueo de las enfermerías, piezas en donde están los presos, entrada del portal, subida de las escaleras del alcaide, piso nuevo de una de las salas del alcaide, composición de la cocina, una división en la sala del alcaide para dormitorio y postura de los cristales que faltan en las vidrieras de dicha cárcel 1871 Expediente para a aliñación e ensanche da rúa do Inferniño de Abaixo desta cidade AHUS AM 2022 exp.11 Informe de Manuel de Prado: no siendo esta calle ni aún de mediana importancia, por la poca gente que por ella transita, he procurado hacer en su actual alineación, las reformas que considere más indispensables, teniendo en cuenta el estado de sus edificios, que si bien muchos de ellos no son de agradable aspecto, ofrecen mucha vida por su solida construcción... Calquera outra aliñación implicaría unha considerable expropiación. A existencia dunha fonte no campo do Inferniño impediu dar mais ancho ao entronque da rúa nesa zona, como tambien los caños o cloacas que conducen las materias inmundas de la carcel y las aguas sobrantes de la mencionada fuente, que unas y otras corren inmediatas y a lo largo de la muralla, comprendida entre dicho esquinal y la Casa de Baños 1871/04/26 Presentación do concello sobre o destino que ha de darse aos locais aínda non adscritos do Seminario AHUS AM 1400, Fol 131-133v Antes de decidir, o ministerio solicitou escoitar a proposta do municipio. Este, na exposición, alega que as novas competencias municipais fan necesarias máis oficinas. Fai tamén un percorrido pola historia do asunto que comeza en 1869 cando se 1868 entrega dunha parte, mentres que o resto queda pendente da decisión do ministerio de Facenda. En 1869 fíxose entrega al mismo de las habitaciones que en la actualidad ocupa, sitas en la planta primera como también del ángulo de la baja, para depósito de bombas, obgetos contraincendios y personal de este servicio. Destinadas pues como se hallan dichas habitaciones a los obgetos o fines para que fueron otorgadas, creen los que suscriben que no puede declararse caducada la concesión.... Hallándose dedicado el resto del edificio, en su mayor parte, a servicios públicos como lo son el juzgado de 1ª instancia y juzgado municipal y atendiendo además a que otra porción del mismo fue dedicada por su fundador a carcel pública, la cual subsiste ocupando la planta baja en casi toda su estensión y que tampoco el estado por las condiciones especiales de dicho edificio y por hallarse esceptuado de la venta.... Obterá gran beneficio da venda do resto, solicítase a concesión ao concello do resto do edificio.

191


1881/08/11 Sobre reparación de reixas AHUS AM 1402, sen foliar A petición da comisión de cárcere. Hai unha urxente necesidade de reparar las rejas de hierro del local donde se hallan presos de causa pendiente e de facer algunhas obras menores no local chamado presentado. 1883/06/ Arranxo de canos AHUS AM 1402, sen foliar Por haberse producido la inundación de aguas en varias piezas o departamentos de la cárcel pública, atribuyéndose a que se hallan obstruidos algunos de los tubos que las conducen desde los tejados del edificio. 1883/8/23 Reposición de madeiras en camas AHUS AM 1402, sen foliar Orzamento para reposición e reparación de camas para presos e construción de doce zambullos. Colocación de traviesas de tabla de castaño para los fondos de las camas, pies de pontón de madera, un travieso, dos largueros,.. zambullos de madera de pino. 1883/08/23 Orzamento de obras de carpintería. Reparacións menores. AHUS AM 1402, sen foliar Pieza numero 10, 18 m cuadrados de tablazón de pino para reponer el piso... cuarto de tránsitos, reposición de 1 m cadrado de piso, taboado de piñeiro. ... pontón de castaño con su bateador para la puerta de entrada y una media tabla para la reja del cierre del mismo cuarto... ... tránsito de la enfermería media táboa para peche de pontóns ... departamento de mugeres...14 metros cuadrados de tablazón de pino para tomar varias faltas que hay en los pisos de este departamento... Calabozo de San Ignacio, por 31 metros cuadrados de tablazón igual a la anterior, para el suelo de este calabozo. Habitaciones del alcaide, por 20 metros cuadrados de tablazón de pino para el suelo del dormitorio... por hacer una plataforma con un escalón para el hueco de la ventana de la sala, reparar otras dos y poner cuatro tacos en las faltas que hay en el suelo... Aprobado polo consistorio o 19 de setembro. Ordenouse a súa inmediata execución. 1883/11/26 Comunicación do alcalde sobre inundacións. 192


AHUS AM 1402, sen foliar Por mor da gran choiva de onte á noite se llenaron de agua parte de los alrededores de este establecimiento, llegando muy cerca de la capilla y al punto donde se halla la paja, teniendo que separar parte de esta a otro sitio. Esto es a mi juicio a causa de un caño -que pasa por debajo de uno de los referidos corredores- inunda, algo atascado y que no da el suficiente paso a las aguas que caen del edificio. 1883 Expediente relativo a la poxa das obras de reparación que deben executarse en diferentes departamentos do cárcere. AHUS AM 1402, sen foliar Quérese substituír o rastrillo e cancel que pechan as estancias dos presos. Orzamento Rastrillo: 4.60 m cadrados de chapa de ferro mais 12 metros liñais de ferro para marcos, travesas, pechaduras, chapa para entrepanos... Outras obras: enlucido con morteiro semihidráulico e branqueo da sala do Presentado; o mesmo en paredes, piares e teito do tránsito á capela; o mesmo na enfermería; unha porta de madeira de castiñeiro, co seu ferraxe e pintura para a cociña; un rastrillo de hierro forrado de plancha por las dos caras en la parte inferior y con reja en la superior para la puerta de entrada; unha reixa para a cociña da peza número 14, construída con marco cadrado e seis abrazadeiras, colocación e pintura. Prego técnico, condicións facultativas: 2º el mortero para los enlucidos se formará mezclando a partes iguales el mortero común con la cal hidráulica; 3º el mortero común se compondrá de dos partes de arena y una de cal crasa; 4º la cal hidráulica procederá de las canteras de Guipuzcua, deberá probarse siempre que haya de emplearse y fraguará en diez minutos, tomando tal consistencia que no pueda ceder a la presión ejercida con los dedos ni despedazarse fácilmente; 5º la arena será de mina, silicea, áspera al tacto, muy fina y limpia de sustancias estrañas; 6º la cal común se importara de Lugo y deberá estar limpia de tierra, perfectamente seca y sin grumos que acusen un principio de hidratación; 7º El mortero semihidráulico para los enlucidos se preparará en pequeñas cantidades y a medida que se vaya empleando, a fin de evitar que frague antes de colocarlo en obra. Deberá tenderse con igualdad en las paredes y techos, de manera que las superficies resulten perfectamente planas y sin alave alguno. En los techos abobedados deberán quedar bien determinadas las superficies curvas sin garrotes ni desigualdades; 8º el rastrillo de entrada se construirá con arreglo a las prescipciones que detalla...; 9º toda la obra de hierro, lo mismo que la puerta de madera para la cocina vieja, se pintarán con tres manos de color al oleo... continua con clausulas sobre el pago y receocion de obra 1883/05/20 Gaña o concurso Jesús Mourelle Casas. 1884 193


Inventario bens do cárcere AHUS AM Cárcel 1884/1885. Inventario antigo p. 30, sin numerar Negociado Carcel, 1a sección: inventario de los efectos pertenecientes a la cárcel de este partido, de los cuales se hizo cargo D. Constantino Fernández, alcaide de la misma A Comisión de Cárcel es a encargada de xestionar o día a día da institución. Os reclusos durmen en catres o lechos de madera con mantas, xergóns, cabezais e sabanas; 2 por cama. Non se usou roupa de cama ate o de agora. 1887/06/23 Presuposto dunha reparación menor feita por Juan Pintos AHUS AM 1402, sen foliar ... 21 metros y 21 centímetros varrotillo del que hay que colocar en un división, incluso guarniciones en una puerta..... 17 m cuadrados de división nueva, con barrotillo y cal... 8 m cuadrados que divide la cocina, de división.... 6 metros cuadrados de piso de madera de pino con sus pontones de madera de castaño labrada y amachambrada...136 m cuadrados de cales de recebo y llano... para blanqueos y faltas... 1887 Expediente das obras de reparación e reforma nos departamentos que ocupa o alcaide do cárcere público deste partido AHUS AM 1402, sen foliar Expediente das obras de reparación e reforma dos departamentos que ocupa o alcaide da cárcere publica. Ó parecer as dependencias son pequenas, véndose o alcaide en necesidade de vivir nunha casa alugada na zona, do que se deriva gran gasto. Orzamento. Obra feita por Manuel Ferrín Lado, baixo supervisión de Manuel Pereiro Caeiro, arquitecto municipal. 1887 Expediente das obras de reparación e reforma que se executarán no corpo de garda e porta principal do cárcere público AHUS AM 1402, sen foliar Orzamento ... cubrir con entrepaños de tabla y guarniciones de madera de castaño la puerta principal de dicho establecimiento con pintura y demas accesorios para su mejor aspecto.... colocar una cornisa sobre el montante de dicha puerta para su mejor decoración, pintando la reja que dice sobre aquel... construir 15 metros cuadrados de división de madera de castaño que será suministrada por la municipalidad de la saliente del cuarto o departamentos del alcaide y colocada en la divisoria proyectada que ha de constituir el cuarto del llavero.... 194


pisar 15 m cuadrados de pavimento de madera de castaño, con sus pontones correspondientes en el espacio que deja el camastro al ser trasladado a otro lugar.... por trasladar dicho camastro al sitio mas conveniente con reparación de las paredes que se destruyan, clavazón y otros entretenimientos... 25 jornales de albañil que regulan para blanqueos del portal de entrada, presentado y cuerpo de guardia con entretenimientos de cales que habían de ser reparados con motivo de las citadas obras.... por cal en pasta que ha de invertirse en los referidos blanqueos.... Total: 412 ptas. Leva a obra Juan Pintos 1888 Expediente para a poxa das obras que se executarán nos diversos departamentos do cárcere público AHUS AM 1402, sen foliar Orzamento e condicións técnicas. Na cocina da sección das mulleres: • Unha mampara de madeira que separe a cociña do comedor e construción dunha porta que dea acceso á cociña e á capela. • Vertedoiro de granito para a cociña. • Taboado de piso para a zona das mulleres. • Unha mesa de comer, de 6 m x 1 m, con tapa de holanda vermella con dous bancos. • Unha mesa para el lavabo de mulleres, de piñeiro vermello, cuberta cunha prancha de cinc. Departamento das mulleres: • Na primeira coxía: 38 metros cadrados de tablazon machiembrada para o piso, sobre os pontóns actuais; percha de madeira de castiñeiro de 2 metros de longo e un banco das mesmas dimensións, que irá fixado á parede e ao chan. • Na segunda coxía: 53 metros cadrados de taboado para piso, en madeira de castiñeiro; 2 perchas de madeira de 2 metros e un banco. Piso alto: enfermería: 122 metros cadrados de piso de madeira, cos seus pontóns. Todo castiñeiro; 20 metros lineais de percha, 5 bancos de 1 metro de longo. 5 ocos de vidreira, madeira de castiñeiro, que se colocarán na coxía; cristais dobres. Habitación de presos de tránsito: pechar os 3 arcos con enreixado de pontóns que xa hai, en el cuerpo de transitos y lo que cierra el arco del pasillo que da ingreso a la enfermería; levantar y volver a sentar un trozo de piso en este nuevo cuarto, colocandolo en el departamento que recibe luz de las escaleras.... una mesa lavabo de madera de castaño.... con 12 agujeros para jofainas de hierro galvanizado, cubierta con plancha de zinc.... ademais dos grifos, jofainas, tubaria... 11 m de tubería de hierro fundido que han de colocarse en la parte exterior de la fachada para dar salida a dichas aguas del lavabos.... vidrera, ganchos para toallas.... Está aquí tamén o prego técnico, coas características da obra.

195


1890 Expediente de poxa de obras de carpintería que han de executarse en diversos departamentos do cárcere deste partido AHUS AM 1402, sen foliar 168 metros cadrados de suelo entarimado en los dormitorios nºs 10, 11, 12 y en la capilla... 15 metros lineales de percha de castaño con herrajes, sentada en obra.... Prego técnico: • 3º... los suelos se construirán con rastreles o pontones de siete por ocho cm de escuadra y tablazón de tres cm de grueso, Los pontones se espaciarán a la distancia entre ejes de veinte y cinco cm. La tablazón se colocará cruzada sobre los pontones y por hiladas continuas de un ancho que no excederá de veinte y cinco cm, ni bajará de diez. Se dispondrá machihembrada o a ranura y legueta, clavándola en los pontones que abrace con puntas de Paris de la marca 20/33. Las tablas quedarán perfectamente sentadas y apilladas. El hueco comprendido entre los pontones de suelo de piso bajo se rellenará con carbonilla. • 4º en los departamentos que le designen se colocarán perchas de madera cubiertas por una tabla soportada por dos palomillas, sirviéndoles de modelo las que existen en otras dependencias de la cárcel... Adxudicado a Antonio Blanco

1894/10/29 Expediente menor de obras a realizar. AHUS AM 1402, sen foliar Repicar las paredes y bóveda del local donde está instalado el labavo, que arrojan unos 71 m cuadrados, incluso revestido de asfalto, enlucido de cal y blanqueo.... Reponer 5 caños de hierro galvanizado, repartidores de aguas de dicho labavo, colocar once fiancillas en los mismos y arreglar una jofaina .... Pintar 14 puertas de madera con dos manos de pintura al oleo color avellana claro, pasamano de la escalera y los dos antepechos de madera que se hallan en el elocutorio... Idem 5 bastidores de tela metalica que se colocarán en los ventiladores de otras tantas puertas y reformar los huecos de los mismos... Reformar el portón reja de madera que existe en el desembarque de la escalera que da acceso al principal, colocar el marqueado, revestir el montante de madera, hacer una reja de hierro y colocarla en dicho portón, incluso herrajes, cerradura y pinturas... Hacer dos metros cuadrados de baldosado en forma de badén para recoger las aguas que se esparraman del grifo del depósito alto y acometerlas al caño de bajada... Repasar carpintero y herrero varias puertas, incluso echarle un pie derecho de madera a la que cierra el hueco que da acceso al retrete de la planta baja... Reponer al menos 5 vidrios de las vidrieras, una pieza de canteria en la escalera y sacar unos baches importantes junto al rastrillo inferior... Tomar con cemento Porlant y cuarzo unas faltas que existen en el antepecho de un hueco de ventanas, incluso fijar el grifo que dice al comedor... 196


1895/04/01 Petición da comisión de cárcere, que fixo unha visita ao local que ocupa a garda, a partir dun memorial e petición da garda. AHUS AM 1402, sen foliar 1º el local destinado a cuerpo de guardia, si bien debiera estar independiente del que ocupan dentro del mismo los vigilantes de la carcel, no hay por hoy posibilidad de su aislamiento, en atención a que no existe en el establecimiento un departamento a propósito que reuna las condiciones necesarias al objeto. 2º En cuanto a los demás extremos que comprende el citado oficio, cree.... conveniente se coloquen ventiladores en las dos ventanas que dan luz al referido local y se proceda al blanqueo general del mismo, procurando a la vez evitar unas pequeñas filtraciones que se observan, y las cuales proceden de las aguas de un fregadero que existe en las habitaciones altas. 3º Los malos olores que se sienten en dicho local proceden en su mayor parte del abandono y falta de limpieza en que tienen los individuos de la guardia, un retrete que allí existe, los cuales olores pudieran evitarse si dichos individuos propuraran hacer el baldeo y desinfección del mismo, con los medios que al efecto le facilitaría el director del establecimiento, puesto que el expresado retrete reune buenas condiciones de contrucción. Y por ultimo, debe hacer presente.... que a fin de evitar también el ennegrecimiento de las paredes del referido local, se prohiba a los individuos de la guardia encender braseros dentro del mismo, cuya operación pueden verificar al exterior del edificio, impidiendo asi que se deposite alli el humo producido al quemarse el carbón y hasta la asfixia de los referidos guardias y empleados. 1898 Expediente para a execución das obras de peche do local denominado "presentado" no cárcere. AHUS AM 1402, sen foliar É o lugar onde separada y reservadamente o xuíz conversa con los reclusos. Agora úsase o extremo de un pasillo, es indecoroso y humillante... Manuel Pereiro, arquitecto Municipal, informa da conveniencia de pechar ese lugar. 1898/10 Propón facelo con vidrieras y montantes de cristales para que pueda penetrar la luz que suministra una ventana que existe en dicho local. Presenta un croquis. el indicado cierre consistirá en una cristalera formada por cuatro hojas y su montante correspondiente según el plano levantado al efecto, cuyas cuatro hojas seran dos removibles, colgadas en las que forman los extremos que deberan estar fijas en el marco, montante y pavimento, con tres cristales cada una. El montante sera de forma circular con doce cristales, segun se demuestra.

197


Las maderas que han de invertirse en ...seran de tea limpia de nudos.... el marqueado y montante en que han de apoyase las vidrieras tendran un grueso de diez cm por quince de ancho... 1915 Proxecto de reforma da prevención municipal, coñecida como a Falcona. AHUS, AM 2480, sen foliar Arquitecto M. Fernánez Ragel. É un lugar húmido, lóbrego e deficiente de distribución. A petición de reforma é de xaneiro de 1915 e o orzamento é do 12 de marzo de 1915. Desmonte de retretes actuais e colocación de dous retretes. 516 pesetas. Na memoria descritiva: El objeto principal de esta obra es establecer la debida independencia entre el retrete destinado al servicio de la casa y el del público y conseguir mayores condiciones higiénicas de las que hoy tienen los actuales que son bastantes deficientes... Estado actual ... La disposición que hoy tiene la que consta de dos crugias abovedadas sostenidas sus arranques comunes por arcos fajones que a su vez arrancan sobre pilares o cepas. Toda la construcción es de piedra graníica en sillares. La iluminación y la ventilación son bastante incompletas pues de los cuatro huecos que tiene dos de ellos están cegados o tabicados. Por efecto de ocpuar una parte de los sotanos del edificio y ser la piedra sumamente porosa, resulta excesivamente humedo el local contribuyendo a aumentar esta humedad la falta de cristales protectores en las ventanas. Reformas proyectadas Distribución La proyectada consta de cuatro departamentos independientes unos de otros y enlazados por el vestíbulo; destinados respectivamente a mujeres, hombres, niños y aislamiento unipersonal. Los destianos a mujeres y niños recibirán directamente la luz y ventilación de la calle mediante sus respectivas ventanas. El destinado a hombres se le dsitanciará de los huecos de la calle mediante un pasillode 1,30 de ancho y con el fin de que este pasillo no reste luz ni aire se protecya coonstruirle con un enverjado reticular de hierro. Y de análoga forma se cerrará el departamento de aislamiento unipersonal.

198


El aumento de luz y aire se conseguirá mediante la apertura de los huecos tapiados y resganado todos los antepechos. En todos los huecos de luces se pondrán rejas nuevas de seguridad puesto que las actuales se encuentran inservibles por estar muy oxidadas. Los retretes se colocarán en los sitios marcados en los planos... Material y mano de obra. El único medio de disimular la humedad ya que es completamente imposible alejarla de la piedra consiste en revestir los paramientos exteriores con una sistancia impermeable y que resista la acción de la humedad. Entre los materiales que reunen estas consdiciones el mas conveniente es el asfalto, aunque tiene el defecto de absorver la luz pero es subsanable, revistiendolo con mortero de cla hidraulica, blanqueado con lechada de cal arenosa. Se prescinde dar asfalto en el intrados de la bóveda ante su imposibilidad material, limitandonos unicamente a blanquearle con cal. Los tqbiques divisiorios se construiran con ladrillo a media asta recibido con mortero común con mezcla de cemento... El cerramiento del departamento destinados a hombres consistirá... en un entramado reticular de hierros redondos debidamente empotrados sus extremos. En todos los huecos de luces se pondrán rejas nuevas, dobles, una fija colocada entre mochetas y otra giratoria en haces interiores. Intermedia entre estas dos se colocará una persiana de cristal. Se conservará el mismo pavimento de losas pero encintando... y rellenando los baches concemento. Y por último los retretes serán inodoros o de sifón, Plano da reforma no anexo documental35. 1949 Expediente sobre augas que se filtran no cárcere AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 2 1949 Oficio do director da prisión Comunica que con mucha frecuencia suelen inundarse de agua los departamentos del bajo y primer piso de este establecimiento, situados debajo de los retretes de la Policía Armada, filtrandose a traves de los muros con perjuicio de los mismos y la higiene para los recluidos que en ellos pernoctan 1949 Informe ao respecto do arquitecto municipal Las filtraciones a que se refiere... son ocasionadas por la carencia de parte de la tubería de plomo de la instalación de agua a presión en el retrete contiguo al local de la Guardia de Seguridad, situado sobre los locales en que aquella se producen y cuya tubería en parte ha sido arrancada, ocasionando que al abrir la llave de paso para desatascar el retrete vierta agua abundante por el extremo de la galeria cortada. 35 AHUS, AM 2480 Exp. 1, 04, 1915, Reforma de Prevencion Municipal o Falcona. 199


Propón repoñer a peza e tamén poñer vixilancia para que non volvan a roubala. 1949 Oficio do Comisario Xefe A obra aínda non se fixo malia que esta aprobada. A situación é tan penosa que un dos presos esvarou e caeu, e tivo que ser atendido no hospital, o que comunica ao concello urxindo a reparación.

200


Fachadas As fachadas do Pazo presentan dúas feituras ben diferentes. Aquelas que poderíamos denominar dianteiras, que dan á praza do Obradoiro, presentan unha faciana marcada pola monumentalidade, entanto que nas outras predomina a utilidade e presentan un aspecto máis rústico e elemental. As intervencións feitas co paso do tempo -principalmente a apertura e tapiado dalgúns ocos- nesa zona reforzan esta sensación inicial (Vigo Trasancos 1992: 127-30; Rosende Valdés 2004: 308). Ao tempo, este contraste reflicte a duplicidade do propio edificio no referente á súa esencia e usos: dunha parte e unha construción amable, un edificio civil de elegancia e ritmo imposto polos elementos decorativos presentes na fachada dianteira; da outra, preséntase case como un edificio encastelado, con vans que reflicten uns usos que se civilizan coa altura (muros rústicos para o cárcere, o almofadado para a entreplanta e as xanelas elegantes nos pisos altos).

Capitolio de Toulouse

Pazo de Raxoi

Mentres que a cara dianteira se inspira nos modelos franceses en voga naquel tempo, como o Capitolio de Toulouse, a traseira parece remitirnos á arquitectura militar, de paramentos cegos e enormes volumes que dominan a paisaxe circundante. Ben diferente ao proxecto inicial encargado a Lucas Ferro que tamén fixo as Casas Consistoriais de Lugo. A fachada principal foi concibida como peche da praza e presenta ritmo pausado e horizontal que contrasta notablemente coa verticalidade da catedral ao tempo que da peso e solemnidade a un edificio do que desprende, sobre todo, sensación de poder e autoridade. Presentase como unha sorte de pantalla que unifica os dous corpos básicos da construción (o Seminario e o Concello) dotando ao conxunto de unidade e simetría, pois consigue unir, cadrar e recentrar unha planta que é asimétrica. Estruturase en 4 corpos, dos que sobresae o correspondente ao primeiro andar, co gran balcón que percorre a fachada. Estes balcóns corresponden aos espazos máis nobres do edificio e os elementos principais que o abren á praza; neles se instalaban as colgaduras nos días senlleiros e a eles saían as grandes autoridades. As fachadas principais están rematadas con frontispicios. A entrada principal vai remarcada por un tímpano triangular co relevo que lembra a Batalla de Clavijo e se remata cunha imaxe do Apóstolo. Son pezas saídas do obradoiro de José Gambino e José Ferreiro. Nas esquinas, frontóns 201


redondeados marcan entradas secundarias e nos laterais contrapóñense uns pequenos tímpanos triangulares que insinúan a presenza do soportal que avanza na zona frontal e dan paso a paramentos lisos nos que as xanelas impoñen un ritmo que combina elegancia e funcionalidade. Eses escudos arcebispais, como ben amosa a fotografía antiga, son recentes; foron instalados en 1907. Ao longo da súa historia a fachada presentou outros elementos ornamentais. Houbo diversas lápidas contendo o nome da praza, sendo a máis relevante a que se instalou en 1814 e se repuxo en 1820 co lema de Praza da Constitución. O edificio presenta no seu exterior dous tipos de traballo en ferro ben distintos, como corresponde ás súas dúas facianas. A cara que da ao Obradoiro, airosa e elegante, presenta no andar principal fermosos balcóns que percorren a fachada; nos laterais e traseira, presenta reixas que protexen as xanelas nos pisos baixos, e airosas ventás na zona palaciana.

Detalle da fachada (Thurston Thompson 1866)

A xerarquía reflíctese tamén na feitura dos muros: cachotaría con vanos enmarcados e esquinais con almofadado rústico nos sotos, almofadado na planta baixa e soportal, con xanelas na traseira e portas que abren á praza; perpiaño limpo con vanos enmarcados entre pilastras rematadas en capiteis xónicos dos andares principais, tanto adiante como atrás. Remátase cunha balaustrada de pedra rematada en pináculos que pecha o conxunto do edificio, tamén na zona da terraza. Sobresaen lixeiramente da rasante tanto a zona da entrada central como os esquinais, como intentando facer avanzar o edificio cara á praza.

O s opo r t a l É o elemento máis complexo da fachada pois conforma un pórtico a partir do cal se distribúen as entradas, a un lado para o Seminario e ao outro para as Casas Consistoriais. Máis alá desta funcionalidade, os soportais foron até o século XX un espazo de vida e tiña a finalidade concreta de servir de acceso e marco ás oficinas e dependencias situadas no baixo do edificio pois accedían á rúa directamente. A transición tiña lugar a través de portas que foron transformadas en xanelas no século XX. O expediente máis relevante sobre esta zona é o aberto en 1901 para a reparación da bóveda que presentaba algúns movementos e fendas. Levouse a cabo un recoñecemento dos paramentos do que saiu unha proposta de arranxo cun detallado informe a cargo do arquitecto municipal. Hoxe está adornado por unha talla dun Xesús crucificado e cuns monolitos que lembran os recoñecementos acadados pola cidade histórica e o seu patrimonio. A escultura podería ser o Cristo do Consistorio que encargou o arcebispo fundador a José Gambino (García Iglesias 1993: 335) aínda que é imposible aseguralo. 202


As l um in a r i a s Outro elemento característico son as luminarias, que se documentan coa mesma forma e disposición xa na fotografía antiga. En 1822 foron encargados os primeiros farois a situar no frontis, aínda que non é posible confirmar a súa existencia en tempos posteriores. Foron completados, cando se instalou o alumeado público con pezas situadas na praza. Todos equipos serían substituídos por outros elementos cando se procedeu á electrificación do alumeado público da cidade. As fotografía máis antiga reflicten a presenza destas luminarias no Obradoiro. A entrada do cárcere tivo sempre tamén uns puntos de luz, que eran os únicos que permanecían acendidos todas as noites do ano, como prescriben as pautas dadas ao seu encargado en 1822.

