ΠΑΙΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΑ ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ by CLOUDPRINT.GR

∆ΗΜΟΣ

ΠΑΙΟΝΙΑΣ Χρήστος Π. Ίντος

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ ΔΗΜΟΥ ΠΑΙΟΝΙΑΣ Παιονία, από τα µυθικά χρόνια στον 21ο αιώνα

ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟ 2023

ΔΗΜΟΣ

ΠΑΙΟΝΙΑΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΙΟΝΙΑΣ Παιονία, από τα μυθικά χρόνια στον 21ο αιώνα

ΔΗΜΟΣ

ΠΑΙΟΝΙΑΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΙΟΝΙΑΣ Παιονία, από τα μυθικά χρόνια στον 21ο αιώνα Υπεύθυνος περιεχομένου Ίντος Χρήστος Ενδιάμεσος Φορέας Διαχείρισης Αναπτυξιακή Κιλκίς Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α Αρμόδια Αρχή για το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 – 2020: Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 – 2020

ISBN 978-618-86871-0-3 Πολύκαστρο 2023

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΓΕΩΡΓΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η Ευρώπη επενδύει στις αγροτικές περιοχές

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ

ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

ΠEPIEXOMENA Xαιρετισμός Δημάρχου....................................................7 Πρόλογος..................................................................................9 Εισαγωγή | Γ νωριμία με την Παιονία

και τον σύγχρονο ομώνυμο δήμο............ 11 1. Από το αρχαίο όνομα στην επαρχία Παιονίας 2. Σύσταση Δήμου Παιονίας 3. Δήμος Παιονίας: Δημοτικές Ενότητες, Δημοτικές, Τοπικές Κοινότητες και Οικισμοί Γεωλογία και Γεωγραφία της περιοχής 1. Γεωλογία 2. Γεωγραφία (θέση, όροι, πεδιάδες, ποταμοί, λίμνες, κλίμα)

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Κεφάλαιο 1ο | Μ υθικά χρόνια - αρχαιότητα............. 17 1. Μυθολογία 2. Ετυμολογία ονομάτων σχετικών με την Παιονία 3. Οι Παίονες στο Ομηρικό έπος 4. Η καταγωγή των Παιόνων και περιοχές στις οποίες κυριάρχησαν 5. Βοττιαία 6. Παιονικά φύλα 7. Αρχαίες παιονικές πόλεις

Κεφάλαιο 2ο | Α πό τα χρόνια του μακεδονικού βασί

λειου ως το τέλος του βυζαντίου....... 37 1. Σχέσεις των Παιόνων με τους Μακεδόνες – Περιπέτειες με τους Πέρσες 2. Εμπλοκή των Παιόνων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και υποταγή τους στο Μακεδονικό Βασίλειο 3. Συμμετοχή των Παιόνων στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου (334 – 323 π.Χ.) 4. Ελληνιστική περίοδος (323 – 148 π.Χ.) 5. Ρωμαϊκή περίοδος (148 π.Χ. – 395) 6. Βυζαντινή περίοδος (395 – 1453)

Κεφάλαιο 3ο | Τ ουρκοκρατία –

Επαναστατικά κινήματα....................... 55 1. Η κατάκτηση των Οθωμανών 2. Η οθωμανική διοίκηση 3. Προεπαναστατικά κινήματα στην περιοχή 4. Η κατάσταση οικισμών του Δήμου Παιονίας την

περίοδο της Τουρκοκρατίας 5. Σχετικά με την καταστροφή οικισμών της Παιονίας την περίοδο της Επανάστασης

Κεφάλαιο 4ο | O Μακεδονικός Αγώνας..................... 69 1. Γενικά 2. Εκπαιδευτική δραστηριότητα 3. Τα γεγονότα του Ίλιντεν και η περιοχή 4. Γεγονότα στη Γουμένισσα και η πυρκαγιά του 1904 5. Η δράση ελληνικών ανταρτικών σωμάτων 6. Η δράση ντόπιων οπλαρχηγών

Κεφάλαιο 5ο | Β αλκανικοί Πόλεμοι (1912 – 1913)

Απελευθέρωση................................... 79 1. Λίγο πριν τον πόλεμο, η καταστροφή της Γρίβας 2. Ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος (1912) 3. Ο Ελληνικός Στρατός στην επαρχία Γουμενίτσης και η απελευθέρωση της κωμόπολης 4. Ο Ελληνικός Στρατός στην Αξιούπολη και το Σκρα 5. Ο Ελληνικός Στρατός στο Πολύκαστρο, τη Γευγελή και η διένεξη των αντιμαχομένων για τη Γουμένισσα 6. Το τέλος του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου 7. Η συγκρότηση της 10ης Μεραρχίας και η διαχωριστική γραμμή Ελλήνων – Βουλγάρων 8. Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος (1913) 9. Το φυλάκιο Ευζώνων, το ομώνυμο χωριό και η απειλή στο Πάικο 10. Πατρίδες πέρα από τα σύνορα

Κεφάλαιο 6ο | Α ΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

(1914 – 1918).................................... 89 1. Από τη νίκη του 1912 – 13 στον εθνικό διχασμό και τον Α΄ Παγκόσμιο 2. Οι δυνάμεις της ΑΝΤΑΝΤ στην Παιονία (Αξιούπολη, Γουμένισσα, αεροδρόμιο Γοργόπης) 3. Μαρτυρίες για την παραμονή των Γάλλων στη Γουμένισσα 4. Οι μάχες στο Ραβινέ (Χαμηλό) και στο Σεμέν ντε Φερ (Δογάνης) 5. Η μάχη του Σκρα 6. Η μάχη του Γκραν Κορονέ (Κορώνας – Μάχη Δοϊράνης) 7. Οι κάτοικοι του Σκρα το 1919 8. Εορτασμοί και μνημεία του Α΄ Παγκοσμίου στον Δήμο Παιονίας 3

ΠEPIEXOMENA

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

6. Γεγονότα του 1949 στην Παιονία

Κεφάλαιο 1ο | Μ ικρασιατική Καταστροφή –

Κεφάλαιο 6ο | Η περίοδος 1950 – 2020..................145

Προσφυγικός Ελληνισμός................109 1. Τα γεγονότα και η Καταστροφή 2. Προσφυγικός Ελληνισμός 3. Εγκατάσταση προσφύγων στους οικισμούς του Δήμου Παιονίας (απογραφή 1928) 4. Πληθυσμιακή σύνθεση των οικισμών του Δήμου Παιονίας μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή

Κεφάλαιο 2ο | Γεγονότα της δεκαετίας του 1930...... 117 1. Γενική αναφορά 2. Γεγονότα στη Μεταμόρφωση 3. Η Παιονία στον νεοσύστατο Νομό Κιλκίς 4. Καπνεργάτες από την Καβάλα, αγρότες στη λίμνη Αρτζάν – Αματόβου

Κεφάλαιο 3ο | Β ΄ Παγκόσμιος Πόλεμος –

Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, 1940 – 1941............................................ 119 1. Ο Β΄ Παγκόσμιος και η νίκη των Ελλήνων 2. Η Συμβολή της Παιονίας στη νίκη του 1940 – 1941 3. Έ παινος στους εκπαιδευτικούς και τις γυναίκες του Πολυκάστρου για τη συμβολή τους στη νίκη του 1940 – 41

Κεφάλαιο 4ο | Κ ατοχή – Εθνική Αντίσταση

1941 – 1944........................................123 1. Άφιξη των κατακτητών στην Παιονία – Αντίσταση 2. Η μάχη των Ευζώνων (25 – 4 – 1941) 3. Η συνέχεια των γεγονότων στην περιοχή το 1941 – 1942 4. Τα γεγονότα στην περιοχή το 1943 5. Το 1944 στην Παιονία – Δράσεις στο Πάικο 6. Επίθεση του βουλγαρικού στρατού στα χωριά της μεθορίου 7. Και άλλα γεγονότα του 1944 8. Η καταστροφή των Λιβαδίων, εκτελέσεις στη Γουμένισσα και τη Γοργόπη 9. Φθινόπωρο 1944 – Απελευθέρωση

Κεφάλαιο 5ο | Εμφύλιος 1946 – 1949.....................137 1. Γενική αναφορά στον Εμφύλιο – Τι προηγήθηκε το 1945 2. Γεγονότα του 1946 στην Παιονία 3. Τα γεγονότα του Σκρα (Νοέμβριος 1946) 4. Γεγονότα του 1947 στην Παιονία 5. Γεγονότα του 1948 στην Παιονία 4

1. Αρχή της μεταπολεμικής περιόδου 2. Η περίοδος 1967 και μετέπειτα, “Το κίνημα του Πολυκάστρου”, Επιστράτευση 1974 3. Οικονομική κρίση της δεύτερης δεκαετίας του 2000, πανδημία 2020 – 21 4. Η Παιονία στο επίκεντρο του μεταναστευτικού

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Κεφάλαιο 1ο | Ι στορική, διοικητική και πληθυσμιακή

εξέλιξη των οικισμών........................149 1. Διοικητικές μεταβολές στην περιοχή 2. Σύντομα ιστορικά των οικισμών και διοικητικές μεταβολές 3. Απογραφές περιόδου 1870 – 1912 4. Απογραφές περιόδου 1913 – 2021

Κεφάλαιο 2ο | Μεταναστεύσεις..................................241 1. Μετακινήσεις πληθυσμών 2. Η οικονομική κρίση αιτία νέων μεταναστεύσεων 3. Μεταναστευτικό πρόβλημα στον Δήμο Παιονίας 4. Το δημογραφικό πρόβλημα

Κεφάλαιο 3ο | Η τοπική Εκκλησία..............................245 1. Οργάνωση και διοίκηση 2. Εκκλησιαστικά μετόχια στη Γουμένισσα 3. Εμφάνιση και αποτυχία της Ουνίας στην περιοχή 4. Το εθνικό έργο ιερωμένων την περίοδο 1870 – 1912 5. Ναοί, παρεκκλήσια και εξωκλήσια στους οικισμούς του Δήμου 6. Τα Μοναστήρια του Πάικου α. Παλαιότερα β. Νεότερα 7. Αγιογράφοι – Αγιογραφικός οίκος Αγίου Πέτρου 8. Τα μαθητικά συσσίτια και το οικοτροφείο Γουμένισσας

Κεφάλαιο 4ο | Εκπαίδευση...........................................279 1. Σχολεία και εκπαιδευτικοί πριν την απελευθέρωση του 1912 – 1913 2, Η εκπαίδευση μετά την απελευθέρωση 3. Εκπαιδευτική Περιφέρεια Παιονίας 4. Διδασκαλικός Σύλλογος Παιονίας 5. Τα σχολεία της περιοχής 6. Άλλου τύπου σχολεία

Κεφάλαιο 5ο | Υγεία.......................................................293 1. Νοσοκομείο Γουμένισσας 2. Κέντρο Υγείας Πολυκάστρου 3. Αγροτικά ιατρεία 4. Κοινωνική πρόνοια 5. Τράπεζες αίματος 6. Επιδημικά φαινόμενα α. Παλαιοτέρων εποχών β. Της περιόδου 2020 – 2022

Κεφάλαιο 6ο | Συγκοινωνίες.......................................297 1. Οδικό δίκτυο 2. Σιδηροδρομικό δίκτυο 3. Ενωτική Πολυκάστρου – Καλίνδριας 4. Τελωνεία 5. Αεροδρόμια

Κεφάλαιο 7ο | Οικονομία..............................................305 1. Πρωτογενής τομέας 2. Δευτερογενής τομέας 3. Λαϊκές αγορές 4. Ιστορικές προβιομηχανικές μονάδες 5. Τριτογενής τομέας 6. Ορυκτός πλούτος

Κεφάλαιο 8ο | Περιβάλλον...........................................311 1. Φυσικό περιβάλλον 2. Προστατευόμενες περιοχές 3. Πολεοδομικός σχεδιασμός στην περιοχή – Παραδοσιακοί οικισμοί 4. Περιβαλλοντική διαχείριση – Πηγές ενέργειας 5. Αναφορά σε φυσικές καταστροφές και φαινόμενα 6. Μεταλλευτικές δραστηριότητες και περιβάλλον

Κεφάλαιο 9ο | Τεχνικά έργα........................................325 1. Τα εγκαίνια αποξήρανσης των λιμνών Αρτζάν – Αματόβου 2. Εγγειοβελτιωτικά έργα 3. Συγκοινωνιακά έργα 4. Έργα στις τ. Δημοτικές Κοινότητες

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ Κεφάλαιο 1ο | Πολιτισμός............................................331 1. Θρησκεία, ήθη και γλώσσα των αρχαίων Παιόνων 2. Αρχαιολογικοί χώροι

3. Βυζαντινά μνημεία 4. Λαϊκός πολιτισμός 5. Θεσμοθετημένες εκδηλώσεις 6. Βιβλιοθήκες 7. Μουσεία – Λαογραφικές συλλογές 8. Πολιτιστικοί φορείς και σύλλογοι 9. Κινηματογράφος 10. Τοπικά έντυπα

Κεφάλαιο 2ο | Αθλητισμός...........................................359 1. Εγκαταστάσεις και Σύλλογοι 2. Σύλλογοι με συμμετοχή σε εθνικό και διεθνές επίπεδο 3. Σύλλογοι, Πρωταθλητές και Κυπελλούχοι, στην Ένωση Ποδοσφαιρικών Σωματείων Ν. Κιλκίς 4. Αθλητές εθνικού και διεθνούς επιπέδου

Κεφάλαιο 3ο | Τουρισμός – Επισκέψιμοι τόποι......369 1. Ο Τουρισμός σήμερα 2. Επισκέψιμοι τόποι α. Πολύκαστρο (έδρα) β. Γουμένισσα (ιστορική έδρα) γ. Αξιούπολη δ. Ευρωπός ε. Λιβάδια

Κεφάλαιο 4ο | Υπηρεσίες και Οργανισμοί................389 α. Πολύκαστρο (έδρα) β. Γουμένισσα (ιστορική έδρα) γ. Ευρωπός δ. Αξιούπολη

Κεφάλαιο 5ο | Πρόσωπα της περιοχής.....................391 1. Αρχαιότητα α. Βασιλείς των Παιόνων β. Ένας σπουδαίος Ευρωπαίος, Σέλευκος ο Νικάτωρ γ. Ένας μεγάλος βυζαντινός λόγιος, Ιωάννης ο Στοβαίος 2. Νεότεροι χρόνοι α. Ευεργέτες β. Πολιτικοί γ. Επιστήμονες, γράμματα, τέχνες

Κεφάλαιο 6ο | Επισκέψεις υψηλών προσώπων.....395 Παραρτήματα Θ ύματα πολεμικών περιόδων...........399 Έργα του ιδίου.......................................409 Πηγές – Βιβλιογραφία........................411 5

Xαιρετισμός Δημάρχου

Αγαπητέ αναγνώστη,

Έπειτα από δύο περίπου χρόνια εγκλεισμού λόγω της πανδημίας του covid – 19, που κλήθηκε όλος ο πλανήτης μας να διαχειριστεί, ο δήμος Παιονίας γυρίζει σελίδα και θέτει τις κατάλληλες βάσεις για την άμεση προσαρμογή στη σύγχρονη εποχή, ατενίζοντας το μέλλον με αισιοδοξία. Στόχος μας, να διατηρήσουμε ζωντανά τα αξιομνημόνευτα ιστορικά μνημεία τα οποία μας ταξιδεύουν στον χώρο και τον χρόνο, οδηγώντας μας ως το σήμερα μέσα από τις γνωστές και άγνωστες πτυχές τους. Το «Ιστορικό Λεύκωμα του Δήμου Παιονίας» που κρατάτε στα χέρια σας, είναι μία προσπάθεια του δήμου μας να αποτυπωθεί η μοναδική και ανεξιχνίαστη παρουσία των μνημείων του τόπου μας, ξεκινώντας από τα μυθικά χρόνια και φτάνοντας μέχρι τις μέρες μας, το οποίο αποτελεί μια ιστορική παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. Το λεύκωμα δημιουργήθηκε από τον δήμο Παιονίας, με σκοπό την ανάδειξη της τοπικής μας ιστορίας και θα αποτελεί χαρακτηριστικό αναμνηστικό δώρο για τους επισκέπτες που θα έχουμε την τιμή να φιλοξενούμε και για τους αγαπημένους συνεργάτες και φίλους που θα συνδράμουν με κάθε δυνατό τρόπο στις δράσεις του δήμου μας. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κύριο Χρήστο Ίντο για την πολύτιμη προσφορά του, καθώς με το συγγραφικό του έργο και τη σπάνια φωτογραφική συλλογή του, που αφορά στην ιστορία του τόπου μας, πρωταγωνίστησε στη δημιουργία του λευκώματος. Καλή Ανάγνωση

Ο Δήμαρχος Παιονίας Κωνσταντίνος Α. Σιωνίδης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Το Δημοτικό Συμβούλιο Παιονίας με εισήγηση του πρώτου Δημάρχου Αθανασίου Λαπόρδα με την αριθμ. 74 / 2013 απόφασή του μου ανέθεσε να συγγράψω εργασία σχετική με την ιστορία της περιοχής του Δήμου μας. Ανέλαβα να ανταποκριθώ στην τιμητική πρόταση στηριζόμενος σε σχετικά δημοσιεύματά μου αλλά και στη διάθεση να αναζητήσω και άλλες πληροφορίες για τον τόπο μας σε αρχειακές πηγές και βιβλιογραφία. Το φθινόπωρο του ιδίου έτους, για τα τότε δεδομένα, η εργασία ήταν έτοιμη. Περιελάμβανε γεγονότα της Παιονίας από τα μυθικά χρόνια ως τις ημέρες μας. Στοιχεία της ιστορίας των οικισμών, της τοπικής Εκκλησίας, της εκπαίδευσης, της υγείας και άλλων θεμάτων σχετικών με την οικονομική και κοινωνική ζωή των κατοίκων του Δήμου. Στόχος μας ήταν να δοθεί, όσο γίνεται, πληρέστερη εικόνα της διαχρονικής πορείας της περιοχής με κατανοητά από το ευρύτερο κοινό κείμενα και σχετικό φωτογραφικό υλικό. Καθοριστική στην τελική μορφή της εργασίας ήταν η γνώμη επιτροπής που συγκρότησε με την ίδια απόφαση το Δημοτικό Συμβούλιο για να λάβει γνώση του έργου και να εκφράσει την άποψή της. Συμμετείχαν η Μαρία Καμπούρη – Βαμβούκου, καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ο Κωνσταντίνος Δογιάμας, απόστρατος ανώτατος αξιωματικός της Αστυνομίας Πόλεων και η Κωνσταντία Παλλάδη, οδοντίατρος, όλοι καταγόμενοι από τον Δήμο μας. Η επιτροπή με την από 10 – 10 – 2013 επιστολή της προς τον Πρόεδρο και το Δημοτικό Συμβούλιο Παιονίας εισηγήθηκε ανεπιφύλακτα την έκδοση της εργασίας. Παρά τη δρομολόγηση της έκδοσης δεν πραγματοποιήθηκε, αν και αναζητήθηκε σχετική πίστωση, ο τόπος όμως είχε εισέλθει σε προεκλογική περίοδο. Ο επόμενος Δήμαρχος Χρήστος Γκουντενούδης ενδιαφέρθηκε για την έκδοση, αναζήτησε χρηματοδότηση και πρότεινε την ένταξη του σχετικού έργου σε προγράμματα της Αναπτυξιακής Κιλκίς (ΑΝΚΙ). Η έγκριση δόθηκε το 2020. Ο τρίτος Δήμαρχος Κωνσταντίνος Σιωνίδης μας ζήτησε τις πρώτες ημέρες του 2021 να παρουσιάσουμε την εργασία στον ίδιο και στους συνεργάτες του. Έλαβαν γνώση του περιεχομένου της και εξέφρασαν την άποψη πως θα προβούν στη δρομολόγηση της έκδοσης τηρουμένων όλων όσων προβλέπει η διαδικασία ένταξης του έργου στην ΑΝΚΙ. Από το 2013 μέχρι το 2021 είχαν περάσει αρκετά χρόνια. Στον Δήμο μας, στην πατρίδα μας και στον κόσμο τα χρόνια αυτά συνέβησαν πολλά. Από την αλλαγή του εκ νέου Νόμου για την Τοπική Αυτοδιοίκηση, τα πρόσωπα της Δημοτικής μας Αρχής αλλά και πρωτόγνωρα γεγονότα που μας άγγιξαν όλους, όπως η πανδημία 2020 – 2023. Στην εργασία έπρεπε να προστεθούν νέα στοιχεία. Απαιτούνταν επεξεργασία και προσθήκη νέων ενοτήτων. Η εργασία απαιτούσε κόπο, αντικειμενική προσέγγιση στην εξιστόρηση και την τεκμηρίωση των γραφόμενων. Προσπαθήσαμε. Παρά ταύτα, πιστεύουμε, πως θα υπάρξουν ελλείψεις και παραβλέψεις. Κάναμε ό,τι μπορούσαμε. Ευχή μας να συνεχίσουν και άλλοι την καταγραφή, να προσθέσουν νέα στοιχεία, να μας διορθώσουν. Η εταιρεία Cloudprint ΙΚΕ ανέλαβε την έκδοση του έργου με γνώμονα την καλύτερη απόδοσή του. Ευχαριστώ όσους βοήθησαν, και είναι πολλοί. Ευχαριστώ τον Δήμαρχο Κωνσταντίνο Σιωνίδη, το Δημοτικό Συμβούλιο, τους συνεργάτες του Δήμου, την ΑΝΚΙ Κιλκίς, τον εκδότη Ηλία Κουτουμάνο και τους συνεργάτες του Λουκά Χαψή, Αρετή Μπρέσκα, Μυρτώ Τζανοπούλου, Βίκυ Μπόρα και Γιάννα Δημητρίου. Τέλος την οικογένειά μου για την κατανόηση και τη συμπαράσταση. Χρήστος Π. Ίντος 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΙΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΟΜΩΝΥΜΟ ΔΗΜΟ Από το αρχαίο όνομα στην επαρχία Παιονίας Για την Παιονία έχουμε πολλές και ενδιαφέρουσες αναφορές στην ελληνική μυθολογία. Στα ιστορικά χρόνια για μεγάλο χρονικό διάστημα κυριάρχησε στον βορειοελλαδικό χώρο και σε περιοχές πέρα από αυτόν. Κάποιες φορές περιορίστηκε στη βόρεια και νότια κοιλάδα του Αξιού ποταμού. Ως ξέχωρο βασίλειο είχε παρουσία και ρόλο από τον Τρωικό πόλεμο ως την τελική υποταγή της στο βασίλειο των Μακεδόνων. Οι Παίονες πήραν μέρος στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και συνέβαλαν στην επιτυχία του έργου του. Από τα ελληνιστικά και μετέπειτα χρόνια χάνεται το παιονικό κράτος και το όνομα Παιονία δίδεται σε διάφορες περιοχές. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα στα βυζαντινά χρόνια. Συγγραφείς της εποχής την ταύτιζαν με λαούς και περιοχές που δεν είχαν καμιά σχέση με την αρχική κοιτίδα των Παιόνων και τον αρχαίο εκείνον λαό. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η περιοχή που γνωρίσαμε στα νεότερα χρόνια ως Παιονία ήταν διαμελισμένη σε διοικήσεις ή νομούς, που ήταν γνωστοί με το όνομα καζάδες, κυρίως σε εκείνους των Γιαννιτσών, της Γευγελής και του Αβρέτ Χισάρ (Γυναικοκάστρου – Κιλκίς). Μετά την απελευθέρωση του 1912 – 1913, η επαρχία Γουμενίσσης, ναχιέ στην οθωμανική διοίκηση, καθορίστηκε ως μια από τις υποδιοικήσεις του ελληνικού κράτους. Ως υποδιοίκηση παρέμεινε μέχρι το 1927, οπότε μετονομάστηκε σε Επαρχία Παιονίας με πρωτεύουσα τη Γουμένισσα. Καταλάμβανε την περιοχή από την ανατολική πλευρά του όρους Πάικου ως τον Αξιό ποταμό και τις περιοχές Κουφαλίων και Γιαννιτσών. Η επαρχία Παιονίας με Νόμο του 1934 εντάχθηκε από το 1935 στον Νομό Κιλκίς, στον οποίο υπήρξαν ως το 1997 δύο επαρχίες, Κιλκίς και Παιονίας.

Με τον Νόμο 2539 / 1997, ΦΕΚ 244 / τ.Α΄ / 1997 “Συγκρότηση της πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Σχέδιο Καποδίστριας” οι επαρχίες καταργήθηκαν.

Σύσταση Δήμου Παιονίας Σήμερα έχουμε τον Δήμο Παιονίας. Η σύστασή του έγινε με τον Νόμο 3852 / 2010, ΦΕΚ 87 τ.Α΄/7 – 6 – 2010 “Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης-Πρόγραμμα Καλλικράτης” και ίσχυσε από 01 – 01 – 2011. Συγκροτήθηκε από τους τέως Δήμους Αξιούπολης, Γουμένισσας, Ευρωπού, Πολυκάστρου και την Κοινότητα Λιβαδίων που λειτουργούσαν με το “Σχέδιο Καποδίστριας” (Νόμος 2539 / 1997).

Ο Ν. Κιλκίς και οι επαρχίες του παλαιότερα, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Χάρτης της Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα και περιοχές της, (Πηγή, Διαδίκτυο).

ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΙΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΟΜΩΝΥΜΟ ΔΗΜΟ και ο Δήμος Παιονίας, όπως προαναφέρθηκε 30.528. Η μείωση του πληθυσμού στη χώρα, την Περιφερειακή μας Ενότητα και τον Δήμο Παιονίας είναι μεγάλη. Ο μόνιμος πληθυσμός σύμφωνα με την ίδια απογραφή είναι 25.169 και κατανέμεται: Δημοτική Ενότητα Πολυκάστρου 11.338 Δημοτική Ενότητα Αξιούπολης 4.794 Δημοτική Ενότητα Γουμένισσας 5.157 Δημοτική Ενότητα Ευρωπού 3.757 Δημοτική Ενότητα Λιβαδίων 123

Δήμος Παιονίας – 2011, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Οι τ. Δήμοι Παιονίας, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Με τον Νόμο “Πρόγραμμα Καλλικράτης”, ο Δήμος Παιονίας είχε πέντε Δημοτικές Κοινότητες: Αξιούπολης, Γουμένισσας, Ευρωπού, Λιβαδίων και Πολυκάστρου, έδρες αντίστοιχων Δημοτικών Ενοτήτων, 27 Τοπικές Κοινότητες και 22 οικισμούς. Διοικητική έδρα του Δήμου ορίστηκε το Πολύκαστρο και ιστορική η Γουμένισσα. Οι Δήμοι Παιονίας και Κιλκίς συγκροτούν την Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς (τ. Νομό Κιλκίς) που υπάγεται στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Με τον Νόμο 4555 / 2018, ΦΕΚ133 / Α / 19 – 7 – 2018 “Μεταρρύθμιση του θεσμικού πλαισίου της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Εμβάθυνση της Δημοκρατίας, Ενίσχυση της Συμμετοχής, Βελτίωση της οικονομικής και αναπτυξιακής λειτουργίας των ΟΤΑ, (πρόγραμμα Κλεισθένης)”, στον οποίο επήλθαν τροποποιήσεις με διατάξεις του Ν. 4735 / 2020 – ΦΕΚ 197 / Α / 12-10-2020, οι Δήμοι της χώρας αποτελούνται από Κοινότητες. Ο Δήμος Παιονίας έχει 31 Κοινότητες και καταλαμβάνει έκταση 929,7τ. χλμ., δηλαδή το 36,8 % του Ν. Κιλκίς. Ο νόμιμος1 πληθυσμός του Δήμου Παιονίας σύμφωνα με την απογραφή του 2021 είναι 30.528 και κατανέμεται: Δημοτική Ενότητα Πολυκάστρου 12.312 Δημοτική Ενότητα Αξιούπολης 6.343 Δημοτική Ενότητα Γουμένισσας 6.604 Δημοτική Ενότητα Ευρωπού 4.896 Δημοτική Ενότητα Λιβαδίων 373 Για την ιστορία αναφέρουμε πως σύμφωνα με την ίδια απογραφή (2021) ο νόμιμος πληθυσμός της Ελλάδας ανέρχεται σε 9.716.889, ενώ το 2011 ήταν 9.904.286. Η Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς το 2021 είχε νόμιμο πληθυσμό 85.885. Ο Δήμος Κιλκίς 55.357

Δήμος Παιονίας: Δημοτικές ενότητες, Δημοτικές, Τοπικές Κοινότητες και Οικισμοί2 ΔΕ Αξιούπολης: Η Δημοτική Κοινότητα (ΔΚ) Αξιούπολης (η Αξιούπολη, η Πηγή) αποτελείται από τις εξής τοπικές κοινότητες: Τοπική Κοινότητα (ΤΚ) Γοργόπης (η Γοργόπη), ΤΚ Ειδομένης (ο Δογάνης, η Ειδομένη, το Χαμηλόν), ΤΚ Πλαγίων (τα Πλάγια), ΤΚ Ρυζίων (το Βαλτοτόπιον, το Καμποχώριον, τα Ρύζια), ΤΚ Σκρα (η Κούπα, το Σκρα), ΤΚ Φανού (ο Φανός). ΔΕ Γουμένισσας: Αποτελείται από τις εξής τοπικές κοινότητες: ΔΚ Γουμένισσας (η Γουμένισσα), ΤΚ Γρίβας (η Γρίβα), ΤΚ Κάρπης (η Κάρπη), ΤΚ Καστανερής (η Καστανερή), ΤΚ Πενταλόφου (το Ομαλόν, το Πεντάλοφον), ΤΚ Στάθης (ο Στάθης), ΤΚ Φιλυριάς (ο Γερακών, η Φιλυριά). ΔΕ Ευρωπού: Αποτελείται από τις εξής τοπικές κοινότητες: ΔΚ Ευρωπού (ο Ευρωπός), ΤΚ Αγίου Πέτρου (ο Άγιος Πέτρος), ΤΚ Μεσιάς (η Μεσιά), ΤΚ Πολυπέτρου (το Πολύπετρον), ΤΚ Τούμπας (η Τούμπα). ΔΚ Λιβαδίων: Αποτελείται από τη ΔΚ Λιβαδίων (τα Λιβάδια). ΔΕ Πολυκάστρου: Η δημοτική ενότητα Πολυκάστρου περιλαμβάνει τις εξής κοινότητες: ΔΚ Πολυκάστρου (τα Κουλιναίικα, το Λατομείον, το Πολύκαστρον), ΤΚ Αξιοχωρίου (το Αξιοχώριον, το Νέον Σιράκιον), ΤΚ Άσπρου (ο Άσπρος), ΤΚ Βαφειοχωρίου (το Βαφειοχώριον, η Κοτύλη, ο Ξηρόλακκος, το Χερσοτόπιον), ΤΚ Ειρηνικού (το Ειρηνικόν), ΤΚ Ευζώνων (οι Εύζωνοι, η Μεταμόρφωσις, η Πλατανιά, οι Τσολιάδες), ΤΚ Κορώνας (η Κορώνα), ΤΚ Λιμνοτόπου (ο Λιμνότοπος, η Νέα Καβάλα, η Σιταριά, ο Χρυσόκαμπος), ΤΚ Μικροδάσους (το Μικρόν Δάσος), ΤΚ Πευκοδάσους (το Πευκόδασος),

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΚ Ποντοηράκλειας (το Κάστρον, η Ποντοηράκλεια). Σε εφαρμογή του Νόμου «Κλεισθένης» του 2018 οι Κοινότητες του Δήμου είναι: Πολύκαστρο (έδρα), Γουμένισσα (ιστορική έδρα), Αξιούπολη, Άγιος Πέτρος, Αξιοχώρι, Άσπρος, Βαφειοχώρι, Γοργόπη, Γρίβα, Ειδομένη, Ειρηνικό, Εύζωνοι, Ευρωπός, Κάρπη, Καστανερή, Κορώνα, Μεσιά, Πολύπετρο, Στάθης, Τούμπα, Λιβάδια, Λιμνότοπος, Μικρό Δάσος, Πεντάλοφος, Πλάγια, Πευκόδασος, Ποντοηράκλεια, Ρύζια, Σκρα, Φανός, Φιλυριά. Σε κάποιες ανήκουν οι οικισμοί που δεν λειτούργησαν ως κοινότητες και αναφέρονται στους προηγούμενους πίνακες. Η ιστορική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξη, 1913 – 2021, όλων των οικισμών παρατίθεται στο τέλος του 1ου Κεφαλαίου του τρίτου μέρους της εργασίας αυτής.

Γεωλογία και γεωγραφία της περιοχής Γ εωλογία Η επιστήμη της Γεωλογίας διαιρεί τον ελλαδικό χώρο σε δεκατέσσερις γεωτεκτονικές ζώνες, από τις οποίες τρεις αφορούν στην ευρύτερη περιοχή του Δήμου Παιονίας. Αυτές είναι της Παιονίας, του Πάικου και της Αλμωπίας. Και οι τρεις είναι γνωστές στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με το όνομα ζώνη Αξιού3. Η ζώνη της Παιονίας έχει τις δυτικές ενότητες: Γευγελής, Ωραιοκάστρου, Βαφειοχωρίου και Αρτζάν και τις ανατολικές: Άσπρης Βρύσης, Μεταλλικού και Λεβεντοχωρίου. Βασικό χαρακτηριστικό της είναι η λεπιοειδής τεκτονική, δηλαδή στρώματα γης που μοιάζουν με τεράστια λέπια διαφόρων διαστάσεων. Υποστηρίζεται πως αποτελεί τμήμα της ωκεάνιας περιοχής της Τηθύος4. Στην ενότητα της Γευγελής όπου υπάρχουν ασβεστόλιθοι και ψαμμίτες ιδιαίτερα έξω από τα ελληνικά σύνορα, εντάσσεται και η περιοχή Φανού – Αξιούπολης με χαρακτηριστικό τον γρανίτη της περιοχής αυτής. Αφήνοντας την ενότητα Ωραιοκάστρου, στις ενότητες Βαφειοχωρίου και Αρτζάν έχουμε ψαμμίτες, ασβεστόλιθους, μάρμαρα κ.ά. Η ζώνη της ανατολικής Παιονίας είναι εκτός των ορίων του σημερινού ομώνυμου Δήμου και την αντιπαρερχόμαστε5. Η ζώνη του Πάικου περιλαμβάνει τους ορεινούς όγκους του Πάικου, της Τζένας, του Πίνοβου που θε-

ωρούνται τμήμα της οροσειράς του Βόρα (Καϊμακτσαλάν). Το Πάικο θεωρήθηκε ύβωμα (καμπούρα) που διαχώριζε τους αύλακες Παιονίας και Αλμωπίας. Με τις σημερινές γεωτεκτονικές αντιλήψεις η ζώνη Πάικου κατά τη γεωλογική περίοδο του Άνω Ιουρασικού ήταν νησιωτικό τόξο με έντονη ηφαιστειακή δράση και παρουσιάζει ιδιαίτερο λιθοστρωματογραφικό ενδιαφέρον6. Στη ζώνη αυτή υπάρχουν ασβεστόλιθοι (Κλεφτόπετρα – Γκόλα Τσούκα), ηφαιστειο-ιζηματογενής σειρά (Καστανερή), κρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι (Γρίβα), σχιστόλιθοι και μάρμαρα (Κοκκινόπετρα = Καντάτσι), ηφαιστειo-ιζηματογενείς σχηματισμοί και σχιστόλιθοι (Λιβάδια). Επίσης, στην περιοχή Καστανερής και Σκρα κρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι, μάρμαρα, στην Κάρπης και Σκρα υπερβασικά πετρώματα, κατάλληλα για οδοστρώματα και ασφαλτοστρώσεις7. Γενικότερα, χαρακτηριστικό της γεωμορφολογίας του νομού Κιλκίς είναι η κατάτμησή του σε μικρότερες ενότητες με καλλιεργήσιμες ημιορεινές, λοφώδεις ή πεδινές περιοχές, με τη δυνατότητα εκμετάλλευσης στην περιφέρεια των οικισμών ενός ή περισσότερων φυσικών πόρων (ποτάμια, λίμνες, όρη). Οι πλαγιές των λόφων και τα εδάφη είναι κατάλληλα για καλλιέργειες δημητριακών και για ανάπτυξη κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων. Το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού απασχολείται με αγροκτηνοτροφικές εργασίες.

Χάρτης σεισμικότητας περιοχής Δήμου Παιονίας, (Πηγή, εφ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ).

ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΙΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΟΜΩΝΥΜΟ ΔΗΜΟ

B. Όρη

Το όρος Πάικο, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Ο ποταμός Αξιός από τη γέφυρα του τρένου Αξιούπολης – Πολυκάστρου.

Γ εωγραφία – A. Θέση Ο Δήμος Παιονίας διαθέτει μια στρατηγική γεωγραφική θέση και καταλαμβάνει μέρος της κοιλάδας του Αξιού ποταμού παράλληλα του οποίου βρίσκονται και σημαντικοί άξονες οδικής και σιδηροδρομικής σύνδεσης της χώρας μας (η νέα και παλιά Εθνική Οδός Ευζώνων – Αθηνών, οι Συνοριακοί Σταθμοί των Ευζώνων και του σιδηροδρομικού σταθμού Σ.Σ. Ειδομένης) με τη Βαλκανική χερσόνησο και κατ’ επέκταση με την Ευρώπη. Βρίσκεται στην ελληνική μεθόριο, πολύ κοντά στη Θεσσαλονίκη, στη στρατηγική θέση της οποίας συμβάλλουν οι διερχόμενοι από την Παιονία άξονες που προαναφέρθηκαν. Ο Δήμος Παιονίας συνορεύει με τους Δήμους Πέλλας (δυτικά), Αλμωπίας (δυτικά) και Χαλκηδόνας (νοτιοδυτικά). Η έδρα του Δήμου, το Πολύκαστρο, απέχει από το Κιλκίς 25χλμ. και από τη Θεσσαλονίκη 60χλμ.8

Πάικο, (το): Είναι βουνό της Κ. Μακεδονίας με μήκος 25χλμ. που αρχίζει ανατολικά από την Τζένα και την κορυφή Σκρα και κατευθύνεται νότια. Έχει κατεύθυνση κάθετη στον Βόρρα (Καϊμακτσαλάν) με τον οποίο σχηματίζει τη λεκάνη της Αριδαίας. Ανατολικά φθάνει στην κοιλάδα του Αξιού και νότια καταλήγει στην πεδιάδα των Γιαννιτσών. Οι ψηλότερες κορυφές του είναι οι: Τσούμα 1.219μ., Πύργος 1.494μ., Καντάτσι 1.607μ., Βερτόπια 1.490μ., Γκόλα Τσούκα 1.650μ., Μετερίζι 1.598μ. Στη δυτική πλευρά του, από βορρά προς νότο, είναι οι οικισμοί Αρχάγγελος, Ίδα, Κωνσταντία, Θεοδωράκι, Πλαγιάρι, Αραβησσός και στην ανατολική Σκρα, Φανός, Αξιούπολη, Γρίβα, Καστανερή, Κάρπη, Πεντάλοφο, Ομαλό, Γουμένισσα9. Το βουνό είναι ορατό από όλους τους τόπους της Κεντρικής Μακεδονίας, της οποίας τα βουνά έχουν αρχαία ονόματα. Ερώτημα παραμένει, ποιο ήταν το αρχαίο όνομά του10.

Γ. Πεδιάδες Η Παιονία των νεότερων χρόνων περιλαμβάνει τμήμα της κοιλάδας του κάτω ρου του ποταμού Αξιού και ημιορεινή περιοχή στις ανατολικές πλαγιές του Πάικου. Είναι τόπος με πολλά νερά, άφθονες βροχοπτώσεις και ως εκ τούτου εύφορος και παραγωγικός. Το πεδινό τμήμα της είναι μέρος της μεγάλης πεδιάδας της Κεντρικής Μακεδονίας. Το 50% της έκτασης είναι καλλιεργήσιμο. Το υπόλοιπο καλύπτεται από θαμνώδεις εκτάσεις, δάση, βοσκότοπους, υδάτινες καλύψεις και οικισμούς.

Δ. Ποταμοί Αξιός, (ο). Πηγάζει από το όρος Σαρ, τον αρχαίο Σκάρδο, κοντά στα σύνορα Αλβανίας και Σκοπίων. Μπαίνει στο ελληνικό έδαφος από τον Ν. Κιλκίς μεταξύ Ειδομένης και Ευζώνων και εκβάλλει στον Θερμαϊκό κόλπο. Έχει μήκος 386χλμ. και λεκάνη απορροής 22.500 τ.χλμ. Το μήκος του εντός της Ελλάδας είναι 86χλμ. και η λεκάνη απορροής του 2.300τ.χλμ. Οι εκβολές του ήταν κοντά στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης μαζί με εκείνες του ποταμού Λουδία. Επειδή υπήρχε κίνδυνος να το κλείσει με τις προσχώσεις του μετατοπίστηκαν οι εκβολές δέκα χιλιόμετρα νοτιότερα απέναντι από το ακρωτήριο Μεγάλο Έμβολο (Καραμπουρνού) της Θεσσαλονίκης11. Κύριοι παραπόταμοί του εντός του Δήμου Παιονίας είναι:

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το Μεγάλο Ρέμα (Κοτζά Ντερέ), ένας από τους παραπόταμους του Αξιού.

Η λίμνη Αρτζάν το 1916, (Πηγή, Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού).

Μεγάλο Ρέμα (Κοτζιά) ή Ρέμα Πρωτομαγιάς. Συγκεντρώνει νερά από το βόρειο και βορειοανατολικό τμήμα του Πάικου από τις πηγές Λίχνετς, Μαντέμου και Κούπας. Κλάδοι του είναι το Λυκόρρεμα, ο Πεπονιάς (Κούρτερε) και το Κρυονέρι. Τροφοδοτεί την τεχνητή λίμνη Μεταλλείου. Ρέμα Γοργόπης ή Γοργοπόταμος. Μεταφέρει νερά από τις ανατολικές πλαγιές του Πάικου και έχει κλάδους τον Στραβοπόταμο και τον Μαυροπόταμο που συγκεντρώνουν τα νερά από πηγές των Λιβαδίων, της Κάρπης, της Κοκκινόπετρας (Γκαντάτς) και της Καστανερής. Τα δυο ρέματα ενώνονται στη θέση Δύο Ποτάμια Γουμένισσας. Από κάποιους ιστορικούς ταυτίζεται με τον ποταμό της αρχαιότητας Σείριο12. Πλατανόρεμα (Ρέμα Φιλυριάς – Αθύρων). Συγκεντρώνει τα νερά από το νοτιοανατολικό τμήμα του όρους Πάικο. Κύριοι κλάδοι του είναι το ρέμα Γρίβας (Μικρό ποτάμι Γουμένισσας), ο Χαλιάς (Δεύτερο ποτάμι Γουμένισσας) και ο Ξηροπόταμος (ρέμα Πενταλόφου). Ρέμα Ομαλού (Πλατανοπόταμος). Συγκεντρώνει τα νερά από τις νότιες παρυφές του Πάικου. Κλάδοι του είναι τα ρέματα Καρυδιάς και Δασερού. Ρέμα Σκρα – Χαμηλού. Μικρό ποτάμι που κατευθύνεται προς την πόλη Γευγελή της βόρειας γειτονικής χώρας. Ρέμα Ποντοηράκλειας – Μεταμόρφωσης (Ρεσελή). Συγκεντρώνει νερά από τις περιοχές Ειρηνικού και Κορώνας και τροφοδοτεί τον ταμιευτήρα Αρτζάν13.

Άσπρο (παλαιό Αμάτοβο). Αποξηράνθηκαν την περίοδο 1925 – 1929 με παροχή των υδάτων τους στον Αξιό και αξιοποίηση των εκτάσεών τους για καλλιέργεια. Σήμερα στη θέση της Αρτζάν, όπου υπήρξε παλιά μικρός οικισμός με το ίδιο όνομα, υπάρχει ο ομώνυμος ταμιευτήρας. Στο παρελθόν υπερχείλιζε η λίμνη καταστρέφοντας αγροτικές καλλιέργειες. Την περίοδο της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγώνα (1904 – 1908) αποτέλεσε κρυψώνα και ορμητήριο των κομιτατζήδων, οι οποίοι νοίκιαζαν τη λίμνη από τους Τούρκους μπέηδες της περιοχής. Το όνομα Αρτζάν, πιθανώς προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη αρδάνη που σημαίνει δίχτυα ψαρέματος. Σχετικά με το όνομα Αματόβου έχει διατυπωθεί η άποψη πως παράγεται από το όνομα της αρχαίας πρωτεύουσας των Παιόνων Αμυδών ή Αβυδών, η θέση της οποίας από ιστορικούς τοποθετείται στην περιοχή των σημερινών οικισμών Άσπρου (Αματόβου) και Αξιοχωρίου14. Λίμνη Μεταλλείου: Βρίσκεται στο Πάικο, είναι τεχνητή και λειτουργεί από τον Ιανουάριο του 1999. Καταλαμβάνει έκταση 265 στρεμμάτων. Είναι χωρητι-

Ο Μαυροπόταμος, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Ε. Λίμνες Αρτζάν – Αματόβου (η): Τελματώδεις και αποξηραμένες λίμνες στο δυτικό τμήμα του Ν. Κιλκίς, κοντά στο Πολύκαστρο, το Βαφειοχώρι, τη Ν. Καβάλα και τον

Η τεχνητή Λίμνη Μεταλλείου στο Πάικο.

ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΙΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΟΜΩΝΥΜΟ ΔΗΜΟ κότητας 2.450.000m3 και έχει πλούσια βιοποικιλότητα. Περισσότερα για τη λίμνη αυτή στο κεφάλαιο Τεχνικά Έργα. Το κλίμα της ευρύτερης περιοχής, όπως και του ελλαδικού χώρου είναι μεσογειακό. Οι χειμώνες χαρακτηρίζονται ήπιοι, τα καλοκαίρια χωρίς παρατεταμένους καύσωνες, χωρίς να λείπουν κατά καιρούς οι σχετικές εξαιρέσεις. Η περιοχή της Παιονίας έχει τα δικά της τοπικά χαρακτηριστικά. Στην περιοχή του κάμπου, Πολύκαστρο, Αξιούπολη, Ευρωπό η ζέστη το καλοκαίρι είναι πιο αισθητή, τον δε χειμώνα πνέει ο τοπικός άνεμος που πολλές φορές σαρώνει ολόκληρη την κεντρική Μακεδονία και είναι γνωστός με το όνομα βαρδάρης. Στις πλαγιές του Πάικου και πάνω στο ίδιο το βουνό το καλοκαίρι είναι δροσερότερο σε σύγκριση με τον κάμπο και ο

χειμώνας δριμύτερος. Μικρή διαφοροποίηση έχουμε στη λεκάνη της Γουμένισσας, όπου δεν πνέουν βόρειοι άνεμοι, ο δε χιονιάς εισβάλλει συνήθως από νοτιοδυτικά. Στην ίδια περιοχή είναι συχνότερες και οι βροχοπτώσεις. Σε αυτές οφείλεται και η πλούσια βλάστηση. Το καλοκαίρι είναι δροσερό και βαρύτερος ο χειμώνας στα ορεινά χωριά του Πάικου, κυρίως στα Λιβάδια. Στην περιοχή υπάρχουν μικροκλίματα που βοηθούν στην καλλιέργεια και ανάπτυξη του αμπελιού στη Γουμένισσα και την περιοχή Φανού – Πλαγίων, κερασιάς και άλλων οπωροφόρων στη Φιλυριά, μονοετών καλλιεργειών στα πεδινά, δασών με πλούσια ποικιλία στα ορεινά. Επίσης, λόγω του όρους Πάικου και του Αξιού ποταμού συναντάμε πλούσια χλωρίδα, πανίδα, ιχθυοπανίδα και άγρια πανίδα. Υπάρχουν 2 μόνιμα καταφύγια θηραμάτων στη Γρίβα – Φανό 24.740 στρεμμάτων και στην Ειδομένη 800 στρεμμάτων.

1. Π ραγματικός πληθυσμός ενός τόπου είναι ο συνολικός πληθυσμός που βρέθηκε και απογράφηκε κατά την απογραφή στον συγκεκριμένο αυτό τόπο, ανεξάρτητα από το αν διαμένει μόνιμα στον τόπο αυτό ή αν είναι προσωρινός ή περαστικός. Μόνιμος πληθυσμός είναι το σύνολο του πληθυσμού που δήλωσε ως μόνιμη κατοικία του κατά την απογραφή του τον συγκεκριμένο τόπο, ανεξάρτητα από το πού βρέθηκε και απογράφηκε στην επικράτεια της χώρας. Νόμιμος πληθυσμός θεωρείται ο αριθμός κάθε δήμου της χώρας με την υπηκοότητα της χώρας και διαμένει νόμιμα στη χώρα. Το μέγεθος αυτό είναι απαραίτητο για να ορισθεί ο αριθμός των βουλευτών που εκλέγει κάθε εκλογική περιφέρεια (Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια). 2. Ό πως αναγράφονται στους πίνακες της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ) και στην ανακοίνωση των αποτελεσμάτων της απογραφής του 2011 (ΦΕΚ 3465 / 28 – 12 – 2012). 3. Δ ημ. Μουντράκης, Γεωλογία της Ελλάδας, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 20. 4. Η Τηθύς σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ήταν κόρη του Ουρανού και της Γης. Παντρεύτηκε τον αδερφό της Ωκεανό και απέκτησε τρεις χιλιάδες γιούς ποταμούς-θεούς και τις Ωκεανίδες νύφες. Στη γεωλογία με το όνομα Τηθύς ονομάζεται η μεγάλη εσωτερική θάλασσα της γης κατά την Κρητιδική περίοδο. Απομεινάρι της θάλασσας εκείνης θεωρείται η Μεσόγειος. Η Κρητιδική περίοδος είναι η τελευταία του Μεσοζωικού αιώνα. Οι άλλες δύο περίοδοι του αιώνα εκείνου είναι η Τριασική και η Ιουρασική. Κρητίδα είναι ο ασβεστόλιθος, η κιμωλία, γι’ αυτό και Κρητιδική περίοδος, περίοδος κατά την οποία σχηματίστηκαν οι ασβεστόλιθοι. Την ίδια περίοδο εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι (Βικιπαίδεια). 5. Δ ημ. Μουντράκης, ό.π., σ. 62 – 72. 6. Ό .π., σ. 73 – 81. 7. Π . Γ. Τσαμαντουρίδης, Τα αρχαία μεταλλεία του Ν. Κιλκίς, Κιλκίς 2008, σ. 38, 42, 43 και Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης /

Λεκάνη Αξιού / Υδρογεωλογικά στοιχεία. 8. Δ ήμος Παιονίας, Παιονία, Πύλη της Ελλάδας, της Ευρώπης, 2012 (ενημερωτικό φυλλάδιο). 9. Μ . Σταματελλάτος – Φ. Σταματελλάτου, Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 3ος, σ. 104 – 105. 10. Ο Δ. Φιλιππίδης, στο έργο του Η Μακεδονία ιστορικώς, εθνολογικώς, γεωγραφικώς, στατιστικώς, εν Αθήναις 1906, σ. 59, αναφέρει πως παραμένει άγνωστο το όνομα του βουνού αυτού. Η Μ. Καμπούρη, καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μας έκανε γνωστή την πληροφορία που είχε από συνάδελφό της του ιδίου Πανεπιστημίου, πως το Πάικο στην αρχαιότητα καλούνταν όρος Κύρρος. Είναι γνωστό πως κατά την αρχαιότητα στις δυτικές υπώρειές του υπήρχε ομώνυμη πόλη. Ο φίλος Αριστ. Κωνσταντινίδης, ο οποίος ασχολείται με την τοπική ιστορία του Ν. Κιλκίς, διατυπώνει την αδημοσίευτη άποψή του, σύμφωνα με την οποία το όνομα Πάικο προέρχεται από τη λέξη ευρωπαϊκόν (όρος), δηλαδή όρος της πόλης Ευρωπού. Μιας σημαντικής πόλης κατά την αρχαιότητα, η οποία βρισκόταν στις ανατολικές υπώρειες του ίδιου βουνού, στη θέση της σημερινής τοπικής κοινότητας. 11. Μ . Σταματελλάτος – Φ. Σταματελλάτου, ό.π., τ. 1ος, σ. 129. 12. Ο Σείριος αναφέρεται από τον ποιητή της αρχαιότητας Αρχίλοχο. Κάποιοι τον ταυτίζουν με τον Γοργοπόταμο της σύγχρονης Παιονίας και άλλοι τον τοποθετούν στην περιοχή των Σερρών, όπου στην αρχαιότητα έζησαν οι Σιροπαίονες. Βλέπετε σχετικά το έργο μας Παιονία και Παίονες, Γουμένισσα 1983. 13. Πληροφορίες για τους ποταμούς του Δήμου Παιονίας αντλήθηκαν κατά κύριο λόγο από το Υπουργείο Ανάπτυξης και Τροφίμων / Λεκάνη Αξιού / Υδατογραφικό Δίκτυο / Υδρογεωλογικά στοιχεία. 14. Τα σχετικά με την αρδάνη είναι άποψη του Αρ. Κωνσταντινίδη, που προαναφέρθηκε. Για την αρχαία πόλη Αμυδών θα γίνει λόγος σε επόμενο κεφάλαιο.

ΣΤ. Κλίμα

Σημειώσεις

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Μυθολογία Σε τόπους της Μακεδονίας και της Θράκης ιστορούνταν πως όταν η Έλλη έπεσε από τη ράχη του κριαριού στη θάλασσα που ονομάστηκε Ελλήσποντος1, την έσωσε ο Ποσειδώνας και την κράτησε κοντά του. Την έκανε γυναίκα του και του χάρισε τον Παίονα, τον πρώτο της φυλής των Παιόνων2. Στη μυθολογία αναφέρονται οι Ιδαίοι Δάκτυλοι, σπουδαία αδέρφια από τη Φρυγία της Μικράς Ασίας. Υποστηρίζεται πως κατάγονταν από την Κρήτη. Ιδαίοι Δάκτυλοι ή Κουρίτες, όπως αλλιώς ονομάζονταν, ήταν ένας Ηρακλής, ένας Παιωναίος και άλλοι3. Οι αρχαίοι Έλληνες το όνομα Παίων το απέδιδαν στον Απόλλωνα που τον θεωρούσαν θεό της ιατρικής. Επίσης τη θεά Αθηνά την ονόμαζαν Παιονία ή Παιωνία και την επικαλούνταν για τη θεραπεία των ασθενειών τους. Το ίδιο όνομα, όπως το Παιήων, Παίων συναντώνται ως επίθετα και άλλων θεών, χρησιμοποιούνται δε με την έννοια της λέξης σωτήρας4…Τω δ’ επί παιήων οδυνήφατα φάρμακα πάσσων ηκέσατο...5 Ο Παυσανίας στα Hλειακά του αναφέρει πως ο Eνδυμίωνας, ο βασιλιάς της Ήλιδας, σημερινής Ηλείας της Πελοποννήσου, είχε τρεις γιούς: Τον Eπειό, τον Αιτωλό και τον Παίονα. Mη θέλοντας να δημιουργήσει διχόνοια μεταξύ των παιδιών για τη διαδοχή στον θρόνο του, προκήρυξε μεταξύ τους αγώνα δρόμου στην Ολυμπία δίνοντας για έπαθλο στον νικητή τη βασιλεία. Νικητής αναδείχθηκε ο Επειός. O Αιτωλός έμεινε στο παλάτι και ο πικραμένος για την ήττα του Παίονας, αφήνοντας τα πατρικά χώματα, μετανάστευσε στην …πέραν του Αξιού χώραν… ιδρύοντας κράτος που από το όνομά του ονομάσθηκε Παιονία. Σύμφωνα με άλλο ελληνικό μύθο, γενάρχης των Παιόνων ήταν ο Πηλεγών, γιος της Περίβοιας, της κόρης του Ακεσσαμενού, βασιλιά της Πιερίας. Η Περίβοια συνδέθηκε ερωτικά με τον Αξιό. Ο Aστεροπαίος, βασιλιάς των Παιόνων και ένας από τους δύο αρχηγούς

τους στον Tρωικό πόλεμο, αναφέρεται γιος του Πηλεγόνα.

Ετυμολογία ονομάτων σχετικών με την Παιονία Οι ρίζες του ονόματος της αρχαίας Παιονίας χάνονται στην αχλή της ελληνικής μυθολογίας. Η μυθολογία αναφέρει τον Παίονα ως γιο του Ποσειδώνα και της Έλλης και πατέρα της Φανόσυρας, της γυναίκας του βασιλιά του Ορχομενού Μινύα. Ωστόσο, είναι άγνωστη η σχέση του γιατρού των θεών με τη γεωγραφική περιοχή που έφερε το όνομα Παιονία. Για την ετυμολογία λέξεων σχετικών με το όνομα Παιονία υπάρχουν δύο απόψεις. Κατά την πρώτη οι λέξεις Παίων και Παιήων παράγονται από το παίω= κτυπώ, αποδιώχνω, συγκρούομαι, καταβροχθίζω, …ότε ο Απόλλων εφόνευσε παίσας το εν Δελφοίς Πύθωνα δράκοντα… και κατά τη δεύτερη από το πάω=παύω με τη σημασία του καταπαύω τις αρρώστιες ή από το πάω=τρέφω, βοηθώ, άρα Παίων, Παιήων=σωτήρας, βοηθός. Και τον Απόλλωνα μας πληροφορεί ο Στράβων ...καλούσιν...ιαστικόν και Παιωνικόν, το γαρ ούλειν υγιαίνειν6. Με την έννοια αυτή συναντάται και η λέξη Παιάν. Γνωστή ήταν η επίκληση προς τους θεούς: «Iή Παιάν», η οποία χρησιμοποιούνταν και ως επιφωνηματική πρόταση. Για να φανεί το πόσο κοινό ήταν το όνομα Παιονία στους αρχαίους Έλληνες αναφέρονται πρόσωπα και πράγματα που προσδιορίζονταν με το όνομα αυτό. Ο Παυσανίας αναφέρει πως από τον Παίονα, γιο κάποιου Aντιλόχου, πήρε το όνομα Παιονίδες μια από τις φυλές της Αθήνας. Εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της ελεύθερης Αθήνας μετά την επιδρομή των Δωριέων και κατάγονταν από την Πύλο της Μεσσηνίας. Απόγονοι αυτών ήταν πολλές προσωπικότητες, όπως ο Σόλωνας, ο Πεισίστρατος, ο Περικλής, ο Πλάτωνας. Επίσης το ίδιο όνομα είχε και μία φατρία του Άργους. Στο λεξικό Σούδα (Σουίδα) γίνεται απλή αναφορά 17

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ στα ονόματα Παίονες και Παιονία. Διαστέλλονται από τα ονόματα «Παιανιείς και Παιανίδαι», των οποίων οι δήμοι βρίσκονταν στην Αττική. Ο ένας από αυτούς υπάρχει και σήμερα, η γνωστή Παιανία.

Οι Παίονες στο Ομηρικό έπος Ο Όμηρος στο μεγάλο και αξιοθαύμαστο έργο του αναφέρει τα ονόματα Παίονες, Παιονία και Παίων. Το τελευταίο μάλιστα το αποδίδει στον γιατρό των θεών του Ολύμπου. Σε μία από τις μάχες του δεκαετούς Τρωικού πολέμου ο Διομήδης, παρακινούμενος από την Αθηνά, πλήγωσε με τη βοήθειά της τον θεό του πολέμου, τον Άρη. Εκείνος σφάδαζε από τους πόνους και από τη δυνατή κραυγή του κυριάρχησε φόβος και τρόμος στο πεδίο της μάχης. Αποσύρθηκε στον Όλυμπο, παραπονέθηκε στον βασιλιά των θεών Δία κι εκείνος επιπλήττοντας την κόρη του, επέτρεψε στον Παιήονα να θεραπεύσει την πληγή του λαβωμένου θεού χρησιμοποιώντας τις σωτήριες αλοιφές του7. Στον ίδιο θεραπευτή Παιήονα κατέφυγε να γιατρέψει τις πληγές του και ο θεός του κάτω κόσμου, ο Άδης, όταν πληγώθηκε από τον Ηρακλή στον πόλεμο του μεγάλου ήρωα εναντίον των Πυλίων της Μεσσηνίας. Προσέτρεξε συμπαραστάτης των Πυλίων ο Άδης αλλά δέχθηκε κονταριά από τον Ηρακλή. Οι αλοιφές του Παιήονα ήταν σωτήριες και για τον πιο αποτρόπαιο θεό της ελληνικής μυθολογίας8. Οι Παίονες λοιπόν, σύμφωνα με τον επικό ποιητή, πήραν μέρος στη διαμάχη Ελλήνων και Τρώων. Ξεκίνησαν για την Τροία από τη χώρα τους, την οποία διαρρέει το πλατύρροο και ωραιότερο ποτάμι της γης, ο Αξιός, με αρχηγό τον βασιλιά Πυραίχμη. Αυτάρ Πυραίχμης άγε Παίονας αγκηλοτόξους τηλόθεν εξ Aμυδώνος απ’ Aξιού ευρύ ρέοντος Aξιού, ου κάλλιστον ύδωρ επικίδναται αίαν…9, …Oι τοξοφόροι Παίονες με τον Πυραίχμην ήρθαν μακρόθε από τον Aξιόν, πλατύρροο ποτάμι το ωραιότερο της γης, και από την Aμυδώνα…10 Και αλλού: …και βάλε Πυραίχμην, ος Παίονας ιπποκορυστάς ήγαγεν εξ Aμυδώνος απ’ Aξιού ευρύ ρέοντος…11, …και τον Πυραίχμη, αρχηγό των ιππικών Παιόνων, που από τον πλατύρροον Aξιόν στην Aμυδώνα πίνουν στο δεξιό ώμον κτύπησε…12 Όπως οι Θράκες και …τα γένη ακόμη Πελασγών 18

καλών κονταρομάχων, που της Λαρίσης κατοικούσαν τα καρπερά πεδία…13, έτσι και οι Παίονες πήραν μέρος στον μεγάλο εκείνο πόλεμο στο πλευρό των Τρώων. Μέσα στους λίγους ομηρικούς στίχους που προαναφέραμε συναντούμε χρήσιμα στοιχεία γιʼ αυτούς. Ο ποιητής τους ονομάζει αγκυλοτόξους και ιπποκορυστάς, επίθετα που υποδηλώνουν την πολεμική τους ικανότητα. Ο «ἱπποκορυστής» ετυμολογικά είναι τόσο αυτός που εξοπλίζει τα άλογά του για να πολεμήσει ο ίδιος όσο και αυτός που παρέχει ίππους σε άλλους ιππομάχους / αρματομάχους. Ο χαρακτηρισμός των Παιόνων ως πολεμιστών που μάχονταν από άρματα ταιριάζει σε λαό που ήταν εξοικειωμένος με την εκτροφή αλόγων. Ο Μίμνερμος αργότερα (~625 π.Χ.), σε έναν μεμονωμένα διασωμένο στίχο του, φαίνεται να εξυμνεί την ξακουστή ράτσα αλόγων (κλειτόν γένος ἵππων) που εξέτρεφαν οι Παίονες. Επιπλέον, η αναφορά του Ομήρου για τους Παίονες και το ιππικό τους στα χρόνια του Τρωϊκού πολέμου, μας παρέχει την εικόνα ενός αρχέγονου λαού που είχε εδραιώσει στα βόρεια ένα ισχυρό και μεγάλο κράτος. Κάνει γνωστή την πρωτεύουσά τους Aμυδώνα, τον βασιλιά Πυραίχμη και υμνεί τον ποταμό Αξιό. Ο γεωγράφος Στράβων αναφερόμενος στο πρώτο ομηρικό απόσπασμα που προαναφέραμε και στο οποίο γίνεται λόγος για τα νερά του Αξιού, σημειώνει πως αυτά ήταν θολά. Παρά ταύτα υπογραμμίζει, πως από την πηγή της Αίας που ήταν κοντά στην Aμυδώνα, χύνονται στο ποτάμι καθαρότατα νερά. Στις φονικές μάχες που ακολούθησαν, ο Πυραίχμης έπεσε νεκρός χτυπημένος από το κοντάρι του Πάτροκλου. Οι «τοξοφόροι» Παίονες έκλαψαν τον νεκρό κι έστειλαν το νέο στη μακρινή ηπειρωτική τους πατρίδα. Το κενό που άφησε ο Πυραίχμης ήρθε να αναπληρώσει ο γιος του Πηλεγόνα, Αστεροπαίος, βασιλιάς των Παιόνων. Ο Πηλεγόνας ήταν γιος του θεού Αξιού και της νύμφης Περίβοιας. Οι λεοντόκαρδοι στις όχθες του ποταμού Σκάμανδρου είναι έτοιμοι να συγκρουσθούν, οπότε ο γιος του Πηλέα ρωτά: …Ποιος είσαι και από ποιών ανθρώπων γένος που τολμάς εμπρός μου να προβάλεις; Τέκνα γονέων δυστυχών την ρώμην μου αντικρίζουν. «Πηλείδη μεγαλόψυχε», του αντείπε ο Aστεροπαίος, την γενεάν μου τι ρωτάς; Από την Παιονίαν είμαι την μεγαλόσβολην την απομακρυσμένη και των Παιόνων αρχηγός των μακρολογχοφόρων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο η ενδεκάτη έφεξε αυγή που έφθασα στην Τροία, κατάγομαι απ’ τον Aξιόν, πλατύρροο ποτάμι, το ωραιότερο της γης, και ο Πελαγών υιός του, περίφημος κονταριστής, εγέννησεν εμένα. Και τώρ’ ας πολεμήσουμε, λαμπρότατε Πηλείδη...14 Ωστόσο, με το κοντάρι του ο Αχιλλέας έφερε το τέλος του Aστεροπαίου ορμώντας στο πλήθος …των ιππικών Παιόνων… Νεκροί στη μάχη έπεσαν κι άλλοι Παίονες που αναφέρονται ονομαστικά: Θερσίλοχος, Μύδων, Αστύπυλος, Μνήσος, Θράσιος, Αίνιος και Οφελέστης. Τα νεκρά κορμιά τους μπορεί να μην θάφτηκαν με τις τιμές που κηδεύτηκαν οι άλλοι ήρωες, αλλά δεν έπαψαν να είναι και αυτοί πρόσωπα της περίφημης Ιλιάδας. Συγκεκριμένα: «ἔνθ᾽ ἕλε Θερσίλοχόν τε Μύδωνά τε Αστύπυλόν τε Μνῆσόν τε Θρασίον τε καὶ Αἵνιον ἠδ’ Ὁφελέστην·» (ραψωδία Φ,200) Δηλαδή, «έστρωσ’ εκεί, Θερσίλοχον, Μύδωνα και Θρασίον και Αστύπυλον και Αίνιον και Μνήσον και Οφελέστην»

Η καταγωγή των Παιόνων και οι περιοχές που κυριάρχησαν Η Παιονία και οι Παίονες στο πλάι του «πλατύρροου» Αξιού διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία του βορειοελλαδικού χώρου κατά τη μακραίωνη πορεία τους στον χρόνο. Ωστόσο, η καταγωγή τους αποτελεί ένα πρόβλημα. Στην τραγωδία Iκέτιδες του τραγικού ποιητή Αισχύλου, ο βασιλιάς του Άργους Πελασγός, ορίζει το κράτος του από την Πελοπόννησο μέχρι την Παιονία και την Ήπειρο15. Κατά τη μυθολογία ήταν γενάρχης έθνους, το οποίο κυριάρχησε σ’ όλη την Ελληνική χερσόνησο. Έδωσε τ’ όνομά του στον λαό του, ο οποίος κατά τους ιστορικούς αποτελούνταν από πολλές φυλές, τις γνωστές Πελασγικές. Μία από αυτές θεωρούνταν και οι Παίονες. Διατυπώθηκε και η άποψη πως Παίονες και Πελαγόνες ταυτίζονται. Αναφορά στο θέμα κάνει ο Όθων Άβελ16. Υποστήριξε πως η κοιλάδα του Eριγώνα, παραποτάμου του Αξιού που βρίσκεται σήμερα στη νότια περιοχή του κράτους της βόρειας γειτονικής μας χώρας, αποτελούσε τμήμα της χώρας που ονομαζόταν Ορεστιάδα. H εμφάνιση εκεί των Παιόνων, των οποίων η αρχική

κατοικία ήταν αμφίβολη, επέφερε μεταβολές. Ανάγκασε τους Πελαγόνες να μετακινηθούν δυτικά και επήλθε επιμειξία μεταξύ των δύο λαών. Στην υποστήριξη της άποψης αυτής βοήθησε ο Όμηρος, ο οποίος τους περιλαμβάνει στο στρατόπεδο των Θρακοπελασγικών λαών που συμπαρατάχθηκαν με τους Τρώες κατά τον Τρωικό πόλεμο17. Πολλοί θεώρησαν πως η συμμαχία αυτή οφείλεται στους συγγενικούς δεσμούς των Παιόνων προς τους Τρώες, στην κοινή παράδοση και γλώσσα18. Συγκεκριμένα αναφέρεται στον Παίονα ηγεμόνα Aστεροπαίο, τον οποίο, όπως προαναφέρθηκε, θεωρεί

Ο Αχιλλέας σκοτώνει τον Αστεροπαίο, βασιλιά των Παιόνων, Γκραβούρα του 18ου αιώνα, (Πηγή, π. ΜΆΧΕΣ και ΣΤΡ., τ. 4, 2011).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ γιο του Πηλεγόνα και του Στράβωνα …τον δε Αστεροπαίον ένα τον εκ Παιονίας στρατευσάντων επ΄ Ίλιον ουκ απεικότως υιόν λέγεται Πηλεγόνος και αυτούς τους Παίονας καλείσθαι Πελαγόνας...19 Τα όρια της Πελαγονίας και της Δερριόπου Παιονίας, δηλαδή των περιοχών όπου κατοίκησαν Πελαγόνες και Παίονες, δεν ήταν σαφή20. Οι κάτοικοι της παλιάς Oρεστιάδας απελάθηκαν προς τα νότια και οι μετακινήσεις Πελαγόνων και Παιόνων δεν έπαυσαν. Πολύ πιθανό μάλιστα είναι οι Παίονες να επεκτάθηκαν μέχρι το Ιόνιο Πέλαγος. Σίγουρο είναι, πως έφθασαν στην Πέλλα και στον Θερμαϊκό κόλπο κατέχοντας στενή λωρίδα γης παράλληλα με τον ποταμό Αξιό. Σχετικά μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης …Της δε Παιονίας παρά τον Αξιόν ποταμόν στενήν τινά καθήκουσαν άνωθεν μέχρι Πέλλης και θαλάσσης εκτίσαντο...και από την Παιονία κατέκτησαν μια στενή λωρίδα γης, που κατεβαίνει από πάνω μέχρι τη θάλασσα…21 O ιστορικός Ηρόδοτος και ο γεωγράφος Στράβων ασχολήθηκαν και με την καταγωγή των Παιόνων. Ο πρώτος22 τους θεωρεί απόγονους και αποίκους των Tευκτρών της Τρωάδας, ενώ αναφέρει τους Παίονες ως κατοίκους της βόρειας περιοχής μεταξύ του Αξιού και του Στρυμόνα, καθώς και τα παιονικά φύλα των Αγριάνων, Λαιαίων, Παιόπλων, Σιριοπαιόνων και Δοβήρων. Επίσης, ο Ηρόδοτος αναφέρεται στη μετανάστευση του βασιλιά της Φρυγίας Μίδα στην Ημαθία, η οποία σύμφωνα με τον Λίβιο και το λεξικό Σούδα τα πολύ παλιά χρόνια ονομαζόταν Παιονία. Οι Φρύγες στη συνέχεια επεκτάθηκαν μέχρι την Πιερία και την Πελαγονία. Στον Πηνειό έφθασαν και οι Tεύκροι της Τρωάδας τους οποίους οι ιστορικοί συνέδεσαν με τους Παίονες. Ο ίδιος όμως τους ξεχωρίζει από τους Θράκες: Ηρόδ. IV 33, 7: τάς Θρηικίας καὶ τὰς Παιονίδας γυναῖκας, ἐπεὰν θύωσι τῇ Ἀρτέμιδι τῇ βασιληίῃ, οὐκ ἄνευ πυρῶν καλάμης ἐρδούσας τὰ ἱρά. Ηρόδ. IX 115, 4: (Μαρδόνιος) ἔνθα καὶ τὸ ἱρὸν ἅρμα καταλιπών τοῦ Διός, ὅτε ἐπὶ τὴν Ἑλλάδα ἤλαυνε, ἀπιὼν οὐκ ἀπέλαβε, ἀλλὰ δόντες οἱ Παίονες τοῖσι Θρήιξι ἀπαιτέοντος Ξέρξεω ἔφασαν νεμομένας ἁρπασθῆναι ὑπὸ τῶν ἄνω Θρηίκων23. Ο Στράβωνας από την πλευρά του24 έθεσε το ερώτημα: Oι Παίονες κατάγονταν από τη Φρυγία ή οι Φρύγες από την Παιονία; Τόσο η Τρωάδα όσο και η Φρυγία, όπως είναι γνωστό, βρίσκονταν στη Mικρά Ασία. Επιπλέον, ο Στράβωνας ταυτίζει τους Παίονες με 20

τους Πελαγόνες, τονίζοντας μάλιστα ότι οι Παίονες παλαιότερα λέγονταν Πελαγόνες και συσχετίζει το όνομα του Πηλεγόνα με τους Πελαγόνες (Πηλεγόνας – Πελαγόνας). Οι Πελαγόνες όμως και οι Πελασγοί ήταν έθνη συγγενικά25. Γράφει ο Στράβων: Τοὺς δὲ Παίονας οἱ μὲν ἀποίκους Φρυγῶν, οἱ δ’ ἀρχηγέτας ἀποφαίνουσι, καὶ τὴν Παιονίαν μέχρι Πελαγονίας καὶ Πιερίας ἐκτετάσθαι φασί· καλεῖσθαι δὲ πρότερον Ὀρεστίαν τὴν Πελαγονίαν, τὸν δὲ Ἀστεροπαῖον, ἕνα τῶν ἐκ Παιονίας στρατευσάντων ἐπ’ Ἴλιον ἡγεμόνων, οὐκ ἀπεικότως υἱὸν λέγεσθαι Πηλεγόνος, καὶ αὐτοὺς τοὺς Παίονας καλεῖσθαι Πελαγόνας. Την εποχή του Στράβωνα ως κυρίως Παιονία χαρακτηρίζεται η περιοχή της Αμφαξίτιδας, του άνω ρου, του Αξιού ποταμού. Γράφει στα Γεωγραφικά του: Παίονες δὲ τὰ περὶ τὸν Ἀξιὸν ποταμὸν καὶ τὴν καλουμένην διὰ τοῦτο Ἀμφαξῖτιν. Έτσι βλέπουμε πως είχαν αποκοπεί από τα παράλια και είχαν συγκεντρωθεί στις πηγές του Στρυμόνα και του Αξιού ποταμού. Ορισμένοι επιστήμονες τους θεωρούν Φρυγοχετταίους που μιλούσαν, όπως και οι Μυκηναίοι, ελληνοπελασγικά26. Πάντως εξακολουθούν να υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για την καταγωγή των Παιόνων μεταξύ των επιστημόνων. Άλλοι τους θεωρούν Ιλλυριούς (Η. Krahe, A. Mayer), άλλοι Θράκες (D. Decev), που όμως είδαμε ότι και ο Όμηρος και ο Ηρόδοτος τους διαφοροποιούν από τους Θράκες. Αργότερα οι Παίονες δέχτηκαν εντονότατες μακεδονικές επιδράσεις27, όπως είχαν δεχτεί αντίστοιχες επιδράσεις, λόγω γειτονίας, και από τους Ιλλυριούς και από τους Θράκες28. Πολλοί επιστήμονες υποστήριξαν πως οι Παίονες, που ήταν εγκατεστημένοι την εποχή του Τρωικού πολέμου στην κοιλάδα του Εριγώνα, μιλούσαν την ίδια γλώσσα με τους Τρώες29. Κατά τη μαρτυρία του Παυσανία (Ε΄ 1.4) ο επώνυμος πρόγονος των Παιόνων, Παίων ήταν αδελφός του Επειού και του Αιτωλού, προγόνων των Επείων Ηλείων και των Αιτωλών30. Είναι σημαντική η μαρτυρία αυτή του Παυσανία, γιατί διαπιστώνουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τους Παίονες Έλληνες. Τα τοπωνύμια, επίσης, συμβάλλουν στο ίδιο συμπέρασμα. Βεβαίως στην ελληνική καταγωγή των Παιόνων συμβάλλουν και τα νομισματικά δεδομένα (παραστάσεις νομισμάτων, ονόματα και ελληνικές επιγραφές).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Τα στοιχεία αυτά όμως αναφέρονται σε μια μεταγενέστερη ιστορική περίοδο, μιαν εποχή δηλαδή όπου η πολιτική, οικονομική και πολιτιστική διείσδυση του ελληνισμού ήταν εντονότατη σε όλον τον βαλκανικό χώρο31. Οι Παίονες δεν ταυτίζονται με τους Δαρδανείς, οι οποίοι ήταν ισχυρότατοι και έδρασαν μέχρι τη ρωμαϊκή, τη βυζαντινή και την νεότερη εποχή. Είχαν φήμη ακαθάρτων γι’ αυτό και οι αρχαίοι έλεγαν για τους ρυπαρούς: «τρις του βίου λέλονται ώσπερ Δαρδανείς». Αν και τους τοποθετούν στη χώρα των πηγών του Αξιού, όπου μερικοί τοποθετούν και τους Παίονες, εντούτοις δεν πρόκειται για τον ίδιο λαό. Υπάρχει σαφής διαχωρισμός μεταξύ των δύο. Ερώτημα υπάρχει και για τη σχέση των Παιόνων με τους Θράκες. Ήταν θρακικής φυλής; Είναι γνωστό με βεβαιότητα πως οι Παίονες από τους Θράκες απωθήθηκαν ανατολικά. Πολύ πριν συμβεί αυτό, οι Παίονες είχαν συγκρουσθεί με τους κατοίκους της Περίνθου, θρακικής πόλης που βρισκόταν στα παράλια της Προποντίδας. O ανταγωνισμός Παιόνων και Περινθίων υπήρξε μακροχρόνιος. Την κάθε αψιμαχία διαδεχόταν πρόσκαιρη ειρήνη, χωρίς κανείς από τους δύο να αναδεικνύεται νικητής. Σύμφωνα με χρησμό που πήραν οι Παίονες, θα επιτίθεντο, αν τους καλούσαν οι αντίπαλοι με βοή, αλλά όχι όμως και σύσσωμοι. Προηγήθηκαν τρεις μονομαχίες. Στις δύο νίκησαν οι Περίνθιοι και πανηγύριζαν το γεγονός τραγουδώντας παιάνα που άρχιζε με τις λέξεις «Ιώ Παιάν». Ακούγοντας οι Παίονες τις παραπάνω λέξεις νόμισαν πως τους καλούσαν οι εχθροί φωνάζοντάς τους «έλα Παίονα». Από λάθος ερμηνεία της προσφώνησης, οι Παίονες επιτέθηκαν και το αποτέλεσμα ήταν να σωθούν λίγοι Περίνθιοι και να επαληθευθεί ο χρησμός. Παρά τη νίκη τους οι Παίονες δεν εγκαταστάθηκαν στη θρακική εκείνη περιοχή. Εντούτοις υπήρχε η άποψη, πως πολλοί απ’ αυτούς ήταν κάτοικοι των βόρειων θρακικών περιοχών. …Εκ δε Παιόνων και όρος Ροδόπης Σκέος ποταμός μέσων σχίζων τον Aίμον ενδιδοί εις αυτόν…32 Δηλαδή, από τη χώρα των Παιόνων και από το όρος Ροδόπη έρχεται ο ποταμός Σκέος, ο οποίος διασχίζει εις το μέσον τον Αίμο και χύνεται στον Ίστρο. Σκέος είναι ο σημερινός Iσκάρ στη Βουλγαρία. Κατά τον Θουκυδίδη, ο Στρυμόνας ήταν το φυσικό όριο της χώρας των Παιόνων, ο δε λαός ήταν αυτόνομος, …ωρί-

ζετο αρχή το προς Παίονας αυτονόμου ήδη…33 Στη βόρεια κοιλάδα του Στρυμόνα κατοικούσαν οι Αγριάνες από τους οποίους γνωστοί είναι οι Γρααίοι και Λααίοι που θεωρούνταν γνήσια παιονικά έθνη. Στη χώρα αυτών πολύ αργότερα εισέδυσαν οι Θράκες καταλύοντας τους παιονικούς οικισμούς. Για το θέμα, ο Θουκυδίδης αναφέρει αυτά τα παιονικά φύλα των Αγριάνων και Λαιαίων ως υπηκόους του βασιλιά των Οδρυσών, του Σιτάλκη, όταν περιγράφει τα όρια της Στρυμονικής περιοχής τους και τους γείτονες λαούς στα χρόνια της εκστρατείας του: (Σιτάλκης) ἐπορεύετο ἐπὶ τὴν Μακεδονίαν πρῶτον μὲν διὰ τῆς αὐτοῦ ἀρχῆς, ἔπειτα διὰ Κερκίνης ἐρήμου ὄρους, ὅ ἐστι μεθόριον Σιντῶν καὶ Παιόνων ἐπορεύετο δὲ δι’ αὐτοῦ τῇ ὁδῷ ἣν πρότερον αὐτὸς ἐποιήσατο τεμὼν τὴν ὕλην, ὅτε ἐπὶ Παίονας ἐστράτευσεν. το δὲ ὄρος ἐξ Ὀδρυσσῶν διιόντες ἐν δεξιᾷ μὲν εἶχον Παίονας, ἐν ἀριστερᾷ δὲ Σιντούς καὶ Μαιδούς... πολλοὶ γὰρ τῶν αὐτονόμων Θρᾳκῶν ἀπαράκλητοι ἐφ’ ἁρπαγὴν ἠκολούθησαν34. Kαι πάλι ο Hρόδοτος35 μιλά για άλλα παιονικά έθνη, τους Σιρροπαίονες και τους Παίοπλες, που κατοικούσαν στην περιοχή του κάτω Aγγίτη και του Στρυμόνα. Υπήρχαν και οι Δόβηρες Παίονες. Kατοικούσαν στην περιοχή του όρους Κερκίνη, το όριο Παιόνων και Σιντών, καθώς επίσης και στην περιοχή της σημερινής Δοϊράνης. Το παιονικό έθνος εκτεινόταν και στη Mυγδονία, περιοχή μεταξύ Aξιού και Στρυμόνα, την οποία κατοίκησε αργότερα η φρυγική φυλή των Mυγδόνων και αργότερα την κατέλαβαν οι Hδωνοί Θράκες. Αυτοί από μερικούς ιστορικούς θεωρούνται Παίονες. Σαν παιονικές περιοχές θεωρεί ο Στράβων36 την Αμφαξίτιδα, την Kρηστωνία, τη Μυγδονία και τη Bισαλτία. ... Παίονες δε (ενέμοντο) τα περί τον Αξιόν ποταμόν και την καλουμένην δια τούτο Αμφαξίτιν...Ότι και πάλαι και νυν οι Παίονες φαίνονται πολλήν της νυν Μακεδονίας καταισχυκότες, ως και Πέρινθον πολιορκείσαι και Κρηστωνίαν και Μυγδονίαν πάσαν και την Αγριάνων μέχρι Παγγαίου υπʼ αυτοίς γενέσθαι. Και αλλού... Βεσσοί δε, όπερ το πλέον του όρους νέμονται του Αίμου συνάπτοντες τη τε Ροδόπη και τοις Παίοσι...37 Σύμφωνα με όσα προαναφέρθηκαν μεταξύ Παιόνων και Θρακών υπήρχε διαχωρισμός. Αναφερόμενος στα αρχαία έθνη ο Στέφανος ο Βυζάντιος (6ος μ.Χ. αιώνας) λέει πως οι Παίονες κατοικούσαν ανατολικά των Θεσπρωτών και των Μολοσσών, δυτικά από τα 21

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ όρη της Θράκης και απλώνονταν στα βόρεια της χώρας των Μακεδόνων. Η είσοδος στην περιοχή τους ήταν δυνατή από δρόμο που περνάει από την πόλη Γορτύνιο και τους Στόβους, από όπου διέρχεται και ο Αξιός ποταμός και κάνει δύσκολη τη μετάβαση από τη Μακεδονία προς την Παιονία, όπως ο Πηνειός που περνάει από τα Τέμπη και απομονώνει τη Μακεδονία από την υπόλοιπη Ελλάδα38,39. Ο ακαδημαϊκός Αν. Κεραμόπουλος υποστήριξε πως στη χερσόνησό μας πρώτα ήρθαν οι Θράκες, κατέλαβαν τα ανατολικά της χερσονήσου και τη Μακεδονία. Οι Έλληνες ήρθαν πιθανώς μετά τους Θράκες περί το 2.500 π.Χ. από τις κοιλάδες του Αξιού και του Μάργου (Μοράβα). Η χώρα αυτή έγινε ελληνική αιώνες πριν γίνει ελληνική η νότια Ελλάδα. Τότε έκτισαν στην Αμφαξίτιν και νοτιότερα τις πόλεις Ειδομένη, Ευρωπό, Αταλάντη, Γορτυνία, Ίχνας και Δίον. Μετά από πέντε αιώνες οι Θράκες ανάγκασαν τα ελληνικά φύλα να κατέβουν νοτιότερα. Έφυγαν προς νότο και έκτισαν πόλεις στις οποίες έδωσαν ελληνικά ονόματα των πατρίδων τους (Γορτυνία, Ωρωπός, Αταλάντη)40. Ανακεφαλαιώνοντας καταλήγουμε στο συμπέρασμα: Στα χρόνια του Ομήρου οι Παίονες κατοικούσαν στην κοιλάδα του Αξιού μέχρι τον Στρυμόνα και τη Ροδόπη, όπου έγιναν γείτονες των Βεσσών. Έφθασαν μέχρι τις πηγές του Σκέου, παραπόταμο του Ίστρου (Δούναβη). Αναφέρονται γείτονες των Σελλών της Ηπείρου και των Δολόπων της Θεσσαλίας41. Αργότερα περιορίσθηκαν στις περιοχές του μέσου Αξιού «την Αμφαξίτιν Παιονίαν» και στην κοιλάδα του Στρυμόνα «την επί τω Στρυμόνι Παιονίαν». Σύμφωνα με άλλη άποψη, η χώρα των Παιόνων διαιρέθηκε σε τρεις περιοχές. Στη δυτική Παιονία που καταλάμβανε το βόρειο μέρος της κοιλάδας του Αξιού και την περιοχή του Εριγώνα ποταμού, η οποία είναι γνωστή με το όνομα Δερρίοπος χώρα ή Δερρίοπος Παιονία. Πόλεις της ήταν: η Δερρίοπος, τα Στύμβαρα, οι Αλκομεναί, το Βρυάνιον, η Πλούβια και η Περσηίς. Στην Αμφαξίτιδα Παιονία, στις πόλεις της οποίας θα αναφερθούμε αναλυτικότερα στη συνέχεια. Τέλος στην Παρορβηλία Παιονία που βρισκόταν γύρω από το όρος Όρβηλος42 με σημαντικές πόλεις τις: Όρβηλο, Γαρησκό και Παντάλια. Από τις περιοχές αυτές με τη σημερινή Παιονία ταυτίζεται τμήμα της Αμφαξίτιδας. Αμφαξίτις ονομαζόταν η περιοχή γύρω από τον Αξιό. Ο Στράβων αναφέρει 22

σχετικά: Παίονες δε (τα) περί τον Αξιόν ποταμόν και την καλουμένην δια τούτο Αμφαξίτιν, Ηδωνοί δε και Βισάλται την λοιπήν μέχρι Στρυμόνος…43 Εκτεινόταν στις δυο πλευρές του Αξιού. Αρχικά κατοικούνταν από τους Παίονες, αποτέλεσε ξεχωριστό βασίλειο κάποτε, ενώ στα ιστορικά χρόνια προσδιόριζε την περιοχή του κάτω και άνω ρου του Αξιού. Η παιονική Αμφαξίτις το 280 π.Χ. υποτάχτηκε στους Μακεδόνες βασιλείς. Ο Θουκυδίδης ονομάζει την περιοχή αυτή Παιονία παρά τον Αξιόν …Της δε Παιονίας παρά τον Αξιόν ποταμόν στενήν τινά καθήκουσαν άνωθεν μέχρι Πέλλης και θαλάσσης εκτίσαντο...44 Ο Πτολεμαίος αναφέρει ...Αμφαξίτιδος Θεσσαλονίκη...45 Υπήρξε πρόβλημα προσδιορισμού της Αμφαξίτιδος μας λέει ο Μ. Δήμιτσας, διότι άλλοι υποστήριζαν πως πρόκειται για την δεξιά του Αξιού χώρα και άλλοι το αντίθετο. Ο ίδιος δέχεται την άποψη του Θουκυδίδη σύμφωνα με την οποία Αμφαξίτις ήταν η εκατέρωθεν του Αξιού κειμένη χώρα και απαριθμεί τις πόλεις της. Η Αμφαξίτις αρχικά εκτεινόταν μέχρι τη θάλασσα κατέχοντας μέρη της Βοττιαίας και της Μυγδονίας. Αργότερα περιορίστηκε στο μέσο της περιοχής του Αξιού. Όλες οι πόλεις της, υποστηρίζει ο ίδιος, σχεδόν καταστράφηκαν46. Ο Irwin L. Merker, Αμερικανός ιστορικός, ο οποίος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τους Παίονες, υποστήριξε πως ο λαός αυτός κάποτε μοιραζόταν τη Μακεδονία (όπως την εννοούμε σήμερα) με τους Μακεδόνες και τους Θράκες. Η ιστορία του βασιλείου τους ήταν μέρος της ιστορίας της σημερινής Μακεδονίας47.

Η Βοττιαία Οι αρχαίοι Βοττιαία, Bοττία, Bοτταΐς, Βοττιαιίς και Βόττια ονόμαζαν την περιοχή που εκτεινόταν μεταξύ των ποταμών Aξιού και Λουδία48. Διασώθηκε μάλιστα η παράδοξη ιστορία πως οι Bοττιαίοι κατάγονταν από την Αθήνα και την Κρήτη. Σύμφωνα με έναν μύθο, οι Αθηναίοι πικραμένοι από τη νίκη του γιου του Μίνωα Aνδρόγεω που πήρε μέρος σε αγώνες στην πόλη τους, τον σκότωσαν. Θυμωμένος για τον άδικο χαμό του παιδιού του, ο βασιλιάς της Κρήτης πολέμησε εναντίον των Αθηναίων, τους νίκησε και τους επέβαλε έναν παράξενο φόρο: να στέλνουν στο νησί του επτά νέους και επτά νέες, με σκοπό να ρίχνονται στον λαβύρινθο ως τροφή του Μινώταυρου. Άλλη παράδοση αναφέρει πως τους νέους της Αθήνας δεν τους έτρωγε ο Μινώταυρος, αλλά ότι οι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Kρήτες τους κρατούσαν δούλους. Όταν πλήθυναν φοβούμενοι εξέγερσή τους, τους άφησαν να φύγουν. Με αρχηγό έναν αξιόλογο άνδρα, τον Bόττωνα, ξεκίνησαν με πλοία από τη μεγαλόνησο και αφού περιπλανήθηκαν στις θάλασσες, έφθασαν στον Αμβρακικό κόλπο. Aπό εκεί διασχίζοντας τα βουνά, αναζητώντας νέα πατρίδα, εγκαταστάθηκαν σε χώρα, η οποία από το όνομα του αρχηγού τους ονομάσθηκε Bοττιαία. Τα όρια της Βοττιαίας επεκτάθηκαν μέχρι την Πιερία και βόρεια μέχρι τη χώρα των Παιόνων. Αργότερα οι Βοττιαίοι εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του Αξιού, στη σημερινή Παιονία. Κατά τον Ηρόδοτο η χώρα τους ήταν κοντά στον Αξιό και έφθανε μέχρι τη θάλασσα. Κατά τη μετανάστευση βρήκαν τις πόλεις Ίχνες, Ειδομένη, Γορτυνία, Αταλάντη, Eύρωπο, αρχαία πελασγικά ονόματα. Μεταξύ των πόλεών της ήταν και η Πέλλα49.

Παιονικά φύλα Ήδη αναφερθήκαμε σε λαούς των οποίων η καταγωγή θεωρούνταν παιονική ή κατοικούσαν σε περιοχές που κατείχαν κατά καιρούς οι Παίονες. Παραθέτουμε στη συνέχεια τα ονόματά τους με σύντομες πληροφορίες. Παίοπλες (Παιόπλαι): Ήταν εγκαταστημένοι στον Κάτω Στρυμόνα, κοντά στην Kερκινίτιδα λίμνη, όπου και οι πόλεις τους, Μύρκινος και Ηράκλεια. Ο Ν. Σβορώνος αποδίδει σε αυτούς ασημένια νομίσματα με παράσταση αγριόπαπιας. Κατ’ άλλους η περιοχή εγκατάστασής τους προσδιορίζεται στα υψώματα γύρω από το Νέο Σούλι Σερρών και τη Ζίχνη50. Tο 513 π.X. ο Δαρείος τους μετέφερε βίαια στη Φρυγία της Μικράς Ασίας, απ’ όπου αργότερα με τη βοήθεια του τυράννου της Μιλήτου Αρισταγόρα επέστεψαν στην πατρίδα τους. Hδωνοί (Ηδώνες, Ήδωνες, Ηδωνείς, Ηδωνιάται και Ώδονες): H χώρα τους, η Hδωνίς, βρισκόταν μεταξύ Aγγίτη, Nέστου και των βουνών Παγγαίου και Όρβηλου. Πρώτος τους αναφέρει ο Ηρόδοτος51. Γείτονες των Oδομαντίων ήταν γνωστοί από τους μακροχρόνιους αγώνες εναντίον των Παιόνων. Οι Ηδωνοί από κάποιους ιστορικούς ταυτίζονται με τους Οδόμαντες, τους οποίους άλλοι θεωρούν Παίονες, άλλοι Θράκες και άλλοι Ιουδαίους. Ο γενάρχης Ηδωνός αναφέρεται από τη μυθολογία ως γιος του Άρη και της νύφης Καλλιρρόης, θυγατέρας του Νέστου. Ήταν αδελφός του Μύγδονος, γενάρχη των Μυγδόνων που κατοικούσαν σύμφωνα και πάλι με τον Ηρόδοτο μετα-

Νομίσματα των βασιλέων της Παιονίας μετά τους Περσικούς πολέμους, Συλλογή Σβορώνου, (Πηγή, Π. Γυιόκας).

ξύ της Κρηστωνίας και της Βοττιαίας52. Οι Ηδωνοί είχαν δικό τους βασίλειο με γνωστό βασιλιά στα Ομηρικά χρόνια τον Λυκούργο. Επίσης γνωστοί ήταν ο Γέτας που βασίλεψε γύρω στο 500 π.Χ. και ο Πιττακός γύρω στο 400 π.Χ. Σε αυτούς ανήκε η πόλη Εννέα Οδοί, η γνωστή μετέπειτα με το όνομα Αμφίπολη. Άλλες πόλεις τους ήταν ο Δραβήσκος, η Μύρκινος, η Ηιών, η Απολλωνία, η Οισύμη, το Δάτον, η Γάζωρος και η Πέργαμος53. Δόβηρες (Δόβηροι): Είναι κάτοικοι της αρχαίας πόλης Δόβηρος, μετέπειτα Δοϊράνης. Για την ακριβή θέση της έχουν γραφεί πολλά. Ο Θουκυδίδης αναφέρει πως καταλήφθηκε από τον βασιλιά των Θρακών Σιτάλκη το 429 π.Χ. κατά την εκστρατεία του προς τη Μακεδονία, ...διελθόντες δε αυτό (το όρος Κερκίνη) αφίκοντο ες Δόβηρον την Παιονικήν...54 23

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Η ομηρική πρωτεύουσα των Παιόνων Αμυδών, (Πηγή, ΠΣ Αξιοχωρίου).

Σιρροπαίονες: Με το όνομα αυτό αναφέρονται οι αρχαίοι κάτοικοι των Σερρών που κατά την αρχαιότητα ονομάζονταν Σίρις και Σίρρα. Ο Ν. Σβορώνος θεωρεί το όνομα παιονικό και Σίριος σημαίνει ήλιος. Γνωστό είναι πως οι Παίονες λάτρευαν τον ήλιο. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ήταν άποικοι των Τευκρών της Φρυγίας και εγκαταστάθηκαν εδώ μετά τον Τρωικό πόλεμο ή ίσως και πριν ακόμη (τον 13ο π.Χ. αιώνα), μετά την εκδίωξη των Στρυμονίων από τους Τρώες, όπου παρέμειναν ως τον 5ο π.Χ. αιώνα. Προς τα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα η πολιτική και στρατιωτική τους ισχύς έφτασε στο απόγειό της, όπως δείχνει η εκστρατεία τους εναντίον της μακρινής πόλης Περίνθου, η οποία προϋπέθετε τη διέλευσή τους ανάμεσα από διάφορες θρακικές φυλές, που θα πρέπει να αναγνώριζαν τη στρατιωτική τους ισχύ. Η μεγάλη αυτή αύξηση της δύναμής τους ανησύχησε ιδιαίτερα τους Πέρσες, γιατί προσέκρουε στα συμφέροντα της επεκτατικής τους πολιτικής στα Βαλκάνια και προκάλεσε την επέμβασή τους στην περιοχή. Το 513 π.Χ. ο στρατηγός Μεγάβαζος τους με24

τέφερε κι αυτούς με βία στη Μικρά Ασία. Στα χρόνια του Ηρόδοτου οι Παίονες είχαν καταλάβει την πεδιάδα των Σερρών και σημειώνει σχετικά ο ιστορικός: ...Είη δε η Παιονίη επί τω Στρυμόνι ποταμώ πεπολισμένη...55 Και αλλού …ούτω δη Παιόνων Σιροπαίονές τε και Παιόπλαι και οι μέχρι Πρασιάδος λίμνης εξ ηθέων εξαναστάντες ήγοντο ες την Ασίην…56 Aγριάνες: Ακραίος λαός, ο οποίος κατοικούσε κοντά στον Στρυμόνα. Ο Ηρόδοτος τους θέλει να κατοικούν κοντά στο Παγγαίο και να έχουν γείτονες τους Δόβηρες και τους Oδομάντιους. Αντίθετα ο Στράβων57 τους τοποθετεί στις πηγές του Στρυμόνα με γείτονες τους Tριβαλλούς. Τέλος ο Θουκυδίδης τους θέλει εγκαταστημένους κατά μήκος του Στρυμόνα και ρητά λέει πως ήταν παιονική φυλή58. Ο Αρριανός δεν τους θεωρεί Παίονες59. Οι Αγριάνες ήταν πολεμικός λαός, σκληροτράχηλος, και διατηρούσαν φιλικούς δεσμούς με τους Μακεδόνες, ιδιαίτερα στα χρόνια του Φιλίππου του Β΄ και του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο βασιλιάς τους Λάγγαρος ήταν προσωπικός φίλος του μεγάλου στρατηλάτη. Μέχρι τα χρόνια του Περσέα έλεγχαν την κοιλάδα του Στρυμόνα. Λαιαίοι: Κατοικούσαν στον Άνω Στρυμόνα, γείτονες των Αγριάνων και εντάσσονται στους Παίονες. Οι σχετικές πληροφορίες είναι λίγες. Ο Στέφανος ο Βυζάντιος τους συγκαταλέγει στο παιονικό έθνος …Λαιαίοι έθνος παιονικόν...60

Παιονικές πόλεις στην Αμφαξίτιδα και τη Βοττιαία Αναφερόμαστε στις παιονικές πόλεις των περιοχών αυτών, διότι οι περισσότερες ήταν γύρω από τον σημερινό Δήμο Παιονίας και κάποιες μέσα στα όριά του. Τις πληροφορίες τις αντλούμε από το έργο του Μαρ. Δήμιτσα Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις.

Αμφαξίτις Παιονία (δεξιά του Αξιού) Bυλάζωρα (τα): Από τις βορειότερες Παιονικές πόλεις στην όχθη του Αξιού, για την οποία λείπουν στοιχεία. Kοντά σ’ αυτή υπήρξε και η αποικία των Μακεδόνων, το Άργος (η Aργεσταίων Πόλις). Η πόλη αυτή ταυτίζεται σήμερα με την πόλη Βελεσσά (Τίτο Βέλες ή Βέλες). Η αρχαία πόλη καταστράφηκε από τους Ρωμαίους και στη συνέχεια αναδείχθηκαν οι Στόβοι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Στόβοι (οι): Η πόλη αρχικά ήταν ασήμαντη. Απέκτησε αίγλη και δύναμη μετά την κατάλυση του Μακεδονικού βασιλείου και την καταστροφή της πόλης Bυλάζωρα και μετέπειτα στα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια. Τοποθετείται στη συμβολή των ποταμών Αξιού και Eριγώνα, κοντά στη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης – Σκοπίων. Σπουδαίο μνημείο της είναι το αρχαίο θέατρο με διάμετρο 90μ. και χωρητικότητα 5.000 θεατών. Μετά την υποταγή της Μακεδονίας στους Ρωμαίους έγινε κέντρο εμπορίου και ιδιαίτερα αλατιού και πρωτεύουσα της περιοχής με το όνομα Μακεδονία Β΄. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως και πλούσια διακοσμημένο με ψηφιδωτά και γλυπτά ναό των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Ήταν επισκοπική έδρα πριν από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο61 και πατρίδα του βυζαντινού συγγραφέα του 5ου αιώνα Ιωάννη του Στοβαίου. Αμυδών ή Aβυδών (η): Είναι η πόλη την οποία ο Όμηρος αναφέρει ως πρωτεύουσα των Παιόνων. Ήταν οχυρωμένη και βρισκόταν, σύμφωνα με μια πρώτη εκδοχή για τη θέση της, κοντά στη δυτική όχθη του Αξιού, λίγο βορειότερα από τα στενά του ποταμού, σημερινό Nτεμίρ-Kαπού. Αναφέρεται και ως Άμυρτον. Η ακριβής θέση της Αμυδώνας, ωστόσο, δεν είναι βέβαιη, καθώς πιθανολογείται, σύμφωνα με την εκδοχή του Βρετανού αρχαιολόγου W. Heurtley και του Βρετανού ιστορικού N. Hammond ότι, λόγω της έκτασης και της κεντρικής θέσης αυτής της εγκατάστασης σε σχέση με τους υπόλοιπους οικισμούς της περιοχής, βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο κοντά στο Αξιοχώρι (Βαρδαρόφτσα), παρά τον Αξιό ποταμό, μεταξύ Αξιοχωρίου και Άσπρου. Σύμφωνα όμως, με μία δεύτερη λιγότερο πιθανή εκδοχή (από τον Βρετανό αρχαιολόγο S. Casson), στηριγμένη σε πληροφορία του Ομήρου ότι κοντά στην πόλη της Αμυδώνας υπήρχε πηγή, η θέση της αρχαίας πόλης συνδέεται με τη θέση Αμάτοβο, δηλαδή το σημερινό χωριό Άσπρος62. Ο Άσπρος ονομαζόταν παλαιότερα Αμάτοβο, που ίσως προέρχεται από το Αβυδών, όπως αναφέρει την Αμυδώνα ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης. Στο Αξιοχώρι έχουμε ενδείξεις για συνεχή οίκηση, από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι τα ρωμαϊκά και τα νεότερα. Η πρωτεύουσα των Παιόνων Αμυδών, όπως την αναφέρει ο Όμηρος, αργότερα αναφέρεται ως Αβυδών από τον Στράβωνα (Ζ΄, 330, 20, Teubner, σ. 459). Ἐπίκειται δἑ τῷ ποταμῷ (Ἀξιῷ) τούτῳ χωρίον ἐρυμνόν, ὃ νῦν μὲν καλεῖται Ἀβυδών, Ὅμηρος δἑ Ἀμυδῶνα

Eργαλεία της παλαιολιθικής εποχής από την περιοχή Γοργόπης και Πολυπέτρου, (Πηγή, εφ. ΕΙΔΗΣΕΙΣ Κιλκίς).

