GEWELD IN DE GEVANGENIS

HOE OVERLEEF JE HET?

Gevangenissen zonder geweld zijn als de speld in de hooiberg. Heel, heel moeilijk te vinden. Als je vastzit in het buitenland is de kans dus groot dat je met geweld te maken krijgt. De grote vraag: wat kun je doen om het te overleven en je situatie leefbaar te houden? TEKST: Marjolein van Rotterdam

Stel je voor. Je moeder heeft het petje opgestuurd dat je ooit van haar hebt gekregen. Een fijn petje dat veel heeft meegemaakt, en waar een heel ver-

Misschien probeer je de medegedetineerde mild te stemmen door iets voor hem te doen? Onderling geweld in de gevangenis komt veel voor. In Europese gevangenissen en in Aziatische, in Amerikaanse, Afrikaanse en in Australische. Iedereen die in een LatijnsAmerikaanse gevangenis heeft gezeten weet dat intimidatie, afpersing, en licha-

melijk geweld – tot verkrachting en moord door medegevangenen aan toe – daar ongeveer ‘gewoon’ zijn. Ook Nederlanders maken het er mee, soms elke dag weer. De verhalen worden verteld aan vrijwilligers, aan de ambassade en aan familie. Een vrijwilliger vertelde over een gedetineerde in een gevangenis waar geregeld mensen worden vermoord. De gedetineerde die zij er bezoekt, werd plotseling van achteren aangevallen door twee mannen en met de rand van een blikje in zijn hals gesneden. Hij weet niet waarom. Hij wist ze allebei van zich af te slaan. Een andere gedetineerde vertelde aan een vrijwilliger over een bende in zijn gevangenis. Ze sloegen hem in elkaar. Vervolgens hoorde hij dat hij 10.000 dollar moest betalen om met rust gelaten te worden. Hij schakelde zijn familie in en betaalde. Even was er rust. Maar niet lang. Het volgende ‘betalingsverzoek’ volgde al snel op het eerste. Een negatieve spiraal waar je niet uit komt. ‘In de gevangenis heb je geen vrienden, alleen belangen’, zei deze gedetineerde.

'Gangs zijn er altijd in de gevangenis, net als een pikorde', vertelt Fieke Dijkstra, de eerstgenoemde vrijwilliger, die voor Epafras werkt in de VS. 'Soms zijn ze georganiseerd naar herkomst, in de gevangenissen in de VS zijn de Mexicaanse gangs berucht. Maar ook de Aryan Brotherhood is heftig. Dit is een racistische gang met een 'white supremacy’-ideologie. Als je officieel lid ervan wil worden, word je met een ritueel ingewijd en is het bijna onmogelijk om eruit te komen. Ze hebben heel specifieke tattoos. Een Nederlander werd gevraagd erbij te komen. Als hij weigerde zou hij dat goed weten. Hij wilde niet, maar deed wel wat klusjes voor ze. Hij moest bijvoorbeeld iemand confronteren met een mes. Hij deed dat en hield zo de relatie goed.'

HOGER OP DE LADDER

Je gedeisd houden, vriendelijk zijn tegen iedereen, niemand kwaad maken en soms een klusje doen. Het kan helpen, maar het werkt dus niet altijd.

‘Het volgende ‘betalingsverzoek’ volgde al snel op het eerste. Een negatieve spiraal waar je niet uit komt’

haal aan vastzit. Op de eerste dag dat je het draagt, wipt een medegevangene het met een tikje de lucht in, zet het op zijn eigen kale hoofd, en loopt ermee weg. Wat doe je? Misschien houd je wijselijk je mond. Misschien denk je: ‘stelt niets voor, laat hem er gelukkig mee zijn. Misschien sla je het petje van die kale kop.

GEWELD VAN BOVENAF

Onderling geweld is niet het enige geweld dat voorkomt in de gevangenis. Het andere geweld, dan van de officiële machtigen over de onmachtigen, van bewakers over gedetineerden, komt ook bijna overal voor – zelfs in Nederland. Soms is het extreem geweld. Er zijn verhalen over martelgevangenissen. Dat van de man (Mustafa Khalifa) die in Syrië vastzat bijvoorbeeld. Hij schreef er een boek over – met misselijkmakende scènes zoals die over de muis die een sergeant tijdens het luchten verpletterde met zijn soldatenlaars. ‘Daarop haalde de sergeant een papieren zakdoekje tevoorschijn, pakte het beest met het zakdoekje op aan zijn staart en liep naar de gevangenen die in rijen om het plein liepen. Hij greep een willekeurige gevangene vast en dwong hem de muis door te slikken.’ Ook Russische gevangenissen zijn berucht. Een inmiddels voormalige gedetineerde maakte stiekem filmpjes in de zijne en kwam ermee naar buiten. In 90 procent van de Russische regio’s werd er tussen 2015 en 2019 over martelingen gerapporteerd. Nieuw was het beeld erbij. Een andere gedetineerde, Alexei Makarov, vertelde over zijn martelingen aan de BBC. Hij werd geslagen en verkracht met een bezemsteel. ‘Als ik flauwviel gooiden ze koud water over me heen en trokken me weer op de tafel.’