1932 Dokumentationszentrum Kunstgeschichte)

(Deutsches für

Ba l c ón s , v a r anda s e x an e l a s Os balcóns foron de sempre un dos elementos simbólicos máis senlleiros. Neles se situaban as autoridades nos días de actos cívicos ou nas touradas e festexos das festas cidadás e por eles podía albiscarse desde a praza o que sucedía nos bailes, recepcións ou refrescos que se facían no interior. Máis alá dos elementos ornamentais, a estrutura dos ocos das fachadas presenta unha feitura e ritmo que reflicte a xerarquía de usos do edificio. Nas traseiras, xanelas pequenas e ás veces mínimas para servizo do cárcere e almacéns situados baixo o nivel da praza; nos soportais, portas acristaladas que dan acceso aos servizos instalados ao pé da praza; no primeiro andar, unha gran balconada rematada nunha elegantísima varanda; no segundo portas de aire con varanda; arriba, pequenas ventás, acristaladas e a xogo co resto da fachada. As fachadas laterais comparten no tramo sobre o soportal a estrutura da cara principal do edificio, en tanto que no resto funciona como elemento de transición cara a traseira ao caracterizarse por unha singular combinación de xanelas e paramentos pétreos repetindo o esquema de plantas presente na fronte. Na zona pacega, o tamaño das xanelas descende a medida que nos alexamos da zona principal. Como corresponde á época as xanelas se conforman en carpintería de madeira pintada e paneis de vidro. O traballo ornamental do ferro en balcóns e xanelas é un dos elementos máis significativos deste edificio pola súa elegancia e calidade. Máis alá das barras que sustentan a estrutura teñen gan relevancia as formas de aire vexetal nas que se presentan pezas repuxadas e douradas; son follas e elementos vexetais ou heráldicos.

E l emen t o s e s c u l t ó r i c o s d a f a c h a d a p r i n c i p a l Que se teña noticia foron restaurados en 1970-71 nunha intervención levada a cabo polos obradoiros dos artesáns composteláns de Ángel Rodríguez e Germán Chorén Rosende. Foi unha das accións da rehabilitación xeral que seguiu á adquisición do edificio. 203


Segundo o expediente, procedeuse á limpeza e repintado do grupo do Apóstolo Santiago e o dourado das letras presentes na cornixa e dos elementos presentes nos frontispicios laterais. Tamén se procedeu á restauración do relevo da Batalla de Clavijo. Os escudos arcebispais, como xa se dixo, foron instalados en 1907. Descoñécese a autoría da imaxe do Crucificado que está no pórtico de entrada, que foi restaurado por ultima vez en 2006; podería tratarse do encargado para ese mesmo lugar polo arcebispo Rajoy (García Iglesias 1993: 335).

Ca r p i n t e r í a e x t e r i o r Presentan diversas formas que se corresponden aos pisos nos que se atopan. As mais desenvolvidas son as correspondentes á parte dianteira do andar nobre: son portas acristaladas que se abren ao balcón. No piso superior son portas de aire con varandas na rasante dos muros e no alto son simples xanelas de servizo. Nos laterais repítese o esquema, coa particularidade de que na zona que da ao Hospital (a que foi do Concello), os ocos son cegos agás aqueles situados enriba do soportal. No soto as xanelas son cadradas, rasantes cos muros e abertas cara ao interior, para mellor alumear, e se presentan seguindo un mesmo ritmo en toda a fachada. Nos outros pisos repiten o formato presente adiante. A documentación histórica deixa ver poucos datos específicos sobre estes elementos e mesmo se nos escapan intervencións -que sabemos que existiron- e que mudaron a súa configuración. A mais importante destas obras descoñecidas é a que levou á conversión das portas da planta baixa en xanelas é un proceso que comezou en 1951 e que deixou unha pegada evidente nos paramentos.

Detalle da fachada en 1966 (AMS)

Durante o século XIX documentamos principalmente a reparación e substitución de vidros e ferraxes e todos os proxectos de arranxo das distintas zonas do edificio implican a reparación ou substitución tanto da carpintería exterior como dos vidros que puideran estar danados. As últimas intervencións tiveron lugar en varias fases e zonas nos anos 2014-2017. Pouca información técnica se recuperou sobre como eran estes elementos. En 1891, o informe do arquitecto municipal recomenda o pintado das carpinterías con pintura ao óleo, como forma de garantir a durabilidade dos elementos. Desde o século XX, usarase esmalte. Daquela, como ben reflicten as fotografías antigas, xanelas e portas estaban tiñan unha cor escura, posiblemente a imitación de nogueira como se propoñía en 1900. A documentación testemuña algunhas intervencións que cambian a configuración e reparto dos vans no edificio. O cambio máis importante, xa se dixo, é a conversión das portas do soportal a xanelas pero houbo algunhas mais. Nas antigas cabaleirízas, nos sotos lado sur do edificio, armouse unha xanela en 1947 para dar servizo á oficina do arquitecto municipal; e outra en 1952 tamén cara a Avda de Raxoi. No soto

204


situado no lado norte da praza, onde hoxe están as dependencias de Tráfico, abríronse en 1984 varios ocos na fachada. Temos noticia tamén da instalación de estruturas acristaladas no interior do edificio, pensadas para alumear dependencias interiores. A máis antiga que podemos datar é a montada en 1807-08 para a enfermaría do cárcere. A máis visible é a vidreira da escaleira monumental que se tratará no respectivo apartado.

Va r anda s e b a l c ona da s Balcóns e portas de aire con varanda abren o edificio ao exterior e presentan unha feitura diferenciada que reflicte a xerarquía do edificio. Sitúanse nos andares primeiro e segundo e están presentes tanto na fachada principal como na de atrás. Son un elemento de grande simbolismo no edificio por isto documentamos con frecuencia o seu uso nas grandes ocasións. As pezas de ferro terían sido instaladas no momento da construción do edificio e procederían de obradoiros composteláns, tal e como delatan as marcas de autoría presentes nalgunhas pezas. Aparecen tamén marcas que atribúen a propiedade ao arcebispo Rajoy, como promotor da obra. Polo que parece, algunhas das pezas poderían proceder da catedral. Non hai documentación sobre arranxos ou restauracións anteriores ao século XX, aínda que hai que pensar que deberon facerse tarefas de mantemento pois os traballos de restauración das varandas atoparon capas de pinturas anteriores. O arranxo mais relevante antes da restauración de 2013, tivo lugar en 1997, cando ao fío da rehabilitación das zonas nobres se acometeu a substitución das portas, ante o seu mal estado. En 2013 o Consorcio de Santiago acometeu o arranxo integral das varandas.

Re i x a s O traballo do ferro está presente no exterior na forma das varandas forxadas nas xanelas principais e no balcón. Aquí teñen un carácter primordialmente ornamental. Pola contra, nas fachadas traseiras, teñen unha dupla utilidade de orixe. As antigas eran reixas que buscaban evitar a fuxida dos presos dos cárceres situados nos sotos; as máis recentes foron instaladas para previr roubos. As reixas principais do cárcere deben estar colocadas desde a construción do edificio, pois en 1809 xa se dispón a renovación daquelas situadas na prisión eclesiástica, situada na parte Sur do edificio. Temos noticias de reparos feitos despois e de substitucións como a da xanela que comunicaba o cárcere co patio, que se fixo en 1837. As das dependencias actuais de Tráfico, foron instaladas en 1984 na renovación desas dependencias. Algunhas desapareceron, sen que tampouco poda datarse esta circunstancia. Aínda que non puideron datarse, as reixas que protexen as xanelas dianteiras dos soportais son de finais do século XX e foron substituídas recentemente. Van sendo restauradas e arranxadas a medida que se procede á rehabilitación das distintas partes do edificio, como sucedeu coas das partes Sur e Oeste nos últimos anos.

205


Documen t o s 1819/05/26 Acordo consistorial para que o mestre de obras Agustín Trasmonte faga informe sobre as reparacións necesarias para decoro da casas consistorial e do custe que terían. AHUS AM 342, fol. 117 Que el maestro Trasmonte de los desperfectos de las Casas Consistoriales, haga una regulacion. En este ayuntamiento teniendo en consideración la falta de cristales en las puertas vidrieras de todo el edificio de consistorio, de blancos en su interior como lo deteriorado de las herrajes de barias puertas y aún lo destruido que se halla la madera de éstas, haciéndose preciso ya por costas maior ruina por conseguir la decencia que se previene por la ley de edificios destinados a tal objeto acordaron que por el maestro Trasmonte se forme el correspondiente estado de dichos desperfectos y regulación del costo a que ascenderá su reparo, y de hecho con la consiguiente representación se solicite la devida lizencia de Real y Supremo Consejo de Castilla por medio del agente de esta ciudad en la Corte don Pedro Antonio Martínez Laje. 1820/03/22 Acordo para dispoñer música marcial e salvas de foguetes que desde os balcóns da casa consistorial dean brillo ao acto de presentación da lapida da praza da Constitución, actos que serán sufragados polos arbitrios da "b l an qu i l l a ". AHUS AM 345, fol. 42-43 Acordouse tamén publicar bando manifestando a cidade que se presentara a lápida da constitución no lugar onde xa estivo no ano 1814, co lema da Praza da Constitución Ese mesmo día deciden cambiar a data de inauguración pois resulta que e Domingo de Paixón. ... Colocación de la lápida de la Constitución en el mismo sitio que lo estubo en el año de mil ochocientos catorce y en el frontis de estas Casas Consistoriales con el lema uqe diga Plaza de la Constitución, cuya colocación y su pintura está encargada hace días al pintos don Plácido fernández... acordaron que una vez que el pintor encargado ofrece para el domingo proximo tener concluida la pintura con las letras de oro y mas adornos que le han prevenido y que no pudo concluir antes a causa de la intemperie que no permitió secarse las pinturas... 1822/09/24 Que se encargue na Coruña un f a r o l d e r e v e r b e r o para o frontis da Casa Consistorial e outros dous máis pequenos. AHUS AM 353 fol. 290 dup 1822/11/6 Encoméndase ao vedor o coidado dos oito farois colocados para o alumeado público. AHUS Am 353 fol. 449r-v 206


No luzcan en las noches de luna llena, a excepción de los dos de la cárcel, que lo harán en todas las noches... 1828/05/29 Que se adornen con colgaduras as ventás por ser os días da S.M. AHUS AM 375 fol. 173 1901/05/10 Fendas nos soportais do Pazo de Raxoi. La Co r r e s p ond en c i a Ga l l e g a : d i a r i o d e Pon t e v e d r a . (1901/05/10). Páx. 2

Ano XIII. Núm. 3394

Hacen tiempo vienen notándose en las bóvedas de las arcadas del Palacio de Rajoy unas grandes grietas que mas de una vez han preocupado a varias personas. Ignoramos si dichas girtas en la bóveda comprometerán la seguridad del edificio, pero por lo que pueda tronar el señor arquitecto praticará hoy un reconocimiento a cuyo efecto se procederá a levantar el maderamen del Juzgado municipal, que dice sobre dichas grietas. 1901 Expediente relativo á reparación das bóvedas planas do soportal do pazo consistorial AHUS AM 1400, fol. 234/239v 1901/05/05 Oficio ao arquitecto municipal Fol. 235 ... habiéndose observado algunos movimientos en la sillería de la bóveda plana del soportal del palacio consistorial, y por si fuese necesario hacer algunas obras de reparación.... Que se pase a revisar. 1901/05/18 Nota de respuesta do arquitecto Fol. 236r/v ... las bóvedas planas en el soportal del Palacio Consistorial: precisa desmontar parte del pavimento, para reconocer el trasdos de aquellas, exigiendo esta operación 10.37 ptas de jornales para carpinteros y canteros y 6 pts para cemento, y teniendo en cuenta que las tablas que se levanten no pueden ser repuestas por el mal estado en que se encuentran y hay que sustituirla por otras nuevas en una extension de 12 metros cuadrados, 96 ptas de tabla machihembrada de pino rojo y la mano de obra correspondiente 1901/07/15 O arquitecto Alvarez Reyero amplia o informe Fol. 238/239v Dos recoñecementos aplicados apréciase que las grietas que se advierten en diferentes sitios del palacio consistorial y principalmente en la galería descubierta de la planta baja, son

207


debidas a un movimiento de la fachada; como ya hizo constar el arquitecto sr Vaamonde en oficio de 17 de marzo de 1891 y el arquitecto que suscribe en fecha 30 de mayo 1899. Tal inconveniente resulta agravado por la clase de construcción empleada. Es indudable que los arcos adintelados, que han de soportar una carga considerable, resisten mal, aún estando perfectamente construidos, pues el material se somete a un trabajo que no se ajusta a las condiciones de su naturaleza. Los asientos desiguales dando lugar a un movimiento general, han abierto los muros interiores según líneas oblícuas; los esfuerzos transmitidos por diversos elementos llegan a los de soporte, o sean las columnas, último punto del proceso en la repartición de presiones, y siendo aquellas de piedra no suficientemente dura para el efecto a que estaban destinadas, se han roto segun lineas de menor resistencia. En ningún punto ofrece el edificio peligro inmediato pero no puede abandonarse en el estado actual. Para reparar la parte agrietada no debe recurrirse al empleo de columnas y cadenas de hierro, sistema que reune más inconvenientes que ventajas y que además en el caso presente no sería admisible pues su empleo vendría a destruir el estilo y carcter del edificio. De intentarse una reconstrucción ha de ser en debida forma, rehaciendo la obra en buenas condiciones pero conservando su modo de ser actual, en cuanto a estructura, y clase de materiales que la constituyen.... Se precisaría un proxecto completo e é difícil estimar. Las porciones ya deterioradas deben recomponerse aunque sea por partes, como se hizo recientemente con el dintel despiezado del salón del Juzgado de 1ª instancia que mira frente al Hospital y que dio por resultado dejar aquella parte asegurada, pues de no hacerlo asi, siquiera una pequeña reparacion anual, el mal se irá agravando considerablemente. Conviene, Excmo Sr. proceder a recibir [sic] con cemento, empleándolo con el mayor cuidado, todas las grietas existentes; de ese modo se podrá evitar que algunas continuen abriéndose; se suprimirá el mal aspecto que presenta hoy la galería baja; se evitará el que los agentes atmosféricos sigan trabajando en la destrucción de la piedra de mala calidad; y por último las juntas tapadas servirán de registros, los mejores sin duda alguna, para conocer si el movimiento continúa, en qué puntos se verifica y la intensidad de la marcha del movimiento Cataloga a obra como urxente e apróbase a súa inmediata execución. 1919/08/27 Por encargo do Cabido encintado dos lenzos do Oeste E l No t i c i e r o ga l l e g o : D ia r i o d e San t i a g o .

Núm. 219 (1919/08/27). Páx. 3

Por encargo del cabildo eclesiástico vienen practicándose en el Palacio de Rajoy las obras de encintando de los lienzos del Oeste. 1952 Prego de condicións facultativas e económicas para a reforma de 1952 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3

208


Se abrirá un hueco en la fachada lateral que mira a la Avenida de Rajoy en la planta baja36. 1971-1974 Expediente da construtora (Rodolfo Lamas): Acondicionamento do Pazo de Raxoi. Concello de Santiago AHUS Rodolfo Lamas, 303 1970 Memoria do proxecto de acondicionamento de diversas dependencias do Pazo de Raxoi. Zona de Alcaldía e Recepcións; fase 1. Ó proxecto e para establecer alí Alcaldía e Sala de recepcións. Estimase o seu custo en 4.804.302,57 ptas. Hai que ter en conta que parte dos gastos están estimados en partida Alzada. Proponse unha renovación integral do edificio e instalacións: acometida xeral de electricidade, acometida e columna xeral de augas, auga quente, cornixas, limpeza da cantería, demolición de forxados, tarimas etc., consolidación e arranxo de muros, renovación do saneamento, instalación de tarima de madeira de castiñeiro, picado de cales e enfuscado posterior con morteiro de cemento en paramentos verticais, falso teito de escaiola, decoración, reparación da carpintería, instalación de alumeado. Calefacción por auga quente (aínda que é unha instalación provisional, xa que están na idea de meter unha nova instalación en todo o edificio á que se engancharía esta zona). Proxecto do arquitecto municipal 1971 Carpeta prezos Orzamento de Ángel Rodríguez, talleres de Arte presenta a Rodolfo Lamas (1970) orzamento para pintura e dourado do grupo do Santiago Apóstolo que coroa a fachada do edificio do chamado Palacio de Rajoy (Concello). Este traballo consiste en limpeza de todo o que se atope laso e aparello con antióxido e tres mans de branco permanente e consistente á intemperie; dourado das partes que o esixen con ouro fino de lei e fixado de este cun verniz permanente para a súa duración Tamén orzamenta o dourado con ouro fino de lei de todas as letras existentes no friso da cornixa do Pazo de Raxoi. Este traballo consiste nunha limpeza xeral das mesmas, dúas mans de aparello antióxido, dourado con ouro fino de lei e vernizado para a súa permanencia. E a pintura e dourado do frontispicio central que representa a Batalla de Clavijo do Pazo de Raxoi. Este traballo consiste nunha limpeza xeral de todo o relevo, aparello cun antióxido, empastado de todas as xuntas do perpiaño, tres mans de branco permanente á intemperie, dourado de todas as partes que o piden con ouro fino de lei e fixado este con un verniz permanente para a súa duración Outro a pintura e dourado dos dous frontispicios laterais do Pazo de Raxoi. Este traballo consiste nunha limpeza xeral de toda a parte que a de ir pintada, aparello con antioxido, empastado de todas as xuntas do perpiaño, tres mans de branco permanente á intemperie e dourado do que piden os escudos con ouro fino de lei e fixado cun verniz permanente para a súa duración. 36 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952 Reforma do edificio, Prego de condicións 209


Todos estes orzamentos son de decembro de 1970. 1971/11/30 Recepción da obra de restauración e pintado do grupo escultórico AMS, Raxoi, 4 Solicitude de recepción da obra de restauración e pintado do grupo escultórico, frontóns e letras da fachada principal do Pazo de Raxoi. As obras as realizou Germán Chorén Rosende. Acta de recepción provisional das obras firmada el 30 de novembro de 1971. Ven t á s

1807/1808 Expediente de creación dunha enfermería no cárcere público da cidade, por efecto dun legado testamentario. AHUS AM 1402, sen foliar Os cartos investíronse en diversas obras ao longo de varios anos. Farase en la pieza de carzel que le han señalado una enfermería de cinco camas o lechos nuebos de madera de castaño para hombres, y otra para mugeres -en una pieza contigua a la donde están recojidas- con otras quatro iguales camas, entarimado de nuebo y otro colocando sus vidrieras fijas en las rejas de ambas enfermerías con sus ventanillas para la ventilación necesaria. Na descrición da recepción definitiva das obras: ... en la reja que da luz a dicha enfermería queda fija una vidriera con dos bentanillas para la ventilación, se entarimó la mitad de los pisos de tres calabozos, a donde quedan sus respectivas tarimas; y por consiguiente la mitad de la pieza de mugeres, y un sitio en otra parte, confinante, con su vidriera, separándose un común para la recojida de abonos, e impedir los malos olfatos, en que actualmente se está trabajando... 1837/10/10 Memorial de obras que deben facerse AHUS AM 1402, sen foliar Pechaduras en fiestras e nas ventanas en la cocina y leñera, renovar algunhas reixas, por exemplo, dunha xanela que mira ao patio, atrabesar seis barras de hierro en los enrejados de la capilla, porta nova na cociña, rastrillos novos na cociña e peza inmediata, compoñer ferraxes… 1854 Contas do Seminario de Confesores relativas a este ano ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Son 8 confesores. Hai gastos mínimos no local: cal, vidros, masilla, pintura verde, pintura encarnada, brochas, 2 carros de arena. Tamén diversos pagos ao carpinteiro ao longo do ano: puntas de oja de lata para poner vidrios.... masilla, 4 libras... pintura verde, 4 libras y media a 22 rs... 210


pintura encarnada, 9 libras y media a 22 rs... aceite de linaza para betún para mojar las juntas, 32 quartillos a 24 cuartos cada uno... dos brochas a 8 rs... un pincel dos carros de arena, a 3 rs el carro 1867 Contabilidade correspondente a este ano do Seminario ACS IG 430, sen foliar. Cuentas del Seminario de Confesores 14.787 reais en xornais, táboas, pintor, papel de cores, ferreiro, vidreiro... 1891/01/19 Substitución dalgúns vidros AHUS AM 1400, fol. 211r-v 1891-3-12 Informe do arquitecto municipal Daniel G. Vaamonde sobre a necesidade de repintar algunha madeira AHUS AM 1400, fol. 212 r-v ... la conservación del maderamen que cierra gran número de huecos de las casas consistoriales ecsige que se pinte al oleo si no ha de verse destruido por completo en breve tiempo por la acción de los agentes atmosféricos, en tal concepto. 1900 Informe do arquitecto municipal sobre o traslado do arquivo. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 7 Propón para as 3 xanelas que habería no local sito na planta baixa pintura imitando nogal para las ventanas y estantería. 1947 Cambio de oficina de arquitectura municipal. AHUS, AM 2480 Dentro de los locales disponibles en la Casa Consistorial, estimo que el que reúne mejores condiciones para la oficina del arquitectura es la antigua caballeriza con el despacho anejo, hoy ocupado por la oficina de Mutilados. La instalación de la oficina de arquitectura em este local no dificulta el reajuste de las demás oficinas... Las obras necesarias consisten en la apertura de dos puertas, apertura de una ventana, pavimentación con madera de los locales, enlucido de marcos y bóvedas y construcción de la carpintería precisa. Orzamento a 23 de xaneiro de 1947: 30.000 pesetas No mes de agosto non se fixeran as obras e o arquitecto estima que serán necesarias 50.000 pesetas "habiendose encarecido grandemente desde la fecha en las que las obras fueron proyectadas 211


1949/10/25 Oficio sobre deficiencias nas dependencias do xulgado. AMS, Pazo de Raxoi 2 Queixas sobre o local empregado polo xulgado de primeira instancia: puertas con cerrojos rotos, otras carecen de él, las ventanas están en tal forma deterioradas algunas, como las de la Sala de Audiencia, que por los huecos que tiene se filtra el aire haciendo algunos días imposible la permanencia en la misma y la imposibilidad, por tanto, de celebrar audiencia pública, y aún hace muy pocos momentos en la oficina inmediata al despacho del que suscribe, dedicada a sección de los Criminal, por el fuerte viento reinante se rompió una ventana, con rotura de cristales que a poco alcanza a un funcionario de este juzgado… 1951 Obras de reforma da Casa Consistorial e as súas instalacións AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2 Proxecto de reforma 1951 a cargo de José Banet. Inclúe substitución de carpinterías. Tamén a conversión das portas da planta baixa en xanelas; os antepeitos das xanelas que se construirán na planta baixa nos soportais irán a xogo coa fachada de perpiaño. 1959/03/25 Reparación das xanelas da parte alta do edificio que están podrecidas e rotas. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 El estado en que se encuentran las ventanas de la parte alta del ediifcio del Palacio Consitorial (parte a cargo del Ayuntamiento) es deplorable, teniendfo en cuenta que taltan cristales en las mismas, las maderas están podridas y rotas... Ya hace tiempo se adquirió la madera para la construcción de dichas ventnas y solo falta el adquierir las herrajes, cristales, pinturas, etc, necesarios para poder terminar las ventanas... Segun el presupuesto facilitado por el carpintero municipal todo el material... 3640 pesetas... 1971-74 Acondicionamento do Pazo de Raxoi. AHUS Rodolfo Lamas, 303 1973 Orzamento para a adaptación do corredor colindante coas novas oficinas de Información e Turismo. Levantado da soleira actual de pedra, levantado da soleira de piso, soleira de formigón, portas interiores, xanela, pavimento de lousa granítica, lavado e repaso dos paramentos de pedra, picado de cales, recebado de paramentos verticais, pintura ao esmalte nas carpinterías, pintura plástica branca nas paredes. 212


1975 Presuposto de pintura exterior do Pazo de Raxoi AMS caixa 70 orden 30 Pintura ao esmalte para a carpintería exterior do edificio, cunha man de imprimación e dúas de esmalte, previa limpeza da pintura existente. 1979 Expediente de adxudicación directa das obras de adaptación de locais na planta alta do Pazo de Raxoi para Arquivo Municipal AMS, Edificios 5 Obras por valor de 2.573.465 pesetas que foron subvencionadas polo Ministerio. Reparáranse as xanelas e se incorporarán contraventás para protexer os documentos da excesiva luminosidade. 1984 Construción de entreplanta e acondicionamento de locais, Costa do Cristo, Pazo de Raxoi AMS Caixa 677, orde 1 Proxecto do arquitecto municipal Ladislao Gallego Villanueva E o local no que se emprazaba o antigo economato da Policía Nacional, hoxe destinado a oficina de recadación na Costa do Cristo. Exteriormente se limpia y encinta la fachada actual de piedra y se abren cuatro huecos, dos ventanas en la planta baja y dos de puertas-ventanas en la entreplanta, con recercado de piedra y rejas de hierro, para iluminar las oficinas. ... La carpintería exterior de madera se pintará en blanco, pintándose las rejas con plomagina... 1993/02/15 Resolución do contrato de reparación das vidreiras da escaleira principal do Pazo de Raxoi, adxudicado a Armesa sl. AMS, Caixa 483, orde 16 Orzamento: 465.090 ptas ... reparación de vidrieras en escalera principal del Pazo de Raxoi, reconstruyen bastidores en latón perimetral y divisiones interiores, haciendo el cuadro medio inferior practicable, de las dos (2) vidrieras de la escalera principal, incluido desmontaje y montaje de los bastidores... 1997 Presuposto e proxecto para a reconstrución e renovación de dependencias do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios 5 Actuacións na planta de Alcaldía e na planta baixa (Secretaría e Protocolo). No piso principal: substitución de portas e xanelas da fachada principal, reparación da vidreira da escaleira principal, restauración do pan de ouro de cadeiras e portas, substitución dos parqués dos salóns, restauración das balconadas e do pasamáns da escaleira principal, 213


remodelación do aseo de Alcaldía e pintado con pintura plástica dos corredores. Porque está todo deteriorado polo paso do tempo: xanelas que non pechan, vidros soltos, ferraxes desarmadas, cadeiras e portas deslucidas, parqué reducido ao seu mínimo grosor despois de tantos pulidos... Planta baixa: arranxo dos aseos da Secretaría Xeral e da zona de protocolo; pintado dos corredores, oco da escaleira e accesos dos diferentes pisos, de abaixo até o arquivo. 2010/12/29 Rehabilitación da varanda da terraza, a cargo do Consorcio. Concello de Santiago. Noticias http://www.santiagodecompostela.gal/hoxe/nova.php?id_nova=6814 A obra consistiu en diferentes traballos de cantería que permitiron corrixir deficiencias, tales como a inestabilidade, roturas, desgastes e a falta de axuste entre as pezas que conforman a varanda. Para elo, un equipo de canteiros procedeu ao desmonte e posterior reconstrución do corpo pétreo da balaustrada. O Consorcio investiu nestes traballos un total de 27.600 euros. A balaustrada rehabilitada está situada na terraza da primeira planta do Pazo de Raxoi, que asoma sobra a rúa da Trindade. Ba l c ón s