Αγγείο από την Τσαουσίτσα της εποχής του χαλκού (1500 – 1050 π. Χ.), (Πηγή, τ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, 4000 χρ. ΕΙκΠ).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ καλεῖ καί φησι τοὺς Παίονας ἐντεῦθεν ἐς Τροίαν ἐπικούρους ἐλθεῖν τηλόθεν ἐξ Ἀμυδῶνος ἀπ’ Ἀξιοῦ εὐρύ ρέοντος. Έκτοτε χάνονται τα ίχνη της. Φαίνεται ότι κατεσκάφη από τους Αργεάδες Μακεδόνες την εποχή της επεκτάσεώς τους προς τη βορειοανατολική Μακεδονία, γιατί οι Παίονες πρόβαλαν αντίσταση. Μετά τις ανασκαφές Γερμανών αρχαιολόγων στην περιοχή, ο Μπέρναρντ Χένσελ υποστήριξε πως το Αξιοχώρι ήταν έδρα ισχυρού βασιλείου. Σημειώνει: ...Η οργάνωσή της ήταν έξυπνη (της Αμυδώνας). Ο μεγαλύτερος και σημαντικότερος οικισμός βρίσκονταν στο κέντρο. Στα βόρεια ο Λιμνότοπος, ως προστατευτική δευτερεύουσα θέση και στα νότια ο φυσικά οχυρωμένος οικισμός του Καστανά, που ήταν και λιμάνι. Υπήρχαν και άλλες μικρότερες εγκαταστάσεις αγροτικού χαρακτήρα. Βλέπουμε δηλαδή στην Αμυδώνα ένα βασίλειο, μια επικράτεια πολύ μεγαλύτερη από ένα χωριό…63 Αντιγόνεια (η): Δεν γνωρίζουμε τίποτα για την πόλη αυτή εκτός από το ότι βρισκόταν μεταξύ Aμυδώνας και Στόβων. Με το όνομα αυτό υπήρχαν στη Μακεδονία πέντε πόλεις και άλλες τρεις σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Στεναί (αι): O Στέφανος ο Βυζάντιος και ο Σουίδας την ταυτίζουν με την Aμυδώνα. Ο Στράβωνας μας πληροφορεί πως την κατέστρεψαν οι πρώτοι βασιλείς της Μακεδονίας, οι Aργειάδες. Άλλοι την τοποθετούν στα στενά του Αξιού Δεμίρ Καπού (Σιδηραί Πύλαι).

Αμφαξίτις Παιονία (αριστερά του Αξιού) Αστραίον (το): Το όνομα ήταν γνωστό αλλά για την αρχαία πόλη δεν έχουμε πολλά στοιχεία. Ίσως κάποια σχέση υπάρχει μεταξύ των λέξεων Aστραίον και Στρυμών. Ο Μ. Δήμιτσας υποστηρίζει πως το Αίστριον, Αστραίον ή Αστέριον πήρε το όνομά του από το παιονικό φύλο των Αστραίων. Στα ρωμαϊκά χρόνια μετονομάστηκε σε Τιβεριούπουλη και μετέπειτα σε Στρώμνιτσα64. Ήταν ακμαία ελληνική κοινότητα μέχρι το 1913, ενώ ήταν και είναι επισκοπική έδρα. Δόβηρος (η): Πρωτεύουσα των Δοβήρων Παιόνων, κατά το Ληκ είναι η σημερινή Δοϊράνη. Ήταν μία από τις αστικές πόλεις, δηλαδή πόλη που δέσποζε στην ευρύτερη περιοχή και αποτελούσε διοικητικό κέντρο από την εποχή του Φιλίππου Β΄ και του Μεγάλου Αλε26

H αρχαία πόλη Στόβοι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ευρωπού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ξάνδρου65. Γνωστά ήταν από την αρχαιότητα τα δάση της Δοβήρου για τα οποία κάνει λόγο ο Ηρόδοτος, όταν περιγράφει την πορεία του Ξέρξη, εναντίον των Ελλήνων. Συνέχισε να υφίσταται ως πόλη και επισκοπική έδρα στα χριστιανικά χρόνια66. Άστιβος (η): Το όνομα αποδίδεται και σε παιονικό ποταμό, που διέσχιζε την ομώνυμη αρχαία πόλη. Ο ιστορικός N. Hammond τη θεωρεί ως πρώτη πρωτεύουσα των Παιόνων67. Το όνομα Άστιβος στα μετέπειτα χρόνια έγινε Στιπείον από το οποίο προέρχεται το σημερινό όνομα Στιπ ή Ιστίπ της ομώνυμης πόλης της βόρειας γειτονικής χώρας. Κατά τα ρωμαϊκά χρόνια αναφέρεται η Άστιβος ως σταθμός επί της Εγνατίας οδού. Ταυρίανα (η): Βρισκόταν νοτιότερα της Δοβήρου, επίσης ήταν ρωμαϊκός σταθμός. Η Θ. Σαββοπούλου μας πληροφορεί, πως ιστορικοί προτείνουν ως θέση των Ταυριανών την τοποθεσία –γνωστό και χαρακτηριστικό λόφο– κοντά στο Χωρύγι του Ν. Κιλκίς που έχει το όνομα Καλαμπάκ, Κάστρο ή Λαζαρίτσα. Έχει δώσει αρκετά αρχαιολογικά ευρήματα. Τα υποτιθέμενα Ταυρίανα εξυπηρετούσαν τους οδοιπόρους που κινούνταν κατά μήκος του Αξιού, μεταξύ Θεσσαλονίκης και Ιδομενών (Ειδομένης ή Ιδομένης). Υπήρχε υπόθεση τοποθέτησης του οικισμού στα όρια του Πολυκάστρου, αλλά περισσότερες πιθανότητες συγκεντρώνει η θέση του Παλαιού Γυναικοκάστρου68. Τραυνουπάρα (η): Τοποθετείται ΝΑ της Αστίβου και κοντά στους Στόβους. Αναφέρεται και ως ρωμαϊκός σταθμός της Εγνατίας69.

Βοττιαία (Η Παιονία των νεότερων χρόνων) Η Βοττιαία εκτεινόταν μεταξύ των ποταμών Λουδία και Αξιού, μέχρι τη βόρεια κορυφογραμμή του Πάικου. Καταλάμβανε τις σημερινές επαρχίες Πέλλας και Παιονίας. Ο Στράβωνας αναφέρει μια παράδοση της εποχής του κατά την οποία, οι κάτοικοί της ήταν έποικοι από την Κρήτη που ήρθαν με αρχηγό τον Βόττωνα, από τον οποίο πήρε και το όνομά της. Η εκδοχή αυτή είναι αποδεκτή από τους ερευνητές, αν και άλλοι ιστορικοί θεωρούν τους Βοττιαίους είτε βαρβαρικό φύλο θρακικής προέλευσης είτε ελληνικό που εκδιώχθηκε από τους Μακεδόνες. Γορτυνία (η): Πόλη της αρχαίας Μακεδονίας στη 30

Βοττιαία, ονομαζόταν και Γορδονία ή Γορδηνία. Αναφέρεται από τον Θουκυδίδη, όπως και η Αταλάντη ...Γορτυνίαν δε και Αταλάντην...70 Τοποθετείται κοντά στη σημερινή Γουμένισσα από παλαιότερους ερευνητές, ενώ η Θ. Σαββοπούλου, αρχαιολόγος με πολύχρονη έρευνα και προσφορά στο Ν. Κιλκίς, επισημαίνει πως δύο χώροι διεκδικούν τη θέση της αρχαίας αυτής πόλης: Το Δρέβενο στην Αξιούπολη και ο αρχαιολογικός χώρος του οικισμού Τούμπα της σημερινής Παιονίας. Στο Δρέβενο έχουν βρεθεί όστρακα του 4ου π.Χ. αιώνα και στην Τούμπα υπάρχουν αξιόλογα ταφικά μνημεία, γνωστός είναι ο εκεί συλημένος Μακεδονικός τάφος. Η άποψη της Σαββοπούλου είναι, πως ο χώρος της Τούμπας είναι επικρατέστερος για τη θέση της αρχαίας Γορτυνίας71. Mε το όνομα Γορτυνία συναντάμε πόλεις στην Kρήτη, τη Θεσσαλία, την Αρκαδία, τη Mικρά Aσία και την Τυρρηνία. Ευρωπός (η): Πόλη της Βοττιαίας, η οποία πήρε το όνομά της από τον Εύρωπο, γιο του Μακεδόνα και της Ωρειθυίας, κόρης του Κέκροπα. Αστική πόλη, διοικητικό κέντρο του μακεδονικού βασιλείου, όπου στην αρχαιότητα υπήρχαν και πρόξενοι της πόλης των Δελφών. Αυτό σημαίνει πως η πόλη, όπως και άλλες παρόμοιες του μακεδονικού χώρου, είχαν σχέσεις με πόλεις από τη νότια Ελλάδα και οι πρόξενοι πέρα από τις άλλες διπλωματικές αποστολές υπερασπίζονταν και τα συμφέροντα των συμπολιτών τους72. Eυρωπός υπήρχε και στην περιοχή της Αλμωπίας. Tο ίδιο όνομα έδωσε ο στρατηγός του Mεγάλου Αλεξάνδρου Σέλευκος που καταγόταν από την Ευρωπό στην πόλη Δούρα, κείμενη στη δεξιά όχθη του Ευφράτη. Η αρχαία πόλη ταυτίστηκε με τη σημερινή τοποθεσία από τον Σ. Κουγέα. Από την ίδια θέση είχε προέλθει παλαιότερα τιμητική επιγραφή της πόλεως των Ευρωπαίων προς τιμήν του Ρωμαίου Mάρκου Mινουτίου Pούφου. Oι Ευρωπαίοι τον ανακήρυξαν ευεργέτη το 108 π.X. «διά τους προς Γαλατάς, Σκορδίστας και Bέσους και τους λοιπούς Θράκας πολέμους...», έγραψε το 1982 ο αρχαιολόγος Φώτης Πέτσας επ’ ευκαιρία της κλοπής τότε του γνωστού Κούρου Ευρώπου από το αρχαιολογικό Μουσείο του Κιλκίς73. Η Ευρωπός κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια ως σήμερα αδιάλειπτα. Τον 5ο και 4ο αιώνα ήταν μια από τις σπουδαιότερες και πλέον αναπτυγμένες πόλεις της περιοχής. Τον 5ο αιώνα αναφέρεται από τον Jordanes και τον 6ο από τον Συνέκδημο του Ιεροκλέ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ους (638,4) ανάμεσα σε άλλες Μακεδονικές πόλεις. Η Ευρωπός δεν ήταν επισκοπική έδρα74. Η οικονομική και η πολιτιστική της ανάπτυξη ήταν εντυπωσιακή, γι’ αυτό και έγινε στόχος κατακτητών, όπως του Σιτάλκη, αλλά και αργότερα των Ρωμαίων και άλλων επιδρομέων κατά τα μεσαιωνικά χρόνια. Τη συστηματική ανασκαφή και ανάδειξη του χώρου της Ευρωπού διενήργησε η αρχαιολόγος Θώμη Σαββοπούλου. Εργάστηκε επί σειρά ετών από το 1989 και εντεύθεν αποκαλύπτοντας ιδιαίτερα τη νεκρόπολη, η οποία μετατράπηκε σε επισκέψιμο χώρο και το μοναδικό του είδους αυτού στην επαρχία Παιονίας αλλά και ευρύτερα. Η προσφορά της Σαββοπούλου στον τομέα αυτόν είναι μοναδική για την περιοχή. Την ανέδειξε ιστορικά, αρχαιολογικά, πολιτιστικά, κοινωνικά, τουριστικά κλπ.75 Το έργο συνεχίζει η σημερινή Εφορεία Αρχαιοτήτων Ν. Κιλκίς με επικεφαλής την προϊσταμένη της Γεωργία Στρατούλη. Το πλήθος των ευρημάτων, τόσο αυτών που παραμένουν στον αρχαιολογικό χώρο όσο και εκείνων που εκτίθενται στα Μουσεία, ιδιαίτερα στο Κιλκίς, αποτελούν ξέχωρη κληρονομιά του τόπου. Το σπουδαιότερο μνημείο από την Ευρωπό είναι ο γνωστός Κούρος που βρέθηκε τυχαία το 1966, έργο κυκλαδικής τέχνης του 6ου π.Χ. αιώνα, δείγμα των εμπορικών και κοινωνικών σχέσεων της πόλης με τη Νότια Ελλάδα. Πρόκειται για τον μοναδικό αρχαϊκό κούρο της Μακεδονίας σε φυσικό μέγεθος, με ύψος 1,80μ. Φτιαγμένος από κυκλαδίτικο μάρμαρο, ο Κούρος χρονολογείται στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. και θεωρείται από τα πλέον όψιμα παραδείγματα της σειράς των Κούρων, διότι τα χέρια και τα πόδια έχουν σχεδόν αποκολληθεί από το σώμα, ενώ παριστάνεται με κοντά μαλλιά, αντίθετα με τη χαρακτηριστική κόμη των υπολοίπων που γνωρίζουμε. Μάλλον θα ήταν τοποθετημένος πάνω σε τάφο επιφανούς πολίτη ντόπιου ή αποίκου από τη Ν. Ελλάδα, ο οποίος είχε εγκατασταθεί στην πόλη, σημειώνει η Θ. Σαββοπούλου. Η ανεύρεσή του στην περιοχή φανερώνει τις εμπορικές και κοινωνικό – οικονομικές σχέσεις της Ευρωπού με τις υπόλοιπες Ελληνικές πόλεις. Η θεωρία αυτή ενισχύεται από τα όστρακα (κομμάτια αγγείων) κορινθιακής ή αττικής μελανόμορφης και ερυθρόμορφης εισαγμένης κεραμικής που αποκάλυψε η ανασκαφική έρευνα. Όπως προαναφέρθηκε το έργο κλάπηκε το 1988, αλλά μετά την εύρεσή του στο εξωτερικό επα-

Ο Κούρος Ευρωπού, (Αρχαιολογικό Μουσείο Κιλκίς).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Ο αρχαιολογικός χώρος Ευρωπού.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Η Δούρα Ευρωπός στη Συρία, (Πηγή, gr.wikipedia).

νήλθε στη θέση του, στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Κιλκίς. Κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. οι Μακεδόνες εμπλέκονται στις διαμάχες των δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής, των Λακεδαιμονίων και των Αθηναίων. Το 429 π.Χ. ο Θράκας βασιλιάς Σιτάλκης με την υποστήριξη των Αθηναίων και για αντίποινα στους Μακεδόνες, προσπάθησε να καταλάβει τις πόλεις της Κάτω Μακεδονίας. Την περίοδο αυτή η Ευρωπός είχε ισχυρά αμυντικά και ανθεκτικά τείχη. Η απειλή αυτή του Σιτάλκη, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ήταν από τις μεγαλύτερες που αντιμετώπισε το μακεδονικό κράτος. Από την εποχή αυτή και ως και την ελληνιστική υπάρχουν άφθονα ευρήματα. Συγκεκριμένα αποκαλύφθηκε ένα πυκνό και επάλληλο πλέγμα λιθόκτιστων τοίχων σπιτιών που στοιχειοθέτησε τη διαχρονική της κατοίκηση. Τα σπίτια της πόλης διέσωζαν στα υπόγειά του πιθεώνες, που μαρτυρούν την οικονομική ευμάρεια των κατόχων τους και την αφθονία των προϊόντων της γης. Αναθηματικές στήλες, αφιερώματα / τάματα στους θεούς, ενεπίγραφες στήλες, ειδώλια και αγάλματα του Ηρακλή, της Άρτεμης και του Διονύσου βρέθηκαν στην περιοχή, ενδεικτικά της θρησκευτικότητας των κατοίκων και της προτίμησής τους στη λατρεία των συγκεκριμένων θεών. Η ακρόπολη ερημώνεται στις αρχές 6ου – διάρκεια 5ου αιώνα π.Χ. και σε τμήματά της εγκαθίστανται κεραμείς με τα εργαστήριά τους. Η ανασκαφή αυτών των εργαστηρίων έδωσε στοιχεία για την τεχνογνωσία της κεραμικής της εποχής, ενώ φανέρωσε και την εξάρτηση των ανθρώπων από τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες. Ενδεικτική της κατάστασης είναι η ανέρευση δύο αποτροπαϊκών ειδωλίων στην είσοδο ενός κεραμικού κλιβάνου για την αποφυγή της αχρήστευσης των προϊόντων του κεραμέα. Επιπλέον η ανέρευση μεγάλης ποσότητας μεταλλευτικών σκουριών που βρέθηκε στο τμήμα αυτό της πόλης, δείχνει το μέγεθος της μεταλλευτικής δραστηριότητας των πολιτών της, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο τον ορυκτό πλούτο της περιοχής. Παράλληλα, η έρευνα στα νεκροταφεία της Ευρωπού έδωσε τη δυνατότητα της διαχρονικής παρακολούθησης της πορείας της πόλης από τον 4ο αιώνα π.Χ. μέχρι το τέλος των αυτοκρατορικών χρόνων. Το νεκροταφείο της πόλης εκτείνεται προς τα νότια και τα δυτικά. Επιφανειακά είναι ορατές σχιστόπλακες

και τμήματα από καλυπτήριες πωρολιθικές πλάκες κιβωτιόσχημων τάφων. Μια συστάδα τάφων του τέλους του 4ου αι. π.Χ. απεικονίζει τον πλούτο και την επίδραση της ανατολής και των μεγάλων κέντρων στην περιοχή. Η συστάδα αυτή απαρτιζόταν από έναν μακεδονικό, έναν κιβωτιόσχημο και μια μακεδονική θήκη και αποκαλύπτει την ύπαρξη της τάξης των βασιλικών εταίρων στην κοινωνία της Ευρωπού, των οποίων η δύναμη στηριζόταν στην έγγειο ιδιοκτησία. Η συστάδα αυτή αποτελούσε ένα ενιαίο ταφικό σύνολο και καλυπτόταν από τύμβο, ο οποίος καταστράφηκε από άγνωστη αιτία. Η οικονομική κατάσταση των βασιλικών εταίρων προκύπτει από τα ανεκτίμητης αξίας στεφάνι και βραχιόλι από χρυσό –κτερίσματα των τάφων που προαναφέρθηκαν– και τα οποία χαρακτηρίζονται από εκλεπτυσμένη καλαισθησία. Ένας από αυτούς υπήρξε ο Σέλευκος, ο μετέπειτα αρχηγός της δυναστείας των Σελευκιδών που καταγόταν από την Ευρωπό της Μακεδονίας και σε ανάμνηση της γενέθλιας πόλης του, ίδρυσε τη Δούρα – Ευρωπό στις όχθες του ποταμού Ευφράτη. Η κατώτερη τάξη είχε περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες και κατασκεύαζε για τους νεκρούς της, απλούστερες ταφικές κατασκευές (λακκοειδείς, κεραμοσκεπείς τάφους) με αντικείμενα καθημερινής χρήσης να συνοδεύουν τους νεκρούς. Στη διάρκεια των ρωμαϊκών χρόνων η Ευρωπός αλλά και ολόκληρη η Μακεδονία υποτάχθηκε στους Ρωμαίους το 168 π.Χ. Η πόλη υπάγεται στην τρίτη μερίδα, που περιελάμβανε τη Βοττιαία με έδρα την Πέλλα. Κατά τους χρόνους αυτούς η πόλη αντιμετώπισε πολλές φορές τον κίνδυνο από επιδρομές Σκορδίσκων, Γαλατών, Βέσσων και Θρακών εισβολέων, αλλά σώθηκε χάρη στη συνδρομή Ρωμαίων αξιωματούχων. Συγκεκριμένα, στήθηκε ανδριάντας με τιμητικό ενεπίγραφο βάθρο προς τιμήν του Ρωμαίου ανθύπατου Μάρκου Μινούκιου Ρούφου, ο οποίος επενέβη επιτυχώς σε μία από αυτές τις επιδρομές των βόρειων λαών. Μάλιστα η σπουδαιότητα της συγκεκριμένης νίκης επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη μιας δεύτερης επίσης τιμητικής επιγραφής και μάλιστα δίγλωσσης (ελληνικά-λατινικά) στη βάση ενός ανδριάντα που στήθηκε στο πανελλήνιο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς και πάλι προς τιμήν του Μάρκου Μινούκιου Ρούφου από τον αδελφό του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Η κοινωνική κατάσταση της πόλης στη διάρκεια της ρωμαϊκής περιόδου αποτυπώνεται και στα ταφικά μνημεία της. Οι πιο εντυπωσιακές ταφικές κατασκευές είναι οι καμαροσκέπαστοι υπόγειοι μονοθάλαμοι ή διθάλαμοι τάφοι με οικογενειακό χαρακτήρα. Έναν τριθάλαμο καμαροσκέπαστο τάφο έσκαψε ο Ν. Κοτζιάς το 1938, με πολλούς νεκρούς και φτωχά κτερίσματα. Στους υπέργειους περιβόλους αυτών των τάφων τελούνταν συναθροίσεις των επιγόνων με κατανάλωση φαγητών και τέλεση μνημόσυνων ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Καμαροσκέπαστοι τάφοι απαντώνται συχνά στη Θεσσαλονίκη και σε άλλα αστικά κέντρα της ρωμαϊκής περιόδου. Στους βυζαντινούς χρόνους, οι μόνες ενδείξεις ζωής είναι κάποια χάλκινα νομίσματα της εποχής του Ιουστινιανού, ενώ την περίοδο της Τουρκοκρατίας ο οικισμός καταλαμβάνει τη θέση του σημερινού χωριού. Η νεκρόπολη αποτελεί σήμερα επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο. Αταλάντη (η): Την αναφέρει ο Θουκυδίδης κάνο-

ντας λόγο και για άλλες πόλεις της περιοχής μας, την Ειδομένη, την Ευρωπό και τη Γορτυνία76. Δεν έχει ακόμη εντοπισθεί η θέση της. Οι περισσότεροι ειδικοί την τοποθετούν μεταξύ Ευρωπού και Γορτυνίας. Eιδομένη ή Iδομένη (η): Αναφέρεται από πολλούς ιστορικούς για τις προθέσεις του Mεγάβαζου να την καταστρέψει. Βρισκόταν σε μικρή απόσταση από τη Γορτυνία. Αναφέρεται στην Tabula Pertingiana και στην Κοσμογραφία της Ραβέννας (στ. 573 και ΙV. 9. 37). Ο Στέφανος ο Βυζάντιος αναφέρει «Ιδομεναί πόλις Μακεδονίας». Στο Συνέκδημο του Ιεροκλέους (639.5) μνημονεύεται πόλη της Μακεδονίας Α΄. Ταυτίστηκε από B. Dragogevits – Josifoska μετά από ανασκαφές στη θέση Isa kale βόρεια των ελληνικών συνόρων. Κοντά στην πόλη Γευγελή έχουν βρεθεί ίχνη τειχών που κτίστηκαν τον 4ο και 5ο αιώνα, πιθανόν για την αντιμετώπιση των Γότθων. Εντοπίστηκαν αγωγοί ύδρευσης της πόλης και νομίσματα του βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Β΄. Συμπεραίνεται πως η πόλη πιθανόν καταστράφηκε από σεισμό του 518. Δεν ήταν επισκοπική έδρα77.

1. Γ νωστός είναι ο μύθος του Φρίξου και της Έλλης. 2. Ε λληνική Μυθολογία, ό.π., σ. 128. 3. Ό .π., σ. 296. 4. Παυσανίας 5, 1, 5. Υγίνος, ποιητής, Άστρον ΙΙ, 20 και σχόλια του Απολλώνιου του Ροδίου, Ι, 230. Από το Π. Γυιόκα, Η καταγωγή των αρχαίων Μακεδόνων, Θεσσαλονίκη 1977, φωτογραφική ανατύπωση ΕΜΣ 2006, σ. 37, υποσ. 55. 5. Όμηρος, Ιλιάδα Ε΄, 401 και 900. 6. Στράβων 14, 1, 6. 7. Ζαν Ρισπέν, Μεγάλη Ελληνική Μυθολογία, Αθήναι, ά.έ.ε., τ. Α΄, σ. 143. 8. Ελληνική Μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών, εποπτεία Ι. Θ. Κακριδής, τ. 2, σ. 215, 218 και Ρισπέν, ό.π., σ. 221. 9. Όμηρος, Ιλιάδα, B 848 – 850. 10. Ό.π., μετάφραση Ι. Πολυλά. 11. Ό.π., Π. 287 – 288. 12. Ό.π., μετάφραση Ι. Πολυλά. 13. Ό.π., B. 840 – 842. 14. Όμηρος, Ιλιάδα, Φ. 183 – 187, μετ. Ι. Πολυλά. 15. Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «HΛIOY» τ. EΛΛAΣ, σ. 63. 16. Άβελ Όθων, H μέχρι Φιλίππου αρχαία ιστορία της Μακεδονίας, Λειψία 1860, μετ. M. Γ. Δήμητσα. 17. Γ. Β. Καφταντζής, Ιστορία της πόλεως Σερρών, τ. Β', Σέρρες 1972, σ. 196. 18. Παν. Κ. Γυιόκας, Η καταγωγή των αρχαίων Μακεδόνων, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 29. 19. Στράβων, Ζ. 331, 38. 20. Ν. Κ. Μουτσόπουλος, Τα «Γεωγραφικά» όρια της Μακεδονίας, 1995, σ. 18.

21. Μαλλιάρης – Παιδεία, Η αρχαία Μακεδονία κατά τον Στράβωνα, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 46. 22. Η ρόδοτος, Ιστορία, V, Β. 23. Π ρβλ. Γ. Β. Καφταντζής, ό.π., σ. 197. 24. Σ τράβων, VII 331, 38. 25. Α θ. Ιωαννίδης, Η αρχαία Μακεδονία, Εν Αθήναις 1911, σ. 25. 26. Οι Παίονες ήσαν συγγενείς με τους Αγριάνες ή Γρααίους της άνω λεκάνης του Στρυμόνα, «παλαιγενείς και παλαίχθονες», κάτοικοι της οποίας ήσαν, κατά τον Αισχύλο, οι Πελασγοί (Ικετ., στ. 250). Σωκρ. Λιάκος, Προέλευση της αρχαιομακεδονικής, Θεσσαλονίκη 1973, σσ. 4,8, Πρβλ. I. L. Merker, «The Ancient Kingdom of Paionia», Balkan Studies 6 (1965) 37. 27. V I. Georgiev, «La toponymie ancienne de la péninsule balkanique et la thèse Méditerranéenne», Linguistique Balkanique III, fase. 1 (Sofia 1961). 28. I . L. Merker, «The Ancient Kingdom of Paionia», Balkan Studies 6 (1965), σ. 36. 29. Π αν. Κ. Γυιόκας, ό.π. 30. Π αυσανίας, Ηλιακά, Α' 1.4: γενέσθαι δ' οὖν φασιν αὐτῷ Παίονα καὶ Ἐπειόν τε καὶ Αἰτωλόν. 31. Γ. Β. Καφταντζής, ό.π., σ. 197, σημ. 4. 32. Ηρόδοτος, IV, 49. 33. Θ ουκυδίδης, Β 96, 98. 34. Θουκυδίδου, Ιστορίαι, Β' 98. Για τα αναφερόμενα φύλα πρβλ. N. Κ. Μουτσόπουλος, «Σιδηρόκαστρο – Ηράκλεια Σιντική», Φίλια Έπη, Τιμητικός τόμος εις Γ. Μυλωνά, τ. Δ', Αθήναι 1990, σ. 142 εξ. 35. H ρόδοτος, V, 13 – 15, 98. 36. Σ τράβων, απόσπασμα 40.

Σημειώσεις

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΜΥΘΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Σημειώσεις

37. Σ τράβων, 331, 11, 40 και 318. 38. Μ αλλιάρης – Παιδεία, ό.π., σ. 162. 39. Το Γορτύνιο είναι η αρχαία πόλη Γορτυνία της Βοττιαίας – Παιονίας, όπως και οι Στόβοι. Τα στενά του Αξιού στη σημερινή Παιονία είναι μετά την Αξιούπολη με κατεύθυνση προς την Ειδομένη. Υπάρχουν και τα στενά του Δεμίρ Καπού πάνω από τα σύνορα, όπου στην αρχαιότητα υπήρχε η πόλη Στεναί. Από εκεί, όπως και σήμερα, διέρχεται η οδός που οδηγεί προς την αρχαία πόλη των Στόβων. 40. Α ντ. Κεραμόπουλος, «Περί των τάφων της Τρεμπένιτσας και των Λυχνιδών λαών», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ, τ. Β (1953), σ. 510. 41. Ε υσταθίου Θεσσαλονίκης, Εις Ομήρου Ιλιάδα, II, 233. 42. Ν . Κ. Μουτσόπουλος, ό.π., σ. 19. 43. Σ τράβων, VII (G 329), απόσπασμα 11. 44. Θ ουκυδίδης, 2, 99. 45. Π τολεμαίος, 3, 13. 46. Μ αργαρίτης Δήμιτσας, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις, τ. Α΄, σ. 326 – 327. 47. Φ. Πέτσας, «Χρονικά αρχαιολογικά 1966 – 1967», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ, τ. Θ΄(1969), σ. 104 με παραπομπή στο έργο του Irwin L. Merker, The Ancient kingdom of Paionia, 1965. 48. Ηρόδοτος, VII, 123, 127 και Στράβων, απόσπασμα 11, 23. 49. Ηρόδοτος, VII, 123. 50. Γ. Καφταντζής, ό.π., τ. Β΄, σ. 218-219. 51. Ηρόδοτος, VII, 110 (έθνεα δε Θρηίκων Ηδωνοί, Σάτραι…). 52. Ό.π., VII, 123. 53. Η αρχαία Μακεδονία κατά τον Στράβωνα, σ. 170. 54. Θουκυδίδης, ΙΙ 98, 99. 55. Ηρόδοτος, V 13. 56. Ό.π., 15. 57. Στράβων, VII (C331) απόσπασμα 36 και 41. 58. Θουκυδίδης, ΙΙ, 96.

59. Α ρριανός, Ανάβασις Αλεξάνδρου, ΙΙ, 9, 2. 60. Σ τέφανος ο Βυζάντιος στη λέξη «Λαιαίοι». 61. Α . Κωνσταντακοπούλου, Ιστορική γεωγραφία της Μακεδονίας (4ος – 6ος αιώνας), Γιάννενα 1984, σ. 208 – 210 και 423. 62. Α πό την ιστοσελίδα http://odysseus.culture.gr 63. Αμυδώνα του Ομήρου, φυλλάδιο-έκδοση του Δημοτικού Σχολείου Αξιοχωρίου και του τοπικού Πολιτιστικού Συλλόγου «Η Αμυδών», τα κείμενα του οποίου υπογράφουν οι Αναστάσιος Τζουμέρκας, προϊστάμενος του σχολείου και Ευάγγελος Αναστασιάδης, πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου. 64. A ρ. Λευκίδης, «Oι Στρωμνιτσιώτες μένουν πιστοί θεματοφύλακες της Ορθοδοξίας», Mαχητής του Kιλκίς, φ. 317 / 27.11.81. 65. Δ . Κανατσούλης, ό.π., σ. 232. 66. Α . Κωνσταντακοπούλου, ό.π., σ. 423. 67. N . Hammond, Ιστορία της Μακεδονίας, τ. Β., Θεσσαλονίκη 1995, σ. 68 και 113. 68. Θ . Σαββοπούλου, ό.π., σ. 102 – 103. 69. Μ . Δήμιτσας, ό.π., τ. Α΄, τ. α΄, σ. 330. 70. Θ ουκυδίδης Β, 100 κ. εξ., στο Η αρχαία Μακεδονία κατά τον Στράβωνα, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 162. 71. Θ. Σαββοπούλου, ό.π., σ. 67-69. 72. Δ. Κανατσούλης, ό.π., σ. 233. 73. Φ. Πέτσας, «Tο παλληκάρι του Eυρώπου και η Ιστορία του Κούρου», Mαχητής του Κιλκίς, φ. 99 / 27.8.1977, από την εφημερίδα EΛΛΗΝΙΚΟΣ ΒΟΡΡΑΣ. Την επιγραφή δημοσίευσε ο Σ. Kουγέας στο περιοδικό Ελληνικά τ. 5 (1932), πρβ. και A. Kεραμόπουλου, Αρχαιολ. Eφημερίς 1932, σ. 107. 74. Α . Κωνσταντακοπούλου, ό.π., σ. 181 – 182. 75. Β λέπετε σχετικά τα έργα: Θ. Σαββοπούλου, ό.π., και της ίδιας, Ευρωπός, ιστορία – αρχαιολογία, Ευρωπός 1988. 76. Δ . Κανατσούλης, ό.π., σ. 233. 77. Α . Κωνσταντακοπούλου, ό.π., σ. 195.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Σχέσεις των Παιόνων με τους Μακεδόνες – Περιπέτειες με τους Πέρσες Το Μακεδονικό βασίλειο πιστεύεται πως ιδρύθηκε τον 8ο π.Χ. αιώνα. Κατά τον Θεόπομπο, πρώτος βασιλιάς των Μακεδόνων ήταν ο Kράναος, απόγονος του Ηρακλείδη Tήμενη, βασιλιά της Αργολίδας. Εκστράτευσε από το Άργος, ήρθε στη Μακεδονία, ίδρυσε τις Αιγές και έγινε γενάρχης της Μακεδονικής δυναστείας. Άλλοι, όπως ο Ηρόδοτος, θεωρούν ιδρυτή του βασιλείου τον Περδίκκα τον Α΄ (700 π.X.), απόγονο της οικογένειας Tημενιδών του Άργους και ως εκ τούτου αρχηγέτη της δυναστείας των Aργεαδών. Οι πρώτοι βασιλείς αγωνίσθηκαν σκληρά για να στερεώσουν τον θρόνο τους και να επεκτείνουν τα όρια της χώρας τους. Κατόρθωσαν διαδοχικά να προσαρτήσουν διάφορες περιοχές. Τον 7ο αιώνα, την εποχή του Περδίκκα του Α΄, συμπεριλήφθηκε στο Μακεδονικό βασίλειο η Βοττιαία1, τμήμα της οποίας ήταν η παλαιά επαρχία Παιονίας. Μετά το 550 π.Χ. ο ισχυρότερος λαός στην ευρύτερη περιοχή ήταν οι Παίονες2. Αν και είχαν περιοριστεί στην ενδοχώρα του Αξιού και την κοιλάδα του Στρυμόνα έχοντας πρωτεύουσα την Άστιβο, επιχείρησαν άνοιγμα νότια, στη θάλασσα. Κατέλαβαν την Αμφαξίτιδα και μια παραθαλάσσια λωρίδα γης μεταξύ των πόλεων Πέλλα και Ίχναι3. Έχασαν αρκετές περιοχές, κυρίως στα νότια από τον 8ο μέχρι τον 6ο π.X. αιώνα, ωστόσο διατήρησαν την ανεξαρτησία τους. Η περίοδος της Παιονικής ισχύος κράτησε μέχρι την εμφάνιση των Περσών. O Δαρείος ο Α΄, οργανωτής και θεμελιωτής του μεγάλου περσικού κράτους, δεν αρκέσθηκε στις ασιατικές κτήσεις του και στράφηκε προς τον ευρωπαϊκό χώρο. Το 514 π.X. ανέλαβε εκστρατεία

κατά των Σκυθών, οι οποίοι κατοικούσαν γύρω από τον Δούναβη. Αντιτάχθηκαν σθεναρά και ο Δαρείος μην μπορώντας να τους υποτάξει οπισθοχώρησε. Πριν την επιστροφή του στην Ανατολή, επιτέθηκε σε πόλεις της Θράκης και της Μακεδονίας τις οποίες σχεδόν ή ολοσχερώς κατέστρεψε. Άφησε πίσω τον στρατηγό Mεγάβαζο αναθέτοντάς του ως κύρια αποστολή την υποταγή των τότε γνωστών λαών της περιοχής και μεταξύ αυτών και των Παιόνων. Αρκετοί υπέκυψαν με τη βία και άλλοι δέχθηκαν τον κατακτητή. Ο Ηρόδοτος σημειώνει χαρακτηριστικά …Mεγάβαζος δε ως εχειρώσατο τους Παίονας, πέμπει αγγέλους εις Μακεδονίην…4 Τους Πέρσες κρατούσαν στην περιοχή τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου του Παγγαίου και της Παιονίας. Ήταν ονομαστός ο χρυσός του Παγγαίου αλλά και της Παιονίας ...Φασί δε και τους την Παιονίαν γην αρούντας ευρίσκειν χρυσού τινά μόρια... λένε μάλιστα πως ακόμη και όσοι οργώνουν τη γη στην Παιονία τυχαίνει να βρίσκουν ψήγματα χρυσού…5 Oι Παίονες δεν υποτάχθηκαν6 αλλά, όπως φαίνεται, δεν είχε δοθεί και αφορμή για να έρθουν σε ρήξη με τον τοποτηρητή του Δαρείου. Δόθηκε ύστερα από κάποιο παράξενο γεγονός που συνέβη σε προάστιο των μακρινών Σάρδεων. Την εποχή εκείνη στην περσική αυλή είχαν καταφύγει δύο αδέλφια Παίονες με τις οικογένειές τους, γιατί στην πατρίδα τους θέλησαν να καταλάβουν την εξουσία πραξικοπηματικά. Αποτυγχάνοντας στο εγχείρημα για να σωθούν, βρήκαν καταφύγιο στην αυλή του Πέρση μονάρχη. Ασφαλείς πια πίστεψαν, πως ήρθε καιρός να πραγματοποιήσουν τα παλιά τους όνειρα με τη βοήθεια του ξένου άρχοντα, ο οποίος δεν τους έδωσε, όπως φαίνεται, αρκετή σημασία. Για να προσελκύσουν την προσοχή του σκηνοθέτησαν τα παρακάτω: O Δαρείος Α΄ πήγε στο προάστιο των Σάρδεων 37

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Πύθες, όπου οι επίδοξοι τύραννοι των Παιόνων έστειλαν την αδελφή τους να τον συναντήσει τάχα τυχαία. H νέα είχε στο κεφάλι της κάνιστρο, έγνεθε λινάρι και οδηγούσε άλογο για να το ποτίσει στη βρύση. Ήταν όμορφη και εύσωμη. Αφού γέμισε νερό και πότισε το ζώο, ξεκίνησε να φύγει. Τότε την είδε ο βασιλιάς, ο οποίος έμεινε έκπληκτος από όσα ξένα προς τις περσικές συνήθειες αντίκρισε. Διέταξε να του παρουσιάσουν την κόρη. Τη στιγμή που εκτελούνταν η διαταγή του, παρουσιάζονται τα αδέλφια της. Στην ερώτηση του βασιλιά, ποιοι είναι, από πού κατάγονται και αν είναι τόσο εργατικοί, όπως φάνηκε από τις πολλές εργασίες που εκτελούσε ταυτόχρονα η αδελφή τους, απάντησαν: -Ναι, είμαστε εργατικοί, μα άποικοι των Tεύκτρων της Τροίας. Ζητάμε τη βοήθειά σου. Πίστευαν πως ο Δαρείος ο Α΄ με τη δύναμη που διέθετε θα εκστράτευε στην Παιονία και θα τους ανέθετε την εξουσία. Ο Πέρσης άρχοντας θέλησε να ωφελήσει την πατρίδα του πιστεύοντας πως θα προόδευε ακόμη περισσότερο, αν είχε εγκατεστημένους σε αυτήν τους εργατικούς Παίονες. Εκτός των άλλων τους θεώρησε και επικίνδυνους, αφού ήταν οι μόνοι που δεν δέχθηκαν τη δεσποτεία του Mεγάβαζου. Έστειλε σχετικό μήνυμα στον τοποτηρητή του με την εντολή, αφού νικήσει τους Παίονες να τους μεταφέρει στην ανατολή. Κάποιος ιππέας έκανε γνωστά στους Παίονες τα σχέδια του Μεγάλου Βασιλιά και εκείνοι συγκεντρώθηκαν στα παράλια για να αντισταθούν. O Mεγάβαζος ακολουθώντας άλλο δρόμο απ’ εκείνο που υπέθεσαν, έφτασε στις άδειες από άντρες πόλεις τους, πήρε ομήρους τα γυναικόπαιδα και όταν έφθασαν οι μάχιμοι τους συνέλαβε. Όλους, ακόμη και τους Σιρροπαίονες και τους Παίοπλες, τους μετέφερε στην Aσία εγκαθιστώντας τους σε κάποια περιοχή της Φρυγίας. Στο τέλος κατέστρεψε και την Eιδομένη7. Οι πόλεις της Ιωνίας των παραλίων της Μικράς Ασίας μετά την κατάκτηση της Λυδίας από τον Πέρση Κύρο υπέκυψαν στον περσικό ζυγό. Χάνοντας κάθε αυτονομία, την οποία ο πλούσιος βασιλιάς της Λυδίας Κροίσος τους είχε παραχωρήσει, ζούσαν σύμφωνα με τους περσικούς νόμους. O Δαρείος τοποθέτησε στις ελληνικές αυτές πόλεις Έλληνες διοικητές, τους γνωστούς τυράννους. Oι Ίωνες περίμεναν την κατάλληλη ευκαιρία για να αποτινάξουν την περσική κυριαρχία. Ζήτησαν βοήθεια από την Ελλάδα και από τους Παίονες, οι οποίοι κατοικούσαν στη Φρυγία, όπου είχαν 38

μεταφερθεί από τον Mεγάβαζο. Ανακοίνωσε ο απεσταλμένος των Ιώνων: …Άνδρες, Παίονες με έστειλε ο τύραννος της Mιλήτου ο Αρισταγόρας, να σας δώσω μια συμβουλή, που θα είναι σωτήρια για σας, αν βέβαια θελήσετε να την ακούσετε. Τώρα δηλαδή η Ιωνία ολόκληρη έχει επαναστατήσει κατά του βασιλέως, και σας δίδεται η ευκαιρία να γυρίσετε σώοι στον τόπο σας. Έως ότου φθάσετε στη θάλασσα φροντίστε μόνοι σας, από κει και πέρα είναι δική μας δουλειά… Οι Παίονες δέχθηκαν με ικανοποίηση το μήνυμα, διότι πίστεψαν πως ήρθε ο καιρός να ξαναγυρίσουν στην πατρίδα τους. Οι περισσότεροι παίρνοντας τις οικογένειές τους, και ό,τι άλλο μπορούσαν, ξεκίνησαν προς τα παράλια, ενώ άλλοι από φόβο μήπως αποτύχουν τα σχέδια αυτά, παρέμειναν στις θέσεις τους. Όσοι αναχώρησαν, έφθασαν σχεδόν ανεμπόδιστα στις μικρασιατικές ακτές και μεταφέρθηκαν στην απέναντι Χίο. Τότε ακριβώς κατέφθασε και το ιππικό του Πέρση μονάρχη. Τους κάλεσε να επιστρέψουν, αρνήθηκαν επίμονα και απέρριψαν κάθε πρόταση σχετική με την επιστροφή. Οι Χιώτες τους βοήθησαν και τους διεκπεραίωσαν στη Λέσβο. Οι κάτοικοί της, παρέχοντας συμπαράσταση, τους αποβίβασαν κοντά στις εκβολές του Έβρου. H επανάσταση στην Ιωνία το 499 π.X., έτσι είναι γνωστός ο ξεσηκωμός των ιωνικών πόλεων, με την οποία είχε σχέση και η παιονική περιπέτεια, απέτυχε. Πνίγηκε στο αίμα και η Mίλητος καταστράφηκε. Oι Αθηναίοι και οι Eρετριείς περίμεναν τα αντίποινα των Περσών, γιατί πρόθυμα έστειλαν βοήθεια στους επαναστάτες. H οργή των Περσών κατά της Ελλάδας θα ξεσπούσε. H Xίος και η Λέσβος για τη συμπαράσταση προς τους Παίονες και γενικά την επαναστατημένη Ιωνία δέχθηκαν τη μήνη των Ασιατών και καταστράφηκαν. Oι Παίονες χωρισμένοι στα δύο, άλλοι έφυγαν και άλλοι έμειναν στη Φρυγία. Καθένας από τους δύο κλάδους συνέχισε με τον δικό του τρόπο την πορεία της επιβίωσής του. Oι Πέρσες δεν παραιτήθηκαν από τα παλιά τους σχέδια. Το 499 π.X. σταλμένος από τον Μεγάλο Βασιλιά εναντίον των Ελλήνων ο Μαρδόνιος έπαθε καταστροφή μετά από θαλασσοταραχή στη χερσόνησο του Άθω. Τον επόμενο χρόνο απέπλευσε από τις ακτές της Μικράς Ασίας ο στόλος των Περσών με στρατηγούς τον Δάτη και τον Aρταφέρνη. Κατέστρεψαν τη Νάξο και την Ερέτρια, που πλήρωσε με το αίμα των παιδιών

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο της τη συμμετοχή στην κινητοποίηση των Ιώνων. Οι Αθηναίοι στον Μαραθώνα με αρχηγό τον Μιλτιάδη τους κατατρόπωσαν. Στον θρόνο της Περσίας ανήρθε ο Ξέρξης και στον μακεδονικό ο Αλέξανδρος ο Α΄ (498-454 π.X.). Ο Πέρσης μονάρχης το 480 π.X. ανέλαβε νέα εκστρατεία κατά της Ελλάδος ακολουθώντας πορεία στη στεριά. Κατευθυνόμενος προς τη Νότια Ελλάδα διέσχισε την Παιονία και την Kρηστωνία8. O Αλέξανδρος με την πολιτική του συνέβαλε στη μάχη των Θερμοπυλών αλλά και μετά στη νίκη των Ελλήνων εναντίον των Περσών στις Πλαταιές. Εκμεταλλεύτηκε την αναστάτωση που προκάλεσαν οι διελεύσεις των Περσών από τον βορειοελλαδικό χώρο, επεξέτεινε το κράτος του και ανέλαβε εκστρατείες εναντίον γειτόνων του με σκοπό να τους υποτάξει. Προσάρτησε για πρώτη φορά κάπου μεταξύ 498 και 454 π.X. στο μακεδονικό βασίλειο την Παιονία, όχι βέβαια οριστικά, ονομάζοντάς την Μακεδονική Παιονία. Κατά την οπισθοχώρηση των Περσών κάποιοι εγκαταστάθηκαν στα μακεδονικά παράλια και την Παιονία. Εκεί μεταξύ άλλων, οι άνθρωποι του Ξέρξη εγκατέλειψαν ιερό άρμα-αφιέρωμα στον Δία. Αργότερα, όταν τα πράγματα ησύχασαν, έστειλαν αντιπροσώπους να ζητήσουν την επιστροφή του. Η απάντηση των Παιόνων ήταν: …Oι Θράκες που κατοικούσαν στις πηγές του Στρυμόνα το έκλεψαν μαζί με τις φοράδες του...9

Εμπλοκή των Παιόνων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και η υποταγή τους στο Μακεδονικό Βασίλειο Μετά τους περσικούς πολέμους και τις επιτυχίες των Ελλήνων που σύσσωμοι αντιμετώπισαν τον κοινό κίνδυνο, ακολούθησε για την Αθήνα λαμπρή περίοδος. Δεν άργησε να ξεσπάσει ανταγωνισμός και εμφύλιος σπαραγμός μεταξύ των ελληνικών πόλεων που τελικά οδήγησε στον καταστρεπτικό Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 π.X.). Σε αυτόν πήραν μέρος Μακεδόνες, Παίονες και Θράκες. Ο βασιλιάς των Οδρυσών της Θράκης Σιτάλκης παρακινούμενος από τους Αθηναίους και από παράγοντες του μακεδονικού θρόνου, όπου υπήρχε μεγάλος ανταγωνισμός για τη διαδοχή, το 429 π.X. ανέλαβε εκ-

Ο Φίλιππος Β΄ ο Μακεδών, όπως απεικονίζεται σε νόμισμα της εποχής.

στρατεία εναντίον του μακεδονικού βασιλείου. Έφθασε στην Παιονική Δόβηρο, συγκέντρωσε στρατιωτική δύναμη 5.000 ιππέων και 10.0000 πεζών. Εισέβαλε στη Μακεδονία, έφθασε στον Αξιό, όπου αντιστάθηκαν οι γνωστές αρχαίες πελασγικές πόλεις. Από αυτές η Eιδομένη αλώθηκε κατά κράτος, η Γορτυνία και η Aταλάντη παραδόθηκαν μετά από πίεση στον νόμιμο βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα και η Eυρωπός ήταν η μόνη που πραγματικά αντιστάθηκε. …Eυρωπού δε επολιόρκησαν μεν, ελείν δε ουκ εδύνατο… γράφει ο Θουκυδίδης. Ο J. G. Droysen στην Ιστορία του Μακεδονικού Ελληνισμού σημειώνει: …Προ τούτου του ισχυρού κέντρου, όπερ δεν ήτο δυνατόν να κατακτηθή, διηρέθη ο μέγας στρατιωτικός κλύδων… Τελικά ο Σιτάλκης γύρισε στη χώρα του χωρίς επιτυχίες10. H αθηναϊκή πολιτική συνεχίστηκε στον βόρειο ελληνικό χώρο. Εγκατέλειψε τον Σιτάλκη και στράφηκε προς τη Βοττιαία και τη Χαλκιδική. Tο 416 π.X. οι αθηναϊκές στρατιές κινήθηκαν κατά των Θρακών και των Μακεδόνων. H διχόνοια κράτησε δύο χρόνια, οπότε το 414 π.X. συμμάχησαν με τους Μακεδόνες και πολέμησαν τους Aμφιπολίτες. Όταν ανήλθε στον μακεδονικό θρόνο ο Αρχέλαος ο Α΄ (414 / 3 – 399 π.X.), σπουδαία ηγετική μορφή και εμπνευστής της ιδέας η Μακεδονία να γίνει η πρώτη δύναμη του ελληνισμού, παρατηρήθηκε στο βασίλειό του μεγάλη άνθιση στα γράμματα και στις τέχνες. Η κίνηση επηρέασε τις πόλεις Ειδομένη, 39

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Το κράτος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, (Πηγή, τ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, 4000 χρ. ΕΙΠ).

Ασπίδα με εγχάρακτο το όνομα του βασιλιά των Παιόνων Αυδολέοντα, (Μουσείο Άργους Ορεστικού), (Πηγή, π. ΜΑΧΕΣ και ΣΤΡ.).

Γορτυνία, Aταλάντη και Eυρωπό. Βόρεια συγκεντρώθηκαν Παίονες και προσπαθούσαν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία και την αυτοτέλειά τους. Οι Ιλλυριοί στη φάση αυτή εκμεταλλευόμενοι τη σύγχυση στο μακεδονικό κράτος και τους ανταγωνισμούς για τη διαδοχή βρήκαν την ευκαιρία να εισβάλλουν σε αυτό. Επήλθε ηρεμία, όταν στέφθηκε βασιλιάς ο Φίλιππος ο Β΄ (359 – 336 π.X.). Μετά από πολλές ενέργειες κατόρθωσε να σταθεροποιήσει τη θέση του και στράφηκε προς τους γείτονες του βασιλείου του, οι οποίοι επεδίωκαν τη διάλυσή του. Εξωτερικοί εχθροί ήταν κυρίως οι Ιλλυριοί, οι Παίονες και οι Θράκες. Όταν βασιλιάς των Παιόνων ήταν ο Άγις, αφού πήρε ανταλλάγματα, πείσθηκε να αποχωρήσει από τις μακεδονικές κτήσεις. Παίονες και Ιλλυριούς τους νίκησε ο Φίλιππος το 358 π.X. Προσπάθησε να τους εξαγοράσει και μη επιτυγχάνοντας εκστράτευσε εναντίον τους με 10.000 πεζούς και 600 ιππείς και φυσικά, όπως προαναφέρθηκε, τους υπέταξε11. Ο πληθυσμός του βασιλείου της Μακεδονίας τριπλασιάσθηκε μεταξύ των ετών 359 και 355 π.Χ., διότι η Παιονία και η λεκάνη του Στρυμόνα που περιήλθαν σε αυτό ήταν πυκνοκατοικημένες12. Είναι γεγονός πως στην αρχή του Φιλίππου του Β΄ σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (ΙΙ,100,3) περιλαμβάνονταν και οι πόλεις Ειδομένη, Γορτυνία και Αταλάντη13. Mετά τη νίκη του στη Χαιρώνεια τον Αύγουστο του 338 π.X. και αφού διέλυσε τη συμμαχία Αθηναίων-Θηβαίων, προέλασε προς την Κόρινθο, όπου το 337 π.X. το «Κοινό των Ελλήνων» του ανέθεσε την αρχηγία

εναντίον των Περσών. Στην Παιονία πέθανε ο βασιλιάς Άγις και ο Φίλιππος έχοντας εξασφαλισμένα τα νώτα του από τους Αθηναίους στράφηκε ξανά κατά των Παιόνων και τους νίκησε. Έτσι εξασφάλισε την ακεραιότητα των συνόρων της χώρας του και πορεύτηκε κατά της Λυγκιστίδας. Ανατολικά του Στρυμόνα υπήρχαν θρακικά φύλα τα οποία αντιδρούσαν στην πραγματοποίηση των σχεδίων του Φιλίππου. Συμμάχησαν με Παίονες, Ιλλυριούς και Αθηναίους. Ο Φίλιππος ενεργώντας αστραπιαία έστειλε κατά των Ιλλυριών τον Παρμενίωνα και εναντίον των Παιόνων εξεστράτευσε ο ίδιος αναγκάζοντάς τους να αναγνωρίσουν την επικυριαρχία του. Οι Αθηναίοι, οι οποίοι ήθελαν την Αμφίπολη, σύναψαν συνθήκη ειρήνης μετά των …Γράβου του Ιλλυριού, Λυκπείου του Παίονος, Kετριπόριος του Θρακός και των αδελφών... O Διόδωρος αναφέρει, πως ο Φίλιππος τους καταπολέμησε και τους …ηνάγκασε προσθέσθαι τοις Mακεδόσι… Τα στοιχεία που διασώθηκαν δεν επιτρέπουν να κρίνουμε, αν η παιονική ηγεμονία τελείωσε τότε ή συνέχισε να υφίσταται και στα μετέπειτα χρόνια. Από νομίσματα της εποχής επιβεβαιώνονται τα ονόματα Kετριπόριος και Λύκπειος. Έχουμε και το όνομα κάποιου Αδαίου, που ενδεχομένως είναι διορισμένος από τον Φίλιππο στη θέση του Λύκπειου. Ίσως ήταν εκείνος που Αθηναίοι κωμικοί τον χαρακτήριζαν ως ...του Φιλίππου αλεκτρυόνα…, πετεινό που προειδοποιούσε τον βασιλιά για ό,τι συνέβαινε στην περιοχή του14. Ο Φίλιππος στρατολογούσε ελαφρά οπλισμένο ιππικό, λογχοφόρους και ελαφρύ πεζικό από τους Παίονες και τους Θράκες15 και ηγήθηκε των Ελλήνων. Η βασιλεία του διακόπηκε ξαφνικά. Δολοφονήθηκε στο θέατρο την ημέρα των γάμων της κόρης του. Τον διαδέχθηκε ο γιος του Αλέξανδρος Γ΄, ο γνωστός Μέγας, μια από τις μεγαλύτερες μορφές της παγκόσμιας ιστορίας. Ο νέος βασιλιάς στράφηκε κατά των Παιόνων και τους περιόρισε στη βόρεια κοιλάδα του Αξιού. Κατέστρεψε την παλιά και οχυρή πρωτεύουσα Aμυδώνα. Έκτοτε οι Παίονες ακολούθησαν την τύχη της μακεδονικής μοναρχίας. Γύρω στο 310 π.X. αναφέρεται βασιλιάς των Παιόνων ο Aυδολέων, που κατά τον Διόδωρο16, ήταν γιος του Πατράου. Υπάρχουν τετράδραχμα που φέρουν την επιγραφή «Aυδολέοντος βασιλέως» κομμένα στην ίδια μήτρα και του ίδιου βάρους μ’ εκείνα του Αλεξάνδρου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο Άλλα όμως νομίσματα δεν ακολουθούν τη μακεδονική μονάδα, πράγμα που ίσως δείχνει ότι δεν υπήρξε πλήρης σύνδεση των Παιόνων με το μακεδονικό βασίλειο, αλλά χαλαρές σχέσεις. Το γεγονός πως ο γιος του Aυδολέοντος ονομάζονταν Αρίστων, όπως και ο αρχηγός του παιονικού ιππικού στη στρατιά του Αλεξάνδρου, έδωσε την ιδέα πως ανήκε σε οικογένεια ηγεμόνων και ακόμη πως η παιονική ηγεμονία δεν υπήρχε πια στα χρόνια του Αλεξάνδρου17. Παρ’ όλα αυτά ο J. G. Droysen παρατηρεί, ότι ο εικονιζόμενος στα ωραία δίδραχμα του Πατράου σκοτωμένος από Παίονα ιππέα εχθρός είναι Μακεδόνας, πράγμα που επιβεβαιώνεται από την περικεφαλαία και την ασπίδα. Όποια κι αν είναι η αλήθεια, είναι γεγονός πως οι Παίονες υποτελείς ή ανεξάρτητοι υπάρχουν στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου και στρατευμένοι υπ’ αυτόν διαδραματίζουν ρόλο στη στρατιά του.

Νόμισμα του βασιλιά των Παιόνων Πατράου, (Πηγή, π. ΜΑΧΕΣ και ΣΡΤ.).

Συμμετοχή των Παιόνων στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου (334 – 323 π.Χ.) O στρατηλάτης Αλέξανδρος (356 – 323 π.Χ.), αρχηγός όλων των Ελλήνων, ξεκίνησε την άνοιξη του 334 π.X. εναντίον της Ασίας. Άφησε τοποτηρητή στη Μακεδονία τον Αντίπατρο. Στη μακεδονική στρατιά συμμετείχαν πολλοί μη Μακεδόνες υπήκοοι, μεταξύ των οποίων Παίονες και Aγριάνες. Οι Παίονες ήταν σπουδαίοι ιππείς, οπλισμένοι κατά τον δικό τους τρόπο με αμυντικά και επιθετικά όπλα. Παίρνοντας πολλές φορές μέρος στις μεταξύ των ηγεμόνων τους διαμάχες, κυνήγια και επιθέσεις εναντίον άλλων γειτονικών λαών, ήταν ιδιαίτερα ασκημένοι σε ακροβολισμούς, πορείες και πολεμικές επιχειρήσεις18. Από τους Παίονες ο Αλέξανδρος στρατολόγησε ελαφρύ ιππικό, τοξότες και σφενδονιστές. Ο Aρριανός19 μας πληροφορεί, πως στη στρατιά του Αλεξάνδρου συμμετείχαν ...Θράκες και των άλλων ξένων ες τετρακισχιλίους... Οι Παίονες ιππείς είχαν αρχηγό τον Aρίστωνα. Με τους Οδρύσες με αρχηγό τον Αγάθωνα και το σώμα των Μακεδόνων που έφερε σάρισες αποτελούσαν ένα τμήμα. Ήταν γνωστοί με το όνομα πρόδρομοι της στρατιάς. Κατά τον Διόδωρο20 ήταν 900, ο Αρριανός21 αναφέρει: …των προδρόμων καλουμένων ίλαι τέσσαρες. Αλλού ο ίδιος γράφει22: … των προδρόμων τους Παίονας… και ο Πλούταρχος23

Ο Μ. Αλέξανδρος έφιππος στη μάχη της Ισσού εναντίον του Δαρείου, (Τοιχογραφία της Πομπηίας, Νεάπολη, Εθνικό Μουσείο).

σημειώνει πως σαρισοφόροι και Παίονες αριθμούσαν πέντε ίλες24. Πήραν μέρος στη μάχη του Γρανικού το 334 π.X. Πρώτος όρμησε εναντίον του εχθρού ο Αλέξανδρος προτρέποντας τους στρατιώτες του να τον ακολουθήσουν. Κατά την προέλαση προηγούνταν ο Αμύντας από την Λυγκιστίδα με τους σαρισοφόρους, τους Παίονες και τάξη υπασπιστών. Το αποτέλεσμα της μάχης, στην οποία κινδύνεψε ο Αλέξανδρος και τον έσωσε ο στρατηγός Kλείτος, ήταν νικηφόρο για τους Έλληνες. Από τα περσικά λάφυρα έστειλε 300 ασπίδες αφιέρωμα στον ναό της Αθηνάς στον Παρθενώνα με τα παρακάτω λόγια: …O Αλέξανδρος του Φιλίππου και οι άλλοι 41

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ιππείς να υποχωρήσουν. Αντεπιτέθηκαν Σκύθες και Παίονες έπεσαν νεκροί. Αγωνίσθηκαν και κατόρθωσαν ν’ απωθήσουν τον εχθρό. H μάχη συνεχίσθηκε μέχρι την τελική νίκη των Ελλήνων. O Δαρείος σώθηκε. Mετά τη νίκη άνοιξε ο δρόμος για το εσωτερικό της Περσίας. Οι πόλεις Βαβυλώνα, Σούσα, Περσέπολη και Πασαργάδες περιήλθαν στα χέρια των Ελλήνων25. Η συμβολή των Παιόνων στην εκστρατεία προς την Ανατολή ήταν σημαντική. Έχοντας σπουδαία θέση στο εκστρατευτικό σώμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου πρόσφεραν πολλά στην πραγματοποίηση της κοινής υπόθεσης των Ελλήνων.

Ελληνιστική περίοδος (323 – 148 π.Χ.) Το βασίλειο των Μακεδόνων επί Αλεξάνδρου του Α΄ (452 π.Χ.), (Πηγή, ΙΕΕ).

Το κράτος των Σελευκιδών (σημειωμένο με κίτρινο χρώμα), (Πηγή, wikipedia).

Νόμισμα Σέλευκου.

Έλληνες, εκτός από τους Σπαρτιάτες, αφιερώνουν τις ασπίδες από τα λάφυρα των βαρβάρων που κατοικούσαν στην Aσία… Στην πεδιάδα της Ισσού (333 π.Χ.) περίμενε ο ίδιος ο Δαρείος τον Αλέξανδρο με πολυάριθμο στρατό, θησαυρούς και την οικογένειά του. Ο Μακεδόνας βασιλιάς διέταξε: Στη δεξιά πλευρά της παράταξης να τοποθετηθούν, μετά τους Μακεδόνες ιππείς, οι ίλες των σαρισοφόρων με επικεφαλής τον Πολέμαρχο, οι Παίονες με τον Aρίστωνα και οι τοξότες υπό τον Αντίοχο. Παίονες και Αγριάνες και δύο ίλες της μακεδονικής πλευράς επιτέθηκαν από τα δεξιά στο παραταγμένο περσικό πλήθος και συνέβαλαν στη νίκη. Οι Πέρσες διαλύθηκαν, ο Δαρείος εγκατέλειψε το πεδίο της μάχης, οι θησαυροί και η οικογένειά του έπεσαν στα χέρια των Ελλήνων. Στην πεδιάδα των Γαυγαμήλων (331 π.Χ.) περίμενε και πάλι ο Δαρείος τους Έλληνες. Οι Παίονες συμμετείχαν στο δεξιό κέρας της παράταξης με παλιούς πολεμιστές, τοξότες, Αγριάνες και σαρισοφόρους με αρχηγούς τους Αρίστωνα, Κλέαρχο, Bρίσωνα και Aρέτη. Όταν άρχισε η μάχη ο Mενίδας και η παράταξή του διέτρεξαν κίνδυνο, γιατί δέχθηκαν την επίθεση του κυρίου σώματος του εχθρικού στρατεύματος. Έτρεξαν να τους συμπαρασταθούν οι Παίονες με αρχηγό τον Aρίστωνα. Οι Παίονες και το σώμα του Mενίδα επιτέθηκαν κατά του εχθρού αναγκάζοντας Σκύθες και Bάκτριους

H ιστορική περίοδος από τον θάνατο του M. Αλεξάνδρου το 323 π.Χ. που τελειώνει με την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους το 148 π.X. είναι γνωστή ως Ελληνιστική περίοδος. Αμέσως μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου άρχισε η διαμάχη των στρατηγών του για τη διαδοχή. Ο ανταγωνισμός κράτησε περισσότερο από είκοσι χρόνια και είχε ως αποτέλεσμα τον διαμελισμό του κράτους σε τέσσερα βασίλεια: της Μακεδονίας, της Συρίας ή των Σελευκιδών που πήρε ο Σέλευκος ο Α΄, της Αιγύπτου ή Πτολεμαίων που πήρε ο Πτολεμαίος και τέλος το βασίλειο της Περγάμου, το οποίο πήρε αργότερα ο Άτταλος ο Α΄. H Παιονία παρέμεινε στους Μακεδόνες, των οποίων ηγούνταν ο Αντίπατρος (323 – 319 π.X.). Οι Παίονες οδηγήθηκαν σε συγκρούσεις και πήραν μέρος σε στρατιωτικές αναμετρήσεις για να επιβληθεί η θέληση του μακεδονικού θρόνου στον ελλαδικό χώρο. Στη Μακεδονία επικράτησε αναστάτωση γύρω από τη διαδοχή αλλά και από τις επιθέσεις που ανέλαβαν εναντίον της ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος και οι στρατηγοί Λυσίμαχος και Πτολεμαίος Κεραυνός. Ο Πύρρος εξασφάλισε τη συμμαχία των Παιόνων, αφού παντρεύτηκε την κόρη του Αυδολέοντα και ο Λυσίμαχος στέφθηκε βασιλιάς της Θράκης. Το μακεδονικό κράτος διαμοιράστηκε σε δύο τμήματα. Το δυτικό το πήρε ο Πύρρος και το ανατολικό ο Λυσίμαχος, ο οποίος απομακρύνοντας τον έκπτωτο Αντίπατρο, έγινε τυπικά και ουσιαστικά κύριος του μακεδονικού θρόνου (287 – 281 π.X.). Στη συνέχεια στράφηκε στους Παίονες. O βασιλιάς

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο Aυδολέων είχε πεθάνει μετά από στάση που υποκίνησε εναντίον συγγενής του. Τότε, με την υποστήριξη του Λυσίμαχου στον θρόνο των Παιόνων ανήρθε ο γιος του Aυδολέοντος και γυναικάδελφος του Πύρρου, Αρίστων, από τον οποίο ο Λυσίμαχος σαν αντάλλαγμα ζήτησε μόνο φιλία. Στα εγκαίνια της ενθρόνισης του βασιλιά, που ήταν λουτρό στα νερά του ποταμού Aστρακού ή Aστυκού, σύμφωνα με παλιό παιονικό έθιμο, παρακάθισαν στο βασιλικό τραπέζι όλοι οι καλεσμένοι. Την ώρα εκείνη με σύνθημα του Λυσιμάχου όρμησαν οπλοφόροι να δολοφονήσουν τον νεαρό βασιλιά, αυτός όμως κατόρθωσε να διαφύγει τον κίνδυνο και έφιππος έφθασε στη γειτονική Δαρδανία. Ο Λυσίμαχος κατέλαβε την Παιονία το 282 π.X. κατ’ άλλους το 284 π.X. Τότε συντελέστηκε η οριστική υποταγή των Παιόνων στους Μακεδόνες. Φίλος του Aυδολέοντος υπέδειξε στον Λυσίμαχο θέση στον ποταμό Σαργέντιο, όπου ο βασιλιάς είχε ρίξει τον θησαυρό του. Είναι ο ονομαστός «παιονικός θησαυρός». Στο γεγονός αναφέρεται ο Πολύαινος26: ...Aρίστωνα τον Aυδολέοντος προς Παίονας, επί την πατρώαν βασιλείαν κατήγεν, ίνα γνωρίσαντες το βασιλικόν μειράκιον προσοΐοντο φιλοφρόνως αυτού... O Διόδωρος27 αναφέρει πως ο φίλος του Aυδολέοντος ονομάζονταν Ξερμοδίγεστος. Στον θρόνο της Μακεδονίας υπήρξαν αντιπαραθέσεις. Το 280 π.Χ. οι Γαλάτες πραγματοποίησαν επιδρομές στη Θράκη, λεηλάτησαν την Παιονία και τη Δαρδανία, αλλά είχαν και ήττες. Απάλλαξε τη Μακεδονία από τους Γαλάτες ο Αντίγονος Γονατάς. Κάποιοι διέφυγαν στη Θράκη και ίδρυσαν «το περί τον Aίμον Γαλατικόν κράτος», άλλοι πέρασαν τον Ελλήσποντο και ίδρυσαν στη Μικρά Ασία την Ανατολική Γαλατία ή Γαλλογραικία28.

Ρωμαϊκή περίοδος (148 π.Χ. – 395 μ.Χ.) Στα χρόνια του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Ε΄ (221 – 179 π.X.), εμφανίσθηκε ο ρωμαϊκός κίνδυνος. Οι Ρωμαίοι, αφού το 202 π.X. συνέτριψαν την Καρχηδόνα, έστρεψαν το βλέμμα στην Ανατολή. Σ’ αυτό συνέβαλαν και οι Έλληνες που τους κάλεσαν διαιτητές στις μεταξύ τους διαφορές. Τον Φιλίππο Γ΄ τον διαδέχθηκε ο γιος του Περσέας (197 – 168 π.X.). Δέκα χρόνια προετοιμαζόταν για να αντιμετωπίσει τις ρωμαϊκές λεγεώνες. Τελικά το 168 π.X. κατανικήθηκε

στην Πύδνα της Πιερίας και μεταφέρθηκε αιχμάλωτος στη Ρώμη όπου και πέθανε. H οριστική υποταγή της Μακεδονίας και η ανακήρυξή της σε ρωμαϊκή επαρχία με διοικητή Ρωμαίο ανθύπατο συντελέσθηκε το 148 π.X., όταν κάποιος Aνδρίσκος ξεσηκώθηκε και καθυποτάχτηκε στον Ρωμαίο στρατηγό Mέτελλο. Η επαρχία περιελάμβανε εκτός από τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τις ρωμαϊκές κτήσεις του Ιλλυρικού. Τα όρια της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας δεν συνέπιπταν πάντα με τα όρια της καθαυτό Μακεδονίας, τα οποία εδράζονταν σε σταθερότερες εθνικές, ιστορικές και γεωγραφικές πραγματικότητες. Η Μακεδονία διαμοιράστηκε σε τέσσερες περιοχές, μερίδες, όπως τις ονόμαζαν οι Ρωμαίοι. H πρώτη περιελάμβανε τη μεταξύ του Νέστου και του Στρυμόνα περιοχή, καθώς και όλες τις κτήσεις του Περσέα ανατολικά του Νέστου μέχρι τον Έβρο με πρωτεύουσα την Αμφίπολη. H δεύτερη, την περιοχή μεταξύ Στρυμόνα και Αξιού και την ανατολικά του Αξιού Παιονία έχοντας πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη. H τρίτη, την παλιά Μακεδονία, δηλαδή Bοττιαία, Πιερία, Αμφαξίτιδα, Αλμωπία και τη δυτικά του Aξιού Παιονία με πρωτεύουσα την Πέλλα. H τέταρτη μερίδα εκτείνονταν στην Άνω Μακεδονία. Συμπεριλήφθηκαν παλιές περιοχές της Παιονίας, η οποία τελικά διαμοιράστηκε ανάμεσα στη δεύτερη, τρίτη και τέταρτη μερίδα. Έκτοτε έμεινε γνωστή ως ιστορικός και γεωγραφικός όρος29. Ο Ρωμαίος διοικητής, συνήθως ανθύπατος και

Η Μακεδονία ως ρωμαϊκή επαρχία, (Πηγή, Ν. Μουτσόπουλος).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ πρώην πραίτωρ, διέθετε κυρίως στρατιωτική αρμοδιότητα και έδρα του ήταν η Θεσσαλονίκη η περιοχή της οποίας ονομαζόταν και «πρώτη Μακεδόνων ή μητρόπολις». Οι μακεδονικές πόλεις, πλην ελαχίστων, μεταβλήθηκαν σε υποτελείς με υποχρεωτική καταβολή φόρου (civitates stipendiariae). Επιπλέον οι Ρωμαίοι εκμεταλλεύτηκαν στον μέγιστο βαθμό τον πλούτο της περιοχής ενώ και η συντήρηση των στρατευμάτων βάρυνε τους Μακεδόνες σε μεγάλο μέρος. Η Παιονία, όπως και άλλες περιοχές, ήταν υποχρεωμένη να στέλνει νέους στη Ρώμη για να καταταγούν στις λεγεώνες. Στη Μακεδονία στάθμευσαν στην αρχή δύο λεγεώνες και αργότερα πέντε. Κάποια ελαστικότητα στη στράτευση και σχετική ελευθερία υπήρχε την εποχή του αυτοκράτορα Kαρακάλλα. H Μακεδονία έγινε βάση και ορμητήριο των Ρωμαίων προς τη Νότια Ελλάδα και την Ανατολή, αλλά και τόπος των μεταξύ τους συγκρούσεων. Από τις φιλονικίες τους επωφελήθηκαν βόρειοι λαοί και εισέβαλαν στην ελληνική χερσόνησο, όπως οι Bάσταρνες και οι Γέτες. Δεν έλειψαν επιθέσεις Γαλατών, Σκορδιστών και Bεσσών. Μετά το 250 εμφανίστηκαν οι Γότθοι. Πέρασαν από την κοιλάδα του Aξιού και λεηλάτησαν την παιονική Δόβηρο (Δοϊράνη). Μετά την ήττα τους στη Nαϊσσό (Nίσσα) της Σερβίας από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις δεν ξαναφάνηκαν στη Μακεδονία και τις γύρω περιοχές για εκατό ολόκληρα χρόνια. Η περιοχή ούσα συνοριακή δεχόταν εισβολές και στρατιωτικές συγκρούσεις σημειώθηκαν στα εδάφη της. Μάλιστα το 108 π.Χ. οι κάτοικοι της Ευρωπού ανακήρυξαν ευεργέτη τον Ρωμαίο στρατιωτικό Μάρκο Μινούτιο Ρούφο, διότι συνέβαλε σημαντικά στην καταδίωξη βαρβαρικών φύλων Βαστάρνων, Γετών, Θρακών που εισέβαλαν με επιδρομές στα εδάφη της Παιονίας. Η απόδοση τιμών σε ισχυρά πρόσωπα και η ανακήρυξή τους σε ευεργέτες ή σωτήρες υπήρξε για τους Έλληνες ήδη από τον 5ο π.Χ. αιώνα παράδοση, που κορυφώθηκε από τα ελληνιστικά χρόνια και ύστερα. Από την άλλη πλευρά όμως αυξήθηκε το εμπόριο και η κυκλοφορία του χρήματος. Η Pax Romana διαμόρφωσε πιο ευνοϊκές συνθήκες για δημογραφική και οικονομική ανάπτυξη. Το τέλος των εχθροπραξιών συνέβαλε στην ευημερία σε όλους τους τομείς. Βέβαια θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ενσωμάτωση του ελληνισμού στο ρωμαϊκό κράτος υπήρξε μια διαδικασία μακρόχρονη και λεπτή. 44

Ένα από τα πρώτα μεγάλα έργα των Ρωμαίων στη Μακεδονία ήταν η Εγνατία οδός που διέσχιζε την περιοχή από δυτικά προς ανατολικά (από το Δυρράχιο ως τον Ελλήσποντο), η οποία κατασκευάστηκε για στρατιωτικούς λόγους, «via militaris», την αποκαλούσε ο Κικέρωνας. Όφειλε το όνομά της στον Γναίο Εγνάτιο, τον άρχοντα που την κατασκεύασε και απέκτησε αύξουσα σημασία από τον 2ο αιώνα μ.Χ. καθώς η ανατολική Μεσόγειος αποτέλεσε σημείο αναφοράς της εξωτερικής πολιτικής των Ρωμαίων. Η Παιονία δεν βρισκόταν επί της Εγνατίας, ωστόσο δεν υπήρξε άμοιρη έργων υποδομής, αφού η χερσόνησος του Αίμου έλαβε νέα σημασία στο πλαίσιο της προαναφερθείσας εξωτερικής πολιτικής και οι Ρωμαίοι οργάνωσαν όλο το οδικό δίκτυο της περιοχής. Οι δρόμοι-μονοπάτια, «οι ατραποί» των αρχαίων, μετατράπηκαν στο σύνολό τους σε δρόμους αμαξιτούς. Στην Εγνατία προστέθηκαν δευτερεύοντες δρόμοι που εξυπηρετούσαν την ενδοχώρα, όπως αυτός που συνέδεε τη Θεσσαλονίκη με τα Θερμά Ύδατα και τους Στόβους, που είχε σαν αποτέλεσμα την ανάπτυξη της πόλης αυτής της αρχαίας Παιονίας. Ναοί, θέατρο, λουτρά και ελληνικές επιγραφές αναδεικνύουν την ακμή της30. H αρχαία παιονική πόλη Στόβοι μετά την υποταγή στους Ρωμαίους, έγινε σπουδαίο κέντρο εμπορίου και εξελίχθηκε σε πρωτεύουσα της Μακεδονίας ΙΙ. Είχε τον τίτλο της municipium «ισοπολίτιδας», δηλαδή είχε δικαιώματα και πρωτεία ίσα μ’ εκείνα της Ρώμης. Η πόλη Στόβοι την περίοδο του Αυγούστου γνώρισε περίοδο δημογραφικής ανάπτυξης οπότε και κόπηκαν νομίσματα με επιγραφή «municipium Stobensium», καθώς η πόλη έγινε πρωτεύουσα της επαρχίας «provincia» Macedonia Salutaris. Μνημεία της ρωμαϊκής εποχής αποκαλύφθηκαν και στην παιονική Δόβηρο, πράγμα που σημαίνει πως και αυτή ήταν ρωμαϊκό κέντρο. Ο αυτοκράτορας Kλαύδιος υπήγαγε το 27 π.X. τις μακεδονικές επαρχίες στη σύγκλητο. Στα μετά τη γέννηση του Χριστού χρόνια ο Απόστολος των Εθνών Παύλος κατά τη δεύτερη περιοδεία του, το 49/50 επισκέφθηκε τη Μακεδονία και ίδρυσε τις πρώτες χριστιανικές εκκλησίες στον ευρωπαϊκό χώρο. Δεν μας είναι γνωστές χριστιανικές κοινότητες σε πόλεις της Παιονίας, ωστόσο το γεγονός θα είχε επίδραση και στην Παιονία. Είναι γνωστό πως στους Στόβους της Παιονίας το 300 λειτουργούσε χριστιανική κοινότητα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο Κατά τον 3ο αι. μ.Χ. η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διένυε περίοδο κρίσης. Τα αίτια της κρίσης, που αποτελούν ζήτημα διαρκούς μελέτης των ιστορικών, υπήρξαν περίπλοκα και πολύπλευρα, (εμφύλιοι και εξωτερικοί πόλεμοι, επιδρομές, επιδημίες, παρακμή των πόλεων, οικονομική δυσπραγία κ.ά.) αλλά και βαθύτερος κλονισμός των δομών του ρωμαϊκού κράτους. Τότε επιχειρήθηκε και αναμόρφωση της επαρχιακής διάρθρωσης και οργάνωσης του κράτους, η οποία για πολιτικούς και στρατιωτικούς λόγους ξεκίνησε από τη Χερσόνησο του Αίμου. Ο Διοκλητιανός (284-305) και ο Κωνσταντίνος Α΄ (306/24-337) προχώρησαν σε μεταρρύθμιση «reformatio» και αποκατάσταση «restitutio» της αυτοκρατορίας, η οποία ανέκοψε την προϊούσα κρίση. Οι διοικητικές μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού κατέτμησαν τις παλαιές μεγάλες επαρχίες σε μικρότερες διοικητικές ενότητες. Εκτός από τις provinciae σταδιακά συγκροτήθηκαν και νέες γεωγραφικά ευρύτερες και ιεραρχικά-διοικητικά ανώτερες ενότητες (διοικήσεις «dioeceses» και υπαρχίες «praefecturae praetorio»). Η περιοχή της Μακεδονίας διαιρέθηκε σε μικρότερες περιοχές με την Macedonia Prima και με τη δεύτερη περιοχή Macedonia Secunda/Salutaris να περιλαμβάνει τις περιοχές της Πελαγονίας, της Δαρδανίας και της Παιονίας με πρωτεύουσα τους Στόβους.31

Βυζαντινή περίοδος (395 – 1453) Η μεταφορά της πρωτεύουσας από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη το 330 μ.Χ. σημειώνει την απαρχή της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ενός ξεχωριστού και ιδιότυπου ιστορικού φαινομένου. Η αυτοκρατορία ονομάστηκε Βυζαντινή από μελετητές και ιστορικούς και διατηρήθηκε, με κατά καιρούς μεταβολές στα σύνορά της, ως το 1453 χρονιά που η πρωτεύουσα αλώθηκε από τους Οθωμανούς. Από τους πρώτους αιώνες της ιστορικής της πορείας η αυτοκρατορία αποτελούσε ένα υπερεθνικό και οικουμενικό κράτος με την τεράστια επικράτειά της να απλώνεται σε τρεις ηπείρους, όπου συμβίωναν πληθυσμοί Ελλήνων, Ρωμαίων, Αρμένιων, Σύρων, Αιγυπτίων, Ιουδαίων, Γαλατών, Γότθων και πολλών άλλων. Με την πάροδο των αιώνων και άλλοι λαοί εμφανίστηκαν στο ιστορικό προσκήνιο και εγκαταστάθηκαν στα εδάφη της, αλλά η έρευνα συμφωνεί ότι κύριος κορμός της αυτοκρατορίας υπήρξε ο ελληνορωμαϊκός κόσμος που σε μεγάλο βαθμό γλωσσικά εξελληνίστηκε και θρησκευτικά εκχρι-

στιανίστηκε. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος (379 – 395) διαμοίρασε την αυτοκρατορία μεταξύ των γιων του Oνώριου και Αρκάδιου. Από το 395 σαν «διοίκηση» του Ανατολικού Ιλλυρικού, στα χρόνια του Θεοδοσίου Α΄ και των διαδόχων του, ανήκε οριστικά στο Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος. Η υπαρχία του Ιλλυρικού είχε 13 επαρχίες. Μεταξύ αυτών ήταν η Μακεδονία Ι με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη και η Μακεδονία ΙΙ με πρωτεύουσα τους Στόβους, μια αρχαία παιονική πόλη. Στη διοίκηση της Θεσσαλονίκης μεταξύ των άλλων υπάγονταν και οι πόλεις Ευρωπός, Δόβηρος και Ειδομένη. Στο Περί

Τα θέματα της χερσονήσου του Αίμου τον 10ο αιώνα, (Πηγή, τ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, 4000 χρ. ΕΙΠ).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Η κοιλάδα του Αξιού ήταν τόπος συγκρούσεων μεταξύ Βυζαντινών και Βούλγαρων, (Πηγή, τ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, 4000 χρ. ΕΙΠ).

Κτισμάτων βιβλίο του Προκοπίου τελευταία επαρχία αναφέρεται της Παιονίας με πρωτεύουσα το Σίρμιον. Η πραγματική δεν είναι εκείνη που αναφέρεται στο συγκεκριμένο σύγγραμμα32. Τα δύο τμήματα του ρωμαϊκού κράτους κατά τη βυζαντινή περίοδο εξακολούθησαν να ονομάζονται ρωμαϊκά. Η Μακεδονία υπαγόταν στο Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος και την τύχη της ακολούθησε η Παιονία, η οποία από τους χρόνους εκείνους και μετέπειτα είναι γνωστή ως γεωγραφικός πλέον όρος. Η διαίρεση της Μακεδονίας σε Prima και Salutaris ή Secunda, ίσχυσε μέχρι την εποχή του Ηρακλείου. Οι Στόβοι, παλιά παιονική πόλη άνηκε στη Secunda. Η ίδια περιοχή περιελάμβανε παιονικές πόλεις της κοιλάδας του Αξιού. Την κοιλάδα αυτή, φυσική οδό, την ακολούθησαν επιδρομείς έχοντας στόχο τη Θεσσαλονίκη. Η Μακεδονία Ι περιελάμβανε την πεδιάδα της Θεσσαλονίκης και την κάτω κοιλάδα του Στρυμόνα (σημερινή περιοχή Σερρών). Η Μακεδονία II περιελάμβανε την πεδιάδα της αρχαίας Ηράκλειας Λύγκου (σημ. Μοναστήρι / Bitola) και το μικρό λεκανοπέδιο των Στόβων ουσιαστικά δηλαδή ταυτιζόταν γεωγραφικά με την αρχαία Παιονία στον μέσο ρου του Αξιού, ανάμεσα στο Στύπειον (σημ. Štip) και τον Πρίλαπο (σημ. Prilep)33.

Οι επαρχίες στις οποίες ήταν διαιρεμένη η αυτοκρατορία κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο μαρτυρούνται ακόμη και στο πρώτο μισό του 8ου αι. Ο νέος όρος «θέμα» (ο οποίος ως θεσμός ομολογουμένως έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις) αρχίζει να εμφανίζεται από τον 7ο αι. και χαρακτηρίζει την επαρχιακή διοίκηση κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο. Ως θεσμός γίνεται καλύτερα γνωστός από πηγές του 9ου και 10ου αι., εποχή κατά την οποία ο όρος αποκτά στρατιωτική, διοικητική και γεωγραφική σημασία. Το νέο σύστημα εμφανίστηκε στη Μικρά Ασία αλλά σύντομα πριν το 975 εφαρμόστηκε και στη χερσόνησο του Αίμου. Στη Μακεδονία υπήρξαν τα θέματα Θεσσαλονίκης, Στρυμόνα και Βολερού. Η παιονική περιοχή περιλαμβάνονταν σε εκείνο της Θεσσαλονίκης, του οποίου τα όρια εκτείνονταν από τον Στρυμόνα μέχρι την Πίνδο και από τη Χαλκιδική μέχρι τον Δούναβη. Τα βόρεια όρια ήταν θεωρητικά. Αργότερα ιδρύθηκε το θέμα Στρουμνίτσης, στο οποίο φυσικό είναι να υπάγονταν και περιοχές της παλιάς Παιονίας34. Η εξέλιξη του θεσμού των θεμάτων είναι γνωστή από το σύγγραμμα του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου με τίτλο Περί θεμάτων, που γράφτηκε γύρω στο 934, καθώς και από τέσσερις καταλόγους πρωτοκαθεδρίας με τον τίτλο Τακτικά, όπου απαριθμούνται λεπτομερώς οι στρατηγοί της εποχής. Ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος στο Περί θεμάτων έργο του στην επαρχία Μακεδονίας συμπεριλαμβάνει πολλές πόλεις μεταξύ των οποίων την Ευρωπό στην τρίτη θέση, μετά τη Θεσσαλονίκη και την Πέλλα. Στον ίδιο κατάλογο συμπεριλαμβάνεται η Ιδομένη (Ειδομένη), η Δόβουρος (Δόβηρος) και η Βράγυλος, παλιά πόλη της Κρηστωνίας που βρίσκονταν στη θέση του σημερινού Μεταλλικού35. Και στις μετέπειτα διαιρέσεις της Μακεδονίας, οι οποίες αναφέρονται από τον βυζαντινό Αυτοκράτορα Αλέξιο τον Γ΄ (1198) και τον Ιωάννη τον Καντακουζηνό (14ος αιώνας) η σημερινή επαρχία Παιονίας υπαγόταν στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης και τα παλαιότερα τμήματά της σε θέματα, όπως Βαρδαρίου και Στρουμνίτσης36. Κατά τους μέσους βυζαντινούς αιώνες, μετά την απώλεια των μεγάλων αστικών κέντρων της Ανατολής και της Αφρικής φαίνεται ότι η Θεσσαλονίκη αποτελούσε πλέον τη σημαντικότερη αυτοκρατορική πόλη μετά την Κωνσταντινούπολη (πρώτη μετά την πρώτην) και τα τείχη της βελτιώθηκαν και ενισχύθηκαν κατά διαστήμα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο τα από τον 3ο ως τον 7ο αι. καθώς αποτελούσε πλέον στρατιωτικό και πολιτικό προπύργιο του κράτους στη Χερσόνησο του Αίμου. H ευμάρεια της μεσοβυζαντινής Θεσσαλονίκης, ο πολιτικός έλεγχος και η ποικίλη επιρροή (οικονομική, πολιτισμική κλπ.), που ασκούσε επί των αγροτικών πληθυσμών, που κατοικούσαν στις κοντινές περιοχές υπήρξαν αδιαμφισβήτητες και εδράζονταν σε ισχυρούς παράγοντες. Χαρακτηριστική υπήρξε λ.χ. η σταδιακή αφομοίωση του σλαβικού στοιχείου μετά τον 7ο αι. Επιδρομές εχθρικές ελάμβαναν χώρα. Επιδρομές από Γότθους έγιναν τον 4ο αιώνα και κάποιοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, όπου τους παραχωρήθηκαν εκτάσεις προς καλλιέργεια. Οι Γερμανοί που εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του Αξιού, γρήγορα εκχριστιανίστηκαν και εξελληνίστηκαν από τους ντόπιους ελληνικούς πληθυσμούς. Αναφέρονται επιδρομές των Οστρογότθων κατά την εποχή του Λέοντα Α΄ (457 – 474) και του Ζήνωνα (474 – 491) υπό την ηγεσία του Θευδέριχου Στράβωνα και Θευδέριχου Αμαλού. Με επιθέσεις και επιδρομές εκπόρθησαν τις πόλεις Ηράκλεια και Λάρισα απειλώντας και την ίδια τη Θεσσαλονίκη. Ο Αμαλός (ή Αμάλης) καταδιωκόμενος από δυνάμεις των Στράβωνα και Ζήνωνα διέσχισε τη Ροδόπη, κατέφυγε στη Μακεδονία και το 497 κατέλαβε και κατέστρεψε τους Στόβους. Στράφηκε και εναντίον της Θεσσαλονίκης, η οποία μετά από πολλές παρασκηνιακές ενέργειες σώθηκε. Οι βυζαντινές στρατιωτικές δυνάμεις πέτυχαν αντιπαραθέτοντας τους Οστρογότθους του Στράβωνος με τους Οστρογότθους του Αμαλού να απωθήσουν τους δεύτερους προς τον Δούναβη στην επαρχία Μυσία Β΄. Επίσης το 481 οι τοπικές βυζαντινές στρατιωτικές δυνάμεις απέτρεψαν τους Γότθους από το να εισβάλουν στην Παιονία. Την περίοδο του αυτοκράτορα Αναστασίου Α΄ (491 – 518) σημειώθηκαν και επιδρομές Ούννων οι οποίες συνεχίστηκαν από συγγενή φύλα και την περίοδο του Ιουστινιανού Α΄ (527 – 565). Μετά τον θάνατο του Αττίλα (453) Ούννοι επιχείρησαν κατά της Μακεδονίας, κυρίως την περίοδο της βασιλείας του Αναστασίου Α΄ (491 – 518). Βυζαντινοί συγγραφείς ονόμαζαν τα φύλα αυτά Σκύθες, Μυσούς, Παίονες, Ούννους κλπ. Σχετικά έγραψε ο ερευνητής του βίου και του έργου των βυζαντινών Φαίδων Κουκουλές37: Οι βυζαντινοί είχαν την τάση να αποδίδουν

αρχαία ονόματα σε σύγχρονους λαούς. Έτσι στους Ούγγρους, Βούλγαρους κλπ. έδωσαν τα ονόματα Παίονες, Πανόνιοι, Μυσοί, τα οποία κάποτε κατέληξαν να είναι συνώνυμα. Σε χωρίο του Ιωάννη Μαλάλα, βυζαντινού συγγραφέα, οι σύγχρονοί του Βούλγαροι ταυτίζονται με τους Μυρμιδόνες. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως αυτό ανακριβές και παράλογο. Ένας άλλος, ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, τοποθετεί την Παιονία στην περιοχή που εκτείνεται από τη Βιέννη και τον Δούναβη μέχρι τη Δακία και τη Βοημία, σημερινή Τσεχία. Ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης την τοποθετεί στη Θράκη και τη Ροδόπη. Ο Ιωάννης Τζέτζης προσπαθώντας να ετυμολογήσει το όνομά πα(γ)ώνι, οδηγείται στη σκέψη πως τα παγώνια ήταν πτηνά της χώρας των Παιόνων! Την περίοδο της βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄ (527 – 565) φύλα Ούννων πραγματοποίησαν επιδρομές στη Μακεδονία. Την ίδια εποχή από τις ελώδεις περιοχές της σημερινής Λευκορωσίας κατήλθαν τα πρώτα σλαβικά φύλα, τα οποία κατά τον ιστορικό Προκόπιο ακολουθούσαν τα ουννικά στις επιδρομές. Στα χρόνια του Ηρακλείου υπήρξαν διεισδύσεις Σλάβων στη Μακεδονία και δημιούργησαν μικρές σλαβικές περιοχές-νησίδες, τις Σλαβινίες ή Σκλαβηνίες. Με τους Σλάβους ενώθηκαν αργότεροι οι ουννικής

Η Μακεδονία ως βυζαντινό θέμα την εποχή του αυτοκράτορα Αλεξίου του Α΄, (Πηγή, Ν. Μουτσόπουλος).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Μακεδονικός τάφος, Τούμπα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Βασίλειος Β΄ο Μακεδών. Πέρασε από την κοιλάδα του Αξιού καταδιώκοντας τους εχθρούς του Βυζαντίου, (Βενετία, Μαρκιανή Βιβλιοθήκη).

καταγωγής Άβαροι. Κατά τον 6ο αιώνα μ.Χ. οι πόλεις αντιμετώπισαν καταστροφές. Βούλγαροι, Άβαροι και Σλάβοι απείλησαν το σύνορο του Δούναβη και επιτέθηκαν σε περιοχές της Μακεδονίας. Αβαροσλαβικές επιδρομές σημειώθηκαν κατά τα έτη των αυτοκρατόρων Μαυρικίου (582 – 602), Φωκά (602 – 610) και Ηρακλείου (610 – 641). Η Θεσσαλονίκη απειλήθηκε αλλά δεν καταλήφθηκε. Στις υφιστάμενες πόλεις οι εγκατεστημένοι ξένοι πληθυσμοί (ιταλικοί, θρακικοί κ.ά.) αφομοιώθηκαν και εξελληνίστηκαν. Αναλόγως και μικρές εγκαταστάσεις σλαβικών πληθυσμών εκτός των πόλεων, οι «Σκλαβηνίες», αφομοιώθηκαν και θρησκευτικά και πολιτισμικά. Εκστρατείες βυζαντινών αυτοκρατόρων εναντίον των Σκλαβηνιών οπωσδήποτε συνέβαλαν περαιτέρω στη μείωση ή στη διάλυσή τους38. Οι βουλγαρικοί πόλεμοι επί σχεδόν 44 χρόνια, που με σύντονες και αλλεπάλληλες στρατιωτικές επιχειρήσεις σχεδόν πάντοτε υπό την ηγεσία του ίδιου του βυζαντινού αυτοκράτορα οδήγησαν στην κατάλυση του βουλγαρικού κράτους (1017), διεξήχθησαν σε ένα μεγάλο μέρος τους σε περιοχές της Μακεδονίας και μπορούμε να εικάσουμε με βεβαιότητα ότι όλες οι πε50

ριοχές επηρεάστηκαν αρνητικά από αυτούς. Ο τσάρος των Βουλγάρων Σαμουήλ (976 – 1014) πραγματοποίησε επιδρομές στη Μακεδονία προκαλώντας ανεπανόρθωτες καταστροφές. Τον πολέμησε ο γνωστός αυτοκράτορας της Μακεδονικής Δυναστείας Βασίλειος Β΄ (976 – 1025), ο επονομαζόμενος Βουλγαροκτόνος. Η περιοχή κατέστη πεδίο μάχης μεταξύ Βυζαντινών και Βούλγαρων και το 1003 στην άνω κοιλάδα του Αξιού κοντά στην πόλη των Σκοπίων ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ κατήγαγε λαμπρή νίκη σε βάρος των βουλγαρικών στρατευμάτων του βασιλιά Σαμουήλ, και επέστρεψε θριαμβευτής στην Κωνσταντινούπολη. Στην κοιλάδα του Αξιού στην περιοχή της αρχαίας Παιονίας διαδραματίσθηκαν σημαντικής σημασίας συγκρούσεις των δυνάμεων του Βασιλείου με εκείνες του νέου, από το 1015, τσάρου Γαβριήλ-Ραδομήρ, στις οποίες ο ίδιος αυτοκράτορας νίκησε τις δυνάμεις του Βούλγαρου τσάρου το 1015 και με εξορμήσεις εκκαθάρισε τις γύρω περιοχές. Ο Βασίλειος κατέλαβε όλη την περιοχή ακολουθώντας την κοιλάδα του Εριγώνα ποταμού, παραπόταμου του Αξιού, και έφθασε στη Θεσσαλονίκη. Έτσι ο χώρος της χερσονήσου του Αίμου πλέον ενοποιήθηκε υπό τη βυζαντινή κυριαρχία και αυτό αποτέλεσε την αρχή μιας περιόδου ειρήνης και ανασυγκροτήσεως για περίπου είκοσι χρόνια. Μετά τον θάνατο του Βασιλείου (1025) στη Μακεδονία κατήλθε ο Πέτρος Δελεάνος, αφού προηγουμένως ανακηρύχθηκε στο Βελιγράδι τσάρος των Βουλγάρων. Στην Παιονία προκάλεσε καταστροφές, διότι μέσω αυτής κατευθύνθηκε προς τη Θεσσαλονίκη με σκοπό να την καταλάβει39. Τα εδάφη αυτά ωστόσο σύντομα δέχτηκαν νέες επιθέσεις από Βούλγαρους αλλά και από τους Πατζινάκες και τους Ούζους ή Ουγούζους. Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα (1059 – 1067) Ούζοι ή Ουγούζοι Τούρκοι, αφού διάβηκαν τον Δούναβη, έφθασαν μέχρι τη Θεσσαλία νικώντας προηγουμένως τον στρατηγό Νικηφόρο Βοτανειάτη. Στη συνέχεια πλησίασαν τα τείχη της Θεσσαλονίκης. Ακολούθησε εμφάνιση Νορμανδών. Στα έτη 10811082 και 1107 – 1108 έγιναν στην περιοχή δύο πολεμικές συγκρούσεις με τους Νορμανδούς, οι οποίοι τελικά πέτυχαν την άλωση της Θεσσαλονίκης το 1185. Διοικητικά στη Μακεδονία περί τον 13ο αιώνα υπήρχαν 13 θέματα. Παραμένουν τα παλιά, Θεσσαλονίκης, Βολερού, υπάρχουν και τα νέα και μεταξύ αυ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο τών και το θέμα Βαρδαρίου. Σχετικά με αυτό γράφει ο Θεοχαρίδης: …Εις το Συμφωνητικόν της Διανομής του 1204 αναφέρεται θέμα Βαρδαριωτών. Επειδή εις το σιγίλλιον του 1019 παραχωρείται μέρος τουλάχιστον των Βαρδαριωτών Τούρκων εις την αρχιεπισκοπήν Αχρίδος, ο Στ. Κυριακίδης θεωρεί πιθανόν ότι επί Βασιλείου Β’ ιδρύθη το θέμα Βαρδαριωτών το οποίον ευρίσκομεν αργότερον εις το Συμφωνητικόν της Διανομής. Οι Βαρδαριώται Τούρκοι ήσαν Ούγγροι αιχμάλωτοι των ουγγρικών επιδρομών του 10ου αιώνος εγκατασταθέντες με φροντίδα της Κυβερνήσεως εις την κοιλάδα του Αξιού και εις το ύψος της σημερινής Γευγελής. Την εγκατάστασιν των τοποθετεί άλλοτε ο Στ. Κυριακίδης επί Ρωμανού Β΄ (959-963) ή επί Νικηφόρου Β΄ Φωκά (963-969). Σήμερον τοποθετείται αυτή το 934 επί Ρωμανού Α’ Λακαπηνού (920-944). Είναι πιθανόν αυτοί οι ασιατικής καταγωγής Μαγυάροι Ούγγροι ωνόμασαν τον Αξιόν Bar-Daria ήτοι Μέγαν Ποταμόν εξ του προήλθε το Βαρδάριος-Βαρδάρης…40 Το όνομα Βαρδάρης το γνώριζαν και το αναφέρουν η Άννα Κομνηνή και ο Ιωάννης Τζέτζης. Η πρώτη συγγραφέας και θυγατέρα του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ σημειώνει: …ούτω γαρ εγχωρίως αυτόν ονομάζουσι…41 και ο δεύτερος…προς τε την έω και την εσπέραν το τε Βεροία και Θεσσαλονίκη προσήκοντα…42 Ο Φ. Κουκουλές σχολιάζοντας τα «Λαογραφικά» του Ευσταθίου Θεσσαλονίκης αναφέρει: …ότι το δημώδες τούτο όνομα του ποταμού παράγεται εκ του ρήματος βαρβαρίζω, ήτοι θορυβώ δηλοί δε τον βαρδαρίζοντα, ήτοι μετά θορύβου και ορμής καταρρέοντα υδατοπληθή ποταμόν... Άλλοι πάλι υποστηρίζουν πως τ’ όνομα Βαρδάρης ή Βαρδάριος ή Βάρδαρος κατά τους μέσους χρόνους για τον οποίο ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης γράφει …της των Μακεδόνων γης περί τον είτε Αξιόν είτε Βαρδάριον...43 παράγεται από το επιφώνημα «βάρδα» που σημαίνει πρόσεχε, φυλάξου. Την άποψη αυτή δεν δέχεται ο Κουκουλές παραθέτοντας μάλιστα και σχετικά επιχειρήματα. Μεταξύ των ετών 1096 – 1270 πραγματοποιήθηκαν οι γνωστές Σταυροφορίες. Κατά τη διανομή της αυτοκρατορίας μετά την άλωση της Πόλης από τους Φράγκους το 1204, αυτοκράτορας στην Κωνσταντινούπολη έγινε ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας και το λατινικό Βασίλειο της Θεσσαλονίκης πέρασε στον ηγέτη της Δ΄ Σταυροφορίας τον Βονιφάτιο τον Μομφερρατικό44.