Maar wat dan? Een hogere positie op de ladder zien te krijgen? Het lijkt logisch: hoe hoger hoe minder klappen. Maar hoe doe je dat? Ex-gedetineerde Peter kan daar wel iets over vertellen. Hij zat jarenlang in Paraguay in de beruchtste gevangenis van het land en daarvoor in een beruchte gevangenis van Peru. Hij kreeg in de gaten dat je beter de baas kon zijn dan een baas boven je kon hebben. 'In Paraguay was ik op de christelijke afdeling terechtgekomen, dat is een soort eilandje in een grotere staat, zoiets als Friesland in Nederland. Het

was er relatief veilig: in de tien jaar dat ik er zat zijn er maar twee doden gevallen. In andere afdelingen waren het er soms 16 per week. Om de stomste dingen vermoorden ze je, soms al omdat er een petje van iemands hoofd werd getrokken. Dat laatste gebeurde trouwens toevallig wel op mijn eigen afdeling. De bewakers hebben in dit soort gevangenissen niets te vertellen. Daarom besloot ik zelf de leiding te krijgen. Dat deed ik door handig te zijn met geld. Ik dreef handeltjes. Verdiende wat links en rechts en speelde handig met het geld dat ik van de ambassade kreeg – de 30 euro per maand die iedere Nederlander krijgt. De jongens uit andere landen hadden dat niet.'

ZORG DAT JE IETS TE BIEDEN HEBT

Oud-gevangenisdirecteur Frans Douw heeft heel wat gevangenissen ter wereld van binnen gezien en heel wat gedetineerden gesproken. Hij schreef er een boek over: Het zijn mensen. Het kan helpen om mee te doen aan de wedstrijd, denkt hij: 'Maar bedenk wel dat stijgen op de ladder vooral lukt als je iets te bieden hebt. Dat is een van mijn adviezen aan iedereen die vastzit: zorg dat je iets kan, of bent, waar mensen behoefte aan hebben. Ga bij jezelf na wat je allemaal kunt. Er zijn veel meer dingen dan je denkt die je kunnen helpen.

In Comeback stond nog niet zo lang geleden een interview met Danny Kegel, die 10 jaar vastzat in Peru. Hij maakte muziek in ruil voor bescherming en privileges. Hij wekte geen agressie maar bood vermaak en een beetje verlichting. Dat wisten de andere gedetineerden te waarderen. Als de juiste mensen jou aardig vinden, word je met rust gelaten. De macht is goed georganiseerd in de gevangenis. Niet iedereen is gitarist, maar er zijn talloze andere mogelijkheden. Als je handig bent in het oppikken van taal kun je anderen helpen. Als je brieven kunt schrijven, tekeningen kunt maken, kennis hebt die je kunt overdragen, goed bent in dingen voor elkaar krijgen, of iets met je handen kunt: in de gevangeniseconomie kan alles waardevol zijn. Het is dus niet zo dat alleen de grote, sterkte jongens bovenaan de pikorde komen te staan.'

Peter is toevallig wel een grote, brede vent met armen vol tattoos. Maar hij is ook ziek en was al ziek toen hij vastzat. COPD. 'Daarom was ik ook bang. Maar zelf heb ik toch nooit klappen gehad. Ik ben een mazzelaar en sta misschien toch wat zekerder in het leven dan veel anderen. Ik weet dat ik handig ben met contacten. In de gevangenis gaat het om wie je kent en wie je bent. Ik heb een sociale antenne en die heeft altijd goed gewerkt. Mijn advies aan alle gedetineerden die dit lezen: probeer eerlijk te blijven in een corrupt systeem. Beweeg soms een beetje mee, maar verloochen jezelf nooit. Ik denk dat vooral mensen voor wie alles nieuw is het heel moeilijk hebben. Die laatste tien jaar in Paraguay was ik een ervaren jongen. Ik had al heel wat jaartjes in de cel doorgebracht. Als je nog nooit hebt vastgezeten, is alles nieuw en sta je meteen al 1-0 achter. Je bent al geïntimideerd voor je in de cel zit. De agenten die je oppakken pikken alles van je in. Tot en met je kleren aan toe: die zijn wel leuk voor hun broertje.'