1787/06/30 Consistorio agradecendo os servizos prestados polos rexedores que negociaron co cabido o traslado ao novo edificio. AHUS AM 1400, fol, 3r/v Ao parecer non houbo un acordo fácil; a corporación reclama piezas que a ella se consideran anexas.... inconttinente, dicho dia mes y año Su Señoria los referidos Justicia y Reximiento de esta dicha ciudad de Santiago, en ejecucion de su acuerdo, en la tarde de esta dia y siendo a ora de entre cinco y seis de ella, formados dichos señores regidores segun la costumbre en todas salidas de cuerpo de ciudad, con su estandarte de Armas reales enarbolado, mazeros y ministros, ha salido de su antigua casa consistorial y acompañados entre otra tropa de la que en este pueblo se halla destinada a la recluta, y esta con las banderas de su insignia, se han trasladado a estas nuevas casas consistoriales en las que se colocaron los augustos retratos de los Señores reyes don Carlos, que Dios guarde, Don Fernando y Don Felipe, y en los balcones de dichas casas consistoriales las banderas de los referidos reclutas. Y los citados señores alcalde más antiguo, caballeros rexidores, diputados del común y procurador general tomaron sus respectivos asientos en sus competentes lugares, lo propio que ejecutaron el presente escribano de aiuntamiento y su compañero, por cuio medio se dan por posesionados de este edificio y os a él adherentes. 1877/04/07 214


Escritura de acordo entre o Arcebispo de Santiago e unha comisión do Concello sobre a propiedade e uso do edificio AHUS AM 1400, fol. 153r-157r Concello ocupará el uso de todas las instalaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestibulo del piso principal, al que se sube desde la puerta del lado Sur del edificio, hasta la terminación del mismo por aquel lado. Le cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el juzgado municipal y están en el cuerpo central a las que se ha de entrar por la escalera del lado Norte, que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño y cuya puerta mira al Levante.... O Seminario ocupará: 2º. La fundación del Seminario de Confesores se reserba para su exclusivo servicio todos los locales de la planta baja interior, a los que se entra por la puerta principal del lado Sur y por la que hay despues en el vestíbulo de la misma planta a la derecha, y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso segundo de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera y tambien en comunicacion con ellas, una sala que esta en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso Doce, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el Juzgado Municipal y las demas cedidas al Ayuntamiento por el lado sur, y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Se reserva, por ultimo, los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al Sur. 1997 Orzamento e proxecto para a reconstrución e renovación de dependencias do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 Actuacións na planta de Alcaldía e na planta baixa (Secretaría e Protocolo). No piso principal: substitución de portas e xanelas da fachada principal, reparación da vidreira da escaleira principal, restauración do pan de ouro de cadeiras e portas, substitución dos parqués dos salóns, restauración das balconadas e do pasamáns da escaleira principal, remodelación do aseo de Alcaldía e pintado con pintura plástica dos corredores. Porque está todo deteriorado polo paso do tempo: xanelas que non pechan, vidros soltos, ferraxes desarmadas, cadeiras e portas deslucidas, parqué reducido ao seu mínimo grosor despois de tantos pulidos... Planta baixa: arranxo dos aseos da Secretaría Xeral e da zona de protocolo; pintado dos corredores, oco da escaleira e accesos dos diferentes pisos, de abaixo até o arquivo. 1997 Presuposto para reconstrución dos salóns nobres de Raxoi AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 6 1997/02/05 215


Proxecto e presuposto para reconstrución e renovación de dependencias en Raxoi. Actuacións na planta de Alcaldía e na planta baixa (Secretaría e Protocolo)37. No piso principal: substitución de portas e xanelas da fachada principal, reparación da vidreira da escaleira principal, restauración do pan de ouro de cadeiras e portas, substitución dos parqués dos salóns, restauración das balconadas e do pasamáns da escaleira principal, remodelación do aseo de Alcaldía e pintado con pintura plástica dos corredores. Porque está todo deteriorado polo paso do tempo: xanelas que non pechan, vidros soltos, ferraxes desarmadas, cadeiras e portas deslucidas, parqué reducido ao seu mínimo grosor despois de tantos pulidos... Reconstrución e renovación de "Planta Noble o Planta de Alcaldía" "Panta baja: Zona secretaría. Zona protocolo" Planta Noble: Substitución de portas e ventás da fachada principal Reparación vidreiras na zona da escaleira Restauración do Pan de Ouro das cadeiras e portas Substitución parqué en salóns Restauración da balconada de ferro da fachada principal. Restauración do pasamáns de ferro da escaleira de acceso. Pintura plástica en corredores. Remodelación do aseo na zona da alcaldía Planta Baja Pintura nos corredores e oco escaleiras, acceso a Urbanismo ata o Arquivo. Remodelación da zona da Secretaría Xeral Remodelación da zona de Protocolo. Las puertas ventanas se encuentran en un estado constructivo deficiente dejando ver: Mal cierre por deformación de las hojas Descuelgue de las hojas Grietas Herrajes deteriorados Las vidrieras necesitan con urgencia la reconstrucción del bastidor de soporte pues éste se encuentra en un estado total de corrosión hasta el punto que son los vidrios enre si los que mantienen el conjunto unido. El Pan de Oro en sillas y puertas debido al roce por el uso se fue gastando encontrándose rayado, rasgado y en ciertos puntos ya no existe. El parquet de los salones producto de los pulidos sucesivos a lo largo de los años fue disminuyendo de espesor encontrándonos en la actualidad con espesores de la madera de mm e incluso en algunos puntos aflora la emulsión del soporte de base del parquet. La balconada de hierro... llegando en algunos puntos a estar completamente carcomidos. se hace necesaria una restauración total La balconada de hierro que sirve de protección a los balcones de la fachada principal... sufren un deterioro producto de la corrosion. Se hace necesaria una restauración total... 37

Memoria e orzamento completo en anexo documental AMS Edificios Pazo de Raxoi 5 1997 Renovación dependencias. 216


Orzamento: 24.534.000 pesetas. Re i x a s

1807/1808 Expediente de creacion dunha enfermería no cárcere público da cidade, por efecto dun legado testamentario. AHUS AM 1402, sen foliar Os cartos investíronse en diversas obras ao longo de varios anos. Faráse en la pieza de carzel que le han señalado una enfermería de cinco camas o lechos nuebos de madera de castaño para hombres, y otra para mugeres -en una pieza contigua a la donde están recojidas- con otras quatro iguales camas, entarimado de nuebo y otro colocando sus vidrieras fijas en las rejas de ambas enfermerías con sus ventanillas para la ventilación necesaria. Na descrición da recepción definitiva das obras: ... en la reja que da luz a dicha enfermería queda fija una vidriera con dos bentanillas para la ventilación, se entarimó la mitad de los pisos de tres calabozos, a donde quedan sus respectivas tarimas; y por consiguiente la mitad de la pieza de mugeres, y un sitio en otra parte, confinante, con su vidriera, separándose un común para la recojida de abonos, e impedir los malos olfatos, en que actualmente se está trabajando... 1809/02/22 Encargo dunha reixa AHUS AM 309, fol. 325 Durante a ocupación francesa o cárcere eclesiástico queda baixo mandato do concello. Encárgase ao mestre Trasmonte a elaboración dunha reixa nova para esa parte. 1821 Reparacións feitas polo mestre ferreiro Vicente Sidrán AHUS AM 1402, sen foliar ... en la rega de la capilla, por bolberla a su lugar..... 30 rs ... mas dosientas beinte y seis libras de fierro trabagadas labrado para dicha rega, .... 1837/10/10 Memorial de obras que deben facerse no cárcere AHUS AM 1402, sen foliar Pechaduras en fiestras e nas ventanas en la cocina y leñera, renovar algunhas reixas, por exemplo, dunha xanela que mira ao patio, atrabesar seis barras de hierro en los enrejados de la capilla, porta nova na cociña, rastrillos novos na cociña e peza inmediata, compoñer visagras... 217


1866 Contabilidade correspondente a ese ano ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Carpinteiros 9060 reais en obras de reparacion del Seminario. Inclúen, segundo se deduce dos recibos, traballos de albanelaría e cantería; duraron todo o ano. Tamén nota dos materiais (xiz, aceite de liñaza, albaialde, vidros, pintura verde, achumbado, porcelana, brocha, pintura porcelana, ferraxes) Pagáronse ao mestre ferreiro 491,17 reais por fechaduras o parte delas, chaves, un rallo para un sumidoiro, rejas de los niños del coro.... 1883 Expediente relativo á poxa das obras de reparación que deben executarse en diferentes departamentos do cárcere. AHUS AM 1402, sen foliar Quérese substituír o rastrillo e cancela que pechan as estancias dos presos. Orzamento: Rastrillo: 4.60 m cadrados de chapa de ferro + 12m lineais de ferro para marcos, travesas; tamén pechadurasl, chapa para entrepanos... 1 rastrillo de hierro forrado de plancha por las dos caras en la parte inferior y con reja en la superior para la puerta de entrada; 1 reixa para a cociña da peza numero 14, construída con marco cadrado e seis abrazadeiras, colocación e pintura. No prego técnico: 8º el rastrillo de entrada se construirá con arreglo a las prescipciones que detalla...; 9º toda la obra de hierro, lo mismo que la puerta de madera para la cocina vieja, se pintarán con tres manos de color al oleo... Levou o concurso Jesús Mourelle Casas.

1984 Construción de entreplanta e acondicionamento de locais, Costa do Cristo, Pazo de Raxoi AMS Caixa 677, orde 1 Proxecto do arquitecto municipal Ladislao Gallego Villanueva E o local no que se situaba o antigo economato da Policía Nacional, hoxe destinado a oficina de recadación na Costa do Cristo. Exteriormente se limpia y encinta la fachada actual de piedra y se abren cuatro huecos, dos ventanas en la planta baja y dos de puertas-ventanas en la entreplanta, con recercado de piedra y rejas de hierro, para iluminar las oficinas. ... La carpintería exterior de madera se pintará en blanco, pintándose las rejas con plomagina...

218


Tímpano 1774-12-4 O Deán, Tomás Moreira Montenegro, contrata o relevo que representa a batalla de Clavijo aos escutores José Gambino e José Ferreiro Couselo Bouzas 2005, p. 321-322. O obxecto é rematar o edificio con dúas pezas escultóricas. Nunha estaría a representación da Batalla de Clavijo e na outra, sobre a cornixa e rematando o edificio, un Apóstolo Santiago en actitude de galopar e blandindo a súa espada sobre un grupo de mouros. hacer en el tímpano, en que remata el medio del frontispicio, en que termina el Seminario, la medalla de la batalla de Clavijo, con arreglo en todo y con la misma perfección que la han formado los dichos Gambino y Ferreiro, en el modelo que se remitió a la Villa y Corte de Madrid y aprobó D. Felipe de Castro, estatuario de S.M.; como igualmente han de hacer el grupo de Santiago a caballo y esto lo representará a galope, sosteniendo el grupo de moros según la altura y el grandor que representa el plan del frontón de toda la obra formado por el ingeriero Carlos Lemaur... y acompañados de dichas figuras ha de hacer los dos esclavos que se hallan en el plan de dicho D. Carlos, conforme están en él arrimados a la peña que representa dicho grupo. Todo lo cual se obligan a hacer con arreglo al modelo... Los oficiales e instrumentos de cuenta de los maestros y la piedra desbastada será conducida y puesta en esta forma en la plaza del Hospital para que la trabajen. D. Tomás le dará estadas y sitio seguro para trabajar. Corre a cuenta del Seminario subir y colocar las piedras. Gambino e Ferreiro executaron conxuntamente a primeira peza, mentres que a segunda é obra de Ferreiro, que quedou ao cargo do obradoiro cando faleceu o seu sogro.

219


As Cubertas O Pazo de Raxoi presenta dúas cubertas diferentes: o tellado para o corpo principal do edificio e unha terraza que protexe o módulo oeste, baixo o que se sitúan o andar de entrada e unha parte dos sotos. Dadas as características da propiedade, o seu mantemento estivo nas mans do Seminario até que o Concello adquiriu o edificio. Era competencia do administrador da institución relixiosa levar a cabo as obras de mantemento e arranxo que fosen necesarias; desde o acordo de 1877, o concello obrigouse a facer unha contribución anual para facer fronte aos gastos. Tellados e terraza, máis alá da súa función utilitaria, están concibidos como remates ornamentais dos edificios, por iso están pechados por unha balaustrada de pedra rematada en pináculos que dan unidade a estas cubertas e, por extensión, ao edificio estruturados en diferentes niveis. A capela ten o seu propio tellado no cumio da súa torre poligonal.

Cubertas de Raxoi na foto tomada desde o Graf Zeppelin (1931)

O Te l l a d o Orixinalmente era de tella sobre estruturas de madeira pero hoxe hai pranchas de fibrocemento como sostén e protección. Está articulado en módulos que a xeito de pequenos tellados van recollendo as augas cara as canles que as conducen aos caleiros e as baixantes. Estas canles están hoxe seladas con fibra de vidro pero a venda de chumbo procedente desta zona en 1971 fai pensar que se usou este material en orixe. En efecto, esa renovación de 1971 foi un traballo integral, posiblemente o primeiro da historia do edificio. Supuxo o desmantelamento de toda a cuberta e a súa renovación, aproveitando na medida do posible os materiais pero se aproveitou para instalar illamento térmico, unha estrutura nova metálica…. En 1984 procedeuse a un arranxo e renovación que incluíu tamén a balaustrada e as cornixas que presentaban un importante deterioro. En 1988, e baixo a dirección do arquitecto municipal Ladislao Gallego, acometeuse unha obra de maior envergadura xa que o mal estado da cuberta

A cuberta nunha postal de 1971. En primeiro plano, a obra na terraza 220


nalgunhas zonas provocaba humidades nalgunhas dependencias da planta terceira. Foi nese momento cando se colocaron as pranchas de fibrocemento, se repuxo a tella, recubriuse con poliéster as canles de pedra... A documentación non aclara a orixe da estrutura actual do tellado en distintos módulos e a fotografía antiga non é concluínte ao respecto.

A t e r ra za Pecha polo alto os niveis inferiores e non cubre o total da altura do edificio para facilitar a entrada de luz e a ventilación do patio do cárcere e das dependencias que se abren a el nos pisos altos. O peche cunha balaustrada que une os dous corpos laterais do edificio fai que funcione tamén como espazo de circulación entre as distintas dependencias e, chegado o caso, como dependencia nobre. En 1868 o Concello tomou posesión desta zona que formaba parte da vivenda do cóengo administrador do Seminario. Dada a súa configuración é posible que presentase filtracións e problemas que se deixarían sentir nas dependencias do cárcere, non obstante non hai noticia de arranxos até 1872. Daquela se procedeu á reparación do pavimento empregando cemento romano, pois a auga caía sobre dependencias nas que había presos. En 1894 foi necesaria unha nova reparación: levantouse todo o piso de pedra e se colocou baixo el unha capa de cemento hidráulico. Esta parte permaneceu en mans do cabido até a compra do edificio polo Concello e hai supoñer novas intervencións pero non se atopou documentación algunha ao respecto. Non se atoparon máis noticias de arranxos, aínda que necesariamente deberon existir. Xa mais recentemente, en 2010 foron rehabilitadas as balaustradas e en 2017 o pavimento que foi levantado e arranxado.

Corporación e arcebispo na terraza. Setembro de 1907 (AMS) 221


Documen t o s 1962/04/27 Orzamento para arranxo do tellado por goteiras no edificio do Concello. Importe de 15000 pesetas. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 1971/12/03 Anuncio no Correo Gallego da poxa para a venda de chumbo procedente das obras realizadas no teitume do edificio. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 1971-74 Acondicionamento do Pazo de Raxoi. AHUS Rodolfo Lamas, 303 1970-08 Memoria do proxecto de restauración da cuberta do Pazo de Raxoi Proxecto do Arquitecto Municipal Carlos Fernández Gago Desmonte da cuberta actual con recuperación de materiais. Reconstrución que se vai facer por fases por se chove. A nova cuberta irá sobre cercas metálicas formadas con perfís laminados e con dúas mans de pintura: unha antioxidante e outra de acabado en cor vermella Bordeus. Os canlóns serán restaurados da mesma forma en que están, realizándose en capa de chumbo de 3 centímetros Illamento térmico, tella do pais,... 1971//09/03 Recepción provisional da restauración da cuberta de Raxoi AMS, Raxoi, 4 Recepción provisional das obras de restauración da cuberta do Pazo de Raxoi. Rodolfo Lama solicita recibas as obras da tribuna cuberta do Pazo de Raxoi. Acta de recepción provisional das obras. As obras foron realizadas segundo o proxecto. 1984/05/17 Reforma no tellado. La Vo z d e Ga l i c i a de 17/05/1984, páx. 37. A Xunta e o Concello de Santiago financian conxuntamente as obras de reparación e acondicionamento do tellado, balaustrada e cornixas do Palacio de Raxoi. Os traballos importan 4 millóns de pesetas e foron adxudicados pola Dirección Xeral de Servizos da

222


Consellería da Presidencia á empresa Reycons. O proxecto foi redactado polo arquitecto municipal. O proxecto pretende atallar os síntomas externos de deterioración. 1988 Obras de reparación do Pazo de Raxoi AMS Caixa 563, orden 15 Baixo dirección de Ladislao Gallego Villanueva, arquitecto municipal Informe do arquitecto sobre as deficiencias que presenta o edificio: Goteiras e filtracións. Tellas rotas e levantadas; restos dunha antiga tela asfáltica; tellas e tela asfáltica van asentadas sobre un forxado moi poroso; as xuntas dos elementos de pedra están abertas así como as zonas de encontro destas coa cuberta. Propón levantar a actual tella, colocar planchas de fibrocemento sobre o actual forxado e colocar tella nova, xa que a curvatura da actual non resulta adecuada,... nos canalóns e lousas de pedra procederiase a executar un recubrimento de poliester, que se solaparía adecuadamente baixa o fibrocemento e que garantindo a estanqueidade, permitiría o paso de persoas para limpeza e mantemento Peor solución terían as filtracións, que so poden arranxarse a base do sellado de xuntas e encontros con resinas adecuadas Estima un custe de 20 millóns Humidade Ambiental no arquivo histórico: derivado das filtracións da cuberta pero tamén da condensación e falta de ventilación. Hai un deshumidificador pero é insuficiente xa que os espazos non son estancos. A configuración dos espazos non permite unha ventilación natural. Propón adquirir varias unidades deshumidificadoras para as distintas estancias. Custe aproximado 1 millón. Pediuse unha subvención.

223


Escaleiras O pazo de Raxoi dispón orixinalmente de dúas escaleiras de honra e outras tantas de servizo. As de honra constitúen o acceso aos espazos nobres do Seminario e do Concello, mentres que as secundarias constitúen corredores internos de comunicación entre os diferentes andares do que inicialmente foi o Seminario. Todas deben combinar funcionalidade e valor ornamental, primando un ou outro segundo a parte do edificio no que se dispoña. A complicada historia do edificio e dos seus usos e propiedades, fixeron nacer outras escaleiras para permitir a circulación entre zonas pertencentes á mesma propiedade. O agromar das entreplantas no século XIX e XX, deu orixe a novas escadas que foron pouco a pouco desaparecendo pois é criterio dos servizos técnicos municipais desde hai décadas restaurar a configuración orixinal do edificio neste aspecto. As escaleiras de honra están concibidas de xeito ben diferente e responden non só ao espazo que se lles asigna senón tamén ao edificio institucional ao que pertencen. Así, a escaleira de caixa cadrada e tramos rectos que corresponde á Casa Consistorial optimiza o escaso volume dispoñible nun edificio que era estreito e pequeno. Inclúese nesa linguaxe común das escaleiras claustrais galegas que combinan funcionalidade, adaptación e monumentalidade (Cortés López 2012: 274). Pola contra a escaleira do Seminario bebe noutras fontes, que son as da escaleira monumental dos pazos europeos, de traza máis complexa e coa profusa ornamentación (que combina coa dos balcóns e xanelas exteriores) que caracteriza ao século XVIII. Neste sentido é unha excepción no panorama arquitectónico galego (Cortés López 2012: 274-75). As escaleiras secundarias están conformadas en pedra e madeira e reciben abundante luz dos ocos que dan ao exterior, xa que se sitúan no extremo do edificio (Vigo Trasancos 1992: 131). A escaleira mellor documentada é a principal do Seminario, que é a que hoxe da acceso ás salas nobres municipais. Componse de diferentes elementos, pois ademáis da escaleira propiamente dita temos que ter en conta o farol que a alumea, as vidreiras que permiten o acceso da luz e o nicho no que hoxe está a imaxe do fundador. Todo inserido na columna de planta poligonal a xeito de torre que forma o eixo do edificio e que ten aquí unha altura equivalente a dúas plantas. Curiosamente son moi poucas as referencias a arranxos destas instalacións. O farol da escaleira de honra do Seminario reparouse en 1866; e as vidreiras que a alumean foron restauradas en 1993. A varanda e pasamáns mereceu esa atención en 1997, ao fío da renovación das dependencias de Alcaldía. As fotos feitas por Ksado contra 1951 amosan que até o tempo presente houbo algúns cambios que non podemos documentar. O máis significativo é a desaparición da imaxe de feitura medieval da Virxe co Neno que presidía a escaleira e se situaba no nicho onde hoxe está o busto do arcebispo Rajoy e a recuperación actual da policromía da varanda da escaleira. 224


A cronoloxía da inscrición é descoñecida: VIVIR COMO SI HUBIESEMOS DE MORIR ESTA NOCHE, TRABAJAR COMO SI HUBIESEMOS DE VIVIR ETERNAMENTE EN ESTE MUNDO; tamén a súa orixe, aínda que popularmente é interpretada como o lema do arcebispo fundador pero é un dito de orixe monástica anterior a el. Todas as escaleiras que eran do Concello (as dúas monumentais e a secundaria esquerda) foron revisadas e reparadas en 1951, cando se procedeu ao encintado das pedras e á reposición dos chanzos estragados substituíndo os de gran groso por pezas de gran fino. En 1974 procedeuse á rehabilitación da escaleira de servizo dereita, nunha intervención dirixida polo arquitecto Julián Morenas Aydillo, procedendose á súa desmontaxe e reposición segundo antes estaba. En 1993 procedeuse á reparación das vidreiras que adornan a escaleira. En 1997 ao repintado do oco da escaleira e corredores anexos, asi como á restauración da varanda. Os ascensores foron relativamente tardíos. O correspondente á zona Norte foi instalado en 1994 ao fío da habilitación do segundo andar para acoller ao Consello da Cultura Galega. O das instalacións municipais é de 2002 e foi unha intervención bastante polémica tanto pola lentitude da súa tramitación como polo seu resultado, xa que non se conseguiu a accesibilidade plena ao terse colocado á altura de media ducia de chanzos.

AMS, Contratación

225


Documen t o s 1866 Contabilidade correspondente a este ano ACS IG 430, sen foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Carpinteiros 9060 reais en obras de reparación del Seminario. Inclúen, segundo dedúcese dos recibos, traballos de albanelaría e cantería, e duraron todo o ano. Tamén nota dos materiais (xiz, aceite de liñaza, albaialde, vidros, pintura verde, achumbado, porcelana, brocha, pintura porcelana e ferraxes) Pagáronse 491,17 reais ao mestre ferreiro por fechaduras ou partes delas, chaves, un rallo para un sumidoiro, rejas de los niños del coro.... esta última é a partida mais importante (277, 17 reais) Recibo do mestre vidrieiro: composición del farol grande de la escalera principal.... en 2 de junio, hechar 33 vidrios y masilla... en 3 de agosto, por hechar cuarenta y cuatro vidrios y masilla.... Chegaron a colocarse no tempo restante máis ou menos un centenar máis 1877/04/11 Declaración dos rexedores da comisión negociadora sobre aspectos no incluídos no documento de concordia. AHUS AM 1400,fol. 158 ... ha dejado de expresarse que la Fundación del Seminario o sea el señor administrador del mismo se reserva para su servicio el derecho a usar la puerta que, subida la escalera del lado sur que conduce a los locales del ayuntamiento, se halla al lado izquierdo del vestibulo en aquel piso principal y cuya puerta comunica esclusivamente con las habitaciones que se reservó la administracion de la fundación en dicho piso... 1895/7/19 Informe da comisión de obras AHUS AM 1400, fol. 214 r/v Solicita que se autorice un gasto de 500 pesetas para repicar la cal con que esta embadurnada la pared del vestíbulo de este edificio desde el arranque de la escalera hasta la cornisa de la bóveda; así se evitará el gasto anual del blanqueo que asciende a regular cantidad, ademas de la molestia que origina y se contribuye al mejor ornato dejando de relieve las hermosas molduras labradas en la canteria. A parte de que esta obra no será nueva sino continuación de la comenzada en el descanso del pórtico Autorizouse. 1951 Obras de reforma da Casa Consistorial e instalacións da mesma AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2 226


Memoria do proxecto de reforma 1951 a cargo de José Banet. La planta alta tendrá acceso desde la baja por dos escaleras, la inmediata a la entrada -que se reserva como escalera de honor- y la situada al fondo de la galería, que será utilizada por el púbico y personal de oficinas. Ambas escaleras serán reconstruidas con peldaños de sillería de grano fino, en su totalidad la primera, y hasta la planta principal la segunda. La circulación de publico en ambas plantas se efectuará a través de las galerías en cuyo final se encuentra la escalera de servicio, y desde estas galerías tendrán acceso los distintos negociados y oficinas contiguas a ellas, para lo cual en los muros que separan dichas galerias de los distintos locales se abrirán las puertas y ventanillas precisas. Orzamento Cantería Pavimento de lousa granítica de 0.50 x0.50x0.12 de grao fino, labrada a pico, asentada sobre area de mina e fixada e encintada con morteiro de cemento. Tamén no soportal, no vestíbulo da planta baixa, galería baixa, arranque da escaleira de servizo, vestíbulo planta alta, galería e relanzo planta alta e escaleira de servizo. Antepeitos das xanelas que se construirán a planta baixa nos soportales irán a xogo coa fachada en perpiaño. Os pasos da escaleira principal de en forma de abano, analogos a los existentes pero de grano fino labrado a pico y encintados con mortero de cemento, incluido el levantamiento de los actuales y transporte de los escombros. Outro tanto na escaleira de servizos. Pavimento de enlosado de piedra granítica de grano fino en porche asentada sobre arena de mina y fijada con mortero de cemento... Antepecho sillería... Peldaño de grano fino... Peldaño en la escalera principal de abanico análogos a los existentes pero con grano fino labrado a pico y encitandos con morteno de cemento... Mano de obra e outros materiais: 50.000 pesetas. Aquí hai dúas fotos desta escaleira: unha vista desde a planta baixa e outra do descanso de arriba. Véxase anexo documental38. 1958/03/28 Carta do alcalde de Santiago D. Ángel porto Anido ao D. Antonio Rodríguez Villasante, cóengo administrador do Seminario de Confesores sobre o uso dos faiados do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3. Contesta a una carta anterior respondendo que no existe ningún derecho a ocupar las buhardillas del Palacio de Rajoy, actualmente destinadas a vivienda del Conserje del Ayuntamiento, dependencias de archivo y otras auxiliares he de manifestar a V.I. que si bien es cierto que en el citado convenio no se concede tal derecho, es por otra evidente, como así 38 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2, 1951 Proxecto de Reforma, fotos. 227


lo expone en su citado escrito, que el Excmo. Ayuntamiento viene utilizando tales dependencias desde el tiempo de la República. Antes de comunicar a la Excma. Corporacion el escrito de referecia, quiero rogar a V.I. la atención de presentar este escrito al Excmo. Cabildo Metropolitano para que tome en consideración la sugerencia que me permito elevar en el sentido de que se le conceda a este Excmo. Ayuntamiento la continuación del uso de las mentadas dependencias, que la compensación económica procedente y la inclusión en una cláusula del citado convenio. Estimo por otra parte que con esta fórmula no puede existi perjuicio grave para el Excmo. Cabildo ni para la Administración del Palacio de Rajoy, ya que las citadas dependencias separadas de la escalera principal y unidas al cuerpo del edificio de las que ocupa en Ayuntamiento por escalera propia, las convierte de casi imposible uso para la Administración... 1971-74 Acondicionamento do Pazo de Raxoi. Concello de Santiago AHUS Rodolfo Lamas, 303 1972 Notas sobre orzamento orientativo da reparación da escaleira monumental 1974/05 Proxecto de reparación das escaleiras da ala dereita de Raxoi. AMS, Raxoi, 4 Proxecto de reparación das escaleiras da ala dereita de Raxoi por encargo da Comisión de Reximen Interior. Arquitecto: Julian Morenas Aydillo. Trátase de conservar a estrutura e configuración decorativa. Desmontarase totalmente a escaleira, retirando escombros e montándoa de novo. Será de cantería de pedra de granito abuxardado ata derradeiro tramo do segundo andar. Terceiro tramo con madeira de castiñeiro. Reposición total dos 25 primeiros chanzos por outros de gran fino abuxardado. aproveitando os que se quitan previo picado e abuxardado no tramo entre o primeiro e segundo andar. Tamén se pican e acondicionan os muros de pedra e o resto necesario para acondicionamento da escaleira. Orzamento: 1.518.330,60 pesetas Planos con detalles en el anexo documental39. 1993/02/15 Resolución do contrato de reparación das vidrieras da escaleira principal do Pazo de Raxoi, adxudicado a Armesa SL. AMS, Caixa 483, orde 16 Orzamento: 465.090 ptas 39 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 4 1972 Reparación escaleiras ala dereita. 228


... reparación de vidrieras en escalera principal del Pazo de Raxoi, reconstruyen bastidores en latón perimetral y divisiones interiores, haciendo el cuadro medio inferior practicable, de las dos (2) vidrieras de la escalera principal, incluido desmontaje y montaje de los bastidores 1994 Planos colocación ascensores AMS, Contratación, Expediente Ascensores40 1997 Orzamento e proxecto para a reconstrución e renovación de dependencias do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 Actuacións na planta de Alcaldía e na planta baixa (Secretaría e Protocolo). No piso principal: susbtitución de portas e xanelas da fachada principal, reparación da vidrieira da escaleira principal, restauración do pan de ouro de cadeiras e portas, substitución dos parqués dos salóns, restauración das balconadas e do pasamáns da escaleira principal, entre outras actuacións.