Ο Βονιφάτιος ο Μομφερρατικός εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη και έγινε βασιλιάς της. Στα χρόνια του έκαναν επιδρομές στην περιοχή Βούλγαροι και Κουμάνοι. Ο Μομφερρατικός εξασφάλισε την ευρύτερη περιοχή για το βασίλειό του και εξεστράτευσε προς τη νότια Ελλάδα φτάνοντας ως την Αργολίδα. Στη Βουλγαρία όμως βρισκόταν στον θρόνο ένας νέος ηγεμόνας ο Ιωαννίτζης, ο οποίος θεωρούσε εαυτόν ως νέο Συμεών, που μπορούσε να θέσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπό την εξουσία του. Σε μάχη κοντά στην Αδριανούπολη ο Βαλδουίνος αιχμαλωτίστηκε από τον Ιωαννίτζη και πέθανε στην αιχμαλωσία (1205). Ο Ιωαννίτζης προχώρησε σε πολιορκία της Θεσσαλονίκης και ο Βονιφάτιος επέστρεψε από την εκστρατεία του για να την υπερασπιστεί. Οι Βούλγαροι σκότωναν αδιακρίτως Έλληνες και Λατίνους και σκόρπιζαν τη φρίκη. Παρόλα αυτά η Θεσσαλονίκη αντιστάθηκε με επιτυχία. Το 1207 ο Βονιφάτιος συμμετέχοντας σε εκστρατεία στη Θράκη έπεσε σε βουλγαρική ενέδρα και σκοτώθηκε. Έτσι ο Ιωαννίτζης υπήρξε υπεύθυνος για τον θάνατο των δύο σημαντικότερων ηγετών της Δ΄ Σταυροφορίας. Ο ίδιος πέθανε από ασθένεια λίγους μήνες μετά και έτσι απετράπη νέα επίθεση στη Θεσσαλονίκη. Τον Βονιφάτιο διαδέχτηκε ο ανήλικος γιος του Δημήτριος (1207 – 1224) υπό την επιτροπεία της μητέρας του Μαργαρίτας Μαρίας της Ουγγαρίας. Εκτός από τα κρατίδια που ίδρυσαν δυτικοευρωπαίοι φεουδάρχες μετά το 1204, ιδρύθηκαν και άλλα από Βυζαντινούς που προέρχονταν από μεγάλες στρατιωτικές οικογένειες. Ήταν η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, το Δεσποτάτο της Ηπείρου, η Αυτοκρατορία της Νίκαιας και αργότερα το Δεσποτάτο του

Η Μακεδονία στα χρόνια του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου (1261 – 1281), (Πηγή, τ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, 4000 χρ. ΕΙΠ).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Μυστρά. Τα δύο από αυτά, το Δεσποτάτο της Ηπείρου και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας, συνδέθηκαν στενά με τη Θεσσαλονίκη και γενικότερα τη Μακεδονία, επομένως και με την περιοχή της αρχαίας και νεότερης επαρχίας Παιονίας. Ο νέος δεσπότης της Ηπείρου Θεόδωρος, ο οποίος φιλοδόξησε να ανασυστήσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όπως και άλλοι δεσπότες και αυτοκράτορες κρατιδίων, είχε αρκετές επιτυχίες κατά των Φράγκων. Το 1219 βρέθηκε στην κοιλάδα του Αξιού και κατέλαβε το παιονικό φρούριο Προύσακο, αφού προηγουμένως πήρε στα χέρια του τα κάστρα του Πλαταμώνα, των Σερβίων και της Βέροιας. Από την κοιλάδα του Αξιού πορεύθηκε προς τη Στρώμνιτσα (το παιονικό Αστραίο) και το Μελένικο και από εκεί στις Σέρρες και τη Δράμα απομονώνοντας τη μακεδονική πρωτεύουσα. Οι Φράγκοι και με σταυροφορία προσπάθησαν να ματαιώσουν τα σχέδιά του. Εισήλθε θριαμβευτής στην πόλη του Αγίου Δημητρίου. Στέφθηκε αυτοκράτορας και έκανε τη Θεσσαλονίκη πρωτεύουσα του δεσποτάτου της Ηπείρου το 1224. Ο Θεόδωρος νικήθηκε από τους Βούλγαρους με ηγεμόνα τον Ιωάννη Β΄ Ασάν και εξέπνευσε το βασίλειο της Θεσσαλονίκης. Μάλιστα ο Ιωάννης Β΄ Ασάν, που επεδίωκε να εδραιώσει τον τίτλο του «βασιλέως των Ελλήνων» με τη συναίνεση των διοικούμενων, στην περιοχή της Θεσσαλονίκης και της ενδοχώρας της, έδωσε την εξουσία στον Μανουήλ, που ήταν αδελφός του Θεόδωρου Δούκα και γαμπρός του ίδιου του Ιωάννη Β΄ Ασάν. Ο εξορισμένος Θεόδωρος πέτυχε να παντρέψει την κόρη του Ειρήνη με τον ερωτευμένο μαζί της Ιωάννη Β΄ Ασάν, όταν αυτός χήρεψε. Στη συνέχεια ο Θεόδωρος μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο μπήκε στη Θεσσαλονίκη, όπου οι πολιτικοί του φίλοι ανέτρεψαν τον Μανουήλ, που έφυγε στη Μικρά Ασία. Το 1242 ο Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης, ο αυτοκράτορας της Νίκαιας, έστειλε τον Θεόδωρο στη Θεσσαλονίκη να διαπραγματευτεί με τον Ιωάννη Δούκα πρόταση υποταγής στην Αυτοκατορία της Νίκαιας. Το καλοκαίρι του 1242 ο Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης πέτυχε την κατάληψη της περιοχής βόρεια της Θεσσαλονίκης. Το 1246, έφθασε στην περιοχή της σημερινής Παιονίας, στην κοιλάδα του Αξιού. Κατάκτησε το παιονικό φρούριο Προύσακο, όπως και τις γύρω πόλεις όχι όμως τη Θεσσαλονίκη. Τον Δεκέμβριο του 1246 κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη σημειώνοντας το οριστικό τέλος της Αυτοκρατορίας 52

της Θεσσαλονίκης. Συνεπώς από το 1225 έως το 1248, η περιοχή της Αμφαξίτιδας, δηλαδή η ευρύτερη περιοχή της κοιλάδας του Αξιού, υπήχθη στο Δεσποτάτο της Ηπείρου, ενώ το 1249 στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας ως το 1260. Το έτος αυτό, αφού η Κωνσταντινούπολη ανακαταλήφθηκε από τους Βυζαντινούς, η περιοχή εντάχθηκε και πάλι στο Βυζαντινό κράτος. Η Μακεδονία ήταν πλέον μέρος της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας, μαζί της και η περιοχή της σημερινής Παιονίας για δεκαπέντε χρόνια (1246-1261). Το 1261 στρατεύματα της Νίκαιας κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη, απομάκρυναν τους Φράγκους και αυτοκράτορας στέφθηκε ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος45. Διαπιστώνεται γενικά ότι κατά τον 13ο αιώνα τα όρια των κρατών ήταν ιδιαίτερα ευμετάβλητα. Οι νέοι φορείς εξουσίας που δημιουργήθηκαν στον βυζαντινό χώρο και τα διάδοχα κράτη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κινήθηκαν δυναμικά για την ανάκτηση όσων εδαφών χάθηκαν μετά το 1204 παράλληλα με τον μεταξύ τους ανταγωνισμό. Τον 13ο αιώνα οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες έλαβαν και ορισμένα μέτρα εναντίον των βόρειων εισβολέων οργανώνοντας οχυρωματικά έργα στην περιοχή, που πλέον αποτελούσε ακριτική οριογραμμή (με τα σύνορα της αυτοκρατορίας –Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους– να τοποθετούνται λίγο βορειότερα της σημερινής Γευγελής και Βογδάντσας). Την εποχή του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου (1282-1328) μετά τη συνθήκη με τους Σέρβους το 1299 και τον γάμο του Σέρβου άρχοντα Μιλούτιν με βυζαντινή πριγκίπισσα, τους παραχωρήθηκε η περιοχή που βρίσκεται στα βόρεια της γραμμής Αχρίδας-Πρίλαπου και Στόβων. Την ίδια εποχή πραγματοποίησαν επιδρομές στην περιοχή της Παιονίας, της Μακεδονίας οι Καταλανοί προκαλώντας μεγάλες καταστροφές. Οργανώθηκε τότε το φρούριο της Βαϊρού, ανάμεσα στο Κάστρο (Αρτζάν ή Γκογκαίικα) και το Λατόμι (Καραθοδωραίικα). Στη Μακεδονία επίσης έγινε η σύγκρουση «των δύο Ανδρονίκων», του Ανδρόνικου Β΄ και του Ανδρόνικου Γ΄, ο οποίος από το 1316 ήταν συναυτοκράτορας. Η επτάχρονη σύγκρουση των δύο κατέληξε με νίκη του νεότερου, ο οποίος το 1328 έγινε κύριος της Κωνσταντινούπολης και βασίλεψε ως το 1341. Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄ ενίσχυσε την άμυνα του κράτους ιδρύοντας φρούρια, όπως το Γυναικόκαστρο, δημι-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο ουργώντας στόλο και συνέβαλε στην επανίδρυση των δημοσίων κτιρίων και ιερών καθιδρυμάτων που κατά καιρούς είχαν καταστραφεί. Το επόμενο διάστημα η κατάσταση έχει ομαλοποιηθεί και ο ελληνισμός της περιοχής αποτελεί πλέον το μοναδικό πληθυσμιακό στοιχείο της περιοχής46. Το 1350, στην περιοχή επιτέθηκαν Σέρβοι, οι οποίοι κατέκτησαν τμήμα της περιοχής. Το φρούριο της Βαϊρού αντιστάθηκε. Έτσι οι Σέρβοι, που είχαν κατακτήσει μεγάλο τμήμα της Μακεδονίας εκτός της Θεσσαλονίκης, Χαλκιδικής, Πολύκαστρου και Γυναικόκαστρου σταμάτησαν στη γραμμή «Μικρόδασος-Κάστρο (Βαϊρός)-Γυναικόκαστρο» και το τμήμα αυτό εντάχθηκε στη Σερβική Αυτοκρατορία για περίπου 45 χρόνια (μέχρι την έλευση των Οθωμανών Τούρκων). Μάλιστα οι Σέρβοι δέχτηκαν σε μεγάλο βαθμό την πολιτισμική επιρροή του Βυζαντίου47. Οι εμφύλιες διαμάχες τον 14ο αιώνα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η πολιτική προσπάθεια για κυριαρχία σε συμμαχία με δυνάμεις οθωμανικές απέβησαν τελικά καταστρεπτικές για την ίδια δεδομένου ότι οι τουρκικές επιδρομές κατέστρεψαν την αγροτική παραγωγή, μείωσαν τον πληθυσμό και υπέσκαψαν τα οικονομικά θεμέλια της δύναμής της. Η συμμαχία και η χρήση των οθωμανικών στρατευμάτων σε βάρος εξωτερικών και εσωτερικών εχθρών από τον Ιωάννη Καντακουζηνό έδωσε την ευκαιρία στα στρατεύματα αυτά να εισβάλουν στη Θράκη και στη Μακεδονία και να λεηλατούν τρομοκρατώντας τους σερβικούς και ελληνικούς πληθυσμούς των περιοχών αυτών. Η πολιτική μακροπρόθεσμα αποδείχτηκε αποτυχημένη. Ο Καντακουζηνός ανέλαβε στην Κεντρική Μακεδονία αγώνα με απώτερο στόχο να αναρριχηθεί στον θρόνο. Η συνεργασία του με τους Σέρβους και τους Τούρκους είχε ως αποτέλεσμα εμφύλιες συγκρούσεις και μετακινήσεις αντιμαχομένων στρατευμάτων, τα οποία επανειλημμένα χρησιμοποίησαν τα κάστρα του Γυναικοκάστρου, του Προύσακου, της Στρώμνιτσας και τα κέντρα της κοιλάδας του Αξιού. Οι Σέρβοι του Στέφανου Ντουσάν την ταραχώδη εκείνη περίοδο έπαιξαν τον ρόλο τους υποστηρίζοντας άλλοτε τον Καντακουζηνό και άλλοτε τον αντίπαλο του Μέγα Δούκα Αλέξιο Απόκαυκο και τον αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγο (1341 – 1391), γιο του Ανδρόνικου Γ΄. Κατέλαβαν προσωρινά μεγάλες εκτάσεις στη Μακεδονία, μεταξύ των οποίων και τη σημερινή Παιο-

νία, και κάποτε μάλιστα επικράτησαν σε όλη την περιοχή εκτός από τη Θεσσαλονίκη. Ωστόσο οι συνέπειες των καταλήψεων και κατακτήσεων αυτών ήταν χωρίς αντίκτυπο για τον μακεδονικό ελληνισμό. Το 1354 οι Τούρκοι με αρχηγό τον Οχράν κατέστησαν ορμητήριο την Καλλίπολη και επιχείρησαν επιδρομές στο εσωτερικό του βυζαντινού κράτους. Προχώρησαν βορειότερα, χωρίς εμπόδια από τους Βυζαντινούς, τους Σέρβους και τους Βούλγαρους, οι οποίοι είχαν διαμελιστεί σε κρατίδια. Η νίκη των Οθωμανών στη μάχη της Μαρίτσας (Έβρου) το 1371 εναντίον ενωμένων σλαβικών στρατευμάτων επί της ουσίας σήμανε την έναρξη της πραγματικής υποδούλωσης νότιων Σέρβων, Αλβανών και Ελλήνων στους Οθωμανούς. Οι Οθωμανοί Τούρκοι (Οσμανλήδες) άρχισαν να εγκαθίστανται στην περιοχή Κιλκίς-Παιονίας από το 1383 με την κατάληψη του Γυναικόκαστρου (Αβρέτ Χισάρ) και από το 1397 η περιοχή περιήλθε πλήρως στην κυριαρχία τους. Οι Οθωμανοί χρονογράφοι στις πρώτες αναφορές τους μιλούν για αμιγώς ελληνικούς πληθυσμούς στην περιοχή. Ο διάδοχος του Οχράν, ο Μουράτ Α΄, ήταν ο κατακτητής της Βαλκανικής. Το 1389 νίκησε τους χριστιανούς συμμάχους της Βαλκανικής χερσονήσου στη γνωστή φονική μάχη του Κοσσυφοπεδίου. Εκεί και ο ίδιος έπεσε νεκρός. Οι διάδοχοι του, ο Βαγιατίζ, γνωστός ως Κεραυνός, και ο Μωάμεθ Α΄ συνέχισαν το έργο του48. Τις σχέσεις του Μωάμεθ Α΄ με το Βυζάντιο τις διέκοψε ο γιος του Μουράτ Β΄, ο πορθητής της Θεσσαλονίκης το 1430 και των Ιωαννίνων το 1431. Η Μακεδονία, μαζί της και η Παιονία ως τμήμα της, περιήλθε στον Οθωμανό κατακτητή. Μάλιστα το 1430, όταν οι Οθωμανοί κατέκτησαν και λεηλάτησαν τη Θεσσαλονίκη, εξανδραπόδισαν τους κατοίκους της σε σημείο που λίγο αργότερα ο ίδιος ο σουλτάνος εξαγόρασε αιχμαλώτους και βοήθησε στην επανεγκατάστασή τους στις εστίες τους προκειμένου να ανασυγκροτηθεί η πόλη49. Πολιόρκησε και την Κωνσταντινούπολη, όπου τον παραιτηθέντα αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ διαδέχθηκε ο γιος του Ιωάννης Η΄ (1425 – 1448). Αυτός, για να αποτρέψει το μοιραίο, συνθηκολόγησε με τον Μουράτ δίνοντάς του ως αντάλλαγμα πολλές μακεδονικές και θρακικές πόλεις. Μετά τον θάνατο του Ιωάννη Η΄ οι άρχοντες και η εκκλησία αξίωσαν να κληθεί και να αναλάβει τον θρόνο ο γνωστός δεσπότης του Μυστρά Κωνσταντίνος

Το Γυναικόκαστρο, σημαντικό φρούριο και κέντρο της ευρύτερης περιοχής από τα βυζαντινά χρόνια.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Σημειώσεις

Παλαιολόγος. Ήταν άνθρωπος με φλογερό πατριωτισμό, διοικητικές ικανότητες και ευσέβεια. Στην Αδριανούπολη πέθανε ο Μουράτ Β΄ και τον διαδέχθηκε ο νεαρός γιος του Μωάμεθ Β΄. Η τραγική κατάσταση του Βυζαντίου, η πολιορκία και η Άλωση της Πόλης στις 29 Μαΐου 1453 και ο ηρωικός θάνατος του Κωνσταντίνου είναι από τις συγκλονιστικότερες σελίδες της ιστορίας μας. Για τον Ελληνισμό και τη ΝΑ Ευρώπη άρχισε δουλεία αιώνων. Η γνωστή Οθωμανική κυριαρχία ή Τουρκοκρατία50. Θα μπορούσε να σημειωθεί ότι η περιοχή της Παι-

ονίας συμπορεύτηκε στις ιστορικές συγκυρίες και περιπέτειες με την ευρύτερη περιοχή, καθώς οι επιδρομές Σλάβων, Βούλγαρων και άλλων λαών, οι αντεπιθέσεις των βυζαντινών στρατευμάτων και η υπεράσπιση των εδαφών τους, η επίθεση από τους Νορμανδούς, που έφτασε ως την τραγική άλωση της Θεσσαλονίκης (1185), η κατάληψή της από τους Λατίνους (1204), η ένταξη στο Λατινικό Βασίλειο της Θεσσαλονίκης για να αποτελέσει και πάλι τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1246, και τέλος, η κατάκτηση από τους Οθωμανούς αποτέλεσαν κοινές ιστορικές παραμέτρους.

1. Ν. Κ. Μουτσόπουλος, ό.π., σ. 14. 2. N. Hammond – G. Griffith, ό.π., σ. 68 – 69. 3. Θουκυδίδης 2, 99, 4. 4. Ηρόδοτος, Ε, 17. 5. Η αρχαία Μακεδονία κατά τον Στράβωνα, σ. 199. 6. Ό.π., Χ, 12. 7. Ηρόδοτος, V, 12 – 17 και V, 22 – 23. 8. Ηρόδοτος, VII, 12, 4. 9. Ό.π., VIII, 115, 4. 10. J . G. Droysen, σ. 205 – 208 και Θουκ. 2, 95 – 101. 11. J . B. Bary & R. Meiggs, Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος, Αθήνα 1982, τ. Γ΄, σ. 648 – 649. 12. N. Hammond, Φίλιππος ο Μακεδών, επιμέλεια – μετάφραση Π. Θεοδωρίδης, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 68. 13. Δ. Κανατσούλης, Η Μακεδονία μέχρι του θανάτου του Αρχελάου, εξωτερική πολιτική, Θεσσαλονίκη 1964, σ. 44. 14. J. G. Droysen, ό.π., σ. 101 – 102, υποσημ. 15. Hammond N., ό.π., σ. 202. 16. Διόδωρος, K΄, 19. 17. Αρριανός, A΄, 5,1. 18. Ν. Hammond, Μέγας Αλέξανδρος, ένας ιδιοφυής, επιμέλεια – μετάφραση Π. Θεοδωρίδης, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 30 και 53. 19. Aρριανός, A΄, 12, 5. 20. Διόδωρος, Z΄, 17. 21. Aρριανός, A΄, 12, 17. 22. Αρριανός, Γ΄, 8, 1. 23. Πλούταρχος, Aλεξ. 15. 24. Όλες οι παραπάνω πληροφορίες και παραπομπές από τον J. G. Droysen, σ. 203 – 206. 25. J. G. Droysen, ό.π., τ. 1, σ. 224 – 390. 26. Πολύαινος, Δ΄, 12, 3. 27. Διόδωρος, KA΄, 13 εκ του Τζέτζου. 28. Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «HΛIOY», τ. 4ος, σ. 949 – 50. 29. Γ. I. Θεοχαρίδης, Ιστορία της Μακεδονίας κατά τους μέσους χρόνους 285 – 1354, σ. 19 κ.ε. 30. Γ. Λώλος, Via Egnatia / Εγνατία Οδός, φωτογρ. Γ. Γερόλυμπος, Αθήνα 2008. 31. Robert Browning, Ο αιώνας του Ιουστινιανού, ΙΕΕ, τ. Ζ΄, σσ.150221. 32. Μουτσόπουλος, ό.π., σ. 38 – 9. 33. Κανατσούλης, ό.π., σ. 101 – 3. Robert Browning, «Ο αιώνας του

Ιουστινιανού», ΙΕΕ, τ. Ζ΄, σσ. 150 – 221. 34. Φ αίδων Κουκουλές, ό.π., σ. 235. 35. Κ ωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Γ. 49, 50. 36. Μ ουτσόπουλος, ό.π., σ. 46 – 47. 37. Φ αίδων Κουκουλές, Θεσσαλονίκης Ευσταθίου τα λαογραφικά, τ. Β΄, σ. 383. 38. Σ . Ν. Λιάκος, Τι πράγματι ήσαν οι Σκλαβήνοι (Asseclae) έποικοι του θέματος Θεσσαλονίκης (Δρογουβίται – Ρυγχίνοι – Σαγουδάτοι), Θεσσαλονίκη 1971. Γ. Α. Λεβενιώτης, «Η μεσαιωνική Μακεδονία και τα σλαβικά φύλα στην ιστοριογραφία της F.Y.R.O.M. Προβλήματα και αντιφάσεις της σύγχρονης έρευνας», Bυζαντιακά 30 (2012 – 2013) 81-131. Γ. Α. Λεβενιώτης, «Η χρονολόγηση των σλαβικών εγκαταστάσεων στη Χερσόνησο του Αίμου και η βυζαντινή κυριαρχία στην ευρύτερη περιοχή κατά τον 7ο αι.», Crkvene studije / Church Studies 10 (2013) 259 – 273. Γ. Α. Λεβενιώτης «Η περιφερειακή διοικητική οργάνωση της βυζαντινής Μακεδονίας και η θέση, o genius loci και οι τίτλοι της Θεσσαλονίκης (4ος – 9ος αι.)», Clio Turbata (2017). 39. Φ αίδων Κουκουλές, ό.π., 278 – 280. 40. Ό .π., σ. 308 – 9. 41. Ά ννα Κομνηνή, Αλεξιάδα, 1, 40, 6. 42. Ι ωάννης Τζέτζης, Προοίμοιον εις την Ομήρου Ιλιάδα, 1, 40, 9. 43. Φ αίδων Κουκουλές, Ευσταθίου Θεσσαλονίκης τα λαογραφικά ΙΙ, 830, 11. 44. Ν ικόλαος Οικονομίδης, «Η Δ΄Σταυροφορία και η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (1204)», ΙΕΕ, τ. Θ΄, σ. 36 – 41. 45. D onald Nicol, «Από την άλωση ως την ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως (1204 – 1261)», ΙΕΕ, τ. Θ΄, σ. 76 – 106. Ελένη Γλύκατζη - Ahrweiler, «Η αυτοκρατορία του μικρασιατικού ελληνισμού», ΙΕΕ, σ. 106-115. 46. Α γγελική Λαΐου, «Η βασιλεία του Ανδρόνικου Β΄(1282 – 1328)», ΙΕΕ, τ. Θ΄, σ. 137 – 166. 47. Α γγελική Λαΐου, «Οι Σέρβοι στη χερσόνησο του Αίμου», ΙΕΕ, τ. Θ΄, σ. 175 – 183. 48. Ε λισάβετ Ζαχαριάδου, «Η επέκταση των Οθωμανών στην Ευρώπη ως την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (1354 – 1453)», ΙΕΕ, τ. Θ΄, σ. 184 – 194. 49. Ε λισάβετ Ζαχαριάδου, «Από τη μάχη της Άγκυρας ως την πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως (1402 – 1452)», ΙΕΕ, τ. Θ΄, σ. 195 – 206. 50. Ε λισάβετ Ζαχαριάδου, «Η πολιορκία και η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως», ΙΕΕ, τ. Θ΄, σ. 207 – 213.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Η κατάκτηση των Οθωμανών Εδραιώνοντας οι Οθωμανοί την κυριαρχία τους στον ελλαδικό χώρο εφάρμοσαν ένα ευρύ πρόγραμμα εποικισμού μουσουλμανικών πληθυσμών στα εύφορα εδάφη της Θράκης, της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας. Όπως ήταν φυσικό, η εγκατάσταση αυτή αποτελούσε πηγή απειλών και κινδύνων για τους ελληνικούς πληθυσμούς, που άρχισαν να απομακρύνονται και να εγκαθίστανται άλλοι στις απρόσιτες ορεινές περιοχές και στις απρόσβατες χερσονήσους της Χαλκιδικής και της Μαγνησίας και άλλοι στις λατινοκρατούμενες περιοχές του Ιονίου, του Αιγαίου και της Πελοποννήσου. Κύματα υπόδουλων επίσης κατέφυγαν και σε χώρες του εξωτερικού Βλαχία, Μολδαβία, Ιταλία κ.α. Από το β΄ μισό του 14ου αιώνα δηλαδή επί Μουράτ Α΄ ή και επί Βαγιαζίτ Α΄, η περιοχή της σημερινής ελληνικής Μακεδονίας εποικίστηκε από Γιουρούκους (Yürük) γεωργούς και βοσκούς, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν κυρίως στην περιοχή των Σερρών, της Θεσσαλονίκης και στην κοιλάδα του Αξιού. Οι έποικοι εγκαταστάθηκαν στα πεδινά γόνιμα και καρποφόρα εδάφη. Οι επικεφαλής έγιναν τιμαριούχοι έχοντας στην κατοχή τους απέραντες εκτάσεις. Στην κοιλάδα του Αξιού εγκαταστάθηκαν οι Γιουρούκοι, γεωργοί και κτηνοτρόφοι, οι οποίοι κατά τον Beaujour ...συγκρατούσαν τους νικημένους αλλά όχι υποταγμένους Έλληνες... Οι επιδρομές και η καταστροφική τους μανία, οι ληστρικές ενέργειες, ο βάρβαρος τρόπος συμπεριφοράς ανάγκασαν τους χριστιανικούς πληθυσμούς να εγκαταλείψουν τους οικισμούς, να συνενωθούν σε μεγαλύτερους ή να αναζητήσουν εγκατάσταση σε απόμακρες ορεινές και δυσπρόσιτες περιοχές. Στην περιοχή της σημερινής Παιονίας ήταν εγκατεστημένοι μωαμεθανοί από τα μεσαιωνικά χρόνια. Επρόκειτο για τους βαρδαριώτες Τούρκους, στους οποίους ήδη αναφερθήκαμε. Για τον Ιωάννη Ε΄ Καντακουζηνό, που ανέλαβε την αυτοκρατορία τον Νοέμβριο του 1354, η εγκατάσταση των Οθωμανών στην

Ευρώπη αποτελούσε πλέον τετελεσμένο γεγονός. Δυτικότερα, στην περιοχή Γιαννιτσών, εγκαταστάθηκαν οι Γιουρούκοι του Εβρενός. Ίδρυσαν τα Γιαννιτσά και έδωσαν το όνομα Γιαννιτσέ Βαρδάρ ή Γιαννιτσέ Παζάρ1, δηλαδή νέα περιοχή του Βαρδαρίου (Αξιού) ή νέα αγορά του Βαρδαρίου. Οι Γιουρούκοι ακολουθώντας τον αρχηγό τους Γαζή Αχμέτ Εβρενός μετά τις επιδρομές τους στη Θράκη και στη Μακεδονία και την υποταγή αυτών ίδρυσαν την προαναφερθείσα νέα πόλη, όπου και ενταφιάστηκε ο αρχηγός τους. Στη δικαιοδοσία αυτού αρχικά και στη συνέχεια των απογόνων του περιήλθαν εκτάσεις του μακεδονικού κάμπου. Οι ακόλουθοί του καταλάμβαναν ή ανοικοδομούσαν κάστρα που χρησιμοποιούσαν ως ορμητήρια για τη λεηλασία και την υποταγή της Κεντρικής Μακεδονίας. Ο Μουράτ ο Α΄ μετά την εκστρατεία του στην περιοχή το 1385 εγκατέστησε νομαδικούς πληθυσμούς Οθωμανών στις εκτάσεις των Σερρών, του Λαγκαδά, του Αξιού, του Κιλκίς και της βόρειας Χαλκιδικής. Το 1396 ο Βαγιαζήτ ο Α΄ εγκατέστησε νέο κύμα Οθωμα-

Το Οθωμανικό Λουτρό στο Πολύκαστρο.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

Χαλκογραφία του 1579, (Πηγή, Ν. Μουτσόπουλος).

νών σε πολλά χωριά της περιοχής που είχαν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους τους, οι οποίοι είχαν αποσυρθεί σε ορεινά και δυσπρόσιτα μέρη δημιουργώντας σε πολλές περιπτώσεις νέους οικισμούς2. Οι Γιουρούκοι υπηρετούσαν στον στρατό, παρείχαν πολλές και διάφορες υπηρεσίες και διευκολύνσεις στο στράτευμα και παράλληλα καλλιεργούσαν τη γη στα γνωστά από τότε τσιφλίκια. Μεταξύ των τουρκικών χωριών όπου εγκαταστάθηκαν άντρες του Εβρενός κατονομάζεται το Βαλγκάτ (Καμπόχωρο) και το Ασικλάρ (δηλαδή στην τουρκική Τόπος Φωτός, η αρχαία Ευρωπός). Ωστόσο προς τον 17ο αιώνα ο πληθυσμός τους μειώθηκε λόγω επιδημιών πανώλης, ελονοσίας ή έγιναν ραγιάδες και πλήρωναν φόρο. Στα τέλη του 14ου αιώνα η περιοχή εποικίστηκε και από Κονιάρους (μουσουλμάνους από το Ικόνιο)3. Από το τέλος του 15ου και κατά τον 16ο αιώνα καθώς σταθεροποιήθηκε η κατάσταση οι Οθωμανοί τοπικοί διοικητές μεριμνούσαν για τον ανασυνοικισμό των περιοχών τους ώστε να υπάρξουν καλλιερ-

γητές και να εξασφαλίσουν την απόδοση των κτημάτων τους και την αποκατάσταση της ομαλότητας της οικονομικής ζωής. Ο εποικισμός περιοχών, η μείωση των αυθαιρεσιών, η παραχώρηση προνομίων σε κάποια μέρη, η δημιουργία ιδρυμάτων κοινής ωφέλειας υπήρξαν τακτικές που βοήθησαν την ανασυγκρότηση. Εκτός από τις φυγόκεντρες πληθυσμιακές κινήσεις για λόγους προστασίας σημειώθηκαν και οι αντίστροφες. Πληθυσμοί από φτωχές, ορεινές και άγονες περιοχές κινήθηκαν προς πεδινά εύφορα χωριά ή/και αστικά κέντρα κυρίως ως εποχικοί εργάτες. Αυτοί όταν έβρισκαν ευνοϊκές συνθήκες δεν επέστρεφαν στην πατρίδα τους αλλά καλούσαν και τις οικογένειές τους κοντά τους ή παντρεύονταν και έμεναν. Στους περιγραφόμενους αιώνες εθνικά σύνορα μεταξύ των βαλκανικών κρατών δεν υπήρχαν εφόσον μιλάμε για Οθωμανική Αυτοκρατορία οπότε διάφοροι πληθυσμοί Αλβανοί, Σλάβοι, Ηπειρώτες, Βορειοηπειρώτες και κυρίως Βούλγαροι συνέρρευσαν στα εύφορα μακεδονικά μέρη ως εποχικοί εργάτες της γης για να μείνουν και μονιμότερα κάποιοι εξ αυτών ενώ οι Έλληνες έμποροι, ταξιδιώτες, επιχειρηματίες ταξιδεύοντας προς βόρεια στάθμευαν και έμεναν οριστικά σε πανάρχαιες ελληνικές πόλεις και κωμοπόλεις της Βουλγαρίας ή και βορειότερα στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες τονώνοντας τους πυρήνες του ελληνικού πληθυσμού ή δημιουργώντας και νέους. Η κατάκτηση, η αεικίνητη φυγή ή η αναζήτηση καλύτερης τύχης από Έλληνες και άλλους πληθυσμούς, οι εξωμοσίες, εκτός

Χαλκογραφία του 1600, (Πηγή, Ν. Μουτσόπουλος).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο από δημογραφικές μεταβολές, επέφεραν και μεταβολές σε όλες τις πτυχές του υλικού και πνευματικού βίου της εποχής. Αρχιτεκτονική, έθιμα, ντύσιμο, γλώσσα, συνήθειες επηρεάστηκαν πολλαπλά και πολύπλευρα. Από τον 15ο αιώνα στην περιοχή μετακινήθηκαν γειτονικοί πληθυσμοί, όπως οι Βούλγαροι, που είχαν κυρίως οικονομικά κίνητρα, αφού έβρισκαν εργασία ως εργάτες και στη συνέχεια έμεναν, ή οι Βλάχοι από τη Βόρειο Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία, που ήρθαν για λόγους επιβίωσης αφού αντιμετώπιζαν διώξεις και λεηλασίες από Τουρκαλβανούς. Μάλιστα στην περιοχή Σκρα, Ειδομένης και Κούπας διαμορφώθηκε ένα ιδίωμα βλαχοσλαβικό, η μογλενίτικη διάλεκτος με πλήθος ελληνικών στοιχείων. Η ερευνήτρια Μαρία Παπαγεωργίου αναφέρει ότι σε αυτή τη διάλεκτο διατηρήθηκαν προφορικά ως παραμύθια έργα αρχαίων Ελλήνων ποιητών που δεν σώζονται σήμερα4.

Οθωμανική διοίκηση Σύμφωνα με το τουρκικό διοικητικό σύστημα όλες οι οθωμανικές κτίσεις στην Ευρώπη αποτέλεσαν μια μεγάλη στρατιωτική περιφέρεια, η οποία ήταν γνωστή με το όνομα «εγιαλέτι» ή «βιλαέτι» της Ρούμελης. Είχε επικεφαλής ανώτατο στρατιωτικό, ο οποίος έφερε τον τίτλο του μπεηλέρμπεη. Το βιλαέτι ήταν χωρισμένο σε μικρότερες στρατιωτικές-διοικητικές περιφέρειες, τις γνωστές με το όνομα σαντζάκια, στα οποία προΐστατο ο καδής. Τα σαντζάκια χωρίζονταν σε καζάδες και αυτοί σε ναχιέδες, δηλαδή επαρχίες, με επικεφαλής τοπάρχες. Μέσα στους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας η διοικητική διάρθρωση άλλαξε αρκετές φορές. Η Θεσσαλονίκη αρχικά ήταν και έδρα καζά, στον οποίο υπαγόταν και η περιοχή της σημερινής Παιονίας στο σύνολό της σχεδόν. Αργότερα δημιουργήθηκαν οι καζάδες του Μικρού και του Μεγάλου Βαρδαρίου, στους οποίους αντίστοιχα υπάγονταν οικισμοί της ίδιας περιοχής. Στην τελευταία περίοδο της σκλαβιάς έχουμε τον Καζά των Γιαννιτσών. Η Γουμένισσα έγινε έδρα ναχιέ, τοπάρχη, ανήκε στον Καζά των Γιαννιτσών (Γιανιτσέ Βαρδάρ) και στο Σαντζάκι της Θεσσαλονίκης. Στην κωμόπολη στρατοπέδευε μονάδα τουρκικού στρατού για να επιβάλλει την τάξη σε περιόδους αναβρασμών, εξεγέρσεων, ληστρικών επιθέσεων και ανωμάλων καταστάσεων. Μεγάλο τμήμα της επαρχίας, το

βόρειο, υπαγόταν στον καζά της Γευγελής, ενώ η πέρα του Αξιού περιοχή του σημερινού Ν. Κιλκίς ανήκε στους καζάδες Αβρέτ Χισάρ (Γυναικοκάστρου) και Δοϊράνης. Η μακραίωνη σκλαβιά άρχισε με όλα τα θλιβερά επακόλουθα για τους Έλληνες αλλά και όλους τους λαούς της Βαλκανικής. Δέχθηκαν τη μανία των αλλοθρήσκων και διαβίωναν κάτω από δυσβάστακτη και ανυπόφορη καταπίεση. Αυτή είχε τη μορφή των εξισλαμισμών που ήταν ατομικοί ή ομαδικοί και σε κάθε περίπτωση βίαιοι. Άλλη μορφή καταπίεσης ήταν το παιδομάζωμα, ένας ανορθόδοξος τρόπος εξανδραποδισμού του γένους των χριστιανών. Τούρκοι τιτλούχοι περιφέρονταν στην επαρχία με σκοπό την στρατολόγηση αγοριών που προορίζονταν να υπηρετήσουν στον στρατό. Ένα φιρμάνι του 1598-1599 μας πληροφορεί, πως, αν κάποιος γονιός αντιστεκόταν στην παράδοση του γιου

Οι καζάδες του Σατζακίου Θεσσαλονίκης, (Πηγή, Α. Αγγελόπουλος).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ του θα απαγχονιζόταν στο κατώφλι της θύρας του σπιτιού του5. Στο πλαίσιο της οθωμανικής κατάκτησης διαμορφώθηκαν ως θεσμός θεμελιώδης για τη ζωή και την κοινωνική οργάνωση οι κοινότητες. Η μελέτη για την προέλευση του θεσμού και τη λειτουργία του διαθέτει πλούσια βιβλιογραφία και δεν θα γίνει εκτενής αναφορά στην παρούσα αφήγηση. Θα είναι αρκετό να τονιστεί ότι η μορφή των κοινοτήτων που βρίσκονταν υπό οθωμανική κυριαρχία δεν ήταν όμοια. Παρουσίαζε διαφορές από τόπο σε τόπο ανάλογα με τις αντικειμενικές συνθήκες και την ιστορική παράδοση. Παράλληλα κατά την κατάκτηση αλλά και στη συνέχεια σημειώθηκαν μεταβολές και προσαρμογή των κοινοτήτων προς το νέο πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς ενώ ορισμένες εξασφάλισαν και σημαντικά προνόμια. Εξαιρετικής σημασίας ήταν το γεγονός ότι από τον 17ο αιώνα και ύστερα φορολογούμενη μονάδα ήταν το χωριό. Δηλαδή το χωριό αναγνωριζόταν ως ενιαίο σύνολο. Οι κάτοικοί του ήταν αλληλέγγυοι και συνυπεύθυνοι ως προς τις υποχρεώσεις τους απέναντι στο κράτος. Η φορολογία ήταν τρόπος είσπραξης εσόδων για το κράτος. Πολλές φορές υπήρξαν αυθαίρετες φορολογίες που τις επέβαλαν τοπικοί άρχοντες προς ίδιο όφελος. Γνωστός φόρος ήταν το χαράτσι, ο επονομαζόμενος κεφαλικός φόρος. Τρόπος είσπραξης ήταν και η εκμίσθωση των δημοσίων προσόδων, μιας φορολογικής ενότητας που ονομαζόταν στην τουρκική μουκατάς (mukata‘a). Ένας τέτοιος φόρος εφαρμόστηκε στη Γουμένισσα και σε παρακείμενα χωριά της. ...Τα χωριά Γουμέντζα, Κρίβα (Γρίβα) και Τσαρναρέκα (Κάρπη), ανήκουν στον μουκατά κναφής υφασμάτων για τις στολές των γενιτσάρων… Η περιοχή της Γουμένισσας κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς το 1387. Αποτέλεσε ωστόσο με σουλτανικό φιρμάνι αυτοδιοικούμενη με προνόμια πόλη (μουκατάς) επειδή οι κάτοικοι είχαν την υποχρέωση δημιουργίας υφασμάτων για τις στολές του οθωμανικού στρατού. Η πόλη κατά συνέπεια γνώρισε ακμή και άνθιση ιδιαίτερα κατά τον 19ο αιώνα και αποτέλεσε εμπορικό, βιοτεχνικό, γεωργικό και θρησκευτικό κέντρο της περιοχής. Εκτός από τα υφάσματα η περιοχή παρήγαγε κρασί γνωστό και αγαπητό στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Κεντρική Ευρώπη. Αυτοκρατορικό φιρμάνι του 1696 αναφερόταν εκ νέου στη Γουμένισσα και στα παρακείμενα χωριά 58

Οθωμανικός χάρτης του βιλαετιού Θεσσαλονίκης, (Πηγή, wikipedia).

της, Γρίβα (Κρίβα) και Κάρπη (Τσερναρέκα). Με αυτό ο Σουλτάνος υπενθύμιζε στον ιεροδίκη Θεσσαλονίκης, πως δεν πρέπει τα τρία χωριά που προαναφέρθηκαν να ενοχλούνται για την καταβολή οποιουδήποτε φόρου, διότι είναι παντελώς απαλλαγμένα τέτοιων δεσμεύσεων. Το 1707 το θέμα της φορολογίας στα χωριά της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης επανήλθε. Επειδή μάλιστα οι κάτοικοι των χωριών όπου υπήρχαν ιπποφορβεία, όπως και των χωριών των γναφέων (Γουμένισσα, Γρίβα, Κάρπη), ...δεν συνεισφέρουν και δεν καταβάλλουν φόρους... πολλοί ραγιάδες άλλων χωριών εγκατέλειπαν τα σπίτια τους και εγκαθίσταντο σε αυτά με αποτέλεσμα οι φόροι να μειώνονται και να παρατηρείται φαινόμενο ερήμωσης οικισμών. Προτάθηκε απογραφή όσων πραγματικά συνεισέφεραν6. Μετά τα σχετικά, το μέτρο της απαλλαγής δεν περιορίστηκε στη Γουμένισσα, όπως ήταν η πρόταση του πασά της Θεσσαλονίκης, αλλά συμπεριέλαβε και άλλα χωριά. Οι φορολογίες γενικότερα συνεχίστηκαν μέχρι και την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας. Φιρμάνι του 1704 απευθυνόταν στους ιεροδίκες, μεταξύ αυτών και στον Γουμένισσας. Αφορούσε επιδρομές των Τουρκαλβανών που επιδίδονταν σε λεηλασίες, καταστροφές, εμπρησμούς και δολοφονίες χριστιανών7. Με διαταγή, η οποία δεν εφαρμόστηκε, απαγορεύτηκε ο διορισμός αυτών σε θέσεις αρματολών. Οι επιδρομές συνεχίστηκαν και μάλιστα μέχρι το τέλος της οθωμανικής κυριαρχίας8.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Στα χωριά της Θεσσαλονίκης, στα οποία αναφέρονται από τον 15ο αιώνα οθωμανικά έγγραφα, διαπιστώνεται πως συμπεριλαμβάνονταν και πολλά της Παιονίας9. Είναι ενδιαφέρουσες οι πληροφορίες που μας δίνει ο Β. Δημητριάδης στο έργο του οποίου παραπέμπουμε, με τις πρώτες καταγραφές των χωριών της περιοχής και των δημογραφικών τους στοιχείων για φορολογικούς κυρίως λόγους. Οι πληροφορίες αφορούν στο καθεστώς που τα διείπε, ποιοι τα κατοικούσαν και ποιες φορολογίες ήταν αναγκασμένοι να καταβάλλουν. Πριν την αναφορά στους οικισμούς διευκρινίζονται κάποιοι όροι που συναντώνται και είναι απαραίτητη η ερμηνεία τους για την καλύτερη κατανόηση της τότε κατάστασης. Τιμάρια ήταν τα διανεμημένα σε τιμαριούχους κτήματα, δηλαδή σε άρχοντες, επιφανείς των κατακτητών. Οι τιμαριούχοι ήταν μουσουλμάνοι αλλά σε κάποιες περιπτώσεις και χριστιανοί (Σέρβοι ιδίως κατά το πρώτο διάστημα της οθωμανικής κυριαρχίας). Βακούφια ήταν τα αφιερώματα, σε κάποιες περιπτώσεις ήταν εκτάσεις, ολόκληρα χωριά παραχωρημένα με έγγραφα του Σουλτάνου. Υπήρχαν χωριά χαρακτηρισμένα ως χανεκές (hanekeş), των οποίων το όνομα όριζε την οικία ως φορολογική μονάδα, χωριά καρβουνιάρηδων, νίτρου, εκτροφής αλόγων και καμήλων. Στο πρώτο συνοπτικό κατάστιχο στο βιλαέτι (διοικητική περιοχή) του Αβρέτ Χισάρ (Γυναικόκαστρο) περιλαμβανόταν ένα ζεαμέτι, (τιμάριο με εισόδημα από 20.000 ως 99.999 άσπρα ετησίως), 26 τιμάρια (εκτάσεις γης), ένα mülk (ιδιωτικό κτήμα με ειδικό παραχωρητήριο έγγραφο από τον Σουλτάνο), και ένα βακούφι. Στο δεύτερο κατάστιχο καταγράφονται 17 τιμάρια του βιλαετιού της Θεσσαλονίκης. Διαπιστώνεται ότι κάποια χωριά ανήκαν σε περισσότερα από ένα τιμάρια ή ότι τα χωριά ενός τιμαρίου δεν ήταν στην ίδια περιοχή10. Τον 15ο – 16ο αιώνα τιμάρια στην περιοχή ήταν: Καστανερή (Beraviça ή Μπαροβίτσα), Πεντάλοφος (Petkos), Φιλυριά (Limbahovo), Μεσιά (Baba – Kioy), Λιμνότοπος (Bardeno), Πευκόδασος (Orevitsa), Ξηρόλακκος και Αξιοχώρι (Vardaroftsa). Πιο συγκεκριμένα στα μέσα του 15ου αιώνα αναφέρονται:  Βαφειοχώρι (Dragomir) με 10 χριστιανικά σπίτια.  Κοτύλη (Kazanovo) με δύο τσιφλίκια Γιουρούκων.  Ξηρόλακκος (Veied-I Begli, γιος μπέη) με τέσσερα

μουσουλμανικά σπίτια.  Σκρα (Liumnitsa) με 18 χριστιανικά σπίτια, δύο άγαμους και τέσσερεις χήρες, τιμάριο του Musa Silâhdar, γαμπρού του παιδαγωγού Dumandi Daje.  Καρασούλι (Raxnovitsa ή Karasuli) (Πολύκαστρο) με 20 χριστιανικά σπίτια, δύο άγαμους και δώδεκα χήρες ενώ τα μουσουλμανικά σπίτια ήταν 12, αποτελούσε τιμάριο του. Τιμάριο αρχικά του Kara Sole και μετά του Oruç – Han, γιου του Kara Sole, και του Sofi Ilyas11. Πέρασε σε αυτούς από τον Asili Gulamimiz. Και οι δύο (πρώτοι κάτοχοι) είναι τώρα αιχμάλωτοι αναφέρεται στην πηγή (μουσουλμανικό τεφτέρι), που μελέτησε ο Β. Δημητριάδης. Στη δεύτερη απογραφή αναγράφεται η Beraviça (Μπαροβίτσα / Καστανερή), η Ορεσοβίτσα / Ορεβίτσα (Πευκοδάσος) και τα χωριά των γναφέων.  Βαρδαρόφτσα (Αξιοχώρι) με 23 χριστιανικά σπίτια, δύο άγαμους, δεκατέσσερις χήρες και 4 μουσουλμανι-

Φωτογραφία Β. Δημητριάδης «Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΚΑ(1980), Σύμμεικτα σ. 375 – 462, ΕΜΣ.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ κά σπίτια και αποτελούσε τιμάριο του Haci γιου του Ali.  Φιλυριά (Limbahovo/Λιμπάχοβο) με 17 χριστιανικά σπίτια, έναν άγαμο και έξι χήρες, τιμάριο του Ηüseyin, αδελφού του Deli Musa.  Αξιοχώρι (Vardarioti) με 27 χριστιανικά σπίτια, δύο άγαμους, δεκατέσσερις χήρες και τέσσερα μουσουλμανικά σπίτια.  Λιμνότοπος (Vardeno) με έξι μουσουλμανικά σπίτια, δεκαοχτώ άγαμους και πέντε χήρες. Τιμάριο του Umur, γιου του Kara Liyas, είχε παλιό ιχθυοτροφείο και ήταν μονοπώλιο.  Πεντάλοφο (Petkos) με δεκατρία χριστιανικά σπίτια.  Πευκόδασος (Orevitsa) με δύο μουσουλμανικά σπίτια και δύο χήρες, βακούφι του Seyh Elvan. Το έκανε βακούφι του Elvan Gazi Hundaven Digaz (Μουράτ Β΄). Μετά πέρασε στα χέρια της κόρης του. Οι κάτοικοι υπηρετούσαν στο βακούφι των πλοίων του Bαρδαρίου, δεν έδιναν φόρο προβάτων και ήταν ελεύθεροι από όλους τους έκτακτους φόρους σύμφωνα με διαταγή του Hundigaz. Αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι οι άγαμοι και οι χήρες πλήρωναν μικρότερο φόρο από το σπίτι και γι’ αυτό αναφέρονταν χωριστά.  Beraviça (Μπαροβίτσα / Καστανερή) με 38 χριστιανικά σπίτια και έναν άγαμο ως τιμάριο του Kasim Çelebi, που ανήκε στη Θεσσαλονίκη.  Κοτύλι (Kazanova) με πέντε τσιφλίκια Γιουρούκων.  Εύζωνοι (Matsikovo) με δεκαεννιά χριστιανικά σπίτια και δύο άγαμους. Ήταν τιμάριο του Sidi και του Ilyas γιων του Mehmed. Αναφέρονταν επίσης τρία χωριά, η Gümence (Γουμένιτσα / Γουμένισσα) του Μεγάλου Βαρδάρη, η Κρίβα (Γρίβα) και η Çernareka (Τσερναρέκα / Κάρπη) του Μικρού Βαρδάρη, των οποίων οι κάτοικοι έπλεναν, χτυπούσαν και έβαφαν την τσόχα με την οποία κατασκευάζονταν στη Θεσσαλονίκη οι στολές για τις ανάγκες των γενιτσάρων της Κωνσταντινούπολης. Οι ομάδες αυτές των χωριών στις αρχές του 18ου

αιώνα ονομάζονταν στα τουρκικά τεφτέρια cema‘at ή ta‘yfe (ομάδες, κοινότητες), ή και ocak, όροι που δείχνουν όχι μόνο ότι αποτελούσαν ιδιαίτερες ομάδες αλλά είχαν και ημιστρατιωτική οργάνωση. Τα χωριά των cema‘at εξαιρούνταν από έκτακτους φόρους (‘avariz), είτε πλήρως είτε κατά το ήμισυ, ενώ τα χωριά των ocak εξαιρούνταν και από έκτακτους φόρους και από τον φόρο ispence, τον φόρο «καταγραφής των βοσκών» (celeb tahriri) και τον φόρο pencik oğlam, δηλαδή το παιδομάζωμα. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς απέκτησαν τα καθήκοντα και τα προνόμια οι κάτοικοι των χωριών διότι στην καταγραφή του 1707 σημειωνόταν ότι τα είχαν «από τις παλαιές ημέρες» (kadimü‘leyyamdan), ή έτσι αναγράφονταν στο «παλαιό τεφτέρι» (defter – i ‘attik) του τμήματος Mevkufat (συνεισφορών σε είδος) του Defterdar, στο οποίο ανήκε και η διαχείριση των κτημάτων των askerî, δηλαδή των επαρχιακών στρατιωτικών σωμάτων. Σημειώνονταν επίσης τα χωριά Λιμπάχοβο, Τούμπα, Πετρέλι, Ορμάνοβο, Τορσίλοβο και Μπαροβίτσα που έπρεπε να προσφέρουν μια ορισμένη ποσότητα νίτρου κάθε χρόνο για τις ανάγκες του κρατικού πυριτιδοποιείου στην Κωνσταντινούπολη ή αυτού που λειτουργούσε στη Θεσσαλονίκη. Με την παροχή αυτή απαλλάσσονταν από ένα μέρος του φόρου. Η Τούμπα περιλαμβανόταν στα χωριά τα οποία όφειλαν να παρέχουν κάρβουνο (kömür virür kura). Τον 17ο – 18ο αιώνα στα χωριά της φορολογίας hanekeş υπάγονταν: Αξιούπολη (Boemitsa), Γοργόπη (Gorgopik), Καστανερή, Βαλτοτόπι (Dabovo), Τούμπα (Tumba), Στάθης (Torşilovo), Δασερό (Ormanovo), Φιλυριά, Μεσιά, Πολύπετρο (Ικιζλέρ) και Άγιος Πέτρος (Pederli). Σε άλλα μεταγενέστερα κατάστιχα, καθώς η οικονομία γίνεται πιο εκχρηματισμένη, αναφέρονται ορισμένα χωριά ως hânekeşan δηλαδή ως ομάδα χωριών που πλήρωναν έκτακτους φόρους είτε σε αντικατάσταση ορισμένων υπηρεσιών, που προσέφεραν παλαιότερα, είτε σε αντικατάσταση της υποχρέωσης των χωρικών να προσφέρουν κατάλυμα σε διερχόμενα στρατιωτικά σώματα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Για την ίδια κατηγορία χωριών αναλυτικά έχουμε τις πληροφορίες για την πληρωμή φόρου:

Χωριό Φιλυριά Βαρδαρίου Τούμπα Άγ. Πέτρος Πεντάλοφος Ομαλό Δασερό Γοργόπη Καμποχώρι Βαρδαρίου Στάθης Βαρδαρίου Καστανερή Μεσιά

Φόρος σε άσπρα 460

Λειτουργία κατοίκων Τσιφλίκι

Θρήσκευμα χριστιανικό

Ναχιγιές (επαρχία) Μεγάλου

400 1.960 140 960 120 460 640

» » --------------Τσιφλίκι » »

» » --------------χριστιανικό » »

» » --------------Μεγάλου Βαρδαρίου » Μικρού

1.060

1.250 ---------

--------Χωριό-τσιφλίκι

» ------Μικτό

Μεγάλου «» Μικρού Βαρδαρίου

Για την ίδια περίοδο 17ο – 18ο αιώνα έχουμε κατάλογο των φορολογούμενων οικισμών (χωριών) της Θεσσαλονίκης εκ των οποίων αρκετά είναι της Παιονίας. Οικισμός Αγ. Πέτρος Αξιοχώρι Πηγή Γοργόπη Στάθης Ομαλό Φιλυριά Γουμένισσα Κάρπη Ρύζια Τούμπα Καμποχώρι Αξιούπολη Ευρωπός (Asik Ilar) Μεσιά Σκρα

Χαρακτηρισμός Αριθμός σπιτιών Χωριό 67 Τσιφλίκι 29 » 7 » 62 » 34 » 16 » 25 Χωριό 256 » 47 Τσιφλίκι 21 » 64 » 17 Μικτά Χωριά Χωριό – τσιφλίκι 61 μουσ. –74 χρ. » Τσιφλίκι Συνοικία

97 μουσ. –17 χρ. 8 μουσ. –30 χρ. 153 χριστιανικά

Φόρος Χαϊνεκές Παραγωγή νίτρου Χαϊνεκές » » --------Χαϊνεκές ------------------------------Καρβουνιάρηδες Βακούφι του Γαζή Ερβενός Χαϊνεκές Παραγωγή νίτρου Χαϊνεκές » 61

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Μεγαλύτερος οικισμός είναι η Γουμένισσα με 256 χριστιανικά σπίτια και ακολουθεί το Σκρα με 153. Η Γουμένισσα, η Κάρπη και τα Ρύζια την ίδια περίοδο δεν πλήρωναν φόρους. Η Τούμπα παρήγαγε κάρβουνο, το Αξιοχώρι νίτρο. Στους απογόνους του πολέμαρχου Γαζή Εβρενός ανήκε το Καμποχώρι (βακούφι). Στα μέσα του 19ου αιώνα στις μεταβαλλόμενες συνθήκες της εποχής η Οθωμανική Αυτοκρατορία προέβη σε αναδιοργάνωση και καταγραφή φορολογικών στοιχείων. Το μεγαλύτερο μέρος της Παιονίας εμπίπτει στα όρια του Ναχιγιέ του Βαρδάρη. Στα μέσα του 19ου αιώνα: Καθαρώς χριστιανικά χωριά αναφέρονται η Γουμένισσα και ο Άγιος Πέτρος. Τσιφλίκια χριστιανών ήταν τα χωριά: Στάθης, Γοργόπη, Καμποχώρι, Ομαλό, Δασερό, Φιλυριά, Μεσιά, Ρύζια και Αξιοχώρι. Μουσουλμανικά τσιφλίκια ήταν η Αξιούπολη, η Ευρωπός και το Πολύπετρο12. Τζαμί στην Αξιούπολη, (Πηγή, Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού).

Κλέφτες και αρματολοί Αρκετά νωρίς από το 1525 μαρτυρείται στην περιοχή η δράση αρματολών και κλεφτών. Οι κλέφτες, φυγάδες από το πλαίσιο της κοινωνικής ζωής, που δημιούργησε η κατάκτηση, με ψυχοσύνθεση ανυπότακτη, έδρασαν αρχικά προς επίτευξη ατομικών επιδιώξεων και επιβίωσης σε μικρές ομάδες στα όρια του τόπου τους, για να εξελιχθούν σε αγωνιστές της ελευθερίας προς χάρη του συνόλου. Η τουρκική εξουσία οργάνωσε στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον τους ή έλαβε μέτρα προκειμένου να τους δελεάσει ή να τους εξουδετερώσει. Στρατιωτικές επιχειρήσεις στη βόρεια γειτονική μας χώρα αναφέρονται από τον Εβλιά Τσελεμπή στα μέσα του 17ου αιώνα αλλά δεν φαίνεται να είχαν παρά πενιχρά αποτελέσματα. Στην ίδια περιοχή της Βαλκανικής οι Οθωμανοί οργάνωσαν από τα πρώτα χρόνια και τον θεσμό των αρματολών, ως επικουρικά στρατεύματα από ντόπιους πληθυσμούς. Τον 16ο αιώνα μνημονεύονται 15 αρματολίκια στην περιοχή Μακεδονίας, Ηπείρου, Αιτωλοακαρνανίας και Θεσσαλίας. Αυτές οι ομάδες των κλεφτών και των αρματολών αποτέλεσαν και τους πρωταρχικούς πυρήνες του αγώνα για την ελευθερία από τους Οθωμανούς. Ο θεσμός των αρματολών είχε ως στόχευση την ασφάλεια της υπαίθρου, η οποία δεινοπαθούσε από τις επιδρομές των κλεφτών, των ληστών και των κακοποιών. Τα σώματα των αρματολών ιδρύθηκαν από τον Μουράτ Β΄ τον πορθητή της Θεσσαλονίκης το

1431 και με την πάροδο του χρόνου επεκτάθηκαν σε όλες τις τουρκοκρατούμενες περιοχές. Επειδή κατά καιρούς τα σώματα αυτά εξετράπησαν από τους σκοπούς τους, ανεστάλη η δράση τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Το 1721 υπήρχαν αρματολοί και στους καζάδες Αβρέτ Χισάρ (Γυναικοκάστρου), Βαρδαρίου (Γιαννιτσών) και Βοδενών (Έδεσσας), δηλαδή και στην περιοχή της Παιονίας. Στις περιοχές του Αξιού και του Αλιάκμονα υπήρχαν αρματολοί πριν επεκταθεί η οθωμανική κυριαρχία στη Βαλκανική. Σε θέσεις αρματολών πολλές φορές τοποθετούνταν και Έλληνες13. Δημοτικά τραγούδια που διασώθηκαν αποτελούν μάρτυρες της δράσης κλεφτών και αρματολών στην περιοχή όπως για παράδειγμα του καπετάν-Δήμου, που ήταν ένας από τους κλεφταρματολούς που τραγούδησε ο λαός, ο οποίος έδρασε στην περιοχή του Βαρδαρίου (Αξιού). Από αυτοκρατορικό φιρμάνι του 1699 αντλείται η πληροφορία πως αρματολοί, μεταξύ αυτών και Έλληνες, εισέπρατταν παράνομα φόρους από εμπόρους και διαβάτες που διέρχονταν από τα στενά περάσματα (δερβένια). Ο μουστασερίφης Χασάν της Θεσσαλονίκης μη βρίσκοντας κατάλληλους για τις θέσεις αυτών Τούρκους, διόρισε Αλβανούς στους καζάδες της δικαιοδοσίας του, Δοϊράνης, Γιαννιτσών, στην περιοχή μας, και Στρώμνιτσας. Με τον καιρό έγιναν δυνάστες, ληστές και επιδόθηκαν σε επιδρομές και καταστροφές. Όσοι Έλληνες είχαν παρόμοιες δράσεις έχασαν τις θέσεις και έφυγαν στα βουνά. Ένωσαν τις δυνάμεις τους με τους κλέφτες και από κοινού επιδόθηκαν σε αγώνα κατά των Τούρκων και των Αλβανών ντερβίσηδων και αρματολών. Σκοπός, να δείξουν στη τουρκική διοίκηση την ανικανότητα των διορισμένων τοπαρχών και να προστατεύσουν τους χριστιανούς και τους εαυτούς τους. Από τότε αρχίζει ένας μεγάλος αγώνας στα βουνά της Μακεδονίας14. Ωστόσο οι ληστρικές επιδρομές την εποχή εκείνη ήταν κάτι το σύνηθες. Από τέτοιες επιδρομές το 1712 υπέφεραν κάτοικοι ολόκληρων των καζάδων Αβρέτ Χισάρ (Κιλκίς) και Γιαννιτσών, όπου η επαρχία μας. Με αυτοκρατορική διαταγή που εκδόθηκε τη χρονιά εκείνη, δόθηκε εντολή στον αξιωματικό των γενιτσάρων του Τίκβες Χαλίλ Τσαούς, να αναλάβει το έργο εκκαθάρισης της περιοχής από τους ληστές. Ποιο ήταν τελικά το αποτέλεσμα δεν γνωρίζουμε15.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Η Υψηλή Πύλη πληροφορήθηκε το 1767, πως για άλλη μια φορά κάτοικοι των καζάδων της Κεντρικής Μακεδονίας μεταξύ των οποίων και Γιαννιτσών, λόγω της ανασφάλειας και των καταπιέσεων αναγκάζονταν να φεύγουν από τις πατρογονικές τους εστίες αναζητώντας ασφαλέστερη παραμονή σε άλλους τόπους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα πολλά χωριά να εκκενώνονται. Εκ των πραγμάτων αναγκάστηκε η Κεντρική Διοίκηση να διατάξει τον πασά της Θεσσαλονίκης και τους ιεροδίκες των καζάδων της περιοχής να αναλάβουν την ευθύνη τους απέναντι στους κατοίκους και η οποία αφορούσε, όπως επισημαίνεται στο φιρμάνι, στην «.... προστασίαν και προφύλαξιν των εν τη ισλαμική επικρατεία διαβιούντων...» Διατάσσονταν να εμποδίσουν με κάθε τρόπο τη φυγή και μετακίνηση των κατοίκων, να φυλάξουν τους δρόμους και τα περάσματα και να επαναφέρουν στα σπίτια τους όλους όσοι είχαν μετοικήσει. Η κατάσταση ήταν δύσκολη διότι τα μέτρα προστασίας των πληθυσμών είχαν παραμεληθεί στο παρελθόν αλλά στην παρούσα φάση οι υπεύθυνοι θα αντιμετώπιζαν σημαντικές ποινές εφόσον συνεχιζόταν το καθεστώς ανασφάλειας και φυγής των πληθυσμών16. Ο Σουλτάνος τον Δεκέμβριο του 1808 για να προστατεύσει τους κατοίκους της επικράτειάς του, ιδιαίτερα της Μακεδονίας και της Θράκης, από τις επιθέσεις ληστών αλλά και από τα φορολογικά μέτρα των διοικητών του, με αυστηρή διαταγή προσπάθησε να ανατρέψει την κατάσταση. Αποδέκτες της εντολής του, μεταξύ άλλων, ήταν και οι ιεροδίκες των Καζάδων Αβρέτ Χισάρ (Γυναικόκαστρου), Δοϊράνης, Γενιτσέ Βαρδάρ (Γιαννιτσών) και Καρά Δαγ (Κρούσια), περιοχές των οποίων οικισμοί, χωριά και κωμοπόλεις, ανήκουν σήμερα στους Δήμους Παιονίας και Κιλκίς17.

Προεπαναστατικά κινήματα Από τις αρχές του 18ου αιώνα στο προσκήνιο της ευρωπαϊκής ζωής εισήλθε και η Ρωσία υπό την καθοδήγηση του Μεγάλου Πέτρου. Τα πλήγματα που επέφεραν οι Ρώσοι στους Οθωμανούς κατά τους μεταξύ τους πολέμους αναπτέρωσαν τις ελπίδες των υπόδουλων για κατάλυση της οθωμανικής δεσποτείας και απελευθέρωση. Σε πολλούς Έλληνες δημιουργήθηκε η πίστη ότι η ορθόδοξη Ρωσία θα διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στην εθνική αποκατάσταση. Οι ενέργειες εντάθηκαν στα επόμενα χρόνια όταν στον θρόνο ανέβηκε η αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄ (1762 – 1796). Σε όλες

Η Κεντρική Μακεδονία στη Χάρτα του Ρήγα.

τις περιοχές και φυσικά και στη Μακεδονία η δράση των κλεφτών απέκτησε πυρετώδη έξαψη και η κίνηση Ρώσων πρακτόρων στις ελληνικές περιοχές στόχευε στον προσεταιρισμό των Ελλήνων ώστε να λειτουργήσουν με τις εξεγέρσεις τους ως αντιπερισπασμός στους πολέμους της Ρωσίας εναντίων των Τούρκων. Μια από τις μεγαλύτερες επιθέσεις Ελλήνων αρματολών και κλεφτών, ακόμη και Αλβανών εναντίον των Οθωμανών, ήταν εκείνη που συντελέστηκε και στην περιοχή το 1710 – 1711 και στην ευρύτερη περιοχή Γιαννιτσών και Έδεσσας με αποτέλεσμα να γίνουν μεγάλες καταστροφές στα χωριά. Τρία χρόνια αργότερα, το 1714, ο σουλτάνος διέταξε εναντίον των κλεφτών της περιοχής εκστρατεία τακτικού του στρατού και γενιτσάρων. Τα αποτελέσματα της κεντρικής εξουσίας δεν ήταν και τόσο σημαντικά, αφού οι κλέφτες συνέχισαν να επηρεάζουν τη δημόσια ζωή του τόπου και να τοποθετούν πολλές φορές στις διοικήσεις των κοινοτήτων πρόσωπα της επιλογής τους18. Την περίοδο των ρωσοτουρκικών πολέμων 1767 – 1792, στην περιφέρεια Βοδενών (Εδέσσης), όπου εκκλησιαστικά υπαγόταν και η επαρχία Γουμένισσας, σημειώθηκε σημαντικό προεπαναστατικό γεγονός. Από τους πρωτεργάτες ήταν ο επιχώριος επίσκοπος Μελέτιος. Το 1772 έφθασε στη Μακεδονία ως πράκτορας των Ρώσων ο γιατρός Σωτήριος Λευκάδιος. Ήρθε σε συνεννόηση με τους Μακεδόνες οπλαρχηγούς, συγκρότησε σώμα 300 ανδρών, το οποίο μάλιστα από τους Ρώσους μεταφέρθηκε στη Μέση Ανατολή, και πήρε μέρος στην πολιορκία της Βηρυτού. Ο Λευκάδιος ήρθε σε συνεννόηση με τους επισκόπους της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, τους Εδέσσης Μελέτιο, Βεροίας Δανιήλ, Καμπανίας Θεόφιλο, Πλαταμώνος Διονύσιο, Σερβίων και Κοζάνης Θεόφιλο, συναντήθηκαν σε σύ63

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

Ο κλεφταρματολός Νικοτσάρας (1774 – 1807) σε ένα από τα προεπαναστατικά κινήματα έφθασε μέχρι τη Γουμένισσα.

σκεψη, στην οποία πήραν μέρος και πρόκριτοι των ιδίων περιοχών και αποφασίστηκε να συγκροτηθούν 25 στρατιωτικά αρματολικά σώματα για να δράσουν σε περίοδο εξέγερσης των χριστιανών19. Οι Οθωμανοί με την πάροδο του χρόνου πληροφορήθηκαν τα τεκταινόμενα και πρότειναν σφαγή Θεσσαλονικέων. Εγκατέστησαν 500 – 600 γιουρούκους, επέβαλαν φορολογίες, κατέστρεψαν περιουσίες. Η τρομερή αυτή κατάσταση πήρε τέλος το 1774 με την υπογραφή μεταξύ Τούρκων και Ρώσων της συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Οι απόπειρες ξεσηκωμού των χριστιανικών πληθυσμών είχαν σε κάθε περίπτωση δραματικές συνέπειες για τους πληθυσμούς αυτούς. Από τις μεγαλύτερες καταστροφές στον χώρο της Μακεδονίας επέφερε η στρατιά του πασά των Ιωαννίνων Αλή Τεπενενλή, η οποία ανερχόταν σε 16.000 Αλβανούς. Ο Αλή πασάς επεξέτεινε τη δράση του πέρα από τα όρια της δικαιοδοσίας του έχοντας ως στόχο να γίνει ο κυρίαρχος στην περιοχή. Διαλύθηκαν σώματα κλεφτών που προσπάθησαν να εμποδίσουν την προέλασή του. Πολλοί πολεμιστές, περισσότεροι από οκτακόσιοι, συνεννοήθηκαν με το στράτευμα του Ισμαήλ Μπέη των Σερρών, ο οποίος είχε πολύ κακές σχέσεις με τον Αλή των Ιωαννίνων. Μεταξύ των ετών 1797 και 1804 ο Αλή πασάς κατέλαβε τις πόλεις Έδεσσα, Κοζάνη, Βέροια και Νάουσα. Φαίνεται δεν επέφερε καταστροφές στην περιοχή Γιαννιτσών σεβόμενος την ιερότητα για τους μουσουλμάνους της πόλης. Διερχόμενος από την περιοχή έφθασε στη Φιλιππούπολη και τη Σόφια20. Στην περιοχή έδρασε ο κλεφταρματολός Νικοτσάρας (1771 – 1807). Έδρασε κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα. Συνεργάστηκε με γνωστούς καπεταναίους και τέθηκε στην υπηρεσία των Ρώσων με σκοπό να αγωνισθεί εναντίον των Τούρκων με την υποστήριξή τους. Ήρθε σε συνεννόηση με τον Ρώσο ναύαρχο Σενιάβιν, συγκέντρωσε 550 άνδρες, όρισε υπαρχηγό τον Μακεδόνα Καρατάσο έχοντας σχέδιο να διασχίσει τη βαλκανική και να φθάσει στη Ρωσία. Σε περίπτωση αποτυχίας του ο Σενιάβιν θα τον περίμενε στον κόλπο του Ορφανού. Στην περιοχή Παιονίας συναντήθηκε με τα στρατεύματα του πασά της Θεσσαλονίκης. Κατάφερε με τους άνδρες του να επιφέρει τον όλεθρο στους εχθρούς και τελευταία ενέργειά του ήταν να κάψει τα χάνια της Γουμένισσας για να μη βρουν καταφύγια οι επιζώντες.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Μετά μέσω ανατολικής Μακεδονίας έφθασε στον τόπο όπου είχε ορισθεί να συναντηθεί με τον σύμμαχό του ναύαρχο αλλά ο δεύτερος δεν τον περίμενε, γιατί οι Ρώσοι εν τω μεταξύ είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης με τους Τούρκους. Από εκεί κατέφυγε στις Σποράδες όπου συναντήθηκε με τους κυνηγημένους από τον πασά των Ιωαννίνων κλέφτες21. Φαίνεται ότι υπήρξαν στρατιωτικές τουρκικές επιχειρήσεις που προκάλεσαν εκτεταμένες καταστροφές καθώς υπάρχουν αναφορές ότι το 1700, μετά από καταστροφές και ερήμωση λόγω τουρκικών αντιποίνων, επανιδρύθηκε η Αξιούπολη από τους κατοίκους τριών γειτονικών χωριών, και ανήκε διοικητικά στον καζά της Γευγελής.

Η Επανάσταση του 1821 Με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 προκειμένου να αποτραπεί η εξάπλωση του επαναστατικού κινήματος οι Οθωμανοί μετακίνησαν πληθυσμούς από το Ικόνιο της Μικράς Ασίας – Τούρκους Κονιάρους– προς την Κεντρική Μακεδονία. Η πληθυσμιακή μεταβολή που επήλθε αποτυπώνεται στη σύσταση του πληθυσμού σε κάποια χωριά του καζά Αβρέτ Χισάρ (Γυναικόκαστρου). Παρά τις προσπάθειες αυτές με τις μετακινήσεις πληθυσμών σημειώθηκαν επαναστατικές κινήσεις το 1822, οι οποίες ενθαρρύνθηκαν από τις εξεγέρσεις στη Νάουσα και στον Όλυμπο. Κατά την περίοδο της μεγάλης επανάστασης των Ελλήνων το 1821 η περιοχή συνεπώς είχε συμμετοχή στα γεγονότα. Με διαταγή του Λουμπούτ πασά της Θεσσαλονίκης που έχει ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1821 επιτάχθηκαν οι ίπποι για τη μεταφορά ανδρών και εφοδίων σε άλλες περιοχές της επικράτειας. Δυο χρόνια αργότερα σε έγγραφο με ημερομηνία 21 Αυγούστου 1823 αναφέρεται, πως μετά από έρευνα σε σπίτια της Γουμένισσας, της Γρίβας και της Κάρπης βρέθηκαν 49 τουφέκια22. Άρα με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης η περιοχή ετέθη σε ασφυκτικό κλοιό από τους Οθωμανούς, και με εντολές του πασά της Θεσσαλονίκης, διεξήχθησαν έρευνες σε σπίτια, κατασχέθηκαν όπλα και έγινε συστηματικός εκφοβισμός των κατοίκων, προκειμένου να αποτραπεί κάθε επαναστατική ενέργεια διότι η Γρίβα θεωρείτο σημείο στρατηγικής σημασίας με επίκαιρη θέση. Η αντίσταση ελάμβανε διάφορες μορφές ώστε ο

Στην επανάσταση του Ολύμπου το 1878 συμμετείχαν και κάτοικοι της Παιονίας, (Πηγή, τ. ΜΑΚΕΔΟΝΊΑ, Ιστορία 3.000).

πασάς Θεσσαλονίκης εξέδωσε διαταγή βίαιου εξισλαμισμού των κατοίκων από το 1824 ως το 1832. Τοπικά υπήρχε επαναστατική κίνηση στην οποία ηγήθηκε ο Ζαφείριος Σταματιάδης από την Ειδομένη23, στη συνέχεια εντάχθηκε σε επαναστατικές ομάδες της Μακεδονίας. Επίσης, κατά την τοπική παράδοση, στο Πάικο είχε δράσει ο Αγγελής Γάτσος (1771 – 1839). Πολλοί μαχητές τον ακολούθησαν στον επαναστατικό του αγώνα σε όλη σχεδόν την Ελλάδα. Κάποια περίοδο, η περιοχή του Αξιού (Βαρδαρίου) και ο καζάς των Γιαννιτσών ήταν στην δικαιοδοσία του Τάσου Καρατάσου (1764 – 1830). Στην τοπική λαϊκή παράδοση διασώθηκαν αφηγήσεις για την καταστροφή της Νάουσας το 1822 από τους Τούρκους, στην επανάσταση της οποίας συμμετείχαν άνδρες της περιοχής, του κάμπου και των χωριών του Πάικου. Μετά την καταστολή επαναστατικών κινημάτων στη Χαλκιδική, τον Όλυμπο και το Βέρμιο, κάτοικοι από τη Μακεδονία αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες και ως πρόσφυγες να αναζητήσουν προστασία σε άλλους τόπους. Οι Μακεδόνες μαχητές που κατέφυγαν στη Νότια Ελλάδα συνέχισαν τον απελευθερωτικό αγώνα στο πλευρό των εκεί αγωνιστών. Αποτέλεσαν τον πυρήνα του πρώτου τακτικού στρατιωτικού σώματος της Ελλάδας. Άλλοι αγωνίστηκαν στο πλευρό παλιών οπλαρχηγών, όπως του Δια65

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ μετά στη Νότια Ελλάδα και πολέμησε σε αρκετές μάχες. Διακρίθηκε στη μάχη του Ανάλατου και στη μάχη του Κερατσινίου. Με τη λήξη της Επανάστασης εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στη Βοιωτία. Το 1854 πρωτοστάτησε στην εξέγερση του Ολύμπου και στην επανάσταση στη Μακεδονία και το 1878 αν και ήταν πλέον ογδοηκονταετής ο Γ. Ζαχείλας συμμετείχε στην επανάσταση της Μακεδονίας στην Πιερία. Πιθανόν να έδωσε την τελευταία του μάχη στην Καρίτσα Πιερίας. Η λαϊκή μούσα ύμνησε τον οπλαρχηγό από το Ειρηνικό με δημοτικό τραγούδι. Ο αγώνας πολλών συνεχίστηκε και μετά τη λήξη της Επανάστασης και τη δημιουργία του πρώτου ελληνικού κράτους που αναγνωρίστηκε το 1830. Είχαμε πολλά επαναστατικά κινήματα και πολλούς αγώνες μέχρι το 1912 – 13, έτη κατά τα οποία απελευθερώθηκε η Μακεδονία.

Μαγιαδάγ (Φανός), από τις πολυπληθέστερες μουσουλμανικές κοινότητες της περιοχής, (Πηγή, Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού).

Σχετικά με την καταστροφή οικισμών του Ν. Κιλκίς

Καρασινάν (Πλάγια), μουσουλμανικός οικισμός, Μάιος 1916, (Πηγή, Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού).

μαντή και του Καρατάσου. Έδωσαν μάχες σε όλη την επαναστατημένη Ελλάδα και οι επιτυχίες τους ήταν αξιόλογες. Άλλοι όπως αυτοί που συμμετείχαν στο επαναστατικό κίνημα της Βογδάντσας, κινήθηκαν προς βορρά και συναντήθηκαν με τα σώματα των Φαρμάκη και Υψηλάντη στη σημ. Ρουμανία, για να μεταφερθούν μετά από εκεί με καράβια στην Πελοπόννησο. Από το σημερινό χωριό Ειρηνικό, το οποίο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ονομαζόταν Καλύβια Γιαννελαίων, με πληθυσμό αποτελούμενο κυρίως από Σαρακατσάνους, αναφέρεται η οικογένεια των Ζαχειλαίων, η οποία ανέδειξε τον σπουδαίο οπλαρχηγό της Επανάστασης του 1821 Γεώργιο Ζαχείλα (1798 – 1878) που έδρασε στο Βέρμιο και στον Όλυμπο. Ο αδελφός του ήταν ο αρματωλός Δήμος Ζαχείλας και ο ίδιος πριν το 1821 δρούσε ως κλέφτης στον Όλυμπο. Με το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821 συμμετείχε στην εξέγερση του Ολύμπου με κρησφύγετο το σπήλαιο της Οξυάς, στον Κάτω Όλυμπο24. Κατέβηκε 66

Μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης του ʼ21 και τη συμμετοχή των Μακεδόνων σε αυτήν, οι Τούρκοι προχώρησαν σε αντίποινα, τα οποία ήταν πολλά και σκληρά. Για άλλη μια φορά έφεραν από τη Μικρά Ασία Γιουρούκους ή Κονιάρους. Κάποιοι από αυτούς εγκαταστάθηκαν σε χωριά του Ν. Κιλκίς γύρω από τον Αξιό, όπως στα Πλάγια, τον Φανό, το Χαμηλό25 και αποτέλεσαν συμπαγή πυρήνα μουσουλμάνων στη συγκεκριμένη περιοχή. Είναι γεγονός πως κατά τα δύο πρώτα έτη της Επαναστάσεως πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά της Μακεδονίας καταστράφηκαν. Στα νεότερα χρόνια (20ο αιώνα) από τους πρώτους που μίλησε για τη συμμετοχή των Μακεδόνων στον Μεγάλο Αγώνα ήταν ο Μακεδόνας στην καταγωγή καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αντώνιος Κεραμόπουλος με ομιλία του σε πανηγυρική συνεδρίαση της Ακαδημίας Αθηνών το 1938 επ’ ευκαιρία της Εθνικής Επετείου της 25ης Μαρτίου. Το έτος εκείνο ήταν πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών. Αναφέρει πως το 1821 στη Μακεδονία πυρπολήθηκαν 42 οικισμοί26 χωρίς την παρουσία σχετικού καταλόγου. Στηρίζεται σε επιστολή του Μπαϊράμ πασά προς τον ιεροδίκη Βέροιας μετά την καταστολή της Επανάστασης στη Μακεδονία το 1821. Ο πασάς έγραφε ...ότι εν τη Χαλκιδική και εν τη περιοχή Κίτρους και Αικατερίνης ...εξόντωσε και απάλειψεν εκ του προσώπου της

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο γης 42 πόλεις και χωρία των απίστων, και αυτούς μεν διεπέρασεν εν στόματι μαχαίρας, τας δε γυναίκας και τα τέκνα των εξηνδραπόδησεν, τα υπάρχοντά των διένειμε μεταξύ των πιστών νικητών, τας δε εστίας αυτών παρέδωκεν εις το πυρ και την τέφραν ώστε μήτε φωνή αλέκτορος να ακούηται πλέον εις αυτάς... Συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τα γεγονότα της Επανάστασης του 1821 στον Ν. Κιλκίς αναφέρονται σε καταστροφή οικισμών του. Ο Ι. Γ. Ξανθός27 απαριθμεί ως καταστραμμένους τους οικισμούς: ...Κιλκίς, τα Καλύβια Καρασούλι, το Αρτζάν, Αμάτοβον, Καλίνοβον, Τσιφλίκ Μαχαλά και Σέχοβον και την πληροφορία πως ήταν τσιφλίκια του Γιουσούφ Μουχλίς Πασά, γιου του Ισμαήλ Μπέη των Σερρών. Καταστράφηκαν το 1821, όπως και άλλοι οικισμοί, και ως τσιφλίκια διαφόρων πασάδων διατάχθηκε το 1828 η καταγραφή των περιουσιών αυτών με σκοπό την αποζημίωση των πασάδων28. Στα δημοσιευμένα οθωμανικά αρχεία Θεσσαλονίκης-Βέροιας που μετέφρασε, επιμελήθηκε και εξέδωσε ο Ι . Κ. Βασδραβέλλης και στον οποίο μας παραπέμπει ο Ι. Ξανθός, δεν αναφέρονται χωριά του Ν. Κιλκίς που καταστράφηκαν τη συγκεκριμένη περίοδο (1821), αλλά ούτε και της επόμενης περιόδου της Επανάστασης στον Όλυμπο και το Βέρμιο κ.ά. Τα χωριά για τα οποία έγινε ήδη λόγος αναφέρονται σε φιρμάνι που περιληπτικά παραθέτει ο Ι. Κ. Βασδραβέλλης29 στον οποίο παραπέμπουμε παραθέτοντας εντός παρενθέσεως τα νεότερα ονόματα των αναφερόμενων οικισμών του Νομού Κιλκίς: Φιρμάνιον, όπως καταγραφή η περιουσία του Σερραίου Γιουσούφ Μουχλίς πασά μερίμνη του βαλή Μουσταφά πασά. Δεν αναγράφεται η αιτία της δυσμενείας και της οργής του σουλτάνου. Ούτος ήτο υιός του Σερραίου Ισμαήλ μπέη, διορισθείς εις πολλάς υπηρεσίας και τελευταίος φρούραρχος Παλαιών Πατρών. Εν Θεσσαλονίκη ευρίσκετο πάντοτε εις την πρώτην γραμμήν των εργοληπτών και μισθωτών των δημοσίων πόρων, έχων επί σειρά ετών το χάσιον του Λαγκαδά κλπ., το οποίον διετήρει δι΄ αντιπροσώπου του, αποκτήσαντος και τούτου μεγάλην ισχύν και επιβολήν. Καταλαμβάνουν πολλάς σελίδας αι καταγραφείσαι πρόσοδοι των κτημάτων του. Είχεν επτά τσιφλίκια εις Κιλκίς (Κιλκίς, Καλύβα (υπήρχαν τουλάχιστον τρεις οικισμοί με το όνομα αυτό), Καρασούλι (Πολύκαστρο), Αρτζάν (Κάστρο), Καλίνοβον (Σουλτουγιαννέικα), Τσιφλίκ Μαχαλέ (Λαγκαδοχώρι Ποντοκερασιάς) και Σέχοβον (Ειδομένη) και την διαχεί-

ρησιν άλλων δέκα (Μπογδάντσα στα Σκόπια), Ματσίκοβο (Εύζωνοι), Μπογρότς (στα Σκόπια), Μπαγιάλτζα (Πλατανιά), Μπαζάρ (;), Λάρια (;), Γευγελή (στα Σκόπια), Σμικοβίτσα (στα Σκόπια), Σερεμετλή (Φανάρι) και Ροδοβίτσα (;). Επίσης την διαχείρισιν των τσιφλικιών Αλή Χοτζαλάρ (Μικρόκαμπος), Αποστολάρ (Απόστολοι), Κιρέτς (Χωρύγι), Χίρσοβον (Χέρσο), Γκαρμποσέλ Καστανιές), Κοζά-Αραμλή (Χερσοτόπι), Κιλιντίρ (Καλίνδρια), Ερεκλί (Κορομηλιά), Καρά Χουσείν (;) Τσολεκτσή (Διπόταμος) κλπ. Τα χωρία επίσης του χασίου Λαγκαδά, Ζουμπάτες, Κλίσαλην, Πολύγυρον, Νικήτην, Σουπουτνίκια, Ορμύλιαν, Συκιάν, Παλιοχώραν κλπ. Διεχειρίζετο επίσης τας αλυκάς Κίτρους και Καραμπουρούν και είχεν λαμβάνειν παρά χωρικών πλείστα όσα ποσά. Εις την σελίδαν 22 υπάρχει αναφορά του ιεροδίκου περί της αποστολής των βιβλίων της καταγραφής και της διαχειρήσεως του διαχειριστού Χουσείν εις Κωνσταντινούπολιν. Αι πρόσοδοι αυτού ανέρχονται εις 845.810 γρόσια. Χρονολ. Τζεμάζη ουλ Εβέλ 1244 (1829 – 1830) Άρα στο συγκεκριμένο έγγραφο δεν αναφέρονται καταστραμμένα χωριά του Ν. Κιλκίς την περίοδο της Επανάστασης του 1821, αλλά η καταγραφή της περιουσίας του Γιουσούφ Μουχλίς πασά, ο οποίος περιήλθε στη δυσμένεια του Σουλτάνου. Η περιουσία του εκτεινόταν σε όλον τον Ν. Κιλκίς. Οι συγγραφείς που αναφέρονται στον Νομό Κιλκίς και τα καταστραμμένα χωριά του κατά την Επανάσταση, είναι φανερό πως στηρίζονται σε αυτό το έγγραφο, παραθέτουν με την ίδια σειρά επτά, εκ των πολλών άλλων οικισμών του Νομού που αναγράφονται στο φιρμάνι. Η σχετική έρευνα ίσως μας δώσει στο μέλλον και άλλες πληροφορίες. Στη διάρκεια της Επανάστασης η Μακεδονία υπέφερε από τις αυθαιρεσίες και τις λεηλασίες Τούρκων και Τουρκαλβανών. Στη Δυτική Μακεδονία έδρασαν οι Ταφίλ Μπούζι και Αρσλάν Μπέης. Στην περιοχή του Κιλκίς και σε όμορες περιοχές έδρασε ο Σαμπάν Γκέκα. Την περίοδο 1824 – 1832, δηλαδή ενώ συνεχιζόταν η Επανάσταση σε περιοχές της Ελλάδας αλλά και μετά την κατάπαυση του πυρός και την αναγνώριση από τις τότε μεγάλες δυνάμεις του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, στη Μακεδονία είχαμε πολλούς και μάλιστα βίαιους εξισλαμισμούς. Αναφέρονται περιπτώσεις στις επαρχίες του Αβρέτ Χισάρ (Κιλκίς) και της Γουμένισσας30. 67

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σημειώσεις

1. Β. Δημητριάδης, Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή, Θεσσαλονίκη 1973, σ. 62 – 64. 2. Β. Δημητριάδης, «Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΚΑ(1980), Σύμμεικτα σ. 405 – 406. 3. Άλλα χωριά τους ήταν το Κισαλάρ (Αχλαδοχώρι), το Ασάρμπεη, το Νιδίρ (Άνυδρο), το Γιαγιάκιοϊ και η Καμάρτζα (Καλλίπολη). 4. Βακαλόπουλος Απόστολος, «Η θέση των Ελλήνων και οι δοκιμασίες τους υπό τους Τούρκους», ΙΕΕ, τ. Ι΄, σσ. 22 – 70. Μαρία Παπαγεωργίου, Παραμύθια από μύθους Αρχαίων Ελληνικών ποιητικών έργων που χάθηκαν και άλλα παραμύθια του Βλαχόφωνου χωριού Σκρα, Θεσσαλονίκη, 1984. 5. Αντ. Σιγάλας, Εκλαϊκευμένα μελετήματα, Αθήνα 1970, σ. 92. 6. Ό.π., σ. 73 – 75. 7. Ι. Κ. Βασδραβέλλης, Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, Α΄ Αρχείον Θεσσαλονίκης 1695 – 1912, Θεσσαλονίκη 1952, σ. 158 – 159. 8. Α. Σιγάλας, ό.π., σ. 83 – 84. 9. Β. Δημητριάδης, «Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΚΑ(1980), Σύμμεικτα σ. 375 – 462, ΕΜΣ. 10. Β. Δημητριάδης, «Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΚΑ(1980), Σύμμεικτα σ. 375 – 462, ΕΜΣ. 11. Προφανώς στο όνομα αυτού οφείλεται και η ονομασία του οικισμού (Καρασούλι), οπότε ανατρέπονται όλες οι υποθέσεις που έχουν διατυπωθεί σχετικά με την ετυμολογία της λέξης αυτής. Στη σλαβική βιβλιογραφία ο οικισμός αναφέρεται και με το όνομα Ραγγούνατς (Ragunats). Στο τούρκικο τεφτέρι που μελέτησε ο Β. Δημητριάδης αναφέρεται με το όνομα Ρογνοβίτσα (Raxnovitsa). 12. Χρήστος Π. Ίντος, Η Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς στα χρόνια της σκλαβιάς και η επανάσταση του 1821 στη Μακεδονία, Σύλλογος Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Παιονίας, Γουμένισσα 2021. Β. Δημητριάδης, «Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΚΑ(1980), Σύμμεικτα σ. 375 – 462, ΕΜΣ. 13. Α. Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας 1354 – 1833, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 263. 14. Ι. Κ. Βασδραβέλλης, «Οι πολεμικοί άνδρες της Μακεδονίας κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΆ 2 (1966), σ. 32 – 33 και 41 – 42. 15. Ό.π., σ. 100-101. 16. Ι. Κ. Βασδραβέλλης, ό.π., σ. 265-266. 17. Ό.π., σ. 407 – 408. 18. Ι. Κ. Βασδραβέλλης, Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1952, σ. 105 – 108. 19. Σχετικά για τον Μητροπολίτη Βοδενών Μελέτιο και τη δράση του βλέπετε και στο Κ. Γ. Σταλίδη, Ιερά Μητρόπολις Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας, τ. Α, Επίσκοποι, Έδεσσα 2006, σ. 209 – 217.

20. Α . Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας 1354 – 1833, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 458 – 487. 21. Τ α σχετικά με τον Νικοτσάρα στοιχεία και τη δράση του στην περιοχή μας είναι παρμένα από το έργο Ιωάννου Πετρώφ του εκ Μόσχας φιλέλληνος, Περίδοξος κλεφτουριά της Μακεδονίας, βιογραφίαι 28 κλεφταρματολών της, επιμ. Γ. Χ. Χιονίδης, Θεσσαλονίκη. Χρ. Π. Ίντος, Τα οικεία κοσμείν και σώζειν, όπου κείμενο «Ο Νικοτσάρας στην περιοχή του Αξιού», Κιλκίς 1999, σελ. 35 – 37. 22. Ι . Βασδραβέλλης, Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ελευθερίας αγώνας, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 305. 23. Χ ρ. Π. Ίντος, «Η συμβολή των Μακεδόνων στην Επανάσταση του 1821» στο Τα οικεία κοσμείν και σώζειν, σ. 37 – 44. Για τον Ζ. Σταματιάδη δεν υπάρχει τεκμηριωμένη βιβλιογραφία. Όσοι κάνουν αναφορά δεν αναφέρουν τις πηγές των πληροφοριών τους. Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος (επιστημονική επιμέλεια), Αφανείς, γηγενείς Μακεδονομάχοι, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2008, σελ. 93 που γίνεται αναφορά σε απογόνους του. 24. Α πομνημονεύματα Πολεμικά, Χριστόφορος Περραιβός, τόμος Β΄, Εκδόσεις Ανδρέου Κορομηλά, Αθήνα 1836, σελ. 13, 215. 25. Ι . Γ. Ξανθός, Ιστορία της Γευγελής και η εθνική δράσις των κατοίκων αυτής και των πέριξ χωρίων, Θεσσαλονίκη 1954, σ. 16. 26. Α. Κεραμόπουλος, «Οι Βόρειοι Έλληνες κατά το Εικοσιένα», ανάτυπο εκ των πρακτικών της Ακαδημίας Αθηνών, 13, ΙΓ-1938, σ. 14. 27. Ι. Γ. Ξανθός, Ιστορία της Γευγελής και η εθνική δράσις των κατοίκων αυτής και των πέριξ χωρίων, Θεσσαλονίκη 1954, σ. 16, όπου παραπέμπει στο Ι. Βασδραβέλλης, Α΄ Αρχείον Θεσσαλονίκης (χωρίς αναφορά σε σελίδα του έργου). 28. Ι. Γ. Ξανθός, Ιστορία της Γευγελής και η εθνική δράσις των κατοίκων αυτής και των πέριξ χωρίων, Θεσσαλονίκη 1954, σ. 16. Τα ίδια εξιστορούνται και στο έργο του Γ. Εχέδωρου, Ιστορία του Κιλκίς, 2η έκδοση, σ. 173, χωρίς παραπομπή σε πηγή, και στο δημοσίευμα του Χρήστου Καραθόδωρου, «Η Επανάσταση του 1821 στην ευρύτερη περιοχή του Κιλκίς», εφ. ΗΜΕΡΗΣΙΑ του Κιλκίς, Παρασκευή 25 Μαρτίου 2016, σ. 6, επίσης χωρίς παραπομπή. Οι ίδιες πληροφορίες απαντώνται και σε ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις, όπως στη Βικιπαίδεια π.χ. στο λήμμα «Πολύκαστρο», όπου γίνεται λόγος για καταστροφή του οικισμού το 1822. 29. Ι. Κ. Βασδραβέλλης, «Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας», Α΄ Αρχείον Θεσσαλονίκης 1695 – 1912, Θεσσαλονίκη 1952, Παράρτημα, περιλήψεις των εγγράφων του Αρχείου Θεσσαλονίκης των ετών Εγείρας 1245 – 1326 (1830 – 19120), σ. 513, πρώτο έγγραφο του κώδικα 222, σελ. 15 – 25. 30. Χρήστος Π. Ίντος, Η Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς στα χρόνια της σκλαβιάς και η Επανάσταση του 1821 στη Μακεδονία, Σύλλογος Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Παιονίας, Γουμένισσα 2021.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ1 Γενικά Μετά την Επανάσταση του 1821 στην οποία πήραν μέρος και οι Έλληνες των βορείων περιοχών, στη Μακεδονία σημειώθηκαν πολλά επαναστατικά κινήματα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Τα κινήματα αυτά αν και κράτησαν άσβεστη τη φλόγα της ελευθερίας και της εθνικής συνείδησης δεν πέτυχαν τον τελικό σκοπό τους. Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής εκείνης προσπάθησαν να εκμεταλλευθούν την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να διεισδύσουν στα Βαλκάνια. Οι Ρώσοι για να πετύχουν την πολιτική τους ενθάρρυναν τη Βουλγαρία να επεκτείνει τις βλέψεις της στη Βαλκανική. Κατά τη δεκαετία 1860 – 1870 οι Έλληνες ήρθαν αντιμέτωποι με τους Βούλγαρους, με αφορμή την ίδρυση βουλγαρικής εκκλησίας ανεξάρτητης από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η εκκλησιαστική διαμάχη υπέκρυπτε επί της ουσίας εθνική διένεξη με αντικειμενικό σκοπό τη μελλοντική κυριαρχία στις οθωμανικές κτήσεις της Μακεδονίας και της Θράκης. Η αυξανόμενη υποστήριξη της Ρωσίας προς τους Βούλγαρους βεβαίωνε μεν ότι το βουλγαρικό εθνικό κίνημα ήταν ετερόφωτο και πίσω από τα αιτήματα για εθνική εκκλησία κρύβονταν οι επεκτατικές βλέψεις της Ρωσίας, που ταυτίζονταν με τις διακηρύξεις των πανσλαβιστών, σημείωνε δε και την αφύπνιση των ίδιων των Βούλγαρων, που διέβλεπαν κινδύνους από την αφομοιωτική δύναμη του ελληνισμού. Η εξέλιξη και επιβολή των Βούλγαρων ως ιδιαίτερης εθνότητας περνούσε μέσα από την απόκτηση δικής τους Εκκλησίας. Από το 1867 ως το 1870 μια διελκυστίνδα προτάσεων και αντιπροτάσεων μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών αλλά και της ρωσικής και ελληνικής διπλωματίας, και της Υψηλής Πύλης, οδήγησαν στη σύσταση αυτόνομης βουλγαρικής εκκλησίας – Εξαρχίας με απόφαση της οθωμανικής κυβέρνησης που παρέκαμψε το Πατριαρχείο. Η τελευταία διάταξη του φιρμανίου, που προέβλεπε ότι

αν τα 2/3 των ορθόδοξων κατοίκων μιας εκκλησιαστικής περιφέρειας εκδήλωναν επιθυμία να υπαχθούν στην Εξαρχία, τότε αυτή μπορούσε να αποσπαστεί από το Πατριαρχείο με απόφαση της Πύλης, υπήρξε η πιο επίμαχη, γιατί δημιουργούσε πεδίο ανταγωνισμού και διεκδίκησης. Όπως ήταν φυσικό η διάταξη προκάλεσε αναστάτωση στον ελληνισμό. Με το βουλγαρικό εκκλησιαστικό σχίσμα και την ίδρυση της βουλγαρικής Εξαρχικής Εκκλησίας το 1870, ξέσπασε κύμα βουλγαρικής προπαγάνδας εθνικιστικού χαρακτήρα. Από την άλλη πλευρά δράση του αμερικανικού παράγοντα μέσω του αυστριακού προξενείου Θεσσαλονίκης στόχευσε στον προσηλυτισμό πολλών κατοίκων στον προτεσταντισμό και στην Ουνία μέσω Βούλγαρων Ουνιτών ιεραποστόλων. Το ελληνικό κράτος προχώρησε αρχικά στην ίδρυση συλλόγων με στόχο την πνευματική εξύψωση του υπόδουλου ελληνισμού όπως ο Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων (1869) και ο Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινούπολης (1861). Οι σύλλογοι μέσα σε μία πενταετία περίπου (1870 – 1875) ώθησαν στη σύσταση τοπικών πολιτιστικών συλλόγων στις πόλεις και κωμοπόλεις της Μακεδονίας, ενίσχυσαν και επέβλεψαν την καλή λειτουργία των σχολείων και μεριμνούσαν για την εθνική καθοδήγηση των κατοίκων2. Η πρώτη ελληνική αντίδραση στα βουλγαρικά σχέδια εκδηλώθηκε το 1878, όταν ιδρύθηκε η Μεγάλη Βουλγαρία που εκτεινόταν από τον Όλυμπο ως την Κωνσταντινούπολη. Αντέδρασαν ευρωπαϊκές δυνάμεις και με τη Συνθήκη του Βερολίνου ματαιώθηκαν τα σχέδιά τους. Αντέδρασε δυναμικά και ο ελληνισμός της Μακεδονίας και της Θράκης. Παράδειγμα η Επανάσταση του Ολύμπου το 1878 και η συγκρότηση επιτροπής για την ανακήρυξη της ένωσης της Μακεδονίας με την Ελλάδα. Στην επανάσταση εκείνη κινητοποιήθηκαν πολλοί Έλληνες μεταξύ των οποίων και κάτοικοι από τη Γουμένισσα, το Σκρα, την Κάρπη, την Καστα69

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

Ο Μακεδονομάχος λοχαγός Μ. Μωραΐτης, (Πηγή, ΜΜΑ).

νερή, τη Γρίβα και τα Μεγάλα Λιβάδια3. Οι Τούρκοι κατέπνιξαν το κίνημα. Άλλος τρόπος αντίδρασης ήταν η ίδρυση εθνικών σωματείων, συλλόγων, σχολείων και εκκλησιών που λειτουργούσαν με τις συνδρομές κατοίκων χωριών και πόλεων. Ήταν ο ειρηνικός τρόπος αντίδρασης στην ξένη προπαγάνδα. Ο ανταγωνισμός των δυνάμεων που ήθελαν να επικρατήσουν στη Μακεδονία με την πάροδο του χρόνου γινόταν όλο και μεγαλύτερος. Η αποτυχία των σχεδίων της Βουλγαρίας στη Μακεδονία τους οδήγησε σε ένοπλο αγώνα. Παράλληλα επειδή η δράση της Εξαρχίας δεν εξασφάλισε άμεσα και εντυπωσιακά αποτελέσματα εκδηλώθηκε εθνικιστική κίνηση από δασκάλους και διανοούμενους της Βουλγαρίας με στόχο να αναλάβουν την ηγεσία των πολιτικών δράσεων, η οποία οδήγησε στην ίδρυση της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης (Ε.Μ.Ε.Ο.) στη Ρέσνα το 1893 και δύο χρόνια αργότερα στη Σόφια συγκροτήθηκε η Ανώτατη Μακεδονική Επιτροπή που επικέντρωσε τις προσπάθειές της στη δημιουργία ένοπλων σωμάτων. Το μακεδονικό κίνημα έγινε αντικείμενο της ευρωπαϊκής διπλωματίας, ενώ Έλληνες 70

και Σέρβοι δεν άργησαν να συνειδητοποιήσουν τον κίνδυνο του βουλγαρικού επεκτατισμού4. Το 1903 στη Βορειοδυτική Μακεδονία οργάνωσαν τη λεγόμενη επανάσταση του Ίλιντεν (20 Ιουλίου). Το εγχείρημα απέτυχε, στάθηκε όμως αιτία να αφυπνισθεί το επίσημο ελληνικό κράτος και να στρέψει τα βλέμματά του προς τον μακεδονικό ελληνισμό. Από την ένοπλη τροπή που πήραν τα πράγματα αναστατώθηκε η ελληνική κοινή γνώμη. Στην Αθήνα συγκροτήθηκε το «Μακεδονικό Κομιτάτο» με πρόεδρο τον Δημήτριο Καλαποθάκη, διευθυντή της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ και δημιουργήθηκε έντονη φιλομακεδονική πατριωτική κίνηση, στην οποία πρωτοστάτησαν πολίτες και αξιωματικοί. Ιδρύθηκε η «Επίκουρος των Μακεδόνων Επιτροπή» με πρόεδρο τον μακεδονικής καταγωγής Στέφανο Δραγούμη. Η κυβέρνηση Θεοτόκη από το καλοκαίρι του 1903 άρχισε να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες. Ανάμεσα σε αυτές ήταν οι αναγνωριστικές περιοδείες στη Μακεδονία αξιωματικών με επικεφαλής τον Παύλο Μελά για να μελετήσουν την κατάσταση. Το 1904 ενώ βρισκόταν στη Μακεδονία σε περιοδεία, η ομάδα του δέχτηκε επίθεση και ο ίδιος σκοτώθηκε. Στα ελληνικά προξενεία Μακεδονίας και Θράκης τοποθετήθηκαν ικανότατοι διπλωμάτες, όπως ο Λάμπρος Κορομηλάς στη Θεσσαλονίκη και από το Πατριαρχείο νέοι και ικανοί ιεράρχες που προσέφεραν εθνικές υπηρεσίες. Διακρίθηκαν ο Γερμανός Καραβαγγέλης στην Καστοριά, ο Αιμιλιανός στα Γρεβενά, όπου μαρτύρησε, ο Γρηγόριος στη Στρώμνιτσα, τον οποίο οι Τούρκοι σκότωσαν το 1922 στο Αϊβαλί της Μικράς Ασίας, ο Χρυσόστομος Δράμας μετέπειτα Εθνομάρτυρας Σμύρνης. Την περίοδο 1903 – 1908 ήρθαν κρυφά στη Μακεδονία ανταρτικά σώματα με επικεφαλής Έλληνες αξιωματικούς. Έδρασαν στα βουνά, στους κάμπους και στη λίμνη των Γιαννιτσών, στον γνωστό Βάλτο. Έδρασαν οι Δαγκλής, Μαζαράκης-Αινιάν, Κακουλίδης, Σουλιώτης, Μωραΐτης, Κατεχάκης, Φραγκόπουλος, Εξαδάκτυλος, Σπυρομίλιος κ.ά. Ήρθαν εθελοντές από την Κρήτη, τη Μάνη και συγκρότησαν με ντόπιους καπετάνιους ανταρτικά σώματα. Ονομαστοί γηγενείς οπλαρχηγοί ήταν ο Κώττας από τη Φλώρινα, ο Λούκας, ο Γκόνος Γιώτας από τα Γιαννιτσά, ο Παντελής Παπαϊωάννου από τη Στρώμνιτσα, οι αδελφοί Δογιάμα από την Καστανερή του Πάικου, ο Σιωνίδης από τη Βογδάντσα κ.ά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο Στην επαρχία του Κιλκίς, πολύ πριν ξεσπάσει η διένεξη μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, υπήρξε έντονη δράση καθολικών, ουνιτών και προτεσταντών. Με ποικίλους τρόπους προσπάθησαν να προσηλυτίσουν τους κατοίκους της περιοχής στα δικά τους δόγματα. Κάτω από το θρησκευτικό ζήτημα υπόβοσκαν πλήθος διπλωματικών δραστηριοτήτων, αποτέλεσμα βλέψεων ξένων δυνάμεων στην περιοχή. Ιδιαίτερα εκείνη της Ουνίας, προετοίμασε το έδαφος για δράση στην ίδια περιοχή βουλγαρικής προπαγάνδας5. Δραστηριότητα ξένων δογμάτων είχαμε στην επαρχία Γιαννιτσών. Το φαινόμενο ήταν περιορισμένο και χωρίς αποτέλεσμα στην επαρχία Γουμένισσας, παρά τις έντονες κατά καιρούς πιέσεις και παρεμβάσεις. Τον περιορισμό της δράσης εκείνης στη Γουμένισσα τον αποδίδουμε στην ύπαρξη στην κωμόπολη δύο μοναστηριακών μετοχιών, της Μονής των Ιβήρων και της Μονής Ζωγράφου του Αγίου Όρους. Ήταν οι κύριοι πόλοι γύρω από τους οποίους συσπειρώθηκαν οι κάτοικοι όσο δυνάμωνε ο ανταγωνισμός Ελλήνων και Βουλγάρων6. Ένα τρίτο μετόχι, εκείνο του Παναγίου Τάφου, ήταν δημιούργημα του Αγιοταφίτη Αρχιμανδρίτη Χατζηπαύλου7, ο οποίος προσπάθησε να υπηρετήσει τα συμφέροντα της βουλγαρικής προπαγάνδας αλλά έχοντας έντονα τα στοιχεία του προσωπικού συμφέροντος απέτυχε, όπως απέτυχε και η ανάλογη δράση του μετοχιού της Μονής Ζωγράφου8. Για τα μετόχια θα γίνει λόγος στην παρούσα εργασία και στο κεφάλαιο της ιστορίας της τοπικής Εκκλησίας. Στο πλήθος των προπαγανδών που ασκήθηκαν στην περιοχή του Κιλκίς (Μητροπολιτική περιφέρεια Πολυανής-Καζάς Αβρέτ Χισάρ), στην επαρχία της Γουμένισσας (Καζάς Γιαννιτσών) εκτός από βουλγαρική πίεση αναφέρεται και η ρουμανική προπαγάνδα στα ορεινά χωριά του Πάικου, Λιβάδια, Κάρπη, Σκρα, Κούπα. Καταβλήθηκαν προσπάθειες ίδρυσης και λειτουργίας σχολείων και τοποθέτηση ιερέων και δασκάλων. Οι προσπάθειες και η δράση της σερβικής προπαγάνδας στην περιοχή ήταν μηδαμινές ως και ανύπαρκτες9.