BOOSHEID TREKT GEWELD AAN

Frans Douw begrijpt wel waarom Peter de chef werd. 'Peter heeft binnen twee tellen door hoe de macht in elkaar zit én hij heeft iets te bieden. Hij is handig met geld en met contacten. Daar hebben anderen iets aan en geven jou daar dan iets voor terug. Ik heb trouwens nóg twee adviezen. De eerste is voor veel mensen een lastige, maar is wel heel belangrijk. Je trekt geweld aan als je boos bent. Ook angst en pijn kunnen voor anderen een trigger zijn hun woede op jou te luchten. Eigenlijk raak je hen in hún woede, angst of pijn. Probeer daarom jezelf te doorgronden; als je begrijpt waarom je boos bent is vaak al de helft van de boosheid verdwenen.' Het laatste, en derde advies van Frans gaat over herstel. 'In mijn boek schrijf ik over een Amerikaanse terdoodveroordeelde. Hij werd een geweldloos mens. Doordat hij zo cool werd, had hij geen last meer. Hij reageerde met acceptatie. Elk mens heeft een eigen vierkante meter, het werkt goed als je je hier thuis voelt. Goed ‘geaard’ zijn is belangrijker dan spierballen.'

‘In de gevangenis gaat het om wie je kent en wie je bent’

WAT IS GEWELD?

In de encyclopedie wordt geweld omschreven als een niet geringe kracht die uitgeoefend wordt op personen of zaken. Meestal een doelbewuste actie van een of meer personen, met of zonder hulp van wapens of andere middelen. Geweld kent slachtoffers. Het veroorzaakt verwonding of schade bij mensen, dieren of voorwerpen. Geweld wordt vaak in verband gebracht met agressie. Onder agressie wordt meestal verstaan het gewelddadig handelen met het doel schade toe te brengen. Agressie is een daad die met emotie te maken heeft: boosheid. Boosheid is niet ongewoon. Maar als je emoties, en dus ook boosheid, opkropt kan er iets misgaan. Mensen die hun boosheid wegstoppen worden ziek of gefrustreerd. In dergelijke gevallen leidt boosheid vaak tot agressie. Agressie is bedreigend en schadelijk voor degene tegen wie het gericht is, en vaak ook voor degene die het doet. Je kunt erdoor in de problemen komen en als de opgekropte agressie naar binnenslaat. Je zelfbeeld wordt beschadigd. Begrijpen waaróm je boos wordt, kan agressie voorkomen.

TERUG NAAR DE VRAAG VAN HET BEGIN

Het voorval met het petje is dus niet verzonnen. De medegevangene uit het voorbeeld leeft niet meer. De vraag is hoe het anders

had gekund. De jongen van wie het petje werd afgenomen heeft misschien zijn leven lang spijt van zijn reactie. De vier manieren uit het begin van het verhaal zijn niet per se fout of goed. Er zijn ook nog genoeg andere manieren te bedenken. Belangrijk is: je hebt altijd een keuze. Wát je kiest maakt wel veel uit: het verschil tussen je families bankrekening leegtrekken en moord – bot gesteld. Het kan helpen je strategie tegen het licht te houden samen met iemand anders. Misschien vertrouw je een medegevangene. Misschien zijn er vrijwilligers die op bezoek komen. 'Je hart luchten kan zéker helpen', zegt vrijwilliger Fieke. 'Een gevangenis is een kunstmatige situatie met veel mannen in een kleine ruimte. Logisch dat er dan snel irritatie is. Voor de Nederlanders die in de VS vastzitten en geen familie, geen vrouw of kinderen in de buurt hebben, is dat lastig. Ze zitten in een superonnatuurlijke situatie. Vaak zijn ze gefrustreerd, zitten ze eindeloos in voorarrest. Soms zitten ze

onterecht in de gevangenis. Daarom mag iedereen me altijd schrijven. Ik wil graag de uitlaatklep zijn op het moment dat die nodig is. Eén van mijn gedetineerden heeft nog iets anders bedacht. Hij zit levenslang en schrijft samen met mij een boek. Op die manier kan hij ook zijn ei kwijt. Het project is voor hem een levensvervulling.' Ex-gevangenisdirecteur Frans is het met Fieke eens. 'Praten, schrijven, alles helpt. Zorg ervoor dat je contact hebt met anderen, binnen of buiten de gevangenis. Het kan het clubje Nederlanders

zijn in de gevangenis, en zeker ook je familie. Je familie is sowieso ongelooflijk belangrijk. Schrijf eventueel ook met een vreemde. Via Comeback kun je met mensen in contact komen. Schrijven is heel fijn. Je deelt je zorgen en krijgt soms een andere kijk op jouw leven of een blik op het leven buiten.’ ■

‘Als je begrijpt waarom je boos bent, is vaak al de helft van de boosheid verdwenen’

REAGEREN OP DIT ARTIKEL? SCHRIJF ONS!