40 Ver anexo documental 229


O Arquivo A colección dos feitos documentais propiedade do Concello é un dos aspectos mellor documentados da historia da institución, malia as evidentes carencias e lagoas que presentan aínda hoxe os seus fondos. Cabe reseñar que exerceron o cargo de Arquiveiro Municipal sinalados persoeiros vinculados á memoria cívica e histórica da cidade como Pablo Pérez Ballesteros, Pablo Pérez Constanti e Ángel Rodríguez González. Tanto na elaboración como na conservación, o Concello de Santiago presenta unha peculiaridade que terá implicacións tamén no plano físico, o dos espazos administrativos e os seus usos. A singularidade, que comparte co cabido catedralicio, é que a escrituración das actas e documentos municipais se organiza aló polo século XII imitando o modelo existente, que é o das chancelarías eclesiásticas e reais. Dous dos notarios públicos dos catro que hai na cidade exercerán de oficio como escribáns e secretarios da corporación; por iso nos tempos medievais os consistorios eran nunha das notarías e por iso o arquivo da cidade terá non só os documentos administrativos e probatorios de dereitos senón tamén os protocolos e rexistros deses notarios do concello (Vázquez Bertomeu 2001: 105-119). Até que o Concello tivo casas consistoriais propias e seguras na Praza de Cervantes, os documentos máis sinalados -aqueles que probaban os privilexios e dereitos dados polos reis á cidade- eran custodiados por un dos rexedores e gardábanse nunha arca (Vázquez Bertomeu 1999). Con todo parece que, dado o volume de documentación existente, o Concello deixou na vella sede das Casas Reais algúns mazos (Abelleira & Cueto 2016: 250-251). Parece que non foi até a chegada ao Pazo de Raxoi que se unificaron as coleccións nun mesmo edificio. Habería un arquivo municipal para os expedientes administrativos e documentos relevantes e o espazo das notarías (sitas nos baixos) para as actas e rexistros. Descoñecemos a situación e características deste primeiro depósito da memoria. En 1821 entraron á propiedade municipal os fondos do efémero ayuntamiento de Sar. Ao ano seguinte se dispuxo a organización dos fondos antigos das notarías e a recollida dos materiais procedentes doutras notarías da cidade e distrito. Está nacendo o que se chamará máis tarde o Arquivo de Protocolos, hoxe depositado no Arquivo Histórico Universitario. Máis alá das notarías (as catro estaban nos baixos de Raxoi) o arquivo ocupa un lugar entre as dependencias asignadas ao concello no pazo. Para esa zona prevese unha obra en 1834, que será -como outras tantas veces na súa historia- a de construción dunha galería en altura para duplicara a capacidade de almacenamento. Será unha intervención sinxela e como moitas das que a seguirán terá na madeira o seu elemento básico. A finais do século XIX (1885) comeza a manexarse a idea de trasladar o arquivo a unhas instalacións axeitadas e algo máis desafogadas. Houbo varios proxectos e emprazamentos que non chegaron a concretarse.

Proxecto para unha galería arquivo, 1834 (AHUS AMS)

230

no


Entre tanto, contra 1900-1901 ingresaron no arquivo, a petición do Concello, e a título de depósito os documentos dos bens eclesiásticos desamortizados ao longo do século anterior que tiñan relación coa cidade; dada a relevancia da propiedade eclesiástica na cidade, este foi un movemento necesario para un mellor servizo a persoas e entidades. Naceu así a serie Bens Nacionais que hoxe custodia o Arquivo Histórico da Universidade de Santiago, e que estivo en Santo Agostiño até 1920. Por fin, en 1908 retomouse unha nova instalación para o arquivo que estaba desbordado e carente de condicións básicas de seguridade e conservación. O arquitecto municipal López de Rego deseñou unha estancia na parte traseira do baixo, en dúas alturas con moblaxe especificamente elaborada en castiñeiro que se encargou ao ebanista Francisco Morón Calvo. Un informe elaborado por Pérez Constanti, o arquiveiro titular, en 1901 nos informa do volume da colección: 2307 mazos, sen contar os notariais, que teñen organización propia. En 1929 temos a primeira noticia sobre o arquivo do xulgado municipal que daquela, por falta de espazo en Raxoi, estaba en casa do secretario xudicial. Alí quedou pois non había dispoñibilidade na Casa Consistorial. Nestes anos (1920-30) a situación do arquivo notarial é insostible por falta de espazo, pola degradación da madeira dos mobles e polo deterioro da galería alta; estaba na zona norte, na planta baixa. En 1938, este fondo sería trasladado a un dos locais do corredor de acceso aos pisos do Seminario, na planta baixa. En 1946, cando menos unha parte do arquivo estaba xa no faiado, aínda que polo que se apreza nos planos da reforma de 1952 a instalación principal está na planta baixa. A sección Bens Nacionais será trasladada ao depósito da Universidade. En 1979 o arquivo está instalado plenamente baixo as cubertas do edificio, ocupando unha parte delas que agora se ampliará; aproveitarase a intervención para mellorar as condicións ambientais, reforzar os forxados, habilitar salas separadas para os diferentes usos. Polos informes incluídos no expediente a situación era realmente mala (un verdadeiro desastre difícil de empeorar nin adrede) En 1980-81 ampliouse o traballo e levouse a cabo unha pequena intervención con vistas a adaptar mellor os espazos ás necesidades do arquivo, seguindo algunhas suxestións propostas polos concelleiros Estévez e Ramallo. Este sería o emprazamento definitivo do arquivo. Nel se acometerán arranxos menores orientados a mellorar as condicións ambientais, seguridade (1988). O fondo notarial trasladouse ao Arquivo Histórico Universitario en 1969. En 1992, o concello chegou a un acordo de colaboración con esta mesma entidade e cedeulle os seus fondos históricos en depósito; sería unha colección en crecemento que hoxe comprende toda documentación municipal anterior a 1960 (Barreiro Fernández 2003: II, 544-545).

Proxecto de ampliación do arquivo. 1979 (AMS, Edificios 5)

231


Documen t o s 1814/01/ Conta dos gastos AHUS, AM, 323 fol. 64v En "reparo del archivo importante mil nuevecientos quarenta relaes, siete maravedís" 1821/04/ Ordenouse a entrada no arquivo da documentación do extinto concello de Sar. AHUS Am 347, fol. 615v Entrega del papeles del extinguido Ayuntamiento de Sar. Se acuerda que la sección de cuentas interbenga dicha entrega y se custodian aquellos en el archivo... 1822/11/04 Nomeamento de escribán encargado das notas o rexistros que se custodien no arquivo xeral. AHUS AM 353, fol. 442v-443r Nombramiento e Juan José Núñez como escribano para dar notas y copias que sean pedidas a esta corporación luego que se forme el archivo general que está mandando efectuar por orden de tres de julio último con objeto de reunir las notas y registros de escrituras públicas de los escribanos de número y reales que hayan fallecido o fallecieren pertenecientes a este distrito, así como también las de notarios de Poyo y secretaría metropolitana. ...el Ayuntamiento ha de arreglar y fijar antes el precio de cada documento y de que en el libro de registro de ellas ha de intervenir la sección de ynstrucción publica... 1822/11/06 Que d. Pedro Nicolas Astray Caneda se encargue do arquivo. AHUS 353 fol. 450 Se encargue tan solamente del arreglo y despacho de los negocios del archivo... 1834/01/12 Que se formen mazos por orden de materias das reais ordes e outras superiores que se reciben e que as gacetas e boletíns oficiais se xunten e cosan por meses. AHUS AM 390, fol 49

1834 Obras dunha escaleira e corredor. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1834 e ss, ant. Inventario p. 58, exp. 1 232


Obras da escaleira e corredor. Medias trabes de castiñeiro de sete polgadas. Dicho corredor o galería será afianzada en dos medias vigas de castaño nuevo y de buena calidad para que con el grueso de siete pulgadas pueda resistir el peso a que termina y no es combeniente darla mayor por no confundir la estantería. Su revestimiento será de tabla de castaño asentada a lo largo de las dos medias vigas y embebidas en su grueso por medio de batientes tan profundos cuanto sea el gueso de la tabla que ha de formar el piso labrada a dos haces y del mismo modo el lado inferior que ha de ser guarnecido de tabla refendida de la de castaño también asentada a lo largo de las medias vigas.... Documento con plano explicativo no anexo documental41.

1850 Informe sobre o arquivo municipal, en resposta a un requirimento da Dirección de Arquivos do partido de Santiago. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 4. El principal obgeto del citado archibo es la custodia de todos los documentos y expedientes de la administración municipal, ecsistiendo también -aunque en local distinto pero en el mismo edificio de las Casas Consistoriales- varias notas de escribanos de número de este partido judicial y notarios públicos que han fallecido, así como algunos pleitos cibiles que radicaron en la escribanía de número del difunto D. Pedro Nicolas Astray y Caneda. Desde hace muchos años el citado archivo municipal está a cargo del escribano del Ayuntamiento y sólo el Escribano del número... tenía a su cuidado la custodia y conservación... Las piezas que son para el archibo ofrecen suficiente comodidad para tal obgeto. El estado de conservación de los papeles es regular y su colocación en los estantes se berifica en la parte administrativa entregando los expedientes en el orden de materias a que corresponden.... 1881 Expediente relativo á autorización concedida á Alcaldía polo Excmo. Concello para levar a cabo a construción dunha libraría-biblioteca para a secretaría do mesmo. AHUS, AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 6 Inclue orzamento con deseño: madeira de nogueira no exterior, castiñeiro nos interiores, vernizado por fora. ...Teniendo de frente cuatro varas con su 1er cuerpo con puertas alacenas y en el 2º con bidrieras con los estantes movibles llevando buenas herrajes y cerraduras fuertes,.... 575 ptas. Orzamento e deseño de Jose Anido e Hijo. Aprobouse o gasto. Se usará para gardar nela os boletíns oficiais, a colección lexislativa e outros libros de consulta frecuente. 41 AHUS, AM, Arc Bib 1834 Exp 01 Escaleira no arquivo e plano 233


O moble se entregou o 28/01/1882. 1885/1908 Habilitación de locais para arquivo municipal AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 7. Son varios asuntos 1885/03 Oficio do arquiveiro Pablo Pérez Ballesteros sobre o arquivo, recomendando seu traslado por conservación e comodidade a un sitio mais seco e luminoso. Propón que se use o corredor que comunica las dependencias de Secretaría ... poniendo al efecto desde la puerta de Depositaría, una división con cristales para que no se impida el paso de la luz al resto del corredor. Este local reúne la condición de ser espacioso, la muy especial de ser completamente seco y seguro contra un incendio. O consistorio acordou delegar o asunto na Comisión de Construción. Esta prefire para la instalación del archivo las dos oficinas bajas donde antes de ahora celebraban audiencia los señores alcaldes y últimamente el juez municipal. Estos dos locales comunicados que a la par que reúnen capacidad, luz y ventilacion ofrece ... la recomendable ventaja de la economía en los gastos que la obra debe ocasionar. ... Podrían así bien utilizarse en lugar de estos departamentos los dos últimos tramos de la espaciosa escalera central del edificio pero a comisión comprende que para levar a cabo a obra non alcanzarían os novos orzamentos. Finalmente, decidiuse construílo al corredor de las oficinas de Secretaria, segundo proxecto feito por Faustino Domínguez. Construcción de dos estanterías de 2,50 metros de altura, situadas a lo largo de los muros laterales del local, dividiendo la altura de este en dos pisos independientes para el mejor servicio del archivo. 2º Formación de dos pasillos salientes al nivel del piso que conduce a las habitaciones del portero, situados a lo largo de los expresados muros laterales y provistos de barandillas exteriores, para la colocación y servicio de la estantería superior. 3º Construcción de una nueva con estantes en la parte inferior, situada en el centro y a lo largo del local. 4º Y por ultimo, la formación de dos portadas o cerramientos de vidrieras en los frentes de entrada a las dos piezas del archivo. Dada a escuridade da zona e a que os mobles aínda restarán luz no corredor que dá entrada á Alcaldía y Secretaría, habrá necesidad de establecer vidrieras a la entrada del pasillo que conduce a la primera y en la puerta de la segunda... Prego Técnico: os pisos altos van montados sobre viguetas de madeira encastradas en paredes laterais. Sobre elas o chan, tamén de madeira. Castiñeiro en toda a estrutura. Teito lucido con cal de Lugo. Libraría aberta, pintada ou vernizada; columnas de ferro fundido para apoiar a carreira ou viga en que descansa o andar superior. Guarnicións decoradas de piñeiro de Holanda e pintura para revestir a fronte dos corredores altos, debaixo da varanda. Portadas de entrada a los dos pisos compuestas cada una de tres huecos de vidriera,

234


movible la central y fijas las laterales, con columnas de separación entre ellas y construidas con tablas de pino de Holanda. Non se fixo porque non se presentou ninguén á licitación. 1892 Se intenta de novo facer a obra anterior. O arquivo iría na planta baixa, pois alí se cumpren toda as condicións que a lei esixe: es abovedado de cantería, seco, ventilado y no necesita otras obras preliminares que la instalación de 37 metros lineales de estantería, para colocar los legajos y demás documentos. Tiene este local entrada amplia, fácil e independiente, en el arranque de la escalera que da acceso al palacio municipal y se extiende hasta encontrar una pared maestra que limita el espacio ocupado por las caballerizas, formando a lo largo de esta pared una habitacion de siete metros de ancho por treinta y siete de largo. Su exposicion al Norte, por un lado, y al Naciente, por otro, aseguran la buena conservación de los documentos custodiados en él. 1900 Álvarez Regueiro, arquitecto municipal, fai un novo proxecto no que rexeita situar o arquivo arriba na zona da entrada; propón facelo na habitacion en planta baja, situada bajo las oficinas de secretaría. Esa zona ten capacidade suficiente, tres ventás e se aislará de todo el resto de la planta baja, tapiando las puertas y teniendo por única entrada la correspondiente a las oficinas de Secretaría, mediante una pequeña escalera de caracol. El aprovechamiento del citado local, destinado hoy a almacén, requiere el desmonte de un piso intermedio y el arreglo de sus paredes, techo y ventanas, poniendo además piso entarimado, puesto que habrá de servir de oficina al archivero. A maior parte do orzamento será para a libraría, una sencilla contigua a las paredes, y la doble situada en el centro, que tienen una longitud de treinta y dos metros por cuatro aproximamente de altura, cantidad de estantería que si bien hoy puede no ser toda necesaria, debe hacerse la obra contando algo con las necesidades del porvenir. A libraría sería en madeira de castiñeiro, lisa e con tea metálica na parte na anterior. Prego técnico: demolición de 18 m2 de tabiques no entrepiso; desmonte de piso no entrechán; roza de perpiaño na repisa do entrechán e caixa de escaleira de caracol na principal; desmonte do perpiaño na escaleira actual de subida á entreplanta; repicado de cales; cachotería para cerrar as portas que dan o corredor; cachotería para cerre das portar que dan ó corredor; lucido e branqueo de paredes; entarimado de castiñeiro, huecos de contras a la francesa para los huecos de las vitrinas actuales con todos los herrajes, pintura..., ceo raso, escaleira de caracol de fundición... Contén o prego una interesante, descrición dos termos empregados para describir pintura, cristais, canizo... pintura: serán de primera calidad, minio como base y negro como revestido, para la escalera; y pintura imitando nogal para las ventanas y estantería Tras varios intentos de puxa e unha modificación do orzamento non chegou a facerse. Houbo, entremedias, unha solicitude de alcaldía para que se cederan en depósito os documentos de Bienes Nacionales correspondentes á cidade, para mellor servizo do municipio e seus veciños. 1901-1903 Vólvese a retomar o asunto. 235


1908 Proxecto referente ás obras dunha libraría. Informe do arquitecto López de Rego. Parece que chegaron a realizarse algunhas obras no local da planta baixa do edificio pero por circunstancias del momento se destinó con carácter provisional a la sección de Contaduría, continuando el archivo ocupando el impropio y reducido local del entresuelo. É necesario facer algo pois o lugar destinado a arquivo está ó límite da súa capacidade con legajos amontonados en el suelo en pésimas condiciones de conservación y otra la de seguridad, porque con la nueva escalera han quedado los locales completamente abiertos sin que por esta razón pueda hacerse responsable en ningún caso al señor archivero de la desaparición de documentos. Proponse o traslado ó local que ocupa a Contadoría e que esta ocupe o local do arquivo, facendo as reparacións necesarias. Orzamento: libraría de castiñeiro trasdosada de táboas de piñeiro en dúas alturas Véxase plano no anexo documental42. Mantense a escaleira de caracol, mais que nada porque desmontala ten gran custe e non se podería levar a outro lugar. O contrainforme de Álvarez Reyero é moi detallado, con datos interesantes no só da obra senón tamén do edificio. Non terá entrada independente, como correspondería a un local de acceso ao público, porque una entrada que arrancase del vestíbulo de la escalera inutilizaría el despacho del médico municipal sr. Salgues, y el cuarto de bomberos que esta detrás, recorriendo después un gran trecho de galería impropia como acceso, por ser paso a distintos almacenes. Non é posible a propia galería como arquivo dado o estado actual da distribución do edificio, xa que existen almacéns que só teñen o seu acceso dende esa galería. Ademais ó estar cuberta de bóveda de case medio punto, só se podería poñer libraría na parte vertical dos muros, que teñen pouca altura. A ampliación mais lóxica do arquivo sería a continuación da sala na que está, nos locais ocupados por unha corte, na que se pode abrir unha ventá. Usaríase tamén a sala contigua. Así se tería acceso dende la entrada principal. Adxudicouse en 1909 a Francisco Morón Calvo. 1901 Arquivo. Datos estadísticos AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 12 Hállase instalado este archivo en un entresuelo del ala sur del palacio municipal. No reuniendo el sitio que ocupa las necesarias condiciones de luz, ventilación y capacidad subsanaranse estas deficiencias con la habilitación de otros locales en el mismo edificio, según recientes acuerdos de Excmo. Ayuntamiento, pendientes de ejecución. Procuras realizadas 177 (oficiais e privadas) Inclúe o informe un catálogo somero. En total 2307 legaxos. Non se inclúen neste reconto os protocolos (que teñen un inventario propio cun catálogo impreso en 1892). Documento curioso elaborado por Pablo Pérez Costanti. 42 Véxase anexo documental AHUS, AM, Archivo Biblioteca 1834 Exp. 07 236


1903/04/15 Poxa para habilitar o arquivo municipal. E l Co r r e o d e Ga l i c i a : D ia r i o i n d e p end i e n t e d e a v i s o s y no t i c i a s . Núm. s.n. (1903/04/15) Páx. 2. La subasta para la habilitación de locales con destino al Archivo municipal tendrá lugar en el Palacio de Rajoy el martes 19 de mayo siendo el tipo de 6.905 pesetas y 69 céntimos. 1920 Arquivo de Amortización. Novo local para o mesmo. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 15 É o arquivo de Es Bienes Nacionales, ó parecer estaba en San Agustín 1922 Antecedentes sobre o traslado do Ar ch i v o Gene r a l d e Ga l i c i a AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 16 Intento de instalación en Santiago deste arquivo. 1926 Protocolo a seguir para a entrega de documentos municipais ó arquivo AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 22 Protocolo para entrega de documentos municipais ó arquivo. 1929 Partido Xudicial de Santiago. Local para arquivo de escritos xudiciais. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 20 O arquivo xudicial está na casa do finado secretario do Xulgado, Juan López Barreiro; se inicia un procedemento para darlle mellor seguridade. O Xuíz reclama e o Concello responde que non ten sitio. Se lle da una asignación para pagar un local. s.d. (años 20-30) Sobre o arquivo de Protocolos Notariais. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 21 O arquiveiro notarial fai unha petición ao respecto pois está en el extremo de la planta baja del ala Norte del Palacio consistorial o de Rajoy, es en la actualidad, y dado el número de protocolos que en él vienen ingresando cada año, insuficiente a todas luces para tal destino, llegándose ya al punto de no quedar sitio libre en que colocar los protocolos. Y por otra parte, dejando ya a un lado sus pésimas condiciones, por falta de ventilación y de luz, el 237


estado de conservación del maderamen del interior es de pleno y absoluto deterioro, faltando trozos del piso y constituyendo peligro indudable de proximo hundimiento. 1938 Sobre o traslado do arquivo notarial a un local do Pazo de Raxoi, pertencente ao Seminario de Confesores, sito na galería baixa de acceso ó mesmo. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 23 Petición ó cabido: a colaboración patriótica co estado obriga a desaloxar o local que ocupa o arquivo notarial al lado del que en este palacio municipal ocupa la comisaría de Investigación y Vigilancia.... no dispone por el momento el Ayuntamiento de otro local.....autorice a este ayuntamiento para dedicar a ese Archivo Notarial el local que, en la planta baja el mismo edificio consistorial y en la galería de acceso a la escalera que conduce a las habitaciones de los Señores confesores, se encuentra el primero al entrar, con puerta en dicha galeria y luces exteriores al Norte. Parece que esa zona non se usa; foi concedida 1946 Traslado de documentos do antigo arquivo da Adm in i s t r a c i ó n d e B i en e s Nac i on a l e s d e l pa r t i d o d e San t i a g o d e Compo s t e l a , dende os locais que ocupa no Concello ao Arquivo da Universidade. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 19 Segundo o inspector de arquivos, están en Raxoi nun faiado. Segundo o arquiveiro municipal nun pequeño local del Ayuntamiento, bien ventilado y seco, existen unos documentos procedentes del llamado archivo de Bienes Nacionales, perfectamente conservados en estanterías de madera, abiertas. Este arquivo estivo en San Agustín e dependía da delegación local de Facenda, ata 1920. Nesta data fixéronse obras para entrar alí os Xesuítas e o arquivo levouse ó edificio consistorial. 1952 Proxecto de reforma de 1952. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3. Planos e proxecto de reforma. Traslado do arquivo municipal na reforma de 1952. Segundo os planos o arquivo municipal ocupaba un local na planta baixa. 1979 Expediente de adxudicación directa das obras de adaptación de locais na planta alta do Pazo de Raxoi para Arquivo Municipal. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 Obras por valor de 2.573.465 pts. que foron subvencionadas polo Ministerio. 238