Εκπαιδευτική δραστηριότητα Η εκπαιδευτική δραστηριότητα ήταν δείγμα όχι μόνο του μορφωτικού επιπέδου των κατοίκων της περιοχής αλλά και γενικότερα της πολιτιστικής τους κα-

τάστασης. Από το 1870 και μετέπειτα έχουμε έντονο ανταγωνισμό στην οργάνωση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Στην επαρχία της Γουμένισσας, μετέπειτα Παιονία, αναπτύχθηκε ιδιαίτερη εκπαιδευτική δραστηριότητα. Από νωρίς λειτούργησαν στην κωμόπολη και στην ύπαιθρο ελληνικά εκπαιδευτήρια. Δόθηκε ιδιαίτερη φροντίδα στην ανέγερση νέων, πρωτοβουλία της Μητρόπολης Βοδενών (Εδέσσης) και της τοπικής Ελληνικής Κοινότητας. Λειτουργούσε «Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα» από το 1874 και οι εκάστοτε διευθυντές των σχολείων ηγούνταν εθνικών δράσεων στην περιοχή10. Σχολεία λειτούργησαν στη Γρίβα, όπως και Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα από το 1874, στη Γοργόπη, στο Πέτροβο (Άγιο Πέτρο), στη Μπαροβίτσα (Καστανερή), στο Κοσίνοβο (Πολύπετρο), στο Πετγς (Πεντάλοφο), στην Τσερναρέκα (Κάρπη) και στο Τοσίλοβο (Στάθης)11. Η λειτουργία των σχολείων στα περισσότερα από τα χωριά δεν ήταν εύκολη υπόθεση ιδιαίτερα κατά την περίοδο της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγώνα. Διαπιστώνεται από επιστολή του Μητροπολίτη Βοδενών (Εδέσσης) Στεφάνου προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Αλέξανδρο12. Σημαντικό ρόλο στη δράση και στην οργάνωση του Αγώνα στη Γουμένισσα είχαν οι διευθυντές των ελληνικών σχολείων της κωμόπολης Γεώργιος Ν. Λαδακάκος, Μ. Δημάδης και Β. Νεράντζης. Για τον πρώτο γράφει ο Λ. Κορομηλάς προς το Υπουργείο των Εξωτερικών …την γενναιότητά του εξαίρει η νεολαία της Γουμέντσης…, για τον δεύτερο σημειώνει, ότι δείχνει ζωηρό ενδιαφέρον για τα σχολεία των γύρω χωριών και για τον τρίτο πως ήταν ...κατά πάντα αξιέπαινος και ακούραστος…13 Επίσης ο Λαδακάκος με επιστολή προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Αλέξανδρο, στις 2 Ιουνίου 1904, περιγράφει την κατάσταση στην κωμόπολη, τις απειλές των Βουλγάρων, την επικείμενη φορολογία που θα εισπραχθεί από τον κομιτατζή Αποστόλη την περίοδο των κουκουλιών, την εκπαιδευτική κατάσταση, τις επικείμενες σχολικές εξετάσεις, στις οποίες τον προσκαλεί να παραβρεθεί και το αίτημα των κατοίκων για την ενίσχυσή τους με όπλα14. Οι εκπαιδευτικοί που εργάστηκαν και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στην εθνική υπόθεση ήταν πολλοί. Κάποιοι είχαν μαρτυρικό τέλος, όπως ο Ιωάννης Πίτσουλας, θύμα της συμμορίας του Αποστόλη15.

Το σώμα του καπετάν-Λάζου Δογιάμα, (Πηγή, Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα).

Προτομές των Μακεδονομάχων αδελφών Δογιάμα στη Γουμένισσα.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

Ο δάσκαλος της Γουμένισσας Ι. Πίτσουλας.

Τα γεγονότα του Ίλιντεν και η περιοχή Η κινητικότητα των κομιτατζήδων οπλαρχηγών τις παραμονές του Ίλιντεν, της εξέγερσης που προετοίμαζαν για την ημέρα του Προφήτη Ηλία, 20 Ιουλίου 1903, η οποία συνίστατο στη δολοφονία πατριαρχικών προς εκφοβισμό και στην πίεση προσήλυτων να προσχωρήσουν στην Εξαρχία, εφαρμόσθηκε στα χωριά της Γουμένισσας αρχής γενομένης από εκείνα του όρους Πάικου: Όσιν (Αρχάγγελος), Κούπα και Λιούμνιτσα (Σκρα), όπως αναφέρει ο Βρετανός γενικός πρόξενος Sir Alfred Biliotti προς τον Βρετανό επιτετραμμένο J. B. Whitehead από τη Θεσσαλονίκη στις 26 Ιανουαρίου 190316. Δολοφονία εξέχοντα Πατριαρχικού είχαμε στο χωριό Γερακάρτσι (Γερακώνα) και απειλές κατά του ιε72

ρέα των Λιβαδίων παπα-Νικόλα. «…Τα χωριά στη νοτιοδυτική περιοχή της Γευγελής, Γοργόπ, Μποιέμιτσα, Μπογδάντσα, Μπόρες (ή Μπόγρος) Στογιάκοβο, Ματσούκοβο κλπ., (κάποια από αυτά ανήκαν και ανήκουν και σήμερα στην επαρχία Γουμένισσας) είναι μόνο εν μέρει Εξαρχικά, αλλά τα χωριά του Γιανιτσέ Bαρδάρ, Kρίβα (Γρίβα), Μπαρόβιτσα (Καστανερή), Τσερναρέκα (Κάρπη), Πέτγες (Πεντάλοφος), Ράμνα (Ομαλό), Πέτροβο (Άγιος Πέτρος) (όλα της επαρχίας Γουμενίσσης) μαζί με τα Κοφάλια (ή Κορφάλια) στη Θεσσαλονίκη είναι εξ ολοκλήρου Ορθόδοξα. Κανένα από αυτά ωστόσο, δεν δέχεται αυτή τη στιγμή πιέσεις από τις συμμορίες για να προσχωρήσει στην Εξαρχία ή να αποπέμψει τους Έλληνες δασκάλους του, αλλά έχουν δεχθεί την προειδοποίηση να βρίσκονται σε ετοιμότητα, ώστε να πάρουν όπλα, όταν τους δοθεί η ανάλογη εντολή σε λίγους μήνες. Στο μεταξύ απειλούνται με θάνατο αν τυχόν καταδώσουν τις συμμορίες, για την υποδοχή των οποίων έχουν διαταγή να διατηρούν ένα σπίτι και προμήθειες σε διαρκή ετοιμότητα….», σημειώνει στην επιστολή του ο Biliotti17. Ένας άλλος διπλωμάτης, ο Αυστριακός γενικός Πρόξενος Richard Hickel στις 21 Φεβρουαρίου 1903 από τη Θεσσαλονίκη γράφει προς τον A. Goluchowki: «….Αφού προετοιμασθεί αρκετά το φρόνημα (των χωρικών) –ως επί το πλείστον, όμως, με φοβερές απειλές (δολοφονίες πυρπολήσεις)– για το πολιτικό ιδανικό της απελευθέρωσης της Μακεδονίας, τότε προτρέπουν τους χωρικούς να βάλουν το χέρι τους με τρόπο εντελώς θεατρικό σʼ ένα μαύρο σταυρό και σʼ ένα περίστροφο και να ορκισθούν ότι θα λάβουν μέρος στην επόμενη εξέγερση. Πότε πότε τους λένε ότι είναι αδιάφορο για το κομιτάτο, αν αυτοί παραμένουν πατριαρχικοί ή όχι, όμως πολύ συχνότερα, παράλληλα με τη μύηση, συμβαδίζει και ο αναγκαστικός προσηλυτισμός (τους) στην Εξαρχία…» Η προπαγάνδα αυτή είχε προχωρήσει πολύ σε αρκετές περιοχές της Μακεδονίας μεταξύ των οποίων στην περιοχή Γουμένισσας. Φοβισμένοι οι κάτοικοι δεν δίνουν σωστές πληροφορίες, σημειώνει ο Αυστριακός διπλωμάτης18. Η προσπάθεια παρακίνησης των κατοίκων σε εξέγερση με τις συνθήκες που προαναφέραμε δεν ήταν οι καλύτερες και στην περιοχή του Κιλκίς, όπως διαπιστώνεται από επιστολή επίσης του Biliotti. Η επιστολή συντάχθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 25 Φεβρουαρίου 1903 και στάλθηκε στον J. Whitehead. Ο εξαναγκα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο σμός δεν μπορούσε να προετοιμάσει τους κατοίκους σε εξέγερση. Πέραν των άλλων είχαν τον φόβο των αντιποίνων από μέρους του τουρκικού στρατού19. Δεν πρέπει να λησμονούμε πως στην ίδια περιοχή, όπως και στις άλλες όμορες των Γιαννιτσών, της Γευγελής και του Κιλκίς, δρούσαν οι βοεβόδες Αργύρης, Αποστόλης και Γιοβάνης. Προερχόμενοι από την ευρύτερη περιοχή ήταν διώκτες Ελλήνων και με εκφοβισμούς σκορπούσαν την καταστροφή και τον θάνατο από όπου διέρχονταν20. Την άνοιξη του 1903 στη Θεσσαλονίκη δραστηριοποιήθηκε έντονα το βουλγαρικό κομιτάτο. Από τον Απρίλιο του ίδιου έτους είχαν αρχίσει δολιοφθορές και βομβιστικές ενέργειες οι οποίες αναστάτωσαν την πόλη και προκάλεσαν την επιβολή στρατιωτικού νόμου. Στην περιοχή του Κιλκίς είχαν προωθηθεί τα σώματα των Τσερνοπέεφ21, Ντέλτσεφ22 και Τσόπκο με 180 άνδρες. Περιπλανήθηκαν στους βάλτους της λίμνης Αματόβου για αρκετό καιρό περιμένοντας την εξέγερση. Αποτέλεσμα της αναβλητικότητας ήταν η καταστροφή της ομάδας του Τσόπκο στο Γραντεμπόρ, στο σημερινό Πεντάλοφο Θεσσαλονίκης23. Μετά το Ίλιντεν, 20 Ιουλίου, 2 Αυγούστου με το νέο ημερολόγιο, ημέρα του Προφήτη Ηλία και τα γνωστά γεγονότα στο Κρούσοβο, οι Τούρκοι εξαπέλυσαν διωγμό εναντίον των ομάδων των κομιτατζήδων που προκάλεσαν τα γεγονότα στη Δυτική Μακεδονία. Οι Τούρκοι στη Μακεδονία είχαν υπό επιτήρηση και παρακολούθηση τις ομάδες αυτές, πολλές από τις οποίες υπέστησαν ζημιές, όπως του Γιοβάν (Καρασούλη) στη λίμνη του Αματόβου24. Στο τέλος της ίδιας χρονιάς, στις 27 Δεκεμβρίου 1903, ο Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη Ευγένιος Ευγενιάδης έγραφε μεταξύ άλλων προς τον Έλληνα Υπουργό των Εξωτερικών Άθως Ρωμάνος: «...Αναγκαία κυρίως συγκρότησις συμμορίας εν τοις περιχώροις Γουμένιτζης, όπως δυνηθώμεν να συγκρατήσωμεν τα ορθόδοξα χωρία, απειλήσωμεν τα σχισματικά και επιτύχωμεν την εξόντωσιν έστω και μιας μόνο των τριών επικινδύνων συμμοριών...»25 Ήδη αναφέρθηκαν οι συμμορίες των Αργύρη, Αποστόλη και Γιοβάν. Αντίκτυπο στην περιοχή της Γουμένισσας είχε το κτήμα του Ραχμή Μπέη που βρισκόταν κοντά στη λίμνη των Γιαννιτσών. Ο ιδιοκτήτης συνδεόταν φιλικά με Έλληνες και βοηθούσε τον αγώνα τους. Τον είχε προσεγγίσει ο υπολοχαγός Κ. Μαζαράκης με τη βοήθεια του

δικηγόρου της Θεσσαλονίκης Μάρκου Θεοδωρίδη. Στο αγρόκτημα παρεχόταν άσυλο στα ελληνικά σώματα. Εκεί με τη βοήθεια του Μαζαράκη συγκροτήθηκε το σώμα του καπετάν-Γιωργάκη, Γεωργίου Πέτρο. Αρχικά είχε επιτυχίες αλλά λόγω της βαρυχειμωνιάς ήρθε στα πεδινά της Γουμένισσας, όπου στις 26 Δεκεμβρίου 1904 κοντά στο χωριό Πέτροβο (Άγιος Πέτρος) Παιονίας επιτέθηκε στη συμμορία του Αποστόλ Πετκώφ αιχμαλωτίζοντας δώδεκα κομιτατζήδες. Την επόμενη ημέρα μέσα στο ίδιο χωριό κυκλώθηκε από τον τουρκικό στρατό και μετά από μάχη παραδόθηκε26. Στη Γουμένισσα, από το 1891 την οργάνωση την είχε αναλάβει με πρόταση του Στέφανου Δραγούμη ο γιατρός Άγγελος Σακελλαρίου. Καταγόταν από τα Βίλια της Αττικής, είχε προσωπικούς δεσμούς με την οικογένεια του Δραγούμη και τον γαμπρό τους Παύλο Μελά. Το 1897 ο Σακελλαρίου απελάθηκε από τις τουρκικές Αρχές. Πήρε μέρος στον ελληνοτουρκικό πόλεμο, επέστρεψε και συνέχισε την οργάνωση του Αγώνα. Τραυματίστηκε από τους εξαρχικούς και το 1910 υπέκυψε27. Ο Σακελλαρίου με τις δράσεις και τις πρωτοβουλίες που ανέλαβε βρέθηκε στο στόχαστρο του Αποστόλ Πετκώφ. Ο γνωστός βοεβόδας με επιστολή του προς τους προκρίτους της Γουμένισσας απαιτούσε να δηλώσουν στις αρχές των Γιαννιτσών πως είναι Βούλγαροι, γιατί αν δεν το κάνουν θα τους σκοτώσει. Επιπλέον, απαιτούσε να διώξουν από την κωμόπολη τον γιατρό Αγγελάκη και κατέληγε: «…ελπίζω να μην με αναγκάσετε να εκτελέσω τις αποφάσεις μου…»28 Ο Σακελλαρίου, όπως και άλλοι τοπικοί παράγοντες, εργάστηκαν δραστήρια και κατά την ένοπλη φάση του αγώνα στη Γουμένισσα. Επιτεύχθηκε αυτό με τη δημιουργία και τη δραστηριοποίηση του «Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου», στον οποίο υπηρεσίες προσέφεραν οι δάσκαλοι Ιωάννης Άλλιος, Γ. Κρετσόβαλης και Βασίλειος Νεράντζης29. Γνωστές είναι οι επιστολές του Σακελλαρίου προς τη Μελπομένη Αυγερινού και τα όσα αυτή αναφέρει στο έργο της Μακεδονικά απομνημονεύματα τόσο για τον γιατρό, όσο και για τη δράση του στη Γουμένισσα και την αλληλογραφία του με εφημερίδες της Αθήνας και του εξωτερικού30. Στάθηκε αιτία επίσκεψης του Ίωνα Δραγούμη στην κωμόπολη και της εμψύχωσης του εκεί ελληνισμού με συμμετοχή του Έλληνα διπλωμάτη ως κουμπάρου στον γάμο του Α. Σακελλαρί73

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ μεγάλη συμπλοκή με αποτέλεσμα την πρόκληση πυρκαγιάς σε τμήμα της κωμόπολης. Περισσότερα από τριάντα σπίτια κάηκαν, οι ζημιές ξεπέρασαν τις 15.000 τουρκικές λίρες. Οι πρόκριτοι Γουμένισσας με επιστολή προς το Ελληνικό Προξενείο Θεσσαλονίκης ζήτησαν την ηθική στήριξη και την υλική βοήθεια του Εθνικού Κέντρου33, η οποία μετά από λίγο χρόνο ήρθε. Η κατάσταση στη Γουμένισσα και την επαρχία της το καλοκαίρι του 1904 περιγράφεται στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ34 του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ο ανταποκριτής υπογραμμίζει το μέγεθος των καταστροφών, τα όσα υπέφεραν οι κάτοικοι και σημειώνει: «…άλλο τι δεν πρέπει πράξωμεν αλλ’ η υπομονή ημών κατήντησε παροιμιώδης. Άλλοτε έλεγον ιώβειος τώρα θα είπωμεν και θα λέγωμεν μακεδονική…»

Ο Άγγελος Σακελλαρίου με τη Γουμενισσιώτισσα σύζυγό του, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

ου με τη Γουμενισσιώτισσα Μαρία Χατζηγιάννη και σε εκδήλωση προς τιμήν των ελληνικών γραμμάτων στις 30 Ιανουαρίου 1906.

Γεγονότα στη Γουμένισσα και η πυρκαγιά του 1904 Οι ληστρικές επιδρομές των κομιτατζήδων προς τη Γουμένισσα και τα χωριά της ήταν συχνές από την πρώιμη περίοδο του Αγώνα με σκοπό τον εκφοβισμό των κατοίκων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η δολοφονία γυναίκας και του παιδιού της31 από συμμορία, διότι οι χωρικοί δεν τους δέχθηκαν όπως έπρεπε32. Στις 19 Ιουνίου του 1904 η Γουμένισσα απειλήθηκε από μεγάλη πυρκαγιά μετά από συμπλοκή μελών της ομάδας του Αποστόλη με ομάδα Τούρκων οπλιτών. Οι κομιτατζήδες είχαν εισέλθει σε κατοικία βρισκόμενη στο δυτικό άκρο της κωμόπολης. Μόλις έγιναν αντιληπτοί ειδοποιήθηκε ο στρατός και άρχισε 74

Μνημείο Μακεδονομάχων στη Γουμένισσα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο νότια. Κατάρτισε σώμα πάλι με επίκεντρο το Κιλιντίρ και δράση στην περιοχή Κερκίνης, Ποροΐων και στην κοιλάδα της Στρώμνιτσας. Προέβη επίσης σε ενέργειες που απαιτούσαν αρκετά χρήματα, όπως είναι η ενοικίαση λιμνών και βοσκών μεταξύ των οποίων και η λίμνη Αματόβου35. Ένα από τα σώματα που συγκροτήθηκαν ήταν του λοχαγού Μιχαήλ Μωραΐτη (καπετάν-Κόδρου) με υπαρχηγό τον υπολοχαγό Σπυρίδωνα Φραγκόπουλο (καπετάν-Ζόγρα). Μετά την προσπάθεια του σώματος να προωθηθεί στην περιοχή Καρατζόβας και να δράσει και στη Γουμένισσα, συγκρούσθηκε με την ομάδα του κομιτατζή Αντών Γιοβάν με αποτέλεσμα την καταστροφή του σώματος Μωραΐτη στο Πάικο36 το 1905 από τον τουρκικό στρατό. Το ίδιο έτος στην περιοχή πέρασε το σώμα του Γεωργίου Κακουλίδη (καπετάν-Δράγα)37, το οποίο συγκρούσθηκε στα χωριά του Μαγιδάγ, Πλάγια και Φανός Παιονίας, με τον τουρκικό στρατό. Το 1906 στο Πάικο έδρασαν τα σώματα των Εμμανουήλ Κατσίγαρη, Χρήστου Κραπάνου (καπετάν-Πάνου Μελά) και στη θέση του σώματος Κακουλίδη του Χρήστου Παραντούνα (καπετάν-Καψάλη). Το ίδιο έτος έδρασε ως πράκτορας και οργανωτής ο Μ. Αναγνωστάκος (καπετάν-Ματαπάς), ανθυπασπιστής του πυροβολικού και απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής.

Η προτομή του Μακεδονομάχου Εμμανουήλ Κατσίγαρη στην Ειδομένη.

Επιζώντες Μακεδονομάχοι Παιονίας στη Γουμένισσα το 1930, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Η δράση ελληνικών ανταρτικών σωμάτων Ο Έλληνας πρόξενος στη Θεσσαλονίκη σε επιστολή του προς το Υπουργείο των Εξωτερικών και ημερομηνία 15 Ιανουαρίου 1905 αναφερόταν σε έναν γενικότερο σχεδιασμό διοργάνωσης και δράσης ελληνικών σωμάτων στη Μακεδονία. Μεταξύ των άλλων έγραφε, πως ελπίζει στη σύσταση σώματος που θα δράσει στην περιοχή της Αριδαίας μέχρι και των Λιβαδίων του Πάικου και της Γουμένισσας και στην ανασύσταση του σώματος Βογδάντσας που θα δράσει στην περιοχή του Κιλινδίρ (Καλλίνδρια Κιλκίς) καλύπτοντας το μεγαλύτερο μέρος της επαρχίας Πολυανής, από το Βλάδοβο προς βορρά μέχρι το Αμάτοβο (Άσπρο Παιονίας),

Ο Μακεδονομάχος υπολοχαγός Σ. Φραγκόπουλος, (Πηγή, ΜΜΑ).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ Το 1907 έδρασαν τα σώματα Παναγιώτη Κλείτου (καπετάν-Δίβρα), Λουκά Παπαλουκά38 και Γεωργίου Παπαδόπουλου (καπετάν-Νικηφόρου Β΄). Ο τελευταίος έπεσε νεκρός σε συμπλοκή με τον τουρκικό στρατό έξω από τη Γουμένισσα στις 20 Ιουνίου 1907. Τη δράση του επαινεί σε έκθεσή του ο Πρόξενος Θεσσαλονίκης Κοντογούρης39. Τη συμπλοκή με τον τουρκικό στρατό αναφέρει και ο Αυστριακός Πρόξενος Θεσσαλονίκης Bridge. Το επόμενο έτος ο Λ. Κορομηλάς γνωστοποίησε στο Υπουργείο Εξωτερικών τη διανομή περιστρόφων και όπλων εκ των οποίων 138 δόθηκαν στις περιοχές Κιλινδίρ και Γουμέντσης40.

Η δράση γηγενών οπλαρχηγών

Ο Μακεδονομάχος Παπαμανώλης από τον Άγιο Πέτρο, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Η προτομή του Μακεδονομάχου από τη Βογδάντσα Γεώργιου Καραϊσκάκη στους Ευζώνους.

Στα μικρότερα κέντρα του Αγώνα συγκαταλέγονται τα Μεγάλα Λιβάδια και ο Άγιος Πέτρος, χωρίς βέβαια να παραμελείται και να αγνοείται η μεγάλη προσφορά άλλων οικισμών, όπως ήταν το Σκρα, η Ειδομένη, τα Ρύζια, η Αξιούπολη, η Γρίβα, οι Εύζωνοι, η Ο Μακεδονομάχος Αθανάσιος Μπέτσης από την Κάρπη, (Πηγή, π. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ).

Καστανερή και η Κάρπη. Στα μικρότερα κέντρα που προαναφέρθηκαν υπήρξε δράση πολιτοφυλάκων και οργάνωση οπλαρχηγών. Μπορεί ο βοεβόδας Αποστόλης να καταγόταν από την Αξιούπολη, αλλά στην ίδια κωμόπολη πολλοί πρόκριτοι εργάστηκαν δραστήρια ως πράκτορες, οδηγοί, σύνδεσμοι και πολιτοφύλακες. Από την Καστανερή προέρχονταν οι καπεταναίοι Λάζος και Γκόνος Δογιάμας και τα αδέρφια τους, από την Κάρπη ο Αθανάσιος Μπέτσης, από τα Λιβάδια οι Στέργιος Ναούμ και Νικόλαος Νέσιος. Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης και ο Μιχάλης Σιωνίδης από τη Βογδάντσα, ο Γκόνος Πελτέκης από τον Αρχάγγελο, ο Γεώργιος Ράμναλης από το Ίσωμα, ο Παντελής Παπαϊωάννου από το Κολέσινο της Στρώμνιτσας. Έδρασαν από το Πάικο και την Κερκίνη ως τον βάλτο των Γιαννιτσών. Ο Γκόνος Πελτέκης από τον Αρχάγγελο εντάχθηκε στο σώμα του καπετάν-Κόδρου (Μ. Μωραΐτη), γρήγορα αναδείχθηκε ομαδάρχης και διμοιρίτης. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες και σε μεγάλη συμπλοκή με τον τουρκικό στρατό το 1906 μεταξύ Λιβαδίων και Σκρα έχοντας μαζί του τον οπλαρχηγό Νικόλαο Νέσιο από τα Λιβάδια. Φυλακίσθηκε στο Επταπύργιο Θεσσαλονίκης, αποφυλακίσθηκε το 1908. Συνέχισε τη δράση του και

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο στα μετέπειτα χρόνια41. Οι οπλαρχηγοί που προαναφέρθηκαν ήταν γηγενείς, δίγλωσσοι, ελληνόφωνοι-σλαβόφωνοι ή ελληνόφωνοι – βλαχόφωνοι με πίστη και αφοσίωση στο Πατριαρχείο και στην ελληνική ιδέα. Κάποιοι στην πρώιμη περίοδο του αγώνα ακολούθησαν ομάδες κομιτατζήδων, γιατί υπήρξε αντίληψη και πρώτη εντύπωση πως ο αγώνας ήταν εναντίον των Τούρκων. Όταν έγιναν φανερές οι προθέσεις των κομιτατζήδων και ιδιαίτερα μετά το Ίλιντεν, δημιούργησαν τα δικά τους ανταρτικά σώματα και αγωνίσθηκαν για την προάσπιση του μακεδονικού ελληνισμού. Στις αρχές Ιουλίου 1908 όταν εκδηλώθηκε το κίνημα των Νεότουρκων, η Ελληνική κυβέρνηση εν αναμονή των εξελίξεων και για την προστασία των οπλαρχηγών τους προέτρεψε να καταφύγουν στην Αθήνα και ορισμένοι αποχώρησαν και φιλοξενήθηκαν στο Άσυλο των Μακεδόνων. Οι Νεότουρκοι ωστόσο παρά τις αρχικές εξαγγελίες αφού κατέλαβαν την εξουσία άρχισαν διώξεις σε βάρος των Ελλήνων στη Μακεδονία, ενώ επαναδραστηριοποιήθη-

καν και βουλγαρικές ένοπλες ομάδες. Η κατάσταση όπως εξελισσόταν για τον ελληνισμό της Μακεδονίας ήταν ζοφερή. Η ελληνική κυβέρνηση σε μια προσπάθεια διατήρησης φιλικών σχέσεων με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και το νέο καθεστώς των Νεοτούρκων απέτρεπε την επιστροφή των Μακεδονομάχων. Ωστόσο πολλοί επέστρεψαν και δραστηριοποιήθηκαν για την προστασία των ελληνικών πληθυσμών από Βούλγαρους κομιτατζήδες και Νεότουρκους πλέον. Βίαια επεισόδια σε βάρος ντόπιων Ελλήνων από κομιτατζήδες και Νεότουρκους τον Μάιο του 1911 θορύβησαν τους αγωνιστές, που επιχείρησαν με τη δράση τους να αποτρέψουν την τρομοκρατία σε βάρος των ελληνικών πληθυσμών αλλά και την οικονομική τους εξαθλίωση. Στον χώρο των γηγενών ιερωμένων ξεχώρισαν πολλοί για την προσφορά και τον πατριωτισμό τους. Στο κεφάλαιο στο οποίο γίνεται λόγος για την τοπική Εκκλησία συμπεριλαμβάνονται πληροφορίες για την προσφορά και τη δράση τους κατά τον Μακεδονικό Αγώνα.

1. Μ έρος του κεφαλαίου αυτού συμπεριλήφθηκε στην εισήγησή μας, «Κέντρα οργάνωσης και δράσης των Ελλήνων στον Ν. Κιλκίς κατά την τελευταία περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα», στο επιστημονικό συνέδριο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, εκατό χρόνια από το θάνατο του Παύλου Μελά, 12 – 13 Νοεμβρίου 2004. Τα πρακτικά του συνεδρίου δημοσιεύθηκαν στη σειρά Μακεδονική Βιβλιοθήκη, αρ. 100, της ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 2006. Επίσης για πληροφορίες σχετικά με τον Μακεδονικό Αγώνα στην Παιονία βλέπετε στο Σύλλογος Γουμενισσιωτών Θεσσαλονίκης, «Ο Μακεδονικός Αγώνας στην επαρχία Παιονίας», πρακτικά συνεδρίου 20 και 21 Οκτωβρίου 2001, Θεσσαλονίκη 2002. 2. Ευάγγελος Κωφός, «Το ελληνοβουλγαρικό ζήτημα», ΙΕΕ, τ. ΙΓ΄, σ. 298 – 365. 3. Κ. Απ. Βακαλόπουλος, «Η εθνική δράση των Γεωργίου και Ιωάννου Ξάνθου (Γευγελή) και του Αλέξανδρου Ζουμέτικου (Μοναστήρι) κατά τον Μακεδονικό Αγώνα», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ τ. 8 / 1981, σ. 396, ΕΜΣ. 4. Ιωάννης Μαζαράκης, «Η Μακεδονία στις παραμονές του Αγώνα», ΙΕΕ, τ. ΙΔ΄ σ. 220 – 254. 5. Α. Α. Αγγελόπουλος, Αι ξέναι προπαγάνδαι εις την επαρχίαν Πολυανής κατά την περίοδον 1870 – 1912, Θεσσαλονίκη 1973. 6. Χρ. Π. Ίντος, «Εκκλησιαστικά μετόχια στη Γουμένισσα», Πρακτικά ΚΔ΄ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου, της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας (30 / 5 – 1 / 6 / 2003), Θεσσαλονίκη 2004, σ. 391 – 416. 7. Ο Χατζηπαύλος καταγόταν από το Κονίκοβο, σημερινή Στίβα ή Δυτικό της επαρχίας Γιαννιτσών. Μόνασε στη Μονή Ζωγράφου του

Αγίου Όρους και στα Ιεροσόλυμα. Διετέλεσε Hγούμενος στη Μονή Κρατόβου, ίδρυσε στη Γουμένισσα μετόχι του Παναγίου Τάφου και ήταν όργανο της εξαρχίας. Με την ιδιότητά του αυτή έδρασε στην Έδεσσα, στη Θεσσαλονίκη, στη Γουμένισσα και γενικά στην επαρχία Γιαννιτσών. Του είχε δοθεί η υπόσχεση πως θα γίνει ο εξαρχικός Μητροπολίτης της Έδεσσας αλλά αυτό δεν επιτεύχθηκε ποτέ. Βλ. Τ. Κ. Καράτζαλης – Δ. Β. Γόνης, Κώδιξ της αλληλογραφίας του Βοδενών Αγαθαγγέλου, Αγώνες του Αγαθαγγέλου κατά του Βουλγαρισμού (1870 – 1871), Θεσσαλονίκη 1974, σ. 34 – 36 και σημ. 1, Α. Ε. Καραθανάση – Α. Δ. Σατραζάνη, Πρακτικά του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου της Έδεσσας (1872 – 1874), Θεσσαλονίκη 1991, σ. 19, σημ. 53. 8. Χρ. Π. Ίντος, ό.π., παραπομπή 4. 9. Έκθεσις του Γενικού Επιθεωρητού των Ελληνικών Σχολείων Δ. Σάρρου περί Κιλκισίου και Κιλινδηρίου (επίσκεψις 21 Μαρτίου 1926). Από το αρχείο Γ. Τουσίμη, ο οποίος μας έδωσε αντίγραφο της έκθεσης. 10. Χ ρ. Π. Ίντος, Η εκπαίδευση στη Γουμένισσα και στην ευρύτερη περιοχή του Ν. Κιλκίς κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας 1870 – 1912, Θεσσαλονίκη 1993. Επίσης στα έργα Σ. Ι. Παπαδόπουλος, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 75 – 76, Α. Ε. Καραθανάσης – Α. Δ. Σανταζάνης, Πρακτικά του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου της Έδεσσας (1872 – 1874), σ. 35, 49, Χρήστος Π. Ίντος, «Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι στη Γουμένισσα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας», Μαχητής του Κιλκίς, φ. 27 / 1 και 3 / 2 / 2004. 11. Χ ρ. Π. Ίντος, ό.π., σ. 60 – 61.

Η προτομή του καπετάν Μιχάλη Σιωνίδη.

Σημειώσεις

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

Σημειώσεις

12. Α. Ε. Καραθανάσης – Α. Δ. Σατραζάνης, ό.π., σ. 25, σημ. 87. 13. Τιμ. Ι. Τιμοθεάδης, Η παιδεία στον καζά Γιαννιτσών, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 178 – 179 και Ι. Θ. Μπάκας, «Όψεις της εκπαιδευτικής δραστηριότητας της Γουμένισσας κατά τον Μ.Α.» στο Ο Μακεδονικός Αγώνας στην επαρχία Παιονίας, σ. 204 – 205. 14. Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Οι απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα 1903 – 1904, 100 έγγραφα από τα Αρχεία του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 177 – 179. 15. Χρ. Π. Ίντος, «Εκπαίδευση και εκπαιδευτικοί στη Γουμένισσα και στην επαρχία της κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα», στο Ο Μακεδονικός αγώνας στην επαρχία Παιονίας, πρακτικά, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 21 – 41. Επίσης βλέπετε του ιδίου, Ιωάννης Πίτσουλας, ο δάσκαλος που θυσιάστηκε για τη Μακεδονία, Γουμένισσα 2000, και Τα σχολεία μας από την ίδρυσή τους ως το 2000, Κιλκίς 2004. 16. Τα γεγονότα του 1903 στη Μακεδονία μέσα από την ευρωπαϊκή διπλωματική αλληλογραφία, Εισαγωγή Βασίλης Κ. Γούναρης, Επιμέλεια – Σχολιασμός: Βασίλης Κ. Γούναρης, Άννα Α. Παναγιωτοπούλου, Άγγελος Α. Χοτζίδης, Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 119 – 121. 17. Ό.π., σ. 120. 18. Ό.π., σ. 127. 19. Ό.π., σ. 130. 20. Ο Ιβάν Ορτζάνωφ Καρασούλη, ήταν αρχηγός σώματος κομιτατζήδων και έδρασε στις περιοχές Γουμένισσας, Γευγελής και Καρατζόβας. Σκοτώθηκε σε συμπλοκή με τον τουρκικό στρατό τον Ιούλιο του 1905 στα Λιβάδια του Πάικου. Ο Αποστόλ (Τερζίεφ) Πετκώφ γεννήθηκε στην Αξιούπολη στις 6 Μαΐου του 1869. Το 1897 έγινε αρχηγός της Ε.Μ.Ε.Ο. και εξελίχθηκε στον πλέον φημισμένο βοεβόδα. Ήταν το φόβητρο των κατοίκων της Κεντρικής Μακεδονίας και αποκαλούνταν «Ο ήλιος του Βαρδαρίου». Σκοτώθηκε το 1911 στις Αμπελιές των Γιαννιτσών σε ενέδρα που έστησαν με κίνητρο τα χρήματα του κομιτάτου που έφερε και την αμοιβή της επικήρυξης από τους Τούρκους και τους Έλληνες. Ο Αργύρ Μανασίεφ γεννήθηκε στην Ειδομένη το 1873, μυήθηκε στη βουλγαρική επαναστατική οργάνωση από τον Γκότσε Ντέλτσεφ με τον οποίο γνωρίσθηκε το 1894. Πέθανε στην Γκόρνα Τζουμαγιά (Μπλαγκόεφ Γκρατ) της Βουλγαρίας στις 7 / 9 / 1932. Βλ. σχετικά Η Ελληνική αντεπίθεση στη Μακεδονία (1905 – 1906), 100 έγγραφα από το Υπουργείο των Εξωτερικών της Ελλάδος, Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 117 – 118, σημ. 38, 39, 40 και Η Μακεδονική Θύελλα, τα πύρινα χρόνια 1903 – 1907, σ. 224 – 233. 21. Τσερνοπέεφ, Βούλγαρος στρατιωτικός με μεγάλη δράση σε ομάδες κομιτατζήδων. Έγινε βοεβόδας στην τσέτα του Κιλκίς. ΜΜΑ, Η Ελληνική Αντεπίθεση στη Μακεδονία (1905 – 1906), Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 112, υποσ. 32. 22. Ο Γκότσε Ντέλτσεφ (1872 – 1903) γεννήθηκε στο Κιλκίς και σπούδασε στη στρατιωτική σχολή της Σόφιας. Ήταν μέλος της ΕΜΕΟ και διετέλεσε αντιπρόσωπός της στη Σόφια. Δολοφονήθηκε ύστερα από προδοσία στις Καρυές Σερρών. ΜΜΑ, Τα γεγονότα του 1903 στη Μακεδονία, σ. 60, υπ. 54. 23. Ι . Κ. Μαζαράκης – Αινιάν, Ο Μακεδονικός Αγών, Αθήνα 1981, σ. 36 – 38.

24. Ό .π., σ. 42. 25. Μ ουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Οι απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα, 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 122. 26. Ι . Κ. Μαζαράκης – Αινιάν, ό.π., σ. 74. 27. Η Ελληνική αντεπίθεση στη Μακεδονία (1904 – 1905), 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα, ό.π., Θεσσαλονίκη 1997, σ. 149, υποσ. 79. 28. M. Paillares, H Μακεδονική θύελλα, τα πύρινα χρόνια 1903 – 1907, μετάφραση Β. Καρδιόλακα, εισαγωγή – σχόλια Κ. Α. Βακαλόπουλος, πρόλογος Στ. Παπαθεμελής, σ. 388. 29. Ι. Θ. Μπάκας, ό.π., σ. 207 και Χρ. Π. Ίντος, Φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι στη Γουμένισσα κατά την περίοδο 1870 – 1912, εφημερίδα Μαχητής του Κιλκίς, φύλλα 3ης και 10ης Φεβρουαρίου 2004. 30. Μ . Κ. Αυγερινού, Μακεδονικά Απομνημονεύματα, εν Αθήνεσι 1914. 31. Π ρόκειται για τη Μαρία Πούλκα, σύζυγο Γεωργίου Πούλκα, κατοίκου Γουμένισσας, και του παιδιού της. Τα ονόματα των θυμάτων είναι γραμμένα στο μνημείο Μακεδονομάχων Γουμένισσας, το οποίο δεσπόζει στην ομώνυμη πλατεία, καθώς και στο μνημείο στον τόπο απαγχονισμού του δασκάλου Ιωάννη Πίτσουλα από την ομάδα του Αποστόλ, στο πρώτο χιλιόμετρο της επαρχιακής οδού Γουμένισσας-Γιαννιτσών. 32. M Paillares, ό.π., σ. 393. 33. Μ ουσείο του Μακεδονικού Αγώνα, Οι απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα, 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 189 – 191. 34. Ε ΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, φ. 36 / 25 – 9 – 1904, ανταπόκριση εκ Βοδενών. 35. Α ΥΕ 1905, ΑΑΚ / Β, Προξενείο Θεσσαλονίκης, αρ. ιδιαίτ. πρωτ. 66, συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, Η Ελληνική αντεπίθεση στη Μακεδονία (1905 – 1906), 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, σ. 88 – 90. 36. Α ΥΕ 1905, ΑΑΚ / Β, Προξενείο Θεσσαλονίκης αρ. ιδιαίτ. Πρωτ. 150, ό.π., σ. 148 – 150. Ο λοχαγός Μιχαήλ Μωραΐτης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1856. Πήρε μέρος στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Από τον Οκτώβριο του 1904 εργάσθηκε στο Ελληνικό Προξενείο Θεσσαλονίκης και τον Απρίλιο του 1905 τέθηκε επικεφαλής ανταρτικού σώματος (υποσ. 77). Ο υπολοχαγός Σπυρίδων Φραγκόπουλος γεννήθηκε το 1879 στη Ζάκυνθο (υποσ. 78). 37. Ο Γ. Κακουλίδης ήταν υποπλοίαρχος του ελληνικού ναυτικού, είχε συνεργασθεί με τον Κορομηλά στη Φιλιππούπολη, μετεκπαιδεύτηκε στο ρωσικό ναυτικό και προσέφερε από πολλές θέσεις υπηρεσίες στην πατρίδα. 38. Γενικόν Επιτελείον Στρατού, Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, Αθήναι 1979, σ. 169, 181 – 182, 228 – 229, 296. 39. Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα, Η τελευταία φάση της ένοπλης αναμέτρησης στη Μακεδονία (1907 – 1908), 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 92 – 3. 40. Α ΥΕ 1905, ΑΑΚ / Β Προξενείο Θεσσαλονίκης, αρ. ιδιαίτ. Πρωτ. 115, ό.π., σ. 127 – 128. 41. Ι . Γ. Ξανθός, Ιστορία της Γευγελής, Θεσσαλονίκη 1954, σ. 113.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ (1912 - 1913) ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ1 Λίγο πριν τον πόλεμο, η καταστροφή της Γρίβας2 Τον Οκτώβριο του 1912 η Γρίβα, μεγάλο χωριό της τότε επαρχίας Γουμενίτσης, υπέστη μια από τις μεγαλύτερες καταστροφές της ιστορίας της. Είναι γεγονός πως και μετά τη λήξη του Μακεδονικού Αγώνα (1904 – 1908) και την επανάσταση των Νεότουρκων στη Θεσσαλονίκη το 1908, συνεχίστηκε η δράση κομιτατζήδων. Δημιουργούσαν επεισόδια ιδιαίτερα στην ύπαιθρο φέρνοντας τους χωρικούς σε απόγνωση και αδιέξοδο. Η ειδησεογραφία της εποχής αναφέρει πως την επαρχία Γιαννιτσών λυμαίνονταν συμμορίες, στις οποίες είχαν ενταχθεί και λιποτάκτες του τουρκικού στρατού. Περιφερόμενες εξωθούσαν τους κατοίκους των χωριών σε απείθεια προς τις Αρχές. Τέτοια συμμορία, εκατό περίπου ανδρών, την Παρασκευή 28 Σεπτεμβρίου / 10 Οκτωβρίου 1912 επιτέθηκε εναντίον του αστυνομικού σταθμού Κρίβας (Γρίβας) Γουμενίτσης. Οι χωροφύλακες αντιστάθηκαν, μην μπορώντας να τους εκβάλουν ζήτησαν ενισχύσεις από τις τουρκικές Αρχές Γουμένισσας και Γιαννιτσών. Όταν έφθασαν, όλη την ημέρα, Σάββατο 29 Σεπτεμβρίου / 11 Οκτωβρίου, ανταλλάσσονταν πυρά. Το χωριό μετατράπηκε σε πεδίο μάχης με απώλειες και από τις δύο πλευρές. Τις βραδινές ώρες της ίδιας ημέρας η συμμορία επωφελούμενη από το σκότος προσπάθησε να βγει από το χωριό αλλά μην μπορώντας να σπάσει τον κλοιό των χωροφυλάκων αναγκάστηκε να οχυρωθεί εκ νέου σε σπίτια του οικισμού. Ο επικεφαλής των τουρκικών δυνάμεων έστειλε μήνυμα πως εάν εντός ελαχίστων ωρών δεν παραδοθούν θα πυρπολήσει ολόκληρο το χωριό. Η συμμορία δεν υπάκουσε και η μάχη συνεχίστηκε. Κυριακή 30 Σεπτεμβρίου / 12 Οκτωβρίου, έφθασε από τη Θεσσαλονίκη δύναμη 600 ανδρών με δύο τηλεβόλα και περικύκλωσε τον οικισμό. Η συμμορία οχυρωμένη σε πέτρινα

σπίτια του οικισμού πυροβολούσε εκ του ασφαλούς τους χωροφύλακες και φαίνεται πως ήταν αποφασισμένη να συνεχίσει παρά να παραδοθεί. Ο διοικητής έστειλε νέο μήνυμα πως αν δεν παραδοθούν οι οχυρωμένοι θα βγάλει από το χωριό τα γυναικόπαιδα και τους ειρηνικούς πολίτες και θα το πυρπολήσει. Οι τελευταίες πληροφορίες της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης το απόγευμα εκείνο ήταν πως τα τηλεβόλα στήθηκαν γύρω από το χωριό και ήταν έτοιμα να δράσουν. Επίσης ο μηχανοδηγός αμαξοστοιχίας που πέρασε από το ΣΣ Γουμενίτσης προς τη Θεσσαλονίκη ανέφερε, πως από την περιοχή της Κρίβας υψώνονταν πυκνοί καπνοί. Παρόμοιες πληροφορίες ήρθαν και από τα Γιαννιτσά3. Την επόμενη ημέρα στον Τύπο της Θεσσαλονίκης φιλοξενήθηκε η πληροφορία από τη Γουμένισσα, πως η πολιορκία της Κρίβας έγινε στενότατη, καταστράφηκε σχεδόν όλο το χωριό εκτός από πέντε σπίτια. Στο χωριό κρύβονταν περίπου πενήντα κομιτατζήδες. Στο ίδιο φύλλο αναδημοσιευόταν είδηση σύμφωνα με την οποία οι συμμορίες στο χωριό ήταν δύο, εισέδυσαν ξαφνικά, οι χωρικοί δεν είχαν καμία σχέση με τους ταραχοποιούς και πως οι μάχες που δόθηκαν ήταν σφοδρές. Διακόσιοι άνδρες του στρατού διαμοιράστηκαν σε ομάδες των δέκα ατόμων για να μπουν στα σπίτια και να πραγματοποιήσουν έρευνα. Από τις έρευνες διαπιστώθηκε πως το χωριό ήταν πραγματική πυριτιδαποθήκη, γιατί κρύβονταν πολλά όπλα και πυρομαχικά. Δέκα κάτοικοι συνελήφθησαν και ανακρίθηκαν στα Γιαννιτσά. Έσπευσε ο εισαγγελέας Θεσσαλονίκης Ζιχνή βέης για να επιληφθεί της καταστάσεως4. Σε εφημερίδα αναγράφηκε, πως στο χωριό καταστράφηκαν πενήντα σπίτια, πολλοί από τους συμμορίτες διέφυγαν και ο στρατός ήταν κύριος της κατάστασης. Ο επικεφαλής των δυνάμεων Μεχμέτ Αλή επέστρεψε στη θέση του στη Θεσσαλονίκη και αυτό ήταν δείγμα πως όλα έχουν τελειώσει. Τα γεγονότα ήταν αιματηρά.

Το χωριό Γρίβα.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ (1912 - 1913) – ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ Μεταξύ των θυμάτων ήταν και κάτοικοι του οικισμού. Κάποιοι συνελήφθησαν αλλά δεν προέκυψε τίποτε σε βάρος τους. Επικεφαλής των συμμοριτών ήταν οι Δάγκος και Παλούσης5.

Ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος (1912) Τον Φεβρουάριο του 1912 είχε υπογραφεί συνθήκη συμμαχίας Σερβίας – Βουλγαρίας και στις 16 Μαΐου Ελλάδας – Βουλγαρίας. Στις 22 Σεπτεμβρίου συνέπραξαν όλοι και η Ελλάδα συμμετείχε άνευ όρων6. Σκοπός τους η κοινή επίθεση εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με σκοπό την απελευθέρωση εδαφών τους. Η Βουλγαρία είχε 300.00 πεζούς, 5.000 ιππείς και 720 πυροβόλα. Η Ελλάδα 90.000 πεζούς, 1.000 ιππείς και 180 πυροβόλα. Η Σερβία 220.000 πεζούς, 3.000 ιππείς, 500 πυροβόλα και το Μαυροβούνιο 35.000 πεζούς και 130 πυροβόλα Η Ελλάδα εκτός από τον στρατό της διέθετε και ισχυρό στόλο. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία διέθετε 340.000 πεζούς, 6.000 ιππείς και 1.600 πυροβόλα7. Οι σύμμαχοι δεν έδρασαν με κοινό σχέδιο. Ο καθένας αντιμετώπισε τον κοινό αντίπαλο σε διαφορετική περιοχή8. Η Ελληνική Κυβέρνηση κήρυξε γενική επιστράτευση στις 17 Σεπτεμβρίου 1912. Εντυπωσιακό ήταν το γεγονός πως πολλοί Έλληνες, ιδιαίτερα του εξωτερικού, κατατάχτηκαν εθελοντικά. Το σύνολο του Ελληνικού Στρατού κατανεμήθηκε σε δύο μεγάλα μέρη. Στον Στρατό Θεσσαλίας και στον Στρατό Ηπείρου. Ο πρώτος είχε διοικητή τον Διάδοχο Κωνσταντίνο, ο δεύτερος τον Αντιστράτηγο Κωνσταντίνο Σαπουντζάκη. Η Στρατιά Θεσσαλίας ενεργώντας σύμφωνα με τα σχέδια του Γενικού Στρατηγείου άρχισε στρατιωτικές επιχειρήσεις στις 5 Οκτωβρίου έχοντας ως κύριο στόχο να καταλάβει τη γραμμή Ελασσόνας και τα γύρω υψώματα μέχρι τη Δεσκάτη. Οι δυνάμεις από ανατολικά προς δυτικά ήταν παραταγμένες: Το Απόσπασμα Ευζώνων (Κωνσταντινόπουλου), η 1η, 2η, 3η, 4η Μεραρχία και το Απόσπασμα Ευζώνων του Στέφανου Γεννάδη. Στη δεύτερη γραμμή ήταν η 5η Μεραρχία που θα ακολουθούσε την 3η και την 4η. Η 6η θα ακολουθούσε την 1η και η 7η θα παρέμενε σε ετοιμότητα στη Λάρισα. Με το πρόσταγμα της επίθεσης για την Ελλάδα άρχισε ο Πρώτος Βαλκανικός Πόλεμος. Ο Στρατός υπακούοντας στις αποφάσεις της Κυβέρνησης Ελ. Βενιζέλου9, με αρχηγό τον Κωνσταντίνο πέρασε τα ελληνοτουρκικά σύνορα στη Μελούνα. Έδωσε τις πρώτες μάχες στην Ελασ80

σόνα (6 Οκτωβρίου) και στα Στενά του Σαρανταπόρου (9 – 10 Οκτωβρίου). Το Σαραντάπορο είναι δύσβατη τοποθεσία, όπου οι Τούρκοι είχαν οχυρωθεί στα φυσικά καταφύγια αλλά και σε μεγάλα αμυντικά έργα. Οι επιχειρήσεις άρχισαν στις 9 Οκτωβρίου. Οι εχθροί αντιστάθηκαν με πείσμα αλλά υπέκυψαν στην ορμητική δύναμη του Ελληνικού Στρατού. Καταδιωκόμενοι εγκατέλειψαν τα Σέρβια (10 Οκτωβρίου) και στη συνέχεια τη γέφυρα του Αλιάκμονα, την οποία άφησαν άθικτη. Στο Σαραντάπορο οι απώλειες από τις δύο πλευρές ήταν σημαντικές. Η ελληνική ταξιαρχία Ιππικού κατέλαβε στις 11 Οκτωβρίου την πόλη της Κοζάνης. Την επομένη, 12 Οκτωβρίου, η ηγεσία του Στρατού ενημερώθηκε από τον Πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο για την ταχύτερη κατάληψη της Θεσσαλονίκης, πριν προλάβουν και φθάσουν σε αυτήν οι Βούλγαροι και οι Σέρβοι. Στις 13 μεταφέρθηκε η έδρα του Στρατηγείου στην Κοζάνη. Ο Κωνσταντίνος ανέθεσε στην 5η Μεραρχία την πορεία προς το Μοναστήρι με διοικητή τον Συνταγματάρχη Δημήτριο Ματθαιόπουλο. Ο ίδιος με τον υπόλοιπο στρατό βάδισε προς τη Βέροια με στόχο τη Θεσσαλονίκη. Η πόλη της Βέροιας, 16 Οκτωβρίου, καταλήφθηκε σχεδόν αμαχητί. Ο τουρκικός στρατός υποχώρησε και έμεινε μικρή δύναμη που δεν προέβαλε καμιά αντίσταση10. Στις 17 Οκτωβρίου ο Ελληνικός Στρατός έδιωξε τον εχθρό από την Κατερίνη και προωθήθηκε μέχρι τις εκβολές του ποταμού Αλιάκμονα. Την επόμενη ημέρα, 18 Οκτωβρίου, ο υποναύαρχος Νικόλαος Βότσης ανατίναξε μέσα στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης το τουρκικό θωρηκτό «Φετίχ Μπουλέντ». Η Βέροια ήταν η νέα έδρα του Στρατηγείου. Η τουρκική δύναμη που ξεπερνούσε τους 25.000 άνδρες με την υποστήριξη πυροβολικού συγκεντρώθηκε στην περιοχή του Λουδία και άρχισε να οργανώνεται για να αμυνθεί στα Γιαννιτσά. Το ελληνικό Γενικό Στρατηγείο διέταξε τις Μεραρχίες 1η, 2η, 3η, 4η και 6η να πορευθούν από τα βόρεια της λίμνης προς τα νότια. Η 7η και το απόσπασμα Ευζώνων να καλύψει το δεξιό της Στρατιάς στην περιοχή του Γιδά. Η 5η να πορευθεί προς το Αμύνταιο και το απόσπασμα του Στέφανου Γεννάδη να παραμείνει στα Γρεβενά. Η μάχη κράτησε δύο ημέρες (19 – 20 Οκτωβρίου 1920), ήταν αποφασιστικής σημασίας και με πολλά θύματα και από τις δύο πλευρές. Οι απώλειες του Ελληνικού Στρατού ήταν 200 νεκροί και 800 τραυματίες. Όσοι από τους Τούρκους σώθηκαν,

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο παραδόθηκαν. Στα χέρια των Ελλήνων εκτός από τους αιχμαλώτους περιήλθαν πυροβόλα και πολεμικές σημαίες. Η 6η Μεραρχία αιχμαλώτισε ολόκληρο λόχο με τους αξιωματικούς και πυροβολαρχία με τον οπλισμό της. Ο Αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος σημείωσε στην ημερήσια διαταγή του στις 21 Οκτωβρίου …η νίκη των Γιαννιτσών συμπληροί την του Σαρανταπόρου και αποτελεί δια τον Ελληνικόν Στρατόν νέον τίτλον τιμής και δόξης...11

Ο Ελληνικός Στρατός στην επαρχία Γουμένισσας και η απελευθέρωση της κωμόπολης Μετά τη μάχη, στις 21 Οκτωβρίου, εκδόθηκε διαταγή από το Γενικό Στρατηγείο για μετακινήσεις και μετατοπίσεις στρατιωτικών μονάδων. Αποφασίστηκε να γίνει όσο το δυνατόν ταχύτερα η ζεύξη του ποταμού Αξιού, διότι οι Τούρκοι οπισθοχωρώντας κατέστρεψαν τη γέφυρα στη Χαλκηδόνα. Λόγω των πυκνών βροχοπτώσεων η στάθμη των υδάτων είχε ανέβει και το έργο ήταν δύσκολο. Στην κατασκευή επιδόθηκαν οι Μεραρχίες 1η, 2η, 3η, 4η, 6η και 7η, η Ταξιαρχία Ιππικού και το απόσπασμα των Ευζώνων. Σύμφωνα με τη διαταγή του Γενικού Στρατηγείου η 4η Μεραρχία με διοικητή τον Υποστράτηγο Κωνσταντίνο Μοσχόπουλο κινήθηκε προς τα Άθυρα και στις 23 μεταστάθμευσε στον Άγιο Πέτρο ...όπου εγκατέστησε τμήματα ασφαλείας… Στις 24 στα Κουφάλια, στις 25 στη Χαλάστρα και πέρασε τον Αξιό. Στις 26 ήταν στη Νέα Μεσημβρία και στις 27 – 28 στον Βαθύλακο12. Η 6η Μεραρχία με διοικητή τον Συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Μηλιώτη-Κομνηνό πήρε μέρος στη μάχη των Γιαννιτσών και παρέμεινε στον Πενταπλάτανο Πέλλας. Στις 23 με 26 Οκτωβρίου μέσω Αγροσυκιάς κινήθηκε ανατολικά παραμένοντας μεταξύ Αγίου Πέτρου και Μεσιάς. Στις 25 ασχολήθηκε με κατασκευή γέφυρας στον Αξιό στο ύψος του Αξιοχωρίου, έργο το οποίο δεν τελείωσε και με σχεδία πέρασαν στην ανατολική όχθη του ποταμού τέσσερις λόχοι. Στις 26 και 27 παρέμεινε στις ίδιες θέσεις και στις 28 στάθμευσε στο χωριό Γέφυρα. Επίσης στις 27 κάποιες δυνάμεις της βρίσκονταν στην Εύρωπο. Άλλα τμήματα του ελληνικού στρατού πέρασαν τον Αξιό στο ύψος Αξιοχωρίου και Γέφυρας προελαύνοντας έφθασαν στη Σίνδο13. Δύο ολόκληρες Μεραρχίες του Ελληνικού Στρατού, η 4η και η 6η, είχαν κατακλείσει την περιοχή της Γου-

μένισσας, από το Πάικο μέχρι και τον Αξιό. Καταδίωκαν ανατολικά τον εχθρό αλλά και προσπάθησαν να καταλάβουν τη γέφυρα Γουμέντζης14 επί του Αξιού κοντά στον ομώνυμο σιδηροδρομικό σταθμό, πριν τους προλάβουν οι Τούρκοι. Η κατάληψή της ήταν στόχος στρατηγικός. Από τη γέφυρα θα μπορούσε να περάσει ο αντίπαλος και να κατευθυνθεί προς Θεσσαλονίκη, αν αποτύγχαναν οι προσπάθειές του στην περιοχή Χαλκηδόνας-Χαλάστρας. Τα τουρκικά στρατεύματα διασκορπισμένα πορεύονταν ανατολικά χωρίς να υπερασπίζονται τις γέφυρες, που προαναφέρθηκαν και χωρίς να πετυχαίνουν ανακοπή της πορείας του Ελληνικού Στρατού. Πεζικά σώματα προάσπιζαν τα μηχανικά από τυχόν εχθρικές επιθέσεις. Η 6η Μεραρχία15 απασχόλησε την προσοχή του εχθρού αναζητώντας διέλευση του Αξιού δεκαπέντε μίλια βορειότερα. (Πρόκειται για την προσπάθεια ζεύξης του Αξιού στην περιοχή μεταξύ Αγίου Πέτρου και Αξιοχωρίου). Πριν και κατά τη διάρκεια της μάχης των Γιαννιτσών, στους κατοίκους της Γουμένισσας και της περιοχής ήταν ορατός ο κίνδυνος να περιέλθει ο τόπος τους στη ζώνη επιρροής του βουλγαρικού στρατού. Οι δυνάμεις τους κατευθύνονταν προς τον νότο εγκαθιστώντας φρουρές σε πόλεις, κωμοπόλεις και οικισμούς από τους οποίους διέρχονταν. Τότε, εσπευσμένα και αυτοβούλως, αντιπροσωπεία των κατοίκων της Γουμένισσας κινούμενη από πατριωτισμό και πίστη στην ελληνική ιδέα έσπευσε προς το αρχηγείο του ελληνικού στρατού στα Γιαννιτσά, στον Αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο και ζήτησε την άμεση αποστολή και εγκαθίδρυση ελληνικής φρουράς στην κωμόπολη πριν φθάσουν οι από βορρά προς νότο κινούμενοι σύμμαχοι. Η αντιπροσωπεία μετέφερε και παρέδωσε στη διοίκηση του στρατού πολλά φορτία τροφίμων, φρούτων, ιδιαίτερα σταφυλιών και ό,τι άλλο ήταν δυνατό για να ανακουφίσει τους πολεμιστές στα διαλείμματα των μαχών. Η ελληνική διοίκηση ανταποκρίθηκε αμέσως στο αίτημα των κατοίκων της Γουμένισσας και ευχαρίστησε για την προσφορά. Έδωσε εντολή, την επόμενη ημέρα της μάχης, όπως ήδη προαναφέρθηκε, και μετά από ολιγόωρη ανάπαυλα των ανδρών, στρατιωτικά τμήματα να κατευθυνθούν προς την κωμόπολη. Εκτίμησε προφανώς πως η κατάληψή της βοηθούσε στον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής, της Υποδιοίκησης Γουμενίτσης, της μετέπειτα επαρχίας Παιονίας. 81

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ (1912 - 1913) – ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

Η πλατεία 23ης Οκτωβρίου Γουμένισσας, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Η Ιστορία Στρατού αναφέρει: …Η Γουμένισσα και η σιδηροδρομική γέφυρα Πολυκάστρου στον Αξιό είχαν καταληφθεί από το ελληνικό τμήμα στις 22 και 23 Οκτωβρίου αντίστοιχα...16 Στην κωμόπολη έγινε η υποστολή της ερυθράς ημισελήνου και υψώθηκε η γαλανόλευκη. Οι πανηγυρισμοί ήταν πάνδημοι και μεγάλοι, διότι δικαιώθηκαν αγώνες και προσπάθειες αντίστασης στον δυνάστη αλλά και όλων των άλλων που κατά καιρούς και με διάφορους τρόπους προσπάθησαν να επέμβουν στην περιοχή. Ο τόπος όπου συγκεντρώθηκε το πλήθος για να πανηγυρίσει ήταν αρχικά η σημερινή πλατεία 23ης Οκτωβρίου, διότι εκεί κοντά ήταν το τουρκικό διοικητήριο Γουμένισσας (σημερινό Αστυνομικό Τμήμα). Αν και διαπιστωμένα η Γουμένισσα ελευθερώθηκε στις 22 Οκτωβρίου, η πλατεία με απόφαση του τοπικού Δημοτικού Συμβουλίου το 1914 ονομάστηκε «Πλατεία 23ης Οκτωβρίου». Η σημασία της απελευθέρωσης της Γουμένισσας και της επαρχίας της διαπιστώνεται από την παρακάτω επισήμανση του Κρώφορδ Πράις ανταποκριτή της εφημερίδας ΤΙΜES του Λονδίνου …Η υπό των Ελλήνων κατάληψις της Γουμέντζας κατέστησεν εις αυτούς δυνατόν να απειλήσουν τα πλευρά των λειψάνων του τουρκικού στρατού, ο οποίος ήτο εστρατοπεδευμένος επί της αριστεράς όχθης του Αξιού. Ο Χασάν Ταχσίν πασσάς, μετά την πείραν την οποίαν έλαβεν εν Σαρανταπόρω και Γενιτσέ – βαρδάρ, είχεν αναμφιβόλως σχηματίσει εύλογον απαρέσκειαν προς τας ελληνικάς κυκλωτικάς κινήσεις, έδωκε δε πάραυτα το άπελπι σύνθημα του ματαίου πάσης αμύνης, εμπνεύσας τον πανικόν εις τας καρδίας των εν Θεσσαλονίκη Τούρκων, οι οποίοι εφεξής εζήτουν επιμόνως την συνθηκολογίαν της πόλεως. Εγκατέλειπον επομένως πάσαν ιδέαν αμύνης του ποταμού, απεσύρθη δε εις Γενίκιοϊ, όπου κατέλαβεν θέσιν, εκτεινομένην πράγματι ο από της θαλάσσης μέχρι του ποταμού Ντερμέν, ανατολικώς του Νταούτ – μπαλή...17

Ο Ελληνικός Στρατός στην Αξιούπολη και το Σκρα Ο Ελληνικός Στρατός το βράδυ της 23ης Οκτωβρίου 1912 εισήλθε ελευθερωτής και στην Αξιούπολη, στη Βοέμιτσα της εποχής εκείνης. Ο ανθυπολοχαγός Φίλιππος Βώκος του 2ου ΣΠ επικεφαλής 60 στρατιωτών ανήγγειλε στους κατοίκους την απελευθέρωσή τους από την μακραίωνη τουρκική σκλαβιά. Το Σύνταγμά του 82

μετά τη νικηφόρο για τα ελληνικά όπλα νίκη επί των εχθρών πήρε την εντολή να πορευθεί προς τη γέφυρα του Αξιού και να ενισχύσει τις ελληνικές δυνάμεις που ήδη είχαν φθάσει εκεί. Όταν έγινε γνωστό το γεγονός της εισόδου του Ελληνικού Στρατού στη Γουμένισσα ο τότε πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας Σκρα, Αναστάσιος Σταυρίδης18, πήρε την πρωτοβουλία και με συνεργάτες του μετέβη εκεί. Ζήτησε από τον επικεφαλής της ελληνικής φρουράς να του δώσουν άνδρες (Ευζώνους) και να τους εγκαταστήσει στο ορεινό χωριό, διότι από τον βορρά κατέρχονταν βουλγαρικές δυνάμεις εγκαθιστώντας δικές τους φρουρές. Ο διοικητής ενεργώντας άμεσα του έδωσε πέντε ως δέκα άνδρες και αναχώρησαν με τον πρόεδρο για το Σκρα. Κατέβαλαν τη μεγαλύτερη δυνατή δύναμή τους για να προλάβουν τις κατερχόμενες βουλγαρικές δυνάμεις. Ο πόθος της ελευθερίας του Σταυρίδη και η απέραντη αγάπη του για την Ελλάδα του έδωσε τεράστια δύναμη. O ίδιος τρέχοντας και προπορευόμενος των Ελλήνων στρατιωτών έφθασε στο χωριό του και στον πλάτανο της κεντρικής πλατείας ύψωσε την ελληνική σημαία. Έτσι στο Σκρα, πάνω στον ορεινό όγκο του Πάικου, χάρη στη φιλοπατρία ενός ανδρός, προωθήθηκαν όχι μόνο οι ελληνικές δυνάμεις αλλά και εντάχθηκε η περιοχή στη ζώνη ελέγχου του Ελληνικού Στρατού. Μετέπειτα επικεφαλής της ελληνικής φρουράς ήταν ο ανθυπολοχαγός Βασίλειος Τζαραβέλλας19. Το σημαντικό ήταν πως οι ελληνικές Μεραρχίες έφεραν σε αίσιο πέρας το έργο τους. Διήλθαν τον Αξιό και το Ελληνικό Στρατηγείο εγκαταστάθηκε στη Γέφυρα (Τόψιν). Άρχισαν οι διαπραγματεύσεις με την ηγεσία του ηττημένου τουρκικού στρατού για την παράδοση της Θεσσαλονίκης. Στις 26 Οκτωβρίου μετά την προώθηση των ελληνικών δυνάμεων δυτικά και βόρεια της πόλης οι Τούρκοι υπέγραψαν την παράδοσή της. Η Θεσσαλονίκη ήταν ελληνική. Τα εδάφη δυτικά του Αξιού, νότια της γραμμής Έδεσσας μέχρι το Σιδηροδρομικό Σταθμό Πολυκάστρου20 και ανατολικά του Αξιού νότια της νοητής γραμμής Αποστόλων – Μανδρών – Ασσήρου καταλήφθηκαν ή είχαν υποταχθεί στη σφαίρα του Ελληνικού Στρατού21. Όσο διεξάγονταν οι διαπραγματεύσεις για την παράδοση της πόλης, η 7η βουλγαρική Μεραρχία υπό τον στρατηγό Θεοδωρώφ μέσω της κοιλάδας του Στρυμόνα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο και με κάθε μυστικότητα κατευθυνόταν προς τη Θεσσαλονίκη. Οι Βούλγαροι ζήτησαν την εγκατάσταση δύο ταγμάτων στα οποία υπηρετούσαν οι πρίγκιπες Βόρις και Κύριλλος με το πρόσχημα της ανάπαυσής τους. Το αίτημα εγκρίθηκε από τον Αρχιστράτηγο αλλά παρά τα συμφωνηθέντα κατέφθασαν εκατοντάδες στρατιώτες με σκοπό να διεκδικήσουν συγκυριαρχία της πόλης. Στις 29 Οκτωβρίου έφθασε στη Θεσσαλονίκη και ο Βασιλιάς της Ελλάδος Γεώργιος ο Α΄, στον οποίο έγινε θερμή υποδοχή.

Ο Ελληνικός Στρατός στο Πολύκαστρο, τη Γευγελή και η διένεξη των αντιμαχόμενων για τη Γουμένισσα Μετά τη στροφή του όγκου του Ελληνικού Στρατού προς τη Δυτική Μακεδονία διατάχθηκε στις 29 Οκτωβρίου 1912 η συγκρότηση του Τμήματος Στρατιάς Θεσσαλονίκης που αποτελούνταν από τη 2η και την 7η Μεραρχία, το Απόσπασμα Ευζώνων του Κωνσταντινόπουλου και το 3ο Σύνταγμα Ιππικού. Ο διοικητής της 2ης Μεραρχίας Υποστράτηγος Κωνσταντίνος Καλλάρης είχε το γενικό πρόσταγμα με την εντολή να προωθήσει τμήματα προς τον Πολύγυρο, τάγματα των Μεραρχιών από Θεσσαλονίκη μέχρι Κερκίνη. Το απόσπασμα Κωνσταντινόπουλου είχε εντολή να καταλάβει και να εξασφαλίσει την πόλη και την περιοχή Γευγελής22. Εκτελώντας την εντολή αυτή αναχώρησε σιδηροδρομικώς την 1 Νοεμβρίου 1912 από τη Θεσσαλονίκη για το Πολύκαστρο, όπου και διανυκτέρευσε. Από εκεί την επόμενη ημέρα και μετά από επτάωρη πορεία έφθασε στη Γευγελή, όπου ήταν εγκατεστημένο σερβικό τμήμα ιππικού (δύναμη 23 ιππέων). Το απόσπασμα με έδρα τη Γευγελή έστειλε τμήματά του στα χωριά της περιοχής και έναν λόχο για ανακατάληψη της Στρώμνιτσας, ο οποίος λόχος αργότερα αποσύρθηκε μετά από διαταγή του Γενικού Επιτελείου23. Η μεταφορά στρατιωτικού τμήματος από τη Θεσσαλονίκη με το τρένο προς το Πολύκαστρο με στόχο τη Γευγελή, δηλώνει τον πλήρη έλεγχο των Ελλήνων επί της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Πολυκάστρου. Οι Βούλγαροι μετά την απελευθέρωση από τον Ελληνικό Στρατό πόλεων και κωμοπόλεων της Μακεδονίας

με το αιτιολογικό της ιδιότητας του συμμάχου προέβαλαν επιχειρήματα για να δικαιολογήσουν την παραμονή τους από τη Φλώρινα μέχρι τον Λαγκαδά. Η τακτική τους δημιούργησε προβλήματα. Αμφισβητούσαν την είσοδο του ελληνικού στρατού ακόμη και στη Θεσσαλονίκη. Υποστήριζαν πως δική τους στρατιωτική δύναμη εισήλθε στη Γουμένισσα στις 21 Οκτωβρίου. Από εκεί κατέλαβε τα χωριά Μποέμιτσα (Αξιούπολη), Πέτροβο (Άγιο Πέτρο), Μπόζετς (Άθυρα), Κοσίνοβο (Πολύπετρο) και άλλα. Αναφέρεται πως στις 22 Οκτωβρίου κατέφθασαν 6 – 7 ιππείς για εξεύρεση νομής24, ενώ την ίδια ημέρα είχε προηγηθεί η είσοδος του Ελληνικού Στρατού και η παράδοση σε αυτόν της τοπικής τουρκικής φρουράς και της κωμόπολης. Η επίσημη τελετή θα γινόταν την επόμενη ημέρα. Μετά τη Γουμένισσα οι ελληνικές δυνάμεις προχώρησαν προς τα άλλα χωριά και τις κωμοπόλεις της περιοχής, ενσωματώνοντάς τα στα ελεύθερα ελληνικά εδάφη. Στις 7 Νοεμβρίου 1912 βουλγαρικός στρατός τεσσάρων χιλιάδων ανδρών με πυροβολικό έφθασε στη Γευγελή, την οποία κατείχαν οι Σέρβοι. Σε συνεργασία με κομιτατζήδες διέπραξε αδικήματα και κατηγόρησε τον ελληνικό στρατό. Είναι γνωστό πως το απόσπασμα Κωνσταντινόπουλου25 έφθασε στην πόλη στις 2 Νοεμβρίου. Οι Βούλγαροι προσπάθησαν να εισχωρήσουν …και εις την παρά τον Αξιόν Γουμέντσαν… Στα πλαίσια του σχεδίου τους στις 7 Νοεμβρίου έφθασαν στην κωμόπολη δύο τάγματα βουλγαρικού στρατού των οποίων ο επικεφαλής ονόμασε τον εαυτό του διοικητή της πόλης και της περιοχής και εγκατέστησε δική του δημοτική Αρχή. Συγκρότησε πολιτοφυλακή από εγχώριους αντάρτες και επιχείρησε να διώξει τον Έλληνα αστυνόμο. Εγκατέστησε αποσπάσματα στα χωριά της περιοχής Πολύπετρο, Άγιο Πέτρο και Άθυρα26. Την είσοδο βουλγαρικού στρατού στη Γουμένισσα αναφέρει αυθημερόν στο Γενικό Στρατηγείο ο διοικητής φρουράς της γέφυρας Γουμενίτσης ανθυπολοχαγός Καλογερογιάννης: …Βουλγαρικός Στρατός μετά Κομιτατζήδων εξεδίωξεν βία εκ Γουμενίτσης Αστυνόμον μετά Χωροφυλάκων, κατεβίβασαν Ελληνικήν Σημαίαν εκ Διοικητηρίου και απειλούν σφαγήν κατοίκων27. Ο φρούραρχος Γουμένισσας λοχαγός Καραγιώργος ανέφερε στο Γενικό Στρατηγείο στη Θεσσαλονίκη, πως φιλικά κάλεσε τον Βούλγαρο ανθυπολοχαγό Γρηγόρωφ να αφοπλίσει τους κομιτατζήδες που τον συνόδευαν και 83

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ (1912 - 1913) – ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

Έγγραφο του Στρατιωτικού Διοικητή Θεσσαλονίκης Πρίγκιπα Νικόλαου προς τον Φρούραρχο Γουμένισσας – 1913, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

να απομακρυνθούν από την περιοχή. Εκείνος απάντησε πως παράλαβε τη διοίκηση της περιοχής από τον προκάτοχό του υπολοχαγό Ζέκωφ, θέλοντας με τον τρόπο αυτό να δημιουργήσει προηγούμενο. Ο ίδιος φρούραρχος ανέφερε την επόμενη ημέρα την αναχώρηση του Βούλγαρου αξιωματικού, μετά από αντιπαράθεση με τον τοπικό Έλληνα αστυνόμο. Σε μακροσκελές τηλεγράφημα του Πρίγκιπα Νικόλαου, Διοικητή του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη προς τον Βούλγαρο Στρατηγό Χασαψήεφ στις 21 Ιανουαρίου 1913 περιγράφονται με λεπτομέρειες οι προτεραιότητες των Ελλήνων σε διάφορους τόπους της Μακεδονίας μεταξύ αυτών και στην περιοχή Γουμένισσας … Στρατηγέ μου, Ο Ελληνικός Στρατός έχει την προτεραιότητα κατοχής εις πάσας τας χώρας, προς νότον της άνω γραμμής, εις την περιφέρειαν του Παγγαίου, ως και εις τα επί της δεξιάς όχθης του Αξιού μέρη και προς νότον της Γευγελής (Γουμέντζα) (Γουμένισσα)-Σούμποσκο (Αριδαία). Συνεπώς ουδεμίαν ανάμειξιν δυνάμεθα να επιτρέψωμεν εις την διοίκησιν αυτών...28 Εκτός από την απελευθέρωση της κωμόπολης διαδραματίσθηκαν σε αυτήν και στην επαρχία της και άλλα γεγονότα την περίοδο 1912 – 1913. Σχετίζονται με τη δράση των ελληνικών δυνάμεων για την απομάκρυνση Τούρκων και στη συνέχεια Βουλγάρων που ήθελαν να εδραιωθούν στην περιοχή στρατιωτικά. Για τη λύση των διαφορών Ελλήνων-Βουλγάρων στις αρχές του 1913 συγκροτήθηκαν κοινές επιτροπές αξιωματικών των δύο μερών. Σε αλλεπάλληλες συσκέψεις προσπάθησαν να επιλύσουν τα προβλήματα. Η περίπτωση της Γουμένισσας ήταν μια από αυτές. Από την ελληνική πλευρά διορίστηκαν εκπρόσωποι ο συνταγματάρχης Α. Χαραλάμπης, ο διπλωμάτης Κωνσταντίνος Δημαράς και ο λοχαγός Α. Μαζαράκης-Αινιάν και από τη βουλγαρική ο στρατηγός Χασαψίεφ, ο διπλωμάτης Σαράφωφ και ο λοχαγός Φούνκωφ. Η επιτροπή πραγματοποίησε στη Θεσσαλονίκη από τις 30 Μαρτίου ως τις 26 Απριλίου 1913 δεκαεπτά (17) συναντήσεις. Στις δύο πρώτες εξετάστηκαν οι πορείες των δύο στρατών από τις 17 – 24 Οκτωβρίου. Στην τρίτη, 2 Απριλίου 1913, εξετάστηκε η προτεραιότητα κατοχής της Γουμένισσας και συντάχθηκε πρακτικό με α.α. 3. Παρά το ότι για τη Γουμένισσα αφιερώθηκε μια ολόκληρη συνεδρίαση, η επιτροπή δεν κατέληξε σε κοινά αποδεκτό αποτέλεσμα. Συνεχίστηκε η συζήτηση δύο μέ-

ρες αργότερα (4 Απριλίου 1913) σε τέταρτη συνεδρίαση και πάλι με πρώτο θέμα την προτεραιότητα εισόδου των συμμάχων στην κωμόπολη. Αφού τελικά έγινε αποδεκτή από τους Βούλγαρους η προτεραιότητα εισόδου των Ελλήνων στη Γουμένισσα συνεχίστηκε η συζήτηση για την Αριδαία και συντάχθηκε το πρακτικό με α.α. 4.

Το τέλος του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου Μετά τις ήττες του ο τουρκικός στρατός δεν μπορούσε να συνεχίσει τον πόλεμο. Η Τουρκία στις 4 Νοεμβρίου 1912 ζήτησε τη μεσολάβηση των Μεγάλων Δυνάμεων για να σταματήσουν οι εχθροπραξίες. Στις 20 του ίδιου μήνα υπογράφηκε ανάμεσα στην Τουρκία και τη Βουλγαρία, η οποία ήταν εξουσιοδοτημένη από τη Σερβία και το Μαυροβούνιο, πρωτόκολλο ανακωχής. Η Ελλάδα δεν συμφώνησε με τους όρους του πρωτοκόλλου και διαχώρισε τη θέση της συνεχίζοντας τις πολεμικές επιχειρήσεις στην Ήπειρο. Στις 16 Δεκεμβρίου στο Λονδίνο συνήλθε διάσκεψη εκπροσώπων των βαλκανικών κρατών και της Τουρκίας. Ανάμεσα στην περίοδο έναρξης της διάσκεψης του Λονδίνου και της τελικής υπογραφής της ομώνυμης Συνθήκης τον Ιανουάριο του 1913, ο Πρωθυπουργός Ε. Βενιζέλος επισκέφθηκε τις πρωτεύουσες των συμμάχων Σέρβων και Βουλγάρων. Με τη λήξη του ταξιδιού και την επιστροφή του από τη Σόφια χρησιμοποίησε έκτακτη αμαξοστοιχία και μέσω Νις και Σκοπίων κατευθύνθηκε στη Θεσσαλονίκη διερχόμενος από τους Σιδηροδρομικούς Σταθμούς Γευγελής και Γουμενίτσης, όπου του έγιναν θερμές υποδοχές. Η Συνθήκη του Λονδίνου υπογράφηκε στις 17 Μαΐου 1913. Η Τουρκία παραχωρούσε στους Βαλκανικούς συμμάχους όλα τα εδάφη δυτικά της γραμμής Αίνου – Μηδείας29. Επίσης παραχωρήθηκε στην Ελλάδα η Κρήτη, ορίστηκαν τα σύνορα με την Αλβανία και η τύχη των νησιών του Αιγαίου θα καθοριζόταν από τις έξι μεγάλες Δυνάμεις που συμμετείχαν στη διάσκεψη. Τα Δωδεκάνησα τα κατείχαν οι Ιταλοί30. Με την υπογραφή της συνθήκης του Λονδίνου έληξε ο Πόλεμος που έμεινε γνωστός στην ιστορία ως Α΄ Βαλκανικός. Σε αυτόν έπεσαν νεκροί 2.351 Έλληνες αξιωματικοί και οπλίτες και 20.075 τραυματίστηκαν. Πρέπει να σημειωθεί πως νεκρός έπεσε στις 5 Μαρτίου 1913 και ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄. Δολοφονήθηκε

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο άνανδρα από ελληνικά χέρια. Τα κίνητρα της δολοφονίας ποτέ δεν έγιναν γνωστά. Βασιλιάς στέφθηκε ο Διάδοχος Κωνσταντίνος.

Η συγκρότηση της 10ης Μεραρχίας και η γραμμή διαχωρισμού Ελλήνων – Βουλγάρων Ανατολικά του Αξιού άρχισαν να συγκεντρώνονται βουλγαρικές δυνάμεις και στις 30 Μαρτίου του 1913 το Ελληνικό Στρατηγείο ύστερα από πρόταση του Τμήματος Στρατιάς Μακεδονίας έδωσε εντολή να συγκεντρωθεί στην περιοχή της Γουμένισσας-Γευγελής η νεοσύστατη 10η Μεραρχία31. Η διοίκηση ανατέθηκε στον Συνταγματάρχη Πυροβολικού Λεωνίδα Παρασκευόπουλο. Έργο της να ελέγχει την περιοχή από τις οχλήσεις των Βουλγάρων, τις διαβάσεις από την περιοχή Γουμένισσας προς την περιοχή Αξιοχωρίου και Σιδηροδρομικού Σταθμού Γουμενίτσης. Στις 27 Μαΐου έδρα Στρατηγείου ήταν η Γοργόπη. Στη Γουμένισσα εγκαταστάθηκε το 3ο Σύνταγμα με Διοικητή τον Αντισυνταγματάρχη Ιωάννη Φικιώρη, ο οποίος ανέλαβε καθήκοντα φρουράρχου. Οι Βούλγαροι, όπως προαναφέρθηκε, είχαν εγκαταστήσει σε πολλά μέρη δικές τους Αρχές τοπικής διοίκησης. Στη Γουμένισσα τοποθέτησαν έπαρχο που με συνεργάτες του διακήρυττε πως …οι Έλληνες δεν είναι τίποτε. Εμείς ορίζουμε και εμείς διοικούμε… Παρά τις αναφορές του Μεράρχου στην ελληνική διοίκηση Θεσσαλονίκης και τις παραστάσεις του στον στρατηγό Χασάψηεφ η παρουσία «έπαρχου» συνεχιζόταν. Ο Μέραρχος διέταξε τον φρούραρχο Γουμένισσας συνταγματάρχη Φικιώρη να τον καλέσει, να του συστήσει να μην αναμειγνύεται στα τοπικά πράγματα και να παύσει να διατείνεται πως είναι ο πολιτικός διοικητής της περιοχής. Εκείνος απάντησε θρασύτατα, πως εντολές παίρνει μόνο από τον τσάρο Φερδινάνδο. Τότε ο φρούραρχος διέταξε άνδρες του να τον συλλάβουν, να τον επιβιβάσουν σε κάρο στολισμένο με τα παράσημά του, να τον περιάγουν στην κωμόπολη και να τον ξαποστείλουν στους Βούλγαρους. Έτσι και έγινε32. Ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος στο ημερολόγιό του σημείωσε λεπτομέρειες από τα γεγονότα της περιόδου της παραμονής του στην περιοχή. Μεταξύ αυτών αναφέρει την αναχώρηση 70 Βουλγάρων από τη Γουμένισσα προς τη Γευγελή στις 21 Απριλίου 1913 καθώς επίσης

και την προσπάθεια άλλων 80 να εγκατασταθούν στον ΣΣ Γουμενίτσης33. Στις 23 Μαΐου διατάχθηκαν οι ελληνικές μονάδες να αποσυρθούν μέχρι το βράδυ της ημέρας εκείνης πέρα από τη γραμμή των ελληνικών και βουλγαρικών. Η γραμμή αυτή σύμφωνα με σχετικό πρωτόκολλο που αποδέχθηκαν οι δυο πλευρές από τις 21 Μαΐου 1913 ξεκινούσε από το χωριό Βλάδοβο (βόρεια των σημερινών συνόρων) που δινόταν στους Έλληνες, προχωρούσε προς το χωριό Ακρίτας, ακολουθούσε το ρέμα Αγιάκ μέχρι τις λίμνες Αρτζάν – Αματόβου που τις διχοτομούσε. Στη συνέχεια περνούσε ανάμεσα στα χωριά Κοκάρτζα και Ανθόφυτο, διέσχιζε την Πικρολίμνη από τα δυτικά προς τα ανατολικά, άφηνε το χωριό Μικρόκαμπος στους Έλληνες και το χωριό Πικρολίμνη στους Βούλγαρους και συνέχιζε μέχρι πέρα στο Παγγαίο. Στη γραμμή αυτή αναπτύχθηκε ο Ελληνικός Στρατός34. Το Πολύκαστρο ήταν στον ελληνικό τομέα.

Στο Μνημείο Μακεδονομάχων Γουμένισσας για τα 100 χρόνια απελευθέρωσης, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος (1913) Η Βουλγαρία δεν θέλησε ή δεν μπόρεσε να αποδεχθεί την κατάσταση που διαμορφώθηκε, γιατί είχε όνειρο τη δημιουργία της «Μεγάλης Βουλγαρίας», όπως προβλεπόταν μάλιστα από τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (1878). Η τακτική αυτή την οδήγησε στη διατάραξη των σχέσεών της με τους άλλους συμμάχους της με τους οποίους συνεργάστηκε εναντίον της Τουρκίας πριν λίγους μήνες. Άρχισε να παραβλέπει τις εθνικές διεκδικήσεις των άλλων βαλκανικών κρατών στα εδάφη που απελευθερώθηκαν. Οι ελληνικές δυνάμεις σύμφωνα με διαταγή της 24ης Μαΐου 1913 θα καταλάμβαναν την αμυντική γραμμή από τον κόλπο του Ορφανού μέχρι το Πολύκαστρο. Η 7η Μεραρχία από τον κόλπο Ορφανού ως τη λίμνη Βόλβη, η 1η μεταξύ των λιμνών Βόλβη και Λαγκαδά, η 6η από τον Λαγκαδά μέχρι τον δρόμο Θεσσαλονίκης – Σερρών, η 4η από τον προηγούμενο δρόμο μέχρι τον Γαλλικό ποταμό, η 3η και η 5η από τον Γαλλικό μέχρι το Αξιοχώρι. Η 10η από την Αξιούπολη ως το Αξιοχώρι και την Ειδομένη. Η 2η παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη και η Ταξιαρχία Ιππικού στη Σίνδο. Το σύνολο των ελληνικών δυνάμεων ήταν 2.946 αξιωματικοί, 131.733 οπλίτες, 26.814 κτήνη και 344 διάφορα πυροβόλα και πολυβόλα35. Από τα μέσα του Ιουνίου του 1913 η Βουλγαρία άρχισε να μεταφέρει τις δυνάμεις της από τη Θράκη και να τις εγκαθιστά απέναντι από τις ελληνικές και τις σερβι-

Ο Συνταγματάρχης Λ. Παρασκευόπουλος, Διοικητής της 10ης Μεραρχίας, (Πηγή, από τα Απομνημονεύματά του).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ (1912 - 1913) – ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

Το μνημείο των Εννέα Ευζώνων στους Ευζώνους, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Υψώματα Πλατανιάς, όπου δόθηκαν μεγάλες μάχες κατά τον Β΄ ΒΠ - 1913, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

κές. Οι δραστηριότητες αυτές δεν είχαν επηρεαστεί από τις δηλώσεις του Μαυροβουνίου, πως σε ενδεχόμενη βούλγαρο - σερβική διένεξη θα πολεμούσε στο πλευρό των Σέρβων αλλά ούτε και από τις δηλώσεις της Ρουμανίας, πως δεν θα επέτρεπε επέκταση της Βουλγαρίας σε βάρος της Ελλάδας. Στις 15 Ιουνίου 1913 η Βουλγαρία είχε παρατάξει απέναντι στη Σερβία την 1η, 3η και 4η στρατιά και απέναντι στην Ελλάδα τη 2η. Η τελευταία εκτεινόταν από τη Δοϊράνη μέχρι την Καβάλα με διοικητή τον Αντιστράτηγο Ιβανώφ. Στη δύναμή της συμπεριλαμβάνονταν δύο μεραρχίες, τρεις ταξιαρχίες, δύο συντάγματα, δύο ανεξάρτητα τάγματα, μια μοίρα και τέσσερις πυροβολαρχίες διαφόρων όπλων. Μετά την προετοιμασία αυτή, στις 16 Ιουνίου 1913, οι βουλγαρικές δυνάμεις επιτέθηκαν εναντίον των ελληνικών στο Παγγαίο, στη Νιγρίτα, στην περιοχή Πολυκάστρου και προωθήθηκαν νοτιότερα. Τη νύχτα 16 – 17 Ιουνίου επιτέθηκαν στον τομέα της 10ης Μεραρχίας καταλαμβάνοντας τη γέφυρα του Αξιού κοντά στη Γευγελή και την πόλη προωθώντας προφυλακές προς την Ειδομένη. Κατέλαβαν επίσης τα χωριά Κάστρο και Πευκόδασος36. Ουσιαστικά είχε αρχίσει ο Β΄ Βαλκανικός. Η πρώτη αποφασιστική μάχη των Ελλήνων κατά των Βουλγάρων ήταν στο Κιλκίς και στον Λαχανά37. Λίγο πριν τη μάχη ο Ελληνικός Στρατός ήταν παραταγμένος από ανατολικά προς δυτικά έχοντας στην περιοχή της Νιγρίτας την 7η Μεραρχία, την 1η και την 6η απέναντι από την τοποθεσία του Λαχανά και απέναντι από το Κιλκίς τις μεραρχίες 2η, 4η, 5η και 3η. Στο άκρο αριστερά (δηλαδή δυτικά) ήταν η 10η. Υπήρχε και μία ταξιαρχία ιππικού μεταξύ της 3ης και της 10ης Μεραρχίας. Ο βουλγαρικός στρατός συγκροτούνταν από τη 2η στρατιά που είχε πριν τη μάχη 46 τάγματα πεζικού, 12 πυροβολαρχίες και ένα σύνταγμα ιππικού38. Οι Βούλγαροι κατέλαβαν το Κιλκίς στις 26 Οκτωβρίου 1912 έχοντας στόχο την κάθοδό τους προς τη Θεσσαλονίκη. Το Ελληνικό Γενικό Στρατηγείο τις πρωινές ώρες της 19ης Ιουνίου 1913 εγκαταστάθηκε στο Μελισσοχώρι. Σύμφωνα με διαταγή του η 1η και η 6η Μεραρχία θα συνέχιζαν τις επιθέσεις εναντίον του εχθρού με κατεύθυνση την Ξυλούπολη, παρακείμενη κωμόπολη προς τον Λαχανά. Το κύριο σώμα του Στρατού, δηλαδή οι Μεραρχίες 2η, 3η, 4η, και 5η, θα κατευθυνόταν προς το Κιλκίς. Μετά την απώθηση του εχθρού η 2η και η 4η θα στρέφονταν ανατολικά στον τομέα Ακροποταμιάς-Τερπύλλου. Η 3η,

η 5η και η Ταξιαρχία Ιππικού θα καταδίωκαν τον εχθρό βόρεια και η 10η, αφού τον εκτόπιζε από την περιοχή των Σουλτουγιανναίικων, θα κατευθυνόταν προς την Καλίνδρια ή το Μεταλλικό ανάλογα με την κατάσταση που θα διαμορφωνόταν. Μετά από τριήμερη σκληρή μάχη, 19 – 21 Ιουνίου 1913, η πόλη του Κιλκίς καταλήφθηκε από τον ελληνικό στρατό. Νίκησε και στον Λαχανά και προχώρησε βορειότερα ελευθερώνοντας τη Δοϊράνη, τη Στρώμνιτσα και άλλες πόλεις. Η νίκη στο Κιλκίς ήταν σημαντική, διότι ματαιώθηκαν τα σχέδια των αντιπάλων για κατάληψη της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας. Στη νίκη του Ελληνικού Στρατού στις μάχες Κιλκίς-Λαχανά σημαντική ήταν η συμβολή των δυνάμεων της 10ης Μεραρχίας. Δραστηριοποιήθηκε στην περιοχή Πολυκάστρου. Τμήματά της έδωσαν σκληρές μάχες γύρω από τη λίμνη Αρτζάν, στα Σουλτουγιανναίικα, στην Πλατανιά και το Λατομείο. Δύναμη της ίδιας Μεραρχίας στις 20 Ιουνίου 1913 κατέλαβε την πόλη Γευγελή και την εκεί γέφυρα του Αξιού. Αντίπαλες δυνάμεις είχαν εισβάλει στο Πάικο, κατευθύνθηκαν προς τη Γουμένισσα χωρίς επιτυχία. Διαταγή του Γενικού Στρατηγείου ήταν η 10η Μεραρχία να κατευθυνθεί προς το Κιλκίς. Αυτό την 21η Ιουνίου 1913 δεν ήταν απαραίτητο, γιατί η πόλη είχε πέσει στα ελληνικά χέρια. Από την περιοχή Πολυκάστρου κατευθύνθηκε προς την Καλίνδρια. Κατεδίωξε τον εχθρό προς το Μπέλες και τη Δοϊράνη, έδωσε μάχες και κατέλαβε την πόλη. Οι ελληνικές απώλειες, νεκροί και τραυματίες, στη μάχη του Κιλκίς ήταν 5.652 άνδρες εκτός μάχης, εκ των οποίων νεκροί αξιωματικοί 32 και 749 οπλίτες. Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος στα μέσα του Ιουλίου 1913 είχε κριθεί. Η Βουλγαρία ήταν αδύνατο να αντισταθεί στην προέλαση των αντιπάλων της. Στο Βουκουρέστι είχαν αρχίσει οι εργασίες της συνδιάσκεψης των εμπλεκομένων στον πόλεμο κρατών και στις 17 αποφάσισαν πενθήμερη ανακωχή. Στις 22 συμφώνησαν για τριήμερη παράταση και επίσημα από τις 25 υπήρξε παύση της εμπόλεμης κατάστασης στα Βαλκάνια. Με την υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου 1913 π. η.) επικυρώθηκε το τέλος του πολέμου. Τα σύνορα Ελλάδας – Βουλγαρίας ακολουθούσαν την κορυφογραμμή του όρους Κερκίνη και κατέληγαν στις εκβολές του Νέστου. Παραχωρήθηκε στη Βουλγαρία η Δυτική Θράκη, αν και είχε ελευθερωθεί το 1913 από τον Ελληνικό Στρατό. Οριστικά σύνορα Ελλά-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο δας-Βουλγαρίας καθορίστηκαν με τη Συνθήκη του Νεϊγύ, για τη Θράκη με τη Συνθήκη των Σεβρών (20 Ιουλίου 1920) και επικυρώθηκαν από τη Συνθήκη της Λωζάννης (28 Ιουλίου 1920).

Το φυλάκιο των Ευζώνων, το ομώνυμο χωριό και η απειλή στο Πάικο Η 10η Μεραρχία στο πλαίσιο της οργάνωσης του Μετώπου της είχε εγκαταστήσει φυλάκιο στο σιδηροδρομικό σταθμό Καλινόβου39, στα Σουλτουγιανναίικα, Μεταξύ Πολυκάστρου και Καλίνδριας. Η δύναμη των ανδρών που παρέμειναν σε αυτό ήταν δεκαπέντε άντρες με επικεφαλής τον έφεδρο λοχία Ζαφειρόπουλο. Το φυλάκιο απείχε από τις βουλγαρικές προφυλακές περίπου ένα χιλιόμετρο. Στις αρχές του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου, που ήταν ακήρυχτος, στις 16 Ιουνίου του 1913, λόχος του βουλγαρικού στρατού επιτέθηκε ξαφνικά στο φυλάκιο και αιχμαλώτισε τον λοχία και δεκαπέντε Ευζώνους. Οδηγήθηκαν στον παρακείμενο οικισμό, όπου ήταν παραταγμένος στρατός των αντιπάλων και κάτοικοι του χωριού. Με την παρότρυνση του λοχαγού τους επιτέθηκαν εναντίον των αιχμαλώτων και τους κατάσφαξαν. Ο λοχίας Ζαφειρόπουλος χωρίς να δειλιάσει επιτέθηκε στους Βούλγαρους, γρονθοκόπησε και προσπάθησε να διαφύγει. Περνώντας ανάμεσα από τους οπλισμένους εχθρούς λογχίστηκε στην κοιλιακή χώρα και αιμόφυρτος συνέχισε την πορεία του για να διασωθεί. Την άλλη ημέρα βρέθηκε σχεδόν αποκαμωμένος κοντά στο Πολύκαστρο από άνδρες του λόχου που ηγούνταν ο αξιωματικός Φικιώρης, που είχε αποστολή να φυλάει τη γέφυρα του Αξιού. Τρεις ημέρες αργότερα, 19 Ιουνίου 1913, ο Ελληνικός Στρατός εισέβαλε στον οικισμό, βρήκε τα διαμελισμένα μέλη των σωμάτων των Ευζώνων, τα περισυνέλεξε και ανταπέδωσε στους δράστες τα ίδια40. Στον Πρωθυπουργό αναγγέλθηκε το θλιβερό γεγονός με τα παρακάτω τηλεγραφήματα: Τηλεγράφημα του αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου: Μετά τα γνωστά γεγονότα Μπογδάντσας, Νιγρίτας και των πέριξ Γευγελής, κακουργημάτων Βουλγαρικού Στρατού κατ΄ αόπλων και γυναικών ανακοινώ, ότι ο εκ της Δοϊράνης υποχωρήσας στρατός απήγαγε τον επίσκοπον Πολυανής Φώτιον41, 30 προκρίτους Έλληνας, τους ιερείς και διδασκάλους. Κατά πληροφορίας το αυτό έπραξαν δια προ-

κρίτους Καβάλας, Σερρών, ίσως και Δράμας, Στρωμνίτσης, ους φοβούμαι μήπως δεν σεβασθούν επίσης. Πιστοποιείται επίσης εκτός της σφαγής των αιχμαλωτισθέντων 12 Ευζώνων μετά βασανιστηρίων, ο πνιγμός Σέρβων αιχμαλώτων στρατιωτών, ων διασωθείς επιστοποίησεν τούτο… Γενικόν Στρατηγείον 25 – 6 – 13 ώρα 10πμ. Κωνσταντίνος Β42 Διαταγή της Α.Μ. του Βασιλέως αναφέρω ότι οι Βούλγαροι αιχμαλωτίσαντες παρά τον Σταθμόν Καρασουλίου 12 Ευζώνους κατέσφαξαν αυτούς. 2ον Τμήμα επιτελείου ΜΕΣΣΑΛΑΣ43 Σχετικά με τον αριθμό των δολοφονηθέντων Ευζώνων, όπως και για τον τόπο εκτέλεσης, υπάρχουν διάφορες πληροφορίες στη σχετική βιβλιογραφία. Δεν είναι του παρόντος να τις παραθέσουμε όλες. Σημασία έχει πως υπήρξε μια μεγάλη θυσία Ελλήνων ανδρών. Μετά τον πόλεμο ο τότε Κοινοτάρχης Ματσικόβου Μιχαήλ Σιωνίδης44, συνέλεξε τα πτώματα των Ευζώνων, τα ενταφίασε με τιμές στο χωριό του, το οποίο το 1927 προς τιμήν τους πήρε το όνομα Εύζωνοι. Στις 19 Ιουνίου, ημέρα κατά την οποία άρχισε η επική μάχη του Κιλκίς – Λαχανά, έγινε επίθεση εναντίον της Γουμένισσας. Το γεγονός αναφέρεται από το Στρατιωτικό Θεραπευτήριο Γουμένισσας ...προσβάλλεται υπό βουλγαρικού στρατού και κομιτατζήδων και τη αιτήσει πληροφορίας τι να πράξη δια τους σαράντα εν αυτώ ασθενείς δια του υπ’ αρίθμ. 6215 τηλεγραφήματος ημών διετάξαμεν τούτο όπως, εν περιπτώσει πραγματικού κινδύνου, διακομίση οπωσδήποτε τους ασθενείς αυτού εν Καρασούλι, ένθα Σιδηροδρομικός Σταθμός… Στο Πάικο εμφανίστηκε ομάδα 400 κομιτατζήδων με σκοπό να επιτεθεί και να καταλάβει τη Γουμένισσα, την οποία μάλιστα στενά απειλούσε. Αλλά και μετά τη νίκη στο Κιλκίς τη νύχτα 22 προς 23 Ιουνίου 1913 βουλγαρικές δυνάμεις κινούνταν στην περιοχή Γευγελής, Αριδαίας και Γουμένισσας. Ελληνική στρατιωτική δύναμη από τη Θεσσαλονίκη και όλοι οι λόχοι που έδρευαν στην ευρύτερη περιοχή Γιαννιτσών, Γουμένισσας, Έδεσσας, Σκρα, Αριδαίας έδωσαν αγώνα για να κρατηθεί στα ελληνικά χέρια. Εξασφάλισαν τη Γουμένισσα, τη σιδηροδρομική γέφυρα Αξιούπολης – Πολυκάστρου, τη Γευγελή και την Αριδαία. Όλα διαδραματίστηκαν εννέα μήνες μετά την απελευθέρωση της Γουμένισσας στις 22 Οκτωβρίου 1912 και έτσι κατακτήθηκε η ελευθερία στην επαρχία Παιονίας το 1912 – 1913. Δεν ήταν ένα τυχαίο γεγονός, ήταν αγώνας του Ελληνικού Στρατού.

Από εκδήλωση για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ (1912 - 1913) – ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

Σημειώσεις

1. Λεπτομερή αναφορά στους Βαλκανικούς Πολέμους 1912 – 1913 σε σχέση με την περιοχή μας στα έργα μας: Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912 – 1913, Γεγονότα στην περιοχή του Δήμου Παιονίας, από την απελευθέρωση της Γουμένισσας στους αγώνες της 10ης Μεραρχίας, ΕΜΣ – Δήμος Παιονίας, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2012 και Από το Κιλκίς στη Δοϊράνη και στη Στρώμνιτσα, εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα 1913. 2. Περίληψη από το βιβλίο μας Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912 – 1913, Γεγονότα στην περιοχή του Δήμου Παιονίας, από την απελευθέρωση της Γουμένισσας στους αγώνες της 10ης Μεραρχίας, ΕΜΣ – Δήμος Παιονίας, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 44 – 48. 3. Εφ. ΠΑΜΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ, «Τα αιματηρά γεγονότα της Κρίβας», φ. 37 / 2 – 10 – 1912, σ. 2. 4. Ό.π., «Τα γεγονότα της Κρίβας», φ. 38 / 3 – 10 – 1912, σ. 2. 5. Ό.π., «Τα αιματηρά γεγονότα της Κρίβας», φ. 39 / 4 – 10 – 1912, σ. 2. 6. Έκθεσις της πολεμικής ιστορίας των Ελλήνων, Εκδοτική Αθηνών, τ. Β΄, σ. 410. 7. Νικόλαος Μέρτζος, Το Μήνυμα της ιστορίας, Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι βήμα – βήμα, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 5. 8. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. 1Δ΄, σ. 289 – 290. 9. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος (1864-1936) πολιτικός, Πρωθυπουργός της νεότερης Ελλάδας. Συνέβαλε στην ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, στην επιτυχή έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων και στη νίκη των Ελλήνων και των Συμμάχων κατά τον Α΄ Παγκόσμιο. 10. Αν. Δημητρακόπουλος, Ο Πρώτος Βαλκανικός Πόλεμος μέσα από τις σελίδες του περιοδικού L’ Illustration, Αθήνα 1992, σ. 37. 11. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. 14ος, σ. 295. 12. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, τ. Α΄, Αθήνα 1988, σ. 111 και 307 – 308. 13. Νικ. Β. Βλάχος, Ιστορία των κρατών της χερσονήσου του Αίμου, εν Αθήναις 1954, σ. 480. 14. Πρόκειται για τη γέφυρα του τρένου που βρίσκεται μεταξύ Αξιούπολης και Πολυκάστρου. Από την περίοδο της κατασκευή της ήταν γνωστή ως Γέφυρα Γουμέντζης, όπως και ο παρακείμενος Σιδηροδρομικός Σταθμός στην αρχή των νότιων στενών του Αξιού που είναι γνωστά με το όνομα τα Στενά της Τσιγγάνας. 15. Διοικητής της 6ης Μεραρχίας ήταν ο συνταγματάρχης πεζικού Νικόλαος Δελαγραμμάτικας (1863-;). 16. ΓΕΣ / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912 – 1913, τ. Γ΄, Αθήνα 1992, σ. 3. 17. Croford Price, Οι Βαλκανικοί Αγώνες, Πολιτική και Στρατιωτική Ιστορία των εν Μακεδονία Βαλκανικών Πολέμων, σ. 88 – 89. 18. Ο Α. Σταυρίδης διετέλεσε πρόεδρος Σκρα και κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου κατά τον οποίο διαδραματίστηκαν σημαντικότατα γεγονότα στο Σκρα, με πρώτο εκείνο της ομώνυμης (φερώνυμης) μάχης (17 – 5 – 1918). Μετά τον πόλεμο εκείνο ο Σταυρίδης με αναφορές του προς τις ελληνικές πολιτικές Αρχές περιέγραφε τη δεινή κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει ζητώντας άμεσα τη στήριξή τους και την επανεγκατάστασή τους στο χωριό. Βλέπετε σχετικά, Χρ. Π. Ίντος, «Η απελπιστική κατάστασις των κατοίκων Λιουμνίτσης (Σκρα) το 1919», Ημερησία του Κιλκίς, φ. 7 – 8 – 2008, σ. 6.

19. Προφορικές πληροφορίες για τα γεγονότα του Σκρα από τον Πέτρο Δημ. Τύπη, ερευνητή της ιστορίας του χωριού του. 20. Προφανώς εννοείται ο παλιός ΣΣ Γουμενίτσης ο οποίος ήταν και είναι στη δυτική πλευρά του Αξιού. 21. Ν. Β. Βλάχος, ό.π., σ. 547. 22. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, τ. Α΄, Αθήνα 1988, σ. 201. 23. ΓΕΣ / ΔΙΣ. ό.π., σ. 202. 24. Ν. Β. Βλάχος, ό.π., σ. 551. 25. Πρόκειται για το Σύνταγμα Ευζώνων που έφερε το όνομα του διοικητή του. 26. Ν. Β. Βλάχος, ό.π., σ. 551. 27. Π. Παναγάκος, Συμβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912 – 1922, Αθήναι 1961, σ. 130. 28. Γ ΕΣ / ΔΙΣ, ό.π., σ. 326. 29. Ο ι πόλεις αυτές βρίσκονται στην Ανατολική Θράκη, σήμερα Ευρωπαϊκή Τουρκία. Η Αίνος στο Θρακικό πέλαγος απέναντι από τη Σαμοθράκη και η Μήδεια στον Εύξεινο Πόντο. 30. Ι στορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 14ος, σ. 330 – 334. 31. Γ ΕΣ / ΔΙΣ, ό.π., τ. Γ΄, Αθήνα 1992, σ. 26, 340, 369, 571. 32. Σ πύρος Μελάς, Οι πόλεμοι 1912 – 1913, Αθήνα ά. έ. ε. 33. Λ . Παρασκευόπουλος, ό.π., σ. 219, 248, 250. 34. Ό .π., σ. 47. 35. Γ ΕΣ / ΔΙΣ, ό.π., σ. 60-66. 36. Ό .π., σ. 67 – 72. 37. Γ ΕΣ / ΔΙΣ, ό.π., τ. Γ΄, σ. 95 – 121 και Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 14ος, σ. 342 – 343. Βλέπετε σχετικά 1. Χρήστος Ίντος – Βασίλειος Χαραλαμπίδης, Η περιοχή του Ν. Κιλκίς από την αρχαιότητα ως τα νεότερα χρόνια, Κιλκίς 1994. 2. Γιώργος Εχέδωρος, Ιστορία του Κιλκίς, Κιλκίς 1996. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. 38. Έκθεσις της πολεμικής ιστορίας των Ελλήνων, τ. Β΄, σ. 434 – 441. 39. Υπήρχε ενωτική σιδηροδρομική γραμμή των κεντρικών γραμμών Θεσσαλονίκης – Σκοπίων και Θεσσαλονίκης – Κωνσταντινούπολης. 40. Γεώργιος Ευστρατιάδης, Οι επεκτατικές προσπάθειες των Βουλγάρων και ο Δεύτερος Βαλκανικός Πόλεμος – 1913, Θεσσαλονίκη, σ. 129. 41. Πρόκειται για τον Επίσκοπο Πολυανής (Δοϊράνης) Φώτιο Παγιώτα, ο οποίος μετά την αιχμαλωσία του με παρέμβαση του Βασιλιά Κωνσταντίνου επέστρεψε στην Ελλάδα μέσω Ρουμανίας. Μετά την απώλεια της Δοϊράνης, η οποία έμεινε εκτός συνόρων το 1913, και τη δημιουργία της Μητροπόλεως Πολυανής και Κιλκισίου ήταν ο πρώτος Μητροπολίτης αυτής. 42. ΓΕΣ / ΔΙΣ, ό.π., σ. 395. 43. Φωκίων Φωτόπουλος, ό.π., σ. 124. 44. Ο Μιχαήλ Σιωνίδης (1870 – 1935) γεννήθηκε στη Γρίτσιστα Γευγελής και πέθανε στους Ευζώνους. Ήταν ο πρώτος κοινοτάρχης του χωριού μετά την απελευθέρωση του 1912. Κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα οργάνωσε ένοπλο σώμα και αγωνίσθηκε εναντίον των κομιτατζήδων. Μετά τη χάραξη των συνόρων, επειδή η ιδιαίτερη πατρίδα του έμεινε εκτός ελληνικής επικράτειας εγκαταστάθηκε στο χωριό Εύζωνοι. Για την προσφορά του στους αγώνες της Πατρίδας (Μακεδονικός Αγώνας, Βαλκανικοί Πόλεμοι και Πρώτος Παγκόσμιος) τιμήθηκε από την Πολιτεία με ανώτατες διακρίσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ1 Από τη νίκη του 1912 – 13 στον εθνικό διχασμό και στον Α΄ Παγκόσμιο Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912 – 1913) η Ευρώπη πέρασε σε μια νέα περιπέτεια και παρέσυρε όλη την ανθρωπότητα. Χωρίστηκε σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Από τη μια ήταν οι Κεντρικές Δυνάμεις με επικεφαλής τη Γερμανία και από την άλλη οι δυνάμεις της Αντάντ όπου ηγούνταν οι Άγγλοι και οι Γάλλοι. Στις πρώτες εντάχθηκαν η Βουλγαρία και η Τουρκία και με τις δεύτερες η Ρωσία, η Ιταλία και η Σερβία. Η δολοφονία του διαδόχου της Αυστροουγγαρίας Αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου και της γυναίκας του από Σέρβο εθνικιστή στο Σεράγεβο της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης στις 28 Ιουνίου 1914 έδωσε το έναυσμα για το μεγάλο ξέσπασμα. Έτσι το 1914 άρχισε ο πόλεμος που έμεινε γνωστός με το όνομα, ο Μεγάλος Πόλεμος ή Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η Ελλάδα στην αρχή είχε δηλώσει πως θα παραμείνει ουδέτερη. Την 1η Ιουνίου του 1912 είχε υπογράψει συνθήκη συμμαχίας με τη Σερβία, η οποία μπήκε ήδη στον πόλεμο, ενώ η χώρα μας έκρινε πως η είσοδός της στον πόλεμο είχε να κάνει μόνο σε περίπτωση που αυτός θα ήταν Βαλκανικός. Η ίδια στάση τηρήθηκε και στις 24 Οκτωβρίου του 1914, όταν η Τουρκία εντάχθηκε στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων. Τον Φεβρουάριο του 1915 οι Δυνάμεις της Αντάντ επιχείρησαν απόβαση στα Δαρδανέλια, σε αντιπερισπασμό στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και συμπαράσταση προς τη Ρωσία που πολεμούσε στον Καύκασο. Η Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Αυστροουγγαρίας και της Τουρκίας το 1915 και έτσι τα γεγονότα ήρθαν στα σύνορα της χώρας μας. Ετοιμαζόταν μεγάλη επίθεση των Κεντρικών Δυνάμεων εναντίον της Σερβίας και η Βουλγαρία κήρυξε γενική επιστράτευση. Μπροστά στην κατάσταση αυτή η Ελληνική Κυβέρνηση άρχισε τις πολιτικές της συνεννοήσεις για ένταξή της στο πλευρό της Αντάντ.

Την 1η Οκτωβρίου του 1915 αποβιβάστηκαν δυνάμεις της στη Θεσσαλονίκη και ο Πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος δήλωσε πως η Ελλάδα θα βοηθήσει τη Σερβία σε περίπτωση που θα δεχόταν επίθεση από τη Βουλγαρία. Το 1915 η κυβέρνηση τάχθηκε υπέρ της εισδοχής στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, όπου πίστευε πως βρίσκονταν και τα συμφέροντα της Ελλάδας, ενώ ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος και όσοι τον στήριζαν τάχθηκαν υπέρ της ουδετερότητας. Ήταν γνωστοί οι δεσμοί του ελληνικού βασιλικού οίκου με τη Γερμανία, από όπου καταγόταν η βασίλισσα Σοφία. Δύο αντίπαλοι και διεκδικητές ελληνικών εδαφών, η Βουλγαρία και η Τουρκία, βρίσκονταν στο πλευρό της Γερμανίας και αυτό το γεγονός εδραίωνε τις απόψεις του Βενιζέλου να είναι η Ελλάδα στον πόλεμο δίπλα στους Άγγλους και στους Γάλλους. Η διάσταση των απόψεων οδήγησε σε διχασμό και την παραίτηση της Κυβέρνησης. Τη διαδέχθηκαν οι Κυβερνήσεις Αλ. Ζαΐμη, Στ. Σκολούδη, Αλ. Ζαΐμη και Ν. Καλογερόπουλου. Τον Νοέμβριο του 1915 η Σερβική αντίσταση κατέρρευσε και τέθηκε θέμα παραμονής των δυνάμεων της Αντάντ στη Μακεδονία, όπως και έγινε. Η Ελλάδα οδηγήθηκε σε γεγονότα, διχασμό, επεισόδια κλπ.). Οι Κεντρικές Δυνάμεις αντέδρασαν για την παραμονή της Αντάντ στη Μακεδονία και ζήτησαν τον Μάιο του 1916 την παράδοση του οχυρού Ρούπελ. Για να αποφύγει τη ρήξη η Κυβέρνηση Σκουλούδη δέχθηκε. Το γεγονός θεωρήθηκε εχθρική ενέργεια από την Αντάντ και ζήτησε την παραίτηση της Κυβέρνησης, την αποστράτευση του Στρατού και τη διενέργεια εκλογών. Με την αποδοχή των αιτημάτων αυτών σχηματίστηκε υπηρεσιακή Κυβέρνηση από τον Αλ. Ζαΐμη. Εν τω μεταξύ βουλγαρικές και γερμανικές δυνάμεις στις 17 Αυγούστου 1916 πέρασαν στην Ανατολική Μακεδονία, υποχρέωσαν τις εκεί ελληνικές δυνάμεις να συνθηκολογήσουν και τις μετέφεραν στο Γκέρλιτς της Γερμανίας (Σαξονία), όπου παρέμειναν 6.000 αξιωματικοί και οπλίτες μέχρι το 1919. Όσοι αξιωματικοί και στρατιώτες είχαν καταφύγει στη Θεσσαλονίκη, περίπου 89

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

1916, Ελληνικά στρατεύματα στη Θεσσαλονίκη, (Πηγή, Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού – ΓΥΠ).

Η Αξιούπολη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, (Πηγή, ΓΥΠ).

2.000, με εκεί συναδέλφους τους ίδρυσαν το Κίνημα της Εθνικής Άμυνας, έχοντας σκοπό να ιδρύσουν εθελοντικά σώματα για να πολεμήσουν στο πλευρό της Αντάντ. Οι εκλογές ματαιώθηκαν, ο Ζαΐμης παραιτήθηκε και ανέλαβε ο Ν. Καλογερόπουλος. Ο Βενιζέλος με τον ναύαρχο Κουντουριώτη και τον στρατηγό Δαγκλή, η γνωστή τριανδρία, στις αρχές Οκτωβρίου 1916 σχημάτισαν στη Θεσσαλονίκη επαναστατική Κυβέρνηση και τασσόμενοι με την Αντάντ, κήρυξαν τον πόλεμο κατά των Κεντρικών Δυνάμεων. Άγγλοι και Γάλλοι ανάγκασαν τον Βασιλιά Κωνσταντίνο να παραιτηθεί (1 Ιουνίου 1917). Τον διαδέχθηκε ο γιος του Αλέξανδρος. Λίγες ημέρες αργότερα, 27 Ιουνίου 1917, ο Βενιζέλος σχημάτισε Κυβέρνηση στην Αθήνα δηλώνοντας πως η χώρα είναι εναντίον των κεντρικών δυνάμεων από τον Νοέμβριο του 1916, τότε που η Κυβέρνηση Θεσσαλονίκης είχε κηρύξει τον πόλεμο.

Οι δυνάμεις της ΑΝΤΑΝΤ στην Παιονία (Αξιούπολη, Γουμένισσα, αεροδρόμιο Γοργόπης) Οι συμμαχικές δυνάμεις στις 15 Σεπτεμβρίου 1916 έφθασαν ως τον Στρυμόνα, στις 28 Νοεμβρίου στην Αξιούπολη και στις 9 Δεκεμβρίου στον τομέα της Γευγελής. Στις 15 Δεκεμβρίου προωθήθηκαν στην πρώτη γραμμή του Μετώπου στον Φανό, στην Κάρπη και στον Αρχάγγελο. Στο τέλος του ίδιου μήνα το ελληνικό στρατηγείο εγκαταστάθηκε στο ποτάμι Κοτζά Ντερέ, τέσσερα χιλιόμετρα βόρεια της Αξιούπολης2. Συμμε90

τείχαν οι τρεις μεραρχίες της Εθνικής Άμυνας, Αρχιπελάγους, Σερρών και Κρήτης. Πήραν τις θέσεις τους και συνεργάστηκαν στενά με τους Γάλλους, που είχαν την όλη οργάνωση και τον συντονισμό των πολεμικών δράσεων. Στην άλλη πλευρά ήταν παραταγμένες και από καιρό προετοιμασμένες οι δυνάμεις των Βουλγάρων και των Γερμανών. Οι δεύτεροι συντόνιζαν τις επιχειρήσεις των αντιπάλων. Την ίδια περίοδο εγκαταστάθηκαν στο Μικρό Δάσος Άγγλοι, οι οποίοι πέραν από τις πολεμικές τους ασχολίες δραστηριοποιήθηκαν και σε άλλους τομείς. Ρυμοτόμησαν τον οικισμό και κατά την παράδοση τον ονόμασαν Σμολ = μικρό3. Έτσι ανατολικά του Αξιού ήταν οι Άγγλοι, στο Κιλκίς, στη Δοϊράνη μέχρι το Πολύκαστρο και δυτικά οι Γάλλοι. Πλημμύρισαν την Παιονία, ιδιαίτερα το ορεινό τμήμα της. Στρατιώτες της 122ης γαλλικής Μεραρχίας με τον εξοπλισμό τους κατέκλυσαν κωμοπόλεις, χωριά, τις βουνοπλαγιές. Ενεργοποιήθηκε και η 243η γαλλική Ταξιαρχία για να εφαρμοστεί το σχέδιο του στρατηγού Σαράιγ, επικεφαλής των συμμαχικών δυνάμεων στο Μέτωπο της Μακεδονίας. Επιτάχθηκαν τα ζωντανά, τα σπίτια, τα δημόσια οικήματα και ιδρύματα. Οι εκκλησίες, όπως των Αγίων Πέτρου και Παύλου Στάθη, ο Άγιος Γεώργιος Γουμένισσας, ο Τίμιος Πρόδρομος Φανού μετατράπηκαν σε νοσοκομεία, όπως και πολλά οικήματα στη Γουμένισσα. Νοσοκομείο (σανατόριο) στήθηκε ψηλά στο Πάικο, κοντά στην Καστανερή. Η Γουμένισσα έγινε το κέντρο των Γάλλων στα μετόπισθεν του Μετώπου που περνούσε ψηλά, κοντά από την Ειδομένη, το Χαμηλό, το Σκρα και προχωρού-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

Έργα στο Μακεδονικό Μέτωπο κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η Αξιούπολη την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, (Φωτ. F. Boissonnas).

σε προς το χωριό Αρχάγγελος. Η πλατεία της Γουμένισσας έγινε κέντρο ανάπαυσης και ψυχαγωγίας των στρατιωτών. Στήθηκε κιόσκι, όπου παιάνιζε η στρατιωτική μπάντα, συγκεντρωνόταν ο κόσμος για να ξεχάσει τις συμφορές του πολέμου. Ένα μαγαζί (καφενείο) μετατράπηκε σε καθολικό ναό, λίγο έξω από την κωμόπολη οργανώθηκε το κοιμητήριο των στρατιωτών που χάνονταν στις μάχες. Οι δρόμοι στο βουνό και στον κάμπο στρώνονταν με πέτρα για να περνούν τα οχήματα και τα πολυβόλα, πεζοί και ζώα. Οργανωνόταν για πρώτη φορά ένα καλό οδικό δίκτυο στην περιοχή που θα παραμείνει ως τα μέσα του 20ου αιώνα. Από το Πολύκαστρο δια του Αξιού και μέσα από την Αξιούπολη προς το Πάικο από την πλευρά της Πλαγιάς και του Φανού στρώθηκε σιδηρόδρομος για να μεταφέρει τα πολεμοφόδια

Πηγή Παιονίας, 1917, ο Στρατηγός Regnault με το επιτελείο του, (Πηγή, ΓΥΠ).

στο Μέτωπο. Η Αξιούπολη4 ήταν πολύβουο σταυροδρόμι, ο σιδηροδρομικός σταθμός Γουμενίτσης έγινε το επίκεντρο των αφίξεων και των αναχωρήσεων στρατιωτών από όλες τις φυλές της γης που έφερναν οι σύμμαχοι στην περιοχή για να πολεμήσουν, όπως έλεγαν για τη δικαιοσύνη, την ελευθερία και την ισότητα. Αυτές τις ίδιες τις λέξεις, συνθήματα της γαλλικής επανάστασης του 1789, τις χάραξαν οι Γάλλοι και στη νέα πρόσοψη της κεντρικής κρήνης της πλατείας της Γουμένισσας, δίνοντάς της όψη γοτθικού ρυθμού. Χάραξαν το έτος επισκευής (1918) που ήταν και η τελευταία χρονιά του πολέμου. Στη Γοργόπη απλώθηκε ένα μεγάλο και πρωτόγνωρο για την εποχή εκείνη αεροδρόμιο, όπου σήμερα η κεντρική οδός του χωριού. Κατέβαιναν τα πρώτα αεροπλάνα που είδαν ως τότε οι κάτοικοι της περιο-

Κάτοικοι της Παιονίας στα έργα των Γάλλων την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ναναστροφή με τους «συμμάχους». Αυτοί φέρονταν ευγενικά μα και σκληρά πολλές φορές. Εξάλλου η κατάσταση ήταν εμπόλεμη. Κάποιοι εκτελέστηκαν άδικα, για παραδειγματισμό, όπως ο απαγχονισμός χαλβατζή σε δέντρο της εκκλησίας της Παναγίας της Γουμένισσας, γιατί άθελά του μοίρασε μαζί με τον χαλβά που πουλούσε και γερμανικές προκηρύξεις που βρήκε ξυλοκόπος στο βουνό και τις χρησιμοποίησε για περιτύλιγμα του χαλβά.

Δυο μαρτυρίες για την παραμονή των Γάλλων στη Γουμένισσα

Η κεντρική κρήνη Γουμένισσας, (Φωτ. F. Boissonnas).

Το αεροδρόμιο Γοργόπης κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, (Πηγή, Εμμ. Βροντάκης).

χής. Αερόστατα (ζέπελιν) εμφανίστηκαν για να παρατηρούν οι επιβαίνοντες τις κινήσεις του στρατού, τα χωριά, τους κατοίκους. Θεωρήθηκαν από απλούς και ανίδεους ανθρώπους, τέρατα, φαντάσματα και κατάρα Θεού. Όμως, κατάρα ήταν ο πόλεμος και τα φρικτά αποτελέσματά του. Οι άντρες όλοι, από τα νεαρά παιδιά ως και τους εξηντάρηδες και πάνω, επιστρατεύτηκαν για να σκάψουν χαρακώματα, να σπάνε πέτρες για να στρώνονται δρόμοι. Επιμίσθιο μια καραβάνα φαγητό και μια κουραμάνα (στρατιωτικός άρτος) για τους ίδιους και την οικογένειά τους. Μάθαιναν γαλλικά κατά τη συ-

Αν και σύμμαχοι οι Γάλλοι από κάποιους κατοίκους της περιοχής θεωρήθηκαν αίτιοι διαφόρων κακών για τον τόπο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τότε ήταν η διάδοση της φυλλοξήρας στα αμπέλια, η οποία κατέστρεψε μετέπειτα τον ακμαίο αμπελώνα της Γουμένισσας. Έλεγαν με βεβαιότητα: «Οι Γάλλοι έφεραν την αρρώστια στα αμπέλια μας από την πατρίδα τους, γιατί τα δικά μας κρασιά είδαν πως ήταν καλύτερα από τα δικά τους». Βέβαια κάτι τέτοιο σίγουρα δεν έγινε, αλλά πολύ αργότερα οι μελετητές των ασθενειών της αμπέλου και του τρόπου μετάδοσης, έχουν επισημάνει πως και η φυλλοξήρα μεταφέρεται από τον άνθρωπο και τον εξοπλισμό του, όταν μετακινείται από τον έναν τόπο στον άλλο. Γεγονός είναι, πως εκείνη η ζημιά πληρώθηκε πολύ ακριβά την περίοδο του μεσοπολέμου με κύρια επίπτωση στην τοπική οικονομία. Μαρτυρία για την παραμονή των Γάλλων στη Γουμένισσα έχουμε από τον μεγάλο ποιητή μας, τον αείμνηστο Γιώργο Βαφόπουλο, ο οποίος την περίοδο εκείνη έζησε στην κωμόπολη. Αναφέρει σχετικά: «Στη Γουμένισσα μείναμε ως το φθινόπωρο του 1916. Είχε γίνει στη Θεσσαλονίκη το κίνημα της Εθνικής Αμύνης του Βενιζέλου και η Ελλάδα τώρα βρισκόταν στη συμμαχία της Αντάντ. Το μακεδονικό Μέτωπο είχε πια παγιωθεί και σε όλη την έκταση των συνόρων γίνονταν φονικές μάχες. Τις νύχτες ακουγόντουσαν οι ομοβροντίες των κανονιών. Τον ουρανό τον διέσχιζαν τα γαλλικά αεροπλάνα που κούρνιαζαν στο αεροδρόμιο της Γοργόπης. Στη Γουμένισσα είχε εγκατασταθεί ένα είδος μικρού στρατηγείου κι όλα τα δημόσια κτήρια είχαν επιταχθεί από τους Γάλλους… Το σχολείο έγινε νοσοκομείο… Ο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο πατέρας μου είχε πιάσει φιλία με το Γάλλο φρούραρχο, που του έδειχνε εκτίμηση, γιατί ήταν από τη Γευγελή, δηλαδή ένα μέρος συμμαχικού κράτους, που είχε θυσιαστεί για την υπόθεση της Αντάντ. Πολλές φορές τον προσκαλούσε στις παραστάσεις του στρατιωτικού θεάτρου, όπου έκαμναν επίδειξη τους στρατευμένους καλλιτέχνες και ερασιτέχνες των περιστάσεων. Μεγάλη εντύπωση μου είχε κάνει τότε ο χορός και το τραγούδι ενός μαύρου Σενεγαλέζου. Πρώτη φορά άκουγα σπασμένη φωνή, που μου θύμιζε τα γαυγίσματα των σκυλιών. Συνέβη τότε ένα φοβερό γεγονός, που έκανε τον πατέρα μου να μην πλησιάσει ποτέ τον Γάλλο φρούραρχο. Καθώς τόπα κιόλας οι Γάλλοι φερόντουσαν σκληρά στους ντόπιους. Έκαμναν επίταξη των ζώων τους. Τους υποχρέωναν να δουλεύουν στο στρώσιμο των δρόμων, σπάζοντας χαλίκια. Τους ατίθασους τους κρατούσαν ώρες πολλές γυμνούς έξω στον ήλιο του καλοκαιριού. Και μια μέρα η σκοπιμότητα του πολέμου, αυτή η άγρια ανάγκη της επιβολής του τρόμου, που είναι μια από τις πιο μεγάλες δυνάμεις για την εξουθένωση του εχθρού, ήρθε να επιβάλλει τους πρώτους τουφεκισμούς των αθώων. Κάποιος χωρικός από την Μπαροβίτσα, τη σημερινή Καστανερή, μέσα στην καρδιά του Πάικου τό ҆ χε δουλειά του να μαζεύει πουρνάρια και να τα φέρνει στους φούρνους της Γουμένισσας. Μια μέρα βρήκε ένα μεγάλο πακέτο χαρτιά. Τον καιρό εκείνο η λέξη “προκήρυξη” ήταν άγνωστη. Και τα χαρτιά του πακέτου εκείνου ήταν προκηρύξεις, τυπωμένες Γαλλικά, πού ҆ χαν πέσει στο βουνό, χωρίς να σκορπιστούν, από κάποιο γερμανικό αεροπλάνο. Απευθύνονταν στον Γάλλο στρατιώτη, που πολεμούσε σε μια ξένη χώρα, ενώ στον τόπο του οι δικοί του περνούσαν από τη δοκιμασία της αγωνίας και των στερήσεων. Και τον προέτρεπαν ν’ αφήσει τα όπλα και να ζητήσει την επιστροφή του στην πατρίδα. Το αναπάντεχο τούτο εύρημα σήμανε, για τον φτωχό και ανίδεο ξυλοκόπο, τουλάχιστο την αξία μισής οκάς χαρτιού. Και κατέβηκε με το φορτωμένο ζώο στη Γουμένισσα κι έδωσε τα πουρνάρια στο φούρνο κι άλλαξε στο διπλανό χαλβατζίδικο τα χαρτιά μ’ ένα κομμάτι χαλβά. Ο χαλβατζής μέσα στην αγία άγνοιά του, πήρε ένα μεγάλο καρφί και κρέμασε τα χαρτιά στον τοίχο. Και με το χαλβά άρχισαν να κυκλοφορούν τούτα στη Γουμένισσα. Και έπεσαν στα χέρια των Γάλλων. Κι

έγινε αμέσως έρευνα και ανακαλύφθηκε η πηγή τους. Ο δύστυχος χαλβατζής πιάστηκε. Το ίδιο και ο ανύποπτος ξυλοκόπος. Την άλλη μέρα δικάσθηκαν οι δυο τους από το στρατοδικείο. Η απόφαση ήταν θάνατος. Ο ξυλοκόπος σύρθηκε δεμένος πισθάγκωνα στο χωριό του, όπου πλήρωσε με τη ζωή τον χαλβά των παιδιών του. Ο χαλβατζής ανάμεσα από ένα πλήθος έντρομο, οδηγήθηκε μέσα από την πλατεία της Γουμένισσας, κοντά στην εκκλησία της Παναγίας. Και σε λίγην ώρα ακούσθηκε μια ομοβροντία τουφεκιού. Ο κόσμος έκανε τον σταυρό του και πήγε να κλειδωθεί στα σπίτια του. Ο Θεός του πολέμου είχε επιβάλει την ακατανόητη “δικαιοσύνη” του. Και την άλλη μέρα, ακούσθηκε η φωνή του Γάλλου φρουράρχου να λέει, σε σπασμένα ελληνικά, τη φράση: “προς παραντεγματισμό!” Ο πατέρας μου δεν ξαναφάνηκε πια μαζί του. Φαίνεται πως οι νόμοι του πολέμου έχουν τη δική τους λογική και λειτουργούν κατά τον ίδιο τρόπο... Ο Θεός να αναπάψει την ψυχή των αθώων όλων των πολέμων και όλων των εποχών».

Η Γουμένισσα κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, (Πηγή, ΓΥΠ).

Οι μάχες Ραβινέ (Χαμηλό) και Σεμέν ντε Φερ (Δογάνης) Η πρώτη νίκη των Ελλήνων σημειώθηκε την 1 – 14 Μαΐου 1917 κοντά στο χωριό Χαμηλό και στον γνωστό από τότε λόφο του Ραβινέ. Έχει ύψος 258μ. και δεσπόζει στην περιοχή. Γι’ αυτόν τον λόγο οι Βούλγαροι έσπευσαν στην ελληνο – σερβική μεθόριο και εγκατέστησαν τον Δεκέμβριο του 1915 πάνω του παρατηρητήριο σπουδαίας σημασίας. Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι του Μακεδονικού Μετώπου δεν ασχολήθηκαν με αυτό και μόνο οι δεύτεροι στον τομέα των οποίων ανήκε την άνοιξη του 1916 τοποθέτησαν απέναντί του μικρό τμήμα στρατού. Τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς ενίσχυσαν το τμήμα ελληνικές δυνάμεις της Μεραρχίας Σερρών που συμμετείχαν στις επιχειρήσεις. Οι Έλληνες οργάνωσαν αμυντικό Μέτωπο και άρχισαν να καταστρώνονται σχέδια επίθεσης και κατάληψής του. Η βουλγαρική δύναμη που το κατείχε είχε σύμμαχο τη φυσική και τεχνική οχύρωση του λόφου. Το έργο της επίθεσης και της κατάληψης ανατέθηκε στον 2ο Λόχο του λοχαγού Γρηγορίου Γουλιανού που ανήκε στο 1ο Σύνταγμα (διοικητής αντισυνταγματάρχης Νικόλαος Ζαφειρίου) της Μεραρχίας Σερρών. Η 93

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Μνημείο για τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Ευστάθιο Δογάνη στον ομώνυμο οικισμό. Αποκαλυπτήρια 25.07.2021.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

Στρατιωτικό Κοιμητήριο Αξιούπολης πεσόντων στις μάχες Ραβινέ – Σκρα.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Βρετανικό κοιμητήριο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο Πολύκαστρο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Το μνημείο των Ηρώων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο Σκρα.

Καταυλισμός Ελλήνων αξιωματικών στο Σκρα, 1918, (Πηγή, ΕΛΙΑ).

επιχείρηση άρχισε την 1 / 14 Μαΐου 1917 και υποστηρίχθηκε από το γαλλικό πυροβολικό. Παρά τον συνεχή βομβαρδισμό του βουλγαρικού πυροβολικού το τάγμα του Γουλιανού το μεσημέρι της ίδιας ημέρας το κατέλαβε. Η ελληνική δύναμη μπήκε στο στόχαστρο του γερμανικού πυροβολικού και οι άνδρες έπεφταν νεκροί ή τραυματίζονταν. Μεταξύ αυτών και ο διοικητής τους. Τα πυρομαχικά και οι χειροβομβίδες τους τελείωσαν, όπως και το νερό. Αποκρούστηκαν οι αντεπιθέσεις των Βουλγάρων και οι τραυματίες χωρίς να γίνουν αντιληπτοί άρχισαν να τον εγκαταλείπουν και προς στιγμή φάνηκε πως τον κατέχουν και πάλι οι αντίπαλοι. Στη μάχη μπήκε και ο λόχος του Νικολάου Ντερτιλή και κατορθώθηκε να οριστικοποιηθεί η κατάσταση υπέρ των ελληνικών και συμμαχικών δυνάμεων. Τις επόμενες ημέρες οι Βούλγαροι προσπάθησαν να το ανακτήσουν αλλά απέτυχαν. Η κατάληψη του Ραβινέ ήταν η πρώτη ελληνική νίκη στο πλευρό των συμμάχων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ανέβηκε το γόητρο του ελληνικού στρατού και άνοιξε ο δρόμος για άλλες

επιτυχίες, όπως εκείνη της επόμενης χρονιάς και πάλι Μάιο στο Σκρα5. Στις επιχειρήσεις του 1917 σκοτώθηκε ο ανθυπολοχαγός Ευστάθιος Δογάνης και δεκαεπτά συμπολεμιστές του υπερασπιζόμενοι τον λόφο Σεμέν ντε Φερ. Η μάχη στην οποία πήρε μέρος και βρήκε ηρωικό θάνατο άρχισε στις 22 Απριλίου (παλιό ημερολόγιο) 1917 για να πέσει τελικά στα ελληνικά χέρια το πολύ καλά οχυρωμένο από τον βουλγαρικό στρατό ύψωμα. Έκτοτε πήρε το όνομά του, Δογάνης, όπως και το παρακείμενο χωριό. Ο τάφος του Δογάνη βρίσκεται στο στρατιωτικό κοιμητήριο Αξιούπολης6.

Η μάχη του Σκρα Από όλη την πολεμική αναμέτρηση στην περιοχή της Παιονίας ξεχώρισε η μάχη του Σκρα. Ενός υψώματος 1.097μ. κοντά στο χωριό Λιούμνιτσα (σήμερα Σκρα) που το είχαν οχυρώσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο Γερμανοί και Βούλγαροι. Ήταν καλυμμένο μέχρι και την τελευταία σπιθαμή, εξοπλισμένο με εκατοντά-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο δες κανόνια και προσέφερε στους κατόχους του φυσική προστασία. Οι σύμμαχοι είχαν επιχειρήσει να το καταλάβουν ανεπιτυχώς το 1917. Η σημασία της μάχης ήταν μεγάλη και λίγες ημέρες πριν την έναρξή της επισκέφθηκε την περιοχή του Mετώπου ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο Γάλλος αρχιστράτηγος Γκυγιωμά, που αντικατέστησε τον Σαράιγ, έχοντας τοποθετήσει αρχηγό των γαλλικών και ελληνικών δυνάμεων τον στρατηγό Ζερόμ διέταξε προετοιμασία επίθεσης από ελληνικές δυνάμεις. «…Ήθελε να δώσει την ευκαιρία στους Έλληνες να πολεμήσουν σκληρά. Πίστευε πως αυτό θα εξύψωνε το φρόνημα του στρατού μετά τις περιπέτειες των ετών 1916 – 1918, αλλά κατά βάθος προσπαθούσε να καταλάβει ξένος αυτός, την ποιότητα των Ελλήνων μαχητών….» Τρεις ελληνικές μεραρχίες κινητοποιήθηκαν υπό την αρχηγία του αντιστράτηγου Εμμανουήλ Ζυμβρακάκη το πρωί της 17ης Μαΐου 1918. Ήταν η Μεραρχία Αρχιπελάγους με αρχηγό τον υποστράτηγο Ιωάννου με το 5ο και 6ο Σύνταγμα (Κ. Εξάρχου και Ε. Τσιμιλάκη) και διοικητές τμημάτων τους Ν. Πλαστήρα, Β. Καρακούφα, Β. Παπαγιάννη και Κ. Μπάμπαλη. Η Μεραρχία Κρητών με τον υποστράτηγο Π. Σπηλιάδη και τα 7ο και 8ο Συντάγματα (Π. Γαρδίκα και Δ. Σταυριανόπουλο). Η Μεραρχία Σερρών με το 1ο Σύνταγμα του αντισυνταγματάρχη Γ. Κονδύλη και τα τάγματα που ηγούνταν οι Ι. Ψάρρας, Θ. Βαχαρόγλου και Ι. Σκαλογιάννη. Η ημέρα εκείνη ξημέρωσε νωρίτερα από το φως των τηλεβόλων και όταν άρχισε η επίθεση υποστηρίχθηκαν από τις δυνάμεις των Γάλλων και των Άγγλων δυτικά και ανατολικά του Αξιού. Οι Έλληνες μετά από σκληρή μάχη νίκησαν και το όνομα του λόφου Σκρα πέρασε στην ιστορία μαζί με τα ονόματα εκείνων που αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν7. Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν περίπου 1.000 νεκροί και 3.000 τραυματίες. Η απήχηση της νίκης (17 – 30 Μαΐου 1918) ήταν πολύ μεγάλη σε όλη την Ελλάδα. Οι Έλληνες ξέχασαν τα πολιτικά τους πάθη, εξυψώθηκε το φρόνημα των στρατιωτών, περίμεναν να αναμετρηθούν εκ νέου με τον εχθρό και να δοξάσουν τα ελληνικά όπλα όπως την περίοδο του 1912 – 19138. Στην ημερήσια διαταγή του ο Γκυγιωμά σημείωσε: «…Χάρις στην απαράμιλλη ανδρεία του και την υπέροχη ορμητικότητά του το ελληνικό πεζικό του στρατηγού Ζυμβρακάκη, σε συνεργασία με το πυροβολικό

και την αεροπορία, που παρά τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες πέτυχαν να εκτελέσουν όλες τις αποστολές τους, υπερνίκησαν σε ένα από τα πιο ανώμαλα εδάφη όλα τα συσσωρευμένα εμπόδια και πέτυχαν με περίλαμπρες ενέργειες την κατάληψη των βουλγαρικών θέσεων σε μέτωπο 12 χιλιομέτρων, συλλαμβάνοντας περισσότερους από 150 αιχμαλώτους και κυριεύοντας σημαντικό υλικό…»

Η μάχη του Γκραν Κορονέ (Κορώνα) - Δοϊράνης Η Κορώνα είναι ακριτικό χωριό του Δήμου Παιονίας, πάνω στη μεθόριο κοντά στο ύψωμα Πυραμίδα το οποίο κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ονόμαζαν τα συμμαχικά στρατεύματα Γκραν Κορονέ. Η θέση αυτή, όπως και όλη η ευρύτερη περιοχή ήταν τομέας των βρετανικών στρατευμάτων. Εκεί, στις 5 – 18 Σεπτεμβρίου 1918 δόθηκε μεγάλη μάχη μεταξύ των αντιμαχομένων, η οποία είναι γνωστή ως μάχη της Δοϊράνης, διότι το Μέτωπο εκτεινόταν αριστερά και δεξιά της ομώνυμης λίμνης. Η εχθρική τοποθεσία ήταν πολύ καλά οχυρωμένη. Το πρωί της ημέρας εκείνης εναντίον της τοποθεσίας Πυραμίδα (Γκραν Κορονέ) επιτέθηκε το ΧΙΙ Βρετανικό Σώμα Στρατού έχοντας αριστερά την 22η βρετανική Μεραρχία και δεξιά τη Μεραρχία Σερρών. Η μάχη ήταν σφοδρή, πολλά τα θύματα και από τις δύο πλευρές. Τη Βρετανική Μεραρχία ενίσχυσε το 3ο Σύνταγμα της Μεραρχίας Σερρών με διοικητή τον συνταγματάρχη πεζικού Χρήστο Λιάσκο. Οι ελληνικές δυνάμεις κατέλαβαν τρεις σειρές των εχθρικών χαρακωμάτων και συνέλαβαν εκατό αιχμαλώτους. Οι απώλειες όμως των Ελλήνων από τα δραστικά πυρά του εχθρού ήταν δεκαπέντε αξιωματικοί και 131 οπλίτες νεκροί, 44 αξιωματικοί και 620 οπλίτες τραυματίες. Το σύνταγμα μετά τις τόσες απώλειες επέστρεψε στη βάση της μεραρχίας του. Στη διήμερη μάχη της Κορώνας: Η 22η βρετανική Μεραρχία είχε:  165 αξιωματικούς και 3.155 οπλίτες νεκρούς και τραυματίες. Η Μεραρχία Σερρών:  173 αξιωματικούς και 2.514 οπλίτες νεκρούς και τραυματίες.  Σύνολο 338 αξιωματικοί, 5.669 νεκροί και τραυματίες. Οι απώλειες των Βουλγάρων ήταν 83 αξιωματικοί 99

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Μνημείο Γαλλικού Κοιμητηρίου στη Γουμένισσα.

100

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

101

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Μουσείο Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο Σκρα.

και 2.643 νεκροί και τραυματίες9. Αυτά αποτέλεσαν μέρος της γενικότερης μάχης της Δοϊράνης.

Οι κάτοικοι του Σκρα το 1919 Ο πόλεμος είχε πολλές επιπτώσεις στους κατοίκους της περιοχής και ιδιαίτερα του Σκρα που βρέθηκε στη δίνη του πυρός. Με αίτησή του ο πρόεδρος του χωριού στις 16 Απριλίου 1919 προς τον Νομάρχη Θεσσαλονίκης10 περιγράφει την απελπιστική κατάσταση των κατοίκων του χωριού και τα δεινά που υπέστησαν κατά τον πόλεμο, τον γνωστό και με το όνομα «ο Μεγάλος Πόλεμος». Από το έγγραφο διαπιστώνεται πως από το 1916 οι κάτοικοι του χωριού, όπως και άλλων, είχαν εγκαταλείψει τις εστίες τους ...ένεκεν των πολεμικών επιχειρήσεων… Δόθηκαν οι μεγάλες μάχες και μετά το καλοκαίρι του 1918 αποδεκατισμένοι και χωρίς υπάρχοντα άρχι102

σαν να επιστρέφουν στα σπίτια τους. Στο Σκρα η επιστροφή των κατοίκων του ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 1918. Οι οικογένειες που παλιννόστησαν ήταν περίπου 180. Είχαν διασκορπιστεί σε όλη τη Μακεδονία, σε γνωστούς και άγνωστους τόπους. …Οι παλιννοστούντες όμως κάτοικοι ευρίσκονται εν απελπιστική κατάσταση, καθ’ όσον ουχί μόνον τα οικήματα αυτών έχουν τελείως καταστραφή, αλλά στερούνται και ζώων, φορτηγών και αροτριώντων κτηνών προς καλλιέργεια των εκχερσωμένων αγρών αυτών... Τίποτα δεν είχε μείνει όρθιο στο Σκρα. Σπίτια, χωράφια, ζώα είχαν παραδοθεί στη μανία του πολέμου. Όσοι από τους κατοίκους επιβίωσαν και επέστρεψαν στα πάτρια εδάφη έπρεπε να ξεκινήσουν μια καινούρια ζωή με όση αντοχή και υπομονή τους απέμεινε. Ο πάρεδρος, Αναστάσιος Σταυρίδης, εκείνος που κάλεσε επειγόντως στον τόπο του το 1912 τον Ελληνικό Στρατό, διατυπώνει το αίτημα των συγχωριανών

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο του «…Όθεν παρακαλώ Υμάς, Κύριε Νομάρχα, εν ονόματι όλου του πληθυσμού του χωρίου μας, όπως ευαρεστούμενοι ενεργήσητε όπου δει, ίνα χορηγηθώσιν εις τους κατοίκους μας τα απαιτούμενα φορτηγά και αροτριώντα κτήνη συμφώνως τω εν τη παρούση συνημμένω καταλόγω. Η δε αξία αυτών θέλει πληρωθή παρά των κατοίκων συμφώνως με τα κανονισμένα υπό της Κυβερνήσεως…» Το τι έπραξε ο Νομάρχης δεν το γνωρίζουμε επακριβώς, πάντως ο πάρεδρος ήταν ευγενέστατος. Παρά την προσωπική του συμφορά και εκείνη των συγχωριανών του απευθύνεται στον Νομάρχη στον πληθυντικό με μια άψογη γλώσσα και γραφή ...όπως ευαρεστούμενοι… Δεν ζητάει δωρεά και ελεημοσύνη. Την αξία των ζώων που θα τους δοθούν, αν τους δοθούν, θα την πληρώσουν οι κάτοικοι του Σκρα σύμφωνα με όσα θα ορίσει η Κυβέρνηση. Από μια Κυβέρνηση και μια Πατρίδα που βρέθηκε στο πλευρό των νικητών με τους αγώνες και τις θυσίες των πολιτών της. Αυτή είναι μεγαλοψυχία και πατριωτισμός. Η αίτηση – επιστολή από το Σκρα του 1919 δεν είναι ένα απλό έγγραφο αλλά τεκμήριο του πατριωτισμού και της μεγαλοψυχίας των κατοίκων του ακριτικού χωριού που όχι μόνο τότε αλλά και στα μετέπειτα χρόνια των εμπόλεμων καταστάσεων δοκιμάστηκε σκληρά, όπως και όλη η περιοχή μας.

Εορτασμοί επετείων και μνημεία του Α΄ Παγκοσμίου στην Παιονία Εορταστικές εκδηλώσεις πραγματοποιούνται κάθε Μάιο στον λόφο του Ραβινέ, όπου υπάρχει και μνημείο, προς τιμήν των ηρώων της ομώνυμης μάχης. Εορτασμοί για τη μάχη του Σκρα πραγματοποιούνται επίσης κάθε Μάιο στον ομώνυμο οικισμό. Παλαιότερα οι εορτασμοί αυτοί πραγματοποιούνταν στην Αξιούπολη, όπου και έχει στηθεί μνημείο. Τα αποκαλυπτήριά του πραγματοποιήθηκαν στις 27 Ιουνίου 1929 από τον διοικητή του Γ΄ Σώματος Στρατού Κλάδο. Παρών ήταν ο γενικός γραμματέας της γενικής διοίκησης Μακεδονίας Λαζαρίδης και συγκινητικό λόγο εκφώνησε ο πρόεδρος της κοινότητας Αξιούπολης Τσολάκης11. Ως έδρα των εορτασμών η Κοινότητα Αξιούπολης το 1948 προήχθη σε Δήμο. Το μνημείο αρχικά ήταν στον λόφο του Αγίου Δημητρίου και αργότερα μεταφέρθηκε στην κεντρική πλατεία,

όπου είναι και σήμερα. Επίσης στον λόφο του Αγίου Δημητρίου υπάρχει και κοιμητήριο των Ελλήνων στρατιωτών που έπεσαν στο πεδίο της μάχης. Στην είσοδο του χωριού Σκρα είχε στηθεί μαρμάρινο μνημείο για το ίδιο ιστορικό γεγονός. Τη δεκαετία του 1990 αντικαταστάθηκε από χάλκινο «μοντέρνας τεχνοτροπίας». Μνημείο για τους Γάλλους στρατιώτες από την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου υπάρχει κοντά στον Ναό των Αγίων Αναργύρων στην Πύλη (Δρέβενο) της Αξιούπολης. Παρεκκλήσι κοιμητηρίου των Γάλλων διασώζεται έξω από τη Γουμένισσα. Η βρύση στην κεντρική πλατεία της ίδιας κωμόπολης θυμίζει την παραμονή των Γάλλων στρατιωτών. Τον Μάιο του 2008 με τη συνεργασία του Ιδρύματος «Ελευθέριος Βενιζέλος» και του Δήμου Αξιούπολης στην πλατεία του Σκρα, μπροστά από το εκεί Μουσείο, όπου φυλάσσονται ενθυμήματα της μάχης, έγιναν αποκαλυπτήρια προτομής του Ελευθέριου Βενιζέλου από τον Πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων Δ. Σιούφα. Στο Πολύκαστρο υπάρχει Βρετανικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο από την περίοδο του πολέμου και Διασυμμαχικό Μνημείο από το 1977 όπου έχουν τοποθετηθεί και οι προτομές των πρωθυπουργών της εποχής εκείνης των συμμάχων χωρών Ιταλίας, Γαλλίας, Ελλάδας, Σερβίας και Αγγλίας. Το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Σεπτεμβρίου γιορτάζεται εκεί η επέτειος της «Διασπάσεως του Μακεδονικού Μετώπου». Μνημεία υπάρχουν και σε άλλες περιοχές της Παιονίας, όπως στον Φανό. Επίσης στην περιοχή λειτούργησαν νοσοκομεία του ελληνικού και συμμαχικού στρατού. Το πρώτο ελληνικό ήταν στο Δρέβενο (Πύλη) και το μεγαλύτερο μεταξύ Στάθη και Γουμένισσας. Σχετικά με την παραμονή των Γάλλων στη Γουμένισσα έγραψε ο Γ. Βαφόπουλος, ακαδημαϊκός και ποιητής. Τότε στον Ελληνικό Στρατό υπηρετούσε ο ακαδημαϊκός και ποιητής Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας (Γεώργιος Αθάνας). Έγραψε σειρά ποιημάτων για την περιοχή και τον πόλεμο. Τα εξέδωσε με τον τίτλο «Καιρός πολέμου»12. Λεπτομερείς περιγραφές για το Μακεδονικό Μέτωπο έχουμε και από τον λογοτέχνη Στρατή Μυριβήλη που πήρε μέρος στον πόλεμο. Τις κατέγραψε στο έργο του «Η ζωή εν τάφω». Στην περιοχή και ό,τι θύμιζε από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, έγραψε στα πεζά του κείμενα ο ποιητής Κώστας Ουράνης, τακτικός επισκέπτης της Παιονίας τις κυνηγετικές περιόδους της εποχής του. 103

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Αξιούπολη, Μνημείο Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

104

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

Μνημείο για τους ήρωες της μάχης του Ραβινέ, στο Χαμηλό.

105

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Το Διασυμμαχικό Μνημείο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο Πολύκαστρο.

106

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

107

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Σημειώσεις

108

1. Βλέπε σχετικά και τις εργασίες μας: Τα οικεία κοσμείν και σώζειν, Κιλκίς 1999, σ. 62 – 66, Η Αξιούπολη στην ιστορική της διαδρομή, Κιλκίς 2000, σ. 36 – 38, Η περιοχή του Ν. Κιλκίς από την αρχαιότητα ως τα νεότερα χρόνια (με τον Β. Χαραλαμπίδη), Κιλκίς 1994, σ. 36 – 40, «Οι Γάλλοι στη Γουμένισσα κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου», εφ. ΕΠΑΓΓΕΛΙΑ, Ι.Μ. ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΗΣ, φ. Ιούνιος 1992, και ΠΡΙΣΜΑ τ. 8ο / 1998, σ. 20 – 22. Επίσης στο βιβλίο μας, Ο Μεγάλος Πόλεμος, (Πρώτος Παγκόσμιος) στον Ν. Κιλκίς, Γουμένισσα 2020. 2. Ι στορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΔ΄, σ. 55. 3. Η Εκπαιδευτική Περιφέρεια Παιονίας, Αθήναι 1965, σ. 104. 4. Γ . Βραχηνός, «Η μάχη του Σκρα», εφ. Ελεύθερος Λόγος, διασκευή στο Αναγνωστικό ΣΤ΄ Δημοτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1973, σ. 300302. 5. Χ ρ. Π. Ίντος, «Ραβινέ, ένας ιστορικός λόφος στην επαρχία μας», εφ. ΕΠΑΓΓΕΛΙΑ, Ι.Μ.Γ.Α κ Π., φ. Μαΐου 1997, σ. 6 και εφ. Μαχητής του Κιλκίς, φ. 11 – 05 – 1999, σ. 11. 6. Λ ύσανδρος Φάσσος, «Στάθης Δογάνης, η προσφορά ενός ήρωα», εφ. ΠΡΩΤΗ ΣΕΛΙΔΑ (ΚΙΛΚΙΣ), φ. 4 Μαΐου 1995. 7. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΕ΄, σ. 70 – 71

και ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, «Από τους βαλκανικούς θριάμβους στην καταστροφή του διχασμού», φ. 20 – 03 – 1985, σ. 7. 8. Γ ΕΣ / ΔΙΣ, Επίτομη ιστορία της συμμετοχής του Ελληνικού Στρατού στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1914 - 1918, σ. 210-221. 9. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία της συμμετοχής του Ελληνικού Στρατού στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1914 – 1918, Αθήνα 1993, σ. 254 – 259. 10. Τότε η Λιούμνιτσα (Σκρα), όπως διαπιστώνεται από την ίδια αίτηση, ανήκε στην υποδιοίκηση Γιαννιτσών και αυτή με τη σειρά της στη Νομαρχία Θεσσαλονίκης. Τα περισσότερα χωριά του σημερινού Ν. Κιλκίς ανήκαν στις υποδιοικήσεις Κιλκίς και Γουμενίτσης. Όλες οι υποδιοικήσεις της Κεντρικής Μακεδονίας συγκροτούσαν τον Νομό Θεσσαλονίκης. 11. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, φ. 6101 / 24 – 6 – 1929, σ.1. 12. Χρ. Π. Ίντος, Η Γουμένισσα στη ζωή και το έργο λογοτεχνών μας, ανάτυπο, Γουμένισσα 1989, σ. 10 – 17. Του ιδίου, «Ο ποιητής Γιώργος Βαφόπουλος και η ζωή του στη Γουμένισσα», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ, Θεσσαλονίκη 1997.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ Η ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1930 Τα γεγονότα και η Καταστροφή Η λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1918) βρήκε την Ελλάδα στο πλευρό των νικητών και τις δύο γειτονικές χώρες, τη Βουλγαρία και την Τουρκία, σε εκείνη των ηττημένων. Το ζήτημα της απελευθέρωσης και άλλων εδαφών που κατοικούνταν από ελληνικούς πληθυσμούς και απασχολούσε τη χώρα φαινόταν πως μπορούσε να βρει τη λύση του με τη συμπαράσταση των συμμάχων. Διεκδικούμενες περιοχές ήταν τα παράλια της Μ. Ασίας με μέρος της ενδοχώρας της, η Θράκη με την Κωνσταντινούπολη, τα Δωδεκάνησα, η Βόρειος Ήπειρος, η Κύπρος. Βέβαια η επιτυχία των στόχων δεν ήταν εύκολη, γιατί πρώτα η Ελλάδα είχε να αντιμετωπίσει τη Βουλγαρία και την Τουρκία, γειτονικές χώρες, που είχαν πληγωθεί από την έκβαση των γεγονότων της εποχής εκείνης. Στην Τουρκία μετά την απαισιοδοξία άρχισαν να κυριαρχούν όσοι αντιδρούσαν στη λογική της ήττας και της διάλυσης του κράτους. Πρωτοστάτησαν οι Νεότουρκοι (1908) και μεταξύ αυτών ο Μουσταφά Κεμάλ. Για την Ελλάδα δυσκολίες προέρχονταν από τους συμμάχους της: Τη Μ. Βρετανία που κατείχε την Κύπρο και ήθελε να ελέγχει την κατάσταση στην ευρύτερη περιοχή, την Ιταλία που είχε βλέψεις στη νότια Μ. Ασία, στη Β. Ήπειρο και κατείχε τα Δωδεκάνησα, τη Γαλλία που ανταγωνιζόταν την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες οι οποίες διαδραμάτιζαν έναν ιδιόμορφο ρόλο. Στο εσωτερικό της χώρας τα πράγματα δεν ήταν στην καλύτερη φάση τους. Ο αντίκτυπος του εθνικού διχασμού συνόδευε την πολιτική κατάσταση. Δεν υπήρχε ομοφωνία των τότε πολιτικών παρατάξεων για την επιτυχία εθνικών στόχων. Οι μακροχρόνιοι πόλεμοι είχαν επιδεινώσει την οικονομική και κοινωνική κατά-

σταση. Στον αλύτρωτο ελληνισμό επικρατούσε κλίμα ενθουσιασμού ο οποίος εκφράστηκε με τον πιο δυνατό τρόπο, όταν το θωρηκτό «ΑΒΕΡΩΦ» με δύο άλλα πολεμικά πλοία κατέπλευσε στην Κωνσταντινούπολη στις 14 Νοεμβρίου 1918. Ο πρωθυπουργός Ε. Βενιζέλος πίστεψε πως ήταν η κατάλληλη στιγμή να ζητήσει από τους συμμάχους την υλοποίηση των εθνικών διεκδικήσεων και κυρίως εκείνων που είχαν σχέση με τη Θράκη και τη Μ. Ασία. Για τον σκοπό αυτό έστειλε σχετικό υπόμνημα, όπου περιέγραφε την κατάσταση του ελληνισμού των παραπάνω περιοχών. Από την πλευρά τους οι σύμμαχοι ζήτησαν από την Ελλάδα να συμμετάσχει με στρατιωτική δύναμη σε διεθνές εκστρατευτικό σώμα εναντίον των Μπολτσεβίκων στη Ρωσία για να καταπνίξουν την επανάσταση του 1917. Το αίτημα από την ελληνική κυβέρνηση έγινε αποδεκτό. Η εκστρατεία στην Ουκρανία (Ιανουάριος – Απρίλιος 1919) γρήγορα απέτυχε και οι ελληνικές δυνάμεις έχοντας και απώλειες επέστρεψαν στη βάση τους. Όσο διαρκούσε η εκστρατεία που προαναφέρθηκε ο Βενιζέλος επέμεινε να παραχωρήσουν οι σύμμαχοι τη διοίκηση της Σμύρνης και της ευρύτερης περιοχής της στην Ελλάδα. Το αίτημα έγινε δεκτό και στις 2 Μαΐου 1919 κατέπλευσε στην Ιωνική πρωτεύουσα μοίρα ελληνικών πλοίων και αποβίβασε στρατιωτικές δυνάμεις. Επικράτησε ενθουσιασμός στον ελληνισμό των εκεί περιοχών και διοργανώθηκαν εκδηλώσεις. Δημιουργήθηκαν επεισόδια με Τούρκους, τα οποία υποστηρίχτηκε πως υποκινήθηκαν από Ιταλούς που κατείχαν τμήμα της νότιας Τουρκίας. Οι προστριβές επιτείνονταν, οι διαφορές με τους Ιταλούς διευθετήθηκαν κάπως αλλά οι σύμμαχοι περιόρισαν σε παθητική στάση τον Ελληνικό Στρατό. Το αίτημα των Ελλήνων του Πόντου για

Φιλυριά Παιονίας, Μνημείο σφαγιασθέντων στον Πόντο το 1920, (Πηγή, Διαδίκτυο).

109

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ - ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ - ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1930

Γουμενισσιώτες στρατιώτες στο Αφιόν Καραχισάρ στις 7 – 7 – 1922, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

Μεγαλολιβαδιώτες στο Μικρασιατικό Μέτωπο, Προύσα 1920, (Πηγή, εφ. ΠΡΩΤΗ ΣΕΛΙΔΑ Κιλκίς).

110

ανεξαρτητοποίηση της περιοχής τους δεν έγινε με ιδιαίτερο ενθουσιασμό αποδεκτό. Ο Βενιζέλος ήταν απασχολημένος με τη Θράκη. Με τη συνθήκη του Νεϊγύ (14 / 27 Νοεμβρίου 1919) οι Βούλγαροι αποχώρησαν από τη Δυτική Θράκη, αυτή παραδόθηκε στον έλεγχο των συμμάχων και επισημοποιήθηκε η ενσωμάτωσή της στην Ελλάδα το 1920. Στην Τουρκία μετά όλα από αυτά η κατάσταση ήταν δύσκολη και ρευστή. Το 1919 δημιουργήθηκε κίνημα στο οποίο πρωτοστάτησε ο Μουσταφά Κεμάλ που είχε αντιδράσει σφοδρά στην Ανακωχή του Μούδρου. Η ανακωχή αυτή είχε υπογραφεί μεταξύ των Συμμάχων και της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις 17 Οκτωβρίου 1918 και τερμάτιζε τον Α΄ Παγκόσμιο ως προς την Ελλάδα. Επέβαλε σκληρούς όρους στην Τουρκία, αφοπλισμό και αποστράτευση του τουρκικού

Ευρωπός. Μνημείο σφαγιασθέντων Μικρασιατών (Φουλατζικιωτών) στις 23 – 6 – 1920.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

111

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ - ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ - ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1930

Προσφυγικός καταυλισμός στη Θεσσαλονίκη, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Στρατιώτες από την Παιονία στη Μικρά Ασία, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

112

στρατού. Ο Κεμάλ ηγήθηκε ενός εθνικιστικού κινήματος που έγινε γνωστό με το όνομα “κεμαλισμός”. Ήρθε σε αντίθεση με τον Σουλτάνο και ανέλαβε ανταρτική δράση εναντίον των ελληνικών δυνάμεων. Φαινόταν υπερασπιστής εθνικού ιδεώδους σε αντίθεση με τον σουλτάνο που ακολουθούσε τους δυτικούς συμμάχους της Ελλάδας, όπως εξάλλου ήταν αναγκασμένος εκ των πραγμάτων να κάνει. Την περίοδο Ιουνίου-Οκτωβρίου 1920 οι ελληνικές δυνάμεις ανέλαβαν μεγάλη στρατιωτική επιχείρηση κατά του κεμαλικού στρατού, ο οποίος ήταν μεν αξιόμαχος ηττήθηκε όμως από τον ελληνικό. Το ίδιο καλοκαίρι, 28 Ιουλίου 1920 με το νέο ημερολόγιο, στην πόλη των Σεβρών στη Γαλλία υπογράφηκε η ομώνυμη συνθήκη λήξης του πολέμου μεταξύ των συμμαχικών και των σουλτανικών δυνάμεων. Την Ελλάδα εκπρο-

σώπησε ο πρωθυπουργός Ε. Βενιζέλος. Η συνθήκη περιελάμβανε πολλά και όσον αφορά την Ελλάδα της εκχωρούσε με ιδιόμορφο καθεστώς τη Σμύρνη και την ενδοχώρα της, την Ανατολική Θράκη μέχρι την Τσατάλτζα (εκτός Κωνσταντινούπολης), τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο. Αναγνώριζε την κυριαρχία της στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και διευθετούσε θέματα των Δωδεκανήσων. Όλα αυτά που ενθουσίασαν τον ελληνισμό ο οποίος πίστεψε πως γίνεται πραγματικότητα η Ελλάδα «των Δύο Ηπείρων και των Πέντε Θαλασσών». Η πολιτική του Βενιζέλου στέφονταν με επιτυχία, αλλά όλοι γνώριζαν (κυβέρνηση, αντιπολίτευση, ξένες δυνάμεις) πως η τελική έκβαση των συμφωνημένων θα εξαρτιόταν από τη συνέχιση ή μη των πολεμικών δραστηριοτήτων του Ελληνικού Στρατού στη Μικρά Ασία. Επίσης, δεν ήταν ξεκάθαρη η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων ακόμη δε και των ίδιων των Συμμάχων της Ελλάδας. Παρά τις επιτυχίες στην εξωτερική πολιτική, στο εσωτερικό της χώρας διάφορα γεγονότα δημιούργησαν εντάσεις. Οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 ήταν η μεγάλη έκπληξη. Οι Φιλελεύθεροι ηττήθηκαν και επικράτησε το Λαϊκό Κόμμα με μεγάλη διαφορά. Ο Βενιζέλος έφυγε στη Γαλλία, επέστρεψε ο έκπτωτος βασιλιάς Κωνσταντίνος, οι δυτικοί προσπαθούσαν να επηρεάσουν καταστάσεις και ο πόλεμος στη Μικρά Ασία συνεχίστηκε μέχρι το καλοκαίρι του 1922. Παρά τις επιτυχίες πλήθος από γεγονότα στρατιωτικά, πολιτικά, διπλωματικά οδήγησαν στην ήττα και την υποχώρηση του Ελληνικού Στρατού τον Αύγουστο του 1922. Οδήγησαν στη μεγάλη καταστροφή, τη γνωστή ως Μικρασιατική. Οι Τούρκοι επιτέθηκαν στον ελληνισμό με πρωτοφανείς αγριότητες και τον εκρίζωσαν από τις προαιώνιες κοιτίδες του. Η Σμύρνη παραδόθηκε στις φλόγες (Τετάρτη 31 Αυγούστου 1922) και οι κάτοικοί της, όπως και των γύρω περιοχών, απεγνωσμένα αναζητούσαν τρόπο διαφυγής από την απειλή του θανάτου και της ατίμωσης. Τη μεγάλη συμφορά δεν μπόρεσαν να την περιγράψουν ούτε και οι δυνατότερες ιστορικές γραφίδες. Ενάμισι εκατομμύριο πρόσφυγες κατέφυγαν στην Ελλάδα αναζητώντας προστασία. Ο ελληνισμός γνώρισε τη μεγαλύτερη συμφορά στην ιστορία του1.

Προσφυγικός Ελληνισμός Στη διεθνή Διάσκεψη της Λωζάννης η Ελλάδα και η Τουρκία στις 30 Ιανουαρίου 1923 υπέγραψαν σύμβα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ση για την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ τους, η οποία θα άρχιζε την 1η Μαΐου της ίδιας χρονιάς. Οι ορθόδοξοι χριστιανοί της τουρκικής επικράτειας στη Μικρά Ασία, τον Πόντο, την Ανατολική Θράκη, εκτός από Κωνσταντινούπολη, Ίμβρο και Τένεδο, έπρεπε να έρθουν στην Ελλάδα και οι Μουσουλμάνοι της Ελλάδας, εκτός της Δυτικής Θράκης, να εγκαταλείψουν τη χώρα και να πάνε στην Τουρκία. Ήδη από τις περιοχές της Μικράς Ασίας με την υποχώρηση του Ελληνικού Στρατού είχαν φύγει πολλοί Έλληνες αναζητώντας κατοικία στην Ελλάδα. Τον Μάρτιο του 1923, 250 χιλιάδες πρόσφυγες είχαν εγκατασταθεί στη Μακεδονία, η προσέλευση και άλλων συνεχίστηκε στα επόμενα έτη. Τον Νοέμβριο (14 / 27) του 1919 είχε υπογραφεί μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας η συνθήκη του Νεϊγύ για αμοιβαία μετανάστευση εθνικών μειονοτήτων. Έλληνες από τη Βουλγαρία, κυρίως από την Ανατολική Ρωμυλία, αναχωρούσαν για την Ελλάδα, ενώ κάτοικοι του ελλαδικού χώρου με βουλγαρικό φρόνημα για τη Βουλγαρία. Η αποκατάσταση προσφύγων ήταν δύσκολη υπόθεση. Ζητήθηκε βοήθεια και συμπαράσταση από την Κοινωνία των Εθνών (αντίστοιχη του σημερινού ΟΗΕ), ιδρύθηκε η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) με κεντρική διοίκηση και παραρτήματα σε όλες τις περιοχές όπου είχαν εγκατασταθεί πρόσφυγες2. Στην περιοχή μας δημιουργήθηκε το Γραφείο Αποκατάστασης Προσφύγων Αξιούπολης στο οποίο υπάγονταν όλοι οι οικισμοί του σημερινού Δήμου Παιονίας και τα χωριά που σήμερα ανήκουν στους Νομούς Κιλκίς και Θεσσαλονίκης. Οι Έλληνες πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα από το 1922 ως το 1925 ανέρχονταν σε 1.221.849, από αυτούς οι 638.253 εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία. Μέσα στη δύσκολη δεκαετία του 1920 συντελέστηκε η αποκατάσταση. Δημιουργήθηκαν καταυλισμοί, στη συνέχεια οικισμοί. Οι περισσότεροι πρόσφυγες ήταν αγρότες, οι αστοί ήταν βιοτέχνες, τεχνίτες και ελεύθεροι επαγγελματίες. Στους αγρότες δόθηκαν ανταλλάξιμες γεωργικές εκτάσεις και τα ανταλλάξιμα σπίτια Τούρκων και Βουλγάρων που είχαν αποχωρήσει. Τα σπίτια αυτά δεν επαρκούσαν για όλους και η ΕΑΠ με τη Γενική Διεύθυνση Εποικισμού Μακεδονίας έκτισαν νέα, τα προσφυγικά. Δόθηκαν επίσης προμήθειες σε είδος ή δραχμές, γεωργικά εργαλεία, ζώα έλξης και φορτίου, σπόροι, νομή για τα ζώα και δάνεια.

Η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων στη Μακεδονία το 1925 (Μαρκεντάου, Καραμάνος), (Πηγή, π. Ιστορικά, τ. 185).

Στη συνέχεια η εισροή των προσφύγων στην Ελλάδα ήταν σημαντικός παράγοντας ανάπτυξης και προόδου σε όλους τους τομείς3. Για την προσφυγιά στον Ν. Κιλκίς και ιδιαίτερα για την περιοχή της Παιονίας ο αείμνηστος Ντίνος Τριαρίδης έγραψε4: «…Το δεύτερο κύμα προσφύγων (το πρώτο ήρθε το 1913 – 1915), από το 1920 – 1922, έρχεται κυρίως από τον Πόντο και τον Καύκασο, αποτέλεσμα της γενοκτονίας και του διωγμού των Τούρκων, αλλά και της αναστάτωσης στον Καύκασο μετά τη Ρωσική επανάσταση. Το τρίτο μεγάλο κύμα έρχεται μετά τη μικρασιατική καταστροφή (1923 – 1925). Οι πρόσφυγες φεύγουν κακήν κακώς, για να αποφύγουν τον χαμό. Πολλοί είναι γέροντες και παιδιά. Περιπέτεια και το ίδιο το ταξίδι. Πείνα, αρρώστιες. Λοιμοκαθαρτήρια… …Κάθε ομάδα προσφύγων ψάχνει για τον τόπο εγκατάστασης. Προπομποί περιέρχονται και ψάχνουν για έναν τόπο που να «μοιάζει» στην Πατρίδα, τόπο όπου υπάρχουν ήδη κάποιοι συγχωριανοί και συγγενείς, έναν τόπο που να έχει λιγότερη ελονοσία…» Δεν υπάρχει οικογένεια χωρίς νεκρό από ελονοσία ενώ το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού είναι άρρωστοι. Με τις ανταλλαγές (Ελληνοβουλγαρική και Ελληνοτουρκική) έρχεται νέο κύμα προσφύγων και αντίστοιχα οι Τούρκοι και οι Βούλγαροι που απέμειναν, παίρνουν τον αντίστροφο δρόμο. Σε παλιά σπίτια, σε αντίσκηνα, σε πρόχειρες εγκαταστάσεις, σε αχούρια, στήνουν οι νέοι πρόσφυγες σπιτικά. Ο εποικισμός προσπαθεί να βοηθήσει δίνοντας γη, εργαλεία, άροτρα, κάρα, ζώα, δένδρα, κλήματα, χτίζοντας σπίτια και μοιράζοντας κινίνα σε τεράστιες ποσότητες, που όμως

Μνημείο προσφυγιάς στο Βαλτοτόπι (2020), (Πηγή, εφ. ΕΙΔΗΣΕΙΣ Κιλκίς).

113

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ - ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ - ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1930 δεν επαρκούσαν για όλους. Μικροί οικισμοί (μαχαλάδες) ερημώνουν, παλιά και νέα χωριά αναπτύσσονται. Οι πλημμύρες του Αξιού, τα έλη του κάμπου και η έλλειψη νερού σ’ άλλες περιοχές, δίνουν την εικόνα της πρωτόγονης εγκατάστασης. Τα σκοτεινά βράδια, έξω από το “σπίτι” που φωτίζεται με γκαζόλαμπα –αν υπάρχει–, ο πρόσφυγας αισθάνεται να βρίσκεται στο πουθενά. Η Γουμένισσα, πρώτη πόλη του Νομού, είχε μια οργανωμένη μικροαστική οικονομία. Αποτελούσε παραδοσιακά το κέντρο της περιοχής της. Η παραχώρηση γης στη Γουμένισσα από τη Μονή των Ιβήρων του Αγίου Όρους, που κατείχε έκταση, δίνει τη δυνατότητα εγκατάστασης προσφύγων και χτισίματος σπιτιών. Σιγά σιγά αναπτύσσεται με την εγκατάσταση των προσφύγων και η Αξιούπολη. Οι πρώτοι πρόσφυγες στο Πολύκαστρο αποδεκατίζονται κυριολεκτικά από την ελονοσία. Οι πλημμύρες καταστρέφουν τη σπορά. Οι κάτοικοι στηρίζουν την ελπίδα στα έργα του Αξιού, τα οποία αρχίζει το 1925 η εταιρεία «Φουντέσιον». Μνημείο Αλησμόνητων Πατρίδων στο Πολύκαστρο.

114

Εγκατάσταση Προσφύγων στους οικισμούς του Δήμου Παιονίας (απογραφή 1928) α/α

Οικισμός

Οικογένειες

Άτομα

α/α

Οικισμός

Οικογένειες

Άτομα

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Άγιος Πέτρος Αξιοχώρι Αξιούπολη Άσπρος Βαλτοτόπι Βαφειοχώρι Γερακώνα Γοργόπη Γουμένισσα Γρίβα Δογάνης Δασερό Ειδομένη Εύζωνοι Ευρωπός Καμποχώρι Κορώνα

101 126 216 175 89 117 55 123 427 16 27 14 49 100 388 65 32

434 451 901 621 318 478 192 533 1676 74 113 72 173 385 1393 221 91

18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35.

Μεταμόρφωση Μεσιά Μικρό Δάσος Ομαλό Πεντάλοφο Πευκόδασος Πηγή Πλαγιά Πλατανιά Πολύκαστρο Πολύπετρο Πύλη Ρίζια Στάθης Τούμπα Φανός Φιλυριά Χαμηλό

107 88 93 15 27 120 47 190 67 392 42 31 106 30 162 146 69 44

416 358 360 44 104 352 180 779 243 1363 168 104 434 113 599 582 234 125

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Πληθυσμιακή σύνθεση των οικισμών του σημερινού Δήμου Παιονίας5 μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή Πολύκαστρο: Γηγενείς, Πόντιοι (Καύκασος, Ν. Ρωσία, Κουμπάν, Βατούμ), Ανατολική Ρωμυλία (Σιναπλί, Ραβδά), Μικρασιάτες (Μετεβελί Ιωνίας, Πάνορμος Προποντίδας), Σαρακατσάνοι, Βλάχοι. Γουμένισσα: Γηγενείς, Ανατολικορωμυλιώτες (Άνω Βοδενά Ανατολικής Ρωμυλίας), Πόντιοι (Ακ Δαγ Μαδέν Αργυρούπολης Πόντου), λίγοι Μικρασιάτες και Θρακιώτες, Βλάχοι. Αξιούπολη: Γηγενείς, Γευγελιώτες, Πόντιοι, Θρακιώτες, Μικρασιάτες, Βλάχοι. Ευρωπός: Μικρασιάτες (Φουλατζίκι Βιθυνίας, Κιζ – Δερβέν Νικομήδειας), Θρακιώτες (Τζαντώ Ανατολικής Θράκης), Πόντιοι, Βλάχοι. Άγιος Πέτρος: Γηγενείς και Θρακιώτες. Αξιοχώρι: Θρακιώτες, Πόντιοι και Ανατολικορωμυλιώτες. Άσπρος: Ανατολικορωμυλιώτες (Άσπρος). Βαλτοτόπι: Μικρασιάτες (Κιζ – Δερβέν Νικομήδειας). Βαλτούδι: Σαρακατσάνοι. Βαφειοχώρι: Γηγενείς, Ανατολικορωμυλιώτες (Μπογιαλίκ), Βλάχοι και Σαρακατσάνοι. Γερακώνα: Πόντιοι, Μικρασιάτες και Θρακιώτες. Γοργόπη: Γηγενείς, Θρακιώτες, Πόντιοι, Μικρασιάτες. Γρίβα: Γηγενείς, Πόντιοι. Δογάνης: Γηγενείς, Θρακιώτες και Μικρασιάτες. Ειδομένη: Γηγενείς, Θρακιώτες και Πόντιοι. Ειρηνικό (Γιαννουλαίικα): Σαρακατσάνοι. Εύζωνοι: Γηγενείς, Πόντιοι (Σοχούμι κλπ.). Καμποχώρι: Μικρασιάτες (Κιζ – Δερβέν Νικομήδειας), Πόντιοι (Σεβαν – Ερπά). Κάρπη: Γηγενείς (Μογλενίτες Βλάχοι). Καστανερή: Γηγενείς. Κάστρο (Αρτζάν): Σαρακατσάνοι. Κορώνα: Πόντιοι (Καρς). Κοτύλη: Βλάχοι και Σαρακατσάνοι. Κουλιναίικα: Βλάχοι (Μ. Λιβαδίων). Κούπα: Γηγενείς (Μογλενίτες Βλάχοι). Λατόμι (Λατομείο ή Καραθοδωρέικα): Σαρακατσάνοι από τη Θεσσαλία. Λιβάδια: Βλάχοι από την Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία (17ος – 18ος αιώνας).

Λιμνότοπος: Θρακιώτες και Πόντιοι (από Καβάλα, 1934). Μεταμόρφωση: Πόντιοι (Καύκασος) και Σαρακατσάνοι. Μεσιά: Θρακιώτες (Αλμπασάντ Ανατολικής Θράκης). Μικρό Δάσος: Πόντιοι (Καύκασος, Τσάλκα) και Σαρακατσάνοι. Νέα Καβάλα: Πόντιοι και λοιποί Καβαλιώτες (από Καβάλα το 1934). Νέο Συράκο: Σαρακατσάνοι από την Ήπειρο. Ξηρόλακος: Σαρακατσάνοι. Ομαλό: Γηγενείς. Πεντάλοφο: Γηγενείς, Πόντιοι. Πευκόδασος: Πόντιοι (χωριά του Καρς). Πηγή: Πόντιοι. Πλάγια: Μικρασιάτες και Θρακιώτες. Πλατανιά: Βλάχοι, Σαρακατσάνοι, Πόντιοι (Ορντού, Τραπεζούντα, Κερασούντα). Πολύπετρο: Γηγενείς, Μικρασιάτες (Κιζ – Δερβέν Νικομήδειας). Ποντοηράκλεια: Πόντιοι (Καρακαβούς Ηράκλειας Πόντου), Σαρακατσάνοι. Ρύζια: Γηγενείς, Μικρασιάτες (Κιζ – Δερβέν Νικομήδειας), Θρακιώτες. Σιταριά: Μικρασιάτες, Πόντιοι (από Καβάλα 1934). Σκρα: Γηγενείς (Βλάχοι). Στάθης: Γηγενείς και Πόντιοι. Τούμπα: Μικρασιάτες (Φλογητά), Θρακιώτες (Τσελέπ – Κιόι και Φανάρι Ανατολικής Θράκης). Φανός: (Μισόπολη), Μικρασιάτες (Ικόνιο, Σμύρνη), Πόντιοι, Θρακιώτες. Φιλυριά: Πόντιοι, Θρακιώτες, Μικρασιάτες (Κιζ – Δερβέν), λίγοι Σαρακατσάνοι. Χαμηλό: Πόντιοι. Χρυσόκαμπος: Μικρασιάτες, Θρακιώτες (από Καβάλα, 1934). Πρέπει να επισημανθεί, πως και τις επόμενες δεκαετίες, ως και τον 21ο αιώνα, υπήρξαν παλιννοστήσεις και εγκαταστάσεις ομογενών σε οικισμούς του Δήμου, όπως από τη Ρωσία και τη Γεωργία. Τη δεκαετία του 1990 ακολούθησε μεταναστευτικό ρεύμα από την Αλβανία και άλλες χώρες των Βαλκανίων. Τη δεκαετία του 2010 ήρθε πλήθος προσφύγων από την Ασία και την Αφρική με σκοπό, όπως διατείνονται, αναζήτησης οδών προς την Ευρώπη. Παρέμειναν και παραμένουν σε καταυλισμό. Περισσότερος λόγος για τα μεταναστευτικά κύματα σε σχέση με την περιοχή μας γίνεται λόγος στο 2ο κεφάλαιο του τρίτου μέρους. 115

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ - ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ - ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1930

Σημειώσεις

116

1. Ό θων Τσουνάκος, Η Μεγάλη Ελλάδα και η Μικρασιατική Καταστροφή, στο Ελληνική Ιστορία, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών, σ. 378 – 389. 2. Γ ιάννης Στεφανίδης, Η Μακεδονία του μεσοπολέμου, στον τόμο Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, ιστορία, οικονομία, κοινωνία, πολιτισμός, Β΄ τόμος, επιμέλεια Ι. Κολιόπουλος – Ι. Χασιώτης, εκδ. Παπαζήσης – Παρατηρητής. 3. Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑ, 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, γενική εποπτεία Μ. Β. Σακελλαρίου, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1982, σ. 512 – 513.

4. Ν. Τριαρίδης, «Η δεκαετία του 1920, Η εποποιία της προσφυγιάς, Οριστικοποίηση σύνθεσης πληθυσμού και οικισμών στον χώρο του Ν. Κιλκίς», ΠΡΙΣΜΑ, Περιοδικό του Συλλόγου Μηχανικών και Υπομηχανικών Ν. Κιλκίς, τ. 8 (1998), σ. 23 – 25. 5. Αποδελτίωση στοιχείων και σχετικές πληροφορίες από τα έργα: Η Εκπαιδευτική Περιφέρεια Παιονίας, συλλογική εργασία, Αθήναι 1965, Πολύκαστρο, Πύλη της Ελλάδος, Έκδοση Δήμου Πολυκάστρου 2008, Ευρωπός, Έκδοση Δήμου Ευρωπού, Βικιπαίδεια – ιστοσελίδες των τ. Δήμων Παιονίας και των οικισμών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 1930 Μετά τη δεκαετία του 1920 που σημάδεψε τον ελληνισμό με πολλά γεγονότα, ιδιαίτερα στο πεδίο των μαχών του Μικρασιατικού πολέμου και της προσφυγιάς που ακολούθησε, η δεκαετία του 1930 ξεκίνησε με πολλές δυσκολίες. Αιτία αυτών ήταν η παγκόσμια οικονομική κρίση, οι πολιτικές μεταβολές και ανακατατάξεις στο εσωτερικό της χώρας αλλά και στον κόσμο. Στον παγκόσμιο ορίζοντα συσσωρεύτηκαν απειλητικά σύννεφα που έφεραν την καταιγίδα του Β΄ Παγκοσμίου. Γι’ αυτά θα γίνει λόγος στη συνέχεια. Στην επόμενη παράγραφο θα παρατεθούν τα σημαντικότερα από τα γεγονότα που συντελέστηκαν τη δεκαετία του 1930 στην επαρχία Παιονίας και στην ευρύτερη περιοχή και ξεπέρασαν το τοπικό ενδιαφέρον και επίπεδο.

Γεγονότα στη Μεταμόρφωση Στις αρχές του Μαρτίου του 1930 στη Μεταμόρφωση δημιουργήθηκε επεισόδιο μεταξύ κατοίκων και της φρουράς των εκεί φυλακίων της μεθορίου. Τα γεγονότα πήραν μεγάλη δημοσιότητα σε όλον τον ελληνικό ημερήσιο Τύπο. Σε έντυπο της εποχής διαβάζουμε πως επρόκειτο για συνήθη διαφορά μεταξύ χωρικών της περιφέρειας. Κατά τον διαπληκτισμό τους εκσφενδονίστηκε λίθος προοριζόμενος για κάποιον αντίδικο και κατά λάθος τραυμάτισε διερχόμενο υπολοχαγό του εκεί φυλακίου. Τα περί εξέγερσης των κατοίκων κατά του Στρατού και της Χωροφυλακής η εφημερίδα τα διαψεύδει. Ωστόσο συνελήφθησαν εννέα πολίτες και μεταφέρθηκαν στη Θεσσαλονίκη για ανάκριση. Την επόμενη ημέρα η ίδια εφημερίδα περιγράφει τα γεγονότα, όπως αυτά έγιναν γνωστά μετά την ανάκριση των συλληφθέντων και σύμφωνα με την έκθεση που υποβλήθηκε στην ΧΙ Μεραρχία και τα οποία δεν απέχουν πολύ από την αρχική περιγραφή που έδωσε η ίδια. Τέλος, στις 12 – 3 – 30 μας πληροφορεί και πάλι η ίδια πηγή, πως οι συλληφθέντες κρίθηκαν προφυλακιστέοι ως κατηγορούμενοι για διαπληκτισμό, απλή αντίσταση κατά της Αρχής και όχι για στάση. Δήλωσαν πως θα μηνύσουν την εφημερίδα1, διότι παραποίησε τα γεγονότα και τον αξιωματικό που δέχθηκε τον λίθο, διότι ήταν αίτιος της τραγικής παρουσίασης των γεγονότων2.

Άλλη εφημερίδα έγραψε πως οι φαντάροι της Μεταμόρφωσης δεν κινήθηκαν εναντίον των αγροτών του οικισμού που ξεσηκώθηκαν για τα δίκαιά τους. Οι φαντάροι δεν έκαναν χρήση όπλων παρά τη διαταγή που είχαν από τους διοικητές των εκεί στρατιωτικών φυλακίων και από τη χωροφυλακή3. Άλλο έντυπο έγραψε πως ήταν κομμουνιστικό κίνημα τα όσα συνέβησαν στη Μεταμόρφωση4. Παρατίθενται, περιγραφές γεγονότων που άρχισαν από καβγά γυναικών. Αυτός μεταφέρθηκε μεταξύ ανδρών. Ακολούθησαν συλλήψεις και απελευθέρωση των συλληφθέντων από αγανακτισμένους χωρικούς. Σημειώθηκαν τραυματισμοί αξιωματικών, ακολούθησαν νέες συλλήψεις και προσαγωγές, ανακρίσεις και δηλώσεις κατηγορουμένων. Αναμφισβήτητα επρόκειτο για ένα σοβαρό γεγονός. Επανήρθε στη δημοσιότητα ως και τις ημέρες μας με πολλά και ενδιαφέροντα σχετικά με αυτό στοιχεία5.

Μεταμόρφωση, (Πηγή, Mapio.net).

Η Παιονία στον νεοσύστατο Ν. Κιλκίς Η επαρχία Παιονίας αντικατέστησε το 1925 τη μέχρι τότε Υποδιοίκηση Γουμενίτσης και άρχισε να λειτουργεί ως διοικητική μονάδα το 1927. Με τον Νόμο 6311 της 8ης Οκτωβρίου 1934 που αποτελούνταν από ένα και μόνο άρθρο και είχε τον τίτλο Περί συστάσεως Νομού Κιλκίς, ιδρύθηκε ο Νομός Κιλκίς. Σύμφωνα με τον νόμο αυτόν θα συγκροτούνταν από την επαρχία Κιλκίς, τμήματα της επαρχίας Παιονίας και άλλων όμορων επαρχιών. Τα τμήματα των επαρχιών που θα παραχωρούνταν στον νέο νομό και τα όριά του θα ορίζονταν με Προεδρικό Διάταγμα. Το υπόλοιπο τμήμα της επαρχίας Παιονίας θα συμπεριλαμβάνονταν στον όμορο Νομό Πέλλας. Τα σχετικά με την περιφέρεια του Νομού Κιλκίς ορίστηκαν με το μόνο άρθρο Διατάγματος της 5ης Μαρτίου 1935. Σε αυτό πέραν των άλλων ορίζονταν: ...Εις τον αυτόν Νομόν Κιλκίς υπάγεται εφεξής διοικητικών η Επαρχία Παιονίας πλην των Κοινοτήτων Λειβαδίων και Σκρα αποσπομένων της επαρχίας ταύτης και υπαγομένων εφεξής διοικητικώς εις τον Νομόν Πέλλης και την επαρχίαν Αλμωπίας... Έτσι η επαρχία Γουμενίσσης μετά τα Γιαννιτσά, όπου επί αιώνες υπαγόταν,

Ιερός Ναός Αγίας Παρασκευής Νέας Καβάλας, (Πηγή, Διαδίκτυο).

117

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 1930

Σιταριά, (Πηγή, Διαδίκτυο).

τη Θεσσαλονίκη αλλά και την Πέλλα σχεδόν στο σύνολό της εντάχθηκε με νομοθετική ρύθμιση στον νεοσύστατο Νομό του Κιλκίς6. Η δημιουργία του είχε προκαλέσει έντονες συζητήσεις στα τότε Νομοθετικά Σώματα της Ελλάδας, στη Βουλή και στη Γερουσία. Η πρόταση θεωρούνταν από την αντιπολίτευση τέχνασμα του κυβερνώντος Λαϊκού Κόμματος (ΛΚ). Πιστευόταν πως με τον τρόπο αυτόν οι κατέχοντες την εξουσία θα μείωναν τη δύναμη των Φιλελευθέρων στην εκλογική περιφέρεια Θεσσαλονίκης, όπου υπαγόταν η επαρχία Κιλκίς. Στην επαρχία αυτή που κατοικούνταν από πρόσφυγες πλειοψηφούσε η παράταξη του Ε. Βενιζέλου. Υπήρξαν στη συνέχεια, όπως φαίνεται εν μέρει σε άλλο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, εντάξεις ή απεντάξεις στον Ν. Κιλκίς Κοινοτήτων όμορων νομών.

Καπνεργάτες στην Καβάλα, αγρότες στην αποξηραμένη λίμνη Αματόβου

Λιμνότοπος, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 στην πόλη της Καβάλας, όπου είχαν βρει στέγη και εργασία πολλοί πρόσφυγες, τα εργασιακά δεδομένα άρχισαν να αλλάζουν. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 – 1930 όπως όλους τους τόπους έπληξε και αυτόν. Τα μεγάλα και ονομαστά καπνεργοστάσια όπου απασχολούνταν εκατοντάδες εργατών μπροστά στα νέα δεδομένα της εποχής αλλά και στον εκσυγχρονισμό τους με μηχανήματα και άλλα μέσα άρχισαν να απολύουν εργάτες. Η ανεργία ανερχόταν σε ανησυχητικά ύψη και πολλοί πολίτες, άνδρες και γυναίκες, βρέθηκαν στους δρόμους χωρίς τα βασικά για επιβίωση. Παρά τις προσπάθειες για ενίσχυση και συντήρηση των απολυμένων με συσσίτια και διανομή τροφίμων από τον Δήμο και άλλους φορείς η κατάσταση χειροτέρευε. Άρχισε απεργιακός αγώνας με επικεφαλής την Καπνεργατική Ένωση Καβάλας, στην οποία εντάσσονταν οι περισσότεροι. Ο αγώνας στηριζόταν και από άλλες επαγγελματικές τάξεις. Η παρέμβαση της Πολιτείας να καταστείλει τις απεργίες όξυνε την κατάσταση και τελικά αναζητούνταν λύσεις. Πρόταση ήταν η γεωργική αποκατάσταση των απεργών σε νέες εκτάσεις που είχαν δημιουργηθεί με την απο-

για την εφημερίδα ΦΩΣ. Σημειώσεις 1.2. ΕΜ πρόκειτο ΑΚΕΔΟΝΙΑ, φ. 6353, 6354, 3655 / 10, 11, 12 – 3 – 30, σ. 4.

3. Ρ ΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, φ. 6448, 12 – 3 – 1930, σ. 1. 4. Σ ΚΡΙΠ, φ. 10034, φ. 13 – 3 – 1930, σ. 3. 5. Θ ανάσης Βαφειάδης, Χρονικό του Κιλκίς 1913 – 1940, τ. Β΄, σ. 141-143 και Π. Σιδηρόπουλος «Η εξέγερση των Μεταμορφωσιωτών του νομού Κιλκίς της 6ης Μαρτίου 1930», εφ. Μαχητής του Κιλκίς, φ. 1793 / 8 –

118

ξήρανση λιμνών και ελών. Τέτοια περίπτωση ήταν οι λίμνες Αρτζάν – Αματόβου. Στη θέση των λιμνών είχαν δημιουργηθεί καλλιεργήσιμες εκτάσεις με πολλά προβλήματα. Νερά, πλημμύρες όταν οι καιρικές συνθήκες δεν ήταν οι καλύτερες, καλαμιές, κουνούπια. Στην καλλιέργεια του τόπου είχαν επιδοθεί ήδη ακτήμονες από τη γύρω περιοχή. Παραχωρήθηκαν εκτάσεις και για απεργούς της Καβάλας που δέχθηκαν να αναζητήσουν νέα τύχη αλλάζοντας επάγγελμα και βρίσκοντας νέες πατρίδες. Πολλοί από τους μετακινούμενους ήδη ήταν πρόσφυγες από την προηγούμενη δεκαετία χάνοντας τις πατρογονικές τους εστίες στη Μικρά Ασία, τον Πόντο και τη Θράκη. Δημιουργήθηκαν τέσσερις νέοι οικισμοί στην περιοχή Αρτζάν – Αματόβου: Ο Λιμνότοπος, που ήταν και παλιά οικισμός με το όνομα Βάρδενο, η Νέα Καβάλα ή 70 από τον αριθμό των οικογενειών που εγκαταστάθηκαν, η Σιταριά ή 62 και ο Χρυσόκαμπος ή 28 με τις Αγροικίες ή 7. Εκτός από τον πρώτο, τον Λιμνότοπο, όπου εγκαταστάθηκαν τριάντα τρεις οικογένειες σε δύο φάσεις το 1934, οι άλλοι οικισμοί δημιουργούνταν για πρώτη φορά σε θέσεις που δεν είχαν κατοικηθεί στο παρελθόν. Και αυτοί οικιστήκαν κατά περιόδους μέσα στο ίδιο έτος. Από την Πολιτεία κτίστηκαν κατοικίες, δόθηκε αγροτικός κλήρος, ζώα και γεωργικά εργαλεία. Τα επόμενα έτη κτίστηκαν σχολεία, ναοί, ανοίχτηκαν δρόμοι. Πρότυπο σχέδιο οικισμού ήταν ο Χρυσόκαμπος ή Αγροικίες. Κάθε κατοικία είχε και την γεωργική της εκμετάλλευση στον περίγυρό της, διασχιζόμενος ο οικισμός από μεγάλο δρόμο. Ήταν κατά το πρότυπο αμερικανικών και ιταλικών αγροικιών. Επίσης εντυπωσιακό ήταν και είναι το σχέδιο του οικισμού Σιταριά. Η ζωή και ο αγώνας των κατοίκων ήταν δύσκολη, σκληρή και πολλές φορές ανυπόφορη από τη μάστιγα της ελονοσίας, τη λειψυδρία, τον καθημερινό σκληρό νέο τρόπο ζωής. Ωστόσο με την εργατικότητα, τη φροντίδα και τους αγώνες τα προβλήματα σταδιακά ξεπεράστηκαν σε μεγάλο βαθμό και η σκληρή γη έγινε παραγωγική. Η Αρτζάν όμως με τις πλημμύρες της ταλάνισε και ταλανίζει εν μέρει ως σήμερα μέρος των κατοίκων των νέων και παλαιών τριγύρω οικισμών που ασχολούνται με τη γεωργία7. 3 – 2011. 6. Θ . Βαφειάδης, ό.π., σ. 280 – 283 και 306 – 312. 7. Β . Αθανασιάδης, «Καβάλα 1934 – Νέες Καβάλες 1994», εφ. Μαχητής του Κιλκίς, φ. 30 – 9 – 1994, σ. 9, Η Εκπαιδευτική Περιφέρεια Παιονίας, Αθήνα 1965, σ. 88 – 90, Χρ. Ίντος, Τα Σχολεία μας από την ίδρυσή τους ως το 2000, Κιλκίς 2004, σ. 210 – 213, 221 – 224, 232 – 235, 242 – 244, Θ. Βαφειάδης, Χρονικό του Κιλκίς 1913 – 1940, τ. Β΄, σ. 291 – 292.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Ο ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1940 – 1941

Ο Β΄ Παγκόσμιος και η νίκη των Ελλήνων Από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 στην Ευρώπη άρχισε να διαφαίνεται περίοδος μεγάλων ανακατατάξεων. Όλοι προσπαθούσαν να συνάψουν συμφωνίες, ώστε σε περίπτωση συρράξεων να έχουν συμμάχους. Στους ελληνικούς διπλωματικούς ελιγμούς η περίοδος της ελευθερίας έληξε το 1936, γιατί η εξωτερική πολιτική ασκήθηκε στα επόμενα χρόνια με αφοσίωση στη Μεγάλη Βρετανία και ακόμη η επερχόμενη σύγκρουση σε παγκόσμιο επίπεδο απέκλειε την ελευθερία των «μικρών παικτών»1. Το καλοκαίρι του 1940 ο δικτάτορας Μουσολίνι έκανε φανερές τις προθέσεις του. Ετοιμαζόταν να επιτεθεί στην Ελλάδα. Δείγμα των προθέσεών του ήταν ο τορπιλισμός του εύδρομου «ΕΛΛΗ» στο λιμάνι της Τήνου την ημέρα της Μεγαλόχαρης, 15 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς. Οι επιθέσεις και η είσοδος γερμανικών δυνάμεων του άλλου δικτάτορα, του Χίτλερ, σε ευρωπαϊκές χώρες επέτειναν τις προθέσεις των Ιταλών για επίθεση εναντίον της χώρας μας, έχοντας μάλιστα την πεποίθηση πως οι Έλληνες δεν θα προτάξουν σοβαρή αντίσταση. Στις 28 Οκτωβρίου επιδόθηκε τελεσίγραφο διέλευσης των ιταλικών δυνάμεων από τη χώρα πράγμα που απορρίφθηκε άμεσα από τον τότε πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά. Στην Ήπειρο και στη Δυτική Μακεδονία είχαν οργανωθεί μέτωπα κατά του εισβολέα, για να εμποδίσουν τον εχθρό σε διαδοχικές αμυντικές γραμμές. Είχαν αποσταλεί δυνάμεις στην ελληνοβουλγαρική μεθόριο για να αντιμετωπίσουν ενδεχόμενη επίθεση από τον βορρά.

Διάταξη ελληνικών και ιταλικών δυνάμεων την 28η Οκτωβρίου 1940, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Οι ελληνικές δυνάμεις ποσοτικά και εξοπλιστικά μικρότερες από εκείνες των αντιπάλων, κατόρθωσαν να ανακόψουν τις επιθέσεις. Ως τα μέσα Νοεμβρίου οι Ιταλοί απωθήθηκαν. Η αεροπορία τους βομβάρδισε πόλεις προκαλώντας θύματα μεταξύ των αμάχων. Οι επιτυχίες των Ελλήνων ήταν συνεχείς. Προέλασαν στη Βόρειο Ήπειρο και τα αλβανικά εδάφη προκαλώντας την έκπληξη όχι μόνο των Ιταλών αλλά και των συμμάχων. Με την ελληνική αντεπίθεση ελευθερώθηκαν ελληνικές πόλεις, όπως η Κορυτσά, οι Άγιοι Σαράντα, το Αργυρόκαστρο, η Χιμάρα κλπ. Η εαρινή ιταλική επίθεση του Μαρτίου του 1941 δεν επέφερε στους επινοητές της τα αναμενόμενα αποτελέσματα2. Οι επιτυχίες και των τριών ελληνικών όπλων (Στρατού Ξηράς, Αεροπορίας και Ναυτικού) κατέπληξαν τον κόσμο και απομυθοποίησαν την πάνοπλη Ιταλία. Όλοι εκφράστηκαν με τα καλύτερα λόγια για την Ελλάδα και τους Έλληνες πολεμιστές ακόμη και οι αντίπαλοι. 119

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1940 - 1941 1941), η προσχώρηση της Βουλγαρίας στο σύμφωνο Γερμανίας, Ιταλίας, Ιαπωνίας, οι εξελίξεις στη Γιουγκοσλαβία διαμόρφωσαν μιαν άλλη κατάσταση στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια. Ήταν ζήτημα ημερών η επίθεση της Γερμανίας εναντίον της Ελλάδας. Οι Έλληνες σύμφωνα με τον αρχιστράτηγο Α. Παπάγο έπρεπε να τηρήσουν τις θέσεις τους στην Αλβανία και να αντισταθούν στους Γερμανούς έστω και για την τιμή των όπλων. Η μικρή Ελλάδα αντιστάθηκε και έγινε παράδειγμα μίμησης για πολλούς λαούς.

Η συμβολή της Παιονίας στη νίκη του 1940 – 1941

Η μάχη Ελαίας – Καλαμά, (Πηγή, wikipedia).

Έλληνες στρατιώτες από την Παιονία στα αλβανικά βουνά, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

Την κρίσιμη εκείνη περίοδο του 1940 – 1941 όλοι οι Έλληνες προσέφεραν ό,τι ήταν δυνατό και μπορετό στον μεγάλο αγώνα, στην απομάκρυνση του αλαζονικού εισβολέα. Οι άντρες στο Μέτωπο, οι γυναίκες στα μετόπισθεν αγωνίστηκαν με τον τρόπο τους. Οι πρώτοι με τα όπλα, οι δεύτερες με την προετοιμασία ρούχων, εφοδίων, μεταφορά ακόμη και οπλισμού (Γυναίκα της Ηπείρου) για να κερδηθεί ο αγώνας και το πέτυχαν. Οι διαπραγματεύσεις με τους Άγγλους που ακολούθησαν, ο θάνατος του Μεταξά (29 Ιανουαρίου 120

Στη νίκη κατά του φασισμού στη Β. Ήπειρο και στην Αλβανία προσέφεραν, όπως προαναφέρθηκε, όλοι οι Έλληνες. Η Παιονία έστειλε στο Μέτωπο είκοσι κλάσεις οπλιτών, όπως και όλη η Μακεδονία. Διπλάσιους από άλλες περιοχές της χώρας. Γυναίκες, μητέρες και σύζυγοι κατευόδωσαν άντρες, γονείς και παιδιά στον πόλεμο που αναλήφθηκε με ενθουσιασμό και πίστη. Κάθε χωριό της επαρχίας μας είχε τους δικούς της νεκρούς στο Μέτωπο. Κάποιοι δεν επέστρεψαν ποτέ. Έμειναν θαμμένοι στα βουνά και στα λαγκάδια της Πίνδου και της Αλβανίας πέφτοντας για την Πατρίδα. Στα μετέπειτα ειρηνικά χρόνια, από τη δεκαετία του 1950 και μετά, στήθηκαν Ηρώα και Μνημεία όπου αναγράφηκαν τα ονόματά τους. Οι επιζώντες διηγούνταν ατέλειωτες ιστορίες από τον πόλεμο του 1940, αληθινές ιστορίες και κατορθώματα. Για τις πορείες, τις επιτυχίες, τις εισόδους στις ελληνικές πολιτείες, για τον βαρύ χειμώνα του 1940-1941, για την οπισθοχώρηση των Ιταλών. Τραγουδούσαν τα τραγούδια του πολέμου, μιλούσαν για την οπισθοχώρηση μετά την εισβολή των Γερμανών, για την παράδοση των όπλων, τις πεζοπορίες, έως ότου φθάσουν στα χωριά τους. Έγραψαν έπος!

Έπαινος στους εκπαιδευτικούς και τις γυναίκες του Πολυκάστρου για τη νίκη του 1940 – 1941 Στην ιταμή πρόκληση των φασιστικών δυνάμεων κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο να ζητήσουν την άνευ όρων παράδοση της Ελλάδος και στη συνέχεια να επιτεθούν εναντίον της αντέδρασε με το ΟΧΙ του

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Το ύψωμα Ιβάν στην Αλβανία, όπου έπεσαν μαχόμενοι άνδρες από τον Δήμο Παιονίας, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Κοινότητα Αγίου Πέτρου – 1940, (Πηγή, ΔΣ Αγ. Πέτρου).