Manuel Ramallo, delegado do Arquivo Municipal, solicita a súa tramitación urxente, dado que la situación del archivo es lo suficientemente grave para que no pueda resistir otro invierno en las condiciones en que se encuentra A continuación o proxecto, elaborado polo arquitecto Ladislao Gallego Villanueva. Fai tempo que esta parte baixo a cuberta está destinada a arquivo, excepto a zona Norte -que era a vivenda do Conserxe-. O obxectivo é incorporar novos espazos ao arquivo e adaptar outros, concretamente os locais 14 ao 17 pasan ao arquivo e tamén o corredor dos locais 20 e zona norte. Unha das salas será arquivo histórico, outra arquivo local; despacho do arquiveiro, sala de investigación. O tratamento que recibiran os locais é similar e se igualarán ás salas dedicadas xa a este obxecto. Paramentos verticais recebados con cemento e logo pintados, pisos de sintasol, falsos teitos de escaiola acústica. Farase un esforzo especial por illar as paredes exteriores, para prever a presenza de humidades; para isto farase un tabique de ladrillo formando cámara co muro exterior. Hai plan de reforzar esta medida -se non abondara- con ventilación forzada. Por outra banda, prevese reforzar o forxado, que poderá ter unha sobrecarga de ate 1500 Kg/m2 naquelas zonas onde aínda non hai forxado moderno (case todo menos a sala 17). Reparáranse as xanelas e se incorporarán contraventás para protexer os documentos da excesiva luminosidade. O novo arquivo terá unha entrada única, así que se reformarán algúns tabiques dos existentes. Fotos dos planos e da memoria, tanto síntese como medicións no anexo documental43. 1979 Proxecto de adaptación de locais na planta alta para Arquivo AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 Copia do primeiro expediente deste mazo 1979/06/23 Informe do delegado do arquivo municipal Manuel Ramallo Rodríguez sobre o arquivo municipal, os documentos e instalacións. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 5, mazo 1 É un alegato sobre a importancia do arquivo non só como memoria da cidade senón tamén como instrumento de goberno e coñecemento contemporáneo. Revisión panorámica dos fondos custodiados. Avaliación da localización: agora está na banda norte do ultimo piso, enriba do que antes eran as oficinas do Plan de Accesos a Galicia e agora é o centro rexional da TVE, aínda que a TVE ocupa algunhas salas máis, no mesmo andar que o arquivo. Esta sala pertenceu orixinalmente ao arquivo e foi cedida por un acordo coa corporación. Segundo afirma, destinouse orixinalmente a arquivo toda a planta alta, aínda que logo foi evidente que había partes que non podían soportar o peso e logo tamén houbo goteiras, 43 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 1979 Adaptación locais para arquivo. 239


problemas coas xanelas... ... un verdadeiro desastre difícil de empeorar nin adrede; describe unha situación que é penosa. Usa o arquivo tamén unha sala na planta de abaixo, ao carón da TVE, pegada á capela; era a usada polos usuarios por ter mais luz. Desde que TVE pechou o paso a ela, quedou un tanto illada do resto e funcionarios e publico teñen que dar unha volta enorme; parte do segundo andar quedou, ademais sen baños nesa planta. Visto que así era necesario baixar, pasar polas oficinas do DNI da Policía e logo volver a subir, abriuse unha porta especifica, habilitouse un acceso pola zona sur dese mesmo piso. Pero como non se arranxou, esa parte (onde o forxado do andar era débil) esta medio abandonada, con lixo que deixan alí os que arranxan as luces da Catedral, os que fixeron a obra da TVE... Pola contra, a TVE ten un acceso doado ao arquivo, o que supón un risco de seguridade. De nada serviría a porta de ferro do arquivo, xa que a TVE accede polo outro lado. Véxanse planos no anexo documental44. 1980/10/27 Adicional ó proxecto de adaptación de locais para arquivo municipal. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5, mazo 1 Informe da oficina de arquitectura Ese adicional débese a cambios suxeridos polos concelleiros Ramallo e Estévez, son intervencións que buscan que o arranxo que se ía facer se adapte ás necesidades dun arquivo, a xanelas, etc. Ao parecer cedéronse algúns locais desta zona (antes) á TVE Orzamento de 401.791, 65 pesetas, aprobado polo pleno o 30/10/1980 Planos no anexo documental45. 1981 Adaptación de locais na planta baixo cuberta do Pazo de Raxoi para arquivo municipal. AMS, Edificios 5, mazo 3 Esta é a mesma obra que a contida no expediente do mazo 1 Adxudicouse á empresa COUSA, SAE, por importe de 2.290.538 pesetas. 1988 Obras de reparación do Pazo de Raxoi AMS, Caixa 563, orden 15 Baixo dirección de Ladislao Gallego Villanueva, arquitecto municipal Informe do arquitecto sobre as deficiencias que presenta o edificio. Humidade Ambiental no arquivo Histórico: derivado das filtracións da cuberta pero tamén da condensación e falta de ventilación. Hai un deshumidificador pero é insuficiente xa que 44 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 1979 Informe arquiveiro e planos. 45 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 1980 Acondicionamento locais arquivo. 240


os espazos non son estancos. A configuración dos espazos non permite unha ventilación natural. Propón adquirir varias unidades deshumidificadoras para as distintas estancias. Custe aproximado de 1 millón de pesetas. Detención e extinción de incendios: non existe medida algunha implementada. No caso da seguridade, son escasas. Propón instalar no arquivo portas de seguridade, cando menos para garantir a seguridade dos documentos. Estima o custe do sistema de detección e extinción en 5.500.000 pesetas e o de seguridade en 500.000 pesetas. En total son uns 27 millóns de pesetas. Pediuse unha subvención 1993/04 Rehabilitación de dependencias de plantas 2ª e 3ª do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios Raxoi, 6 Rehabilitación, reforma e redistribución das dependencias de parte das plantas segunda e terceira, non afectando á estrutura do edificio. Consiste fundamentalmente na demolición dos tabiques que obstaculizan a nova reordenación e a execución dos muros. Tamén se levanta o pavimento actual deteriorado substituíndoo por outro novo de madeira de elondo e píntanse todas as paredes e reponse a carpintería deteriorada. Céganse algúns pasos de muros existentes e ábrese outro acordes á o funcionalidade da nova distribución e colócanse novos falsos teitos nas dependencias que carecen diso e nas que xa hai adáptanse á nova instalación. Orzamento: 55413960 pesetas Na segunda planta no plano antes da reforma estaban a oficina do concelleiro e dun técnico, a oficina de urbanismo, os despachos dos técnicos, reprografía; na capela está o arquitecto do proxectos do Xacobeo 93. Sinálase a zona que se cedeu á Xunta. Do outro lado unhas dependencias de Estatística da Universidade, e un despacho de T.V. Refórmase a zona da oficina de urbanismo e ese corredor. Tamén despacho de reprografía. No terceiro andar hai despacho de grupo político, despachos de asesores, o arquivo, varios despachos de técnicos de patrimonio e rehabilitación, disciplina urbanística, a zona cedida á Xunta, algunhas dependencias ocupadas por TV Arquitecto: Ladislao Gallego Villanueva Empresa encargada de la obra: COTISA. Consulting Técnico de Ingeniería SA Planos del estado actual 3º andar Apertura de ocos de paso en muros de cachotería rematado con recebado de cemento e pintura. Demolición tabiques de ladrillo Levantado do pavimento Tabiques de ladrillo e enfuscado con morteiro de cemento Falso teito de pranchas acústicas Tarima de madeira de elondo Pavimento de taboleiro flotante 241


Pavimento de plaqueta Azulexados de plaqueta Reposición portas Instalación dun aseo Ampliación da instalación da calefacción Adaptación da instalación eléctrica Pintura plástica

1998 Rehabilitacion das plantas 2 e 3 do pazo de Raxoi AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 6 Basicamente reparación mediante acuchillado, lijado y barnizado de los pavimentos de escaleras, pasillos y dependencias que disponen en la actualidad de tarima de madera... En aquellas dependencias y pasillos con pavimento actual de moqueta sobre madera en mal estado, se procederá al levantado de la madera, moqueta y posibles recrecidos, substituyéndolo por nuevo entarimado de madera de elondo, castaño o similar... En la planta 3ª se procederá al levantado del pavimento de losetas de Ceflex y su substitución por pavimentos de PVC, tipo linoleum. Orzamento: 16.546.503 ptas. Planos no anexo documental46 1998/07/17 Planos. Afecta a metade do edificio. 3º andar. Arquivo, UXT, despachos grupos políticos, asesor xurídico. os que teñen o 1 cambiar pavimento (linóleo) e co 2 acoitelado, lixado e vernizado.

46 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 6 1998 Rehabilitación. 242


Instalacións A lumeado / E l e c t r i c i d a d e /Ca l e f a c c i ó n / Te l e f o n í a As referencias identificadas deste tipo de equipamentos son relativamente escasas e, de feito, non puideron localizarse os expedientes máis recentes. A instalación ou renovación destes servizos mereceron proxectos propios pero o certo é que a maioría das referencias están inseridas en programas construtivos de maior alcance. As grandes reformas das décadas de 1950 e 1970 incluíron intervencións nestas áreas, centrándose polo xeral na substitución de elementos obsoletos. Moitos destes elementos entraban no edificio e nas diferentes dependencias a través da fachada. Os diferentes cables comezaron a ser retirados na década de 1990, sendo especialmente relevante a canalización feita con motivo da instalación do servizo Ibercom, que sería a usada no futuro por outros servizos. Son moi interesantes as informacións sobre o primeiro alumeado, que ía no exterior, tanto na fachada como na porta do cárcere (1822); é a instalación definitiva, por canto a primeira foi implementada durante a ocupación francesa para facilitar a vixilancia da cidade. Temos que supoñer que a iluminación interior se facía a base a lámpadas e luminarias de aceite ou gas, que funcionaba na cidade desde 1874. Non coñecemos en que momento se electrificou o alumeado, aínda que hai que pensar que tivo lugar o tempo que o resto da cidade, que inaugurou a luz eléctrica en 1902; en 1914 se propuxo xa unha primeira ampliación desa instalación. Con anterioridade houbera algúns experimentos que poderíamos encadrar no ámbito do festivo como cando se alumeou electricamente a fachada para dar a benvida aos Duques de Montpensier en 1852 (Bonet Correa 2003: 54). De aquí en adiante pode afirmarse que todas as reformas de certa envergadura feitas no edificio comportaron unha renovación ou ampliación do tendido e, sobre todo nos temos recentes, unha substitución das luminarias. Os proxectos máis requintados son os dos salóns nobres, por canto precisan de luminarias acaidas e instalacións coidadosamente rematadas. No resto das dependencias búscase a funcionalidade dos elementos elixidos.

Proxecto para a calefacción para o 1º andar (AHUS AM 2480, 1-9)

É rechamante que un edificio con funcións non só institucionais senón tamén residenciais teña tan poucas chemineas, asi que non se pode descartar que estean ocultas. Para o aquecemento nos tempos antigos debeu facerse sobre todo con braseiros. O primeiro proxecto de calefacción moderna é de 1928, cando se colocaron radiadores nas dúas plantas correspondentes ao Concello. Co século XX, chegou o teléfono pois aprobouse a instalación o 31 de outubro de 1900 a súa instalación nas dependencias municipais , que irían progresivamente ampliándose. 243


En 1997 procedeuse á instalación dun sistema de videovixilancia do edificio, que buscaba conciliar a seguridade co libre acceso ás dependencias públicas.

Auga s /Fon t a n e r í a / S an i t a r i o s Dada a orografía da zona onde se sitúa o edificio e a súa disposición en dous niveis diferenciados a xestión das augas e humidades sempre resultou complexa, sobre todo na zona dos sotos que tiña que xestionar non só as augas limpas e grises que viñan de arriba senón tamén as producidas nas súas propias instalacións. Disto se deriva un número importante de intervencións que foron tanto obras complexas como arranxos e renovacións puntuais. Descoñecemos a disposición inicial destas instalacións. En 1821 ordenouse a construción dun retrete nas instalacións do cárcere (construir un común en la cárcel pública...que por esta falta se experimenta con grave prexuicio de la salud pública) que se encargou ao mestre Agustín Trasmonte. Parece difícil pensar que esta instalación non se previra no deseño inicial do edificio así que haberá que pensar nunha renovación ou ampliación, ou ben a súa conexión a un caudal de auga que levara as inmundicias cara ás cloacas. Intervencións deste tipo documéntanse con facilidade na zona das prisións para reparacións (1831), para novas instalacións como as tubaxes de ferro que se armaron na fachada do cárcere para sacar as augas dos lavabos (1888) ou para facilitar o desaugado da praza, como cando se acondicionaron os locais da Costa do Cristo (1984). Deberon ser frecuentes tamén as operacións de limpeza e arranxo dos canos que conducían as pluviais, tanto nos andares altos (1857, como na zona do cárcere (1883). O certo é que a condución das augas dos tellados e a do saneamento cara fóra a través da zona do vello cárcere e ocasionou máis dun asolagamento por rotura ou entupido das tubaxes (1883,1949, 1950). A auga viña de arriba pero noutros sitios rebordaba as canles soterradas e emerxía asolagando os pisos, pois as conducións antigas son maioritariamente en pedra. Ademais do sanitario xa citado, temos constancia da construción doutro en 1910 nas dependencias municipais, na escaleira de servizo sur, que houbo de facerse en dúas fases ao non haber orzamento para conectar a instalación coa traída de augas. En 1915, renovouse o WC da Falcona, que se alimentaría cun depósito de ferro instalado nas proximidades, e que viría a substituír á pía de pedra que servía de urinario. Ao sumidoiro da Trindade irán directamente os servizos instalados en 1948 para os xulgados municipais, sitos na primeira planta; nesa zona, pero na planta baixa estaban os que usaba a Policía Armada (1949). Neste aspecto, a intervención máis relevante tivo lugar en 1830 cando se construíu na zona do cárcere unha fonte que dera servizo aos internos. Supuxo a implementación dunha acometida que trae auga desde a traída municipal na praza de

Proxecto de reforma dos retretes do pazo municipal (1910) (AHUS AM 2480, 1-5)

244


San Xoán. Dalí saía unha canle de pedra que chegaba até o pórtico do Seminario e baixando en perpendicular chegaba ao piso principal do cárcere a través dun paso furado nos paramentos do edificio. As canles de barro embreado foron encastradas en obra de pedra e todo o conxunto protexido para evitar roturas por golpes no traxecto que as conducións ían baixo as rúas. Houbo que facer máis dun cóbado, pois había que salvar tanto a traída de auga para o pazo arcebispal, como a cloaca xeral que baixa pola actual Costa do Cristo como as tubaxes que recollían as augas de choiva da praza do Obradoiro, pois eran conducidas ao cárcere para servir aos comunes. A auga entraba no cárcere, como xa se dixo, no piso principal; nese punto construíuse un depósito de pedra de perpiaño e ao seu carón un armario onde estaba a billa da que saía o caudal que podía dar servizo ao piso principal pero tamén encher outro pequeno depósito. Este estaba na parte baixa do armario e del saía unha pequena canle que levaba as augas rebordantes a través dunha canle de barro revestido con ladrillos a introducirse en una atagea que también se fabricó de nuevo, con dirección a la de los comunes. Cheo este depósito, o caudal se reconducía a outro, sito no baixo, que daba servizo á cociña. Aínda continuaba o rego, por unha canle de barro recuberta, por detrás da capela e a tribuna até saír ao patio do cárcere e a un depósito que se fixo na zona das mulleres. Ao carón desa billa faríase un lavadoiro, que se protexería cun pequeno tinglado. Todas as augas sobrantes ían cara aos comúns: con los derrames y desperdicios de las aguas, asi de los de los depósitos interiores como los del patio, van por medio de atageas a los comunes y sus albañales, a donde también se reunen las aguas de la Plaza Real y las de los tejados del Seminario... Dos datos revisados despréndese: •

As pluviais baixan polas fachadas e son conducidas aos desaugadoiros que atravesan os sotos do edificio e saen cara á rúa Trindade.

As da Praza do Obradoiro (incluídas as da parte municipal do Pazo) eran recollidas tamén e foron usadas para sanear as latrinas do cárcere

As pequenas obras en pedra, e se cadra outras, se facían co material procedente da canteira que o concello posuía en Santa Marta.

Unha condución antiga de saneamento baixa pola Costa do Cristo, ven da zona alta da cidade a través do Arco de Palacio.

Entrecruzándose con ela baixa (atravesando á praza) unha traída de augas que subministraba ao cárcere.

As augas pluviais e de saneamento corren inmediatas y a lo largo de la muralla, comprendida entre dicho esquinal (Inferniño de Abaixo) y la Casa de Baños (1871).

No corredor Sur, unha liña vertical de retretes acomete a un conducto de piedra, al parecer visitable (1950).

245


Documen t o s Fon t an e r í a /Auga s / S an i t a r i o s

1821/04/24 Construción dun retrete no cárcere. AHUS AM 347, fol 629v Siendo urgente la necesidad de construir un común en la cárcel pública que pribe del mexor modo posible del hedor que por esta falta se experimenta con grave perxuicio de la salud pública como está reconocido se resuelve que el maestro Trasmonte proceda a la execución... 1830 Expediente de construción no cárcere dunha fonte, disposta pola Xunta de Policía Urbana AHUS AM 1402, sen foliar Obra ordenada polo Capitán Xeral de Galicia e executada polo mestre fontaneiro da cidade. É un expediente moi detallado. Contén: Descrición das obras das conducións que se fixeron na praza de San Juan, sobre la cañería que conduce el agua al Palacio arsobispal \se hizo un registro/ todo de piedra, cantería labrada, con una pila de descanso que sirve de expurgador... se crearon dos ramais, o de 12 marabedís (de diámetro) que corresponde á fonte do pazo arcebispal e outro de seis mrs de agua, que es la que por ahora se destina a la carcel. Desde este registro hasta el pórtico del Seminario y pared de la cárcel que coincide perpendicularmente debajo de las columnas y corresponde al piso principal de la cárcel, en cuyo punto -como el más proporcionado para la introducción y distribución de las aguasse taladró la pared de una parte a otra. Se construyeron seiscientos setenta pies lineales de cañería de arcabuces de barro embetunados y empotrados con mezcla de cal y arena en caños de piedra de cantería labrada con sus cobijas de lo mismo. Todo ello bien asentado y a la profundidad competente para que el golpeo de carruages y aguas no puedan perjudicar a la cañería. En cuya distancia hubo que hacer algunos desmontes y roces en peña, a fuerza de pico; y seis codillos orizontales para apartar y salbar la cañería de la cloaca general que baja por el arco del Palacio y de las alcantarillas de la plaza Real, destinadas a conducir las aguas plubiales a los comunes de la cárcel, cubriendo todo con tierra bien apisonada y construyendo nuebamente los empedrados en los sitios que se han levantado a este fin... En el piso principal de la carcel, arrimado a la pared a donde// se dirigió la cañería, se construyó con la altura proporcionada un depósito errado que contiene veinte y un pies cúbicos de agua, de perpiaños de piedra cantería de granito fino labrados, machiembrados y embetunados en todas sus juntas, cuyas piezas por la parte superior están aseguradas con gatillos de bronce y en el medio de su cubierta.... al lado de este depósito, se hizo una alacena, también de cantería labrada con su puerta de madera, cerradura y llave, en cuya alacena se colocó un grifo con llave de bronce emplomado en el depósito acia la parte de 246


abajo para sacar agua y abastecer della el pìso principal, o dejarla caer si se quiere en una taza o pila de piedra, que sirve de suelo a la alacena; desde la cual por un pequeño agugero baja atrabesando la bóveda por un caño oculto de arcabuces de barro rebestido de fábrica de ladrillo asentado en cal, al piso bajo a introducirse en una atagea que también se fabricó de nuevo, con dirección a la de los comunes, de manpostería con un registro de cantería para su limpieza. Cando o depósito está cheo, cae a auga nunha canle que conduce auga a outro depósito das mesmas características situado no baixo, que leva 56 pes cúbicos de auga, do que se colle auga para a cociña e todo o piso, por ser de maior consumo déuselle tamén maior capacidade. Cheo este segundo depósito, as augas rebordantes se vierte por un taladro a un caño igualmente de arcabuces embutido en la parez, guarnecido con mezcla de cal y arena, atrabesando el transito de la capilla y el de la tribuna, taladrando a este fin otras dos paredes y practicando en esta distancia tres codillos para dejar libres dos puertas, sale al patio de la Carcel, y por otro caño de piedra de canteria cubierto, puesto en canzorros de igual piedra introducidos en la pared, va a surtir otro deposito colocado al frente de una ventana de la estancia de las mugeres, construido de igual piedra, forma y circunstancias que los anteriores, con la cavida de 36 pes cubicos, tamén con grifo, para uso das mulleres para que puedan con libertad usar del agua para sus menesteres y aun labar en la pila de la alacena los pañales de los niños. Arrimado al depósito del Patio, se construyó un labadero para labar toda clase de ropa. Para isto fixose unha gran pila de piedra canteria de una pieza, y mas bajo que ella por otro lado se formó un estanque de bastante capacidad también de cantería labrada machiembrado y embetunado.. as augas sobrantes pasan cara os comúns. Para que se poida lavar en calquera tempo, armouse un pequeno tinglado que protexe a instalación con un entramado fuerte de madera apoyado en la pared y dos pilares de piedra cantería, cubierto de losas de pizarra labradas y bien unidas en forma de tejadillo para evitar la filtraqción de las aguas y continuas reparaciones. Como los derrames y desperdicios de las aguas, asi de los de los depositos interiores como los del patio, van por medio de atageas a los comunes y sus albañales, a donde también se reunen las aguas de la Plaza Real y las de los tejados del Seminario, y que a unos y otros les galtaba el libre curso por hallarse atollados de escombros, de tal manera que aun en los pequeños aluviones se salía el agua formando balsas y estendiendose por los pavimentos de la Carcel, imposibilitando el tránsito, hubo que desocuparlos y limpiarlos hasta dejarlos espeditos, echar diez varas de cubiertas de piedra canteria, limpiar dos letrinas cuyas materias fecales y mas broza arrojada por los comunes estaban consolidadas por falta de corriente y desagüe. En todas estas obras se han invertido 22.569 reales.... O orzamento inicial era menor porque só atendía ao básico da condución de augas. Pero co proxecto definitivo, fixéronse cuatro fuentes, tres dentro de las estancias, bien repartidas, en donde los encarcelados de ambos sexos pueden beber a cualquier hora y con toda libertad agua limpia y fresca, labarse en las pilas de las alacenas y sacar la necesaria para más usos de la vida, y la otra en el patio que ademas de tener igual destino, sirve al

247


labadero, y los derramenes de las aguas de unos y otros contribuyen a la limpieza de los albañales de la Carcel. Considerase suficiente o tamaño dos depósitos, mesmo nos anos de maiores secas. Pregos da contratación da obra da condución e canos, así como a relación de estancias polas que pasa e as súas dimensións: Pedra da canteira de Santa Marta. Segundo a minuta de medidas, o cárcere estaría composto de: Piso baixo: corpo de garda (coa súa cociña), “presentado”, Falcona, cuarto de mulleres coa súa cociña, outro cuarto de mulleres, un terceiro ou enfermería, paso das mulleres para a tribuna da capela, transito da capela desde o presentado, transito ao cárcere eclesiástico, presentado do cárcere eclesiástico, primeira enfermería de homes, segunda enfermería de homes, cociña de homes, tránsito á tribuna da capela para homes. Dado que houbo que lousar varias zonas se fai orzamento. Pedra de Santa Marta sobre terra apisoada. 1830/6/18 Escrito de petición ao consistorio para que se autorice e financie esta obra; enviouse copia a todas as entidades e conventos da cidade. Neste exponse a mala situación do cárcere e a falta de auga, que fai temer á Junta de Sanidad por unha epidemia que cause a morte aos reclusos, que son presos e non criminais. Solicitase unha achega nun pago único ou nunha subscrición mensual. Colección de respostas: diversidade de apoios aínda parece que só reuniron parte da cantidade necesaria. O licenciado Jacobo Flores deu gratis unha pía de pedra de cantaría para o lavadoiro, que se taxa en 120 reais. O mestre dourador Rufino Peña deu tamén gratis dúas mans de terra vermella ao óleo, para a parte interior de dous dos depósitos, que se taxa en 100 reais. Esta obra prolongouse durante 1831, xa que parte do diñeiro ao ser de subscrición mensual foi chegando aos poucos. De feito, a obra de limpeza de latrinas que se cita a continuación debeu ser un ampliado desa obra. 1831/03/06 Reparación dunha das canles do cárcere real desta cidade, que conduce as augas pluviais da "Plaza Mayor" e do tellado do Seminario aos comúns; reparación dun destes e limpeza da latrina. AHUS AM 1402, sen foliar ... desatollar dentro de la carcel un canal en la distancia de veinte y nueve varas que se halla lleno de tierra y escombros, sacar estos fuera del edificio............ 203 reais. ... cubrir diez varas del mismo canal que se hallan faltosas de cubiertas con piedras de cantería de Santa Marta, que deben tener una vara de largo y un pie de grueso a......... 30 reais. ... reparar un común en su asiento con unas piedras de cantería de largo y grueso competente por estar todo inutilizado.... 80 reais. 248


... por limpiar la letrina y una porcion de canal de su desague... 120 reais. Asina o orzamento José Otero 1831/04/16 Demo s t r a c i ó n d e l o s s e ñ o r e s s u s c r i p t o r e s .... referido á obra da fonte. Impreso. AHUS AM 1402, sen foliar Quen pagou e o que se fixo; contén un resumo da obra. 1857/07/01 Reparacións no edificio, zona do Seminario. Recoñecemento das obras necesarias que fixo Benito Blanco, mestre carpinteiro. ACS IG 430, sin foliar. Obras no edificio. ... retejar y embetunar toda la cañaría; como asimismo echar algunas puntanadas para reparo sobre ellas, sin esto no hay donde asegurar la teja; lagunas losas que dan aguas a las canales, asi también alguna que otra clabadera por hallarse podrido todo. También necesita empalmar algunas vidrieras corcomidas del temporal, las que no se pueden habrir. También es de hurgente necesidad echar alguna que otra tabla en los pisos. Asi también echar dos divisiones y con esta hacer cuatro, que ya le heran hantes, las que fueron desechas en tiempo que ocupó dicho edificio el General Aguía; estas pueden formarse de tablazón de pino, cubiertas de barrotillo y su masilla de cal; también se necesita blanquear las habitaciones de los confesores Calcula uns 7000 reais; leváronse a cabo. 1871 Expediente para a aliñación e ensanche da rúa do Inferniño de Abaixo desta cidade AHUS AM 2022 exp.11 Informe de Manuel de Prado: no siendo esta calle ni aún de mediana importancia, por la poca gente que por ella transita, he procurado hacer en su actual alineación, las reformas que considere más indispensables, teniendo en cuenta el estado de sus edificios, que si bien muchos de ellos no son de agradable aspecto, ofrecen mucha vida por su solida construcción. Calquera outra aliñación implicaría unha considerable expropiación. A existencia dunha fonte no campo do Inferniño impediu dar máis ancho ao entronque da rúa nesa zona, como tambien los caños o cloacas que conducen las materias inmundas de la carcel y las aguas sobrantes de la mencionada fuente, que unas y otras corren inmediatas y a lo largo de la muralla, comprendida entre dicho esquinal y la Casa de Baños.