Τραυματίες του πολέμου 1940 – 41, μεταξύ των οποίων και Γουμενισσιώτης, στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός της Αθήνας, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

Πρωθυπουργού Ι. Μεταξά όλος ο ελληνισμός. Με θάρρος, σύμπνοια, αποφασιστικότητα, ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα της Πατρίδας και έγραψε λαμπρή σελίδα δόξας στη νεότερη ιστορία μας. Σε ένα έγγραφο της εποχής με ημερομηνία 17 Ιανουαρίου 1941 που το υπογράφει ο Διοικητής του Υποτομέα Αξιού, του ΧΙ Συνοριακού Τομέα, Λοχαγός Πεζικού Ιωάννης Χατζηδάκης, εξαίρεται η συμβολή των εκπαιδευτικών του Δημοτικού Σχολείου Πολυκάστρου και των γυναικών της ίδιας πόλης και της γύρω περιοχής για τη βοήθειά τους προς τους αγωνιζόμενους τότε στρατιώτες μας. Ενθουσιασμένος ο εν λόγω αξιωματικός από την προσφορά, συνέταξε και έστειλε θερμό ευχαριστήριο έγγραφο στον Διευθυντή του Σχολείου, το κοι-

νοποίησε στον Νομάρχη Κιλκίς και τον Επιθεωρητή ΔΕ Παιονίας κλπ. Σημειώνει μεταξύ των άλλων: «… μέσα στο σάλο του πολέμου έρχεσθε και σεις μαζί με το προσωπικό σας, ...να προσφέρετε με όλην σας την ψυχή και με εξαιρετικόν ενθουσιασμόν, επιπλέον των υπηρεσιών σας των απορρεουσών εκ της υπηρεσίας σας και εις ημάς, δηλαδή εράνους, επίβλεψιν επί των διαταγών της Στρατιωτικής Υπηρεσίας δια την ακριβή όσον και ταχείαν εκτέλεσιν τούτων…» Τους συνεχάρη, διότι σε εκτέλεση διαταγής των προϊσταμένων του κατόρθωσαν να περισυλλέξουν μάλλινες κάλτσες που έπλεξαν οι γυναίκες και να σταλούν στο μέτωπο: «...προέβητε μετ’ εξαιρετικής προθυμίας και ενθουσιασμού εις την εργασίαν ταύτην, αποδώσαντες πολύ περισσότερον του προσδο121

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1940 - 1941

Μητέρες, χήρες πεσόντων, τραυματίες και πολίτες της Γουμένισσας τιμούν τους ήρωες, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

κουμένου, όχι μόνον, αλλά και εις το να πλεχθώσι περί τα 300 ζεύγη μαλλίνων καλτσών μερίμνη του προσωπικού σας εν διαστήματι μόνον δύο ημερών…» Όντως είναι αξιέπαινη η πράξη και δίκαια την εξήρε ο αξιωματικός. Έγραψε: «…συμβάλατε ώστε οι ατρόμητοι λεβέντες μας να έχουν τα πόδια των ζεστά για να προφθάνουν τον άτιμο εισβολέα, τον δολοφόνο και θρασύδειλον εχθρό μας πάνω στα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας φεύγοντα...» Από τη μαρτυρία αυτή διαπιστώνεται η προσφορά όλων των Ελλήνων στον μεγάλο εκείνον αγώνα. Στην προκειμένη περίπτωση, η προσφορά των εκπαιδευτικών και των γυναικών του Πολυκάστρου και της περιοχής του. Το ίδιο έγινε σε όλον τον Δήμο, όπως και σε ολόκληρη την Ελλάδα. Οι γυναίκες εργάστηκαν και πρόσφεραν ό,τι ήταν δυνατόν για να βοηθήσουν τους πολεμιστές. Οι μαρτυρίες πολλές.

Από το Μέτωπο του 1940 – 41, (Πηγή, greek – artillery – 1940).

Στέφανος Μαυροματίδης, 1915 – 1941, έφεδρος ανθυποσμηναγός ιπτάμενος από την Πηγή Παιονίας, (Πηγή, εφ. Μαχητής του Κιλκίς).

Σημειώσεις

122

1. Θ. Βερέμης, Η Ελλάδα του Μεσοπολέμου (1922 – 1940), στην Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Ελληνική Ιστορία, Εκδοτική Αθηνών, τ. 25ος, σ. 396.

2. Γ. Δ. Στεφανίδης, Η Ελλάδα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1940-41), στην Ελληνική Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια, Ελληνική Ιστορία, τ. 25ος, Εκδοτική Αθηνών, σ. 396 – 400.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

ΚΑΤΟΧΗ - ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941-1944 Άφιξη των κατακτητών στην Παιονία Ο Χίτλερ αφού σάρωσε το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης στράφηκε προς τα Βαλκάνια. Οι Σέρβοι ήταν οι πρώτοι που αντιστάθηκαν. Ο δρόμος όμως προς τον νότο ήταν ελεύθερος μέσω της Βουλγαρίας, δεδηλωμένη σύμμαχο του «Άξονα» (Γερμανίας, Ιταλίας, Ιαπωνίας). Το γιουγκοσλαβικό Μέτωπο διασπάστηκε σε διάφορα σημεία ως τα νότια της χώρας. Τον Απρίλιο του 1941 οι φασιστικές δυνάμεις έφθασαν στα βόρεια ελληνικά σύνορα. Στις 6 του ίδιου μήνα η 12η γερμανική στρατιά προσέβαλε την ελληνική μεθόριο. Στα οχυρά του Ρούπελ και σε όλη τη γραμμή των οχυρών, γνωστή ως «Γραμμή Μεταξά», ο Ελληνικός Στρατός αντιστάθηκε σθεναρά επί τρεις μέρες, γεγονός που παραδέχθηκε ο ίδιος ο Χίτλερ αναγνωρίζοντας το σθένος και την αγωνιστικότητα των Ελλήνων. Στις 6 το πρωί της 8ης Απριλίου τμήματα της 2ης γερμανικής τεθωρακισμένης Μεραρχίας πέρασαν τη μεθόριο κοντά στη Δοϊράνη εισβάλλοντας στο ελληνικό έδαφος. Ανέτρεψαν τα εγκατεστημένα τμήματα στην πε-

Η Γερμανική εισβολή, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Το ελληνικό πολεμικό ανακοινωθέν της 6 – 4 – 41, (Πηγή, www. mixanitouxronou.gr).

ριοχή Ακρίτα-Οβελίσκος του Ν. Κιλκίς κινούμενοι με κατευθύνσεις Χέρσο-Κιλκίς και Μεγάλη Στέρνα-Πολύκαστρο. Συνάντησαν τις πρώτες αντιστάσεις, τις οποίες άλλες μεν διέλυαν άλλες δε παρέκαμπταν θέλοντας να κερδίσουν χρόνο1. Από την κοιλάδα του Αξιού πορεύτηκαν προς τη Θεσσαλονίκη την οποία κατέλαβαν στις 9 Απριλίου 1941. Ο πληθυσμός της υπαίθρου, όπως και της Παιονίας, ανέμενε την άφιξή τους. Μια βροχερή ημέρα του 123

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΚΑΤΟΧΗ – ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941 – 1944

Κατοχή 1941 – 1944, (Πηγή, εφ. Καθημερινή).

Η τριπλή Kατοχή στην Ελλάδα, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Απρίλη οι Γερμανοί έφθασαν στην Παιονία και κατευθύνθηκαν στη Γουμένισσα, πρωτεύουσα της επαρχίας. Τα πρώτα τμήματά τους με βρεγμένους ως το κόκαλο στρατιώτες αναζήτησαν στέγη. Τη βρήκαν σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους. Εγκατέστησαν την τοπική φρουρά σε κτίριο που βρίσκεται και σήμερα στην κεντρική πλατεία και ύψωσαν τη σημαία τους. Όταν συνήλθαν οι ταλαιπωρημένοι στρατιώτες με τα όπλα στα χέρια, αρκέστηκαν να βρουν αυγά τα οποία 124

λάτρευαν ως ωμή τροφή. Διασκέδαζαν με τα γαϊδουράκια, τα οποία μεταξύ αστείου και σοβαρού ή και ειρωνείας τα αποκαλούσαν «μακεδονικά τανκς». Τα δύσκολα για τους κατοίκους θα γίνονταν δυσκολότερα. Η έλευση των Γερμανών και των συμμάχων τους (Ιταλών και Βουλγάρων) δεν ήταν περίπατος. Η τριπλή Kατοχή υλοποιήθηκε με την παράδοση από τους Γερμανούς στους Ιταλούς της Δυτικής Μακεδονίας και στους Βούλγαρους της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης. Οι Βούλγαροι έγιναν κατακτητές χωρίς αγώνα της περιοχής που εκτείνεται από τα στενά Ντοβά – Τεπέ (Μουριές Ν. Κιλκίς) μέχρι και την Αλεξανδρούπολη. Στη γερμανική και στην ιταλική ζώνη Κατοχής διατηρήθηκαν οι ελληνικές πολιτικές και στρατιωτικές αρχές. Οι Ιταλοί απαίτησαν, και το πέτυχαν, να διορίζουν στη ζώνη Κατοχής τους νομάρχες. Στον βουλγαρικό τομέα Κατοχής ο διοικητικός μηχανισμός επανδρώθηκε από όργανα της Σόφιας. Ένα από τα πρώτα μέτρα που έλαβαν ήταν η καθιέρωση της βουλγαρικής γλώσσας στη δημόσια διοίκηση, στην εκκλησία και στην εκπαίδευση. Απώτερος σκοπός ήταν η προσάρτηση των περιοχών που τους είχαν παραχωρηθεί και ολόκληρης της Μακεδονίας στη βουλγαρική επικράτεια. Η προπαγάνδα, οι μέθοδοι και όσα είχαν χρησιμοποιηθεί την περίοδο 1870 – 1912 άρχισαν να επανεμφανίζονται. Προσπάθησαν να προσηλυτίσουν με το μέρος τους Έλληνες πολίτες, εκμεταλλευόμενοι την πείνα, την ανέχεια, την άθλια κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει λόγω του πολέμου και της τριπλής Κατοχής. Δεν είχε σημασία πόσοι και ποιοι θα ήταν εκείνοι που θα προσχωρούσαν στις τάξεις τους. Σημασία είχε να υλοποιούνταν το σχέδιό τους. Κεντρικό ρόλο στην όλη αυτή ενέργεια είχε η λέσχη που ίδρυσαν στη Θεσσαλονίκη, η οποία κατέβαλε προσπάθειες με πολλά μέσα να καταστήσει μέλη αστούς και κατοίκους της υπαίθρου. Μπροστά στην κατάσταση αυτή, της διάβρωσης της ελληνικής εθνικής κυριαρχίας στη Μακεδονία, η κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου που υπέγραψε την παράδοση της Ελλάδας στους Γερμανούς, αρκέστηκε σε διαμαρτυρίες προς τις κατοχικές δυνάμεις. Κυβερνητικοί εκπρόσωποι στην ίδια περιοχή, εκκλησιαστικοί, παλιοί πολιτικοί και εκπρόσωποι του πνευματικού κόσμου δραστηριοποιούνταν για τη συγκρότηση συλλόγων και επιτροπών με σκοπό την υλική και ηθική

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο ενίσχυση των κατοίκων2. Η αντίσταση κατά των κατακτητών, κρυφά στην αρχή, άρχισε να οργανώνεται. Η αντίδραση στην εχθρική Κατοχή άρχισε να εξελίσσεται και να κλιμακώνεται σε ένοπλο αγώνα. Δολιοφθορές και σαμποτάζ κατά του εχθρού και των συνεργατών του κορυφώθηκαν το καλοκαίρι του 1941. Οι δράσεις αυτές ήταν έργο της οργάνωσης «Ελευθερία» στην ίδρυση της οποίας τον Μάιο του 1941 είχαν συμπράξει το Μακεδονικό Γραφείο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ), απότακτοι βενιζελικοί αξιωματικοί με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Δ. Ψαρρό και τον ίλαρχο Μερκουρίου3. Επίσης, τον Ιούλιο του 1941 ομάδα αξιωματικών και ιδιωτών της Θεσσαλονίκης ίδρυσαν την οργάνωση Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος (ΥΒΕ) με σκοπό, όπως αναφέρεται στην πρώτη παράγραφο της ιδρυτικής πράξης τους «...την εξουδετέρωσιν πάσης ξενικής προπαγάνδας αποβλεπούσης εις την απόσπασιν βορείων επαρχιών της Ελλάδος...» Το καλοκαίρι του 1942 η οργάνωση μετονομάστηκε σε Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση (ΠΑΟ)4. Η ανταρτική ομάδα «Οδυσσεύς Ανδρούτσος» έκανε την εμφάνισή της τον Αύγουστο του 1941 στην περιοχή Νιγρίτας με επικεφαλής τον δάσκαλο και έφεδρο ανθυπολοχαγό Αθανάσιο Γκένο, αργότερα καπετάνιο του ΕΛΑΣ με το ψευδώνυμο Θανάσης Λασσάνης. Στις 13 Σεπτεμβρίου 1941, εμφανίστηκε στα Κρούσια, μεταξύ Σερρών και Κιλκίς, η ομάδα «Αθανάσιος Διάκος» με επικεφαλής τον Χρήστο Μόσχο-Πέτρο από τη Χαλκιδική5. Τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς (1941) το ΚΚΕ συγκάλεσε στην Αθήνα μυστική διάσκεψη όλων των ομάδων του. Αποφασίστηκε η ίδρυση οργάνωσης με την επωνυμία Εθνικόν Απελευθερωτικόν Μέτωπον (ΕΑΜ). Για τον ένοπλο αγώνα που θα αναλαμβανόταν οργανώθηκε ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ). Τον Απρίλιο του 1942 ιδρύθηκε το ΕΑΜ Θεσσαλονίκης. Σύντομα έκαναν την εμφάνισή τους ομάδες ενόπλων του ΕΛΑΣ Μακεδονίας. Η βουλγαρική προπαγάνδα εισέδυσε σε διάφορες περιοχές όπως και στην Παιονία. Τον Μάιο του 1941 πλανόδιοι μουσικοί προσκλήθηκαν από πράκτορες να παιανίσουν βουλγαρικά εθνικά άσματα, γεγονός που προκάλεσε δυσφορία στους κατοίκους και δημιουργήθηκε συμπλοκή. Η τάξη αποκαταστάθηκε με την επέμβαση της Χωροφυλακής.

Η μάχη των Ευζώνων (25 – 4 – 1941) Μετά τη γερμανική εισβολή και την Κατοχή πλέον στους Ευζώνους, στις 25 Απριλίου 1941, εισήλθε ένοπλη βουλγαρική ομάδα η οποία στον ιστό της σημαίας του σχολείου ύψωσε τη βουλγαρική σημαία. Οι κάτοικοι του χωριού θεώρησαν το γεγονός μεγάλη προσβολή, καθώς θίχθηκε η ελληνική περηφάνια. Οι ομόχωροί τους, με πρωτεράτες τον Γεώργιο Αθανασιάδη και τον Χρήστο Χιονίδη, χωρίς να αναλογισθούν κινδύνους και επιπτώσεις, προέβησαν στο εγχείρημα να υποστείλουν το ξένο σύμβολο και να το καταστρέψουν. Οι Βούλγαροι, σύμμαχοι των Γερμανών, πίστεψαν πως έχουν τη δύναμη και το δικαίωμα να προσβάλλουν και να τιμωρήσουν όχι μόνο εκείνους που υπέστειλαν τη σημαία τους αλλά και ολόκληρο το χωριό. Έτσι στις 25 Απριλίου 1941, εβδομάδα της Διακαινησίμου, ημέρα Παρασκευή και εορτή της Ζωοδόχου Πηγής, ένοπλο σώμα τους εισέρχεται και στον οικισμό. Με πυροβολισμούς και περιπολίες στους δρόμους προσπάθησε να εκφοβίσει τους κατοίκους. Αυτοί όχι μόνο δεν φοβήθηκαν, το αντίθετο μάλιστα. Απάντησαν με τον τρόπο τους και με τη συνδρομή κατοίκων των γειτονικών χωριών που έσπευσαν να τους βοηθήσουν. Δόθηκε πολύωρη μάχη. Οι εχθροί

Ανάπηροι της περιόδου 1940 – 1949, μέλη του Συνδέσμου Αναπήρων και Θυμάτων Παιονίας, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

125

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΚΑΤΟΧΗ – ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941 – 1944 λεηλάτησαν ό,τι έβρισκαν μπροστά τους και επιτέθηκαν στον άμαχο πληθυσμό. Έκλεψαν υπάρχοντα των κατοίκων και τα μετέφεραν πέραν των συνόρων. Συνέλαβαν αμάχους και ως ομήρους τους οδήγησαν στη Γευγελή και στα πέριξ αυτής χωριά. Το γεγονός το πληροφορήθηκε η γερμανική φρουρά Αξιούπολης, ειδοποιημένη από τον Σωκράτη Ακριτίδη, δεκαπεντάχρονο από το Μικρό Δάσος. Οι Γερμανοί στο πλαίσιο της προσπάθειάς τους να επιβάλλουν την τάξη, επανέφεραν τους ομήρους, εκτός από δώδεκα άνδρες που κρατήθηκαν στις φυλακές Γευγελής, όπου επί τρεις μήνες υποβλήθηκαν σε βασανιστήρια και κακουχίες. Όταν αποφυλακίστηκαν, ένας από αυτούς, ο Μιλτιάδης Κουρτίδης, υπέκυψε στα τραύματά του6. Η σθεναρή στάση των κατοίκων των Ευζώνων κατά των αλλοεθνών που θέλησαν να επιβάλλουν την κυριαρχία τους στην περιοχή ήταν μεγάλη αντιστασιακή πράξη. Το επί της ελληνικής μεθορίου χωριό των Ευζώνων εμπόδισε τα σχέδιά τους. Η πύλη της Ελλάδος έγινε Θερμοπύλες. Το παραπάνω γεγονός εορτάζεται κάθε χρόνο στον οικισμό ανήμερα της Ζωοδόχου Πηγής.

Η συνέχεια των γεγονότων στην περιοχή το 1941–1942 Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1941 κάτοικοι του χωριού Φανός Παιονίας οργάνωσαν ομάδες δολιοφθοράς και ανατίναξαν σταθμευμένη ατμομηχανή τρένου στο 7ο χιλιόμετρο της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Γευγελής. Στις 11 και 18 του ίδιου μήνα έγιναν άλλες δύο ανατινάξεις σιδηροτροχιών από τις ίδιες ομάδες7. Τον Μάιο του 1942 οι ομάδες «Αθανάσιος Διάκος» και «Οδυσσέας Ανδρούτσος» ανέβηκαν στο Πάικο. Οι άνδρες τους μεταμφιεσμένοι σε χωρικοί που όδευαν στη λαϊκή αγορά της Αξιούπολης, περνώντας από τη γέφυρα του Αξιού, ακολούθησαν πορεία προς το βουνό. Στις τάξεις τους εντάχθηκαν κάτοικοι της Παιονίας8. Η ενιαία ομάδα που προέκυψε από τη διάλυση του «Αθανάσιου Διάκου» και του «Οδυσσέα Ανδρούτσου» με αρχηγό τον Χρήστο Μόσχο στις 3 Δεκεμβρίου 1942 πραγματοποίησε επίθεση στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Γουμενίσσης κοντά στην Αξιούπολη. Αφόπλισε τη φρουρά του Σταθμού, την οποία αποτελούσαν 126

ένας ενωμοτάρχης και πέντε χωροφύλακες, σκότωσε Γερμανό σιδηροδρομικό υπάλληλο και βάζοντας πυρ κατά του γερμανικού φυλακίου τραυμάτισε άλλον έναν και πέντε Τσέχους εργάτες9. Στις 7 Δεκεμβρίου η ίδια ομάδα επιτέθηκε στο μεταλλείο Μαύρου Δένδρου κοντά στον Φανό και απέσπασε τρόφιμα και εκρηκτικές ύλες. Οι Γερμανοί στις 11 Δεκεμβρίου εντόπισαν το κρησφύγετο των ανταρτών, τους καταδίωξαν, και αυτοί μη βρίσκοντας δυνατότητα κάλυψης στην κατεχόμενη από Βούλγαρους περιοχή της Γιουγκοσλαβίας κατέφυγαν προς το Βέρμιο και τον Όλυμπο. Το γεγονός της επίθεσης στο ΣΣ Γουμενίσσης, ο φόνος και ο τραυματισμός Γερμανών από άντρες του ΕΑΜ προκάλεσαν την οργή και τον θυμό των κατακτητών. Με απόφασή τους προχώρησαν σε συλλήψεις κατοίκων της Παιονίας και της Αλμωπίας. Η ενέργεια αυτή από τη μια έφερε σε απόγνωση τις ελληνικές Αρχές και από την άλλη έδωσε την ευκαιρία στη βουλγαρική προπαγάνδα να εκβιάσει συνειδήσεις. Όσοι δήλωναν Βούλγαροι απαλλάσσονταν των κατηγοριών, διότι θεωρούνταν σύμμαχοι των Γερμανών. Οι τελευταίοι μετά από διαμαρτυρίες των ελληνικών Αρχών για καταπίεση των κατοίκων της υπαίθρου, απάντησαν στις 23 Δεκεμβρίου πως θα σταματήσουν την όποια δράση στην ύπαιθρο, αρκεί οι Αρχές να υποδείξουν 40 κατοίκους της Θεσσαλονίκης με σκοπό να εκτελεστούν ως αντίποινα για τον φόνο και τον τραυματισμό ομοεθνών τους στο Σταθμό της Γουμένισσας. Από την πλευρά των Ελλήνων κατατέθηκε κατάλογος σαράντα ονομάτων, γνωστών προσώπων της Θεσσαλονίκης, με πρώτο το όνομα του Μητροπολίτη Γεννάδιου. Στην οργή των κατακτητών οι ελληνικές Αρχές απάντησαν πως προτιμούν να εκτελεστούν τα πλέον γνωστά πρόσωπα παρά ο αθώος πληθυσμός. Τότε οι Γερμανοί βρήκαν άλλη λύση. Πήραν σαράντα φυλακισμένους από το στρατόπεδο Παύλου Μελά της Θεσσαλονίκης, ανθρώπους που δεν είχαν καμιά σχέση με όσα είχαν διαδραματιστεί στο ΣΣ Γουμένισσας, και τους εκτέλεσαν στις 30 Δεκεμβρίου 194210. Η ίδια ομάδα με αρχηγό τον Μόσχο προχώρησε στην επιχείρηση να ανατινάξει το μεταλλείο στη θέση «Μαύρο Δένδρο» βορειοδυτικά της Αξιούπολης και κοντά στο χωριό Πηγή. Ομάδα δεκαπέντε ατόμων έφθασε στο μεταλλείο, το κατέλαβε, συγκέντρωσε τους Έλληνες εργάτες, όπου τους μίλησε ο Μόσχος,

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο αφαίρεσαν τις εκρηκτικές ύλες και τον οπλισμό, κατέστρεψαν το γραφείο του Γερμανού διευθυντή που έλειπε και έθεσαν το μεταλλείο εκτός λειτουργίας. Μετά από αυτό το γεγονός οι Γερμανοί ενίσχυσαν τις δυνάμεις τους στην περιοχή και αυτές υπό τον λοχαγό Όττο Ράουσερ συγκρούστηκαν με τους αντάρτες στις 11 και 12 Δεκεμβρίου στις περιοχές Φανού και Σκρα. Σκοτώθηκε ένας αντάρτης, τραυματίστηκαν μερικοί Γερμανοί και περιήλθε στα χέρια του Ράουσερ ποσότητα από τα εκρηκτικά που υπήρχαν στο μεταλλείο. Δεύτερη μονάδα Γερμανών που αποτελούνταν από τον 1ο και τον 3ο λόχο του 623ου Τάγματος και δρούσε στα ορεινά της μεθοριακής γραμμής του Ν. Κιλκίς στις 16 Δεκεμβρίου ανακάλυψε το κρησφύγετο των ανταρτών και κατάσχεσε εκρηκτικά, σφαίρες, τρόφιμα και φάρμακα. Ερεύνησε τα ορεινά χωριά της Παιονίας και της Αλμωπίας, συνέλαβε αρκετούς ομήρους, εκτέλεσε δύο κατοίκους της Μεταμόρφωσης Παιονίας και έκαψε ένα σπίτι στο Μεταλλικό Κιλκίς11.

Τα γεγονότα του 1943 Οι έρευνες και συλλήψεις των Γερμανών στο Πάικο συνεχίστηκαν και τον Ιανουάριο του 1943. Δύναμή τους συνεπικουρούμενη από την ελληνική Εκατονταρχία μεταξύ Σκρα και Νοτίων ανακάλυψε κιβώτια εκρηκτικών και συνέλαβε τρεις άνδρες12. Πέρα από τη δραστηριοποίηση της βουλγαρικής προπαγάνδας στην ελληνική μεθόριο ήρθε και η ρουμανική. Η ιστορία επαναλαμβανόταν. Ακολούθησαν γεγονότα όμοια με εκείνα της περιόδου του Μακεδονικού Αγώνα. Η προπαγάνδα αυτή προσπάθησε να διεισδύσει σε βλαχόφωνα χωριά του Πάικου εκμεταλλευόμενη την ανέχεια των κατοίκων, τη δύσκολη ιστορική συγκυρία, χρησιμοποιώντας μέτρα παράνομα, όπως ήταν ο εκφοβισμός, η κατάδοση και η απειλή. Κάποιοι ενέδωσαν. Η κατοχική ελληνική κυβέρνηση πιεζόμενη αναγκάστηκε να παραχωρήσει άδεια δημιουργίας ρουμανικών σχολείων σε κάποια από τα χωριά. Η απαλλαγή των κατοίκων από την κατηγορία απόκρυψης και συγκάλυψης ανταρτών, όταν έδειχναν τη ρουμανική ταυτότητα, συνετέλεσε στην προσχώρηση κάποιων στη ρουμανική προπαγάνδα. Στους πεινασμένους Έλληνες των χωριών του Πάικου η διανομή καλαμποκιού από τους Ρουμάνους και μάλιστα από επιτροπή που την αποτελούσαν ο Έπαρχος Παιονίας και ο Γερμανός υπαξιωματικός και εκπρόσωπος των

ρουμανιζόντων, για την παρασκευή του αναγκαίου ψωμιού, τους έθεσε μπροστά σε συνειδησιακά προβλήματα. Ομολογούσαν πως έπαιρναν τη βοήθεια για να σώσουν τα παιδιά τους που πεινούσαν13. Η ΠΑΟ στο Πάικο είχε την 65η ομάδα που ονομάστηκε 65ο Ανταρτικό Σύνταγμα. Το σύνταγμα αυτό, γράφει ο Π. Ι. Παπαθανασίου, διαλύθηκε πριν προσφέρει τις υπηρεσίες του. Σημειώνει πως η καταστροφή του προήλθε από τους Γερμανούς και τον ΕΛΑΣ. Από τους Γερμανούς, γιατί στελέχη της (στρατηγός Δ. Κάκαβος και συνταγματάρχες Χρ. Πίψος και Γ. Παπαγεωργίου) που περιόδευαν στο Πάικο και προσπάθησαν να οργανώσουν τους κατοίκους, συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα στη Θεσσαλονίκη. Με εγγύηση της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας αποφυλακίστηκαν. Με το ΕΑΜ / ΕΛΑΣ ήρθαν στα πρόθυρα συμπλοκής στο ίδιο βουνό, αντιδίκησαν για προτεραιότητα εγκατάστασης και δράσης και η ΠΑΟ εξαναγκάστηκε να διαλύσει το σύνταγμά της. Μέλη του κατευθύνθηκαν προς τη Θεσσαλονίκη και άλλα εντάχθηκαν στο ΕΑΜ / ΕΛΑΣ14. Από την αντιπαράθεση ΕΑΜ / ΕΛΑΣ και ΠΑΟ στην Παιονία, διαπιστώνεται πως μεταξύ Ελλήνων είχε αρχίσει έντονη αντιπαράθεση απόψεων και έφθασαν σε ένοπλη σύγκρουση. Στις 23 Φεβρουαρίου 1943 δημιουργήθηκε η Εθνική Πατριωτική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) και στη συνέχεια συγκροτήθηκαν οι ένοπλοι πυρήνες ΟΠΛΑ. Ως μέσο αντίστασης υιοθετήθηκαν και απεργιακές κινητοποιήσεις15, ενώ οργανώθηκαν συλλαλητήρια. Το ίδιο έγινε και στην Παιονία. Κλήθηκαν οι κάτοικοι της Γουμένισσας και των γύρω χωριών να πάρουν μέρος στην κινητοποίηση κατά την οποία δημιουργήθηκαν επεισόδια. Τον Μάρτιο του 1943 Βούλγαροι αξιωματικοί με επικεφαλής τον στρατηγό Ζίλκοφ επισκέφθηκαν τη Γουμένισσα, ενώ προετοιμάζονταν εντυπωσιακή εμφάνισή τους, γεγονός που απαγόρευσε ο Γερμανός φρούραρχος. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 26 Μαρτίου 1943, επισκέφθηκε την κωμόπολη ο Γερμανός φρούραρχος Κιλκίς. Παρουσία του έπαρχου Παιονίας κάλεσε τους διαμαρτυρόμενους Βούλγαρους πράκτορες, που έλεγαν πως αδικούνται έναντι των Ελλήνων, να εκθέσουν τις καταγγελίες τους. Από τις ανακρίσεις διαπίστωσε πως κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει και κάλεσε όλους να πειθαρχούν στους νόμους της Πολιτεί127

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΚΑΤΟΧΗ – ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941 – 1944 ας. Παρά την κυκλοφορία προκηρύξεων και άλλων σχετικών δραστηριοτήτων τα σχέδια της βουλγαρικής προπαγάνδας δεν βρήκαν ισχυρά ερείσματα. Ωστόσο προσπάθησε να συντηρήσει την παρουσία και τη δράση της με διανομή τροφίμων, λειτουργία συσσιτίων και καλλιτεχνικά συγκροτήματα16. Τον Μάιο του 1943 οι Γερμανοί επέτρεψαν στους Βούλγαρους να επεκτείνουν την κατοχή τους ως τον Αξιό και τη Χαλκιδική. Πλησίασαν στα όρια της Παιονίας. Βούλγαροι αξιωματικοί και άλλοι επίσημοι που βρίσκονταν στην περιοχή της Μακεδονίας ανέπτυξαν προπαγανδιστική δράση επισκεπτόμενοι πόλεις και χωριά σε συνεργασία με πράκτορες για να επηρεάσουν τον κόσμο και να τους ακολουθήσει στα σχέδιά τους. Προσπάθησαν επίσης να συγκρατήσουν όσους προσχώρησαν στην προπαγάνδα τους αλλά εν συνεχεία μετανιωμένοι την αποκήρυσσαν. Πολλοί υπέβαλαν στις ελληνικές Αρχές δηλώσεις μετανοίας και παρέδιδαν δελτία βουλγαρικών ταυτοτήτων. Την ίδια χρονιά (1943) έκανε την εμφάνισή της στην περιοχή και η βρετανική παρέμβαση. Αξιωματικοί της ήρθαν σε επαφή με δυνάμεις του ΕΛΑΣ με σκοπό να προωθήσουν το συμμαχικό σχέδιο που είχε την επωνυμία «Αnimals». Στη Θεσσαλονίκη έγινε προσπάθεια να οργανωθεί κλιμάκιο του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) που ιδρύθηκε το φθινόπωρο του 1941 από τον Κομνηνό Πυρομάγλου, εκπρόσωπο του εξόριστου στη Γαλλία στρατηγού Νικόλαου Πλαστήρα, και από τον απόστρατο συνταγματάρχη Ναπολέοντα Ζέρβα. Τον Ιούλιο παράλληλα με την προσπάθεια να συγκροτηθεί το Γενικό Στρατηγείο Εθνικών Ανταρτικών Ομάδων (ΓΣΕΟ) στη Μακεδονία με βρετανική πρωτοβουλία έγινε προσπάθεια να συντονιστούν οι δράσεις των ΕΑΜ, ΠΑΟ και ΕΔΕΣ υπό την καθοδήγηση του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Το ΕΑΜ προβληματίστηκε με τη συγκρότηση σωμάτων από τις άλλες οργανώσεις και ο ΕΛΑΣ άρχισε να αφοπλίζει τις ασθενέστερες. Το καλοκαίρι του 1943 οι Βούλγαροι είχαν σκληρύνει τη στάση τους όχι μόνο εναντίον των Ελλήνων και των Αρχών τους αλλά και των ίδιων των Γερμανών που τους είχαν φέρει στην περιοχή. Χαρακτηριστικό είναι ένα επεισόδιο που συνέβη στη μεθόριο κοντά στο Σκρα, όπου είχε πάει να επιθεωρήσει τα σύνορα Γερμανός αξιωματικός. Εκεί φρουρός του 128

βουλγαρικού φυλακίου με τους άνδρες της φρουράς του συνέλαβε τον Γερμανό, τους αστυνομικούς του σταθμού Σκρα και τον αγροφύλακα. Με παρέμβαση ανώτερου Βούλγαρου αξιωματικού αφέθηκαν ελεύθεροι. Τα προβλήματα συνεχίστηκαν και τον Σεπτέμβριο του 1943. Στις 19 του ίδιου μήνα στη Γουμένισσα, εκμεταλλευόμενοι την απουσία του Γερμανού φρούραρχου δεκαπέντε Βούλγαροι αξιωματικοί και οπλίτες αποβιβάστηκαν από αυτοκίνητο που τους μετέφερε επιδεικτικά στην κεντρική πλατεία. Προσπάθησαν να πείσουν τους πολίτες της κωμόπολης να ενταχθούν στο πλευρό τους αλλά απέτυχαν17. Η βουλγαρική δράση στη Μακεδονία, και ως εκ τούτου και στην Παιονία, δημιουργούσε προβλήματα. Αυτά εντάθηκαν, όταν δημιούργησε την οργάνωση «οχράνα» (άμυνα). Στο τέλος της ίδιας χρονιάς έγινε η σύσταση του ΣΝΟΦ (Σλαβομακεδονικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο). Τα στρατιωτικά στελέχη του ΕΛΑΣ προσπάθησαν να περιορίσουν την ανάπτυξη του ΣΝΟΦ αλλά είχε ήδη ανοίξει «ο ασκός του Αιόλου»18. Τον Σεπτέμβριο του 1943 ιδρύθηκε η δέκατη (Χ) Μεραρχία του ΕΛΑΣ. Το 30ο Σύνταγμά της έδρασε στο Πάικο και στον Βόρα (Καϊμακτσαλάν), ενώ το 13ο στην ανατολική πλευρά του Ν. Κιλκίς, στα Κρούσια. Η διοίκηση του 30ου Συντάγματος που αφορά και την περιοχή Παιονίας, ανατέθηκε στον απόστρατο ταγματάρχη Φώτη Ζησόπουλο. Καπετάνιος ήταν ο Θεόφιλος Σημανίκας (Νικηταράς) και πολιτικός καθοδηγητής ο Θανάσης Μητσόπουλος (Σταύρος)19. Στο Πάικο έδρευαν τρεις λόχοι: των Γαρέφη, Σοφιανού και Σπύρου. Η περιοχή όπου εγκαταστάθηκαν έχει ως σήμερα την επωνυμία Έμπεδα. Είναι γνωστό το λημέρι του Γερέφη (Χρήστου Χριστοφορίδη20). Στο σύνταγμα εντάχθηκε συμμαχική αποστολή, επικεφαλής της οποίας ήταν ο Άγγλος ταγματάρχης Τζακ Τζόνσον. Μαζί του ο λοχαγός Φιλπς, Άγγλος λοχίας με το ψευδώνυμο Κυριάκος και άλλοι (ασυρματιστής, μάγειρας κλπ.). Έπεσαν με αλεξίπτωτα στο οροπέδιο των Λιβαδίων τον Σεπτέμβριο του 1943. Μια από τις πρώτες δράσεις του συντάγματος ήταν η κατάστρωση σχεδίου για δολιοφθορές στη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Γευγελής και η επίθεση στο μεταλλείο του Μαύρου Δένδρου, όπου υπήρχαν δυναμίτες και άλλα χρήσιμα υλικά. Το πρώτο σχέδιο πέτυχε. Ανα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο τινάχθηκε στις 26 Δεκεμβρίου φορτηγό τρένο κοντά στην Αξιούπολη και η σιδηροδρομική γέφυρα της Γευγελής. Επιτυχία υπήρξε και στην ανατίναξη γέφυρας στον δημόσιο δρόμο Γιαννιτσών-Έδεσσας κοντά στο χωριό Μελίσσι. Η άλλη αποστολή, επίθεση στο Μαύρο Δένδρο την προηγούμενη μέρα (τα Χριστούγεννα), απέτυχε. Βέβαια και στις δυο περιπτώσεις και από τις δυο πλευρές, ανταρτών και Γερμανών, υπήρξαν απώλειες21. Για τις επιχειρήσεις χρησιμοποιήθηκε πολεμικό υλικό που είχαν ρίξει στο οροπέδιο των Λιβαδίων «αεροδρόμιο», στη θέση «Μπουνάρ», στις 17 – 18 Νοεμβρίου 1943 αγγλικά αεροπλάνα ξεκινώντας από το Κάιρο μετά από συνεννόηση με το κλιμάκιο των Άγγλων στο 30ο Σύνταγμα22. Η δράση του 30ου Συντάγματος και η προσχώρηση μελών στις τάξεις του ΕΛΑΣ από την επαρχία Παιονίας οδήγησαν την κομματική οργάνωση να πραγματοποιήσει επαρχιακή συνδιάσκεψη στην εκκλησία της Καστανερής στις 10 Δεκεμβρίου 1943.

Το 1944 στην Παιονία – Δράσεις στο Πάικο Οι Γερμανοί για να καταπολεμήσουν τις ανταρτικές ομάδες του Κ.Κ.Ε. τον Ιανουάριο του 1944 έθεσαν σε εφαρμογή σχέδιο. Να δράσουν στη δυτικά του Αξιού περιοχή που οι ίδιοι κατείχαν έχοντας και τη βοήθεια του βουλγαρικού στρατού. Η επιχείρηση ξεκίνησε στις 4 Ιανουαρίου με το όνομα «Elefant = Ελέφαντας». Συμμετείχαν τέσσερις γερμανικές ομάδες μάχης από τις οποίες κάθε μία πήρε το όνομα του επικεφαλής αξιωματικού. Ήταν του Πφλουμ με το 1004 Τάγμα Πεζικού (ΤΠ), του Χορστ με το 789 ΤΠ από το Τουρκμενιστάν, του Χέρμαν με το 845 γερμανοαραβικό ΤΠ και του Βέμπερ με δύο λόχους του 516 ΤΠ23. Οι κατοχικές δυνάμεις άρχισαν να κυκλώνουν το Πάικο. Έξι χιλιάδες άντρες οπλισμένοι πήραν μέρος στην επιχείρηση εκκαθάρισης του βουνού και η διοίκηση του 30ου Συντάγματος αποφάσισε να μετακινηθεί η μονάδα προς την Τζένα. Πριν φύγει συναντήθηκε με Επονίτες που είχαν έρθει από τη Γουμένισσα με κατεύθυνση την Πέλλα για να συμμετάσχουν σε περιφερειακή συνδιάσκεψη της ΕΠΟΝ. Οι Ελασίτες έφυγαν, όπως είχαν σχεδιάσει, οι Επονίτες διανυκτέρευσαν στα Μεγάλα Λιβάδια και κυκλώθηκαν από

Η επιχείρηση «Ελέφαντας» των Γερμανών στο Πάικο, 4 – 7 Ιανουαρίου 1944, (Πηγή, Σ. Δορδανάς).

129

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΚΑΤΟΧΗ – ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941 – 1944 γερμανική δύναμη. Παρά την αντίσταση που προέβαλαν, έχασαν μερικούς άντρες από τους οποίους κάποιοι κατάγονταν από την Παιονία24. Απώλειες είχε και το 30ο Σύνταγμα κατά τη μετακίνησή του προς την Τζένα. Σκοτώθηκαν αρκετοί αντάρτες μεταξύ των οποίων και μέλη της αγγλικής αποστολής (λοχαγός Φιλπς). Λίγες ημέρες αργότερα, στις 13 Ιανουαρίου, ο 9ος Λόχος, ο λόχος μηχανημάτων του 30ου Συντάγματος και τάγματα Γιουγκοσλάβων και Βουλγάρων αντιστασιακών έστησαν ενέδρα στις γερμανικές δυνάμεις στα Μ. Λιβάδια, όπου σκοτώθηκαν 20 και αιχμαλωτίστηκαν 54 άντρες. Επρόκειτο για σώμα με Γερμανούς αξιωματικούς και στρατιώτες Τατάρους του Καυκάσου. Πλήθυναν οι τάξεις των ανταρτών του 30ου Συντάγματος αλλά και αυξάνονταν οι δυνάμεις των κατακτητών στην περιοχή, με κατεύθυνση προς το Πάικο. Οι Γερμανοί πέρασαν από τη Γουμένισσα προς την Καστανερή. Ήταν περισσότεροι από 400 άνδρες. Οι Βούλγαροι κίνησαν από τη Γευγελή προς το Σκρα, και άλλοι Γερμανοί από την Πηγή προς την Κούπα. Τα πράγματα έγιναν δύσκολα και αποφασίστηκε η μετακίνηση του 30ου Συντάγματος προς τη Φούστανη της Αλμωπίας25. Μέσα σε λίγο καιρό πραγματοποιήθηκε ένα δεύτερο σχέδιο εκκαθάρισης του Πάικου, της Τζένας και του Καϊμακτσαλάν που είχε την επωνυμία «Wolf = λύκος».

Επίθεση του βουλγαρικού στρατού στα χωριά της μεθορίου

Η επιχείρηση «Λύκος» των Γερμανών στο Πάικο, 17 – 20 Ιανουαρίου 1944, (Πηγή, Σ. Δορδανάς).

130

Στις 17 Ιανουαρίου 1944 δύναμη 500 ανδρών βουλγαρικού στρατού πέρασε τα σύνορα, μπήκε στην Ειδομένη και χωρίστηκε σε δύο φάλαγγες. Η πρώτη είχε σκοπό να κατευθυνθεί προς το Σκρα μέσω του χωριού Χαμηλό και η δεύτερη μέσω του χωριού Δογάνης προς τα Πλάγια και τον Φανό. Η πρώτη φάλαγγα επίσης μοιράστηκε σε δύο ομάδες, οι οποίες ακολούθησαν τη διαδρομή που είχε αποφασισθεί και μάλιστα η μία ομάδα μετά την άλλη. Σε αυτές οδηγοί ορίστηκαν συνεργάτες τους και στη μάχιμη δύναμη προστέθηκαν διάφορα άτομα φιλικά προσκείμενα προς τους κατακτητές. Η πρώτη ομάδα προς το Χαμηλό έφθασε βαθιά χαράματα στο χωριό και κατευθύνθηκε στο σπίτι του δασκάλου (Γ. Σιδηρόπουλου), με σκοπό να τον τιμωρήσει γιατί το 1941 μετά την εισβολή των δυνάμεων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο Κατοχής είχε υποστείλει τη βουλγαρική σημαία που είχε αναρτηθεί στο χωριό. Ο δάσκαλος απουσίαζε για υπηρεσιακούς λόγους στη Γουμένισσα, η γυναίκα του αντιστάθηκε λέγοντας πως θα τους καταγγείλει στους Γερμανούς. Έκαψαν τρία σπίτια και διέταξαν να συγκεντρωθούν οι άρρενες κάτοικοι στην πλατεία. Οι περισσότεροι είχαν καταφύγει στις γύρω περιοχές και οι δεκαοχτώ που εμφανίστηκαν μετά από έρευνα και αφού δεν βρέθηκε τίποτα πάνω τους (όπλα, έγγραφα κλπ.) αφέθηκαν ελεύθεροι. Και η δεύτερη ομάδα του βουλγαρικού στρατού που κατέφθασε στο χωριό επίσης συγκέντρωσε τους άνδρες, έκανε έρευνα και κράτησε τρεις νέους και έναν ενήλικα με το πρόσχημα να τους χρησιμοποιήσει ως οδηγούς προς το Σκρα. Τους σκότωσαν όλους λίγο έξω από το χωριό τους. Στη συνέχεια συνάντησαν έναν κάτοικο της Πλαγιάς που είχε πάει στον μύλο του Χαμηλού για άλεσμα, όπου τον εκτέλεσαν και το ίδιο έκαναν και στον τελωνοφύλακα Σκρα που επίσης συνάντησαν στο δρόμο. Στις 18 Ιανουαρίου η γερμανική αστυνομία Ειδομένης παρενέβη, κάλεσε τους κατοίκους του Χαμηλού και υποσχέθηκε ότι δεν θα γίνουν άλλα έκτροπα. Και όμως την επόμενη ημέρα, 19 Ιανουαρίου, άλλος βουλγαρικός στρατός από την Γευγελή ήρθε στο Χαμηλό σκότωσε έναν νέο στην εκκλησία του χωριού και άλλους δεκαπέντε έξω από αυτό. Διασώθηκαν μόνο τραυματισμένοι, πατέρας και γιος. Έντρομοι οι κάτοικοι του χωριού κατέφυγαν στην Ειδομένη26. Όταν τα βουλγαρικά τμήματα έφθασαν (17 Ιανουαρίου 1944) στο Σκρα, συγκέντρωσαν τους κατοίκους και ζήτησαν να τους παραδώσουν τα όπλα που κατείχαν και τους αντάρτες που έκρυβαν. Η απάντηση των κατοίκων ήταν πως δεν υπάρχει καμία από τις περιπτώσεις αυτές. Τότε έβαλαν φωτιά σε δέκα σπίτια, στο σχολείο και στις εγκαταστάσεις του ελληνικού στρατού. Αναζήτησαν με έμμεσο τρόπο να συλλάβουν κατοίκους των οποίων οι πρόγονοι κατά τον Μακεδονικό Αγώνα είχαν αγωνιστεί εναντίον των Βουλγάρων. Με την παρέμβαση τοπικών παραγόντων αποτράπηκε νέο κακό. Τα ίδια γεγονότα διαδραματίστηκαν στις 19 Ιανουαρίου και στην Κούπα, όπου κατέφθασε το τμήμα του βουλγαρικού στρατού που είχε σπείρει τη συμφορά στο Χαμηλό. Και εδώ επαναλήφθηκαν όσα είχαν γίνει στο Σκρα. Συγκέντρωση κατοίκων, πυρπόληση

σπιτιών, αρπαγές περιουσιακών στοιχείων. Στις 16 και 17 του ίδιου μήνα, έκτροπα διαδραματίστηκαν και στο χωριό Δογάνης. Οι κατακτητές με συνεργάτες τους έβαλαν φωτιά σε σπίτια, πυροβόλησαν εναντίον αμάχων, τραυμάτισαν πολλούς και σκόρπισαν φόβο και πανικό. Πολλοί κάτοικοι του χωριού κατέφυγαν στην Ειδομένη. Η ίδια δύναμη των κατακτητών κινήθηκε προς τα Πλάγια, όπου άλλοι από τους κατοίκους κατέφυγαν για να κρυφτούν στα βουνά και άλλοι παρέμειναν σε αυτό. Οι κατακτητές τους φέρθηκαν πολύ σκληρά. Λεηλάτησαν και πυρπόλησαν τα περισσότερα σπίτια και το σχολείο, κακοποίησαν άντρες και τραυμάτισαν βάναυσα τους δύο ιερείς που έμειναν στο χωριό. Μετά το δράμα αυτό οι κάτοικοι κατέφυγαν στην Ειδομένη και στην Αξιούπολη. Τα ίδια διαδραματίστηκαν στις 17 Ιανουαρίου και στον Φανό. Συγκέντρωση των κατοίκων, έλεγχος, λεηλασία και πυρπολήσεις, ώσπου κατέφθασε γερμανικός στρατός και απέτρεψε τις εκτελέσεις. Ωστόσο οι κάτοικοι, όπως και των άλλων χωριών, αναζήτησαν προστασία στην Ειδομένη και στην Αξιούπολη. Τα ακραία αυτά γεγονότα ανάγκασαν τους Γερμανούς στις 19 Ιανουαρίου να διατάξουν την αποχώρηση του βουλγαρικού στρατού από την επαρχία Παιονίας. Παρόμοια έγιναν και στα χωριά της Αλμωπίας, ιδιαίτερα στον Αρχάγγελο και στα Νώτια. Στην Ειδομένη εκτελέστηκαν δεκαέξι συλληφθέντες κάτοικοι και προστέθηκαν στους τέσσερις που εκτελέστηκαν στις 17 Ιανουαρίου. Πληροφορίες για την εκτέλεση αυτή περιλαμβάνονται στην έκθεση του έπαρχου Παιονίας Σ. Κωστόπουλου, η οποία συντάχθηκε στην Αξιούπολη στις 22 – 1 – 194427.

Ομαδικός τάφος κατοίκων Χαμηλού δολοφονηθέντων στις 19 – 1 – 1944 υπό των Βούλγαρων, (Πηγή, fb Στα Πλάγια Παιονίας).

Και άλλα γεγονότα του 1944 Μετά από έντονη αντιπαράθεση και συγκρούσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και ΠΑΟ τον Ιανουάριο του 1944, η δεύτερη παραιτήθηκε από τη δράση της στη μεταξύ Στρυμόνα και Αξιού περιοχή. Αξιωματικοί και άντρες της, κάτοικοι της υπαίθρου, αρνήθηκαν να καταθέσουν τα όπλα. Πίστευαν πως αν ήταν άοπλοι ο ΕΛΑΣ θα τους εξόντωνε. Αν και η ΠΑΟ επίσημα απαγόρευε συνεννόηση και συνεργασία με τους κατακτητές, αρχηγοί ομάδων της συνέχισαν τη δράση τους εναντίον των κομμουνιστών εφοδιαζόμενοι με πυρομαχικά από τους Γερμανούς. 131

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΚΑΤΟΧΗ – ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941 – 1944 Ο ΕΛΑΣ ανέλαβε επιχειρήσεις εναντίον τους και πραγματοποίησε επιθέσεις. Μερικές διαδραματίστηκαν στην Παιονία28. Στις 17 Φεβρουαρίου 1944, κατ’ άλλους 2429, τμήμα του ΕΛΑΣ στην έξοδο της Γουμένισσας προς Στάθη έστησε ενέδρα, αναμένοντας γερμανικά αυτοκίνητα. Ήταν τρία και στα οποία επέβαιναν ο Γερμανός φρούραρχος, ο Έπαρχος Παιονίας, Γερμανοί στρατιώτες και ένας διερμηνέας. Ο φρούραρχος έπεσε επιτόπου, οι άλλοι συνελήφθησαν, εκτελέστηκαν, τα αυτοκίνητα πυρπολήθηκαν. Την επομένη γερμανικό απόσπασμα έσπευσε να ερευνήσει τα γεγονότα και να προβεί σε αντίποινα. Από τα στοιχεία που συγκέντρωσε πείστηκε από την τοπική Αρχή, πως το γεγονός δεν ήταν έργο κατοίκων του οικισμού και αποχώρησε. Ωστόσο για αντίποινα τρεις μήνες μετά και πάλι στη Γουμένισσα οι Γερμανοί θα προβούν σε εκτέλεση 52 Ελλήνων αντιστασιακών. Σχετική αναφορά θα γίνει στη συνέχεια. Τον ίδιο μήνα οι Γερμανοί και οι Βούλγαροι ανέ-

Ευχαριστήριο έγγραφο του Πρωθυπουργού της Ν. Ζηλανδίας προς τους Λιβαδιώτες για την προσφορά τους στον Β΄ Παγκόσμιο, (Πηγή, Φ. Κιλιπίρης).

132

λαβαν δράση για την εκκαθάριση των ανατολικών περιοχών του Ν. Κιλκίς (Κρούσια) από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Δόθηκαν σκληρές μάχες και το 13ο Σύνταγμα με τις δυνάμεις που του απέμειναν αποφάσισε να βαδίσει δυτικά προς το Πάικο. Στις 3 Μαρτίου επιτέθηκε στη γερμανική φρουρά στη γέφυρα του Αξιού και πέρασε στη δυτική όχθη. Σε χωριά της Παιονίας οπλισμένοι χωρικοί είχαν ταχθεί εναντίον των κομμουνιστών. Η ενέργεια θεωρήθηκε από τον ΕΛΑΣ συνεργασία με τους κατακτητές. Με προκήρυξή του προς τους κατοίκους των οικισμών, όπως της Μεσιάς και του Αγίου Πέτρου, τους καλούσε να οργανωθούν στο ΕΑΜ και να μην κρατούν τα όπλα αυτά. Σε αντίθετη περίπτωση θα θεωρούνταν εχθροί και θα αντιμετωπίζονταν αναλόγως30. Στις 16 Μαρτίου 1944 ομάδα διακοσίων ανδρών του ΕΛΑΣ επιτέθηκε στο χωριό Μεσιά. Αντιστάθηκαν τριακόσιοι οπλισμένοι κάτοικοι. Σκοτώθηκαν 25 άντρες του ΕΛΑΣ, πέντε χωρικοί και τραυματίστηκαν άλλοι τρεις. Την ίδια ημέρα ισάριθμη αντάρτικη ομάδα επιτέθηκε στον Άγιο Πέτρο. Έβαλε φωτιά σε σπίτια και αφού συνέλαβε δεκαοκτώ άντρες τους εκτέλεσε στην πλατεία μαζί με τον ιερέα, γιατί και αυτός είχε προμηθευθεί όπλο31. Για τα ίδια γεγονότα η εκδοχή του ΕΛΑΣ είναι, ότι στη Μεσιά εκτελέστηκαν 15 οπλισμένοι κάτοικοι και εννέα αντάρτες και στον Άγιο Πέτρο 50 κάτοικοι. Ο ΕΛΑΣ θεώρησε επιτυχή τη δράση του και με νέα προκήρυξη στα χωριά της Παιονίας μεταξύ των άλλων έλεγε πως «…Όποιος παίρνει προδοτικό ντουφέκι θα κτυπηθεί αλύπητα…» Δέκα ημέρες νωρίτερα (10 Μαρτίου) ισχυρή γερμανική δύναμη επιτέθηκε στη Γρίβα έχοντας πληροφορίες πως εκεί βρισκόταν η δύναμη του 13ου Συντάγματος. Αυτό στη συνέχεια κατέστησε έδρα του τα Μ. Λιβάδια. Στα τέλη του ίδιου μήνα (28 Μαρτίου) συγκροτήθηκε ομάδα του 30ου Συντάγματος για να προσβάλλει τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Γευγελής έχοντας κατά καιρούς σημαντικές επιτυχίες. Επιτυχία είχε και η υπόλοιπη δύναμη στις 7 Απριλίου στη δυτική πλευρά του βουνού όπου σκοτώθηκαν πολλοί Γερμανοί. Όλα αυτά οδήγησαν τους κατακτητές να οργανωθούν καλύτερα και να διαδώσουν προπαγανδιστικά στην περιοχή πως θα συγκεντρώσουν μεγάλη δύναμη για να καθαρίσει το βουνό από τις ανταρτικές ομάδες. Τα δύο συντάγματα το 30ο από τα Λιβάδια και το 13ο από την Καστανερή προωθήθηκαν προς το όρος Τζένα32.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

Μνημείο εκτελεσθέντων στη Γουμένισσα από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις τον Μάιο του 1944.

133

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΚΑΤΟΧΗ – ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941 – 1944

Η καταστροφή των Λιβαδίων, εκτέλεση Γουμενισσιωτών στα Λιβάδια, εκτελέσεις στη Γουμένισσα και στη Γοργόπη Οι Γερμανοί μη συναντώντας δυνάμεις του ΕΛΑΣ προχώρησαν μέσα στο βουνό. Εφάρμοσαν το σχέδιο μιας νέας επιχείρησης που είχε την ονομασία «Pfingstrose = Παιονία» και πραγματοποιήθηκε 5-8 Μαΐου 1944. Το μόνο που κατάφεραν τα γερμανικά στρατεύματα στο Πάικο ήταν η ανακάλυψη συμπλέγματος αποθηκών απ’ όπου συνέλεξαν διάφορα εφόδια. Δεν έγινε καμία αψιμαχία καθώς ο αντρικός πληθυσμός είχε εγκαταλείψει τα χωριά33. Κύκλωσαν και έκαψαν τα Λιβάδια και το χωριό Τρία Έλατα στις 4 Μαΐου 1944. Οι κάτοικοί τους μετά και τις περιπέτειες του Εμφυλίου εγκαταστάθηκαν στα χειμαδιά τους σε πόλεις και χωριά της Κεντρικής Μακεδονίας34. Στις 5 και 6 του ίδιου μήνα ήταν ορατοί από μακριά οι καπνοί πάνω στο Πάικο. Τα Μεγάλα Λιβάδια είχαν επιλεχθεί ως έδρα του 30ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Αποτέλεσαν το ορμητήριο ανδρών του σε επιχειρήσεις εναντίον των κατακτητών, δολιοφθορές σε συγκοινωνιακές αρτηρίες, και οι κάτοικοι στήριξαν την Αντίσταση. Από την καταστροφή διασώθηκαν οι κάτοικοι μετά από διαπραγματεύσεις του κοινοτάρχη Γ. Σαραμάντου και χωριανών του με τους Γερμανούς35. Στο πλαίσιο της ίδιας εκκαθάρισης οι Γερμανοί στις 8 Μαΐου με επικεφαλής τον αξιωματικό Σούμπερτ συγκέντρωσαν τους κατοίκους της Γουμένισσας στην κεντρική πλατεία. Πολλοί άνδρες, οι πληροφορίες για τον αριθμό διίστανται, συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη. Δύο από τους Γουμενισσιώτες θα τους ξαναφέρουν αργότερα στον τόπο τους και θα τους εκτελέσουν μαζί με άλλους συγκρατούμενούς τους. Μπροστά στα μάτια του συγκεντρωμένου πλήθους τους οδήγησαν στην αγχόνη, που κρεμόταν από εξώστη κεντρικής οικίας του συντοπίτη Γεώργιου Γεωργόπουλου «….σαν ενταγμένο στέλεχος της οργάνωσης του κόμματος (ΚΚΕ) και του ΕΑΜ…»36 Το σχοινί κόπηκε, ο Γεωργόπουλος διασχίζοντας το πλήθος διέφυγε προς παρακείμενο στενό και λίγο μετά έπεσε νεκρός από τις σφαίρες τους37. 134

Σταδιακά οι δυνάμεις των δύο συνταγμάτων 13ου και 30ου του ΕΛΑΣ επανήλθαν στο Πάικο. Στρατοπέδευσαν στα έμπεδα που ήταν κέντρο εκπαίδευσης των ανταρτών, κυρίως των νέων που προέρχονταν από τα χωριά της περιοχής, όταν έπαιρναν την εντολή να βγουν στο βουνό. Είχαν διαλέξει το λημέρι του Γαρέφη, όπου ήταν εγκατεστημένες όλες οι βοηθητικές υπηρεσίες. Ήταν ένα κοίλωμα του βουνού περιτριγυρισμένο από δάση με πανύψηλες οξιές και άφθονο τρεχούμενο νερό, βοσκή για τα ζώα και ανοιχτό χώρο για τις ασκήσεις των νεοσύλλεκτων38. Στις αρχές Μαΐου του 1944 επώνυμοι πολίτες της Γουμένισσας μετά από σύλληψή τους οδηγήθηκαν στις ανταρτικές ομάδες Πάικου. Εκεί μετά από σύντομη δίκη εκτελέστηκαν στα ερείπια των Λιβαδίων. Το γεγονός αναστάτωσε και προβλημάτισε την τοπική κοινωνία και ευρύτερα, ενώ από πολλές πλευρές δόθηκαν διάφορες ερμηνείες. Ο Μητσόπουλος σημείωσε πως το 30ο Σύνταγμα δεν γνώριζε τίποτα. Για την υπόθεση σχεδόν δεν γράφηκε τίποτε και αποφεύγονταν από όλες τις πλευρές η συζήτηση για το συμβάν39. Οι δυνάμεις Κατοχής προσπαθούσαν να επιβάλλουν τον δικό τους νόμο και να ελέγξουν την κατάσταση. Προς εκφοβισμό και ως αντίποινα για τα όσα συνέβησαν και έπαθαν στις αρχές Φεβρουαρίου σε ενέδρα έξω από τη Γουμένισσα μετέφεραν 52 κρατουμένους από το στρατόπεδο «Παύλος Μελάς» της Θεσσαλονίκης και τους εκτέλεσαν έξω από την κωμόπολη. Μεταξύ των θυμάτων ήταν και άνδρες από τη Γουμένισσα και χωριά της Παιονίας και του Κιλκίς που είχαν συλληφθεί στις 8 Μαΐου40. Από τα ονόματα των θυμάτων είναι γνωστά τα είκοσι ένα. Στις 27 Μαΐου τη νύχτα και αιφνιδιαστικά, αντάρτες επιτέθηκαν εναντίον της γερμανικής φρουράς στη Γουμένισσα. Αποτελούνταν από 150 Γερμανούς και 60 άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας. Δόθηκε σκληρή μάχη μέσα στην πόλη. Οι αντάρτες κατέλαβαν είκοσι οχυρωμένα σημεία. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν: είκοσι νεκροί από τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους και ένας από τους αντάρτες. Σχεδόν τα ίδια έγιναν δυο μέρες αργότερα στην Πηγή41. Ο ΕΛΑΣ αντεπιτέθηκε. Στις 13 Ιουνίου 1944 κινήθηκε εναντίον των χωριών Ευρωπός, Μεσιά και Άγι-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο ος Πέτρος έχοντας την πληροφορία πως άνδρες από τα μέρη αυτά είχαν μετακινηθεί για την περιοχή των Γιαννιτσών για να πλαισιώσουν αντίπαλες δυνάμεις. Εκτοπίζοντας τη φρουρά Ευρωπού έβαλε φωτιά σε σπίτια, ενώ την επόμενη ημέρα το ίδιο έγινε στο Βαλτοτόπι και το Καμποχώρι. Και από τις δύο πλευρές υπήρξαν θύματα42. Στις 3 και 4 Ιουλίου 1944 έγινε επίθεση εναντίον της Γουμένισσας όπου δόθηκε σκληρή μάχη. Από την πλευρά των ανταρτών συμμετείχαν στην επιχείρηση το Ι και το ΙΙΙ τάγματα του 30ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, ένας λόχος του ΙΙ τάγματος, λόχος μηχανημάτων, λόχος δυναμιτιστών και διμοιρία ΕΠΟΝ του συντάγματος. Κύκλωσαν την κωμόπολη ασφυκτικά και με τους τηλεβόες καλούσαν τη γερμανική φρουρά να παραδοθεί. Δόθηκε σκληρή μάχη μέσα στα στενά και στους δρόμους της κωμόπολης. Κατά τον Μουτσόπουλο, σκοτώθηκαν δύο αντάρτες και είκοσι Γερμανοί43. Στις 29 Αυγούστου έγινε επίθεση στο μεταλλείο του Μαύρου Δένδρου, όπου οι Γερμανοί ήταν προετοιμασμένοι και αντιστάθηκαν. Επιτυχία είχαν οι αντάρτες στη Γουμένισσα όπου έστησαν ενέδρα σε γερμανική αποστολή αποτελούμενη από ένοπλο σώμα Γερμανών και Ιταλών44. Στις 31 Αυγούστου 1944 το πένθος σκέπασε τη Γοργόπη. Το γερμανικό εκτελεστικό απόσπασμα Σούμπερτ το πρωί της ημέρας εκείνης στο ποτάμι που περνά κάτω από το χωριό εκτέλεσε δώδεκα άνδρες με αιτιολογία τη συμμετοχή συγγενικών τους προσώπων σε επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ45. Το γεγονός τάραξε ακόμη μια φορά μικρούς και μεγάλους στην ευρύτερη περιοχή. Στις 3 Σεπτεμβρίου άντρες του 30ου Συντάγματος ανατίναξαν αμαξοστοιχία στη γραμμή Θεσσαλονίκης – Ειδομένης και γερμανικό φυλάκιο στην ίδια περιοχή του Αξιού που είναι γνωστή ως «Τα Στενά της Τσιγγάνας». Το φυλάκιο λαφυραγωγήθηκε και σκοτώθηκαν οι άνδρες της φρουράς46.

Φθινόπωρο του 1944 – Απελευθέρωση Τον Σεπτέμβριο του 1944 η Ρωσία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Βουλγαρίας και η κυβέρνηση που σχηματίστηκε στη Σόφια πέρασε στο συμμαχικό στρατόπεδο. Ωστόσο τα σχέδια των Βουλγάρων δεν άλ-

λαξαν παρά την κάθοδο των Ρώσων μέχρι τα σύνορα Ελλάδας-Βουλγαρίας. Οι Βούλγαροι παρέμειναν στη ζώνη Κατοχής επί του ελληνικού εδάφους υποστηρίζοντας πως θα προστατεύουν την περιοχή από ενδεχόμενη γερμανική εισβολή. Η βουλγαρική παρουσία στο ελληνικό έδαφος τελείωσε μετά τη συμφωνία Ρωσίας – Αγγλίας για τα ποσοστά επιρροής τους στην Ελλάδα (Μόσχα, 9 Οκτωβρίου 1944) και στις 25 του ίδιου μήνα έφευγε και ο τελευταίος Βούλγαρος στρατιώτης. Τη βουλγαρική προπαγάνδα διαδέχθηκε αυτονομιστική κίνηση. Τα μέλη της «οχράνα» έσπευδαν να αλλάξουν στρατόπεδο. Το ΕΑΜ / ΕΛΑΣ βρέθηκε μπροστά σε διλήμματα. Τον Μάιο του 1944 διέλυσε το ΣΝΟΦ αλλά επέτρεψε να σχηματιστούν δύο τάγματα στα Συντάγματα 28 και 30. Το δεύτερο έδρασε στο Πάικο. Τον Αύγουστο του 1944 υποστηρίζοντας θέσεις του Τίτο για αυτόνομη Μακεδονία, πέρασαν στη Γιουγκοσλαβία και συγκρότησαν ταξιαρχία. Στη Μακεδονία οι εμφύλιες αντιπαραθέσεις συνεχίστηκαν. Ο ΕΛΑΣ ήρθε σε αντιπαράθεση με τους Βρετανούς για το ποιος θα ελέγξει τη Θεσσαλονίκη μετά την υποχώρηση των Γερμανών. Παρά τη συμφωνία Σκόμπι (Βρετανού στρατηγού) και Σαράφη (ανώτατου διοικητή του ΕΛΑΣ), ο καπετάνιος της ΟΜΜ (ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας) Μάρκος Βαφειάδης, διέταξε την είσοδο του ΕΛΑΣ στις 30 Οκτωβρίου στην πόλη. Την επομένη αποβιβάστηκε η 4η αγγλοϊνδική Ταξιαρχία. Αποκαταστάθηκαν οι Αρχές και στρατιωτικός διοικητής τοποθετήθηκε ο μετέπειτα βουλευτής Ν. Κιλκίς και Υπουργός, στρατηγός Χρήστος Αβραμίδης. Ουσιαστικά την εξουσία είχε το ΕΑΜ. Μετά τη μάχη του Κιλκίς στις 4 Νοεμβρίου 1944, όπου έπεσαν χιλιάδες θύματα, η κατάσταση ήταν πολύ τεταμένη και προμήνυε νέα σύγκρουση47. Υποχωρώντας οι Γερμανοί τον Οκτώβριο κατέστρεφαν γέφυρες, δρόμους και αεροδρόμια. Έριχναν οβίδες ανεξέλεγκτα. Μια τέτοια από πολυβόλο που ήταν στημένο στον λόφο του Λιμνοτόπου έπληξε τη Γουμένισσα οδηγώντας στον θάνατο αμάχους και γυναικόπαιδα. Το ίδιο έγινε και από τον λόφο του Αξιοχωρίου και επλήγησαν χωριά της Παιονίας (Πολύπετρο, Γερακώνα). Ήταν τα τελευταία θύματα των κατοχικών δυνάμεων. Τα βάσανα όμως δεν τελείωσαν καθώς άρχιζε μια νέα περίοδος αδελφοκτόνου σπαραγμού. 135

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΚΑΤΟΧΗ – ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941 – 1944

Σημειώσεις

136

1. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία του ελληνοϊταλικού και ελληνογερμανικού πολέμου 1940 – 1941, Αθήνα 1985 (Ανατύπωση 2012), σ. 171 – 172. 2. Γιάννης Στεφανίδης, ό.π., σ. 104 – 111. 3. Ό.π. 4. Π. Ι. Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941– 1944, Αντίσταση και Τραγωδία, τ. 1, Εκδόσεις Παπαζήση, 1988, σ. 19 – 23 και Θ. Μητσόπουλου, Το 30ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, αναμνήσεις, EDINEX GENEVE, 1971, σ. 42 – 43. Με τον ίδιον τίτλο και προσθήκες το έργο επανακυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ΟΔΥΣΣΕΑΣ το 1987. 5. Ό.π., σ. 22 – 23. 6. «Οι Εύζωνοι τιμούν την 70η επέτειο της εκεί μάχης», εφ. Μαχητής του Κιλκίς, φ. 1800 / 26 – 4 – 2011. 7. Στράτος Δορδανάς, Το αίμα των αθώων, αντίποινα των γερμανικών Αρχών Κατοχής στη Μακεδονία, 1941 – 1944, Αθήνα 2007, σ. 64. 8. Γ. Καραμαλάκης, Η εθνική αντίσταση στον Ν. Κιλκίς (1941 – 1944), Κιλκίς 1990, σ. 40 – 41 με παραπομπή στις εφ. «ΤΑ ΝΕΑ», «Μακεδονία 1941», φ. 30 – 03 – 1982. 9. Στράτος Δορδανάς, ό.π., σ. 122. 10. Α . Ι. Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον πρώτον, Η δράσις του ΚΚΕ, Θεσσαλονίκη 1949, σ. 41 – 42. 11. Σ τράτος Δορδανάς, ό.π., σ. 122 – 126. 12. Ό.π., σ. 126. 13. Α . Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον τρίτον, Η δράσις της ιταλορουμανικής προπαγάνδας, σ. 70 – 81. 14. Π . Παπαθανασίου, ό.π., σ. 417 – 421 και Θ. Μητσόπουλος, ό.π., σ. 87 – 89. 15. Γ. Δ. Στεφανίδης, ό.π., σ. 400. 16. Α. Χρυσοχόου, Η κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον δεύτερον, Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τ. Β΄, 1943 – 1944, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 11, 27 – 28 και 47. 17. Α. Χρυσοχόου, ό.π., σελ. 148 – 149, 175 – 176, 243 – 244. 18. Γιάννης Στεφανίδης, σ. 116 – 117. 19. Θ. Μητσόπουλος, ό.π., σ. 102 – 103. 20. Ο Χρήστος Χριστοφορίδης καταγόταν από το Κιλκίς, ήταν τσοπανόπουλο, βγήκε αντάρτης το 1941 και σκοτώθηκε την περίοδο του Εμφυλίου (Θ. Μητσόπουλος, ό.π., σ. 79 και 83). 21. Γ. Καραμαλάκης, Η εθνική αντίσταση στον Ν. Κιλκίς, Κιλκίς 1990, σ. 121 – 124.

22. Θ . Μητσόπουλος, ό.π., σ. 115 – 116. 23. Σ τράτος Δορδανάς, ό.π., σ. 333. 24. Γ . Καραμαλάκης, ό.π., σ. 125 – 126. 25. Γ . Καραμαλάκης, ό.π., σ. 127. 26. Α . Ι. Χρυσοχόου, Η κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον δεύτερον, η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τ. Β΄, 1943 – 1944, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 267 – 273 και Σ. Δορδανάς, σ. 346-348. 27. Σ . Δορδανάς, ό.π., σ. 349. 28. Α . Ι. Χρυσοχόου, Η κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον πρώτον, Η δράσις του Κ.Κ.Ε., Θεσσαλονίκη 1949, σ. 83 – 86. 29. Ό .π., σ. 123 – 124. 30. Γ . Καραμαλάκης, ό.π., σ. 165. 31. Α . Ι. Χρυσοχόου, ό.π., σ. 109. 32. Γ . Τερζόπουλος, «Με το 13ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ στα Μεγάλα Λειβάδια», 24 Απρίλη 1944, εφ. ΗΜΕΡΗΣΙΑ του ΚΙΛΚΙΣ,1989. 33. Σ . Δορδανάς, ό.π., σ. 487 – 495. 34. Α . Ι. Κουκούδης, Τα Μεγάλα Λιβάδια του Πάικου, εφ. ΗΜΕΡΗΣΙΑ του ΚΙΛΚΙΣ, φ. 4 Μαρτίου 2005, σ. 9. 35. Φ ώτη Κιλιπίρης, Το Ολοκαύτωμα των Λιβαδίων, μέρος α΄ και β΄, εφ. ΗΜΕΡΗΣΙΑ του ΚΙΛΚΙΣ, φ. 5 και 6 Μαΐου 2005, σ. 6 και 18, και εφ. Μαχητής του Κιλκίς, φ. 3 και 10 Μαΐου 2005. 36. Θ . Μητσόπουλος, ό. π., σ. 245 και Σ. Δορδανάς, σ. 495 – 496. 37. Σ ύμφωνα με αφηγήσεις μαρτύρων, κατοίκων της Γουμένισσας, το όνομά του δεν δόθηκε στην πλατεία της Γουμένισσας, όπως αναφέρει στο βιβλίο του ο Θ. Μητσόπουλος (σ. 245), αλλά τη δεκαετία του 1980 σε κεντρική οδό της κωμόπολης. Αργότερα, τη δεκαετία του 1990, έγινε μετονομασία της ίδιας οδού. 38. Θ . Μητσόπουλος, ό.π., σ. 327 – 328. 39. Θ . Μητσόπουλος, ό.π., σ. 287 – 286. 40. Ό.π., σ. 286 – 289. 41. Ό.π., σ. 265. 42. Α . Ι. Χρυσοχόου, ό.π., Η κατοχή εν Μακεδονία, …. και Θ. Μητσόπουλος, ό.π., σ. 302 – 304. 43. Θ. Μητσόπουλος, ό.π., σ. 290 – 292. 44. Θ. Μητσόπουλος, ό.π., σ. 349 – 354. 45. «Στη Γοργόπη τιμήθηκε η μνήμη των 12 εκτελεσθέντων πατριωτών», εφ. ΗΜΕΡΗΣΙΑ του ΚΙΛΚΙΣ, φ. 12 Σεπτεμβρίου 2000, σ. 5. Θ. Μητσόπουλος, ό.π. 46. Ό.π., σ. 357 – 358. 47. Γιάννης Στεφανίδης, ό.π., σ. 120 – 123.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο

ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠOΛΕΜΟΣ 1946 - 1949 Γενική αναφορά στον Εμφύλιο Τι προηγήθηκε το 1945 Ο Εμφύλιος της περιόδου 1946 – 1949 συγκλόνισε την Ελλάδα και πληρώθηκε από τον ελληνισμό πολύ ακριβά. Σημαντικότερο θέατρο συγκρούσεων και στρατιωτικών επιχειρήσεων ήταν η Μακεδονία. Στην Παιονία διαδραματίστηκαν πολλά γεγονότα. Μετά την απελευθέρωση υπήρξαν διαφωνίες ανάμεσα στην κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου και ΕΑΜ σχετικά με τη σύνθεση του νέου εθνικού στρατού και τη διάλυση των ανταρτικών σωμάτων. Μετά τη λήξη των γεγονότων του Δεκεμβρίου 1944, τα γνωστά «Δεκεμβριανά», τον Ιανουάριο του 1945, το ΕΑΜ εκκένωσε τη Θεσσαλονίκη και περιήλθε η πόλη στον έλεγχο των Βρετανών. Με την υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945) άρχισε ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ Μακεδονίας. Δεν παραδόθηκαν όλα τα όπλα, όπως ομολόγησε και ο ίδιος ο Μάρκος Βαφειάδης. Την περίοδο Μαρτίου – Ιουνίου 1945 οι Βρετανοί παρέδωσαν τον έλεγχο της κατάστασης σε τμήματα της εθνικής φρουράς, τα οποία εμπόδιζαν τη δράση του ΕΑΜ και οργάνωσαν εναντίον του επιθέσεις. Μέλη του κατέφευγαν στα βουνά σε γειτονικές χώρες, όπως η Γιουγκοσλαβία, όπου εκπαιδεύονταν σε στρατόπεδα (π.χ. Μπούλκες). Διεξάγονταν δίκες δοσίλογων αλλά και συλλήψεις μελών του ΕΑΜ / ΕΛΑΣ. Το ΚΚΕ στη Μακεδονία αντέδρασε με μικρές ένοπλες ομάδες «Λαϊκή Αυτοάμυνα». Ο κόσμος της υπαίθρου υπέφερε και πάλι από έλλειψη αγαθών. Ανακούφιση ήταν η βοήθεια της UNRA1. Συγκροτήθηκαν επιτροπές διανομών. Μια από αυτές λειτούργησε και στην περιοχή μας. Με τη διανομή των αγαθών (τρόφιμα, υποδήματα, ρούχα) ανακουφίστηκε κάπως ο κόσμος που υπέφερε, αλλά δεν έλειψαν και ατασθαλίες. Όπως σε κάθε τέτοια περίπτωση, κάποιοι προσπάθησαν να αποσπάσουν και να αποκρύψουν αγαθά με σκοπό το ίδιο όφελος.

Τα γεγονότα του 1946 Το καλοκαίρι του 1946 άρχισε έντονη δραστηριοποίηση των ανταρτών. Στα Κρούσια διαλύθηκε η σύσταση τάγματος του εθνικού στρατού. Μετά το δημοψήφισμα της 1ης Σεπτεμβρίου 1946 και την επαναφορά του βασιλιά, την ηγεσία των ανταρτικών ομάδων την ανέλαβε ο Μάρκος Βαφειάδης. Μερικούς μήνες αργότερα οι αντάρτες αποτέλεσαν το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ) και άρχισαν συγκρούσεις με τον νεοσύστατο Εθνικό Στρατό και τη Χωροφυλακή. Στις 24 Ιουλίου του 1946 έγινε συμπλοκή ανταρτών και ανδρών της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής Γουμένισσας, όταν ομάδα των πρώτων επιτέθηκε εναντίον των δεύτερων. Σύμφωνα με δελτίο πληροφοριών του Γ΄ Σώματος Στρατού που φέρει ημερομηνία 8 Ιουλίου 1946 στην περιοχή των ορεινών όγκων Καϊμακτσαλάν και Πάικου είχε εγκατασταθεί το 1ο Τάγμα ΝΟΦ (διάδοχη κατάσταση του ΣΝΟΦ) δυναμικότητας 150 ανδρών, το οποίο επρόκειτο να αναπτυχθεί σε σύνταγμα. Τόσο οι δυνάμεις αυτού του τάγματος όσο και του ΕΛΑΣ που βρίσκονταν στην ίδια περιοχή υπήρχε η πληροφορία πως συνεχώς ενισχύονταν με δυνάμεις από τη Γιουγκοσλαβία και στρατολογημένους άνδρες από τις περιοχές της Ημαθίας. Για την εκκαθάριση της περιοχής το Γ΄ ΣΣ σχεδίαζε την ανάθεση επιχείρησης στην 36η Ταξιαρχία βοηθούμενη από δυνάμεις της Χωροφυλακής. Στο σχέδιο θα συνέβαλαν οι δυνάμεις των λόχων που βρίσκονταν στον Αρχάγγελο, το Σκρα, τον Φανό και με εκκίνηση άλλων από τη Γουμένισσα, τα Γιαννιτσά, την Αριδαία και την περιοχή του Κοτζά Ντερέ. Η επιχείρηση πραγματοποιήθηκε στις 3 – 6 Αυγούστου 1946. Το συμπέρασμα ήταν πως στο Πάικο δρούσε η ομάδα Σοφιανού με 25 – 30 μέλη, όπως και άλλες μικρότερες που εμφανίζονταν κατά καιρούς. Τα αποτελέσματα της επιχείρησης δεν πρέπει να ήταν τα αναμενόμενα2. Το φθινόπωρο και τον χειμώνα του 1946 δραστη137

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠOΛΕΜΟΣ 1946 - 1949

Τα γεγονότα του Σκρα

Η προτομή της δασκάλας Βασιλικής Παπαθανασίου, στο Σκρα. Έπεσε θύμα το 1946.

ριοποιήθηκαν οι αντάρτες προκειμένου να συγκρατήσουν ορεινούς όγκους στη Β. Ελλάδα και στο Πάικο3. Σε πολλές περιοχές του σημειώθηκαν συγκρούσεις. Το γεγονός εξανάγκασε τους κατοίκους των περιοχών αυτών να εγκαταλείψουν τα χωριά τους για να καταφύγουν σε πόλεις και άλλους ασφαλέστερους τόπους. Ο αρχηγός του ΓΕΣ Π. Σπηλιωτόπουλος ανέφερε στον Πρόεδρο της Κυβερνήσεως, αρχές Σεπτεμβρίου 1946, πως η δράση των ανταρτών συνεχίζεται. Στις 28 Αυγούστου έγινε συμπλοκή ανταρτών και στρατού στο Πάικο και εκκαθαριστικές επιχειρήσεις από δυνάμεις του Γ΄ ΣΣ στην περιοχή του ίδιου βουνού από 22 – 24 Σεπτεμβρίου. Το 512 Τάγμα πραγματοποίησε επιχειρήσεις στην περιοχή Ομαλού - Παλαιοχώρας και Κάρπης από 29 Νοεμβρίου μέχρι 4 Δεκεμβρίου4. 138

Λόχος του 564ου Τάγματος Πεζικού ήταν τοποθετημένος στο χωριό Σκρα. Το τάγμα είχε έδρα την Αξιούπολη και ανήκε, όπως και ο λόχος, στην 36η Ταξιαρχία του Γ΄ Σώματος Στρατού. Διοικητής τάγματος ήταν ο ταγματάρχης Κωνσταντίνος Πάστρας5 και του λόχου ο λοχαγός Γεώργιος Ταβουλάρης6. Σκοπός του λόχου Σκρα ήταν να φρουρεί και να εποπτεύει τη μεθόριο στη ζώνη ευθύνης του. Αριθμούσε δύο αξιωματικούς και 30 άνδρες. Στο χωριό υπήρχε και δύναμη χωροφυλακής περίπου 25 ανδρών. Όπως προαναφέρθηκε οι δυνάμεις αυτές συνεργάζονταν και από κοινού αντιμετώπιζαν επιχειρήσεις και επιθέσεις των ανταρτικών ομάδων. Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι δυνάμεις των ανταρτών μπορούσαν και κατέφευγαν στην όμορη χώρα, όπου ανασυγκροτούνταν και συντόνιζαν τις κινήσεις τους. Τις πρώτες πρωινές ώρες της 13ης Νοεμβρίου 1946 επιτέθηκαν με πολυδύναμες ομάδες, υπολογίζονταν σε 450 – 500 άνδρες, εναντίον του χωριού Σκρα και πιο συγκεκριμένα εναντίον των εκεί δυνάμεων του Εθνικού Στρατού και της Χωροφυλακής. Ο Γ. Ταβουλάρης με τους άνδρες του αντιστάθηκε, μετά από πολύωρη μάχη, και με επικείμενη εξάντληση πυρομαχικών επιχείρησε έξοδο. Κάποιοι άνδρες σώθηκαν, άλλοι έπεσαν νεκροί, όπως και ο ίδιος. Την ίδια ημέρα βρέθηκε στο Σκρα ο διοικητής του τάγματος Κ. Πάστρας. Στην προσπάθειά του να προστρέξει για ενίσχυση τραυματίστηκε θανάσιμα. Ακολούθησε έφοδος εντός του οικισμού των ανταρτών που προκάλεσαν μεγάλες ζημιές σε έμψυχο και άψυχο υλικό. Την ημέρα εκείνη ήταν περισσότερα από πενήντα τα θύματα – κάτοικοι του χωριού, άτομα κάθε ηλικίας. Μεταξύ αυτών και η νηπιαγωγός του χωριού, γόνος του τόπου, η Βασιλική Παπαθανασίου7. Μεταξύ των θυμάτων ήταν η οικογένεια της αδελφής του Μεράρχου της Χ Μεραρχίας Συνταγματάρχη Γ. Παπαγεωργίου, που καταγόταν από το Σκρα. Προς ενίσχυση των αμυνομένων δυνάμεων του Σκρα προσέτρεξαν τμήματα στρατού από τον Φανό, τον Αρχάγγελο, την Αξιούπολη και τη Γουμένισσα. Παρά την προθυμία και την έντονη κινητικότητα, τα περισσότερα έπεσαν σε ενέδρες ή άλλα εμπόδια (ναρκοπέδια) και είχαν μεγάλες απώλειες. Σκοτώθηκαν αξιωματικοί, υπαξιωματικοί, στρατιώτες. Οι ανταρτικές

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο ομάδες μετά τα γεγονότα αποσύρθηκαν πέραν της μεθορίου μεταφέροντας ό, τι πήραν από το χωριό και από τον εκεί λόχο8. Τα γεγονότα του Σκρα έγιναν γνωστά στο πανελλήνιο. Ο Τύπος της εποχής ασχολήθηκε με λεπτομερή δημοσιεύματα. Η κυβέρνηση Π. Τσαλδάρη συνήλθε για να συζητήσει το γεγονός και να πάρει σχετικές αποφάσεις. Μετά τη συζήτηση στη Βουλή (15 – 11 – 1946), εκδόθηκαν ψηφίσματα. Ο Εθνικός Στρατός συνέταξε σχετικές εκθέσεις και τις αντίστοιχες δικές του ο Δημοκρατικός Στρατός (ΔΣ), το Κεντρικό του Αρχηγείο και το Αρχηγείο του με ζώνη ευθύνης την Κεντρική και Δυτική Μακεδονία. Σύμφωνα με το υπ’ αριθμ. 2 ανακοινωθέν του Αρχηγείου Κ. και Δ. Μακεδονίας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος σχετικά με τις επιχειρήσεις της περιόδου 11 – 11 – 46 ως 18 – 12 – 46 αναφέρεται πως η μάχη στο Σκρα κράτησε 12 ώρες. Η επίθεση έγινε στις 3.30 πμ της 13 – 11 – 1946. Οι επιχειρήσεις διαδραματίστηκαν μέσα στον κατοικημένο χώρο, ο εχθρός (Εθνικός Στρατός) ήταν καλά οπλισμένος και το αποτέλεσμα ήταν να σκοτωθούν 30 αξιωματικοί και οπλίτες, μεταξύ των οποίων ο Ταγματάρχης Κωνσταντίνος Πάστρας και ο διοικητής του Λόχου Σκρα Γεώργιος Ταβουλάρης και τρεις ανθυπολοχαγοί, ενώ αιχμαλωτίστηκαν δεκαέξι στρατιώτες. Τα λάφυρα ήταν εβδομήντα όπλα, δέκα οπλοπολυβόλα (μπρεν), δεκαπέντε τόμικαν, τρία πίατ, τρεις ατομικοί όλμοι, πολλές χειροβομβίδες, τριάντα φορτία πυρομαχικών όλων των όπλων, δεκαπέντε μουλάρια με σαμάρια, ειδικού φόρτου και εβδομήντα φορτία τροφίμων, ιματισμού και υπόδησης. Συμπλοκή υπήρξε και στον Φανό. Κράτησε 23 ώρες, είχε ως αποτέλεσμα 25 νεκρούς, τραυματίες, έναν αιχμάλωτο του Εθνικού Στρατού και καμία απώλεια του Δημοκρατικού Στρατού. Δόθηκαν μάχες στον Αρχάγγελο και στα Νώτια. Καταγράφηκαν απώλειες και των δύο πλευρών με μεγαλύτερες εκείνες του ΕΣ9. Για το έτος 1946 από ανακοινωθέν του ΔΣ γίνεται γνωστό πως στις 27 – 11 – 46 στον δρόμο Γιαννιτσών – Γουμένισσας αυτοκίνητο με στρατιώτες ανατινάχθηκε από νάρκη με αποτέλεσμα την καταστροφή του και τον θάνατο των επιβαινόντων. Τρεις μέρες μετά (30 – 11 – 46) υπήρχε οκτάωρη σύγκρουση των τμημάτων των δύο στρατών στην Κούπα. Δεκαπέντε οι νεκροί και τραυματίες του ΕΣ, δύο του ΔΣ. Οι δεύτερος αναφέρει

Σκρα,στο επίκεντρο των γεγονότων το 1946, (Πηγή, ellinikaxwria. blogspot.com).

και ως λάφυρα τρία μεταγωγικά φορτώματα με τρόφιμα και πυρομαχικά. Και πάλι στον δρόμο Γουμένισσας-Γιαννιτσών, κοντά στη Φιλυριά, ανατινάχθηκε από νάρκη στρατιωτικό αυτοκίνητο με αποτέλεσμα να σκοτωθούν δέκα χωροφύλακες, ένας λοχαγός, ένας υπολοχαγός και ένας ανθυπολοχαγός. Την ίδια ημέρα άλλο αυτοκίνητο που ερχόταν για ενίσχυση του πρώτου ανατινάχθηκε συμπαρασύροντας στον θάνατο τους οκτώ επιβαίνοντες. Στις 4 – 12 – 46 μεταξύ Γουμένισσας και Στάθη από νάρκη σκοτώθηκαν ένας υπομοίραρχος και τρεις χωροφύλακες. Στο ίδιο δελτίο, πάντα κατά τον ΔΣ, αναφέρονται «ωμότητες του εχθρού (ΕΣ) σε βάρος του λαού». Μεταξύ αυτών περιγράφονται γεγονότα στην Καστανερή και την Κούπα Παιονίας10.

Τα γεγονότα του 1947 Το 1947 οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν αναλάβει την υπόθεση παραμονής της Ελλάδας στο δυτικό στρατόπεδο. Ο πρόεδρος Τρούμαν με το ομώνυμο δόγμα επιβεβαίωσε τις προθέσεις των ΗΠΑ πως ήθελαν να βοηθήσουν στην αναδιοργάνωση της χώρας. Η ανταρ-

Καταστροφές στη Γουμένισσα την περίοδο του Eμφυλίου, (Φωτ. Joseph Magee Haywood).

139

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠOΛΕΜΟΣ 1946 - 1949

Οι τάφοι των δασκάλων Αικ. Χατζηγεωργίου (1904) και Γ. Σιδηρόπουλου (1946) στην Ειδομένη.

140

τική δραστηριότητα εντάθηκε το καλοκαίρι, έγιναν συλλήψεις και εκτοπίσεις αριστερών. Οι κάτοικοι πολλών χωριών μετακινήθηκαν σε κωμοπόλεις και πόλεις ως «ανταρτόπληκτοι». Τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς οργανώθηκε «Η προσωρινή δημοκρατική κυβέρνηση της ελεύθερης Ελλάδας» με πρόεδρο τον Μ. Βαφειάδη και η εμφύλια σύγκρουση εντάθηκε. Τη νύχτα 7 προς 8 Ιανουαρίου 1947 πολυμελής ομάδα ανταρτών επιτέθηκε εναντίον στρατιωτικού τμήματος που έδρευε στην Κάρπη. Οι στρατιώτες απάντησαν με πυροβολισμούς, αποχώρησαν προσωρινά αλλά στη συνέχεια επανήλθαν. Τις ίδιες ημέρες εμφανίστηκε στην περιοχή της Γουμένισσας 60μελής ομάδα ανταρτών που περιόδευε11. Ίσως ήταν εκείνη που συγκρούστηκε με τον ΕΣ στην Κάρπη. Λίγες ημέρες αργότερα αναφέρεται σε έκθεση του ΕΣ πως συγκροτήματα του ΔΣ αποχώρησαν από το Πάικο με προορισμό τη Θεσσαλία και σκοπό να αναπτυχθούν εκεί12. Τον Ιούνιο του 1947, 150 αντάρτες επιχείρησαν σφοδρή επίθεση εναντίον της Γουμένισσας, όπως είχε ανακοινωθεί από το Υφυπουργείο Τύπου. Σκοπός των επιτιθέμενων ήταν να καταλάβουν την κωμόπολη. Πέτυχαν να πλήξουν το τηλεγραφείο, το γραφείο του τοπικού σταθμού της χωροφυλακής και αρκετά σπίτια. Ακολούθησε συμπλοκή των ανταρτών με τμήματα του στρατού, της χωροφυλακής και ομάδων των Μονάδων Ασφαλείας Υπαίθρου (ΜΑΥ). Αναφέρθηκε πως σκοτώθηκε ο αρχηγός των ανταρτών, ένας στρατιώτης, ένας υπενωμοτάρχης, ένας χωροφύλακας, η σύζυγος του υποδιοικητή χωροφυλακής Γουμένισσας13 και τρεις άνδρες των ΜΑΥ14. Η 1η Στρατιά του ΕΣ με απόρρητη έκθεσή της εκφράζει τις σκέψεις της για την ολοκλήρωση των επιχειρήσεων που έφεραν την επωνυμία TEMINOYS και σκοπό την εκκαθάριση περιοχών από τους άνδρες του ΔΣ. Για τη ζώνη του Γ΄ ΣΣ, ιδιαίτερα για την περιοχή του Καϊμακτσαλάν – Πάικου, διατύπωσε την άποψη πως πρέπει να γίνει ογκώδης ενέργεια, διότι ο ΔΣ ενισχύεται και από τη Γιουγκοσλαβία. Για να αντιμετωπιστεί η κατάσταση τον επερχόμενο χειμώνα προτάθηκε η δημιουργία κέντρων αντιστάσεων και επιδρομές στην ουδέτερη ζώνη για την εδραίωση των μετόπισθεν15. Στις αναφερόμενες επιχειρήσεις του 1947 μέχρι και τις 10 Μαρτίου, γίνεται γνωστό από τη ΧΙ Μεραρχία του ΕΣ πως η 31η Ταξιαρχία είχε στη διάθεσή της στα ΝΔ του Πάικου διλοχία του 513 Τάγματος στην

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο

141

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠOΛΕΜΟΣ 1946 - 1949 κράτησε πέντε ώρες κατά τις οποίες οι αντάρτες κατά ομάδες κατόρθωσαν να εισδύσουν στην κωμόπολη και να βάλουν φωτιά σε 35 σπίτια και καταστήματα. Τελικά κάμφθηκαν και αποχώρησαν αφήνοντας τρεις νεκρούς και έναν τραυματία. Επίσης σκοτώθηκαν τρεις στρατιώτες, δύο άμαχοι πολίτες και τραυματίστηκαν δεκαπέντε18. Το διήμερο 22-24 Οκτωβρίου 1947, η 33η Ταξιαρχία του ΕΣ ανέλαβε εξόρμηση με το συνθηματικό «Εκκαθάρισις» στον ορεινό όγκο Πάικου. Τα αποτελέσματα δεν αναφέρονται19. Την περίοδο 27 Νοεμβρίου – 7 Δεκεμβρίου 1947 στη μεθόριο, από τον Φανό μέχρι τον Αρχάγγελο, συγκρούστηκαν οι λόχοι που έδρευαν στον Αρχάγγελο, τον Φανό και τη Γουμένισσα των 511 και 512 Ταγμάτων της 31ης Ταξιαρχίας του ΕΣ με ανταρτικές ομάδες που εξορμούσαν από την Τζένα. Σκοτώθηκε ένας αξιωματικός, ένας στρατιώτης εξαφανίστηκε και τρεις τραυματίστηκαν ελαφρά. Από την πλευρά των ανταρτών σκοτώθηκαν δεκαέξι και πέντε παραδόθηκαν. Στην επιτυχία συνέβαλε βομβαρδισμός της αεροπορίας20.

Μετακινήσεις κατοίκων οικισμών (1947)

Πολυβολείο στο κέντρο της Γουμένισσας, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

Κρώμνη, διλοχία του 512 από τη Γουμένισσα προς την Καστανερή και ανά έναν λόχο από τις διλοχίες Φανού και Αρχαγγέλου προς το Σκρα. Τα τμήματα δεν είχαν συμπλοκές, αλλά συνέλαβαν αντάρτες16. Στις 9 Αυγούστου 1947 πραγματοποιήθηκε σύσκεψη στο Γ΄ ΣΣ στη Θεσσαλονίκη με σκοπό να εκτιμηθούν οι πληροφορίες που είχε το Γραφείο Α2 του Σώματος για τις δυνάμεις του ΔΣ στη ζώνη ευθύνης του. Σχετικά με την περιοχή της Παιονίας αναφέρθηκε πως η συνολική δύναμη των ανταρτών στο Πάικο ήταν 400 – 450 άνδρες. Από αυτούς οι 300 – 380 ανήκαν σε τάγμα που έδρευε στην Τζένα και 50 – 100 νέοι ήρθαν από το στρατόπεδο του Μπούλκες (τότε Γιουγκοσλαβία)17. Σε ανταπόκριση από τη Θεσσαλονίκη στις 25 Αυγούστου 1947 αναφέρθηκε, πως τριακόσιοι αντάρτες επιτέθηκαν στη Γουμένισσα και συνεπλάκησαν με άντρες του στρατού και της χωροφυλακής. Η μάχη 142

Λόγω των πολλών συγκρούσεων στην περιοχή του Πάικου για την ασφάλεια των κατοίκων αποφασίστηκε από τις Αρχές η μετακίνηση των κατοίκων των ορεινών χωριών προς τον κάμπο και την προσωρινή εγκατάστασή τους εκεί. Οι μετακινηθέντες έμειναν γνωστοί με το όνομα “ανταρτόπληκτοι”. Σύμφωνα με έγγραφο του Έπαρχου Παιονίας (24 – 01 – 1947) το 1947 μετακινήθηκαν από:  Γρίβα 1050: 810 στη Γουμένισσα, 206 στην Αξιούπολη, 34 στο Πολύκαστρο, 61 στα Γιαννιτσά και το Βαφειοχώρι.  Καστανερή 672: 388 στη Γουμένισσα, 284 στην Αξιούπολη και 65 στην Τούμπα.  Κάρπη 831: 244 στη Γουμένισσα και 587 στην Αξιούπολη.  Μεγάλα Λιβάδια 425: 81 στη Γουμένισσα και 305 στο Πολύκαστρο.  Πύλη 173: στην Αξιούπολη.  Πηγή 217: 13 στην Αξιούπολη και 204 στο Πολύκαστρο.  Σκρα και Κούπα 896: 154 στην Αξιούπολη, 742 στο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο Πολύκαστρο και 34 στον Φανό.  Μεταμόρφωση 12: στο Πολύκαστρο.  Καλύβια Μεταμόρφωσης (Ειρηνικό) 29: στο Πολύκαστρο.  Στάθης 29: στη Γουμένισσα, επέστρεψαν αμέσως στα σπίτια τους.  Άνυδρο 50: στα Γιαννιτσά.  Χαμηλό 95: Δεν αναφέρεται τόπος εγκατάστασης. Κάτοικοι (264) των οικισμών Γρίβας, Κάρπης και Καστανερής εγκαταστάθηκαν στα Ρύζια και σε άλλους οικισμούς.

Τα γεγονότα του 1948 Το 1948 συνεχιζόταν το δράμα του Εμφυλίου. Σημαδεύτηκε και από τη μετακίνηση παιδιών ιδιαίτερα από τη Μακεδονία προς τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης μετά από σχέδιο του ΔΣΕ. Σκοπός ήταν, όπως υποστηριζόταν, «η απομάκρυνση των παιδιών από τη ζώνη των επιχειρήσεων και την απαλλαγή της αντάρτικης επιμελητείας από το βάρος της συντήρησης μεγάλου αριθμού αμάχων». Κατά την τότε ελληνική κυβέρνηση ο αριθμός των παιδιών ανερχόταν σε 25.000. Έμεινε γνωστό ως “παιδομάζωμα”. Οι αντάρτες φαίνονταν όλο και πιο ισχυροί να επιτεθούν σε πόλεις και κωμοπόλεις και να τις καταλάβουν. Στις 10 προς 11 Φεβρουαρίου επιτέθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Τη νύχτα του Σαββάτου 13 Μαρτίου 1948, 35 αντάρτες επιτέθηκαν στην Αξιούπολη κατορθώνοντας να εισδύσουν σε αυτή και να βάλουν φωτιά σε σπίτια και καταστήματα. Η μάχη μέσα στην κωμόπολη κράτησε ως τις 4 το πρωί. Αντεπίθεση στο Πάικο ανέλαβε το 512 ΤΠ προξενώντας απώλειες στους αντάρτες. Το ίδιο πρωινό βλήθηκε με δεκαπέντε βλήματα όλμου η Γουμένισσα, με αποτέλεσμα να σκοτωθεί ένας υπολοχαγός. Παράλληλα, έγινε συμπλοκή και στο Σκρα21. Το καλοκαίρι του 1948 τέθηκε σε εφαρμογή σχέδιο εκκαθαρίσεων του στρατού στη Δυτική Μακεδονία με τη συμμετοχή της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα (επικεφαλής υποστράτηγος Φαν Φλιτ). Στις άλλες περιοχές της Μακεδονίας οι επιχειρήσεις στηρίζονταν στη Χωροφυλακή, στις Μονάδες Εθνοφυλακής Αμύνης (ΜΕΑ) και στις Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου (ΜΑΥ). Από 22 Ιουλίου ως 5 Αυγούστου 1948 στο Πάικο ο ΕΣ επιχείρησε εναντίον των Ταξιαρχιών που ηγούνταν οι Σοφιανός και Λιάκος, οι οποίες προωθήθηκαν από

την ανατολικά του Αξιού ζώνη με σκοπό να προωθηθούν προς τον Γράμμο22. Τον Αύγουστο σχεδιάστηκε επιχείρηση εναντίον των ανταρτών στην περιοχή της Κορώνας. Προέβλεπε επίθεση στα υψώματα γύρω από τα χωριά Εύζωνοι, Ποντοηράκλεια και Κορώνα. Δεν είναι καταγεγραμμένο αν τελικά το εγχείρημα πραγματοποιήθηκε23. Την 1η Οκτωβρίου 1948 μετά από διαπραγματεύσεις Ελλήνων και Γιουγκοσλάβων έγινε στην ακριτική Ειδομένη ανταλλαγή αιχμαλώτων. Οι Γιουγκοσλάβοι παρέδωσαν έναν ανθυπολοχαγό (Πετρίτσης) και έναν στρατιώτη (Μωυσιάδης). Στο χωριό επικράτησε ενθουσιασμός, διότι ο ανθυπολοχαγός ήταν γνωστός από την εκεί υπηρεσία του και τη σύλληψή του την απέδωσαν στους γείτονες που παραβίασαν τη μεθοριακή γραμμή και συνέλαβαν τον νεαρό αξιωματικό στην 61 πυραμίδα Ειδομένης24. Τον ίδιο μήνα, το Γ΄ ΣΣ στην περιοχή της Κορώνας είχε περίπου 200 άνδρες για να αντιμετωπίσει τυχόν επιθέσεις. Στις αρχές Νοεμβρίου διαπίστωσε πως στο Πάικο υπήρχε δύναμη 250 – 300 μαχητών ανταρτών που ήταν ικανοί να επιτεθούν στα Γιαννιτσά, τη Γουμένισσα, την Αξιούπολη και την Αριδαία25. Στο Πάικο, 9 με 28 Νοεμβρίου, έγιναν σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ των δύο στρατών. Σε όλα τα υψώματα (Μετερίζι, Τσούκα, Φουλάρες, Γκαντάτσι, Βερτικόπ κλπ.) δόθηκαν μάχες, όπου πήραν μέρος οι μονάδες που έδρευαν στη Γουμένισσα, τον Φανό, τον Αρχάγγελο, τα Γιαννιτσά και τα χωριά της Αριδαίας. Οι απώλειες από τον ΕΣ ήταν 26 οπλίτες νεκροί, 32 τραυματίες, ένας οπλίτης ΜΕΑ νεκρός και 4 ιδιώτες τραυματίες. Από το ΔΣ επήλθαν 8 νεκροί, 5 συνελήφθησαν και 12 παραδόθηκαν26.