1883/06/ Arranxo dos canos na cárcere AHUS AM 1402, sen foliar 249


Por terse producido la inundación de aguas en varias piezas o departamentos de la cárcel pública, atribuyéndose a que se hallan obstruidos algunos de los tubos que las conducen desde los tejados del edificio 1883/11/26 Comunicación do alcalde sobre inundacións. AHUS AM 1402, sen foliar Por mor da gran choiva de onte á noite se llenaron de agua parte de los alrededores de este establecimiento, llegando muy cerca de la capilla y al punto donde se halla la paja, teniendo que separar parte de esta a otro sitio. Esto es a mi juicio a causa de un caño -que pasa por debajo de uno de los referidos corredores- inunda, algo atascado y que no da el suficiente paso a las aguas que caen del edificio. 1888 Expediente para a poxa das obras que se executarán nos diversos departamentos do cárcere público AHUS AM 1402, sen foliar Orzamento e condicións técnicas. Na cocina da sección das mulleres: • Unha mampara de madeira que separe a cociña do comedor e construción dunha porta que dea acceso á cociña e á capela. • Vertedoiro de granito para a cociña. • Taboado de piso para a zona das mulleres. • Unha mesa de comer, de 6 m x 1 m, con tapa de holanda vermella con dous bancos. • Unha mesa para el lavabo de mulleres, de piñeiro vermello, cuberta cunha prancha de cinc. Departamento das mulleres: • Na primeira coxía: 38 metros cadrados de tablazon machiembrada para o piso, sobre os pontóns actuais; percha de madeira de castiñeiro de 2 metros de longo e un banco das mesmas dimensións, que irá fixado á parede e ao chan. • Na segunda coxía: 53 metros cadrados de taboado para piso, en madeira de castiñeiro; 2 perchas de madeira de 2 metros e un banco. Piso alto: enfermería: 122 metros cadrados de piso de madeira, cos seus pontóns. Todo castiñeiro; 20 metros lineais de percha, 5 bancos de 1 metro de longo. 5 ocos de vidreira, madeira de castiñeiro, que se colocarán na coxía; cristais dobres. Habitación de presos de tránsito: pechar os 3 arcos con enreixado de pontóns que xa hai, en el cuerpo de transitos y lo que cierra el arco del pasillo que da ingreso a la enfermería; levantar y volver a sentar un trozo de piso en este nuevo cuarto, colocandolo en el departamento que recibe luz de las escaleras.... una mesa lavabo de madera de castaño....

250


con 12 agujeros para jofainas de hierro galvanizado, cubierta con plancha de zinc.... ademais dos grifos, jofainas, tubaria... 11 m de tubería de hierro fundido que han de colocarse en la parte exterior de la fachada para dar salida a dichas aguas del lavabos.... vidreira, ganchos para toallas.... Está aquí tamén o prego técnico, coas características da obra. 1910 Proxecto de urinario para a Casa do Concello. AHUS, AM 2480 1910/07/07 Se ha procurado en el proyecto satisfacer las condiciones todas de higiene y salubridad pero aun cumplidas, el proyecto por necesidad tiene que ser deficiente a causa del emplazamiento. El único sitio disponible dada la actual distribución de las dependencias municipales es la meseta de la escalera que comunica la galería de oficinas con la azotea del edificio y aunque semejante sitio reúne buenas condiciones de luz y ventilación es siempre impropia una meseta de escalera cualquiera que se su ancho para la instalación de los servicios de que se trata. Con la instalación proyectada se cumple una necesidad ineludible del edificio pero no se cumple bien. Lo reducido de la cantidad presupuestada solo permite realizar al presente la colocación completa de los aparatos y sus accesorios pero no el servicio de agua sin el cual no pueden funcionar aquellos aparatos y no podrán ser utilizados hasta tanto que nueva consignación permita que el sistema haya sido completado... No prego de condicións entre outras cousas di que Los baldosines de la clase que se fabrican en Ariza o Valencia. Superficie tersa, plana y brillante. Espesor uniforme. Blancos y rojos. Azulejos de la clase que se fabrican en Valencia. Blancos. Trae tamén especificacións sobre o morteiro hidráulico, o asfalto, o mármore (branco) a madeira, ferro forxado. A instalación dos urinarios han de ser Sistema "Berford" respaldo plano. Os inodoros serán de porcelana. Biombo colocado diante dos irunarios "será de hierro y metal Deploye formado el revestimiento interior de placas de marmol". "Será de la calidad y dimensiones que fabrica la "Sociedad Española de Construcciones metálicas " Talleres de Zorrosa, Bilbao. Véxase plano no anexo documental.47 1915 Proxecto de reforma da prevención municipal, coñecida como a Falcona. AHUS, AM, 2480 É un lugar húmido, lóbrego e de deficiente distribución. A petición de reforma é de xaneiro de 1915 e o orzamento é do 12 de marzo de 1915. Desmonte de retretes actuais e colocación de dous retretes. 516 pesetas. Na memoria descritiva: 47 AHUS AM 2480 Exp 1, 02, 1910 Proyecto urinario 251


El objeto principal de esta obra es establecer la debida independencia entre el retrete destinado al servicio de la casa y el del público y conseguir mayores condiciones higiénicas de las que hoy tienen los actuales que son bastantes deficientes. ... Consiste en dividir en dos partes..., el espacio que hoy ocupa el primero de aquellos, mediante un tabique en panderete, debidamente guarnecido y que no alcance la altura del techo para que la luz y la ventilación proporcionadas por la ventana se reparta por igual... Los aparatos que hoy tienen se sistituiran por W.C. que recibirán el agua necesaria de un depóstico de hierro galbanizado colocado en el desvan que está a plomo con aquellos locales y de un metro cúbico de capacidad. El zócalo será de azulejo blanco... El pavimento actual, que es de cemento, se respetará.. ...La pila de piedra hoy destinada a urinario se sustituirá por un recipiente de porcelana... Arquitecto. M Fernández Rugel. Véxase plano do proxecto de reforma no anexo documental48. 1948 Obra para construción dun aseo para o servizo do xulgado de 1ª instancia que se instalará no espazo que se segrega ao local ocupado polo Colexio de Avogados. AHUS, AM 2480 Desaugará ao sumidoiro da rúa Trindade. Toma a instalación da planta inferior. 12 de decembro de 1948 1949 Expediente sobre augas que se filtran no cárcere AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 2 1949 Oficio do director da prisión Comunica que con mucha frecuencia suelen inundarse de agua los departamentos del bajo y primer piso de este establecimiento, situados debajo de los retretes de la Policía Armada, filtrandose a traves de los muros con perjuicio de los mismos y la higiene para los recluidos que en ellos pernoctan 1949 Informe ao respecto do arquitecto municipal Las filtraciones a que se refiere... son ocasionadas por la carencia de parte de la tubería de plomo de la instalación de agua a presión en el retrete contiguo al local de la Guardia de Seguridad, situado sobre los locales en que aquella se producen y cuya tubería en parte ha sido arrancada, ocasionando que al abrir la llave de paso para desatascar el retrete vierta agua abundante por el extremo de la galeria cortada. Propón repoñer a peza e tamén poñer vixilancia para que non volvan a roubala 1949 Oficio do Comisario Xefe 48 AHUS AM 2480 Exp 1, 05, 1915, Proyecto urinario 252


A obra aínda non se fixo malia que esta aprobada. A situación é tan penosa que un dos presos esvarou e caeu, e tivo que ser atendido no hospital, o que comunica ao concello urxindo a reparación. 1950 Oficio do inspector Xefe da Policía Nacional sobre a necesidade de reparar os charcos e humidades AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 2 ... Encontrándose en pésimas condiciones de higiene y salubridad los retretes anejos a esta comisaría y existentes en el bajo del edificio del Palacio de Rajoy, ya que las tuberías de los desagües por ser de muy poca sección no absorben totalmente el agua que queda depositada en el suelo desgastado por el tiempo y uso, formando charcos que dificultan la entrada en dichos retretes, cuyo único urinario y placa turca, así como baldosa de la pared y suelo están completamente corroidos por el uso.... Solicita que se arranxe urxentemente. Acompaña a petición cun croquis moi básico a lapis e os cálculos dun arranxo 1950 Oficio do Depositario Municipal sobre humidades AMS, Pazo de Raxoi 2 Por fin el agua que discurre hace tiempo por las paredes de los retretes de las oficinas municipales, hizo en el día de ayer, su aparición en el local de la oficina a mi cargo Xunta un informe de inspección ocular feito polo arquitecto municipal: a auga ven non só dalí senón tamén dos retretes de arriba; todos están situados na mesma vertical: todos estos servicios acometen a un conducto de piedra, al parecer visitable, cuyas juntas dejan paso a tales filtraciones, que se acumulan principalmente en el piso de piedra que cubre los retretes antedichos... habería que facer unha exploración e para elo suspender o uso dos servizos e abrir os muros. Apróbase o gasto.

1972/03/30 Recepción das obras da instalación de auga quente na alcaldía. AMS, Raxoi, 4 Recepción definitiva das obras de instalación para auga quente na zona da alcaldía. Obras realizadas por Rodolfo Lama. A recepción provisional destas obras foi o 30 de marzo de 1971 executadas segundo o proxecto. 1984 Construción de entreplanta e acondicionamento de locais, Costa do Cristo, Pazo de Raxoi 253


AMS Caixa 677, orde 1 También se colocan unos desagues de la terraza superior para evitar las humedades producidas por las aguas de lluvia recogidas en la terraza y que se deslizan por la fachada. 1997 Orzamento e proxecto para a reconstrución e renovación de dependencias do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 Actuacións na planta de Alcaldía e na planta baixa (Secretaría e Protocolo). No piso principal: substitución de portas e xanelas da fachada principal, reparación da vidreira da escaleira principal, restauración do pan de ouro de cadeiras e portas, substitución dos parqués dos salóns, restauración das balconadas e do pasamáns da escaleira principal, remodelación do aseo de Alcaldía e pintado con pintura plástica dos corredores. Porque está todo deteriorado polo paso do tempo: xanelas que non pechan, vidros soltos, ferraxes desarmadas, cadeiras e portas deslucidas, parqué reducido ao seu mínimo grosor despois de tantos pulidos... Planta baixa: arranxo dos aseos da Secretaría Xeral e da zona de protocolo; pintado dos corredores, oco da escaleira e accesos dos diferentes pisos, de abaixo até o arquivo.

E l e c t r i c i d a d e / i l um ina c i ó n

/ c a l e f a c c i ón / t e l e f on í a

1822/09/24 Que se encargue na Coruña un f a r o l d e r e v e r b e r o para o frontis da Casa Consistorial e ouros dous mais pequenos. AHUS AM 353 fol. 290 dup 1822/11/06 Encoméndase ao vedor o coidado dos oito farois colocados para o alumeado público. AHUS Am 353 fol. 449r-v No luzcan en las noches de luna llena, a excepción de los dos de la cárcel, que lo harán en todas las noches... 1822/12/30 Conta da construción e colocación de farois. AHUS AM 353 fol. 561 1828/08/02 Razón dos farois colocados para alumeado. AHUS AM 375 fol. 377v 1866 254


Contabilidade correspondente a este ano ACS IG 430, sin foliar. Cuentas del Seminario de Confesores Carpinteiros 9060 reais en obras de reparación del Seminario. Inclúen, segundo dedúcese dos recibos, traballos de albanelaría e cantería, e duraron todo o ano. Tamén nota dos materiais (xiz, aceite de liñaza, albaialde, vidros, pintura verde, achumbado, porcelana, brocha, pintura porcelana e ferraxes) Pagáronse 491,17 reais ao mestre ferreiro por fechaduras ou partes delas, chaves, un rallo para un sumidoiro, rejas de los niños del coro.... esta última é a partida mais importante (277, 17 reais) Recibo do mestre vidrieiro: composición del farol grande de la escalera principal.... en 2 de junio, hechar 33 vidrios y masilla... en 3 de agosto, por hechar cuarenta y cuatro vidrios y masilla.... Chegaron a colocarse no tempo restante máis ou menos un centenar máis. 1900/12/13 Autorización para instalación eléctrica. Gac e t a d e Ga l i c i a . Núm. 301 (1900/12/13). Páx. 3 Que pase a la comisión de obras la carta de la empresa Gas y Electricidad que pide autorización para fijar 6 palometas de la red de baja tensión en el edificio Palacio de Rajoy. 1900 Expediente para a instalación do teléfono nas dependencias municipais. AHUS, AM 2480 Solicitude para instalar o teléfono do 31 de outubro de 1900. 1904. Concurso para a instalación de timbres eléctricos na Casa Consistorial. AHUS, AM 2480 ... colocar en la parte inferior de las arañas del salón de sesiones y alcaldía, una lámpara de 25 bujías con interruptor independiente a fin de obtener alguna economía en el alumbrado. Instalar en la mesa-despacho de la Alcaldía, una lámpara portátil La lámpara central de la araña colocada en el pasillo que da acceso al salón de sesiones, se hará independiente, poniéndole interruptor propio, con objeto de que aquella sea la que se encienda ordinariamente. Renovar el material de timbres eléctricos, por su estado de deterioro y aumentar los que sean necesarios. Colocar rodapiés de madera en la parte inferior de la pared de las oficinas generales, a fin de evitar el roce de los muebles.

255


1904 Emprazamento de casetas transformadoras e tendido de cables. AHUS Am 2044 exp. 13 Do transformador que estaba ao carón do que agora é a Delegación do CSIC en Galicia, sae un cable soterrado de 16mm de sección que rodea ao edificio pola rúa de Raxoi. Ao pe das actuais escaleiras desa rúa empalmaría con outra liña que ten percorrido Inferniño/Carretas. 1914 Modificacións propostas na iluminación eléctrica do Palacio Municipal. AHUS, AM 2480 Trae listaxe da iluminación da casa consistorial e o que se propón Trae varios orzamentos: "La Eléctrica Santiaguesa" "Couto y Daviña" "Relojería Suiza" "Casa Varela". 1928-1930 Expediente para calefacción das dependencias municipais. AHUS, AM 2480 Trae planos das 2 plantas onde se colocan radiadores. Ano 1928. Publicouse o concurso no BOP de maio de 1930.49 S.d. (Anos 70?) Proxecto iluminación dos novos salóns AMS, Edificios, Pazo Raxoi, 3 Plano no que aparecen o novo Salóns de Sesións, Sala Chimenea, Antepasillo, un corredor e unas escaleiras secundarias50. 1987 Adxudicación de Luminarias para as oficinas nos baixos de Raxoi AMS Caixa 566, Orde 9 Orzamentos Postos por Daviña 1988 Cambio de luces na oficina técnica e de planeamento no Pazo de Raxoi AMS Caixa 567, orden 2 Luminarias fluorescentes con difusores. 49 AHUS, AM, 2480, 1928, Planos radiadores 50 Ver anexo documental AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, Proxecto iluminación novos salóns. 256


1992-93 Ampliación de calefacción na zona de Urbanismo, segunda planta do pazo de Raxoi AMS, Caixa 545, orde 6 260 radiadores + tubaxe correspondente Orzamentos. 199? Informe sobre infraestrutura interior do Pazo de Raxoi, rede de telefonía. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5, mazo 3 Incompleto, aínda que si están os planos da planta baixa, primeira e segunda51. No ano 91, debido a unha ampliación da canalización que fixo Telefónica, foi imposible retirar todo o cableado da fachada e quedou na cara orientada á rúa da Trindade. Posteriormente e con motivo da posta en servizo da rede Ibercom por parte do Concello, fíxose un acceso por canle a través do soto do edificio e ao tempo aproveitouse para levar a canalización ao interior do edificio para que no futuro se meteran os cables dos servizos da Xunta en Raxoi. En la actualidad, los cables que dan servicio al Ayuntamiento ya están canalizados; para poder desmontar los cables en fachada que dan servicio a las dependencias de la Xunta se hace necesario construir la obra civil que figura en el plano número 20, hojas 1 y 2. La canalización reflejada en la hoja número 3 se hizo recientemente con motivo de las obras realizadas para habilitar el Consello de Cultura. 1997 Instalación dun sistema de seguridade no pazo de Raxoi mediante cámaras de televisión, segundo proxecto e orzamento feito polo departamento de tráfico. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5, mazo 3 Orzamento total: 24.534.000 pts Ao abeiro da Orde do 26 de decembro de 1996 (DOG 10 de xaneiro de 1997), o proxecto foi subvencionado pola Xunta. A petición está motivada en certos sucesos acontecidos o pasado Nadal (un incendio) que puxeron en risco a integridade do edificio. Buscase previr riscos e problemas e ao tempo cumprir o sentir da corporación de non establecer limitacions de acceso o mencionado edificio. A Comisión de Goberno, apoia esta proposta como solución dadas as características do edificio: con catro fachadas, falta de comunicación interna no conxunto do edificio, polo que non vale instalar dous policías na porta. A única solución viable é a instalación de cámaras. Serán achegadas por Abengoa Sainco Trafico. Son 3 cámaras.

51 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 5 Década 1990 Telefonía 257


Elementos mobles Son escasos os datos que a documentación achega sobre pezas concretas do patrimonio moble. Algo máis informativas resultan as imaxes antigas pero o arquivo fotográfico municipal consiste sobre todo en fotografías vinculadas a actos protocolarios; polo tanto reflicten as salas máis nobres, nomeadamente o antigo salón consistorial (hoxe salón vermello) e o despacho de Alcaldía. En calquera caso, poden verse nelas mobles, cadros, lámpadas e outros obxectos que levan de antigo no Pazo de Raxoi.

Do antigo Seminario apenas hai noticia así que os elementos mobles que podía ter son descoñecidos. Duns poucos temos hoxe algunha noticia. Son dos relacionados coa capela e o Cristo que presidía o pórtico de entrada ao edificio, que podemos documentar en 1828, cando era necesario desagravialo tras as festividades do Entroido. Sábese tamén que o cadro do arcebispo Rajoy que aínda se conserva, procedía da vivenda de D. Juan Antonio Rodríguez-Villasante, cóengo administrador; e tería sido adquirido xunto coa parte capitular do edificio nun lote no que entraban tamén algúns mobles. Hai maior noticia dos obxectos municipais. Segundo parece o Concello mudouse ao Pazo de Raxoi co que tiña nas casas consistoriais de Cervantes, sen que houbera un investimento en moblaxe por parte da corporación. De feito, o primeiro esforzo claro é de 1820 cando se acorda solicitar algúns obxectos que eran da recén extinta Inquisición. Pediranse bancadas tapizadas de veludo, unha escribanía, un dosel e mesas pero sabemos que só se obtivo unha alfombra, uns bancos e unha mesa que precisaron reparación. De feito pouco despois (novembro de 1821) procedeuse a adquisición dunha ducia de cadeiras. O arquivo e a custodia de publicacións e volumes de documentos trouxo consigo un amplo gasto en mobles e espazos. 258


Mandáronse facer andeis en 1822 e logo nas sucesivas mudanzas e ampliacións dos arquivos; mandáronse encadernar as coleccións nos anos 1822 e no período 1896-1900. Houbo tamén doazóns. En 1875 o veciño Gabriel Cabeza y Rodríguez intentou facer doazón á cidade dunha pequena colección de libros coa fin de crear unha biblioteca para instrución de las clases ocupadas todo el día en el trabajo e que non podían ir á da Universidade. Non está claro que a dádiva chegara a concretarse. Durante o século XX e en adiante, a reformulación dos espazos e a reasignación deles aos distintos servizos trouxo consigo a compra ou restauración dos mobles necesarios. Até os tempos da moblaxe industrial eran encargados a artesáns da cidade como Morón ou Anido que elaboraron pezas de gran calidade técnica, como aínda hoxe pode aprezarse. De cando en vez facíase limpeza e se tiraban ou poñían á venda obxectos vellos e arrinconados nos diversos almacéns, sobre todo nos faiados. Alí estaban, por exemplo, os vellos farois do alumeado público, que se tiraron na súa maioría en 1896. Non se atopou rastro algún, máis alá dos inventarios patrimoniais, da orixe dos cadros e outros obxectos hoxe pertencentes ao Patrimonio municipal.

Virxe de feitura antiga que presidía a escaleira monumental en 1951 (AMS)

Para celebrar a adquisición do edificio a Alcaldía encargou unha tirada conmemorativa de caixas de mistos

259


Documen t o s 1820/03/29 Acordo de xestionar co comisionado da extinta casa da Inquisición para que se cedan ás casas consistoriais os bancos recubertos de veludo, unha escribanía, dosel e mesas. AHUS AM 345 fol. 50v-51r ... se ha visto oficio... relativo a que continue la obra del convento de la Enseñanza... se acuerda se oficie con el comisionado para la ocupación de las temporalidades de la estinguida Inquisición a fin de que a imitación de lo práctico el que lo ha sido con igual objeto e año de ochocientos trece, aunque sea por ahora designe para esta sala consistorial los bancos cubiertos de terciopelo de que necesita, así bien de una escribanía, dosel, mesas, carpeta que se custodiarán hasta la superior resolución. 1821/04/03 Reclamación de mobles da extinguida Inquisición. AHUS AM 347, fol. 561r ... se junte y conteste que los únicos efectos que fueron entregados consisten en un dosel inservible, un escudo de armas que para nada es útil, una alfombra vieja, dos bancos y una mesa que han sido reparados para serbirse de ellos... esta corporación dispondrá el pago ... y gastos que se siguieron en recoger y conducir a este archivo los volúmenes de papeles del extinguido tribunal relativos a genealogías de sus individuos, pleitos civiles y aún criminales que se han seguido en él y que nada tiene que ber con lo perteneciente al ayuntamiento... 1821/11/27 Adquisición de 12 cadeiras para o Concello. AHUS AM 349, fol. 1765r-v ... por carecerse de asientos para el servicio de estas Casas Consistoriaes se ha dado orden al portero para la compra de doce sillas que ya se condujeron muy decentes y con sus asientos forrados de filipichín y dice han tenido de costo doscientos cuarenta y seis reales... 1822/02/15 Pago de construción de un armario para o arquivo. AHUS AM 351 fol. 203v-204r ... importante trescientos veinte y tres reales costo de un armario que construyó por encargo de esta corporación y como necesario para la colocación de papeles de la escribanía y libros, diarios de Cortes y otros interesantes...

260


1822/12/21 Pago dunha escribanía de estaño para la secretaría. AHUS AM 353 fol. 542 Cuenta del Sr. D. Antonio Vallesteros importe de ochenta reales costo de una escribanía de estaño que construyó para la secretaría... 1822/12/30 Gastos de encadernación de volumes. AHUS AM 353 fol. 556 1828/02/08 Escrito dirixido ao Capitán Xeral do reino de Galicia para que autorice unha procesión de desagravio á imaxe que recibe ultraxes con frecuencia e s p e c i a lmen t e en e s t o s d i a s d e Ca rnaba l c on p r e t e s t o d e l a s d i v e r s i o n e s d e l Ca rna v a l . AHDS, FG 49, sf Por referencias presentes noutras pasaxes deste mazo, sabemos que era esa efigie del Santo Cristo, colocada entre los pórticos de dicho edificio era unha ymagen de Jesus crucificado. 1875/7/5 Colección de Gabriel Cabeza AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 5 Gabriel Cabeza y Rodríguez, reuniu un lote de libros e quere crear con eles unha biblioteca destinada a la instrucción de las clases ocupadas todo el día en el trabajo material e que por iso non poden acudir á da Universidade. Inclúe o catálogo dos libros que ten e que lle gostaría doar para ese fin. Non queda claro se a doazón levouse a cabo. 1881 Expediente relativo á autorización concedida á Alcaldía polo Excmo. Concello para levar a cabo a construción dunha libraría-biblioteca para a secretaría do mesmo. AHUS, AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 6 Inclúe orzamento con deseño: madeira de nogueira no exterior, castiñeiro nos interiores, barnizado por fora. ...Teniendo de frente cuatro varas con su 1er cuerpo con puertas alacenas y en el 2º con bidrieras con los estantes movibles llevando buenas herrajes y cerraduras fuertes,.... 575 pesetas. Orzamento e deseño de Jose Anido e Hijo. Aprobouse o gasto. Se usará para gardar nela os boletíns oficiais, a colección lexislativa e outros libros de consulta frecuente. O moble entregouse o 28/01/1882.

261


1886/1914 Arquivo municipal antecedentes varios. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 8 1896: oficio do arquiveiro municipal para que se vendan ou tiren una porción de trastos viejos cuyo valor es insignificante, como los despojos de los antiguos faroles de alumbrado público, que sólo podran ser vendidos como hierro fundido. Notas sobre expurgo de documentos. 1891/1913 Obras, mapas, etc., doadas para o arquivo municipal AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 9 Escritos de envío e doazón de obxectos. Libros. 1908/08 Misiva da Xunta Organizadora do Centenario do Batallón Literario, achegando a medalla conmemorativa daquela data. 1913 Misiva da Xefatura provincial do ministerio de Fomento, remitindo planos da parte española no Norte de Marrocos, para que se coloquen nunha sala frecuentada da casa municipal. 1896/1900 Antecedentes sobre encadernación de coleccións da Gaceta de Madrid, padróns veciñais e outros volumes. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 10 1899/1905 Concesión e distribución de libros e folletos entre sociedades e escolas AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 11 É material repetido ou editado polo municipio. Darase a escolas de Santiago e centros galegos no exterior. 1925 Arquivo Municipal. Relacións de mobiliario, efectos e libros existentes en dita dependencia. AHUS AM, Arquivos e bibliotecas 1849/1909, ant. Inventario p. 58, exp. 18 1930/11/07 Evocación literaria da biblioteca de Ángel Amor Ruibal, notable teólogo e cóengo administrador do Seminario. E l Eco d e San t i a g o : d i a r i o i n d e p end i e n t e . Año XXXIV Número 14834 (1930/11/07)

262


Adosadas a sus paredes varias estanterías soportando impasibles el peso de millares de volúmenes que descansan en las variadas posiciones... 1936/04/11 Acordase ceder en depósito ao Seminario de Estudos Galegos diversos obxectos propiedade do Concello. E l Compo s t e l a n o : d i a r i o i n d e p en d i e n t e . Ano XVII Número 4717 (1936-04/11) Páx. 1 La Comision de "Facenda de Goberno Interior" informa una petición del Seminario de Estudios Gallegos que había quedado sobre la mesa en la anterior sesión, accediendo a que pasen allí, en depósito, varios objetos propiedad del Ayuntamiento colocando una cartelera indicadora donde se haga constar así. 1941/05/29 O alcalde fai doazón de varias baterías de cociña que estaban desde hai anos no faiado do Pazo de Raxoi. E l Compo s t e l a n o : d i a r i o i n d e p end i e n t e . Número 6329 (1941/05/29) Páx. 2 ... hizo entrega de gran cantidad de batería de cocina, en su mayor parte potas, a las instituciones benéficas de la ciudad. Los artículos hallabanse en uno de los desvanes del Palacio de Rajoy... 1951 Proxecto de obras de reforma na casa consistorial e instalacións da mesma AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2 Fíxose un arranxo na escaleira monumental. Acompáñase o expediente con dúas fotos nas que aparece unha escultura dunha Virxe María cun neno no nicho onde hoxe hai un busto do arcebispo Raxoi. Parece ser moi antiga52. 1970/05/17 O concello fixo unha oferta para a adquisición dalgúns obxectos presentes na vivenda do sr. Rodríguez Villasante. E l Pueb l o Ga l l e g o : r o t a t i v o d e l a mañana . ( 1 9 7 0 / 0 5 / 1 7 ) . Páx . 13 Dentro das xestións para adquirir o edificio, se informa que o concello fixo unha oferta para a adquisición dalgúns obxectos presentes na vivenda do sr. Rodríguez Villasante, cóengo administrador. Son entre outras cousas, unha cornucopia, diversos mobles e un retrato do arcebispo fundador. 1970 Presuposto da sala de aparelladores e peritos para compra de moblaxe. 52 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2, 1951 Proxecto de Reforma, fotos. 263


AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 Cómpranse mesas, cadeiras, armarios e taboleiros de debuxo. 66.720 pesetas. 1970 Presuposto para compra de mobiliario en la sala de delineantes. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 Cómpranse mesas de debuxo, tallos, lámpadas, mesas auxiliares, armarios e arquivadores. 96.279 pesetas. 1970 Presuposto para moblaxe no despacho dos arquitectos. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 Taboleiros de debuxos, lámpadas, tallos, mesas auxiliares, mesas de despacho, cadeiras de brazos, armario. 92146 pesetas 1978 Restauración do retablo da Capela AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 5 Informe da oficina de arquitectura, que propón a restauración do retablo, xa que caeu o copete do cadro do retablo da capela situada no segundo andar, partíndose en varios anacos. Propón que se faga tamén unha limpeza, tirando o lixo e area que se foi depositando, retirar as pranchas de fixación (que son de ferro) e substituílas por unhas novas de bronce. Tamén consideran necesario darlle unha man dalgún produto que asegure a conservación e resistencia fronte a insectos. Polo que parece o cadro foi restaurado, así que sería conveniente facer un repaso xeral do retablo e tamén arranxar a mesa de altar.