Τα γεγονότα του 1949 Ενόψει των επιχειρήσεων που προγραμματίστηκαν για το 1949 και μάλιστα για την άνοιξη με το σύνθημα «ΠΥΡΑΥΛΟΣ», αναφέρθηκε πως στον τομέα των ορέων Καϊμακτσαλάν, Πάικο και Βέρμιο υπήρχε δύναμη 900 στρατιωτών που συγκροτούσαν δύο διλοχίες και έναν ανεξάρτητο λόχο. Από τον Αξιό μέχρι και τον Νέστο η δύναμη ανερχόταν σε 2.000 άνδρες και τη συγκροτούσαν δύο Ταξιαρχίες και βοηθητικές υπηρεσίες. Στις 25 προς 26 Μαΐου, στον τομέα της 31ης Ταξιαρχίας (Κορώνα – Μπέλλες – Κρούσια – Κιλκίς) εισέβαλε στο Μικρό Δάσος ομάδα ανταρτών και αποκρούστηκε27. 143

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠOΛΕΜΟΣ 1946 - 1949

Σημειώσεις

144

Η κατάληψη του Γράμμου και του Βιτσίου από τον Εθνικό Στρατό έγινε τον Αύγουστο του 1949, αφού από τον Ιανουάριο της ίδιας χρονιάς την αρχιστρατηγία την είχε αναλάβει ο Αλέξανδρος Παπάγος και ήρθε μεγάλη ποσότητα πολεμικού υλικού από τις ΗΠΑ. Ο Εμφύλιος είχε τραγικά αποτελέσματα για τη χώρα. Τα σημάδια του ήταν έντονα και στην Παιονία. Εκατοντάδες τα θύματα, καταστροφές σε σπίτια, κτήματα, εκτοπίσεις για ιδεολογικούς λόγους, φυγές προς τρίτες χώρες, καχυποψίες. Όλα βγήκαν ματωμένα και

πληγωμένα από τη δύσκολη δεκαετία του 1940. Έπρεπε να ακολουθήσει επούλωση των τραυμάτων, εργασία και ανασυγκρότηση. Με έδρα τη Γουμένισσα λειτουργούσε “Σύνδεσμος Θυμάτων Πολέμων και Τραυματιών περιόδου 19401949 Παιονίας”. Διέθετε γραφείο, γραμματεία, αρχείο, λάβαρα. Τα μέλη του έπαιρναν μέρος στις παρελάσεις της 25ης Μαρτίου και της 28ης Οκτωβρίου. Με την πάροδο των χρόνων και τη σταδιακή παρέλευση από την παρούσα ζωή των μελών έπαυσε η λειτουργία του Συνδέσμου.

1. Γιάννη Στεφανίδης, ό.π., σ. 123 – 125. 2. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου πολέμου, Αθήνα 2006, τ. 2ος, σ. 289, 327 – 328, 347 – 356. 3. Αρχηγείον Στρατού / ΔΙΣ, ό.π., σ. 31. 4. Ό.π., σ. 56, 65, 131, 195, 196. 5. Κωνσταντίνος Πάστρας (1902 – 1946). Γεννήθηκε στο Γαϊτάνι Ζακύνθου. Αποφοίτησε από τη Σχολή Ευελπίδων με τον βαθμό του Ανθυπολοχαγού (1925). Πήρε μέρος στον ελληνοϊταλικό πόλεμο με τον βαθμό του λοχαγού, στον οποίο πόλεμο διακρίθηκε και το 1945 προήχθη σε ταγματάρχη. Το επόμενο έτος (1946) έπεσε στο Σκρα μετά από επίθεση ανταρτικών δυνάμεων. Προς τιμήν του δόθηκε το όνομά του σε στρατόπεδο της Αξιούπολης, το οποίο σήμερα είναι κενό και έχει παραχωρηθεί η έκτασή του με τις σχετικές εγκαταστάσεις στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. 6. Γεώργιος Ταβουλάρης (1912 – 1946). Γεννήθηκε στον Καρέα της επαρχίας Οιτύλου Λακωνίας και αποφοίτησε από τη Σχολή Ευελπίδων. Διακρίθηκε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Διοικητής του ομώνυμου λόχου στο Σκρα, το 1946 έπεσε μετά από επίθεση εναντίον της φρουράς του ανταρτικών δυνάμεων. Προς τιμήν του δόθηκε το όνομα του λόχου σε κεντρική οδό της Γουμένισσας. 7. Βασιλική Παπαθανασίου (1910 – 1946). Γόνος πολυμελούς οικογένειας από το Σκρα, σπούδασε στο Διδασκαλείο Εδέσσης νηπιαγωγός και τοποθετήθηκε στο χωριό της, όπου εργάστηκε με ζήλο και αυταπάρνηση κατά την περίοδο της Κατοχής. Κατά την επίθεση του ΔΣ στις 13 – 11 – 1946 στο Σκρα βοήθησε τις αμυνόμενες δυνάμεις του ΕΣ. Την ίδια μέρα βρέθηκε νεκρή κοντά στο χωριό της. Μεταθανάτια (1947) η Ακαδημία Αθηνών της απένειμε Βραβείο Εθνικής Αρετής. Τιμήθηκε και από την Πολιτεία με Αριστείο

Ανδρείας. Η προτομή της στήθηκε στο προαύλιο του Δημοτικού Σχολείου Σκρα. 8. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου πολέμου 1945 – 1949, Αθήνα 2006, τ. 2ος, σ. 520 – 522. 9. Ό.π., τ. 3ος, σ. 146 – 147. 10. Γ ΕΣ / ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου πολέμου 1945 – 1949, Αθήνα 2006, τ. 2ος, σ. 239 – 254. 11. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, φ. 1744 / 9-1-1047, σ. 3 και φ. 1746 / 11 – 1– 1947, σ. 2. 12. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου πολέμου, Αθήνα 2006, τ. 3ος, σ. 185. 13. Το σωστό ήταν πως τραυματίστηκε στο πόδι. 14. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, «Επίθεσις εις Γουμένιτσαν», φ. 21-6-1947, σ. 4. 15. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου πολέμου, Αθήνα 2006, τ. 3ος, σ. 409. 16. Ό.π., σ. 442 – 443. 17. Ό.π., τ. 5ος, σ. 522. 18. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, «Απεκρούσθη επίθεσις πολυμελούς συμμορίας κατά της Γουμενίτσης», φ. 26 – 8 – 1947, σ. 4. 19. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου πολέμου, Αθήνα 2006, τ. 6ος, σ. 446. 20. Ό.π., σ. 549 – 564. 21. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, φ. 16 – 3 – 1948, σ. 6. 22. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου πολέμου, Αθήνα 2006, τ. 11ος, σ. 480. 23. Γ ΕΣ / ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου πολέμου, Αθήνα 2006, τ. 9ος, σ. 328 – 329. 24. Ό .π., σ. 317 – 325. 25. Ό .π., τ. 10ος, σ. 141 και 368. 26. Ό .π., σ. 432 – 436. 27. Ό .π., τ. 13, σ. 140 και 440.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1950 – 2020

Τα μεταπολεμικά χρόνια που κάλυψαν το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα και την πρώτη δεκαετία του 21ου ήταν χρόνια ειρηνικά αλλά με πολλές διακυμάνσεις στον κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό τομέα της χώρας. Πολλά από αυτά όπως είναι επόμενο επηρέασαν και την ακριτική περιοχή της Παιονίας. Η χώρα ενώ είχε βγει από μια δεκαετή πολεμική περιπέτεια, με την έναρξη της δεκαετίας του 1950 κλήθηκε στο πλαίσιο των πρωτοβουλιών του ΟΗΕ, ως μέλος του, να στείλει στρατιωτικές δυνάμεις στην Κορέα. Το ίδιο έπραξαν και άλλες χώρες ως μέλη του Διεθνούς Οργανισμού. Συγκροτήθηκε ειδικό Εκστρατευτικό Σώμα. Η συμμετοχή των Ελλήνων στον πόλεμο των αντιμαχομένων κορεατικών δυνάμεων κράτησε πέντε χρόνια, από το 1950 ως το 1955. Πραγματοποιήθηκαν 22 αποστολές αξιωματικών, υπαξιωματικών και στρατιωτών στη μακρινή χώρα. Μεταξύ αυτών και στρατιώτες καταγόμενοι από την Παιονία. Επικεφαλής μονάδας ήταν ο Γουμενισσιώτης αξιωματικός Ιωάννης Σπυριδωνίδης. Ένας οπλίτης, από τους 168 Έλληνες που έπεσαν στα εκεί πεδία των μαχών, ήταν ο Κιάκος Δημήτριος του Χρήστου από την Κάρπη1. Οι δεκαετίες του 1950 και του 1960 μπορεί να ήταν ειρηνικές αλλά παράλληλα ήταν δύσκολες. Το πέρασμα από τη φτώχεια στον αγώνα για καλύτερη και αξιοπρεπέστερη διαβίωση απαιτούσε άλλου είδους αγώνες. Είχαμε χιλιάδες μεταναστών προς τις υπερπόντιες χώρες και σε εκείνες της Κεντρικής Ευρώπης και την ερήμωση ως εκ τούτου μεγάλου μέρους της υπαίθρου. Μετακίνηση του πληθυσμού παρατηρήθηκε και προς τα αστικά ελληνικά κέντρα. Όσοι απόμειναν εργάζονταν στην ύπαιθρο, καλλιεργούσαν τη γη και ασχολούνταν με την κτηνοτροφία για επάρκεια των βασικών αγαθών. Σταδιακά ήρθαν τα μηχανικά μέσα. Στα μεταξουργεία της Γουμένισσας οι συνθήκες εργασίας ήταν δύσκολες. Τα πλινθοκεραμο-

Ο ανώτερος Αξιωματικός από τη Γουμένισσα, Ιωάννης Σπυριδωνίδης, υπηρέτησε στην Κορέα, (Φωτ. Μαριγούλας Ε. Ίντου). ποιεία στην Αξιούπολη και τη Γουμένισσα, με εργάτες που δούλευαν από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου, προσπαθούσαν να παράγουν τα βασικά υλικά για την επιδιόρθωση κατεστραμμένων σπιτιών και εγκαταστάσεων. Τα ημερομίσθια πενιχρά, τις περισσότερες φορές πληρώνονταν δύσκολα και με καθυστέρηση, η ασφάλιση ανύπαρκτη. Έγιναν από την πολιτεία τα πρώτα μεταπολεμικά έργα στον τομέα των αρδεύσεων, του οδικού δικτύου, της εκπαίδευσης, της υγείας κλπ. Η δεκαετία του 1960 πανελλαδικά σημαδεύεται από πολιτική αστάθεια που καταλήγει στην επταετία 145

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1950 – 2020

Το Πολύκαστρο τη δεκαετία 1950 – 60, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Μαθητές και Αρχές του Άσπρου, (Αρχείο, Χρ. Ίντος). 146

Ειρηνική περίοδος του 1950. Αγώνας για το ψωμί. Αλωνιστική μηχανή στην Παιονία, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο 1967 – 1974 με όλα τα γνωστά επακόλουθα. Τότε έχουμε και το «Το κίνημα του Πολυκάστρου». Στις 25 Μαΐου 1971 έγινε γνωστό πως σε μονάδα τεθωρακισμένων του Κιλκίς σημειώθηκε στρατιωτικό κίνημα για την ανατροπή του καθεστώτος. Η είδηση δεν αναμεταδόθηκε από τα ελληνικά μέσα και παρέμεινε άγνωστη. Το ιστορικό του έγινε γνωστό μετά την πτώση του καθεστώτος. Το κίνημα ως ιδέα και εκτέλεση γεννήθηκε και εξέπνευσε στο Πολύκαστρο. Αντισυνταγματάρχης τεθωρακισμένων, διοικητής της 2ης ίλης αρμάτων με έδρα το Πολύκαστρο, τέθηκε επικεφαλής δυσαρεστημένων με το καθεστώς αξιωματικών που υπηρετούσαν στη Βόρεια Ελλάδα. Η ενέργεια αυτή ονομάστηκε «Απελευθερωτική Οργάνωση Εθνικής Αναγέννησης». Συνεργάτες του επικεφαλής ήταν ένας ανθυπολοχαγός και ένας μόνιμος επιλοχίας. Σκοπός τους με δύο μονάδες αρμάτων, τέσσερα τάγματα πεζικού, δύο μηχανικού και ένα λόχο αντιαρματικών να κατευθύνονταν στη Θεσσαλονίκη, το Κιλκίς και τη Νέα Σάντα καταλαμβάνοντας τις εκεί φρουρές. Με τον αποκλεισμό των γεφυρών του Αξιού και Αλιάκμονα θα απέκοπταν τη Βόρεια Ελλάδα από την υπόλοιπη χώρα και πίστευαν πως θα ανέτρεπαν το καθεστώς. Το «κίνημα» λίγες ώρες μετά την εκδήλωσή του κατεστάλη, διότι η πληροφορία είχε διαρρεύσει στην ΕΣΑ η οποία συνέλαβε τους επικεφαλής. Ο αντισυνταγματάρχης στάλθηκε στην Αθήνα, ανακρίθηκε και

τέθηκε εκτός στρατεύματος, αφού προηγουμένως του επιβλήθηκε φυλάκιση δεκατεσσάρων μηνών2. Στο γεγονός δεν δόθηκε ιδιαίτερη δημοσιότητα και κρατήθηκε σχεδόν μυστικό για να μην προκαλέσει αναστάτωση. Την ίδια περίοδο είχαμε πολιτειακές αλλαγές, αναστατώσεις, εξεγέρσεις στα αστικά κέντρα για να καταλήξει η επταετία στην τραγωδία της Κύπρου, την επιστράτευση και στην πολιτειακή αλλαγή του καθεστώτος. Παράλληλα, κατασκευάζεται η νέα εθνική οδός Θεσσαλονίκης-Ευζώνων που αρχικά προκάλεσε αναστάτωση στο Πολύκαστρο. Ο δρόμος θα περνούσε έξω από την πόλη, ενώ ο ως τότε εθνικός δρόμος διερχόταν μέσα από αυτή δίνοντας ιδιαίτερη κίνηση στην τοπική αγορά. Τελικά το πρόβλημα ξεπεράστηκε. Μεταπολιτευτικά οι ρυθμοί ανάπτυξης ήταν αρκετά υψηλοί, δημιουργήθηκαν βιοτεχνικές και βιομηχανικές μονάδες ιδιαίτερα στην περιοχή του Πολυκάστρου - Αξιούπολης. Ελάχιστες αναπτύχθηκαν στην περιοχή Ευρωπού και ακόμη λιγότερες στη Γουμένισσα. Απασχολούσαν μεγάλο αριθμό εργατών, ανδρών και γυναικών από όλη την επαρχία. Ο ρυθμός αυτός από τη δεκαετία του 1990 και μετέπειτα μειώθηκε και δημιουργήθηκε πρόβλημα απασχόλησης του εργατικού δυναμικού. Τα εργοστάσια ανηφόρησαν για τις προς βορρά γειτονικές χώρες. Μετά την άνθιση στις καλλιέργειες, όπου εισήλθαν και τα μηχανικά μέσα, προέκυψε σημαντική και ποικίλη

Μαθητές της Ειδομένης στο φυλάκιο των συνόρων κοντά στο χωριό τη δεκαετία του 1950, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Γουμένισσα. Εκδήλωση προς τιμήν των Μακεδονομάχων τη δεκαετία του 1950 στον τόπο απαγχονισμού του Ι. Πίτσουλα, (Φωτ. Ελισ. Α. Ίντου).

147

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1950 – 2020

Επίστρατοι από την Παιονία και τη Βισαλτία στον Έβρο το 1974, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Σημειώσεις 148

παραγωγή στην περιοχή. Οι αναδιαρθρώσεις των καλλιεργειών προκάλεσαν ευφορία, όπως και οι επιδοτήσεις. Τελικά όμως και στον τομέα αυτόν προς το τέλος της περιόδου στην οποία αναφερόμαστε δημιουργήθηκε αδιέξοδο. Κάτι παρόμοιο παρατηρήθηκε και στον κτηνοτροφικό τομέα. Από το τέλος της δεκαετίας του 1980 και τις αρχές του 1990 με την αλλαγή των πολιτικών πραγμάτων στην ανατολική Ευρώπη κύμα νεοπροσφύγων και εργατών εισέρρευσε στη χώρα και ιδιαίτερα στα αστικά

1. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Το Εκστρατευτικόν Σώμα Ελλάδος εις Κορέαν (1950 – 1955), Αθήναι 1977, ανατύπωσις 2009, Α΄ τόμος και Β΄ τόμος (συμπληρωματικοί πίνακες προσωπικού), Αθήνα 2014.

κέντρα αλλά και στη μεθόριο, στην Παιονία. Το γεγονός έφερε ανατροπή στα εργασιακά δεδομένα. Ο ρυθμός οικοδόμησης συνεχίστηκε στηριζόμενος κυρίως στα αποθέματα των μεταναστών των δεκαετιών 1950 και 1960 και στα φθηνά εργατικά χέρια αλλοδαπών. Δεν μπορεί να παραβλεφθεί το γεγονός της γενικότερης βελτίωσης των όρων ζωής που παρατηρήθηκε, των τεχνικών έργων που συντελέστηκαν σε όλους τους τομείς από την άρδευση και ύδρευση μέχρι την καθαριότητα, τη διαφύλαξη σε κάποιο βαθμό, την αξιοποίηση και την ανάδειξη των περιοχών φυσικού κάλλους του τόπου μας. Εφαρμόζονται διάφορα ευρωπαϊκά προγράμματα σε νομαρχιακό και τοπικό επίπεδο, παρουσιάζεται στροφή προς τον αγροτικό τουρισμό, ενώ εμφανίζεται ο «μοναστηριακός» τουρισμός. Ποιος το φανταζόταν! Στο πνεύμα της ανάπτυξης, της κατανάλωσης και της αναψυχής του τέλους του 20ου αιώνα εφευρίσκονται πολλά. Αδόκιμοι όροι εκφράζουν πια μια νέα πραγματικότητα. Η είσοδος στη χιλιετία του 2000 συνοδεύεται από την ευφορία των προηγουμένων τριών δεκαετιών αλλά καταλήγει σε δοκιμασία και πολλές φορές στην απόγνωση. Η ανεργία καλπάζει, νέες μεταναστεύσεις, κυρίως των νέων και μορφωμένων, εισοδήματα χάνονται, η αγωνία κορυφώνεται. Αναζητούνται αίτια, υπαίτιοι, ευθύνες και το μέλλον διαφαίνεται δύσκολο. Συντελέστηκαν πολλές διοικητικές μεταβολές στον χώρο της αυτοδιοίκησης και ανατράπηκαν δεδομένα ενός και πλέον αιώνα. Αλλαγές συντελούνται σε όλους τους τομείς με σκοπό βέβαια, όπως διατείνονται οι διαχειριστές των δημοσίων πραγμάτων, τον γενικότερο εξορθολογισμό. Στην επαρχία Παιονίας, στον ομώνυμο Δήμο, από τις τελευταίες επίσημες απογραφές το συμπέρασμα είναι πως ο πληθυσμός ελαττώνεται ανησυχητικά. Τα χωριά ερημώνουν, εκτάσεις μένουν ανεκμετάλλευτες, τα εισοδήματα συρρικνώνονται. Βρισκόμαστε σε μια κρίσιμη καμπή της ιστορίας μας. Στα επόμενα κεφάλαια της εργασίας αυτής θα προσπαθήσουμε να δώσουμε κατά τομείς όλα όσα συντελέστηκαν στην περιοχή της Παιονίας.

2. Απόστολος Παπαγιαννόπουλος, Θεσσαλονίκη ….. εν θερμώ, Θεσσαλονίκη, τ. Γ΄, σ. 1514 – 1516.

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΙΣΤΟΡΙΚΗ – ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ – ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Διοικητικές μεταβολές στην περιοχή Παιονίας Κατά τη μακρά περίοδο της Tουρκοκρατίας η περιοχή της Παιονίας ανήκε στο Βιλαέτι και στο Σαντζάκι Θεσσαλονίκης. Η ίδια επαρχία που είχε το όνομα Γουμέντζης αποτελούσε τον ομώνυμο Ναχτιέ (επαρχία). Οι οικισμοί του Δήμου Παιονίας ως το 1914 ήταν κατανεμημένοι στους παρακάτω καζάδες (Νομούς): Καζάς Γιαννιτσών: Γουμένισσα, Γρίβα, Πεντάλοφο, Ομαλό, Άνυδρο, Κάρπη, Καστανερή, Στάθης, Τούμπα, Καμποχώρι, Μεσιά, Ευρωπός, Άγιος Πέτρος, Πολύπετρο. Στον Ναχτιέ (υποδιοίκηση) Γουμένισσας ανήκαν κατά καιρούς και τα χωριά της Πέλλας και της Θεσσαλονίκης: Στίβα, Αγροσυκιά, Λεπτοκαρυά, Ραχώνα, Λιβαδίτσα, Άθυρα, Άνω και Κάτω Κουφάλια. Καζάς Γευγελής: Αξιούπολη, Πύλη, Φανός, Πλάγια, Δογάνης, Ειδομένη, Χαμηλό, Κούπα, Σκρα, Μικρά και Μεγάλα Λιβάδια, Πολύκαστρο, Εύζωνοι, Μικρό Δάσος, Πευκόδασος, Ποντοηράκλεια, Κορώνα, Πλατανιά. Καζάς Αβρέτ Χισάρ (Κιλκίς): Άσπρος, Αξιοχώρι, Βαφειοχώρι, Κοτύλη. Με την απελευθέρωση του 1912 – 1913 ως το 1919 διατηρήθηκε η παλιά διοικητική κατανομή. Η περιοχή του Ναχτιέ Γουμένισσας με τα χωριά που προαναφέρθηκαν υπαγόταν στην Υποδιοίκηση. Εκείνα του Καζά Γευγελής, των οποίων η έδρα ήταν πλέον εκτός ελληνικών συνόρων, αποτέλεσαν ξέχωρη ενότητα. Διοικούνταν από αντιπρόσωπο του Ελληνικού Κράτους και έφερε τον τίτλο του Μαγιαδάγ (Φανού)1. Από το 1919 ως το 1924 η δεξιά του Αξιού (όπως κατέρχεται ο ποταμός) περιοχή του Δήμου Παιονίας, αποτελούσε την Υποδιοίκηση Γουμενίτσης του Νομού Πέλλας και η αριστερά την Υποδιοίκηση Κιλκίς του Ν. Θεσσαλονίκης.

Την περίοδο 1924 – 1927 η Υποδιοίκηση Γουμενίτσης επανήλθε στον Νομό Θεσσαλονίκης. Το 1927 συστάθηκε η Επαρχία, στην οποία δόθηκε το αρχαίο όνομα Παιονία. Αρχικά ανήκε στον Ν. Θεσσαλονίκης και από το 1935 ως το 1999 στον Ν. Κιλκίς, έκτοτε στην Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς. Οι επαρχίες καταργήθηκαν με τον Ν. 2539 / 1997, ΦΕΚ 244 / τ. Α΄ / 1997 Συγκρότηση της πρωτοβάθμιας Τοπικής αυτοδιοίκησης, Σχέδιο Καποδίστριας, «ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ», ο οποίος ίσχυσε από 1 – 1 – 1999. Σε εφαρμογή αυτού δημιουργήθηκαν νέοι διευρυμένοι Δήμοι2. Όπως ήδη αναφέρθηκε στην εισαγωγή “Γνωριμία με την Παιονία” στην επαρχία της υπήρχαν οι Δήμοι Αξιούπολης, Γουμένισσας, Ευρωπού και η Κοινότητα Λιβαδίων. Οι Δήμοι του Νόμου «ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ» καταργήθηκαν με τον Νόμο 3852 / 2012, ΦΕΚ 87 τ. Α΄ / – 6 – 2010 Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης – Πρόγραμμα Καλλικράτης με ισχύ από 1 – 1 – 2011. Στον Ν. Κιλκίς που ονομάστηκε Διευρυμένη Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας δημιουργήθηκαν δύο Δήμοι, του Κιλκίς και της Παιονίας. Ο Δήμος Παιονίας συμπεριέλαβε τους Δήμους Αξιούπολης, Γουμένισσας, Ευρωπού και την Κοινότητα Λιβαδίων, την παλιά επαρχία Παιονίας, και τον Δήμο Πολυκάστρου από την παλιά επαρχία Κιλκίς. Με τον Νόμο 4555 / 2018 – ΦΕΚ133 / Α / 19 – 7 – 2018 (πρόγραμμα Κλεισθένης) καταργήθηκαν Δημοτικές Ενότητες και Κοινότητες και έχουμε πλέον Τοπικές Κοινότητες. Δήμαρχοι Παιονίας διετέλεσαν:  Αθανάσιος Λαπόρδας, κτηνίατρος, 2011 – 2014.  Γκουντενούδης Χρήστος, γεωπόνος, 2015 – 2019.  Σιωνίδης Κωνσταντίνος, οικονομολόγος, 2020 – 2023. 149

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Η Αξιούπολη

150

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

151

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Σύντομα ιστορικά των οικισμών3 και διοικητικές μεταβολές4

Από το εσωτερικό του Αγίου Δημητρίου Aξιούπολης.

152

 τ. Δημοτική Ενότητα Αξιούπολης Αξιούπολη (η): Βρίσκεται στις παρυφές του Πάικου, κοντά στις όχθες του ποταμού Αξιού και το κέντρο της κωμόπολης έχει υψόμετρο 30μ. Όπως και σε άλλες περιπτώσεις ίδρυσης οικισμών έτσι και στην περίπτωση της Αξιούπολης η δημιουργία της προήλθε από τη συνένωση μικρότερων αγροτικών οικισμών. Το παλιό της όνομα ήταν Βοέμιτσα. Υπάρχει η παράδοση πως το όνομα αυτό το πήρε από Βοημούς εποίκους, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή και ασχολούνταν με τη συλλογή ψηγμάτων χρυσού στους γύρω παραποτάμους του Αξιού. Ο οικισμός αναπτύχθηκε και σύμφωνα με ιστορική μαρτυρία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας είχε 61 μουσουλμανικά και 74 χριστιανικά σπίτια5. Η κωμόπολη και οι κάτοικοί της δοκιμάστηκαν πολλές φορές ιδιαίτερα την περίοδο 1870 – 1912, τον Α΄ Παγκόσμιο κατά τον οποίο βρέθηκε στο επίκεντρο του Μακεδονικού Μετώπου, την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Υπάρχουν σχετικά μνημεία, κοιμητήρια στρατιωτών θυμάτων, και μια ολόκληρη ιστορία άξια προσοχής και μελέτης. Οι κάτοικοι γηγενείς, Μικρασιάτες, Πόντιοι και Θράκες στην καταγωγή, ασχολούνται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, ενώ αρκετοί είναι επαγγελματίες, τεχνίτες, υπάλληλοι. Αξιόλογη είναι η πολιτιστική, πνευματική και αθλητική κίνηση στην κωμόπολη με πρωταγωνιστές τους αντίστοιχους συλλόγους. Λειτουργεί πολύ αξιόλογο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Στην περιοχή της έχουν εντοπιστεί αρχαιολογικά ευρήματα τα οποία χρονολογούνται από την ύστερη εποχή του σιδήρου και μετέπειτα6.  Αρχική Αναγνώριση: Κοινότητα Μποεμίτσης, ΒΔ 10 – 4 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 80 / 1919 και ΒΔ 27 – 12 – 1919, ΦΕΚ Α΄274 / 1919.  Έδρα: Αξιούπολις, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Μποέμιτσα, Γοργόπ, Δάμποβον, Καρασούλι, Βάρδινο, Καλύβα.  Προσαρτήσεις: Ο συνοικισμός «Βαλγάτσι» που δεν υπαγόταν σε καμία Κοινότητα, ΒΔ 8 – 6 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 130 / 1919. Ο συνοικισμός «Ίσβορος» αποσπασθείς από την Κοινότητα «Μαγιαδάγ» (Φανού),

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Στρατιωτικό κοιμητήριο Αξιούπολης.

Ο ποταμός Αξιός δίνει ζωή στον κάμπο.

Εκθέματα από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας.

153

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΒΔ 7 – 2 – 1922, ΦΕΚ Α 20 / 1922. Ο συνοικισμός «Πύλη» αποσπασθείς από την Κοινότητα «Πλαγίων», Δ 29 – 5 – 1933, ΦΕΚ Α΄ 130 / 1933.  Αποσπάσεις: Ο συνοικισμός «Γοργόπ» αναγνωρίσθηκε σε ίδια Κοινότητα, Δ 16 – 6 – 1926, ΦΕΚ Α΄ 217 / 1927.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός «Ίσβορος» μετονομάσθηκε σε «Πηγή», ΔΥ Εσωτερικών 24607 / 1921, ΦΕΚ Α΄ Β. 56 / 1921. Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε Αξιουπόλεως, Δ 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ Α΄401 / 1926.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίσσης από την Υποδιοίκηση Θεσσαλονίκης, ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919, από το 1927 στην επαρχία Παιονίας και αναγνωρίσθηκε σε Δήμο ΒΔ 9 – 2 – 1948, ΦΕΚ Α΄ 56 / 1948. Δήμος Αξιουπόλεως (Ν. 2539 / 1997, ΦΕΚ 244 / 4 – 12 – 1997, τ. Α΄, σχέδιο «Καποδίστριας» με ισχύ από 1 – 1 – 199). Δήμος Παιονίας (Ν. 2539 / 1997, ΦΕΚ 244 / τ. Α΄ / 1997 Ν. «Καλλικράτης» με ισχύ από 1 – 1 – 2011)7. Βαλτοτόπι (το): Καταμεσής του κάμπου του Αξιού και δυτικά του ποταμού, σε υψόμετρο μόνο 30μ., είναι κτισμένο από παλιά το χωριό που ονομαζόταν Ντάμποβο. Οι κάτοικοί του Μικρασιάτες (Κιζ Δερβέντ) ασχολούνται με τη γεωργία. Το Nτάμποβο (μετέπειτα Βαλτοτόπι) αρχικά υπαγόταν με άλλους οικισμούς στην Κοινότητα Βοεμίτσης (μετέπειτα Αξιουπόλεως).  Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Το Μνημείο Πεσόντων Τοπικής Κοινότητας Γοργόπης.

154

Γοργόπη (η): Είναι κτισμένη στην πεδιάδα του Αξιού, σε υψόμετρο 70μ., κοντά στον ποταμό Γοργοπόταμο, από τον οποίο πιστεύεται πως πήρε το όνομα. Πότε ακριβώς δημιουργήθηκε δεν είναι τεκμηριωμένο. Πάντως, κοντά στον σημερινό οικισμό και στην τοποθεσία Γάβροβο πιστευόταν από παλιά πως υπήρχαν λείψανα αρχαίων κτισμάτων. Η τοπική παράδοση ήθελε εκεί την έπαυλη του Μεγάλου Αλεξάνδρου και χώρους εκτροφής αλόγων. Κατά την περίοδο των παγκοσμίων πολέμων λειτούργησε σε επίπεδη έκταση του χωριού αεροδρόμιο το οποίο χρησιμοποίησαν οι Γάλλοι στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και οι Γερμανοί στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τις ίδιες περιόδους το χωριό δοκιμάστηκε σκληρά και ιδιαίτερα κατά τη γερμανική Κατοχή. Οι κάτοικοι είναι γηγενείς, Πόντιοι, Μικρασιάτες και

Το Μνημείο Πεσόντων στο Βαλτοτόπι.

Θρακιώτες και ασχολούνται με τη γεωργία. Η Γοργόπη ήταν ένα από τα κέντρα παραγωγής καπνού.  Αρχική Αναγνώριση: Κοινότητα Γοργόπ, Δ 16 – 6 – 1926, ΦΕΚ 217 / 1926. Προήλθε από την Κοινότητα Μποεμίτσης (Αξιουπόλεως), Ορυζάρτσης (Ρυζίων) και Γουμενίτσης (Γουμενίσσης).  Έδρα: Γοργόπη, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Γοργόπ, Βάλγατς, Τοσίλοβον.  Αποσπάσεις: Ο συνοικισμός «Καμπόχωρο» προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Ρυζίων, Δ 73– 43– 1928, ΦΕΚ 173 / 1928, τ. Α΄.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάστηκαν σε συνοικισμό και Κοινότητα Γοργ(ώ)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

πης και οι συνοικισμοί «Βαλγάτς» και «Τοσίλοβον» μετονομάστηκαν αντίστοιχα σε «Καμποχώριον» και «Στάθης», Δ 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ Α΄401 / 1926.  Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Δογάνης (ο): Στη δυτική όχθη του Αξιού και πολύ κοντά στην Ειδομένη είναι ο οικισμός Δογάνης κτισμένος σε υψόμετρο 80μ. Το παλιό του όνομα ήταν Σλόπνιτσα. Πήρε το όνομα Κάστρο από τη θέση που κατέχει αλλά και από την τοπική παράδοση που υποστήριζε πως στη θέση του στα βυζαντινά χρόνια υπήρχε κάστρο. Κοντά στο χωριό κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σκοτώθηκε ο λοχαγός Ευστάθιος Δογάνης που καταγόταν από την Αχαΐα. Ο οικισμός πήρε το όνομά του. Οι κάτοικοι του χωριού, γηγενείς, Θρακιώτες και Μικρασιάτες στην καταγωγή, κατά καιρούς είχαν πολ-

λές και οδυνηρές περιπέτειες. Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο δοκιμάστηκαν από τους Βούλγαρους, αιχμάλωτοι των οποίων μεταφέρθηκαν στη χώρα τους. Από τους ίδιους γείτονες επίσης υπέφεραν κατά την περίοδο της Κατοχής (1944). Ασχολούνται με τη γεωργία και τα τελευταία χρόνια ο αριθμός τους έχει μειωθεί δραματικά. Η Σλώπνιτσα (μετέπειτα Δογάνης) ήταν οικισμός της Κοινότητας Σεχόβου, ΒΔ 10 – 4 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 80 / 1919 με έδρα το Σέχοβο (μετέπειτα Ειδομένη). Ο συνοικισμός μετονομάσθηκε σε «Δογάνη», 12 – 3 – 1928, ΦΕΚ Α΄ 81 / 1928. Το λάθος «Δογάνη» αποκαταστάθηκε στο σωστό «Δογάνης» πριν την απογραφή του 1951.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα, με τους οικισμούς «Σλώπνιτσα» και «Αλτσάκ», οι οποίοι αποσπά-

Η κεντρική πλατεία της Τοπικής Κοινότητας Γοργόπης.

155

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Ο ΣΣ Ειδομένης με φόντο τον ομώνυμο οικισμό.

156

σθηκαν από την Υποδιοίκηση Θεσσαλονίκης, υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης, ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Ειδομένη (η): Πολύ κοντά στον Αξιό, σχεδόν πάνω στη μεθοριακή γραμμή, σε υψόμετρο 35μ., είναι κτισμένη η Ειδομένη, παλιά Σέχοβο. Το όνομά της το οφείλει στην αρχαία πόλη Ειδομένη ή Ιδομένη. Είναι ο τελευταίος σιδηροδρομικός σταθμός της χώρας μας προς την Ευρώπη. Αξιοσημείωτη είναι η προσφορά των κατοίκων της, όπως και των άλλων χωριών της περιοχής, σε όλες τις περιόδους της ελληνικής ιστορίας. Είχαν συμμετοχή στην Επανάσταση του 1821 με αρχηγό τον Σταματιάδη, αλλά και αργότερα στον Μακεδονικό Αγώνα (19043 – 1908). Στην πορεία της η Ειδομένη έχει υποστεί πολλές καταστροφές από κατακτητικές δυνάμεις και επιδρομές αλλοφύλων. Οι κάτοικοί της και στα νεότερα χρόνια (Α΄ Παγκόσμιος και Κατοχή) υπέφεραν και μεταφέρθηκαν αιχμάλωτοι στη Βουλγαρία. Διάφορα μνημεία του χωριού σηματοδοτούν τα γεγονότα που προαναφέρθηκαν. Η πληθυσμιακή σύνθεση του χωριού μετά τη Μικρασιατική καταστροφή είναι γηγενείς, Θρακιώτες και ελάχιστοι Πόντιοι. Το έδαφος της αγροτικής περιοχής του χωριού είναι γόνιμο και παράγει πολλά και ποικίλα γεωργικά προϊόντα. Από το 2008 με νέα γέφυρα επί του Αξιού η Ειδομένη και η περιοχή της συνδέθηκαν με την ανατολική περιοχή του Αξιού (Ευζώνων). Έτσι, έγινε ευκολότερη η μετάβαση προς Πολύκαστρο, Κιλκίς και την υπόλοιπη χώρα.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Σεχόβου, ΒΔ 10 – 4 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 80 / 1919.  Έδρα: Ειδομένη, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Σέχοβον (Ειδομένη), Σλώπνιτσα (Δογάνης), Αλτσάκ (Χαμηλό).  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε Ειδομένης και ο συνοικισμός «Αλτσάκ» σε «Χαμηλό», 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ Α΄401 / 1926. Ο συνοικισμός «Σλώπνιτσα» μετονομάσθηκε σε «Δογάνη», 12 – 3 – 1928, ΦΕΚ Α΄ 81 / 1928. (Το λάθος «Δογάνη» αποκαταστάθηκε στο σωστό «Δογάνης» πριν την απογραφή του 1951).  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα, με τους οικισμούς «Σλώπνιτσα» «Αλτσάκ» και «Μπαροβίτσα», οι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

157

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ οποίοι αποσπάσθηκαν από την Υποδιοίκηση Θεσσαλονίκης, υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Σεχόβου, ΒΔ 10 – 4 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 80 / 1919.  Έδρα: Ειδομένη, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Σέχοβον (Ειδομένη), Σλώπνιτσα (Δογάνης), Αλτσάκ (Χαμηλό).  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε Ειδομένης και ο συνοικισμός «Αλτσάκ» σε «Χαμηλό», 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ Α΄401 / 1926. Ο συνοικισμός «Σλώπνιτσα» μετονομάσθηκε σε «Δογάνη», 12 – 3 – 1928, ΦΕΚ Α΄ 81 / 1928. (Το λάθος «Δογάνη» αποκαταστάθηκε στο σωστό «Δογάνης» πριν την απογραφή του 1951.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα, με τους οικισμούς «Σλώπνιτσα», «Αλτσάκ» και «Μπαροβίτσα», οι οποίοι αποσπάσθηκαν από την Υποδιοίκηση Θεσσαλονίκης, υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Καμποχώρι (το): Δίπλα στο Βαλτοτόπι, σε υψόμετρο 45μ., λίγες δεκάδες μέτρων βορειότερα, είναι κτισμένο από τα παλιά το Καμποχώρι. Το όνομά του ερμηνεύεται και αιτιολογείται ετυμολογικά εύκολα. Το παλιό ήταν Βαλγάτσι. Βρίσκεται επί της επαρχιακής οδού Αξιούπολης – Ευρωπού. Οι κάτοικοι στη συντριπτική τους πλειοψηφία κατάγονται από τη Μικρά Ασία (Κιζ – Δερβέν) και τον Πόντο. Οι εναπομείναντες σήμερα σε αυτό ασχολούνται με τη γεωργία. Ο συνοικισμός «Βαλγάτσι» (μετέπειτα Καμποχώρι) που δεν υπαγόταν σε καμία Κοινότητα με το ΒΔ 8 – 6 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 130 / 1919 προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Βοεμίτσης (μετέπειτα Αξιουπόλεως). Το 1926 – 1928 υπάχθηκε στην Κοινότητα Γοργόπης και προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Ρυζίων Δ 7 – 4 – 1928, ΦΕΚ 173 / 1928, τ. Α΄.  Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011.

Πανοραμική άποψη της Κούπας.

158

Κούπα (η): Είναι κτισμένη σε υψόμετρο 600μ., πάνω στο Πάικο, και οι κάτοικοί της είναι γηγενείς Βλάχοι. Το όνομά της έχει σχέση με το σχήμα που έχει το έδαφός της και παρέμεινε το ίδιο όνομα από της συστάσεώς της. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή το πήρε από κάποιον Κούπη που κατέφυγε και εγκαταστάθηκε στη δυσπρόσιτη αυτή περιοχή του βουνού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

159

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Οι καταρράκτες Πηγής βρίσκονται στο Μεγάλο Ρέμα (Κοτζά Ντερέ), παραπόταμου του Αξιού, σε απόσταση περίπου 3χλμ. από το χωριό Πηγή.

Το σπίτι του δασκάλου στην Πηγή.

160

Το χωριό βρέθηκε πολλές φορές στη δίνη συμφορών και πολέμων και δοκιμάστηκε ιδιαίτερα στον Μακεδονικό Αγώνα, τον Α΄ Παγκόσμιο και την περίοδο 1943 – 1950 (Β΄ Παγκόσμιος, Κατοχή, Εμφύλιος). Η περιοχή με άφθονα νερά, καταρράκτες, έχει και πηγή με ξινό νερό, παρήγαγε πολλά και νόστιμα προϊόντα, ιδιαίτερα φρούτα, κάστανα, πατάτες. Οι κάτοικοι που απέμειναν ασχολούνται με την κτηνοτροφία και την υλοτομία. Η καταργηθείσα Κοινότητα Λιουμνίτσης (Σκρα, Κούπας), Δ 2 – 3 – 1926, ΦΕΚ 85 / 1926, τ. Α΄ προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Μαγιαδάγ (Φανού). Οι συνοικισμοί Σκρα και Κούπα αποτέλεσαν την Κοινότητα Σκρα με το Διάταγμα 29 – 1 – 1934, ΦΕΚ. 48 / 1934, τ. Α΄.  Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Πηγή (η): Πάνω σε λοφοσειρά και σε υψόμετρο 200μ. είναι κτισμένη η Πηγή, παλιά Ίσβορο. Το όνομά της έχει σχέση με τις πηγές της περιοχής. Οι κάτοικοι, γεωργοί και κτηνοτρόφοι, είναι ελάχιστοι, αν και παρατηρείται επιστροφή κάποιων στις πατρικές τους εστίες, ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες. Όπως και τα άλλα χωριά της περιοχής, το χωριό βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του Μετώπου στον Α΄ Παγκόσμιο και δοκιμάστηκε την περίοδο 1940 – 50. Ο συνοικισμός αρχικά υπαγόταν στην Κοινότητα Καρασινάν (μετέπειτα Πλαγίων). Προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Μποεμίτσης (μετέπειτα Αξιουπόλεως) ΒΔ 7 – 2 – 1922, ΦΕΚ 22 / 1922, τ. Α΄.  Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Πλάγια (τα): Σε όλα τα χρόνια της Τουρκοκρατίας αποτελούσε αμιγή μουσουλμανική κοινότητα και δεν είναι επακριβώς τεκμηριωμένο πότε εγκαταστάθηκαν εκεί οι πρώτοι αλλόθρησκοι κάτοικοι. Πιστεύεται πως αυτό είχε συντελεστεί στα βυζαντινά χρόνια, πριν την άλωση της Πόλης. Ήταν μεγάλο χωριό και οι κάτοικοί του ασχολούνταν με την αμπελουργία, τη σηροτροφία και την καπνοκαλλιέργεια. Οι μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν το χωριό μετά τις πληθυσμιακές ανταλλαγές της δεκαετίας του 1920. Το όνομα του χωριού οφείλεται στη θέση στην οποία είναι κτισμένο με βορειοανατολικό προσανατολισμό. Είχε άφθονα νερά και κατά την παράδοση της περιοχής το προτιμούσε ο έγκλειστος στις φυλακές της Θεσσαλονίκης σουλτάνος Χαμίτ μετά το κίνημα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Η Πηγή σε πανοραμικό πλάνο.

161

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Το χωριό Πλάγια

162

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

163

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ των Νεότουρκων το 1908. Το χωριό είναι κτισμένο σε υψόμετρο 280μ. Οι κάτοικοι είναι Μικρασιάτες και Θρακιώτες στην καταγωγή και ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Υπέφεραν κατά την περίοδο της Κατοχής από τα βουλγαρικά στρατεύματα αλλά και κατά την περίοδο του Εμφυλίου.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Καρασινάν, Δ 7 – 2 – 1922, ΦΕΚ 20 / 1922, τ. Α΄. Προήλθε από την Κοινότητα Μαγιαδάγ (σ. Φανού).  Έδρα: Πλάγια, τα.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Καρασινάν, Δρέβενον.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός «Δρέβενον» μετονομάσθηκε σε «Πύλη», Δ. 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ 40 1 / 1926, τ. Α΄. Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε συνοικισμό και Κοινότητα Πλαγίων Δ 19 – 7 – 1928, ΦΕΚ 156 / 1928, τ. Α΄.  Αποσπάσεις: Ο συνοικισμός «Πύλη» προσαρτήθηκε στην Κοινότητα μετέπειτα Δήμο Αξιουπόλεως Δ 29 – 5 – 1933, ΦΕΚ 130 / 1933, τ. Α΄.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Πύλη (η): Πρόκειται για οικισμό που έφερε το όνομα Δρέβενο και σήμερα είναι ακατοίκητος. Βρίσκεται στην είσοδο των στενών της κοιλάδας του Αξιού από Νότο προς Βορρά που είναι γνωστή με το όνομα “Τα Στενά της Τσιγγάνας”. Διασώζεται εκεί ο Ναός των Αγίων Αναργύρων. Η θέση, σημαντική στον Α΄ Παγκόσμιο, φιλοξένησε εγκαταστάσεις του πρώτου ελληνικού στρατιωτικού νοσοκομείου και κοιμητήριο Γάλλων στρατιωτών που έπεσαν στην περιοχή. Το Δρέβενο (Πύλη) από τους αρχικούς συνοικισμούς σύστασης της Κοινότητας Καρασινάν (μετέπειτα Πλαγίων), Διάταγμα 7 – 2 – 1922, ΦΕΚ 20 / 1922, τ. Α΄, μετονομάστηκε σε Πύλη με το Διάταγμα Δ 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ 401 / 1926, τ. Α. Προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Αξιούπολης (μετέπειτα Δήμο) με το Δ 29 – 5 – 1933, ΦΕΚ 130 / 1933, τ. Α΄.

Το Μνημείο Πεσόντων του χωριού Ρύζια.

164

Ρίζια ή Ρύζια (τα): Στο ίδιο υψόμετρο με το Βαλτοτόπι (30μ.) και πάνω σχεδόν στον οδικό άξονα Αξιούπολης – Ευρωπού, στην πεδιάδα του Αξιού, είναι τα Ρύζια, όνομα που προέρχεται από το παλιό Ορυζάρτσι, δηλαδή τόπος καλλιέργειας ρυζιού. Είναι επόμενο οι γηγενείς κάτοικοι να ασχολούνταν παλιά με αυτή τη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Άποψη του χωριού Ρύζια.

165

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Μουσείο Ιστορικής Μάχης Σκρα.

Μνημείο Πεσόντων της μάχης του Σκρα.

Το Σκρα από ψηλά.

166

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

167

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ γεωργική δραστηριότητα, αφού υπήρχαν πολλά νερά λόγω των πλημμυρών του παρακείμενου ποταμού. Σε παλιά έγγραφα το χωριό συναντάται και με το τουρκικό όνομα Τσικλίκ. Σημαντική και αξιόλογη είναι η συμμετοχή των κατοίκων στον Μακεδονικό Αγώνα. Κοντά στο χωριό υπάρχουν ερείπια παλιού μοναστηριού. Κοινότητα Ορυζάρτσης  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011.

Μνημείο Γάλλων Πεσόντων 1917 – 1918 στην περιοχή του χωριού Φανός.

Σκρα (το): Στη μεθόριο, σε υψόμετρο 520μ., κοντά στον ομώνυμο λόφο (Σκρα ντι λέγκεν) είναι κτισμένο από αιώνες το χωριό που έχει περάσει στη νεότερη παγκόσμια και ελληνική Ιστορία από τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν εκεί κατά τον Α΄ Παγκόσμιο (νίκη των συμμαχικών δυνάμεων εναντίον των Γερμανών και Βουλγάρων) και την περίοδο του ελληνικού Εμφυλίου (δραματικά γεγονότα του Νοεμβρίου του 1946). Το Σκρα πάντα προσέφερε υπηρεσίες στο Έθνος ιδιαίτερα την περίοδο 1870 – 1912 (Μακεδονικός Αγώνας) αντιστεκόμενο στη ρουμανική και στη βουλγαρική προπαγάνδα. Το χωριό συγκροτήθηκε την περίοδο της Τουρκοκρατίας από τη συνένωση μικρότερων και το παλιό του όνομα ήταν Λιούμνιτσα. Το νεότερο όνομα υιοθετήθηκε για να θυμίζει τη νίκη Ελλήνων και Γάλλων το 1918 εναντίον των τότε αντιπάλων. Οι κάτοικοι είναι γηγενείς Βλάχοι και ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Μεταπολεμικά ξενιτεύτηκαν αναζητώντας καλύτερη τύχη σε άλλους τόπους. Μετά το 1980 παρατηρήθηκε επιστροφή και ανασυγκρότηση παλιών κατοικιών, οι οποίες χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα την περίοδο του καλοκαιριού. Η καταργηθείσα Κοινότητα Λιουμνίτσης (Σκρα, Κούπας), Δ 2 – 3 – 1926, ΦΕΚ 85 / 1926, τ. Α΄ προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Μαγιαδάγ (Φανού). Ο συνοικισμός Λιούμνιτσα μετονομάσθηκε σε Σκρα Δ 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ 401 / 1926, τ. Α΄. Οι συνοικισμοί Σκρα και Κούπα αποτέλεσαν την Κοινότητα Σκρα με το Διάταγμα 29 – 1 – 1934, ΦΕΚ 48 / 1934, τ. Α΄.  Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Φανός (ο): Ο οικισμός ήταν γνωστός με το όνομα Μαγιαδάγ, δηλαδή στη ρίζα του βουνού, προφανώς γιατί είναι κτισμένος στους πρόποδες του Πάικου και σε υψόμετρο 450μ. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας κα-

168

Φανός

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

169

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Η μαγευτική φύση στον Φανό.

170

τοικούνταν από Μουσουλμάνους και ήταν ακμάζουσα κωμόπολη. Οι κάτοικοι ασχολούνταν κυρίως με την καλλιέργεια του καπνού και την αμπελουργία. Με τα γύρω χωριά αποτέλεσε μια ξέχωρη γεωγραφική ενότητα η οποία συνεχίστηκε και μετά την απελευθέρωση του 1912 και διατηρήθηκε αρκετά χρόνια μετά με το όνομα «Υποδιοίκηση Μαγιαδάγ». Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών έφυγαν οι μουσουλμάνοι και εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, τη Θράκη και τον Πόντο. Ένα από τα παλιά τρία τζαμιά του χωριού μετατράπηκε σε εκκλησία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Το νεότερο όνομα του οικισμού έχει σχέση με τη θέση που είναι κτισμένο. Βρίσκεται πάνω σε ύψωμα και δεσπόζει στη γύρω περιοχή ως φανός. Το χωριό παλαιότερα (Α΄ Παγκόσμιος, Β΄ Παγκόσμιος, Εμφύλιος) βρέθηκε στο επίκεντρο στρατιωτικών επιχειρήσεων και οι κάτοικοι υπέφεραν πολύ. Δείγμα των καταστάσεων εκείνων είναι τα κοιμητήρια συμμαχικών και ελληνικών στρατευμάτων του Α΄ Παγκοσμίου. Μεγάλη ήταν η περιπέτεια των κατοίκων κατά τις επιθέσεις των βουλγαρικών στρατευμάτων Κατοχής το 1944. Οι νέοι κάτοικοι επιδόθηκαν στις παλιές καλλιέργειες αμπέλου, καπνού και στην

υλοτομία. Μεταπολεμικά πολλοί μετανάστευσαν στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Από τη δεκαετία του 1980 παρατηρείται μια κάποια επιστροφή κυρίως συνταξιούχων.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Μαγιαδάγ, ΒΔ 10 – 4 – 1919, ΦΕΚ 80 / 1919, τ. Α΄, από την οποία αργότερα (1922) προήλθε η Κοινότητα Καρασινάν (Πλαγίων).  Έδρα: Φανός, ο.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Μαγιαδάγ, Καρασινάν, Δρέβενον, Ίσβορον.  Προσαρτήσεις: Η καταργηθείσα Κοινότητα Λιου-

Ο ''Λίθινος Γίγαντας'' του Φανού.

171

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ μνίτσης (Σκρα, Κούπας), Δ 2 – 3 – 1926, ΦΕΚ 85 / 1926, τ. Α΄.  Αποσπάσεις: Ο συνοικισμός Καρασινάν με τον οικισμό Δρέβενον αποτέλεσαν την Κοινότητα Καρασινάν (μετέπειτα Πλαγίων) και ο συνοικισμός Ίσβορος προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Μποεμίτσης (μετέπειτα Αξιουπόλεως) ΒΔ 7 – 2 – 1922, ΦΕΚ 22 / 1922, τ. Α΄. Οι συνοικισμοί Σκρα και Κούπα αποτέλεσαν την Κοινότητα Σκρα Δ 29 – 1 – 1934, ΦΕΚ 48 / 1934, τ. Α΄.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός «Ίσβορος» μετονομάσθηκε σε «Πηγή», ΔΥ Εσωτ. 24607 / 1921, ΦΕΚ 56 / 1921, τ. Β΄. Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε συνοικισμό και Κοινότητα Φανού και ο συνοικισμός «Λιούμνιτσα» μετονομάσθηκε σε «Σκρα» Δ 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ 401 / 1926, τ. Α΄.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα και οι συνοικισμοί που την αποτελούσαν αποσπάσθηκαν από την Υποδιοίκηση Θεσσαλονίκης και υπάχθηκαν στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Αξιουπόλεως 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Χαμηλό (το): Είναι ένας μικρός οικισμός χωρισμένος λόγω της θέσεώς του σε δύο συνοικίες, κτισμένος σε υψόμετρο 180μ. και πολύ κοντά στα σύνορα. Οι παλιοί του κάτοικοι ήταν μουσουλμάνοι και το όνομά του ήταν Αλτσάκ. Οι μουσουλμάνοι έφυγαν με τις ανταλλαγές της δεκαετίας του 1920 και εγκαταστάθηκαν νέοι προερχόμενοι από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία. Η ασχολία των κατοίκων, όσων απέμειναν, ήταν είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία. Συνέχισαν τις καλλιέργειες των παλιών κατοίκων ιδιαίτερα την αμπελουργία, την καπνοκαλλιέργεια και παλαιοτέρα τη σηροτροφία. Ήταν οικισμός της Κοινότητας Σεχόβου (μετέπειτα Ειδομένης) ΒΔ 10 – 4 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 80 / 1919 και μετονομάστηκε σε «Χαμηλό», 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ Α΄401 / 1926. Υποδιοίκηση Γουμενίτσης ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919, Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Αξιούπολης 1999, Δήμος Παιονίας 2011.

 τ. Δημοτική Ενότητα Γουμένισσας Γουμένισσα (η): Συγκροτήθηκε ως ακμαίος οικισμός στα τελευταία βυζαντινά χρόνια και στις αρχές της Τουρκοκρατίας από τη συνένωση πολλών μικροτέ172

Το Χαμηλό

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

173

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Πανοραμική όψη της Γουμένισσας.

174

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

175

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Η τοποθεσία Δύο Ποτάμια στη Γουμένισσα.

176

ρων, τα ονόματα των οποίων διασώζονται και σήμερα ως αγροτικά τοπωνύμια. Αιτία της ίδρυσης κατά την τοπική παράδοση ήταν οι συνεχείς εμφανίσεις στον τόπο του εικονίσματος της Παναγίας που σήμερα είναι γνωστή ως η Παναγία της Γουμένισσας. Ο οικισμός αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα και έγινε οικονομικό, διοικητικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο μιας επαρχίας που έφερε το όνομα της κωμόπολης και από το 1928 το αρχαίο όνομα Παιονία. Συμβολή στην ανάπτυξη είχε και η παραχώρηση από τις τουρκικές Αρχές ειδικών προνομίων από τη δεκαετία του 1690 και μετέπειτα. Δεν κατοικήθηκε ποτέ από τους μουσουλμάνους και είχε αμιγή Ορθόδοξο πληθυσμό. Είχε ιδιαίτερη συμβολή στα γράμματα και τις τέχνες, αλλά και στην προβιομηχανική ανάπτυξη, με τη δημιουργία εργαστηρίων και εργοστασίων παραγωγής μεταξιού. Για αιώνες τα κύρια προϊόντα της ήταν το μετάξι και το κρασί. Η αμπελοκαλλιέργεια τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει άνθιση και το κρασί Γουμένισσας ανήκει σε εκείνα που φέρουν την ένδειξη Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης. Ωστόσο, στην περιοχή παράγονται και άλλα γεωργικά προϊόντα. Υπάρχει τάξη επαγγελματιών, υπαλλήλων, εργατοτεχνιτών κλπ. Η Γουμένισσα πήρε μέρος σε όλους τους μεγάλους αγώνες του έθνους: στις Επαναστάσεις 1821, 1854, 1878, ενώ έγινε επίκεντρο κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Απελευθερώθηκε στις 23 Οκτωβρίου 1912, όπως και όλη η επαρχία της. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν έδρα των Γάλλων και κατά τη δεκαετία 1940 – 1950 δοκιμάστηκε πολύ. Οι κάτοικοι γηγενείς, Πόντιοι, Ανατολικορωμυλιώτες, Λιβαδιώτες εγκατεστημένοι μονίμως μετά την καταστροφή του χωριού τους από τους Γερμανούς το 1944 και από τους γύρω οικισμούς. Γουμενισσιώτες υπάρχουν σε όλον τον κόσμο με παροικίες στην Αμερική, τη Δυτική Ευρώπη και την Αυστραλία. Δήμος Γουμέντζης 1912 – 1918, όπως μαρτυρείται από το αρχείο του Δήμου (έγγραφα, σφραγίδες, υπογραφές, βιβλιογραφία κλπ.).  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Γουμενίτσης, ΒΔ 28 – 6 – 1918, ΦΕΚ 152 / 1918, τ. Α΄.  Έδρα: Γουμένισσα, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Γουμένιτσα, Τοσίλοβον (Στάθης), Γερακάρτσι (Γερακώνας), Λιμπάχοβον (Φιλλυριά, Φυλιριά).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Το 1918, Γάλλοι στρατιώτες έκτισαν την κεντρική κρήνη, ως ανάμνηση της διέλευσής τους όπου πάνω αναγράφεται η πρόταση: "ΔΙΑΒΑΤΑ ΕΝΘΥΜΟΥ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ". Όψεις και σημεία ενδιαφέροντος στη Γουμένισσα: Πρώην Δημαρχείο, Νερόμυλος Γιαπατζή.

177

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ  Αποσπάσεις: Ο συνοικισμός «Τοσίλοβον» (Στάθης) προσαρτήθηκε στην Κοινότητα «Γοργόπ» (Γοργόπης), Δ 16 – 6 – 1926, ΦΕΚ Α΄ 217 / 1926. Οι συνοικισμοί «Φυλλιριάς» και «Γερακώνας» αποτέλεσαν την Κοινότητα Φιλυριάς, Δ 22 – 7 – 1933, ΦΕΚ Α΄ 220 / 1933.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε Γουμενίσσης και ο συνοικισμός «Γερακάρτσι» σε «Γερακώνας», Διάταγμα (Δ) 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ Α΄ 401 / 1926. Ο συνοικισμός «Λιμπάχοβον» μετονομάσθηκε σε «Φιλλυριά», Δ 20 – 8 – 1927, ΦΕΚ Α΄ 179 / 1927.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα Γουμενίτσης με τους συνοισμούς «Τοσίλοβον», «Γερακάρτσι», «Λιμπάχοβον» αποσπάσθηκε από την Υποδιοίκηση Γενιτσών (Γιαννιτσών) και υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης, ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Επαρχία Παιονίας 1927.  Δήμος Γουμένισσας, ΠΔ 88 / 28 – 3 – 86, ΦΕΚ 33 / 1986, τ. Α΄, μετά από συγχώνευση με την Κοινότητα Πενταλόφου (οικισμοί Πεντάλοφος, Ομαλό).  Δήμος Γουμένισσας 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Άνυδρο (το): Το χωριό δεν υπάρχει σήμερα, διότι οι κάτοικοί του στα μεταπολεμικά χρόνια μετοίκησαν στα Γιαννιτσά. Το παλιό όνομα του χωριού ήταν Τσιγάρεβο. Με το Διάταγμα 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ 401 / 1926, τ. Α΄, μετονομάστηκε σε Άνυδρο. Υπαγόταν στην Κοινότητα Πέτγας (μετέπειτα Πενταλόφου) μαζί με το οποίο μέχρι το 1919 ανήκε στην Υποδιοίκηση Γιαννιτσών και στη συνέχεια στη Γουμενίτσης. Στη θέση του παλιού χωριού είναι σήμερα το ιερό Ησυχαστήριο Αγίου Γεωργίου Ανύδρου (γυναικεία Μονή) φέροντας το όνομα του παλιού ναού του χωριού.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα με τους συνοικισμούς Ράνα, Τσιγάροβον και Ορμάνοβον αποσπάσθηκε από την Υποδιοίκηση Γενιτσών (Γιαννιτσών) και υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Γουμένισσας 1986, Δήμος Γουμένισσας 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Γερακώνα (η): Η ετυμολογία του ονόματος του χωριού από το όνομα καπετάν-Γέρακας, με το οποίο ήταν γνωστός ένας καπετάνιος του Μακεδονικού Αγώνα, δεν ευσταθεί, διότι πριν από τον Μακεδονικό Αγώνα το χωριό ονομαζόταν Γερακάρτσι. Το όνομα αυτό 178

Γερακώνα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

179

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Η Kάρπη

180

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

181

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ έχει σχέση με το γνωστό και από άλλα τοπωνύμια όνομα γέρακας, γερακάρι, τόπος δηλαδή των γερακιών. Το χωριό είναι κτισμένο σε ευάερο και ευήλιο τόπο και έχει εξαίρετο κλίμα. Οι κάτοικοι, Πόντιοι και Μικρασιάτες, ασχολούνται με τη γεωργία. Η Γερακώνα αποτέλεσε οικισμό της Κοινότητας Φιλυριάς από της συστάσεώς της το 1933 και στη συνέχεια Δήμος Γουμένισσας 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Γρίβα (η): Κτισμένη στις ανατολικές πλαγιές του Πάικου, πολύ κοντά στη Γουμένισσα και σε υψόμετρο 460μ., θεωρείται από τα παλαιότερα και μεγαλύτερα χωριά της περιοχής. Την ανάπτυξή της κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας την οφείλει, όπως η Γουμένισσα και η Κάρπη, σε ειδικά προνόμια που είχαν παραχωρήσει οι Τούρκοι από τη δεκαετία του 1690. Κατά τις πολεμικές περιόδους υπέστη πολλές ζημιές με σημαντικότερη εκείνη που συντελέστηκε τον Οκτώβριο του 1912, όταν καταστράφηκε από πυρκαγιά. Ανασυγκροτήθηκε και στη συνέχεια ανέκαμψε. Οι κάτοικοι γηγενείς ασχολούνται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την υλοτομία. Παράγουν εκλεκτά κάστανα, κεράσια και κτηνοτροφικά προϊόντα.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Κρίβας, ΒΔ 28 – 6 – 1918, ΦΕΚ 152 / 1918, τ. Α΄.  Έδρα: Γρίβα, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Κρίβα (έδρα), Μπαροβίτσα (Καστανερή).  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε Γρίβας, 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ Α΄401 / 1926.  Αποσπάσεις: Ο συνοικισμός «Μπαροβίτσα» αναγνωρίσθηκε ως ίδια Κοινότητα, ΒΔ 3 – 3 – 1920, ΦΕΚ Α΄ 54 / 1920.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα με τον οικισμό «Μπαροβίτσα» αποσπάσθηκε από την Υποδιοίκηση Γενιτσών (Γιαννιτσών) και υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Γουμένισσας 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Κάρπη (η): Βρίσκεται στις ανατολικές πλαγιές του όρους Πάικου και σε υψόμετρο 445μ. Προήλθε από τη συνένωση μικρών οικισμών της περιοχής, ένας εκ των οποίων ήταν το Καρπίν, στο οποίο οφείλει και το όνομά της. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας μαζί με τη Γουμένισσα και τη Γρίβα απολάμβανε προνομίων, στα 182

Γρίβα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

183

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Καστανερή

184

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

185

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Χώρος αναψυχής στην Καστανερή.

186

οποία και οφείλεται η οικονομική της άνθιση κατά την περίοδο εκείνη. Κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα δέχθηκε έντονες τις πιέσεις της ρουμανικής προπαγάνδας, ενώ η πλειοψηφία των κατοίκων της προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες στην πατρίδα σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Οι κάτοικοι γηγενείς Βλάχοι ασχολούνται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και παράγουν εξαιρετικής ποιότητας προϊόντα.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Τσέρνα – Ρέκα, ΒΔ 28 – 6 – 1918, ΦΕΚ 152 / 1918, τ. Α΄.  Έδρα: Κάρπη, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Τσέρνα – Ρέκα.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε «Κάρπης», Δ 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ, Α΄ 401 / 1926.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα αποσπάσθηκε από την Υποδιοίκηση Γενιτσών (Γιαννιτσών) και υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Γουμένισσας 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Καστανερή (η): Είναι η αετοφωλιά του Πάικου. Βρίσκεται σε πανοραμική θέση στις ανατολικές πλαγιές του βουνού και σε υψόμετρο 780μ. Το όνομά της το οφείλει στις πολλές καστανιές που καλύπτουν τη γύρω περιοχή και δίνουν γευστικότατα κάστανα. Το παλιό όνομα ήταν Μπαροβίτσα και λέγεται πως το πήρε από τοπικό οπλαρχηγό των χρόνων της Τουρκοκρατίας που ονομαζόταν Μπάρος. Στον Μακεδονικό Αγώνα βρέθηκε στο επίκεντρο πολεμικών γεγονότων, όπως και στις μετέπειτα πολεμικές αναμετρήσεις στην περιοχή (Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Κατοχή, Εμφύλιο). Ανέδειξε τους Μακεδονομάχους αδελφούς Δογιάμα. Οι κάτοικοι γηγενείς ασχολούνται με την υλοτομία, την καλλιέργεια της πατάτας, η οποία είναι εξαιρετικής ποιότητας και με την κτηνοτροφία.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Μπαροβίτσας, ΒΔ 3 – 3 – 1920, ΦΕΚ Α΄ 54 / 1920.  Έδρα: Καστανερή, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Μπαροβίτσα.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε «Καστανερής», Δ 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ, Α΄ 401 / 1926.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Γουμένισσας 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Ομαλό (το): Το χωριό είναι κτισμένο σε υψόμε-

τρο 450μ. στις ανατολικές πλαγιές του Πάικου και έχει καταπληκτική θέα. Μπροστά του απλώνεται ο κάμπος της Μακεδονίας και τα απομεσήμερα, όταν ο ορίζοντας είναι καθαρός, φαίνεται η Θεσσαλονίκη και ο Θερμαϊκός κόλπος. Το παλιό όνομα του χωριού ήταν Ράμνα. Οι κάτοικοι γηγενείς ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Περίφημο προϊόν του χωριού είναι το τυρί. Με το Διάταγμα 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ 401 / 1926, τ. Α΄, μετονομάστηκε σε Ομαλό (το), ανήκε στην Κοινότητα Πέτγας (μετέπειτα Πενταλόφου) μαζί με το οποίο ως το 1919 ανήκε στην Υποδιοίκηση Γιαννιτσών και στη συνέχεια στη Γουμενίτσης.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Γουμένισσας 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Πεντάλοφο (το): Σύμφωνα με την τοπική παράδοση κοντά στον σημερινό οικισμό υπήρχε Ιερά Μονή ή Ιερός Ναός αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή. Από αυτό το ιερό καθίδρυμα μετακινήθηκε κατά θαυμαστό τρόπο μια εικόνα της Παναγίας, η οποία επανειλημμένα φανερώθηκε στην περιοχή της Γουμένισσας και έγινε αιτία ιστόρησης ναού στο όνομά της. Σχετικά με την ίδρυση του χωριού η τοπική παράδοση διέσωσε την πληροφορία πως η αρχική του θέση ήταν στην κοντινή τσούκα (ύψωμα, τούμπα), όπου ενέσκηψε πανώλη. Μετά τον αποδεκατισμό πολλών από την επιδημία, οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να μετοικήσουν σε άλλους πλησιέστερους τόπους. Μεταξύ των φυγάδων ήταν και μια χήρα με τα πέντε κορίτσια της. Καθʼ υπόδειξη Τούρκου κατοίκου της περιοχής εγκαταστάθηκε σε σπηλιά στη θέση Αμπούλκο, όπου και το σημερινό χωριό8. Έχει υψόμετρο 450μ. Στα χρόνια της σκλαβιάς ήταν κτήμα τιμαριούχου. Το χωριό και η περιοχή του έχουν πολύ καλό κλίμα και αυτός είναι ο λόγος που επελέγη παλαιότερα και έγιναν εκεί οι εγκαταστάσεις των κατασκηνώσεων του Υπουργείου Παιδείας. Οι κάτοικοι γηγενείς και Πόντιοι ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Πέτγας, ΒΔ 28 – 6 – 1918, ΦΕΚ 152 / 1918, τ. Α΄.  Έδρα: Πεντάλοφον, το.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Πέτγα, Ράμνα, Τσιγάροβον, Ορμάνοβον.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε «Πενταλόφου» και οι συνοικισμοί «Ράμνα», «Τσιγάροβον» και «Ορμάνοβον» σε «Ομαλό», «Άνυδρος» και «Δροσερό», Δ 1 – 11 – 1926,

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

187

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Πεντάλοφο

188

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

189

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΦΕΚ 401 / 1926, τ. Α΄.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα με τους συνοικισμούς Ράνα, Τσιγάροβον και Ορμάνοβον αποσπάσθηκε από την Υποδιοίκηση Γενιτσών (Γιαννιτσών) και υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Γουμένισσας 1986, Δήμος Γουμένισσας 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Στάθης (ο): Η αρχή της δημιουργίας του οικισμού είναι άγνωστη. Στα μέσα του 19ου αιώνα, ιδιαίτερα μετά το 1880, εγκαταστάθηκαν οικογένειες από τον Πεντάλοφο, την Πηγή, τη Γοργόπη, το Βαφειοχώρι και αλλού. Είναι κτισμένος ανατολικά της Γουμένισσας σε υψόμετρο 185μ. Το χωριό παλιά ονομαζόταν Τοσίλοβο και ήταν ακμαία κοινότητα με σχολείο από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Οι κάτοικοι γηγενείς και Πόντιοι ασχολούνται με τη γεωργία. Αρχικά ήταν οικισμός της Κοινότητας Γοργόπης από συστάσεως αυτής το 1926. Με το Διάταγμα από 1 – 11 – 1926, ΦΕΚ Α΄401 / 1926 μετονομάστηκε σε Στάθης.  Δήμος Γουμένισσας 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Φιλυριά (η): Είναι το παλιό Λιμπάχοβο, νότια της Γουμένισσας κτισμένο σε υψόμετρο 160μ. Το σύγχρονο όνομά του το πήρε από το δένδρο φιλύρα κάτω από το οποίο είχε συνεδριάσει το τοπικό συμβούλιο με θέμα τη μετονομασία του χωριού. Πάνω και δίπλα από τον οικισμό υπάρχει λόφος, δεντροφυτεμένος στον χώρο του οποίου από παλιά έχουν επισημανθεί αρχαιολογικά ευρήματα, δείγματα κατοίκησης από τα χρόνια της αρχαιότητας. Ως σήμερα δεν έχουν γίνει αρχαιολογικές έρευνες. Οι κάτοικοι του χωριού προέρχονται από τον Πόντο, τη Θράκη και τη Μ. Ασία. Ασχολούνται με τη γεωργία και τα τελευταία χρόνια παράγουν εκλεκτής ποιότητας κεράσια και άλλα φρούτα.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Φιλυριάς, Δ 22 – 7 – 1933, ΦΕΚ 220 / 1953, τ. Α΄.  Προήλθε από την Κοινότητα Γουμενίσσης.  Έδρα: Φιλυριά, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Φιλυριά, Γερακώνας.  Διοικητικές μεταβολές  Δήμος Γουμένισσας 1999, Δήμος Παιονίας 2011.

 τ. Δημοτική Ενότητα Ευρωπού Ευρωπός (η):Για την Ευρωπό της αρχαιότητας, 190

Στάθης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

191

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ των βυζαντινών χρόνων και της περιόδου της Τουρκοκρατίας μιλήσαμε ήδη στο πρώτο μέρος. Επρόκειτο για ένα σημαντικότατο κέντρο. Οι Τούρκοι την ονόμαζαν Ασικλάρ, δηλαδή τόπο του φωτός. Στα νεότερα χρόνια ο νέος οικισμός πήρε και πάλι το αρχαίο όνομα, δίκαια, αφού το 1938 ο αρχαιολόγος Ν. Κοτζιάς βρήκε στην περιοχή ενσφράγιστα κεραμίδια με την επιγραφή «ΕΥΡΩΠΟΥ»9. Από την Ευρωπό καταγόταν ο στρατηγός του Μ. Αλεξάνδρου Σέλευκος ο Νικάτωρ, ιδρυτής του κράτους των Σελευκιδών. Η σύγχρονη κωμόπολη απέχει από τη θέση της αρχαίας πόλης περίπου 1.000μ. Ήταν έδρα ομώνυμου Δήμου και είναι κτισμένη σε υψόμετρο 70μ. Με τη Συνθήκη της Λωζάννης (1923) και την ανταλλαγή των πληθυσμών στην Ευρωπό εγκαταστάθηκαν το 1924 πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη και τον Πόντο. Αργότερα είχαμε και εγκατάσταση οικογενειών από τα Μεγάλα Λιβάδια του Πάικου10. Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία, λιγότεροι με την κτηνοτροφία και αρκετοί είναι επαγγελματίες και τεχνίτες. Από το 1980 αναπτύχθηκε στην περιοχή αξιόλογη βιοτεχνική δραστηριότητα που απασχόλησε και απασχολεί ικανό εργατοτεχνικό προσωπικό. Πολύ κοντά στο χωριό έχει ανασκαφεί και αναδειχθεί το αρχαίο νεκροταφείο της Ευρωπού, στο οποίο επί σειρά ετών εργάστηκε η αρχαιολόγος Θώμη Σαββοπούλου. Είναι επισκέψιμος χώρος με κέντρο ενημέρωσης των επισκεπτών που εγκαινιάστηκε το φθινόπωρο του 2019. Στην κωμόπολη λειτουργεί Μουσείο Αγροτικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητας Ασικλάρ, ΒΔ 28 – 6 – 1918, ΦΕΚ 152 / 1918, τ. Α΄.  Έδρα: Ευρωπός, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Ασικλάρ (Ευρωπός, η).  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε «Ευρώπου», ΑΥ Εσωτ. 27939 / 1925, ΦΕΚ Β΄ 78 / 1925. Η ονομασία «Εύρωπος, ο» αντικαταστάθηκε από την «Ευρωπός, η» πριν την απογραφή του 1940.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα αποσπάσθηκε από την Υποδιοίκηση Γενιτσών (Γιαννιτσών) και υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης, ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Ευρωπού 1999, Δήμος Παιονίας 2011. 192

Φιλυριά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

193

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Η Ευρωπός από ψηλά.

194

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

195

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Την είσοδο του Δημοτικού Καταστήματος Ευρωπού από τον Φεβρουάριο του 2023 κοσμεί το αρχαίο στεφάνι της αρχαίας πόλης. Είναι απεικόνιση από την έκθεση “Χρυσοί στέφανοι της Μακεδονίας”. Η πρωτοβουλία ήταν της αρχαιολογικής υπηρεσία Κιλκίς με προϊσταμένη την κα Γεωργία Στρατούλη. Άγιος Πέτρος (ο): Πολύ κοντά στη δυτική όχθη του Αξιού, μέσα στον κάμπο και σε υψόμετρο μόνο 22μ., είναι κτισμένο το χωριό που έχει το όνομα του αγίου στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός του, του κορυφαίου Αποστόλου Πέτρου. Το χωριό είναι από τα παλαιότερα της περιοχής, ήταν πάντα μεγάλο, είχε σημαντική ανάπτυξη και ήταν ιδιαίτερη η προσφορά των κατοίκων του στους εθνικούς αγώνες. Μάλιστα δε, κατά τον Μακεδονικό Αγώνα αποτέλεσε προπύργιο του ελληνισμού στην ευρύτερη περιφέρεια της Γουμένισσας και της περιοχής του βάλτου των Γιαννιτσών. Γι’ αυτό στην ιστορική βιβλιογραφία φέρει τον τίτλο «Σούλι της Μακεδονίας». Οι κάτοικοι, γηγενείς και Θρακιώτες, ασχολούνται με τη γεωργία, ενώ δραστηριοποιείται και δυναμική επαγγελματική τάξη.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Πετρόβου, ΒΔ 28 – 6 – 1918, ΦΕΚ 152 / 1918, τ. Α΄.  Έδρα: Άγιος Πέτρος, ο.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Πέτροβον, Κοσίνοβον, Μπαμπάκιοϊ.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε συνοικισμό και Κοινότητα «Αγίου Πέτρου» και οι συνοικισμοί Κοσίνοβον και Μπαμπά – Κιόι αντίστοιχα, σε «Πολύπετρον» και «Μεσιά», Δ 20 – 8 – 1927, ΦΕΚ 179 / 1927, τ. Α΄.  Αποσπάσεις: Ο συνοικισμός Πολύπετρον αναγνωρίσθηκε σε ίδια Κοινότητα, Δ 10 – 2 – 1934, ΦΕΚ 442 / 1934, τ. Α΄. Ο συνοικισμός Μεσιά αναγνωρίσθηκε σε ίδια Κοινότητα, ΒΔ 18 – 8 – 1949, ΦΕΚ. 193 / 1949, τ. Α΄.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίσσης από την Υποδιοίκηση Γιαννιτσών, ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919.  Δήμος Ευρωπού 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Μεσιά (η): Πρόκειται για παλιό μουσουλμανικό οικισμό που είχε το όνομα Μπαμπάκιοϊ. Είναι κτισμένος στην κοιλάδα του Αξιού (δυτικά) και σε υψόμετρο 30μ. Η ετυμολογία του παλιού ονόματος ερμηνεύεται κατʼ άλλους από την από παλιά αξιόλογη παραγωγή βαμβακιού και από άλλους από την αφιέρωσή του σε 196

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Άγιος Πέτρος

197

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ μουσουλμάνο μπέη (μπαμπά – κιοϊ =χωριό του πατέρα) που είχε το όνομα Ομέρ. Πήρε το σύγχρονο όνομα από τη θέση του χωριού που είναι στο μέσον της αποστάσεως μεταξύ Ευρωπού και Αγίου Πέτρου. Κοντά στον οικισμό υπάρχει τύμβος με αρχαίο μακεδονικό τάφο. Στο κέντρο του χωριού υπήρχε αξιόλογο μουσουλμανικό τέμενος – μαυσωλείο και οίκημα (πύργος) του μπέη της περιοχής. Διασώθηκε το τέμενος και μετά την εγκατάσταση των προσφύγων από τη Θράκη μετατράπηκε σε ναό αφιερωμένο στους ισαποστόλους Κωνσταντίνο και Ελένη. Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία και ελάχιστοι με την κτηνοτροφία.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Μεσιάς, ΒΔ 18 – 8 – 1949, ΦΕΚ Α΄ 193 / 1949. Προήλθε από την Κοινότητα Αγίου Πέτρου.  Έδρα: Μεσιά, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Μεσιά.  Δήμος Ευρωπού 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Πολύπετρο (το): Είναι από τα νεότερα χωριά, στο οποίο συγκεντρώθηκαν οι κάτοικοι από το παλιό χωριό Κοσίνοβο που ανήκε σε Τούρκο μπέη και από παρακείμενο κτήμα (τσιφλίκι), το οποίο κάποια περίοδο περιήλθε στον Έλληνα κτηματία Φιλώτα Παπαγεωργίου. Επίσης το χωριό είχε το τουρκικό όνομα Ικιζλέρ. Έχει υψόμετρο 110μ. Παρουσιάζει αξιόλογη πολιτιστική κίνηση και συγκρατεί τον πληθυσμό. Οι κάτοικοι γηγενείς και Μικρασιάτες, ασχολούνται με τη γεωργία και επί σειρά ετών κύρια παραγωγή τους ήταν εκλεκτής ποιότητας καπνά. Σήμερα διαθέτει πολλές σύγχρονες και δυναμικές καλλιέργειες.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Πολυπέτρου, Δ 10 – 12 – 1934, ΦΕΚ 442 / 1934, τ. Α΄.  Έδρα: Πολύπετρον, το.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Πολύπετρον, το.  Επαρχία Παιονίας 1927, Δήμος Ευρωπού 1999, Δήμος Παιονίας 2011 Τούμπα (η): Πήρε το όνομά της από το ομώνυμο ύψωμα που υπάρχει εντός του οικισμού, πάνω στο οποίο είναι κτισμένο το καμπαναριό του Ι. Ναού Αγίου Αθανασίου. Είναι κτίσμα του 1802 που αγιογραφήθηκε 60 χρόνια αργότερα. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και μέχρι το 1907 ήταν τσιφλίκι. Γνωστός τσιφλικάς ήταν ο Σαλή Μπέης. Κοντά στον οικισμό υπάρχουν τύμβοι με αρχαίους μακεδονικούς τάφους. Το χωριό είναι κτισμένο σε υψόμετρο 70μ., στον 198

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Τούμπα

199

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ κάμπο του Αξιού. Οι κάτοικοι, πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, τη Μικρά Ασία και ελάχιστοι γηγενείς, ασχολούνται με τη γεωργία. Κύρια καλλιέργεια δεκαετιών ήταν ο καπνός που σχεδόν αντικαταστάθηκε από σύγχρονες καλλιέργειες.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Τούμπας, Δ 8 – 7 – 1931, ΦΕΚ 274 / 193, τ. Α΄.  Προήλθε από την κοινότητα Ρυζιών.  Έδρα: Τούμπα, η.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Τούμπα, Καμποχώρι.  Δήμος Ευρωπού 1999, Δήμος Παιονίας 2011.

 τ. Δημοτική Κοινότητα Λιβαδίων Μεγάλα και Μικρά Λιβάδια και Λειβάδια (τα)11: Μεγάλος και μικρότερος οικισμός κατά τον 19ο και 20ο αιώνα, οι οποίοι βρίσκονται πάνω στο όρος Πάικο και σε υψόμετρο 1.200μ. Οι κάτοικοί τους, Βλάχοι, προέρχονταν από τη Γράμμουστα Καστοριάς, την ονομαστή Μοσχόπολη της Ηπείρου, το Περιβόλι Γρεβενών και τη Σαμαρίνα. Η εγκατάστασή τους στην περιοχή Πάσιανη του Πάικου έγινε σταδιακά από τα μέσα του 18ου (1750) ως και μέσα του 19ου αιώνα (1850). Αιτία των μετακινήσεών τους ήταν οι επιδρομές Τουρκαλβανών στα χωριά τους και αργότερα οι επιθέσεις του Αλή Πασά. Ήταν κτηνοτρόφοι, είχαν μεγάλα κοπάδια αιγοπροβάτων και τη χειμερινή περίοδο κατέβαιναν στα πεδινά και παραθαλάσσια μέρη της Μακεδονίας. Σταδιακά αντικατέστησαν τις καλύβες τους με μόνιμες κατοικίες. Τα Λιβάδια αναπτύχθηκαν σε δυναμική και σπουδαία κοινότητα, από τις μεγαλύτερες στη Μακεδονία στις αρχές του 20ου αιώνα. Τα σπίτια καταστράφηκαν κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου (1914 – 1918), αφού ο οικισμός, όπως και πολλά άλλα χωριά της περιοχής, βρέθηκε στο λεγόμενο Μακεδονικό Μέτωπο. Ολοκληρωτική καταστροφή του οικισμού επήλθε στις 4 Μαΐου 1944, όταν τον έκαψαν οι Γερμανοί και οι σύμμαχοί τους Βούλγαροι12. Οι κάτοικοι των Λιβαδίων διασκορπίστηκαν σε όλη την Κεντρική Μακεδονία, σε πόλεις και χωριά, όπου και δημιούργησαν τις νέες εγκαταστάσεις τους. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 άρχισε η επιστροφή πολλών στις παλιές τους εστίες και η αναδημιουργία του παλιού ιστορικού οικισμού με θερινές κατά το πλείστον κατοικίες. Πολλοί καλλιεργούν τα χωράφια και παρά200

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Λιβάδια

201

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Πολύκαστρο

202

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

203

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ γουν την εκλεκτή ομώνυμη πατάτα και κηπευτικά.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Λειβαδίων, ΒΔ 28 – 6 – 1918, ΦΕΚ Α΄ 152 / 1918.  Έδρα: Λιβάδια, τα.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Μεγάλα Λειβάδια, Μικρά Λειβάδια, Λέσκοβον (Αρχάγγελος).  Αποσπάσεις: Ο συνοικισμός «Λέσκοβον» αναγνωρίσθηκε σε ίδια Κοινότητα (Αρχαγγέλου Ν. Πέλλας), ΒΔ 10 – 4 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 80 / 1919.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε «Λιβαδίων», ΒΔ 11 – 11 – 1959, ΦΕΚ, Α΄ 16 / 1960.  Διοικητικές μεταβολές: Η Κοινότητα αποσπάσθηκε από την Υποδιοίκηση Ενωτίας (Αλμωπίας) και υπήχθη στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης ΒΔ 13 – 11 – 1919, ΦΕΚ Α΄ 274 / 1919. Η Κοινότητα υπήχθη στο Ν. Πέλλας, Δ 5 – 3 – 1935, ΦΕΚ Α΄ 87 / 1935 «περί συστάσεως του Ν. Κιλκίς». Η Κοινότητα υπήχθη στην Επαρχία Παιονίας του Ν. Κιλκίς από την επαρχία Αλμωπίας του Ν. Πέλλης, Δ 24 – 9 – 1942, ΦΕΚ Α΄ 292 / 1942.  Κοινότητα Λιβαδίων 1999, Δήμος Παιονίας 2011.

 τ. Δημοτική Ενότητα Πολυκάστρου

Το εσωτερικό του Οθωμανικού Λουτρού στο Πολύκαστρο.

204

Πολύκαστρο (το): Βρίσκεται απέναντι από την Αξιούπολη, στην ανατολική όχθη του Αξιού και σε υψόμετρο 60μ. Μέχρι τη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα ήταν μικρός αγροτικός οικισμός γνωστός με το όνομα Καρασούλι. Για την ετυμολογία του ονόματος έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας δίνει ο Β. Δημητριάδης, το όνομα του οικισμού ήταν όνομα Τούρκου γαιοκτήμονα της περιοχής, του Καρασούλι13. Ο οικισμός αναφέρεται και με το όνομα Ρανγκούνατς. Με την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης – Μητροβίτσης το 1872 ο μικρός οικισμός αναπτύχθηκε και με την πάροδο των δεκαετιών αναδείχθηκε σε αξιόλογη κωμόπολη. Στην ανάπτυξη συνέβαλαν πέρα από τον σιδηρόδρομο, ο οδικός άξονας Θεσσαλονίκης – Ευζώνων, μέρος του εθνικού οδικού δικτύου, η γεωργική παραγωγική δυνατότητα του τόπου, ιδιαίτερα μετά τις αποξηράνσεις των λιμνών Αρτζάν – Αματόβου τη δεκαετία του 1930 και η βιοτεχνική και εμπορική κίνηση που παρατηρήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες του παρελθόντος αιώνος14. Κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα υπήρξε

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Παλιός Σ.Σ. Πολυκάστρου

205

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

206

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Μικρό Δάσος

207

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ έντονη δραστηριότητα στην περιοχή από ένοπλα σώματα Ελλήνων οπλαρχηγών και δράση των κομιτατζήδων, ιδιαίτερα στις παρακείμενες λίμνες Αρτζάν – Αματόβου, τις οποίες κατείχαν με ενοίκιο που πλήρωναν στις τουρκικές Αρχές. Μετά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο και τη χάραξη οροθετικής γραμμής μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων που διχοτομούσε τις λίμνες Αρζάν – Αματόβου, ανήκε στον ελληνικό τομέα. Κατά τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο (1913) στην περιοχή δόθηκαν μεγάλες μάχες από δυνάμεις της 10ης Μεραρχίας εναντίον των Βουλγάρων. Στον ίδιο τόπο διαδραματίστηκαν και σημαντικά γεγονότα την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1914 – 1918). Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922) και την εφαρμογή των συνθηκών του Νεϊγύ (1919) και της Λωζάννης (1922) εγκαταστάθηκαν στο Πολύκαστρο Πόντιοι, Ανατολικορωμυλιώτες, Μικρασιάτες και στα μετέπειτα χρόνια Βλάχοι και Σαρακατσάνοι. Σήμερα το Πολύκαστρο αποκτά δυναμική πόλης και από το 2011 είναι έδρα του Δήμου Παιονίας.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Καρασουλίου, ΒΔ 9 – 3 – 1920, ΦΕΚ 65 / 1920. Προήλθε από την Κοινότητα Αξιουπόλεως.  Έδρα: Πολύκαστρον, το.  Μετονομασίες: Οι συνοικισμοί «Ορεβίστα», «Σπάντσιβον» και «Βάρδινον» μετονομάσθηκαν αντίστοιχα σε «Πευκόδασος», «Λατόμι» και «Λιμνότοπος», Δ 20 – 8 – 1927, ΦΕΚ 179 / 1927, τ. Α΄.  Ο συνοικισμός και Κοινότητα Καρασουλίου μετονομάσθηκε σε συνοικισμό και Κοινότητα Πολυκάστρου, Δ 19 – 7 – 1928, ΦΕΚ 156 / 1928, τ. Α΄.  Αποσπάσεις: Ο συνοικισμός «Λιμνότοπος» με τους συνοικισμούς «Σιταριά» και «Χρυσόκαμπος» της Κοινότητας Βαφειοχωρίου αποτέλεσαν την Κοινότητα Λιμνοτόπου, ΒΔ 15 – 4 – 1958, ΦΕΚ 63 / 1958, τ. Α΄. Ο συνοικισμός «Νέα Καβάλα» προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Λιμνοτόπου, ΒΔ 394 / 3 – 8 – 1961, ΦΕΚ 99 / 1961, τ. Α΄. Δήμος Πολυκάστρου, ΠΔ 265, ΦΕΚ 123 / 19 – 8 – 1986, τ. Α΄ μετά από συνένωση με την Κοινότητα Λιμνοτόπου.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Αξιοχώρι (το): Δυτικά της εθνικής οδού Θεσσαλονίκης Ευζώνων και της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης – Ειδομένης, νότια του Πολυκάστρου, βρίσκεται το χωριό Αξιοχώρι, παλιά Βαρδαρόφτσι. Είναι κτισμένο κάτω από λόφο που εικάζεται πως ήταν η 208

ακρόπολη της Αμυδώνας, της πρωτεύουσας των Παιόνων της ομηρικής εποχής. Στο παρελθόν, την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τις δεκαετίες του 1920 και 1950, έγιναν ανασκαφές από ξένες και ελληνικές αρχαιολογικές αποστολές φέρνοντας στο φως σημαντικά ευρήματα. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ανήκε σε μπέη και οι παλιοί κάτοικοι ήταν κολίγοι. Το σημερινό χωριό, του οποίου οι κάτοικοι προέρχονται από τον Πόντο, τη Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία, είναι φροντισμένο, έχει καινούριο ναό, πολιτιστική και αθλητική δραστηριότητα. Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία αξιοποιώντας τη γόνιμη γη της παλιάς λίμνης Αματόβου.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Βαρδαρόφτσης, ΒΔ 28 – 2 – 1919, ΦΕΚ 48 / 1919, τ. Α΄.  Έδρα: Αξιοχώριον, το.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Βαρδαρόφτσα, Σαρή Παζάρ, Αμάτοβον. Α ποσπάσεις: Ο συνοικισμός «Ανθόφυτον» αποσπάσθηκε σε ίδια Κοινότητα, Δ 2 – 2 – 1935, ΦΕΚ 39 / 1935, τ. Α΄. Ο Συνοικισμός «Άσπρος» αναγνωρίσθηκε σε ίδια Κοινότητα, ΒΔ 18 – 5 – 1956, ΦΕΚ 137 / 1956, τ. Α΄.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε συνοικισμό και Κοινότητα «Αξιοχωρίου» και ο συνοικισμός «Αμάτοβον» μετονομάσθηκε «Άσπρος, ο», Δ 12 – 3 – 1928, ΦΕΚ 81 / 1928, τ. Α΄. Ο συνοικισμός «Σαρή Παζάρ» μετονομάσθηκε σε «Ανθόφυτον» Δ 19 – 7 – 1928, ΦΕΚ 156 / 1928, τ. Α΄. Ο συνοικισμός «Αδά Τεπέ» μετονομάσθηκε «Νέον Συρράκον», Δ 27 – 11 – 1932, ΦΕΚ 421 / 1932, τ. Α΄.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Άσπρος (ο): Νοτιότερα του Αξιοχωρίου είναι ο Άσπρος (υψ. 60μ.). Οφείλει το όνομά του στο ομώνυμο χωριό της Ανατολικής Ρωμυλίας από όπου ήρθαν οι περισσότεροι κάτοικοι το 1928. Πρόκειται για τον οικισμό Αματόβου, που κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια και δέσποζε της ομώνυμης λίμνης, η οποία αποξηράνθηκε το 1932. Οι γλωσσολόγοι πιστεύουν ότι το παλιό όνομα προέρχεται από το όνομα της ομηρικής πόλης Αμυδών, πρωτεύουσας των αρχαίων Παιόνων. Ο σύγχρονος Άσπρος είναι ένα ωραίο χωριό, με ρυμοτόμηση (1929), οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική δραστηριότητα. Ο συνοικισμός «Αμάτοβον» της Κοινότητας Βαρδα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Άσπρος

209

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ρόφτσας (Αξιοχωρίου) μετονομάσθηκε «Άσπρος, ο», Δ 12 – 3 – 1928, ΦΕΚ. 81 / 1928, τ. Α΄.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Άσπρου, ΒΔ 18 – 5 – 1956, ΦΕΚ 137 / 1956, τ. Α΄.  Έδρα: Άσπρος, ο.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Άσπρος, ο.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Βαλτούδι (το): Πρόκειται για μικρό οικισμό κοντά στο Βαφειοχώρι σε υψόμετρο 60μ. Οικοδομήθηκε γύρω στο 1920 από Σαρακατσάνους στη θέση παλαιότερου οικισμού. Πρώτη εγκατάσταση ήταν της οικογένειας Ζιούτα, γι’ αυτό και ονομαζόταν Ζιουτέικα. Το παλαιότερο όνομα του οικισμού ήταν Γκαβαλιάντσι. Το 1919 προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Δραγουμιρίου (Βαφειοχωρίου), ΦΕΚ 48Α – 05 / 03 / 1919 και το 1927 μετονομάστηκε σε Βαλτούδι, ΦΕΚ 179Α – 30 / 08 / 1927.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Βαφειοχώρι και Βαφιοχώρι (το): Δίπλα στην επαρχιακή οδό Πολυκάστρου – Κιλκίς, ανατολικά του πρώτου και σε απόσταση εννέα περίπου χιλιόμετρα, βρίσκεται το Βαφειοχώρι, παλιά Δραγομίρ. Το όνομά του δόθηκε σε ανάμνηση του αντίστοιχου χωριού (Μπογιαλίκ) της Ανατολικής Ρωμυλίας από όπου προέρχονται οι περισσότεροι κάτοικοί του. Ήρθαν τη δεκαετία 1920 και μαζί με Βλάχους και Σαρακατσάνους δημιούργησαν σύγχρονη κοινότητα. Οι κάτοικοι, γεωργοί και κτηνοτρόφοι, ασχολούνται με δυναμικές καλλιέργειες και αξιοποιούν την εύφορη περιοχή της λίμνης Αρτζάν που σήμερα λειτουργεί ταμιευτήρας νερού. Είναι το χωριό των πελαργών, διότι τα αποδημητικά αυτά πουλιά στήνουν τις φωλιές τους σε εμφανή σημεία του οικισμού, γύρω από τον οποίο βρίσκουν άφθονη τροφή (στα κανάλια και στη λίμνη).  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Δραγομιρίου, ΒΔ 28 – 2 – 1919, ΦΕΚ 48 / 1919, τ. Α΄.  Έδρα: Βαφιοχώριον, το.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Δραγομίρι, Κοτζά – Ομερλή, Μπεϊλερλή, Καζάνοβον, Κιρέτζι, Γκαβαλάν.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός «Κιρέτζι» μετονομάσθηκε «Χορήγι, το», Δ 31 – 8 – 1926, ΦΕΚ 346 / 1926, τ. Α΄. Ο συνοικισμός και η Κοινότητα Δραγομιρίου μετονομάστηκε σε Βαφιοχωρίου και οι οικισμοί «Κοτζά – Ομερλή», «Μπεϊλερλή», «Καζάνοβον», «Γκαβαλάν» αντιστοίχως σε «Χερσοτόπι», «Ξηρόλακ210

Βαφειοχώρι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

211

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

κος», «Κοτύλι» και «Βαλτούδι», Δ 20 – 8 – 1927, ΦΕΚ 179 / 1927, τ. Α΄. Οι συνοικισμοί «Νέα Καβάλλα 62» και «Νέα Καβάλλα 35» μετονομάσθηκαν αντιστοίχως σε «Σιταριά, η» και «Χρυσόκαμπος, ο», ΒΔ 28 – 8 – 1940, ΦΕΚ 271 / 1940, τ. Α΄.  Συνοικισμοί που αποτελούσαν την Κοινότητα το 1962 ήταν: Βαφιοχώριον, το, Βαλτούδιον, το, Κοτύλη, η, Ξηρόλακκος, ο, Σουλτουγιανναίικα, τα, Χερσοτόπιον, το.  Προσαρτήσεις: Οι συνοικισμοί «Μιχαλίτσι» και «Σουλτουγιανναίικα» αποσπάσθηκαν από την Κοινότητα Χέρσου, Δ 8 – 3 – 1931, ΦΕΚ 59 / 1951, τ. Α΄.  Αποσπάσεις: Οι συνοικισμοί «Σιταριά» και «Χρυσόκαμπος» με τον συνοικισμό «Λιμνότοπος» της Κοινότητας Πολυκάστρου αποτέλεσαν την Κοινότητα Λιμνοτόπου, ΒΔ 15 – 4 – 1958, ΦΕΚ 63 / 1958, τ. Α΄. Ο συνοικισμός «Χωρύγιον» αναγνωρίσθηκε σε ίδια Κοι212

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

νότητα, ΒΔ 395 / 3 – 6 – 1961, ΦΕΚ 99 / 1961, τ. Α΄.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Ειρηνικό (το): Μεταξύ των χωριών Μεταμόρφωση και Κορώνα, σε υψόμετρο 250μ. είναι κτισμένος ο μικρός οικισμός, δημιούργημα των αρχών της δεκαετίας του 1940. Οι πρώτοι κάτοικοί του νομάδες, όπως και οι πρόγονοί τους, έλκουν την καταγωγή τους από την Ήπειρο και πριν από αυτή από την Πελοπόννησο. Όλοι είναι Σαρακατσάνοι, οι οποίοι, όταν εγκατέλειψαν τη νομαδική ζωή, εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην περιοχή ασχολούμενοι εκτός από την κτηνοτροφία και με τη γεωργία. Παρά τις περιπέτειες που είχαν τη δεκαετία του 1940, λόγω του παραμεθορίου του χωριού και του γνωστού Εμφυλίου, μεταπολεμικά οργάνωσαν την τοπική τους κοινωνία σε όλους τους τομείς. Αναφέρεται και ως «Καλύβια Γιαννελλαίων», που υπήρχαν πριν την απελευθέρωση. Αρχικά ανήκε στην

Κοινότητα Κράσταλης (Κορώνας) και στη συνέχεια στην Κοινότητα Ακρίτα (1940 – 1997). Ο συνοικισμός «Καλύβια Γιαννελλαίων» μετονομάσθηκε «Ειρηνικόν», ΒΔ 4 – 2 – 1954, ΦΕΚ 25 / 1954, τ. Α΄.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Εύζωνοι (οι): Βρίσκεται στη μεθόριο και παλιά ονομαζόταν Ματσίκοβο κατά μία εκδοχή από το όνομα μπέη (;). Κατοικούνταν από χριστιανικές οικογένειες. Στην περιοχή υπήρχε Μοναστήρι αφιερωμένο στον Αρχάγγελο Γαβριήλ. Το 1912 – 13 εγκαταστάθηκαν οικογένειες Ελλήνων από τη Γευγελή και τα χωριά της, ενώ το 1922 εγκαταστάθηκαν Πόντιοι. Το χωριό μετονομάστηκε σε Εύζωνοι προς τιμή των Ευζώνων που δολοφονήθηκαν από τους Βούλγαρους το 1913 κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, ενώ φύλαγαν το ελληνικό φυλάκιο Αρτζάν που βρισκόταν επί της ενωτικής σιδηροδρομικής γραμμής Πολυκά-

Το Μνημείο των Εννέα Ευζώνων (αριστερά) και οι Εύζωνοι από ψηλά.

213

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Το εξωκλήσι (μοναστήρι) των Ταξιαρχών στους Ευζώνους.