1988 Adquisición de mobles para escola da Policía Municipal, sita nos baixos do Pazo de Raxoi AMS Caixa 592, orden 12 Cadeiras e mesas .. estanse levando a cabo obras de restauración dos sotos do Pazo de Raxoi, para habilitar locais para unha adecuada instalación dos Servicios da Policía Municipal. Estas obras afectan a un local que se está acondicionando para Academia da Policia Municipal... debe equiparse con 24 pupitres para asistentes e unhas mesas para monitores coas sillas correspondentes... Arredor de medio millón de pesetas. Plano no anexo documental. 264


1997 Presuposto e proxecto para a reconstruciรณn e renovaciรณn de dependencias do Pazo de Raxoi. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 5 No piso principal: substituciรณn de portas e xanelas da fachada principal, reparaciรณn da vidreira da escaleira principal, restauraciรณn do pan de ouro de cadeiras e portas...

265


A reforma de 1951-1955 Foi a primeira gran intervención no edificio desde a súa construción, aínda que só afectou á zona pertencente ao Concello de Santiago e lévanse a cabo dentro das pautas establecidas no acordo entre o municipio e o arcebispo de 1877. Por iso foi necesario que no expediente constaran tanto a conformidade do cabido ao plan previsto como o acertado informe do arquiveiro municipal, que sirve para fundamentar ese requirimento. O proxecto foi deseñado e supervisado por José Banet, arquitecto municipal. Consistiu nunha reorganización das dependencias que ao cabo levou obras de adaptación aos novos usos; recuperáronse para a administración locais ocupadas polos arquivos e dependencias de diversos corpos policiais. O novo reparto situou na planta baixa a Portería, o Rexistro, a oficina de Arquitectura, Depositaría, Urbanismo, Sanidade e Beneficencia, no corredor da esquerda, e Estatística, Instrución, Persoal, Quintas, Certificacións e Contribucións, no da dereita. No primeiro andar, están a Alcaldía, Secretaría, Salón de Sesións, Intervención e Facenda. As dependencias quedarán articuladas a través da escaleira monumental -que será reservada como acceso de honra- e da escaleira de servizo do corredor Sur-. Nos dous andares renovaranse os servizos sanitarios. Son en realidade unha serie de obras que foron sucedendo dentro dun plan global. Foron executadas entre 1951 e 1955. Para adaptarse a esta proposta fixéronse as seguintes operacións: •

apertura de portas e ventanillas nas dependencias que o precisaran do corredor sur, nos dous pisos.

Reconstrución con madeira de castiñeiro da carpintería exterior, aproveitando vidros e ferraxes no posible.

Substitución dos pavimentos de madeira estragados.

Reparación dos chanzos das escaleiras; substitución das pezas de perpiaño existentes por outras de gran fino na totalidade da escaleira de honra e até o primeiro andar na outra.

Outro tanto se fará co pavimento do pórtico e corredores.

Conversión en xanelas das portas que na planta baixa se abren ao pórtico

Saneamento dos muros e bóvedas, revocado e pintado en branco para dar maior luminosidade.

Instalación da calefacción eléctrica en todas as dependencias.

Renovación das instalacións de electricidade, auga e saneamento.

Renovación da decoración interior da Alcaldía e da moblaxe das novas oficinas.

As obras foron executadas pola construtora Raymundo Vázquez, Empresa Constructora.

266


O expediente está custodiado no Arquivo Municipal e contén un lote bastante detallado de documentación entre a que se atopan os pregos técnicos das contratas. É moi interesante a planimetría por ser das máis antigas que se conservan de zonas amplas do edificio; presenta planos do estado anterior e posterior das distintas dependencias o que tamén permite identificar os usos históricos. Sobre o plan inicial acometéronse en 1953 algúns cambios: •

Ampliación e redistribución das oficinas que estaban construíndose na planta baixa, zona da dereita, o que obrigou a resituar o WC.

Instalación de vidreiras chumbadas na escaleira principal e galerías que dan acceso ás oficinas. Irán decoradas co escudo do Concello.

Supresión dunha entreplanta na galería da planta alta pero mantense outra, que servía de almacén.

Malia os retrasos provocados polos cambios, as obras foron rematadas e recibidas definitivamente en decembro de 1955.

267


Documentos 1951 Obras de reforma da Casa Consistorial e instalacións da mesma AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2 Memoria do proxecto de reforma 1951 a cargo de José Banet. La planta alta tendrá acceso desde la baja por dos escaleras, la inmediata a la entrada -que se reserva como escalera de honor- y la situada al fondo de la galería, que será utilizada por el púbico y personal de oficinas. Ambas escaleras serán reconstruidas con peldaños de sillería de grano fino, en su totalidad la primera, y hasta la planta principal la segunda. La circulación de publico en ambas plantas se efectuará a través de las galerías en cuyo final se encuentra la escalera de servicio, y desde estas galerías tendrán acceso los distintos negociados y oficinas contiguas a ellas, para lo cual en los muros que separan dichas galerias de los distintos locales se abrirán las puertas y ventanillas precisas. Orzamento Cantaría Pavimento de lousa granítica de 0.50 x0.50x0.12 de grao fino, labrada a pico, asentada sobre area de mina e fixada e encintada con morteiro de cemento. Tamén no soportal, no vestíbulo da planta baixa, galería baixa, arranque da escaleira de servizo, vestíbulo planta alta, galería e relanzo planta alta e escaleira de servizo. Antepeitos das xanelas que se construirán a planta baixa nos soportales irán a xogo coa fachada en perpiaño. Os pasos da escaleira principal de en forma de abano, analogos a los existentes pero de grano fino labrado a pico y encintados con mortero de cemento, incluido el levantamiento de los actuales y transporte de los escombros. Outro tanto na escaleira de servizos. Pavimento de enlosado de piedra granítica de grano fino en porche asentada sobre arena de mina y fijada con mortero de cemento... Antepecho sillería... Peldaño de grano fino... Peldaño en la escalera principal de abanico análogos a los existentes pero con grano fino labrado a pico y encitandos con morteno de cemento... Apertura huevo de ventana en fachala latera... Apertura de huecos de puertas en muros interiores... Apertura de huecos de ventanillas en muros... ... Tabicado de ladrido de panderete... ... Calas con mortero mixto... ... Ventanas vidireras sin contras de madera de castaño... ... Ventanas... con contras de castaño... ... Puerta interior de mader de castaño... ... Puertas exteriores de castaño... ... Puerta de madera de castaño en servicios.... 268


... Ventanillas de madera de castaño... ... Manpara de madera de castaño vidriera artística en la antealcaldia... W.C. completos... Radiadores... ... Pintura al silicato en zócalos... ... Pintura al temple picado sobre parmentos verticales, techo y bóveda. Mano de obra e outros materiais: 50.000 pesetas. Aquí hai dúas fotos desta escaleira: unha vista desde a planta baixa e outra do descanso de arriba. Véxase anexo documental53. 1951-54 Reforma de 1952 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 1951/12 Proxecto de reforma para aprobar En decembro de 1951 preséntase o proxecto de reforma para a súa aprobación. O orzamento é de 1.108.698 pesetas e é presentado polo arquitecto municipal José María Banet. O proxecto comprende obras a realizar en diversas oficinas e locais; tamén afecta o mobiliario54. 1952/05/16 Carta do Cabido ao Concello aprobando as obras. O 16 de maio de 1952 o Cabido contesta a unha carta do Concello no que se lle notifica que acordou aprobar a realización das obras con condicións: Las obras se realizarán en conformidad al proyecto que se acompaña sin que éste pueda ser modificado sin la previa autorización del Cabildo.... Las obras se realizarán por cuenta del Excmo. Ayuntamiento, dejándolas a beneficio del edificio, a excepción del mobiliario y sin que el Excmo. Ayuntamiento tenga por ello derecho a indemnización alguna. El Excmo. Ayuntamiento queda con la obligación de reparar los desperfectos que de las obras se sigan, incluso con la de llevar a cabo todas las obras que sean necesarias para que el edificio no sufra detrimento en las condiciones de seguridad que actualmente tiene. O Cabido designa ao cóengo J. Antonio Rodríguez Villasante como o seu representante con dereito a inspeccionar as obras. 1951/06/19 Informe do arquiveiro sobre a Historia do edificio. Fai referencia, sobre todo aos anos 1832, 1876 e 1877 En xuño de 1952 o arquiveiro do Concello emite un informe sobre a historia do edificio: a obra encargada polo arcebispo Raxoi para construír o Seminario de Confesores e tamén a Casa Consistorial. O Cabido cedeu ó Concello a perpetuidade a parte do edificio destinada a casas Consistoriales. En el año 1832 se dispone por R.O. de 5 de julio se dispone que "para 53 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2, 1951 Proxecto de Reforma, fotos. 54

Véxase anexo documental: AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952 Proxecto de reforma, 1951 Memoria e presuposto. 269


la decorosa colocación de la Audiencia y Capitanía General de Galicia con todas sus dependencias, se destine todo el edificio llamado Seminario, mudándose el Ayuntamiento y los Niños de Coro de la Santa Iglesia de Santiago, que ocupan parte del edificio" y que se autorice al Ayuntamiento para que se procure otro edificio si no lo tiene propio. Con tal motivo, tuvo el Ayuntamiento que buscar edificio o casa en condiciones para trasladar sus dependencias, instalándose en agosto de 1832 en la casa, en la Plazuela de San Miguel, habitara el Conde de Maceda. No tardó, sin embargo, el Ayuntamiento en volver a su anteriore domicilio en el Palacio de Rajoy, porque por R.O. de 17 de noviembre del referido año, se dispuso nuevamente la traslación de la Audiencia para La Coruña. Declara propiedad del Estado por la Junta revolucionaria de 1868, la parte del Seminario que ocupaban los Confesores y Niños de Coro, volvió a serles reintegrada por R.O. de 27 e Noviembre de 1876, en cuya soberana disposición se resuelve por los fundamento que expresa, que la parte del edificio titulada Seminario de Confesores, que está a disposición de la Hacienda, se devuelva inmediatamente... y respecto a la parte que ocupa el Ayuntamiento... se manifiesta.... la necesidad y conveniencia de que se entienda con el prelado para armonizar equitativamente sus intereses y derechos, haciendo innecesaria con su acuerdo toda reclamación ulterior. En su consecuencia en 7 de abril de 1877 y a testimonio del notario don Manuel Martínez Fernández, otorgose escritura de concordia entre el Arzobispado y el Ayuntamiento, por la cual el Ayuntamiento reconoce el derecho que actualmente, tiene... el Cabildo como patrono de la fundación del Seminario a disponer de todo el edificio, excepto la parte norte, que por el Muy reverendo arzobispo don Bartolomé Rajoy y Losada, fue construida con destino al Ayuntamiento en recompensa a la cesión que éste le hizo del solar y materiales de la antigua Casa Consistorial; pero al propio tiempo que hace este justo y franco reconocimiento, no puede menos de manifestar que no siendo posible satisfacer con aquella parte las necesidades del servicio de la municipalidad, por cuanto las leyes y reglamentos han extendió sus atribuciones... teniendo además el gravamen de proporcionar de su cuenta locales decorosos para el Juzgado de Primera Instancia y Municipal, recibirá un gran beneficio que el pueblo agradecerá siempre con la concesión de los locales para aquellos servicios, siempre que se pueda conciliar con los del Seminario. También reconoce el Ayuntamiento la obligación de contribuir en la proporción correspondiente a los gastos extraordinarios de reparación que son indispensables en el edificio. El ... Arzobispo, vista esta explicación, considerando que es muy razonable presumir que si al construirse el edificio fuesen iguales las necesiades y obligaciones del Ayuntamiento a las que hoy tiene, el piadoso arzobispo fundador las hubiere atendido dando mayor ensanche al local destinado para la Corporación Municipal; considerando igualmente que la concordia entre dos poseedores de un edificio es base constante de buena inteligencia... convienen lo siguiente: "1º.-... concede al Excmo. Ayuntamiento de esta ciudad el uso de todas las habitaciones comprendidas desde la puerta central que está en el vestíbulo del piso principal, al que se sube por la puerta del lado Sur del edificio hasta la terminación del mismo por aquel lado. Se cede igualmente las tres habitaciones que hoy ocupa el Juzgado Municipal y están en el cuerpo central del edificio, a las que se ha de entrar por la escalera del lado norte que conduce también a las habitaciones que pertenecen al dominio del Ayuntamiento. También 270


se le concede el uso de los locales exteriores de la planta baja del lado sur y una cochera que está en los sótanos del propio lado al bajar a la calle del Inferniño, y cuya puerta mira al levante. 2º La fundación del Seminario de Confesores se reserva para su uso exclusivo servicio todos los locales de la planta baja interior a los que se entra por la puerta principal del lado sur y por la que hay después en el vestíbulo de la misma planta a la derecha y cuyo tránsito conduce a la escalera interior que comunica con el piso 2º de todo el edificio, cuyo piso se dedica por completo a aquel servicio e igualmente todas las habitaciones interiores del piso principal, a las que se entra por una puerta de la misma escalera, y también en comunicación con ellas una sala que está en el centro del edificio, con balcones a la plaza de Alfonso XII, antes del Hospital, entre las tres habitaciones mencionadas en que está el juzgado Municipal y las demás cedidas al Ayuntamiento por el lado sur y cuyos balcones tienen entrada por dos huecos. Se reserva por ultimo los locales que hay en los sótanos al lado de la mencionada cochera y cuyas puertas miran al lado sur. 3º Del uso de los locales cedidos al Ayuntamiento no se le privara bajo pretexto alguno... mientras se dediquen al servicio exclusivo de oficinas y juzgados expresados... 4º ...se obliga a defender, como si fuera suyo propio, el derecho de la fundación del Seminario a usar y disponer de los locales que ahora se reserva... 5º El ayuntamiento queda obligado a pagar los gastos ordinarios de conservación del edificio en la proporción correpondiente a los locales cuyo uso se le concede; pero a fin de evitar sobre este punto todo motivo de contienda, conviene en entregar la cantidad anual de cuatro mil quinientos reales de vellón, osean, mil ciento veinticinco pesetas, al señor administrador del Seminario, a cuyo cargo queda por consiguiente el cuidado de todo el edificio. No se comprenden, en dichos gastos, los interiores de todos los locales que ocupa el Ayuntamiento y de los exteriores que sean relativos a puertas, vidrieras y balcones del piso principal y a la planta baja, todos los que serán a cuenta del mismo. 6º También será de cuenta del Ayuntamiento el pago del coste de las iluminaciones exteriores de todo el edificio... 7º La fundación del seminario renuncia al abono de la parte de gastos que al Ayuntamiento pudiera corresponder por los extraordinarios de la reparación que actualemente exige el edificio a consecuencia de los desperfectos que en la armazón del mismo y en alguna de sus paredes ha sufrido en estos últimos años. 1951/12/ Memoria do Proxecto de obra da Casa Consistorial firmado polo arquitecto municipal Banet55. Contén 3 fotos do edificio: unha vista exterior e dúas interiores56. Segundo a memoria consiste nunha redistribución dos locais ocupados por dependencias municipais e na transformación para o seu uso como oficinas de locais hoxe ocupados polo arquivo municipal, arquivo notarial, comisaría de Vixilancia, garda municipal e cuartel da Policía Armada, que haberán de ser trasladados a novos locais. 55

Memoria completa en AMS, Edificio, Pazo de Raxoi, 3, 1952 Proxecto de reforma, 1951 Memoria. Duplicado desta memoria en AMS, Edificios, Pazo de Raxoi 2 que contén fotos do edificio..

56 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 2 1951 Proxecto de reforma, fotos. 271


Na planta baixa, á esquerda da entrada estarán a portería, o rexistro de entrada, as oficinas de Arquitectura, e as de Depositaría, e os negociados de Urbanismo, Sanidade e Beneficencia. E á dereita da entrada, os de Estatística, Instrución e persoal; o de Quintas e certificacións e o de Contribucións, que ocupa na actualidade un entrechán que se suprime. No andar alto instalase a Alcaldía, Salón de Sesións, Sala de Xuntas, Oficinas de Secretaría, Oficinas de Intervención e Negociado de Facenda. Nos dous andares haberá servizos sanitarios para de ambos sexos. En la planta baja a la izquierda de la entrada se instalarán la portería, el registro de entrada, las oficinas de arquitectura, las de depositaría y los negociados de urbanismo y Sanidad y Beneficiencia. Y a la derecha de la entrada los negociados de Estadística, Instrucción y Personal, el de Quintas y certificaciones y el de Contribuciones que ocupa en la actualidad un entresuelo que se suprime. En la planta alta se instalan la Alcaldía, Salón de Sesiones, Sala de Juntas, oficinas de Secretaria, oficinas de Intervención y el Negociado de Hacienda. En ambas plantas se instalarán los servicios sanitarios correspondientes para ambos sexos. La planta alta tendrá acceso desde la baja por dos escaleras, la inmediata a la entrada que se reserva como escalera de honor y la situada al fondo de la galería que será utilizada por el público y el personal de oficinas. Ambas escaleras serán reconstruidas con peldaños de sillería de grano fino en su totalidad la primera y hasta la planta principal la segunda. La circulación del público en ambas plantas se efectuará a través de las galerías en cuyo final se encuentra la escalera de servicio y desde estas galerías tendrán acceso los distintos negociados y oficinas contiguos a ellas, para lo cual en los muros que separan dichas galerías de los distintos locales se abrirán las puertas y ventanillas precisas. Se reconstruirá a base de madera de castaño toda la carpintería exterior para sustituir a la actual en mal estado, aprovechando en lo posible cristalería y herrajes de la misma. Los huecos de puerta por lo que se entra desde el porche en la planta baja a los locales situados a la izquierda de la entrada se convertirán en ventanas, colocándoles antepechos de sillería. Los locales que tiene el pavimento de madera en mal estado serán pavimentados de nuevo con tarima de castaño. Los muros y bóvedas de las galerías se revocarán y pintarán de blanco con objeto de dar mayor luminosidad a las mismas. Se renovará a base de baldosa de piedra de grano fino el pavimento del porche, vestíbulos y galerías de ambas plantas, previo levantamiento del pavimento actual de grano grueso en pésimo estado de conservación. Se instalará calefacción eléctrica en todos los locales y se renovarán y completarán las instalaciones de electricidad, de agua y de saneamiento. Se prevee también la decoración de la Alcaldía y el complemento del amueblamiento de las distintas oficinas para las que se consignan en el presupuesto partidas alzadas. Estimase un total de gasto de 1.198.690,96 ptas 1951/12 Orzamento das obras de reforma57. 57 Orzamento completo en AMS, Edificio, Pazo de Raxoi, 3, 1952 Proxecto de reforma, 1951 Presuposto. 272


Cantaría Pavimento de lousa granítica de 0.50 x0.50x0.12 de grao fino, labrada a pico, asentada sobre area de mina e fixada e encintada con morteiro de cemento. Tamén no soportal, no vestíbulo da planta baixa, galería baixa, arranque da escaleira de servizo, vestíbulo planta alta, galería e relanzo planta alta e escaleira de servizo. Antepeitos das xanelas que se construirán a planta baixa nos soportales irán a xogo coa fachada en perpiaño. Os pasos da escaleira principal de en forma de abano, analogos a los existentes pero de grano fino labrado a pico y encintados con mortero de cemento, incluido el levantamiento de los actuales y transporte de los escombros. Outro tanto na escaleira de servizos. Pavimento de enlosado de piedra granítica de grano fino en porche asentada sobre arena de mina y fijada con mortero de cemento... Antepecho sillería... Peldaño de grano fino... Peldaño en la escalera principal de abanico análogos a los existentes pero con grano fino labrado a pico y encitandos con morteno de cemento... Apertura hueco de ventana en fachala latera... Apertura de huecos de puertas en muros interiores... Apertura de huecos de ventanillas en muros... ... Tabicado de ladrido de panderete... ... Calas con mortero mixto... ... Ventanas vidrieras sin contras de madera de castaño... ... ventanas... con contras de castaño... ... Puerta interior de madera de castaño... ... Puertas exteriores de castaño... ... Puerta de madera de castaño en servicios.... ... Ventanillas de madera de castaño... ... Manpara de madera de castaño vidriera artística en la antealcaldia... W.C. completos... Radiadores... ... Pintura al silicato en zócalos... ... Pintura al temple picado sobre parmentos verticales, techo y bóveda. Decoración da zona de Alcaldía • Capítulo 1 Cantería ... Pavimentos losa granítica.. de grano fino, labrada a pico, asentada sobre arena de mina y fijada y encintada con mortero de cemento ... Fachada de sillería en antepechos ventanas planta baja en porches ... Peldaño... grano fino ... Peldaños escalera de servicios análogos... ... Apertura huecos de ventanas en fachada lateral... Apertura huecos ventanillas en muros de separación... 345.287,50 273


Capítulo II Albañilería ... Tabique de ladrillo de panderete... ... Cales con mortero mixto preparadas para reibir la pintura... ... pavimentos de baldosa hidráulica... ...zócalo de azulejo blanco... 97.379,65 Capítulo III Carpintería ... cielo raso de barrotillo y listones de pino para recibir las cales... ... solado de castaño restrelado.... ... ventanas vidrieras sin contras de madera de castaño... ... ventanas en iguales condiciones que las anteriores pero con contras... ... puerta interior de madera de castaño... ... puertas exteriores de castaño... ... ventanillas de madera... ... mampara de madera de castaño... 271.710,90 Capítulo IV Sanemamiento 11 W.C. completos... 8 Urinarios... 6 Lavabos... ... Instalación general de agua ... Idem general desagües 35.900 Capítulo V Electricidad 55 puntos de luz ... 37 Enchufes 10.480 Capítulo VI Calefacción 68 puntos de enchufe para calefacción... 36 radiadores de 61-16... 12 radiadores de 46-10.. 18 radiadores de 80-10... 2 radiadores de 46-6... 128.800 Capítulo VII Pintura y decoración ... pintura al silicato en zócalos de galerías ... pintura al temple picado sobre paramentos verticales, techo y bóvedas... decoración Alcaldía, ante.alcaldía y Sala de Juntas... 274


• •

70.510,60 Capítulo VIII Partida alzada para mobiliarios 50.000 Honorarios 8838,10 17.676,20 10.605,67 Imprevistos 151.510,29 IMPORTE TOTAL 1.198.698,96

1952/02 Prego de condicións facultativas e económicas58. Obras a realizar: Demolición de pisos e tabiques. Obras de cantería: Se levantará y repondrá el pavimento del porche, vestíbulo, galerías y pasillos, que lo tienen de piedra. Se demolerá y reconstruirá con piedra de grano fino, análoga a la que se emplee en los pavimentos, la escalera principal y la de servicio entre las plantas baja y primera. Se abrirá un hueco en la fachada lateral que mira a la Avenida de Rajoy en la planta baja y diversos huecos para puertas y ventanillas en muros inteiores... Obras de albanelaría: Se picarán las cales viejas... Se colocarán pavimentos de baldosa hidráulica y arrimaderos de azulejo en los servicios. Obras de carpintería: Se colocarán cielos rasos de barrote y cal y pavimentos de madera de castaño en diversos locales... Se construirán nuevas ventanas en todos los locales aprovechando los herrajes de las actuales... puertas y ventanillas... siendo todas de madera de castaño. Se construirá una mampara de madera de castaño con vidriera artística en la Antealcaldía Materiais: serán da mellor calidade Area e cal limpa. Cemento de fraguado lento. Pedra de granito de gran fino e homoxéneo. Ladrillos de boa arxila. Tubaxe de gres será de arxila vitrificada. Madeira de castiñeiro limpa de nós. Armaduras de formigón armado serán de aceiro doce cunha carga de rotura con tracción comprendida entre 37 e 44 kg por milímetro cadrado. Chumbo da mellor calidade de segundo fusión, doce, laminado, espesor uniforme. Chumbo para canos compacto, maleable... Ferro da mellor calidade. Vidro claro e sen burbullas. Aparellos sanitarios de fabricación nacional tipo Roca Execución das obras Os ocos abriranse nos muros para xanelas, portas e portelos construíranse con jambas de sillería en todo el espesor, reforzándose los dinteles con cargaderos de hierro u hormigón armado, forrados en el interior de sillería análoga a la de las 58 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 1952 Proxecto de Reforma, Prego de Condicións 275


jambas. El asiento de la sillería se hará con el mayor esmero y se fijará con mortero de cemento. El mortero de cemento se compondrá de dos partes en volumen de arena y una de cemento para paviemtnos y enlucidos y de cuatro prtes de arena y una de cemento para enfoscados. El hormigón que se emplee tendrá entre 325 y 350 kg m3. Las losas de los pavimentos... se colocarán sobre cama de arena de mina previo levantamiento del actual pavimento y se fijarán y encintarán con mortero de cemento. Instalación eléctrica... a base de cable vulcanizado de marca I.K.B, Pirelli. Irá en tubo Bergman... Mediciones y valoraciones... Abono de las obras. Plazo para la ejecución de las obras será de 10 meses contados a partir de la fecha de su inicio... As obras encárganse a Raymundo Vázquez. Construcións en general. Nos documentos é Raymundo Vázquez Empresa Construtora S.A. 1951/1952 Planos Estado en 1951 Segundo os planos na planta baixa en 1951 atopábanse a oficina do Arquitecto Municial pola que se accedía dende a Praza do Obradorio por un portal con vestíbulo; tamén con entrada dende o Obradorio a perruquería da Garda Municipal, a Oficina do Axente Executivo e a Garda municipal e o despacho do Xefe. Conectadas a estas oficinas tamén estaban a oficina do arquitecto con un cuarto para arquivo e material; o Arquivo, o arquivo do xulgado, un carto da limpeza un aseo e o calabozo municipal; tamén a oficna de urbanismo xunta ao gran vestíbulo de entrada; e do outro lado do vestíbulo, tamén con entrada polo Obradorio a Policia Armada co seu calabozo, despacho do xefe e aseo; a Comisaría co despacho do Comisario e o Arquivo Notarial con dous espazos.59 Na planta alta: alcaldia e secretaria, oficinas xerais, negociado de facenda, depositaría, aseos , conserxería, sala de espera, salón de sesións, Internvención, o hall de entrada e Xulgado Municipal e xulgado de Primeira Instruccion60. 1951/1952 Planos plantas reformadas61. Na planta baixa; vestíbulo, cuarto do arquivo e material, oficina arquitectura, despacho do arquitecto, despachos, aseos, cuarto da limpeza, cuarto do teléfono, negociado de urbanismo, negociado de Sanidade e beneficencia, rexistro, portería, vestíbulo, cuarto da limpeza, aseos, despacho do xefe, zona pública e negociado de estadística de instrución, despacho do xefe, 59

AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952 Reforma do Edificio, Proxecto de Reforma, Planos, Plantas en 1951, Planta baja

60

AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952 Reforma do Edificio, Proxecto de Reforma, Planos, Plantas en 1951, Planta alta

61 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952 Reforma do Edificio, Proxecto de Reforma, Planos, Plantas reformadas 276


zona pública e negociado de quintas e certificacións, e despacho do xefe, zona publica e negociado de construcións. Planta alta: Sala de xuntas e sala de espera, oficina de secretaria, despacho do interventor, oficina de intervención, negociado de facenda, aseos señoras e aseos cabaleiros, salón de sesións, conserxería, vestíbulo, alcadía e antealcaldía e secretaría da alcaldía, hall. 1953 Modificación del proyecto de reforma de 195262. Modificación do proxecto na planta baixa ampliando algunhas oficinas e trasladando os servizos hixiénicos. 1953/09/ Carta de variación do proxecto de reforma de 1952 e plano. Memoria En pleno desarrollo de las obras de reforma de la Casa Consistorial se ha creido conveniente modificar la distribución de las oficinas situadas en la planta baja del ala derecha y ampliar algunas de ellas, trasladando de lugar los servicios higiénicos de dicha ala en la forma que se indicará en el plano correspondiente, siendo para ello preciso derribar un muro interior y abrir varios huecos en otro... ...Ha resultado necesario el restaurar los antepechos de las ventanas de las oficinas que dan al porche y los peldaños de ingreso a las mismas así como el restaurar las calas y cielo rasos de la escalera prolongación de la del público hasta la cubierta del edificio. Para mejorar el buen aspecto de la escalera principal y de las galerias que dan acceso a las oficinas se proyecta la colocación de vidrieras emplomadas con cristal de color con el escudo del Ayuntamiento Pretendiendo mejorar el aspecto de la galería de la planta alta se proyecta la desaparición del local existente sobre parte de la misma suprimiendo la escalerilla que le da acceso. Esta supresión puede alcanzar a la entreplanta existente sobre la Conserjeria y sobre el vestíbulo, suprimiento los dos locales en ella existentes destinados a almacen de cristalería y botillería, siendo necesario de no suprimirse el construir una escalerilla para accerder a dichos locales...importe de estas obras se presupuesta en cuento cincuenta mil ochocientas once pesetas con veintiocho céntimos 1953/06 Plano de variación63 Na á dereita (onde se atopan as oficinas da Policía Armada e os calabozos) poñeranse as oficinas de Instrución e Persoal, Quintas e Certificacións e a de Construcións, todas cun acceso desde a Praza do Obradoiro e cun negociado e despacho para o xefe. Ademais tamén hai servizos. 1953/05/16 Carta do contratista Raymundo Vázquez referente ao retardo das obras. As obras levan un notable retraso En gran medida por la demora considerable en no poner a nuestra disposición las dependencias necesarias para que las obras puedan ejecutarse con el ritmo previsto y principalmente en lo que se refiere a la parte lateral derecha de la planta baja, pues a pesar 62 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952, Proxecto de reforma, 1953 Variacion proxecto e plano. 63 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3, 1952 Proxecto de reforma, 1953 Variación 277


de haberse reiterado las gestiones desde hace mas de cuatro meses para que sean desalojadas hasta el momento actual han resultado completamente inútiles. Esta anomalía no solamente está ocasinando sensible retraso en la marcha de las obrass... sino que viene causando perjuicios económicos a esta contrata... hasta tal punto que de no tomarse por esta Dirección... urgentes medidas que pongan a nuestra disposición las dependecias y locales necesarios, nos veremos obligados, bien a nuestro pesar, a suspender totalemente los trabajos. 1953/09/23 Ampliación orzamento. No Pleno acórdase o orzamento de ampliación de 150811 pesetas con 28 céntimos. 1954/04/21 Aprobación das obras complementarias. Acórdase aprobar o proxecto de obras complementarias e o importe do mesmo. Encárgase a Raymundo Vázquez. 1955/12/27 Recepción definitiva. Certificación do arquitecto municipal para a recepción definitiva da obra tras o ano de garantía, xa que a recepción provisional das obras fíxose o tres de novembro de 1954. ...habiéndose efectuado la recepción provisional de las obras con fecha de tres de noviembre de mil novecientos cincuenta y cuatro y estipulando dicho artículo un plazo de garantía de un año que ya ha finalizado, procede a realizar la recepción definitiva de las obras...

278


Planta baixa antes da reforma

279


Primeiro andar antes da reforma 280


Planta baixa tras a reforma

281


Planta alta reformada

282


A reforma da década de 1970 Ten a súa orixe en dúas circunstancias: a adquisición do edificio por parte do Concello e a celebración do Ano Santo de 1971. As previstas necesidades da celebración xacobea deron lugar a unha remodelación das dependencias de Alcaldía e da necesidade de adaptar as novas dependencias, acabou nacendo unha proposta de reorganización dalgúns servizos municipais e por derivación das estancias que ocupaban. O procedemento comezou en agosto de 1970 e se acometeu polo procedemento de urxencia; co gallo do Ano Santo recibiu unha importante subvención do goberno. Estaban practicamente rematadas en maio do ano seguinte. Esta intervención comprendeu: •

Habilitación de diversas dependencias para servizo da Alcaldía e protocolo. Hai unha renovación integral dos servizos, rehabilitación dos paramentos e pisos, demolición dalgúns forxados, instalación de falsos teitos...

Feito arranxo procedeuse ao acondicionamento: acabados e remates de carácter ornamental que con moito esmero buscan manter a estética máis histórica do edificio. Para preservar a zona, completouse coa instalación dunha mampara acristalada.

Restauración da cuberta. Desmontaxe da existente e instalación da nova; reparación dos canalóns, instalación de illamento, etc.

Acondicionamento de dependencias na planta baixa, corredor sur, a cargo de Carlos Fernández-Gago Varela: instalación da calefacción por auga quente, renovación da instalación eléctrica, repaso dos paramentos, solado de perpiaño e impermeabilizante na terraza para evitar filtracións á oficina de Mecanización, tarimas de madeira nos pisos, substitución de portas, instalación de falsos teitos, rodapés, etc., tamén a demolición das entreplantas existentes, reparación de escaleiras e instalación de portas acristaladas para separar departamentos. Este proxecto abranguía a oficina de mecanización (sita baixo a terraza), a Depositaría, Intervención, Información e Facenda.

Habilitación dunha zona adxacente á Mecanización para instalar alí os servizos económicos, baixo proxecto de Julián Morenas Aydillo.

Construción dunha oficina de Información e Turismo na planta baixa.

Adaptación do corredor anexo a esas dependencias.

A documentación destes feitos está custodiada no Arquivo Municipal e a parte procedente do arquivo da construtora (Rodolfo Lamas) no Arquivo Histórico Universitario.

283


Documen t o s 1970/08/13 Carta do alcalde ao pleno sobre os preparativos e dependencias do Concello para celebrar o Ano Santo de 1971. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3. Tras asinar a escritura do Pazo de Raxoi ao Cabido e vista a próxima celebración do Ano Santo no que o Concello estará obrigado a celebrar actos diversos e necesario dispoñer de dependencias e servizos dignos e adecuados, o alcalde considera prioritario: despacho de la alcaldía, la dependencia de Secretaría General, un nuevo Salón de Sesiones, la ubicación en el mismo palacio municipal del archivo y la reposición de la mayoría de las ventanas del palacio. Crédito de dous millóns e que se incrementa a tres procedente da axuda extraordinaria de 10 millóns a cargo da conta de Preparación e gastos do ano santo de 1971. As obras son urxentes. Na sesión do día 18 de agosto acordouse por unanimidade aprobar esta moción da alcaldía. 1970/12 Planos do edificio. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 364. 1971/05/06 Carta do alcalde ao Subdelegado do Ministerio de Información e Turismo Coas obras terminadas, pintáronse portas e xanelas pero é necesario colocar focos e dous candelabros artísticos. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 3 1971 Proxecto de acondicionamento de diversas dependencias do Pazo de Raxoi na ala esquerda da planta baixa. AMS, Edificios, Raxoi, 465 Proxecto de acondicionamento de diversas dependencias do Pazo de Raxoi na ala esquerda da planta baixa. Arquitecto: Carlos Fernández-Gago Varela 1971/12 Memoria Mellorar as instalacións da planta baixa do Pazo de Raxoi onde ten a sede o Concello. O proxecto divídese en seis partes; unha para calefacción por auga quente. 64 Planos no anexo documental. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 1970 Planos. 65

Orzamento e planos no anexo documental AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 4, 1971 Reforma planta baixa ala esquerda 284


• •

Nova instalación eléctrica, repaso de cornixas, bóvedas, lousados, escaleiras, paramentos. Obra na terraza colocando un solado de perpiaño sobre forxado impermeable para evitar humidades na oficina de Mecanización. Orzamento: 3.586.857,59 pesetas 1971/12 Primeira fase. Departamento de Mecanización. Limpeza de bóvedas e cantería. Tarima de madeira Moqueta nailon Rodapés de madeira Mampara de madeira de castiñeiro e cristal prensado Porta de entrada de madeira de castiñeiro Instalación eléctrica con 50 puntos de luz e 53 de enchufes e 42 puntos de enchufes de forza Reparación carpintería exterior e interior Pintura e decoración Segunda fase Calefacción por canos Terceira fase Departamento de Depositaría Demolición falso teito Mostrador de madeira Ventá exterior de madeira Falso teito escaiola Tabique de ladrillo Porta madeira de castiñeiro Cuarta fase Departamento de Intervención Limpeza e encintado de cantería Tabique ladrillo Rodapé madeira Porta madeira de castiñeiro Quinta fase Información y Hacienda Demolición de entreplantas Mostrador e ventás de luna abatibles Tarima madeira Falso teito escaiola Porta exterior de castiñeiro Pintura e decoración Sexta fase Reparación General Apertura ocos mostrador Limpeza e encintado da cornixa 285


Limpeza e encintado da cantería no intrados das bóvedas dos corredores, portas, ventás e paramentos. Limpeza e encintado das escaleiras, reposición de chanzos... Reposición lousado acceso a escaleira Consolidación e atado de muros, cornixas e linteis Instalación eléctrica con 50 puntos de luz, 56 enchufes y 42 puntos de enchufe de forza Instalación auga quente Portas dobre luna Planos de outubro de 1971 (sen reformar) Planos de outubro 1971 (reformado proposta) Executa a obra Rodolfo Lama 1973/07 Orzamento acondicionamento do local baixo a terraza. AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 4 Proxecto do arquitecto Julián Morenas Aydillo. Este orzamento é parte do orzamento do proxecto xeral de Acondicionamento do primeiro andar de novembro de 1971. A zona é un local abovedado en perpiaño entre as escaleiras secundarias do pazo. Local para instalar os servizos económicos do Concello. Limpeza, encintado do perpiaño, novo pavimento e para evitar filtracións reparación da terraza que está sobre a bóveda. Reforzo da bóveda e colocación de tela asfáltica de dobre folla cruzada. Pavimento da terraza de lousa de granito. Orzamento: 1.285.626,29 Planos e orzamento no anexo documental66. 1971-1974 Expediente da construtora (Rodolfo Lamas): Acondicionamento do Pazo de Raxoi. Concello de Santiago AHUS Rodolfo Lamas, 303 1970 Memoria do proxecto de acondicionamento de diversas dependencias do Pazo de Raxoi. Zona de Alcaldía e Recepcións; fase 1. O proxecto é para establecer alí Alcaldía e Sala de recepcións. Estímase o seu custo en 4.804.302,57 ptas. Hai que ter en conta que parte dos gastos están estimados en partida alzada. Proponse unha renovación integral do edificio e instalacións: acometida xeral de electricidade, acometida e columna xeral de augas, auga quente, cornixas, limpeza da cantaría, demolición de forxados, tarimas etc., consolidación e arranxo de muros, renovación do saneamento, instalación de tarima de madeira de castiñeiro, picado de cales y enfuscado posterior con morteiro de cemento en paramentos verticais, falso teito de escaiola, decoración, reparación da carpintería, instalación de alumeado. 66 AMS, Edificios, Pazo de Raxoi, 6 1983 Extintores 286


Calefacción por auga quente (aínda que é unha instalación provisional xa que están na idea de meter unha nova instalación en todo o edificio á que se engancharía esta zona). Proxecto do arquitecto municipal 1970-1972 Proxecto desenvolvido. Este mesmo proxecto máis desenvolvido. Inclúe plano da planta primeira. O despacho do Secretario está no “salón verde” actual. 1970-1971 Cartafol rotulado pedidos. Mesmo proxecto. Inclúe información en detalle sobre materiais e remates sobre todo ornamentais pero tamén utilitarios. Croquis de colocacións e de pezas. Documentación de comunicación con concello e provedores. Información detallada do que se instala. É un traballo moi coidadoso que busca manter a estética máis histórica do edificio. Moitos de deseños e orzamentos para unha mampara en luna securit que se instalou na planta primeira. Non queda claro onde. Ocupa todo o alto da planta e levaba gravados no cristal: nas portas unha cruz de Santiago e una cuncha e no mainel superior o escudo da cidade. Tamén detalles sobre una escaleira que se construíu no aseo 1971 Carpeta prezos Documentación e correspondencia con provedores para a obra feita na primeiro andar. Todo un pouco revolto. Xardineiras e portalámpadas a medida (encargados a una casa de Vigo), xanelas, portas, tapicería dos despachos, vitrina de madeira de castiñeiro, molduras de madeira para as portas, portas, panelado en madeira das paredes, pedra (granito de varios provedores) As xardineiras foran deseñados polo arquitecto; son circulares, hai un deseño. Esta vitrina é un armario en madeiras de castaño con unas medidas de 5,40 m x 2,40 y 0,60, con 12 portas encasetonadas Estilo Español. Segundo outro orzamento, tiña divisións interiores e barras de colgar. Foi fabricado por Manuel Barros, fábrica de mobles na Estrada. Fixo tamén un armario en madeira de castiñeiro en dos corpos (vitrinas) de 1,21 largo x 1,49 alto y 1,221 largo x 0.68 alto portas con entaboado vertical y cravos. Madeiras en color natural Orzamento de Saavedra Villar para tapizado do Salón de Recepcións con veludo vermello 2 aseos Orzamento de Ángel Rodríguez, talleres de Arte relixioso, dourado a brunido con ouro fino de 22 quilates e pintado de tres portas, unha polas dúas caras, xamba e marcos das mesmas e rosetón do teito da mesma forma da que está no salón contiguo coñecido polo nome de Salón Amarillo.

287


Este mesmo obradoiro presenta a Rodolfo Lamas (1970) orzamento para pintura e dourado do grupo do Santiago Apóstolo que coroa a fachada do edificio do chamado Palacio de Rajoy (Concello). Este traballo consiste en limpeza de todo o que se atope laso e aparello con antióxido e tres mans de branco permanente e consistente á intemperie; dourado das partes que o esixen con ouro fino de lei e fixado de este cun verniz permanente para a súa duración Tamén orzamenta o dourado con ouro fino de lei de todas as letras existentes no friso da cornixa do Pazo de Raxoi. Este traballo consiste nunha limpeza xeral das mesmas, dúas mans de aparello antióxido, dourado con ouro fino de lei e vernizado para a súa permanencia. E a pintura e dourado do frontispicio central que representa a Batalla de Clavijo do Pazo de Raxoi. Este traballo consiste nunha limpeza xeral de todo o relevo, aparello cun antióxido, empastado de todas as xuntas do perpiaño, tres mans de branco permanente á intemperie, dourado de todas as partes que o piden con ouro fino de lei e fixado este con un verniz permanente para a súa duración Outro a pintura e dourado dos dous frontispicios laterais do Pazo de Raxoi. Este traballo consiste nunha limpeza xeral de toda a parte que a de ir pintada, aparello con antióxido, empastado de todas as xuntas do perpiaño, tres mans de branco permanente á intemperie e dourado do que piden os escudos con ouro fino de lei e fixado cun verniz permanente para a súa duración. Todos estes orzamentos son de decembro de 1970 1971-74 Acondicionamento do Pazo de Raxoi AHUS, Rodolfo Lamas 304 Expediente relacionado co anterior.

288


Soto 1 (1970) (AMS) 289


Planta baixa (1970) (AMS)

290


Andar 1 (1970) (AMS)

291


Andar 2 (1970) (AMS)

292


Andar 3 (1970) (AMS)

293


Forxados instalados no 3ยบ andar (AMS)

294


Sumario PAZO DE RAXOI................................................................................................................................1 INFORME HISTÓRICO......................................................................................................................1 Metodoloxía.....................................................................................................................................3 A bibliografía..........................................................................................................................3 Fontes arquivísticas consultadas............................................................................................3 Bibliografía.............................................................................................................................4 Fontes.....................................................................................................................................9 Cronoloxía a partir dos datos documentais....................................................................................13 O Pazo de Raxoi............................................................................................................................21 O edificio..............................................................................................................................21 Descrición...................................................................................................................22 Interpretación..............................................................................................................23 A construción........................................................................................................................24 Antecedentes...............................................................................................................24 A querela co Hospital..................................................................................................25 A obra..........................................................................................................................27 Os tempos posteriores..........................................................................................................28 Os intanxibles do edificio.....................................................................................................30 As institucións......................................................................................................................32 O Seminario de Confesores........................................................................................32 O Concello de Santiago..............................................................................................33 Documentos..............................................................................................................................35 Os Arredores..................................................................................................................................43 As rúas da Trindade e Raxoi................................................................................................43 A rúa da Trindade.................................................................................................................44 Avenida de Raxoi.................................................................................................................45 A capela da Trinidade...........................................................................................................46 A igrexa de San Frutuoso.....................................................................................................46 O Cemiterio..........................................................................................................................47 As Hortas..............................................................................................................................48 A Costa do Cristo.................................................................................................................49 295


Documentos..........................................................................................................................50 A Praza do Obradoiro....................................................................................................................55 A emerxencia da Praza do Obradoiro...................................................................................56 As remodelacións.................................................................................................................57 A praza, referente na vida compostelá..................................................................................59 Documentos..........................................................................................................................61 O emprazamento............................................................................................................................64 A muralla urbana..................................................................................................................64 Torre da Praza.......................................................................................................................66 Os cárceres...........................................................................................................................68 Documentos..........................................................................................................................70 Cárcere vello........................................................................................................................73 A Planta Baixa...............................................................................................................................78 Os soportais........................................................................................................................................78 Zona do Seminario.............................................................................................................................79 Zona Antigo Consistorio (Hoxe Xunta de Galicia)............................................................................81 Vestíbulo.............................................................................................................................................82 Dependencias que non se poden localizar..........................................................................................82 O local baixo a terraza (Mecanización)..............................................................................................83 A reforma de 1951-52.........................................................................................................................83 Os anos 70..........................................................................................................................................84 Os últimos 40 anos.............................................................................................................................84 Documentos..........................................................................................................................85 Primeiro andar.............................................................................................................................107 A zona histórica do Seminario...........................................................................................108 A zona histórica do Concello..............................................................................................110 A partir de 1877..................................................................................................................111 A reforma de 1951-53.........................................................................................................113 De 1968 en adiante.............................................................................................................113 De 1978 en adiante.............................................................................................................114 Documentos........................................................................................................................115 Segundo andar.............................................................................................................................137 O Seminario........................................................................................................................137 296


De 1970 en adiante.............................................................................................................138 A instalación do Consello da Cultura Galega.....................................................................139 A Capela.............................................................................................................................140 Documentos........................................................................................................................142 Terceiro andar..............................................................................................................................150 Documentos........................................................................................................................152 Os sotos........................................................................................................................................159 A avenida de Raxoi............................................................................................................159 Os sotos..............................................................................................................................160 As dependencias da Costa do Cristo..................................................................................161 Os cárceres.........................................................................................................................161 Documentos........................................................................................................................166 Cárcere......................................................................................................................176 Fachadas......................................................................................................................................201 O soportal...........................................................................................................................202 As luminarias......................................................................................................................203 Balcóns, varandas e xanelas...............................................................................................203 Elementos escultóricos da fachada principal......................................................................203 Carpintería exterior............................................................................................................204 Varandas e balconadas........................................................................................................205 Reixas.................................................................................................................................205 Documentos........................................................................................................................206 Ventás........................................................................................................................210 Balcóns......................................................................................................................214 Reixas........................................................................................................................216 Tímpano.......................................................................................................................................218 As Cubertas..................................................................................................................................220 O Tellado............................................................................................................................220 A terraza.............................................................................................................................221 Documentos........................................................................................................................222 Escaleiras.....................................................................................................................................224 Documentos........................................................................................................................226 O Arquivo....................................................................................................................................230 297


Documentos........................................................................................................................232 Instalacións..................................................................................................................................243 Alumeado/ Electricidade/Calefacción/Telefonía................................................................243 Augas/Fontanería/Sanitarios..............................................................................................244 Documentos........................................................................................................................246 Fontanería/Augas/Sanitarios.....................................................................................246 Electricidade/ iluminación /calefacción/ telefonía....................................................254 Elementos mobles........................................................................................................................258 Documentos........................................................................................................................260 A reforma de 1951-1955..............................................................................................................266 Documentos........................................................................................................................268 A reforma da década de 1970......................................................................................................283 Documentos........................................................................................................................284

298


Sumario PAZO DE RAXOI................................................................................................................................1 INFORME HISTÓRICO......................................................................................................................1 Metodoloxía.....................................................................................................................................3 A bibliografía..........................................................................................................................3 Fontes arquivísticas consultadas............................................................................................3 Bibliografía.............................................................................................................................4 Fontes.....................................................................................................................................9 Cronoloxía a partir dos datos documentais....................................................................................13 O Pazo de Raxoi............................................................................................................................21 O edificio..............................................................................................................................21 Descrición...................................................................................................................22 Interpretación..............................................................................................................23 A construción........................................................................................................................24 Antecedentes...............................................................................................................24 A querela co Hospital..................................................................................................25 A obra..........................................................................................................................27 Os tempos posteriores..........................................................................................................28 Os intanxibles do edificio.....................................................................................................30 As institucións......................................................................................................................32 O Seminario de Confesores........................................................................................32 O Concello de Santiago..............................................................................................33 Documentos..............................................................................................................................35 Os Arredores..................................................................................................................................43 As rúas da Trindade e Raxoi................................................................................................43 A rúa da Trindade.................................................................................................................44 Avenida de Raxoi.................................................................................................................45 A capela da Trinidade...........................................................................................................46 A igrexa de San Frutuoso.....................................................................................................46 O Cemiterio..........................................................................................................................47 As Hortas..............................................................................................................................48 A Costa do Cristo.................................................................................................................49 299


Documentos..........................................................................................................................50 A Praza do Obradoiro....................................................................................................................55 A emerxencia da Praza do Obradoiro...................................................................................56 As remodelacións.................................................................................................................57 A praza, referente na vida compostelá..................................................................................59 Documentos..........................................................................................................................61 O emprazamento............................................................................................................................64 A muralla urbana..................................................................................................................64 Torre da Praza.......................................................................................................................66 Os cárceres...........................................................................................................................68 Documentos..........................................................................................................................70 Cárcere vello........................................................................................................................73 A Planta Baixa...............................................................................................................................78 Os soportais........................................................................................................................................78 Zona do Seminario.............................................................................................................................79 Zona Antigo Consistorio (Hoxe Xunta de Galicia)............................................................................81 Vestíbulo.............................................................................................................................................82 Dependencias que non se poden localizar..........................................................................................82 O local baixo a terraza (Mecanización)..............................................................................................83 A reforma de 1951-52.........................................................................................................................83 Os anos 70..........................................................................................................................................84 Os últimos 40 anos.............................................................................................................................84 Documentos..........................................................................................................................85 Primeiro andar.............................................................................................................................107 A zona histórica do Seminario...........................................................................................108 A zona histórica do Concello..............................................................................................110 A partir de 1877..................................................................................................................111 A reforma de 1951-53.........................................................................................................113 De 1968 en adiante.............................................................................................................113 De 1978 en adiante.............................................................................................................114 Documentos........................................................................................................................115 Segundo andar.............................................................................................................................137 O Seminario........................................................................................................................137 300


De 1970 en adiante.............................................................................................................138 A instalación do Consello da Cultura Galega.....................................................................139 A Capela.............................................................................................................................140 Documentos........................................................................................................................142 Terceiro andar..............................................................................................................................150 Documentos........................................................................................................................152 Os sotos........................................................................................................................................159 A avenida de Raxoi............................................................................................................159 Os sotos..............................................................................................................................160 As dependencias da Costa do Cristo..................................................................................161 Os cárceres.........................................................................................................................161 Documentos........................................................................................................................166 Cárcere......................................................................................................................176 Fachadas......................................................................................................................................201 O soportal...........................................................................................................................202 As luminarias......................................................................................................................203 Balcóns, varandas e xanelas...............................................................................................203 Elementos escultóricos da fachada principal......................................................................203 Carpintería exterior............................................................................................................204 Varandas e balconadas........................................................................................................205 Reixas.................................................................................................................................205 Documentos........................................................................................................................206 Ventás........................................................................................................................210 Balcóns......................................................................................................................214 Reixas........................................................................................................................217 Tímpano.......................................................................................................................................219 As Cubertas..................................................................................................................................220 O Tellado............................................................................................................................220 A terraza.............................................................................................................................221 Documentos........................................................................................................................222 Escaleiras.....................................................................................................................................224 Documentos........................................................................................................................226 O Arquivo....................................................................................................................................230 301


Documentos........................................................................................................................232 Instalacións..................................................................................................................................243 Alumeado/ Electricidade/Calefacción/Telefonía................................................................243 Augas/Fontanería/Sanitarios..............................................................................................244 Documentos........................................................................................................................246 Fontanería/Augas/Sanitarios.....................................................................................246 Electricidade/ iluminación /calefacción/ telefonía....................................................254 Elementos mobles........................................................................................................................258 Documentos........................................................................................................................260 A reforma de 1951-1955..............................................................................................................266 Documentos........................................................................................................................268 A reforma da década de 1970......................................................................................................283 Documentos........................................................................................................................284

302


















Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.