214

στρου – Καλίνδριας. Προς τιμήν τους στο κέντρο του οικισμού στήθηκε μνημείο. Επίθεση Βουλγάρων εναντίον του χωριού έγινε και στις 25 Απριλίου 1941, την περίοδο της Κατοχής. Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Ματσικόβου, ΒΔ 28 – 2 – 1919, ΦΕΚ 48 / 1919, τ. Α΄, ΒΔ 26 – 7 – 1919, ΦΕΚ 167 / 1919, τ. Α΄ και ΒΔ 24 – 11 – 1921, ΦΕΚ 225 / 1921, τ. Α΄.  Έδρα: Εύζωνοι, οι.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Ματσίκοβον, Σεϊδελή, Δαουτλή, Τσιτεμλή, Μπεκερλή, Ερεσελή, Σμόλη, Μπαγιάλτζα, Αρτζάν.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός «Τσιδεμλή» μετονομάσθηκε «Μεταμόρφωσις, η», Δ 31 – 8 – 1926, ΦΕΚ 346 / 1926, τ. Α΄. Ο συνοικισμός και η Κοινότητα «Ματσικόβου» μετονομάστηκε σε Ευζώνων και ο συνοικισμός «Σμόλη» αντιστοίχως σε «Μικρό Δάσος, το», Δ 20 – 8 – 1927, ΦΕΚ 179 / 1927, τ. Α. Ο συνοικισμός «Μπαγιάλτζα» μετονομάσθηκε σε «Πλατανιά, η», Δ 12 – 3 – 1928, ΦΕΚ 81 / 1928, τ. Α΄ και ο συνοικισμός «Ερεσελίον» σε Ποντοηράκλεια, ΒΔ 4 – 2 – 1964, ΦΕΚ 25 / 1964, τ. Α΄.  Αποσπάσεις: Οι συνοικισμοί «Ορεβίτσα» και «Σπάνσι» προσαρτήθηκαν στην Κοινότητα Καρασουλίου (μετέπειτα Πολυκάστρου), ΒΔ 9 – 3 – 1920, ΦΕΚ 65 / 1920, τ. Α΄.  Διοικητικές μεταβολές: Οι συνοικισμοί «Σεϊδελή», «Δαουτλή», «Μπεϊκερλή» και «Αρζάν» διαγράφηκαν ως ακατοίκητοι.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Κάστρο (το): Είναι μικρός οικισμός κοντά στη λίμνη Αρτζάν και είχε παλιά το όνομα αυτό (Αρτζάν). Είναι στη θέση τη γνωστή και με το όνομα Τσαουσίτσα που κατά καιρούς έχει δώσει αξιόλογα αρχαιολογικά ευρήματα. Οι κάτοικοι, Σαρακατσάνοι, που διαμένουν σήμερα είναι ελάχιστοι. Ο οικισμός «Αρζάν» (Κάστρο) διαγράφηκε ως ακατοίκητος.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Κοτύλη (η): Το χωριό είναι κτισμένο πάνω σε μικρή λοφοσειρά, σε υψόμετρο 90μ. Κατοικούνταν από οικογένειες γηγενών που εργάζονταν στα κτήματα Τούρκου μπέη. Μετά την απελευθέρωση (1912 – 1913) πουλήθηκε από τους απογόνους του σε Λιβαδιώτες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σε αυτό, όπως και οικογένειες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

215

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Σαρακατσάνων. Όλοι οι κάτοικοι ήταν αγρότες και κτηνοτρόφοι. Το παλαιό όνομα του χωριού ήταν Καζάνοβο και έχει ως φαίνεται σχέση με τη φυσική τοποθεσία στην οποία βρίσκεται. Η Καζάνοβα ή το Καζάνοβο μετονομάστηκε σε Κοτύλη 1927, και η Κοινότητα Δραγομιρίου 1919 – 1927, σε Βαφειοχωρίου 1927 – 1997.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Κορώνα (η): Μετά το Ειρηνικό είναι το τελευταίο χωριό του Δήμου Παιονίας κτισμένο στην πλαγιά μεγάλου λόφου γνωστού με την ονομασία Μεγάλη Κορώνα και σε υψόμετρο 340μ. Από αυτόν πήρε και το όνομά του το χωριό. Η περιοχή έγινε επίκεντρο σφοδρών συγκρούσεων την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, απομεινάρια του οποίου εντοπίζονται ακόμη και σήμερα. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή εγκαταστάθηκαν Πόντιοι και ανασυγκρότησαν τον οικισμό. Οι λίγοι εναπομείναντες κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε συνοικισμό και Κοινότητα «Κορώνας», Δ 31 – 8 – 1926, ΦΕΚ 346 / 1926, τ. Α΄. Μεταφέρθηκε η έδρα της Κοινότητας στον συνοικισμό «Βλαδάγια» (Ακρίτας) και η Κοινότητα μετονομάσθηκε σε Κοινότητα «Βλαδάγιας», Δ 16 – 6 – 1926, ΦΕΚ 217 / 1926, τ. Α΄. Ο συνοικισμός και η Κοινότητα «Βλαδάγιας» μετονομάσθηκε σε συνοικισμό και Κοινότητα «Ακρίτα», ΑΥ Εσωτερικών 60911 / 11 – 11 – 1926, ΦΕΚ 88 / 1926, τ. Β΄. Το 1999 υπήχθη στον Δήμο Δοϊράνης και στη συνέχεια το 2010 στον Δήμο Κιλκίς. Ο Ακρίτας μέχρι και τη δεκαετία του 1980 ανήκε στην επαρχία Παιονίας. Κουλινέικα και Κουλιναίικα (τα): Βρίσκεται σε υψόμετρο 60μ. Δημιουργήθηκε στα μέσα του 20ου αιώνα από κατοίκους των Λειβαδίων, οι οποίοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον τόπο τους μετά την καταστροφή του από τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής. Οι ίδιοι κάτοικοι πολλές δεκαετίες νωρίτερα χρησιμοποιούσαν την περιοχή του χωριού ως τόπο στάθμευσης των κοπαδιών τους, όταν τα μετέφεραν στα χειμαδιά. Οι κάτοικοι, όλοι σχεδόν ανήκαν στην οικογένεια των Κουλιναίων, από τους οποίους πήρε και το όνομα ο οικισμός. Ασχολούνται με την κτηνοτροφία και τη γεωργία. 216

Ο οικισμός αναφέρεται πρώτη φορά στην απογραφή του 1961 ενταγμένος στην τότε Κοινότητα Πολυκάστρου.  Δήμος Πολυκάστρου 1986, Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Λατόμι (το): Ο οικισμός ήταν γνωστός παλιά ως Σπάντσεβο και μετέπειτα ως Καραθοδωραί(έ)ικα από την πολυπληθέστερη οικογένεια που τον κατοίκησε και ήταν σαρακατσάνικης καταγωγής. Παράλληλα κατοίκησαν και άλλες οικογένειες προερχόμενες από περιοχές, όπως η Θεσσαλία και η Δυτική Μακεδονία.΄Ηταν κτηνοτρόφοι και στη συνέχεια αγρότες. Κοντά στον οικισμό βρίσκεται η έπαυλη της οικογένειας Καραθόδωροι, σήμερα εγκαταλελειμμένη, και το Διασυμμαχικό Μνημείο του Α΄ Παγκοσμίου που στήθηκε μετά την παραχώρηση της αναγκαίας έκτασης από την ίδια οικογένεια. Το Σπάντσεβο (Σπάντσι) μετά την απελευθέρωση ανήκε στην κοινότητα Ματσικόβου (μετέπειτα Ευζώνων). Αποσπάστηκε το 1920 και προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Καρασουλίου (μετέπειτα Πολυκάστρου), ΒΔ 9 – 3 – 1920, ΦΕΚ 65 / 1920, τ. Α΄.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Λιμνότοπος (ο): Πάνω στην παλιά εθνική οδό Θεσσαλονίκης – Ευζώνων, νότια του Πολυκάστρου, βρίσκεται το χωριό, το οποίο υπήρχε από παλιά με το όνομα Βάρδενο. Η λέξη ετυμολογείται από τη γνωστή ονομασία του Αξιού, Βαρδάρης. Η ευρύτερη περιοχή του κατοικούνταν από τα προϊστορικά χρόνια και κατά καιρούς η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως πολλά και αξιόλογα ευρήματα τα οποία κοσμούν τις προθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Στα νεότερα χρόνια, τη δεκαετία του 1930, το Βάρδενο υποδέχθηκε τους νέους κατοίκους του από την Καβάλα. Επρόκειτο για καπνεργάτες οι οποίοι κατά την οικονομική κρίση της περιόδου εκείνης διεκδίκησαν τα δικαιώματά τους. Ήρθαν αντιμέτωποι με την επικρατούσα τότε κατάσταση. Τελικά δέχθηκαν να γίνουν αγρότες και εγκαταστάθηκαν στην αποξηραμένη λίμνη Αρτζάν – Αματόβου. Επακόλουθο ήταν να δημιουργηθούν νέοι οικισμοί (Ν. Καβάλα, Χρυσόκαμπος, Σιταριά, Λιμνότοπος) έχοντας αρχικά το όνομα Ν. Καβάλα και τον αριθμό των οικογενειών που εγκαταστάθηκαν σε αυτά (70, 35, 62, 33). Όλα οικοδομήθηκαν με ρυμοτομικά σχέδια. Συγκρότησαν ίδια Κοινότητα με έδρα τον Λιμνότοπο μέχρι την κατάργη-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Μεταμόρφωση, ο ομώνυμος ναός και το Μνημείο Πεσόντων.

217

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ σή της και τη συνένωσή της με το Πολυκάστρο και τη δημιουργία του ομώνυμου δήμου. Οι κάτοικοι του Λιμνοτόπου και των άλλων χωριών που προαναφέρθηκαν είναι Πόντιοι, Θρακιώτες, Μικρασιάτες, οι οποίοι μέσα σε λίγα χρόνια μετοίκησαν δύο φορές, αναζητώντας καλύτερη τύχη. Αξιοποίησαν τους αγροτικούς κλήρους που τους παραχωρήθηκαν και συνέβαλαν στην αγροτική παραγωγή και την οικονομική ανάπτυξη του τόπου.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Λιμνοτόπου, ΒΔ 15 – 4 – 1958, ΦΕΚ 63 / 1958, τ. Α΄. Προήλθε από τις Κοινότητες Βαφειοχωρίου και Πολυκάστρου.  Έδρα: Λιμνότοπος, ο.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Σιταριά, Χρυσόκαμπος, Λιμνότοπος.  Προσαρτήσεις: Ο συνοικισμός «Νέα Καβάλα, η» αποσπάσθηκε από την Κοινότητα Πολυκάστρου ΒΔ 394 / 3 – 6 – 1961, ΦΕΚ 99 / 1961, τ. Α΄.  Δήμος Πολυκάστρου 1986, Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Μεταμόρφωση (η): Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν μικρός οικισμός με το όνομα Τσιδεμλή. Προφανώς η γεωργική του έκταση ανήκε σε μπέη. Έτσι πορεύτηκε μέχρι τα χρόνια της Μικρασιατικής Καταστροφής, οπότε ξεριζωμένοι Έλληνες από τον Καύκασο, μετά τη στάθμευσή τους στην Καλαμαριά, βρήκαν στον τόπο αυτό μόνιμη εγκατάσταση. Ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ο συνοικισμός «Τσιδεμλή» Κοινότητας Ματσικόβου (Ευζώνων) μετονομάσθηκε «Μεταμόρφωσις, η», Δ 31 – 8 – 1926, ΦΕΚ 346 / 1926, τ. Α΄. Με το ίδιο ΦΕΚ η Κοινότητα Ματσικόβου μετονομάστηκε σε Ευζώνων.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Μικρό Δάσος (το): Βρίσκεται πάνω στην παλιά εθνική οδό Πολυκάστρου – Ευζώνων και σε υψόμετρο 150μ. Ήταν παλιό τουρκικό κτήμα με κολίγους κατοίκους. Ήταν, όπως και άλλοι οικισμοί, επίκεντρο πολεμικών γεγονότων τις περιόδους των Βαλκανικών Πολέμων και του Α΄ Παγκοσμίου. Το παλιό του όνομα ήταν Σμολ (αποδίδεται στους Άγγλους στρατιώτες του Α΄ Παγκοσμίου), ενώ η σύγχρονη ονομασία του οφείλεται στο παρακείμενο μικρό δάσος. Οι σημερινοί κάτ οικοι με προέλευση από τον Καύκασο και Σαρακατσάνοι οργάνωσαν την τοπική κοινωνία σε όλους τους τομείς και είναι αγρότες και κτηνοτρόφοι. 218

Ο συνοικισμός «Σμόλη» της Κοινότητας Ματσικόβου (Ευζώνων) μετονομάστηκε σε «Μικρό Δάσος, το», Δ 20 – 8 – 1927, ΦΕΚ 179 / 1927, τ. Α.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Νέα Καβάλα (η): Είναι το χωριό που θυμίζει την Καβάλα, τόπο προέλευσης των κατοίκων του ίδιου αλλά και των άλλων παρακείμενων για τα οποία ήδη κάναμε λόγο. Παλιότερα έφερε την ονομασία του από τον αριθμό των οικογενειών που εγκαταστάθηκαν σε αυτό (70). Βρίσκεται δίπλα στην επαρχιακή οδό Πολυκάστρου – Κιλκίς. Την περίοδο της Κατοχής γερμανικά στρατεύματα δημιούργησαν στρατιωτικό αεροδρόμιο που το αξιοποίησαν για τις πολεμικές τους δραστηριότητες. Εγκαταλείποντας τον τόπο το 1944 το ανατίναξαν, όπως και μερικά από τα σπίτια του χωριού. Σήμερα η υπάρχουσα υποδομή με τις βελτιώσεις που έγιναν αξιοποιήθηκε από την Αερολέσχη Πολυκάστρου. Έγινε τόπος εναέριου αθλητισμού. Στον ίδιο χώρο από τα μέσα της δεκαετίας του 2010 είναι εγκατεστημένος καταυλισμός προσφύγων. Υπαγόταν στην Κοινότητα Δραγουμιρίου – Βαφειοχωρίου 1922 – 1958, Λιμνοτόπου 1958 – 1986, Δήμο Πολυκάστρου 1986 – 2010, Δήμο Παιονίας 2011. Νέο Συράκο (το): Ο οικισμός δημιουργήθηκε στη θέση Αδά Τεπέ από νομάδες Σαρακατσάνους το 1922. Οι κάτοικοί του προέρχονταν από το Συρράκο της Ηπείρου γι’ αυτό και πήρε την ονομασία Νέο Συράκο. Είχαν ιδιωτικό σχολείο στο οποίο δίδαξε ο Μενέλαος Λουντέμης. Ο συνοικισμός «Αδά Τεπέ» της Κοινότητας Βαρδαρόφτσας (Αξιοχωρίου) μετονομάσθηκε «Νέον Συράκον», Δ 27 – 11 – 1932, ΦΕΚ 421 / 1932, τ. Α΄.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Ξηρόλακκος (ο): Η παλιά του ονομασία ήταν Μπεϊλερλί και κατοικούνταν από οικογένειες Μουσουλμάνων. Ο οικισμός υπαγόταν στην Κοινότητα Δραγουμιρίου (μετέπειτα Βαφειοχωρίου), ΦΕΚ 48Α – 05 / 03 / 1919. Από 20 – 8 – 1927, ΦΕΚ 179 / 1927, τ. Α΄, μετονομάστηκε σε Ξηρόλακκος.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Πευκόδασος (το): Βόρεια του Πολυκάστρου και κοντά στην παλιά οδό Πολυκάστρου – Ευζώνων είναι το χωριό που ονομαζόταν Ορεβίτσα. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας είχε Μουσουλμάνους, ενώ μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο από τον Πόντο και τον Καύκασο. Είναι κτισμένο αμφιθεατρικά στην πλαγιά δεντροφυτεμένου λόφου. Οι κάτοικοι είναι γεωργοί και κτηνοτρόφοι. Μεταπολεμικά πολλοί μετανάστευσαν στη Δυτική Ευρώπη και μετά από παρέλευση τριών και πλέον δεκαετιών αρκετοί παλιννόστησαν. Ο συνοικισμός «Ορεβίτσα» Κοινότητας Ματσικόβου (Ευζώνων) προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Καρασουλίου (Πολυκάστρου), ΒΔ 9 – 3 – 1920, ΦΕΚ 65 / 1920, τ. Α΄.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Πλατανιά (η): Είναι ανατολικά της εθνικής οδού Θεσσαλονίκης – Ευζώνων, στο κέντρο πεδινής έκτασης και σε υψόμετρο 100μ. Πρόκειται για παλιό χωριό, στο οποίο κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, ιδιαίτερα το 1913, δόθηκαν μεγάλες μάχες μεταξύ των ελληνικών και βουλγαρικών δυνάμεων. Ονομαζόταν Μπαγιάλτζα. Συνέχισε την πορεία του και στους Βλάχους και Σαρακατσάνους κατοίκους του προστέθηκαν Πόντιοι από την περιοχή του Καυκάσου. Ονομάστηκε Πλατανιά από παρακείμενο δάσος πλάτανων. Η γεωργία και η κτηνοτροφία είναι οι κύριες ασχολίες των κατοίκων. Ο συνοικισμός «Μπαγιάλτζα»» της Κοινότητας Ματσικόβου (Ευζώνων) μετονομάσθηκε σε «Πλατανιά, η», Δ 12 – 3 – 1928, ΦΕΚ 81 / 1928, τ. Α΄.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011. Ποντοηράκλεια (η): Είναι μετά την Πλατανιά και ανατολικά των Ευζώνων. Ήταν μουσουλμανικός οικισμός με το όνομα Ερεσελί. Μετά τις ταραγμένες δεκαετίες του 1910 και 1920, τους πολέμους των χρόνων εκείνων και τις ανταλλαγές πληθυσμών δημιουργήθηκε ο νέος οικισμός. Το 1932 εγκαταστάθηκαν κάτοικοι προερχόμενοι από την περιοχή της Ηράκλειας του Πόντου. Μετά τον ξεριζωμό τους εγκαταστάθηκαν στο Βασιλίτσι της Μεσσηνίας, γι’ αυτό και ονόμασαν τη νέα τους πατρίδα Βασιλίτσα. Το όνομα αυτό άλλαξε το 1956 με απόφαση του Υπουργείου Εσωτερικών και δόθηκε το όνομα Ποντοηράκλεια σε ανάμνηση της πατρίδας τους στον Πόντο. Το χωριό βρίσκεται κοντά στην αποξηραμένη λίμνη Αρτζάν, έκταση της οποίας αξιοποίησαν, όπως και εκείνη που βρίσκεται γύρω από αυτό. Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ο συνοικισμός «Ερεσελίον» Κοινότητας Ματσικόβου (Ευζώνων) μετονομάστηκε Ποντοηράκλεια, ΒΔ 4 – 2 – 1964, ΦΕΚ 25 / 1964, τ. Α΄.  Δήμος Πολυκάστρου 1999, Δήμος Παιονίας 2011.

Άποψη από την πλατεία της Πλατανιάς.

219

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

220

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Πευκόδασος

221

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Σιταριά (η): Από τα νεότερα χωριά και από τις γνωστές παλιά «Καβάλες». Καταμεσής του κάμπου, βρίσκεται λίγο ανατολικότερα του Λιμνοτόπου, την παλιά κοινοτική του έδρα. Από Νέα Καβάλα 62 μετονομάστηκε το 1938 σε Σιταριά λόγω της πλούσιας παραγωγής σίτου. Στη συνέχεια οι κάτοικοί της ασχολήθηκαν και με άλλες καλλιέργειες πάντα με ιδιαίτερο μεράκι και έντονη προσωπική εργασία και κόπο. Είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή η ρυμοτομία του οικισμού. Αρχικά Νέα Καβάλα 62, Σιταριά 1940, Κοινότητα Βαφειοχωρίου 1940 – 1958, Κοινότητα Λιμνοτόπου 1958 – 1986.  Δήμος Πολυκάστρου 1986 – 2010, Δήμος Παιονίας 2011. Χρυσόκαμπος (ο): Από τα νεότερα χωριά της περιοχής, κτίστηκε με πρωτότυπο τρόπο το 1934 υποδεχόμενο καπνεργάτες από την πόλη της Καβάλας. Αρχικά ονομαζόταν Νέα Καβάλα 35 από τις οικογένειες που εγκαταστάθηκαν. Κτίστηκε κατά τα πρότυπα των ιταλικών αγροικιών γι’ αυτό είχε και το όνομα Αγροικίες. Μέσα σε μια αξιόλογη αγροτική έκταση υπήρχε και ένα σπίτι, όπου διέμενε η αγροτική οικογένεια και είχε γύρω τους αγρούς της. Το χωριό είναι στην καρδιά της παλιάς λίμνης Αρτζάν και από κοντά του περνά αποστραγγιστικό κανάλι. Η θέση ήταν και είναι προνομιούχα για την παραγωγή και την ποσότητα αξιόλογων αγροτικών προϊόντων. Νέα Καβάλα 35, Χρυσόκαμπος 1940, Κοινότητα Δραγουμιρίου – Βαφιοχωρίου 1922 – 1958, Λιμνοτόπου 1958 – 1986.  Δήμος Πολυκάστρου 1986 – 2010, Δήμος Παιονίας 2011.

 Οικισμοί της πρώην επαρχίας Κιλκίς Ακρίτας: Ο Ακρίτας μέχρι και τη δεκαετία του 1980 ανήκε στην επαρχία Παιονίας.  Αρχική αναγνώριση: Κοινότητα Κράσταλης, ΒΔ 28 – 2 – 1919, ΦΕΚ 48 / 1919, τ. Α΄.  Έδρα: Ακρίτας, ο.  Αρχικοί συνοικισμοί της Κοινότητας: Κράσταλη, Δεβλατζή, Μπουγιουκλή, Τσεπελή, Ασά Μαχαλά, Γιοκτσελή, Βλαδάγια.  Μετονομασίες: Ο συνοικισμός και η Κοινότητα μετονομάσθηκαν σε συνοικισμό και Κοινότητα Κορώνας, Δ 31 – 8 – 1926, ΦΕΚ 346 / 1926, τ. Α΄. Μεταφέρθηκε η έδρα της Κοινότητας στον συνοικισμό «Βλαδάγια» 222

και η Κοινότητα μετονομάσθηκε σε Κοινότητα «Βλαδάγιας», Δ 16 – 6 – 1926, ΦΕΚ 217 / 1926, τ. Α΄. Ο συνοικισμός και η Κοινότητα «Βλαδάγιας» μετονομάσθηκε σε συνοικισμό και Κοινότητα «Ακρίτα», ΑΥ Εσωτερικών 60911 / 11 – 11 – 1926, ΦΕΚ 88 / 1926, τ. Β΄. Το 1999 υπήχθη στον Δήμο Δοϊράνης και στη συνέχεια το 2010 στον Δήμο Κιλκίς. Ο Ακρίτας μέχρι και τη δεκαετία του 1980 ανήκε στην επαρχία Παιονίας. Ο συνοικισμός «Καλύβια Γιαννελλαίων» μετονομάσθηκε «Ειρηνικόν», ΒΔ 4 – 2 – 1954, ΦΕΚ 25 / 1954, τ. Α΄.

Απογραφές περιόδου 1870 – 1912 Από το 1870 ως και την απελευθέρωση το 1912 έχουμε πληροφορίες για την πληθυσμιακή σύνθεση οικισμών, από τις οποίες οι βασικότερες είναι δύο: Η έκθεση Δ. Πλαταρίδη του 1872 και η οθωμανική απογραφή του 1904. α. Ο δάσκαλος Δ. Πλαταρίδης σε έκθεσή του (1872) προς τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Βοδενών (Έδεσσας) παραθέτει πληθυσμιακά στοιχεία για τη Γουμένισσα και τα χωριά της. Αργότερα, το 1886, ο Ν. Σχινάς, συνταγματάρχης, στις οδοιπορικές του σημειώσεις αναφέρει επίσης στοιχεία. Σύμφωνα με την έκθεση Πλαταρίδη, όσον αφορά στους κατοίκους έχουμε τα εξής:  Γουμένισσα (Γκουμέντσα): 500 χριστιανικές οικογένειες.  Κάρπη (Τσερναρέκα): 50 χριστιανικές οικογένειες.  Καστανερή (Μπαροβίτσα): 90 χριστιανικές οικογένειες.  Γρίβα (Κρίβα): 170 χριστιανικές οικογένειες.  Πεντάλοφο (Πέτγκις): 38 χριστιανικές οικογένειες.  Δασερό (Ρουμάνοβο)15: Έξι χριστιανικές οικογένειες.  Άνυδρο (Τσιγάροβο): 35 χριστιανικές οικογένειες.  Ασβεσταριό (Ραδομύρ): 35 χριστιανικές οικογένειες.  Γερακώνα (Γερακάρτσι): 40 χριστιανικές οικογένειες.  Φιλυριά (Λιμπάχοβον): 20 χριστιανικές οικογένειες.  Αγροσυκιά (Γρούμπουφτσι)16: 70 χριστιανικές οικογένειες.  Τούμπα: 35 χριστιανικές οικογένειες.  Ρύζια (Ουριζάρτσι): 20 χριστιανικές οικογένειες.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο  Καμποχώρι (Βαλγκάτσι): Χριστιανοί κάτοικοι.  Εύρωπος (Ασικλάρι): 200 οικογένειες Οθωμανών.  Βαλτοτόπι (Μπαμπάκιοϊ): 35 χριστιανικές οικογένειες.  Στάθης (Τουσίλοβο): 20 χριστιανικές οικογένειες.  Γοργόπη: 110 χριστιανικές οικογένειες.  Αξιούπολη (Μποέμιτσα): 90 χριστιανικές οικογένειες και 30 οθωμανικές. Σε σχέση με τον σημερινό (2021) Δήμο Παιονίας δεν υπάρχουν στοιχεία: 1. Για τον Άγιο Πέτρο (Πέτροβο), αν και ανήκε στην επαρχία (ναχτιέ) Γουμενίτσης. 2. Για τα χωριά του τ. Δήμου Αξιούπολης: Πηγή (Ίσβορο), Πύλη (Δρέβενο), Φανός (Μαγιαδάγ), Πλάγια (Καρασινάν), Δογάνης (Σλώπνιτσα), Ειδομένη (Σέχοβο), Χαμηλό (Αλτσάκ), Κούπα και Σκρα (Λιούμνιτσα) του τότε καζά Γευγελής αλλά στην ίδια Μητροπολιτική περιφέρεια με την επαρχία Γουμενίτσης, δηλαδή σε εκείνη των Βοδενών (Έδεσσας). 3. Για τα Μικρά και τα Μεγάλα Λιβάδια που επίσης υπάγονταν στον Καζά Γευγελής. 4. Για τους οικισμούς του τ. Δήμου Πολυκάστρου. β. Το 1904 με διαταγή του σουλτάνου Χιλμή Πασά πραγματοποιήθηκε επίσημη απογραφή του πληθυσμού της Μακεδονίας υπό την εποπτεία των Ευρωπαίων οργανωτών της χωροφυλακής. Ακολούθησε και άλλη το 1905 και αυτή κατά τους μελετητές περιέχει διφορούμενα στοιχεία. Είναι επόμενο, διότι και οι δύο απογραφές διενεργήθηκαν την περίοδο κορύφωσης του Μακεδονικού Αγώνα. Υπήρχαν κάτοικοι οικισμών που για διάφορους λόγους, οι οποίοι ήδη διαφαίνονται από όσα ιστορήθηκαν στο σχετικό κεφάλαιο, διαφοροποιούσαν τη στάση τους υπό τις δύσκολες τότε συνθήκες επιβίωσης. Η οθωμανική απογραφή του 1904 χώριζε τους χριστιανούς σε ορθοδόξους Έλληνες, ορθοδόξους τρομοκρατούμενους από Βούλγαρους, βουλγαρίζοντες σχισματικούς, ελληνόβλαχους ορθοδόξους, ρουμανιστές, σερβίζοντες και μια περίπτωση με ουνίτες. Εκτός αυτών απαριθμεί κατά οικισμό και τους μουσουλμάνους υπηκόους. Τότε οι οικισμοί του Δήμου Παιονίας ανήκαν στους Καζάδες (νομούς) Γιαννιτσών, Γευγελής και Αβρέτ Χισάρ (Γυναικοκάστρου – Κιλκίς). Για την περίοδο 1900 – 1912 για οικισμούς και κατοίκους έγραψαν από την πλευρά των Ελλήνων οι

Μολοσσός, Καλοστύπης, Χαλκιόπουλος, Αρβανίτης και από την πλευρά των Βουλγάρων και άλλων οι Βέρκοβιτς, Κάνσωφ, Μπογίρεβο, Μπράνκωφ. Είναι ενδιαφέρουσες οι πληροφορίες αλλά σε πολλές περιπτώσεις ενυπάρχει το υποκειμενικό στοιχείο. Παρακάτω παραθέτουμε στοιχεία από την επίσημη τουρκική απογραφή του 1904, αν και για την εγκυρότητά της επίσης διατυπώθηκαν αμφισβητήσεις. Αναγράφουμε τον αριθμό των κατοίκων κάθε οικισμού, χριστιανών και μουσουλμάνων, χωρίς τις επί μέρους αναλύσεις που περιέχει η απογραφή, όπως προαναφέρθηκε. Εξάλλου στο παρόν κεφάλαιο αναφερόμαστε στον πληθυσμό. Οικισμοί Καζά Γιαννιτσών: Γουμέντσα (Γουμένισσα) 2800 χριστιανοί, Γερακάρτσι (Γερακώνα) 209 χριστιανοί, Ισικλάρ (Ευρωπός) 1200 μουσουλμάνοι, Κρίβα (Γρίβα) 910 χριστιανοί, Λιμπάχοβο (Φιλυριά) 120 χριστιανοί, Μπαροβίτσα (Καστανερή) 840 χριστιανοί, Μπαμπάκιοϊ (Μεσιά) 125 χριστιανοί, Οριζάρτσι (Ρύζια) 360 χριστιανοί, Πέτγας (Πεντάλοφο) 300 χριστιανοί, Πέτροβο (Άγιος Πέτρος) 850 χριστιανοί, Ράμνα (Ομαλό) 118 χριστιανοί, Τούμπα 670 χριστιανοί, Τοσίλοβο (Στάθης) 195 χριστιανοί, Τσέρνα Ρέκα (Κάρπη) 623 χριστιανοί. Οικισμοί Καζά Γευγελής: Αλτσάκ (Χαμηλό) 1.244 μουσουλμάνοι, Αλτσάκ Καλύβες (Άνω Χαμηλό) 11 μουσουλμάνοι, Αρζιάν (Κάστρο) 15 χριστιανοί, Γοργόπ (Γοργόπη) 583 χριστιανοί, Δάμποβο (Βαλτοτόπι) 186 χριστιανοί, Δρέβενο (Πύλη) 76 χριστιανοί, Ίσβορ (Πηγή) 93 χριστιανοί, Καρασινάν (Πλάγια) 1745 μουσουλμάνοι, Καρασούλι (Πολύκαστρο) 286 χριστιανοί και 245 μουσουλμάνοι, Κούπα 586 χριστιανοί, Λιβάδια 3.377 χριστιανοί, Λούμνιτσα (Σκρα) 1.468 χριστιανοί, Μαγιαδάγ (Φανός) 3.440 μουσουλμάνοι, Ματσίκοβο (Εύζωνοι) 700 χριστιανοί, Μποέμιτσα (Αξιούπολη) 553 χριστιανοί και 560 μουσουλμάνοι, Ορέβιτσα (Πευκόδασος) 138 χριστιανοί, Σέχοβο (Ειδομένη) 711 χριστιανοί, Σλόπνιτσα (Δογάνης) 418 χριστιανοί, Σπαντς (Λατομείο) 31 χριστιανοί, Τσιδεμλή (Μεταμόρφωση) 171 μουσουλμάνοι. Οικισμοί καζά Αβρέτ Χισάρ (Γυναικοκάστρου Κιλκίς): Αμάτοβο (Άσπρος) 280 χριστιανοί, Βαρδαρόφτσα (Αξιοχώρι) 360 χριστιανοί, Δραγομίρτσι (Βαφειοχώρι) 438 χριστιανοί, Καζάνοβα (Κοτύλη) 162 χριστιανοί. 223

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΑΠΟΓΡΑΦΈΣ ΠΕΡΙΌΔΟΥ 1913 – 2021 ΚΑΤΑΜΕΤΡΗΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ – 1913 Οικισμοί των Υποδιοικήσεων Γουμενίτσης και Κιλκίς που από το 2011 υπάγονται στον Δήμο Παιονίας Οικισμοί Υποδιοίκησης17 Γιαννιτσών

Νεότερη Ονομασία18

Ασικλάρ Ευρωπός Βαλγκάτς Καμποχώρι Γερακάρτσι (Δουγαντζή) Γερακώνα Γοργόπ Γοργόπη Γουμέντζα Γουμένισσα Δάμποβο (Ντάμποβο) Βαλτοτόπι Κοσίνοβο (Ικεζλέρ) Πολύπετρο Κρίβα Γρίβα Λιμπάχοβο Φιλυριά Μπαμπάκιοϊ Μεσιά Μπαροβίτσα Καστανερή Μποέμιτσα Αξιούπολη Ουριζάρτσι (Τσερτίκ) Ρύζια Πέτγας Πεντάλοφο Πέτροβον Άγιος Πέτρος Ράμνα Ομαλό Τούμπα Τούμπα Τουσίλοβον Στάθης Τσέρνα Ρέκα Κάρπη

224

Οικισμοί Υποδιοίκησης Έδεσσας 830 142 256 677 3.415 171 234 1.049 144 407 896 1.516 460 331 787 167 516 354 812

Ίσβορο Κούπα Μεγάλα Λειβάδια Λούμνιτσα

Πηγή Κούπα Μ. Λιβάδια Σκρα

– 686 3823 1405

Οικισμοί Υποδιοίκησης Κιλκίς Αμάτοβον Αρζιάν Βαρδαρόφτσα Βάρδινο Δραγομήρ Ερεσελή Καζάνοβον Καρασούλι Κράσταλη Ματσίκοβο Μπαγιάλτζα Ορέβιτσα Σμολ Τσιδεμλή

Άσπρος – Αξιοχώρι Λιμνότοπος Βαφιοχώρι Ποντοηράκλεια Κοτύλι Πολύκαστρο Κορώνα Εύζωνοι Πλατανιά Πευκόδασος Μικρόδασος Μεταμόρφωση

154 – 139 54 129 175 – 458 386 511 34 502 21 158

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ΑΠΟΓΡΑΦΗ 14ης ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1920 (ΦΕΚ 244 / 27 – 12 – 1921 και 248 / 2 – 9 – 1923) (Οικισμοί των Υποδιοικήσεων Γουμενίτσης και Κιλκίς που από το 2011 υπάγονται στον Δήμο Παιονίας) ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΓΟΥΜΕΝΙΤΣΗΣ Η απογραφή αυτή πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 1920, αφού προηγουμένως είχε αναβληθεί τρεις φορές το 1915, το 1918 και το 1919. Στο ελεύθερο ελληνικό κράτος η προηγούμενη απογραφή είχε πραγματοποιηθεί το 1907 και το 1913. Όπως προαναφέρθηκε, έγινε απαρίθμηση των κατοίκων των απελευθερωμένων περιοχών μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους19. Οι οικισμοί το 1920 είχαν τα παλιά τους ονόματα και η επαρχία της Γουμένισσας ήταν Υποδιοίκηση με έδρα την ομώνυμη κωμόπολη. Σε παρένθεση τα νεότερα ονόματα. ΑΣΙΚΛΑΡ (Ευρωπός) Ασικλάρ

896

ΓΟΥΜΕΝΙΤΣΗΣ Γουμένιτσα Γερακάρτσι (Γερακώνα) Λιμπάχοβον (Φιλιριά) Σ. Σταθμός Γουμενίτσης Τοσίλοβον (Στάθης) ΣΥΝΟΛΟΝ

– 2859 244 111 45 346 3608

ΚΟΥΠΑΣ Κούπα

402

ΚΡΙΒΑΣ Κρίβα (Γρίβα)

– 847

ΛΕΙΒΑΔΙΩΝ Μεγάλα Λειβάδια Μικρά Λειβάδια ΣΥΝΟΛΟΝ

Πέτγα 215 – 215

ΛΟΥΜΝΙΤΣΗΣ Λούμνιτσα (Σκρα) Μαγιαδάγ (Φανός) Δρέβενον (Πύλη) Ίσβορ (Πηγή) Καρασινάντσι (Πλάγια) ΣΥΝΟΛΟΝ

854 1789 71 244 89 2998

ΜΠΑΡΟΒΙΤΣΗΣ Μπαροβίτσα (Καστανερή)

714

ΜΠΟΕΜΙΤΣΗΣ Μποέμιτσα (Αξιούπολη) Γοργόπ (Γοργόπη) Σ. Σταθμός Μποεμίτσης

– 1595 637 5

ΟΥΡΙΖΑΡΤΣΗ Ουριζάρτση (Ρίζια) Βαλκάτς (Καμποχώρι) Δάμποβον (Βαλτοτόπι) Τούμπα Τούμπα ΣΥΝΟΛΟΝ

303 163 153 505 1216

ΠΕΤΓΑΣ Πέτγα (Πεντάλοφο) Ορμάνοβον (Δροσερό) Ράμνα (Ομαλό) Τσιγάριβον (Άνυδρο) ΣΥΝΟΛΟΝ

– 302 76 136 83 617

ΠΕΤΡΟΒΟΥ (Α. Πέτρου) Πέτροβον Κοσίνοβον (Πολύπετρο) Μπαμπά – Κιοϊ (Μεσιά) ΣΥΝΟΛΟΝ

709 206 387 1301

ΣΕΧΟΒΟΥ Σέχοβον (Ειδομένη) Αλτσάκ (Χαμηλό) Σλόπνιτσα (Δογάνης) ΣΥΝΟΛΟΝ

– 235 144 110 489

ΤΣΕΡΝΑ ΡΕΚΑ Τσέρνα Ρέκα (Κάρπη)

696 ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ 14 ΟΙΚΙΣΜΟΙ 34

ΣΥΝΟΛΟΝ ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΓΟΥΜΕΝΙΤΣΗΣ

17088 225

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΙΛΚΙΣ (ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ) ΒΑΡΔΑΡΟΦΤΣΗΣ (Αξιοχωρίου) Βαρδαρόφτσα (Αξιοχώρι) Αμάτοβον (Άσπρος) Σαρή – Παζάρ (Ανθόφυτο) ΣΥΝΟΛΟΝ

76 82 118 276

ΔΡΑΓΟΜΙΡΙΟΥ (Βαφειοχωρίου) Δραγομίρ (Βαφειοχώρι) Γκαβαλιάνοι (Βαλτούδι) Καζάνοβον (Κοτύλι) Κερέτσι (Χωρύγι) Κοτζά Ομερλή (Χερσοτόπι) Μπεϊρερλή (Ξερόλακκος) ΣΥΝΟΛΟΝ

224 25 5 68 137 59 842

ΜΑΤΣΙΚΟΒΟΥ (Ευζώνων) Ματσίκοβον (Εύζωνοι) Δαουτλή (–) Ερεσελή (Ποντοηράκλεια) Μπαγιάλτζα (Πλατανιά) Σμολ (Μικρό Δάσος) Τσιδεμλή (Μεταμόρφωση) ΣΥΝΟΛΟΝ

– 313 44 57 67 181 35 697

ΚΑΡΑΣΟΥΛΙΟΥ (Πολυκάστρου) Καρασούλι (Πολύκαστρο) Βάρδενον (Λιμνότοπος) Ορέβιτσα (Πευκόδασος) Σπάντσοβο (Λατομείο – Λατόμι) ΣΥΝΟΛΟΝ

322 79 45 69 515

ΣΥΝΟΛΟΝ ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟΝ

1212 1742

ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 16Η ΜΑΪΟΥ 1928 (ΦΕΚ 246 / 224 – 11 – 1928 και 296 / 20 – 12 – 1928) Η απογραφή του έτους 1928 είναι σημαντικότατη, διότι δεν είχαμε απλή καταγραφή των κατοίκων του ελληνικού κράτους, όπως διαμορφώθηκε μετά τα ταραγμένα χρόνια που προηγήθηκαν, αλλά αποτέλεσε και έναν απολογισμό του έμψυχου ελληνικού δυναμικού που συγκεντρώθηκε στη μητέρα πατρίδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Την περίοδο μεταξύ των ετών 1928 – 1935 πραγματοποιήθηκαν στη χώρα διοικητικές μεταβολές: οριοθέτηση Νομών, καθορισμός επαρχιών, μετονομασίες χωριών και κωμοπόλεων σε πολλές περιπτώσεις με ονόματα αρχαιοελληνικά ή σχετικά με την ιστορία και την παράδοση του τόπου. Με τον Νόμο 6311 / 8 – 10 – 1934 οι υποδιοικήσεις Κιλκίς και Γουμενίτσης αποσπάστηκαν από τη Διοίκηση Θεσσαλονίκης, όπως και άλλες περιοχές, και οι δύο αυτές επαρχίες αποτέλεσαν τον Ν. Κιλκίς. Στην επαρχία Γουμενίτσης δόθηκε το όνομα ΠΑΙΟΝΙΑ σε 226

ανάμνηση της αρχαίας Παιονικής χώρας και των κατοίκων της. Στον Ν. Κιλκίς συμπεριλήφθηκαν όλοι οι οικισμοί τους οποίους συναντήσαμε στις προηγούμενες απογραφές εκτός από την Κοινότητα Λιβαδίων και τα χωριά Σκρα, Κούπα της Κοινότητας Φανού που συμπεριλήφθηκαν στην επαρχία Αλμωπίας του Ν. Πέλλας. Θα επανέλθουν στην επαρχία Παιονίας το 1942. Τα αποτελέσματα της απογραφής του 1928 δημοσιεύθηκαν στα ΦΕΚ 246 / 224 – 11 – 1928 και 296 / 20 – 12 – 1928, όπου φαίνεται ο αριθμός του νόμιμου και πραγματικού πληθυσμού. Οι πίνακες των αποτελεσμάτων εκδόθηκαν από τη Γενική Στατιστική Υπηρεσία δύο φορές. Η δεύτερη έκδοση, εκείνη του 1935, περιείχε όλες τις διοικητικές μεταβολές που πραγματοποιήθηκαν μέχρι και το 1934 και παρατίθεται στη συνέχεια. Στη δεύτερη στήλη ο αριθμός των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στους οικισμούς της επαρχίας Παιονίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ΕΠΑΡΧΙΑ ΠΑΙΟΝΙΑΣ α/α ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ 1. ΑΓΙΟΥ ΠΕΤΡΟΥ 1. Άγιος Πέτρος 1097 422 2. Μεσιά 406 343 3. Πολύπετρον 393 18 ΣΥΝΟΛΟΝ 1896 783 2. ΑΞΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 1. Αξιούπολις 1945 2. Πηγή 226 ΣΥΝΟΛΟΝ 2171 α/α ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ 3. ΓΟΡΓΩΠΗΣ20 1. Γοργώπη 2. Καμποχώριο 3. Στάθης ΣΥΝΟΛΟΝ 4. ΓΟΥΜΕΝΙΤΣΗΣ 1. Γουμένισσα 2. Γερακώνας 3. Φιλυριά ΣΥΝΟΛΟΝ

901 180 –

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ 778 435 304 1522

533 221 113

4433 149 255 1847

1676 192 234

5. ΓΡΙΒΑ 1. Γρίβας

877

6. ΕΙΔΟΜΕΝΗΣ 1. Ειδομένη 2. Δογάνης 3. Χαμηλόν ΣΥΝΟΛΟΝ

532 180 219 931

173 113 125

α/α ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

7. ΕΥΡΩΠΟΥ 1. Ευρωπός

1338

1393

8. ΚΑΡΠΗΣ 1. Κάρπης

846

–

9. ΚΑΣΤΑΝΕΡΗΣ 1. Καστανερής

680

–

10. ΛΕΙΒΑΔΙΩΝ21 1. Μεγάλα Λειβάδια

303

–

11. ΠΕΝΤΑΛΟΦΟΥ 1. Πεντάλοφος 2. Άνυδρο 3. Δασερόν 4. Ομαλόν ΣΥΝΟΛΟΝ

266 55 89 145 555

104 – 72 44

12. ΠΛΑΓΙΩΝ 1. Πλάγια 684 2. Πύλη 143 ΣΥΝΟΛΟΝ 827 13. ΡΙΖΙΩΝ 1. Ρίζια 658 2. Βαλτοτόπι 373 3. Τούμπα 597 ΣΥΝΟΛΟΝ 1628 14. ΦΑΝΟΥ 1. Φανός 533 2. Κούπα 445 3. Σκρα 647 ΣΥΝΟΛΟΝ 1625

779 104

434 318 599

582 – – 227

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΚΙΛΚΙΣ (ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ) α/α ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ 1. ΑΞΙΟΧΩΡΙΟΥ 1. Αξιοχώριον 565 451 2. Ανθόφυτον 505 417 3. Άσπρος 872 621 4. Συνοικία Εργατών Εταιρείας Φουντέσιον22 438 – ΣΥΝΟΛΟΝ 2. ΒΑΦΙΟΧΩΡΙΟΥ 1. Βαφιοχώριον 596 2. Βαλτούδιον 59 3. Κοτύλη 42 4. Ξερόλακκος 101 5. Χερσοτόπι 56 6. Χορήγι 540 ΣΥΝΟΛΟΝ

478 – – – – 453

3. ΕΥΖΩΝΩΝ 1. Εύζωνοι 711 2. Ερεσελή 363 3. Πλατάνι 282 4. Μικρό Δάσος 395 5. Μεταμόρφωσις 551 ΣΥΝΟΛΟΝ

385 – 243 360 416

4. ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ 1. Πολύκαστρον 1880 2. Λατόμι 63 3. Λιμνότοπος 348 4. Πευκόδασος 354 ΣΥΝΟΛΟΝ

1363 – – 352

5. ΚΟΡΩΝΑΣ 1. Ακρίτας 368 2. Κορώνα 109 ΣΥΝΟΛΟΝ 9198

293 91 5923

ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ 1940 (ΦΕΚ 29 / 2 – 2 – 1946) ΕΠΑΡΧΙΑ ΠΑΙΟΝΙΑΣ Η απογραφή αυτή πραγματοποιήθηκε στις 12 Οκτωβρίου 1940 λίγες ημέρες πριν την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου. Στον πίνακα δεν συμπεριλαμβάνονται η Κοινότητα Μεγάλων Λειβαδίων και οι οικισμοί Σκρα και Κούπα, διότι ανήκαν μέχρι το 1942 στην Επαρχία Αλμωπίας του Ν. Πέλλας. ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ 01. ΑΓΙΟΥ ΠΕΤΡΟΥ 1. Άγιος Πέτρος 2. Μεσιά 02. ΑΞΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 1. Αξιούπολις 2. Πηγή 3. Πύλη 03. ΓΟΡΓΟΠΗΣ 1. Γοργόπη 2. Στάθης 04. ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΗΣ 1. Γουμένισσα 05. ΓΡΙΒΑΣ 1. Γρίβα 228

1868 1435 433 3812 2737 291 184 1486 1072 414 4927 4927 1223 1223

ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ 06. ΕΙΔΟΜΕΝΗΣ 1. Ειδομένη 2. Δογάνης 3. Χαμηλό 07. ΕΥΡΩΠΟΥ 1. Ευρωπός 08. ΚΑΡΠΗΣ 1. Κάρπη 09. ΚΑΣΤΑΝΕΡΗΣ 1. Καστανερή 10. ΠΕΝΤΑΛΟΦΟΥ 1. Πεντάλοφον 2. Άνυδρον 3. Ομαλόν

1016 542 191 283 1671 1671 1110 1110 945 945 708 319 173 216

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ 11. ΠΛΑΓΙΩΝ 1. Πλάγια 12. ΠΟΛΥΠΕΤΡΟΥ 1. Πολύπετρον 13. ΡΥΖΙΩΝ 1. Ρίζια 2. Βαλτοτόπιον

ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ 14. ΤΟΥΜΠΑΣ 1. Τούμπα 2. Καμποχώριον 15. ΦΑΝΟΥ 1. Φανός 2. Μαύρο Δένδρο 16. ΦΙΛΥΡΙΑΣ 1. Φιλυριά 2. Γερακών

749 749 499 499 1138 758 380

ΣΥΝΟΛΟΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΠΑΙΟΝΙΑΣ

985 675 310 663 622 41 938 462 476 22.638

ΑΠΟΓΡΑΦΗ 1940 ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΚΙΛΚΙΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ 1. ΑΚΡΙΤΑ Ακρίτας Καλύβια Γιανελλαίων Κορώνα 2. ΑΞΙΟΧΩΡΙΟΥ Αξιοχώριον Άσπρος Νέον Συράκιον 3. ΒΑΦΕΙΟΧΩΡΙΟΥ Βαφιοχώριον, το Βαλτούδιον, το Κοτύλη, η Μιχαλίτσιον, το Ξερόλακκος, ο Σιταριά, η Σουλτουγιανναίικα

522 122 133 615 896 78 844 61 112 35 55 340 94

ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ Χεροστόπιον, το Χωρύγιον, το Χρυσίκαμπος,ο 4. ΕΥΖΩΝΩΝ Εύζωνοι, οι Ερεσελή Μεταμόρφωσις, η Μικρό Δάσος, το Πλατανιά, η 5. ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ Πολύκαστρον, το Λατομείον, το Λιμνότοπος, ο Νέα Καβάλα, η Πευκόδασος, το

80 735 166 871 707 604 623 529 2800 1 224 361 790

229

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 1951 (17 – 4 – 1951), 1961, 1971 (14 – 3 – 1971), 1981 (5 – 4 – 1981) Η Αξιούπολη στις απογραφές αυτές φαίνεται Δήμος, διότι με το ΒΔ 9 – 2 – 1948, ΦΕΚ 56 / 1948, τ. Α΄, από Κοινότητα προήχθη σε Δήμο. Ο οικισμός Ανύδρου της Κοινότητας Πενταλόφου έπαψε να υφίσταται. ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΔΗΜΟΥ Ή ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ

1951

1961

1971

ΔΗΜΟΙ 1. ΔΗΜΟΣ ΑΞΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 2969 3742 3301 Αξιούπολις, η 2738 3564 3155 Πηγή, η 139 178 146 Πύλη, η 92 – – ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ 1. Κοιν. Αγίου Πέτρου 1439 1583 1648 Άγιος Πέτρος, ο 1439 1583 1648 2. Κοιν. Γοργόπης 1438 1547 1498 Γοργόπη, η 1049 1113 1044 Στάθης, ο 389 434 454 3. Κοιν. Γουμενίσσης 4528 5026 4621 Γουμένισσα, η 4528 5026 4621 4. Κοιν. Γρίβας 1198 1218 840 Γρίβα, η 1198 1218 840 5. Κοιν. Ειδομένης 766 878 624 Ειδομένη, η 422 511 393 Δογάνης, ο 124 109 77 Χαμηλόν, το 220 258 154 6. Κοιν. Ευρωπού 1632 1874 1750 Ευρωπός, ο 1632 1874 1750 7. Κοιν. Κάρπης 763 880 655 Κάρπη, η 763 880 655 8. Κοιν. Καστανερής 632 691 437 Καστανερή, η 632 691 437 9. Κοιν. Λειβαδίων – – – Μ. Λειβάδια – – – 10. Κοιν. Μεσιάς 431 423 435 Μεσιά, η 431 423 435 11. Κοιν. Πενταλόφου 438 451 482 Πεντάλοφον, το 294 272 263 Ομαλόν, το 144 179 219 12. Κοιν. Πλαγίων 734 618 422 Πλάγια, τα 734 618 422 13. Κοιν. Πολυπέτρου 512 576 586 Πολύπετρον, το 512 576 586 14. Κοιν. Ρυζίων 1286 1456 1275 Ρύζια, τα 1286 1456 1275 230

1981 3364 3229 135 – 1772 1772 1420 955 465 4301 4301 861 861 642 421 58 163 1756 1756 494 494 380 380 15 15 404 404 377 225 152 334 334 561 561 1476 1476

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΔΗΜΟΥ Ή ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ

1951

1961

1971

15. Κοιν. Σκρα Σκρα, το Κούπα, η 16. Κοιν. Τούμπας Τούμπα, η Καμποχώριον, το

746 446 300 1140 825 315

775 415 350 1197 825 343

17. Κοιν. Φανού Φανός, ο 18. Κοιν. Φιλυριάς Φιλυριά, η Γερακών, ο

536 536 759 352 407

433 433 844 381 463

393 261 276 219 117 42 1130 859 862 859 268 Προσαρτήθηκε το 1981 με 248 κατοίκους στην Κοινότητα Ρυζίων 245 197 245 197 726 716 333 329 393 387

21947

24212

ΣΥΝΟΛΟΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΠΑΙΟΝΙΑΣ Έκταση παλιάς Επαρχίας Παιονίας 601 τ.χ.

21068

1981

20190

ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΚΙΛΚΙΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ 1.

3. 4.

1951

1961

1971

ΑΚΡΙΤΑ Ακρίτας, ο 417 381 – Καλύβια Γιαννελλαίων, τα 153 Ειρηνικόν, το 189 201 Κορώνα, η 71 78 83 ΑΞΙΟΧΩΡΙΟΥ Αξιοχώριον, το 644 594 519 Άσπρος, ο 924 – – Νέον Σιράκιον 92 69 40 ΑΣΠΡΟΥ Άσπρος, ο – 1038 814 ΒΑΦΙΟΧΩΡΙΟΥ Βαφειοχώριον, το 997 1231 1091 Βαλτούδιον, το 75 62 82 Κοτύλη, η 151 131 88 Ξηρόλακκος, ο 70 80 90 Σιταριά, η 317 – – Σουτουγιανναίικα, τα 106 139 – Χερσοτόπιον, το 64 61 57 Χρυσόκαμπος, ο 179 – – Χωρύγιον, το 764 791 –

1981 – 177 90 469 – 54 958 986 70 53 93 – – 47 – – 231

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 5. ΕΥΖΩΝΩΝ Εύζωνοι, οι 1251 907 847 1082 Ερεσελίον, το 845 Ποντοηράκλεια, η 880 Μεταμόρφωσις, η 286 360 324 312 Μικρό Δάσος, το 600 613 462 – Πλατανιά, η 529 593 475 444 Κάστρον, το – 51 – – 6. ΛΙΜΝΟΤΟΠΟΥ Λιμνότοπος, ο – 205 161 146 Σιταριά, η – 321 259 219 Χρυσόκαμπος, ο – 125 22 141 Νέα Καβάλα, η – 288 231 207 7. ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ Πολύκαστρον, το 3065 3821 5279 5635 Λατομείον, το 172 57 25 9 Λιμνότοπος, ο 172 – – – Νέα Καβάλα, η 303 – – – Πευκόδασος, το 711 782 475 – Κουλιναίικα, τα – 117 14 3 8. ΜΙΚΡΟΥ ΔΑΣΟΥΣ Μικρό Δάσος, το – – – 510 9. ΠΕΥΚΟΔΑΣΟΥΣ Πευκόδασος, το – – – 609 10. ΠΟΝΤΟΗΡΑΚΛΕΙΑΣ Ποντοηράκλεια, η – – 739 863 Κάστρον, το – – 52 71 ΣΥΝΟΛΟ

232

12.958

13.964

12.430

13.248

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ΑΠΟΓΡΑΦΗ 1991 Από το 1986 η Κοινότητα Γουμενίσσης συγχωνεύθηκε με την Κοινότητα Πενταλόφου που περιελάμβανε τους οικισμούς Πεντάλοφο και Ομαλό και αποτέλεσαν ενιαίο Δήμο, τον Δήμο Γουμένισσας (ΠΔ 88 / 28 – 3 – 1986, ΦΕΚ 33 / 1986, τ. Α΄). Με βάση αυτό το δεδομένο πραγματοποιήθηκε στην περιοχή η απογραφή του 1991. ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΔΗΜΟΥ Ή ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ 1. ΑΞΙΟΥΠΟΛΗΣ 3081 2. ΑΓΙΟΣ ΠΕΤΡΟΣ 1917 3. ΓΟΡΓΟΠΗ 1654 ΣΤΑΘΗΣ 4. ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑ 4539 5. ΓΡΙΒΑ 779 6. ΕΙΔΟΜΕΝΗ 533 7. ΕΥΡΩΠΟΣ 2314 8. ΚΑΡΠΗ 391 9. ΚΑΣΤΑΝΕΡΗ 344 10. ΛΙΒΑΔΙΑ 257 11. ΜΕΣΙΑ 363 12. ΠΛΑΓΙΑ 327 13. ΠΟΛΥΠΕΤΡΟ 539 14. ΡΥΖΙΑ 1282 15. ΣΚΡΑ 350 16. ΤΟΥΜΠΑ 784 17. ΦΑΝΟΣ 216 18. ΦΙΛΥΡΙΑ 654 ΣΥΝΟΛΟ ΕΠΑΡΧΙΑΣ 20323

ΑΞΙΟΥΠΟΛΗ ΠΥΛΗ ΑΓ. ΠΕΤΡΟΣ ΓΟΡΓΟΠΗ 465 ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑ ΟΜΑΛΟ ΠΕΝΤΑΛΟΦΟΣ ΓΡΙΒΑ ΕΙΔΟΜΕΝΗ ΔΟΓΑΝΗΣ ΧΑΜΗΛΟ ΕΥΡΩΠΟΣ ΚΑΡΠΗ ΚΑΣΤΑΝΕΡΗ ΛΙΒΑΔΙΑ ΜΕΣΙΑ ΠΛΑΓΙΑ ΠΟΛΥΠΕΤΡΟ ΡΥΖΙΑ ΒΑΛΤΟΤΟΠΙ ΚΑΜΠΟΧΩΡΙ ΣΚΡΑ ΚΟΥΠΑ ΤΟΥΜΠΑ ΦΑΝΟΣ ΦΙΛΥΡΙΑ ΓΕΡΑΚΩΝ

2981 100 1917 1189

ΔΗΜΟΣ

4163 145 231 779 334 59 140 2314 391 344 257 363 327 539 677 401 204 248 104 784 216 304 350

ΔΗΜΟΣ

233

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΑΠΟΓΡΑΦΗ 1991 ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΚΙΛΚΣ Το 1986 η Κοινότητα Πολυκάστρου και η Κοινότητα Λιμνοτόπου μετά από συνένωσή τους αποτέλεσαν τον Δήμο Πολυκάστρου (ΠΔ 265, ΦΕΚ 123 / 19 – 8 – 1986, τ. Α΄) και έτσι απογράφηκε το 1991. Κοιν. Ακρίτα Ακρίτας Ειρηνικόν Κορώνα Κοιν. Αξιοχωρίου Αξιοχώριον Νέον Συράκιον Κοιν. Άσπρου Κοιν. Βαφειοχωρίου Βαφειοχώριον Βαλτούδιον Κοτύλι Ξηρόλακος Χερσοτόπιον Κοιν. Ευζώνων Εύζωνοι Μεταμόρφωσις Πλατανιά Τσολιάδες Κοιν. Λιμνοτόπου Λιμνότοπος Νέα Καβάλα Σιταριά Χρυσόκαμπος Κοιν. Μικρού Δάσους Κοιν. Πευκοδάσους Δημ. Πολυκάστρου Πολύκαστρον Κουλιναίικα Λατομείον Κοιν. Ποντοηράκλειας Κάστρον 234

520 253 177 90 523 469 54 958 1249 986 70 53 93 47 1891 1082 312 444 53 586 146 207 219 141 510 609 5647 5635 3 9 863 –

ΑΠΟΓΡΑΦΗ 2001 (18 Μαρτίου 2001, αποτελέσματα ΦΕΚ 715 / 12 – 6 – 2002, τ. Β΄) Με τον Νόμο 2539 / 1997, ΦΕΚ 244 / 4 – 12 – 1997, τ. Α΄, « Συγκρότηση Πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης», τον γνωστό και ως νόμο «ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ», με τη συγχώνευση Κοινοτήτων δημιουργήθηκαν πανελλαδικά νέοι Δήμοι και διατηρήθηκαν ελάχιστες κοινότητες σε δυσπρόσιτες περιοχές. Στην Επαρχία Παιονίας ήδη είχαμε δύο Δήμους (Αξιούπολης και Γουμένισσας). Δημιουργήθηκε τρίτος, εκείνος του Ευρωπού και διατηρήθηκε η Κοινότητα Λιβαδίων. Με τον ίδιο Νόμο καταργήθηκαν οι Επαρχίες. Με βάση αυτά τα διοικητικά δεδομένα πραγματοποιήθηκε η απογραφή του 2001. ΔΗΜΟΣ ΑΞΙΟΥΠΟΛΗΣ Δ.Δ. Αξιουπόλεως Αξιούπολη, η Πηγή, η Δ.Δ. Γοργόπη Δ.Δ. Ειδομένης Ειδομένη, η Δογάνης, ο Χαμηλόν, το Δ.Δ. Πλαγίων Πλάγια, τα Δ.Δ. Ρυζίων Ρύζια, τα Βαλτοτόπιον, το Καμποχώριον, το Δ.Δ. Σκρα Σκρα, το Κούπα, η Δ.Δ. Φανού Φανός, ο

6725 3458 3275 183 960 438 235 49 154 304 304 1109 592 346 171 287 219 68 169 169

ΔΗΜΟΣ ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑΣ Δ.Δ. Γουμένισσας (Γουμενίσσης) Γουμένισσα, η Δ.Δ. Γρίβας Γρίβα, η Δ.Δ. Κάρπης Κάρπη, η Δ.Δ. Καστανερής Καστανερή, η

6819 4073 4073 813 813 400 400 237 237

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Δ.Δ. Πενταλόφου Πεντάλοφον, το Ομαλόν, το Δ.Δ. Στάθη (της πρώην κοινότ. Γοργόπης) Στάθης, ο Δ.Δ. Φιλυριάς Φιλυριά, η Γερακών, ο

313 191 122 418 418 565 279 286

ΔΗΜΟΣ ΕΥΡΩΠΟΥ Δ.Δ. Ευρωπού Ευρωπός, ο Δ.Δ. Αγίου Πέτρου Άγιος Πέτρος, ο Δ.Δ. Μεσιάς Μεσιά, η Δ.Δ. Πολυπέτρου Πολύπετρον, το Δ.Δ. Τούμπας Τούμπα, η

6042 2425 2425 1813 1813 316 316 552 552 936 936

ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΛΙΒΑΔΙΩΝ Δ.Δ. Λιβαδίων Λιβάδια, τα ΣΥΝΟΛΟ ΕΠΑΡΧΙΑΣ

404 404 404 19906

ΔΗΜΟΣ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ 12.732 Δ. Δ. Πολυκάστρου 6497 Πολύκαστρον, το 6485 Κουλιναίικα, τα 0 Λατομείον, το 12 Δ. Δ. Αξιοχωρίου 471

Αξιοχώριον, το 431 Νέον Σιράκιον, το 40 Δ. Δ. Άσπρου 912 Άσπρος, ο 912 Δ. Δ. Βαφιοχωρίου 1012 Βαφιοχώριον, το 781 Βαλτούδιον, το 60 Κοτύλη, η 40 Ξηρόλακκος, ο 71 Χερσοτόπιον, το 60 Δ. Δ. Ειρηνικού (της πρώην κοινότ. Ακρίτα)117 Ειρηνικόν, το 117 Δ.Δ.Ευζώνων 1266 Εύζωνοι, οι 568 Μεταμόρφωσις, η 287 Πλατανιά, η 404 Τσολιάδες, οι 7 Δ. Δ. Κορώνας (της πρώην κοινότ. Ακρίτα) 70 Κορώνα, η 70 Δ. Δ. Λιμνοτόπου 418 Λιμνότοπος, ο 130 Νέα Καβάλα, η 137 Σιταριά, η 148 Χρυσόκαμπος, ο 3 Δ. Δ. Μικρού Δάσους 512 Μικρόν Δάσος, το 512 Δ. Δ. Πευκοδάσους 637 Πευκοδάσος, το 637 Δ. Δ. Ποντοηρακλείας 820 Ποντοηράκλεια, η 812 Κάστρον, το 8

ΑΠΟΓΡΑΦΗ 2011 (Προκήρυξη 1524 / Γ5 – 473 / 2011, ΦΕΚ 425 / Β΄ / 2011) ΔΗΜΟΣ ΠΑΙΟΝΙΑΣ (περίοδος απογραφής 103 – 24 Μαΐου 2011) Με τον Ν. 3552 / 2010, ΦΕΚ 87 / 7 – 6 – 2010, τ. Α΄, «Νέα αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης, πρόγραμμα Καλλικράτης», δημιουργήθηκαν στην ελληνική επικράτεια 325 νέοι Δήμοι, οι οποίοι λειτούργησαν με τη νέα τους μορφή από 1 – 1 – 2011. Οι Νομοί μετονομάστηκαν σε Περιφερειακές Ενότητες και έγιναν για πρώτη φορά εκλογές για την

ανάδειξη περιφερειαρχών και αιρετών περιφερειακών συμβουλίων. Στον Ν. Κιλκίς δημιουργήθηκαν οι Δήμοι Κιλκίς και Παιονίας. Στον Δήμο Παιονίας συμπεριλήφθηκαν οι «Καποδιστριακοί Δήμοι» Αξιούπολης, Γουμένισσας, Ευρωπού, η Κοινότητα Λιβαδίων (στο σύνολό της η παλιά επαρχία Παιονίας) και ο «Καποδιστριακός Δήμος» Πολυκάστρου. 235

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΌΣ ΠΛΗΘΥΣΜΌΣ (ΦΕΚ 603 / Β / 20 – 03 – 2013) ΔΗΜΟΣ ΠΑΙΟΝΙΑΣ

236

(Έδρα: Πολύκαστρον, το, Ιστορική έδρα: Γουμένισσα, η)

28.258

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΞΙΟΥΠΟΛΗΣ

5.575

Δημοτική Κοινότητα Αξιουπόλεως Αξιούπολη, η Πηγή, η Τοπική Κοινότητα Γοργόπης Γοργόπη, η Τοπική Κοινότητα Ειδομένης Δογάνης, ο Ειδομένη, η Χαμηλόν, το Τοπική Κοινότητα Πλαγιών Πλάγια, τα Τοπική Κοινότητα Ρυζιών Βαλτοτόπιον, το Καμποχώριον, το Ρύζια, τα Τοπική Κοινότητα Σκρα Κούπα, η Σκρα, το Τοπική Κοινότητα Φανού Φανός, ο

3.001 2.849 152 872 872 311 38 156 117 221 221 790 220 185 385 231 47 184 149 149

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑΣ

6.175

3.630 3.630 765 765 371 371 179 179 325

Ομαλόν, το Πεντάλοφον, το Τοπική Κοινότητα Στάθης Στάθης, ο Τοπική Κοινότητα Φιλυριάς Γερακών, ο Φιλυριά, η

120 205 392 392 513 243 270

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΥΡΩΠΟΥ

4.505

Δημοτική Κοινότητα Ευρωπού Ευρωπός, ο Τοπική Κοινότητα Αγίου Πέτρου Άγιος Πέτρος, ο Τοπική Κοινότητα Μεσιάς Μεσιά, η Τοπική Κοινότητα Πολυπέτρου Πολύπετρον, το Τοπική Κοινότητα Τούμπας Τούμπα, η

1.726 1.726 1.510 1.510 224 224 425 425 620 620

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΛΙΒΑΔΙΩΝ

404

Τοπική Κοινότητα Λιβαδίων Λιβάδια, τα

404 404

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ 11.599 Δημοτική Κοινότητα Πολυκάστρου Κουλιναίικα, τα Λατομείον, το Πολύκαστρον, το Τοπική Κοινότητα Αξιοχωρίου Αξιοχώριον, το Νέον Σιράκιον, το Τοπική Κοινότητα Άσπρου Άσπρος, ο Τοπική Κοινότητα Βαφιοχωρίου

6.895 0 1 6.894 298 288 10 769 769 683

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Βαλτούδιον, το Βαφιοχώριον, το Κοτύλη, η Ξηρόλακκος, ο Χερσοτόπιον, το Τοπική Κοινότητα Ειρηνικού Ειρηνικόν, το Τοπική Κοινότητα Ευζώνων Εύζωνοι, οι Μεταμόρφωσις, η Πλατανιά, η Τσολιάδες, οι Τοπική Κοινότητα Κορώνας

27 603 15 15 23 64 64 915 330 202 383 0 44

Κορώνα, η Τοπική Κοινότητα Λιμνοτόπου Λιμνότοπος, ο Νέα Καβάλα, η Σιταριά, η Χρυσόκαμπος, ο Τοπική Κοινότητα Μικρού Δάσους Μικρόν Δάσος, το Τοπική Κοινότητα Πευκοδάσους Πευκοδάσος, το Τοπική Κοινότητα Ποντοηρακλείας Κάστρον, το Ποντοηράκλεια, η

44 278 57 140 81 0 395 395 558 558 700 8 692

ΜΟΝΙΜΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (ΦΕΚ 3465 / 283 – 123 – 12) ΔΗΜΟΣ ΠΑΙΟΝΙΑΣ Έδρα: Πολύκαστρον, το Ιστορική έδρα: Γουμένισσα, η

28.493

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΞΙΟΥΠΟΛΗΣ Δημοτική Κοινότητα Αξιουπόλεως Αξιούπολη, η Πηγή, η Τοπική Κοινότητα Γοργόπης Γοργόπη, η Τοπική Κοινότητα Ειδομένης Δογάνης, ο Ειδομένη, η Χαμηλόν, το Τοπική Κοινότητα Πλαγιών Πλάγια, τα Τοπική Κοινότητα Ρυζιών Βαλτοτόπιον, το Καμποχώριον, το Ρύζια, τα Τοπική Κοινότητα Σκρα Κούπα, η Σκρα, το Τοπική Κοινότητα Φανού Φανός, ο

5.619 3.049 2.897 152 872 872 309 38 154 117 224 224 780 215 176 389 234 47 187 151 151

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑΣ

6.130

Δημοτική Κοινότητα Γουμένισσας Γουμένισσα, η Τοπική Κοινότητα Γρίβας Γρίβα, η Τοπική Κοινότητα Κάρπης Κάρπη, η Τοπική Κοινότητα Καστανερής Καστανερή, η Τοπική Κοινότητα Πενταλόφου Ομαλόν, το Πεντάλοφον, το Τοπική Κοινότητα Στάθης Στάθης, ο Τοπική Κοινότητα Φιλυριάς Γερακών, ο Φιλυριά, η

3.609 3.609 770 770 369 369 180 180 324 121 203 398 398 480 234 246

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΥΡΩΠΟΥ Δημοτική Κοινότητα Ευρωπού Ευρωπός, ο Τοπική Κοινότητα Αγίου Πέτρου Άγιος Πέτρος, ο

4.518 1.734 1.734 1.505 1.505 237

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Τοπική Κοινότητα Μεσιάς Μεσιά, η Τοπική Κοινότητα Πολυπέτρου Πολύπετρον, το Τοπική Κοινότητα Τούμπας Τούμπα, η

226 226 425 425 628 628

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΛΙΒΑΔΙΩΝ

404

Τοπική Κοινότητα Λιβαδίων Λιβάδια, τα

404 404

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ 11.822 Δημοτική Κοινότητα Πολυκάστρου Κουλιναίικα, τα Λατομείον, το Πολύκαστρον, το Τοπική Κοινότητα Αξιοχωρίου Αξιοχώριον, το Νέον Σιράκιον, το Τοπική Κοινότητα Άσπρου Άσπρος, ο Τοπική Κοινότητα Βαφιοχωρίου Βαλτούδιον, το Βαφιοχώριον, το

7.065 0 1 7.064 313 303 10 774 774 687 27 603

Κοτύλη, η Ξηρόλακκος, ο Χερσοτόπιον, το Τοπική Κοινότητα Ειρηνικού Ειρηνικόν, το Τοπική Κοινότητα Ευζώνων Εύζωνοι, οι Μεταμόρφωσις, η Πλατανιά, η Τσολιάδες, οι Τοπική Κοινότητα Κορώνας Κορώνα, η Τοπική Κοινότητα Λιμνοτόπου Λιμνότοπος, ο Νέα Καβάλα, η Σιταριά, η Χρυσόκαμπος, ο Τοπική Κοινότητα Μικρού Δάσους Μικρόν Δάσος, το Τοπική Κοινότητα Πευκοδάσους Πευκοδάσος, το Τοπική Κοινότητα Ποντοηρακλείας Κάστρον, το Ποντοηράκλεια, η

16 18 23 63 63 919 331 206 382 0 44 44 280 58 140 82 0 400 400 577 577 700 8 692

ΑΠΟΓΡΑΦΗ 2021 Η Γενική Απογραφή Κτιρίων και Πληθυσμού – Κατοικιών 2021 διεξήχθη από 23 Οκτωβρίου 2021 μέχρι 23 Νοεμβρίου 2021. Έγινε σε περίοδο πανδημίας και για τη διεξαγωγή της δόθηκαν παρατάσεις. Μπορούσε να γίνει με την επικοινωνία απογραφέα – απογραφομένου και ηλεκτρονικά. Για πρώτη φορά υπήρχε η δυνατότητα υποβολής των στοιχείων των

απογραφομένων ηλεκτρονικά. Τα πρώτα προσωρινά αποτελέσματα ανακοινώθηκαν στις 19 – 7 – 2023. Τα τελικά θα είναι διαθέσιμα στις 31 Μαρτίου 2024. Σύμφωνα με τα όσα προσωρινά έχουν ανακοινωθεί για τον Δήμο Παιονίας έχουμε τα παρακάτω στοιχεία:

Α. Ο νόμιμος23 πληθυσμός του είναι 30.528 και κατανέμεται: Δημοτική Ενότητα Πολυκάστρου Δημοτική Ενότητα Αξιούπολης Δημοτική Ενότητα Γουμένισσας 238

12.312 6.343 6.604

Δημοτική Ενότητα Ευρωπού Δημοτική Ενότητα Λιβαδίων Σύνολο

4.896 373 30.528

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Β. Ο μόνιμος πληθυσμός είναι 25.159, 12.526 άνδρες και 12.633 γυναίκες. ΔΗΜΟΣ ΠΑΙΟΝΙΑΣ (Έδρα Πολύκαστρο, το, Ιστορική έδρα: Γουμένισσα, η)

25.169

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑΣ

5.157

Δημοτική Κοινότητα Γουμένισσας

3.292

Δημοτική Κοινότητα Γρίβας

587

Δημοτική Κοινότητα Κάρπης

240

Δημοτική Κοινότητα Καστανερής

Δημοτική Κοινότητα Πενταλόφου

259

Δημοτική Κοινότητα Στάθη

316

Δημοτική Κοινότητα Φιλυριάς

368

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ

11.338

Δημοτική Κοινότητα Πολυκάστρου

6.609

Δημοτική Κοινότητα Αξιοχωρίου

220

Δημοτική Κοινότητα Άσπρου

575

Δημοτική Κοινότητα Βαφειοχωρίου

597

Δημοτική Κοινότητα Ειρηνικού

Δημοτική Κοινότητα Ευζώνων

765

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΥΡΩΠΟΥ

3.757

Δημοτική Κοινότητα Κορώνας

Δημοτική Κοινότητα Ευρωπού

1.413

Δημοτική Κοινότητα Λιμνοτόπου

1.267

Δημοτική Κοινότητα Αγίου Πέτρου

1.291

Δημοτική Κοινότητα Μικρού Δάσους

250

Δημοτική Κοινότητα Μεσιάς

173

Δημοτική Κοινότητα Πευκοδάσους

448

Δημοτική Κοινότητα Πολυπέτρου

374

Δημοτική Κοινότητα Ποντοηρακλείας

527

Δημοτική Κοινότητα Τούμπας

506

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΞΙΟΥΠΟΛΗΣ

4.794

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΛΙΒΑΔΙΩΝ

123

Δημοτική Κοινότητα Αξιουπόλεως

2.834

Δημοτική Κοινότητα Λιβαδίων

123

Δημοτική Κοινότητα Γοργόπης

726

Δημοτική Κοινότητα Ειδομένης

221

Δημοτική Κοινότητα Πλαγίων

179

Δημοτική Κοινότητα Ρυζιών

567

Δημοτική Κοινότητα Σκρα

172

Δημοτική Κοινότητα Φανού

239

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ | ΙΣΤΟΡΙΚΗ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Σημειώσεις

240

1. Αυτό διαπιστώνεται από έκθεση του Διοικητικού Αντιπροσώπου Μαγιαδάγ (Φανού) προς τον Νομάρχη Θεσσαλονίκης με ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1914. Τέτοιες εκθέσεις, στις οποίες περιγραφόταν η πολιτική, οικονομική, εθνολογική και κοινωνική κατάσταση των κατοίκων των απελευθερωμένων περιοχών, είχαν υποβληθεί από όλους τους Διοικητικούς Αντιπροσώπους της ευρύτερης περιοχής (ΙΑΜ / ΓΔΜ, φ. 13). 2. Θώμη Ι. Βέρρου, Τοπωνύμια και Διοικητική κατανομή των Οικισμών της Μακεδονίας, Μεταβολές στον 20ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2008 . Από το ίδιο έργο αντλούνται πληροφορίες για όλους τους οικισμούς της επαρχίας Παιονίας. 3. Πληροφορίες για την ιστορική εξέλιξη των οικισμών του Δήμου Παιονίας αντλήθηκαν κυρίως από τις παρακάτω πηγές: Εκπαιδευτική Περιφέρεια Παιονίας, συλλογική εργασία, Αθήνα 1960, Δήμος Γουμένισσας, Γουμένισσα, ά. έ. ε. Δήμος Ευρωπού, Ευρωπός, Ιστορία 5.000 χρόνων, Ευρωπός 2005. Δήμος Πολυκάστρου, Πολύκαστρο πύλη της Ελλάδας, ά.έ.ε. Πάικο το βουνό και οι άνθρωποι, συλλογική εργασία, Θεσσαλονίκη 1995. Αλτίκης Σπ., Γουμένισσα η Παιονική στην ιστορία, Θεσσαλονίκη 1995. Χρ. Π. Ίντος, Η Αξιούπολη στην ιστορική της διαδρομή, Κιλκίς 2000. Λάμπρου Δημ., Eυρωπός, Ιστορία – Εξέλιξη, Eυρωπός 1997. 4. Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των Δήμων και Κοινοτήτων, 25 Νομός Κιλκίς, Έκδοσις ΚΕΔΚΕ, Αθήναι Ιούνιος 1962. 5. Β. Δημητριάδης, «Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΆ, τ. 20 (1980), σ. 384. 6. Για περισσότερες πληροφορίες για την Αξιούπολη στο βιβλίο μας Η Αξιούπολη στην ιστορική της διαδρομή, Κιλκίς 2000. 7. Στη συνέχεια θα αναφέρονται οι Νόμοι αυτοί με τα έτη ισχύος τους. 8. Εθνικός Σύλλογος Δασκάλων και Νηπιαγωγών Παιονίας, Η Εκπαιδευτική Περιφέρεια Παιονίας, Αθήναι 1965, σ. 55. 9. Θώμη Σαββοπούλου, ΕΥΡΩΠΟΣ, Ευρωπός 1988, σ. 14. 10. Δημήτριος Λάμπρου, ό.π., σ. 28. 11. Α. Ι. Κουκούδης, Τα μεγάλα Λιβάδια του Πάικου, Σύλλογος Μεγαλολιβαδιωτών Πάικου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2000. Του ιδίου, «Μεγάλα και Μικρά Λιβάδια Παιονίας», εφ. ΜΕΓΑΛΑ ΛΙΒΑΔΙΑ, φ. 4 / 2000. 12. Φ. Κιλιπίρης, «Το Ολοκαύτωμα των Λιβαδίων», εφ. ΗΜΕΡΗΣΙΑ του ΚΙΛΚΙΣ, φ. 5 και 63 – 53 – 2005 και Α. Ι. Κουκούδης, «Τα Μεγάλα Λιβάδια του Πάικου», εφ. ΗΜΕΡΗΣΙΑ του ΚΙΛΚΙΣ, φ. 4 3 – 33 – 2005. 13. Β. Δημητριάδης, «Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσ-

σαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΚΑ(1980), Σύμμεικτα σ. 375 – 462. 14. Δ ικ. Φ. Βασιλειάδης, ό.π. 15. Τ ο χωριό αυτό σήμερα δεν υπάρχει, όπως και τα δύο επόμενα. Παλιά υπαγόταν στην Κοινότητα Πενταλόφου και σήμερα η αγροτική περιοχή του στον Δήμο Γουμένισσας. 16. Η Αγροσυκιά τότε ανήκε στην επαρχία της Γουμένισσας και ήταν στενά συνδεδεμένη με αυτήν. Επίσης, παλιά, την περίοδο της Τουρκοκρατίας, στη Γουμένισσα υπάγονταν και τα σημερινά χωριά Δυτικό (Κονίκοβο), Ραχώνα (Ράμελ), Λιβαδίτσα, Άθυρα (Μπόζετς) και κάποια περίοδο τα Κουφάλια που τότε αποτελούνταν από δύο οικισμούς, το Άνω και το Κάτω Κουφάλοβο. 17. Η απαρίθμηση των χωριών όπως είναι στον πίνακα είναι στοιχεία, όπως και ο αριθμός των κατοίκων, από το βιβλίο του Γ. Εχέδωρου, Ιστορία του Κιλκίς, β΄ έκδοση, σ. 364 – 365. 18. Η προσθήκη της στήλης με τα νεότερα ονόματα των οικισμών είναι δική μας, προς διευκόλυνση του αναγνώστη. 19. Β λέπε σχετικά για πραγματικό, μόνιμο και νόμιμο πληθυσμό στην εισαγωγή. 20. Τ ο όνομα Γοργώπη στον πίνακα αναγράφεται με ω. 21. Η Κοινότητα Μεγάλων Λειβαδίων (αλλού το συναντάμε Λιβαδίων) και οι οικισμοί Σκρα και Κούπα της Κοινότητας Φανού κατά την περίοδο διενέργειας της απογραφής υπάγονταν στην επαρχία Αλμωπίας (Αριδαία). Το 1942 προσαρτήθηκαν στην επαρχία Παιονίας του Ν. Κιλκίς. 22. Τ ην περίοδο της απογραφής αποξηραινόταν η λίμνη Αρτζάν – Αματόβου. Η εταιρεία Φουντέσιον που είχε αναλάβει το έργο εγκατέστησε στην περιοχή Άσπρου – Αξιοχωρίου οικισμό στον οποίο διέμειναν οι εργάτες. Μετά το πέρας του έργου ο οικισμός καταργήθηκε. 23. Π ραγματικός πληθυσμός ενός τόπου είναι ο συνολικός πληθυσμός που βρέθηκε και απογράφηκε κατά την απογραφή στον συγκεκριμένο αυτό τόπο, ανεξάρτητα από το αν διαμένει μόνιμα στον τόπο αυτό ή αν είναι προσωρινός ή περαστικός. Μόνιμος πληθυσμός είναι το σύνολο του πληθυσμού που δήλωσε ως μόνιμη κατοικία του κατά την απογραφή του τον συγκεκριμένο τόπο, ανεξάρτητα από το πού βρέθηκε και απογράφηκε στην επικράτεια της χώρας. Νόμιμος πληθυσμός θεωρείται ο αριθμός κάθε δήμου της χώρας με την υπηκοότητα της χώρας και διαμένει νόμιμα στη χώρα. Το μέγεθος αυτό είναι απαραίτητο για να ορισθεί ο αριθμός των βουλευτών που εκλέγει κάθε εκλογική περιφέρεια (Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ Μετακινήσεις πληθυσμών Μετακινήσεις πληθυσμών στην Παιονία είχαμε από τα μυθικά χρόνια. Ο Παίων ήρθε από την Ήλιδα της Πελοποννήσου, οι Βοττιαίοι ήρθαν από την Κρήτη. Οι ίδιοι οι αρχαίοι Παίονες, όπως ήδη γνωρίσαμε, κατά τις διάφορες ιστορικές περιόδους είχαν πλήθος μετακινήσεων στη σημερινή κεντρική βαλκανική χερσόνησο και στην κοιλάδα του Αξιού ποταμού. Από την ίδια αυτή κοιλάδα, που είναι η είσοδος προς την Ελλάδα αλλά και έξοδος από αυτή προς τον βορρά, από την αρχαιότητα ως και τα νεότερα χρόνια πέρασε πλήθος λαών. Στα νεότερα χρόνια, 19ο – 21ο αιώνα, κάτοικοι της Παιονίας μετακινήθηκαν προς διάφορες κατευθύνσεις, χώρες και ηπείρους της γης. Η μεγαλύτερη μετακίνηση έγινε στις δύο πρώτες δεκαετίες του 1900, όταν ο ανδρικός κυρίως πληθυσμός αναζήτησε εργασία στην Αμερική. Πολλοί άνδρες από τη Γουμένισσα, την Αξιούπολη και τα χωριά της επαρχίας, πριν και μετά την απελευθέρωση του 1912, εγκαταστάθηκαν στη νέα ήπειρο. Δημιούργησαν παροικίες, η σπουδαιότερη των οποίων ήταν και είναι στο Οχάιο των ΗΠΑ. Κάποιοι έφθασαν ως την Αργεντινή. Νωρίτερα και αργότερα από την περίοδο που αναφέρθηκε, γόνοι εύπορων οικογενειών πήγαν για σπουδές σε ευρωπαϊκές πόλεις. Πολλοί από αυτούς, επιστήμονες πλέον, επανήλθαν και σταδιοδρόμησαν στην επαρχία τους και σε άλλες περιοχές της ελληνικής επικράτειας. Κάποιοι παρέμειναν στο εξωτερικό, όπου ανέπτυξαν επαγγελματικές δραστηριότητες. Με τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912 – 1913 πολλοί κάτοικοι της περιοχής αναζήτησαν νέες πατρίδες. Μουσουλμάνοι, όπως του Ευρωπού, της Μεσιάς και άλλων οικισμών, μετά την ήττα του τουρκικού στρατού το 1912 στα Γιαννιτσά, ακολούθησαν την οπισθοχώρηση των ομόδοξών τους αναζητώντας τόπους εγκατάστασης σε περιοχές που κατείχαν τότε οι

Γουμενισσιώτες στις ΗΠΑ στις αρχές του 20ου αιώνα, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας). Τούρκοι ή και στη σημερινή Τουρκία. Το ίδιο έγινε και το 1913, όταν ηττήθηκε ο βουλγαρικός στρατός στις μάχες Κιλκίς – Λαχανά. Κάτοικοι βουλγαρικής συνείδησης έφυγαν και εγκαταστάθηκαν στη Βουλγαρία ακολουθώντας τον στρατό που οπισθοχωρούσε. Το ίδιο έγινε μετά τη χάραξη των συνόρων και την 241

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ

Μετανάστες στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1920 από την Παιονία, (Aρχείο, Χρ. Ίντος).

Ομογενείς από την Παιονία στην Αυστραλία, (Αρχείο, Χρ. Ίντος). επικύρωση αυτών με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913) με Έλληνες περιοχών της Μακεδονίας, οι οποίοι έμειναν εκτός των ελληνικών ορίων. Αρκετές οικογένειες από τη Γευγελή και τα περίχωρά της εγκαταστάθηκαν στην Παιονία. Οι περισσότερες στην Αξιούπολη και σε άλλους οικισμούς της περιοχής. Παρόμοιες μετακινήσεις, σε μεγαλύτερο μάλιστα βαθμό, έγιναν επίσημα πλέον προς την Τουρκία και τη Βουλγαρία τη δεκαετία του 1920, μετά τις συνθήκες της Ελλάδας με τις χώρες αυτές, οι οποίες υπογράφτηκαν στο Νεϊγύ (1919) και τη Λωζάνη (1922). Η δεύτερη ήταν το επακόλουθο της Μικρασιατικής Καταστροφής. Αποτέλεσμα των ίδιων συνθηκών ήταν η εγκατάσταση στην Ελλάδα προσφύγων από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία. Πολλοί από αυτούς εγκαταστάθηκαν και στην Παιονία, όπως φυσικά και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ένα από τα θλιβερά επακόλουθα του Εμφυλίου Πολέμου της δεκαετίας του 1940 ήταν η μετακίνηση Ελλήνων για διάφορες αιτίες στο εσωτερικό της χώρας 242

αλλά και προς ξένους τόπους. Πολλοί κατέφυγαν σε αστικά κέντρα και άλλοι σε ξένες χώρες, κυρίως της Ανατολικής Ευρώπης. Οι τελευταίοι ήταν οι λεγόμενοι πολιτικοί εξόριστοι ή πολιτικοί πρόσφυγες. Παρέμειναν εκεί μέχρι τη δεκαετία του 1980, οπότε άρχισε ο επαναπατρισμός και η εγκατάστασή τους σε αστικά κέντρα της Ελλάδας κυρίως, αλλά και σε κωμοπόλεις και χωριά, τόπους της καταγωγής τους. Τις δεκαετίες 1950 και 1960 συντελέστηκε μια από τις μεγαλύτερες μεταναστεύσεις των Ελλήνων για οικονομικούς λόγους. Φτωχή η Ελλάδα μετά τον Εμφύλιο και τους πολέμους που προηγήθηκαν, δεν είχε τη δυνατότητα οικονομικής ανέλιξης και βελτίωσης των συνθηκών ζωής. Στη Δυτική Ευρώπη είχαμε οικονομική ανάπτυξη και αναζητήθηκαν εργατικά χέρια από τις χώρες του ευρωπαϊκού νότου. Πολλοί κάτοικοι της Παιονίας μετανάστευσαν τη δεκαετία που προαναφέρθηκε. Στους νέους τόπους δημιούργησαν παροικίες. Οι περισσότεροι στην τότε Δυτική Γερμανία, αρκετοί στο Βέλγιο, στην Ελβετία, στη Σουηδία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Μετά την παρέλευση τριάντα και πλέον ετών πολλοί άρχισαν να επιστρέφουν στην πατρίδα, αφού ήδη συνταξιοδοτήθηκαν. Κάποιοι παρέμειναν εκεί και αρκετοί μοιράζουν τον χρόνο τους ανάμεσα σε δυο πατρίδες. Στους τόπους της εγκατάστασης, ως μετανάστες, άφησαν παιδιά και εγγόνια, περιουσιακά στοιχεία και δημιούργησαν κοιτίδες Ελλήνων στην Ευρώπη. Επίσης τις δεκαετίες του 1950 και 1960 πολλοί μετανάστευσαν στην Αυστραλία. Οι περισσότεροι από την περιοχή μας εγκαταστάθηκαν στη Μελβούρνη, στο Σύδνεϊ και στο Περθ. Στα επόμενα χρόνια λίγοι επέστρεψαν. Οι περισσότεροι παρέμειναν για πάντα εκεί επισκεπτόμενοι την πατρίδα για να δουν γονείς και συγγενείς. Οι καταγόμενοι από την Παιονία και εγκατεστημένοι στη Μελβούρνη οργανώθηκαν και δημιούργησαν σύλλογο ομογενών με την επωνυμία «Το Ηρωικόν Σκρα». Οι περισσότεροι οργανώθηκαν στην εκεί Παμμακεδονική Ένωση. Ένα άλλο μέρος, νέων κυρίως ατόμων, μετανάστευσε την ίδια περίοδο προς τον Καναδά. Τις δεκαετίες 1950 και 1960 υπήρξε για πολλούς λόγους, κυρίως οικονομικούς, μεγάλη εσωτερική μετανάστευση. Άρχισε να ερημώνει η ύπαιθρος. Η αστυφιλία ως ελληνικό φαινόμενο με πολλά αίτια οδήγησε την εγκατάσταση των κατοίκων της επαρχίας στα αστι-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο κά κέντρα. Το μεγαλύτερο μέρος του ενεργού δυναμικού κατευθύνθηκε στις πόλεις εγκαταλείποντας τις γεωργοκτηνοτροφικές απασχολήσεις, που δεν είχαν σημαντική απόδοση, αναζητώντας στα αστικά κέντρα άλλου είδους εργασίες. Οι περισσότεροι κατευθύνθηκαν προς την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, όπου δημιούργησαν και Σύλλογο, όπως των Παιόνων Αττικής «ΤΟ ΠΑΪΚΟ» και τον Σύλλογο Γουμενισσιωτών κατοίκων Θεσσαλονίκης. Από το 1990, μετά την κατάρρευση του καθεστώτος που κυριαρχούσε στην Ανατολική Ευρώπη παρατηρήθηκε επαναπατρισμός ομοεθνών από χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν κυρίως ποντιακής καταγωγής, οι οποίοι είχαν εγκλωβιστεί στη Σοβιετική Ένωση σε παλαιότερες εποχές κατά τις μετακινήσεις των προγόνων τους από τον Πόντο προς την τότε Ρωσία. Δημιούργησαν παροικίες σε πόλεις της Μαύρης Θάλασσας και στο εσωτερικό της χώρας, μετά δε την παρέλευση πολλών δεκαετιών αναζήτησαν μόνιμη κατοικία στην Ελλάδα. Αρκετές οικογένειες εγκαταστάθηκαν στην Παιονία, σε κωμοπόλεις και χωριά της. Επίσης από το 1989 – 1990 και μετέπειτα παρατηρήθηκε μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα προς την Ελλάδα πολιτών από βαλκανικές χώρες αλλά και από την Ανατολή προς την Ελλάδα για αναζήτηση εργασίας αλλά και μέσω αυτής να βρουν τρόπο προώθησής τους προς χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το μεταναστευτικό αυτό κύμα, που κρατά ήδη περισσότερο από είκοσι χρόνια, έφερε στην Ελλάδα για εγκατάσταση περισσότερους από ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Πολλοί βρήκαν εργασία ως εργάτες γης στην ελληνική ύπαιθρο, άλλοι ως τεχνίτες και οι περισσότεροι μετά από πολλές μετακινήσεις εγκαταστάθηκαν στα αστικά κέντρα. Η ελληνική Πολιτεία προσπάθησε να επιλύσει τα προβλήματά τους με αρκετές καθυστερήσεις και με νομοθετικές κατά καιρούς ρυθμίσεις. Τμήμα αυτών των μεταναστών εγκαταστάθηκε και στον Δήμο Παιονίας. Τα παιδιά τους εντάχθηκαν στην ελληνική εκπαίδευση και οι ίδιοι σταδιακά στις τοπικές κοινωνίες αποτελώντας ενεργά και παραγωγικά μέλη της (εργάτες, τεχνίτες, οικιακοί βοηθοί). Η αστυφιλία των Ελλήνων, η ενασχόληση των περισσοτέρων νέων με εργασίες και δραστηριότητες πέρα από εκείνες που παραδοσιακά υπήρχαν στην ύπαιθρο και αποτελούσαν το επάγγελμα των γονέων τους, οδήγησε πολλούς μακριά από τα χωριά.

Η οικονομική κρίση αιτία νέων μεταναστεύσεων Η οικονομική κατάσταση της χώρας μας από το 2009 και εντεύθεν δημιούργησε νέο μεταναστευτικό κύμα, ιδιαίτερα νέων ατόμων. Πολλοί επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, οι οποίοι σπούδασαν στα ελληνικά πανεπιστήμια με δαπάνες του ελληνικού κράτους, του ελληνικού λαού, αναζήτησαν εργασία και επιστημονική σταδιοδρομία στο εξωτερικό, ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Πλαισίωσαν πολλούς τομείς, την υγεία, την οικονομία, την έρευνα, την εκπαίδευση. Νέο στην ηλικία δυναμικό προσφέρει υπηρεσίες σε ξένες χώρες, γιατί η πατρίδα δεν μπόρεσε να το αξιοποιήσει. Το φαινόμενο άγγιξε και τον τόπο μας, την Παιονία. Εκατοντάδες οι νέοι επιστήμονές μας που έφυγαν. Ευχή όλων είναι να υπάρξουν επαρκείς προϋποθέσεις για να γυρίσουν.

Πρόσφυγες του Α΄ ΠΠ στη Γουμένισσα, (Πηγή, Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού).

Μεταναστευτικό πρόβλημα στον Δήμο Παιονίας Η Ελλάδα, ενώ από το 2009 βίωνε πρωτόγνωρη οικονομική κρίση, το 2016 προστέθηκαν δυσκολίες και καινούρια προβλήματα με την εισροή χιλιάδων προσφύγων και οικονομικών μεταναστών. Αιτία ήταν ο πόλεμος στη Συρία. Ξεριζωμένοι Σύριοι, άτομα κάθε ηλικίας, οικογένειες ολόκληρες, μικρά παιδιά ασυνόδευτα αναζητούσαν δρόμο προς την 243

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ κε αδιέξοδο. Στην Ελλάδα την άνοιξη του 2016 είχαν εγκατασταθεί σε οργανωμένους και μη χώρους πάνω από 50.000 πρόσφυγες και μετανάστες. Στον Ν. Κιλκίς διοργανώθηκαν δύο χώροι φιλοξενίας στο Χέρσο και στη Νέα Καβάλα, οικισμό του Δήμου Παιονίας, όπου υπάρχει αεροδρόμιο της κατοχικής περιόδου που το αξιοποιούσε η αερολέσχη Πολυκάστρου. Πέραν της Ειδομένης άτυπος καταυλισμός δημιουργήθηκε και στην Εθνική οδό Θεσσαλονίκης – Ευζώνων, κοντά στο Πολύκαστρο και στα πρατήρια βενζίνης της ίδιας οδού. Για τη στήριξη όλων αυτών των ανθρώπων δραστηριοποιήθηκαν πολλές οργανώσεις, ελληνικές και ξένες, ο ΕΕΣ και η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ. Τον χώρο επισκέφθηκαν πλήθος Ελλήνων και ξένων παραγόντων, υπουργοί, υπηρεσιακοί παράγοντες και αρχηγοί κομμάτων. Ο καταυλισμός Χέρσου και οι άτυποι στην περιοχή καταργήθηκαν. Παρέμεινε της Νέας Καβάλας, στον οποίο το 2020 δημιουργούνται υποδομές μονιμότερες των σκηνών. Το μεταναστευτικό προβλημάτισε και δημιούργησε προβλήματα στον Δήμο Παιονίας και στην τοπική κοινωνία.

Ειδομένη, Μάρτιος 2016, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Προσφυγικός καταυλισμός στη Ν. Καβάλα Παιονίας, (Πηγή, Διαδίκτυο). Ευρώπη. Κοντά στους Σύρους και πολλοί από άλλες χώρες της Ασίας και της Αφρικής. Μέσω Τουρκίας κατέκλυσαν τα ελληνικά νησιά του ανατολικού Αιγαίου, κινδυνεύοντας στα παγωμένα νερά, μεταφερόμενοι από παράνομους διακινητές. Πολλοί πνίγηκαν. Τα καράβια μετέφεραν στην ηπειρωτική Ελλάδα χιλιάδες ανθρώπων. Από το καλοκαίρι του 2015 ως και την άνοιξη του 2016 πάνω από 10.000 πρόσφυγες είχαν συγκεντρωθεί στην Ειδομένη δημιουργώντας έναν απέραντο άτυπο καταυλισμό, όπου διαβιούσαν κάποιες φορές και 15.000 πρόσφυγες και μετανάστες κάτω από άθλιες συνθήκες. Προσπαθούσαν να περάσουν στη γειτονική χώρα και από εκεί στην Ευρώπη. Κάποια στιγμή τα σύνορα έκλεισαν, όχι μόνο από τη βόρεια γειτονική χώρα αλλά και από άλλες χώρες της Ε.Ε.: Αυστρία, Ουγγαρία, Τσεχία, Πολωνία. Προκλήθη-

244

Το δημογραφικό πρόβλημα Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που ταλανίζει τη χώρα μας και ως εκ τούτου και την Παιονία είναι το δημογραφικό. Η γήρανση του πληθυσμού, η φυγή των νέων προς ξένες χώρες, η αναβολή δημιουργίας οικογένειας από νέους και η διάλυση γάμων, μειώνουν τις γεννήσεις. Αυτά, σε συνδυασμό με άλλες παραμέτρους, που ήδη αναφέρθηκαν, δημιούργησαν δημογραφικό πρόβλημα. Μια ματιά στους οικισμούς και στις τέως έδρες των Δήμων της περιοχής, εκτός Πολυκάστρου, επιβεβαιώνουν τα γραφόμενα. Τα σχολεία έκλεισαν, πολλά σπίτια μένουν άδεια, γενικά η ύπαιθρος ερημώνει. Συγκρίνοντας τις απογραφές, τις οποίες παραθέσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, παρατηρούμε τη μεγάλη μείωση νόμιμου και πραγματικού πληθυσμού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ Οργάνωση και διοίκηση Στη Μακεδονία σύμφωνα με την «τάξιν των θρόνων» το 1855 υπήρχαν δεκαεννέα Μητροπόλεις με δέκατη τρίτη στη σειρά τη Μητρόπολη Βοδενών, στην οποία από αιώνων υπαγόταν η περιοχή της Γουμένισσας1, παλιά επαρχία Παιονίας. Ιδιαίτερα μνημονεύονται: ο Νικόδημος Κωνσταντινίδης (1859 – 1870), ο οποίος εγκαινίασε τον μεγαλοπρεπή Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου Γουμένισσας το 18692, ο από Πέτρας Αγαθάγγελος Παπαγρηγοριάδης (1870 – 1875), που αγωνίσθηκε στην περιφέρειά του εναντίον των εξαρχικών3, ο από Στρωμνίτσης Ιερόθεος Τριανταφυλλίδης ή Χατζηπαπάς (18 Δεκεμβρίου 1875 – Απρίλιο 1896), που ασχολήθηκε με τα εκπαιδευτικά θέματα της Γουμένισσας και συνέβαλε στην ίδρυση και ανέγερση τοπικών ελληνικών εκπαιδευτηρίων και στην κατάρτιση κανονισμών λειτουργίας τους4 και ο από Μυριοφύτου και Περιστάσεως Στέφανος Δανιηλίδης (1904-1910) με προσφορά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα5. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή για την αποκατάσταση των προερχόμενων από εκεί Μητροπολιτών που έχασαν τις έδρες τους με την απόφαση 4427 / 6 – 11 – 1924 του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ιδρύθηκαν 16 Μητροπόλεις μεταξύ αυτών και η Γενιτσών και Γουμενίσσης. Το 1930, με απόφαση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και έγκριση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, μετονομάστηκε σε Μητρόπολη Πέλλης με έδρα τα Γιαννιτσά6. Το 1932 καταργήθηκε, ο Μητροπολίτης μετακινήθηκε στη Φλώρινα και οι επαρχίες Γιαννιτσών και Γουμενίσσης επανήλθαν στη Μητρόπολη Βοδενών που μετονομάστηκε σε Εδέσσης και Πέλλης7. Στη Μητρόπολη Γενιτσών και Γουμενίσσης υπηρέτησαν οι παρακάτω Μητροπολίτες: ο Σμάραγδος Χατζηευσταθίου (1924 – 1927) που καταγόταν από τα Αλάτσατα της Μικράς Ασίας και αποφοίτησε από

τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Υπηρέτησε σε πολλές θέσεις και εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης. Το 1900 εκλέχτηκε Επίσκοπος Μυριοφύτου και Περιστάσεως, το 1908 Μογλενών, το 1910 Φιλιππουπόλεως, το 1912 Ηλιουπόλεως και Θυατείρων. Από τον Οκτώβριο του 1924 ως τις 14 Δεκεμβρίου 1924 ποίμανε τη νεοσύστατη Μητρόπολη Γενιτσών και Γουμενίσσης. Εκδήμησε το 19278. Ο Βασίλειος Παπαδόπουλος ή Δημητριάδης (19281932). Αρχιμανδρίτης του Πατριαρχείου εκλέχτηκε το 1926 τιτουλάριος επίσκοπος με τον τίτλο «Σελευκείας». Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή παρέμεινε στην Αθήνα ως τοποτηρητής της Ιεράς Μητροπόλεως Σμύρνης Μικράς Ασίας. Εκλέχτηκε Μητροπολίτης Γενιτσών – Γουμενίσσης στις 27 Ιανουαρίου 1928, διαδεχόμενος τον Μητροπολίτη Σμάραγδο. Ποίμανε την περιοχή ως τον Οκτώβριο του 1932 οπότε καταργήθηκε η Μητρόπολη Γενιτσών και Γουμενίσσης και ο Μητροπολίτης τοποθετήθηκε στη Φλώρινα9. Ο Μητροπολίτης Βασίλειος υπηρέτησε με ιδιαίτερο ζήλο τη νέα περιφέρειά του επί τέσσερα χρόνια. Επισκεπτόταν τακτικότατα τη Γουμένισσα, περιόδευσε σε όλα τα χωριά και προσπάθησε στα δύσκολα εκείνα χρόνια να οργανώσει την τοπική εκκλησία στην οποία είχαν προστεθεί πολλοί πιστοί από τις αλησμόνητες Πατρίδες (Πόντο, Μικρά Ασία, Ανατολική Ρωμυλία, Ανατολική Θράκη), καθώς τον ξεριζωμό τον υπέστη και ο ίδιος. Σε μια από τις μετακινήσεις του στη διαδρομή από την Καστανερή προς τα Μεγάλα Λιβάδια τραυματίστηκε σοβαρά από πτώση του αλόγου στο οποίο επέβαινε10. Η περιοχή Πολυκάστρου αρχικά ανήκε στην Επισκοπή Πολυανής με έδρα τη Δοϊράνη και από το 1913 το Κιλκίς. Η Επισκοπή Πολυανής μετονομάσθηκε (1924) σε Μητρόπολη Πολυανής και Κιλκισίου. Επίσκοπος από το 1913 και Μητροπολίτης από το 1924 ήταν ο Φώτιος Παγιώτας (1870 – 1928)11. Το 1935 η επαρχία Παιονίας αποσπάστηκε από τον Ν. Θεσσαλονίκης και προστέθηκε στον Νομό Κιλκίς. 245

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ Το επόμενο έτος (1936) η ίδια επαρχία αποσπάστηκε εκκλησιαστικά από την Ιερά Μητρόπολη Εδέσσης και Πέλλης και εντάχθηκε στην Ιερά Μητρόπολη Πολυανής και Κιλκισίου, της οποία ο Μητροπολίτης έφερε πλέον τον νέο τίτλο, Πολυανής, Αξιωτών, Παιονίας και Κιλκισίου. Μητροπολίτες της Μητροπόλεως αυτής που ποίμαναν την Παιονία από το 1936 και εντεύθεν ήταν: ο Κύριλλος Αφεντουλίδης (1928 – 1942), ο από Ξάνθης Ιωακείμ Μαρτιανός (1942 – 1945), ο Ιωακείμ Σμυρνιώτης (1945-1965), ο Χαρίτων Συμεωνίδης (1965 –1974) και ο Αμβρόσιος Στάμενας (1974 –1991), στη συνέχεια Παροναξίας (1991-2008). Όλοι οι Μητροπολίτες που προαναφέρθηκαν φρόντισαν για την Παιονία. Ο Ιωακείμ Σμυρνιώτης επανίδρυσε τη Μονή Παναγίας Γουμενίσσης, ο Χαρίτων Συμεωνίδης ανήγειρε και λειτούργησε το Οικοτροφείο Γουμενίσσης, το σημερινό Μητροπολιτικό Μέγαρο. O Αμβρόσιος Στάμενας μετέτρεψε το καθεστώς της Μονής της Παναγίας Γουμενίσσης σε Ιερό Προσκύνημα12 προσπαθώντας να το προβάλλει πανελληνίως. Αγάπησε ιδιαίτερα την κωμόπολη και ήταν παρών στις μεγάλες γιορτές και ιδιαίτερα τον Δεκαπενταύγουστο. Η Ιερά Μητρόπολη Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου ιδρύθηκε ως προσωποπαγής με τον Ν. 1951/1991 – ΦΕΚ 84 / Α / 31 – 5 – 1991, αρθ. 12, παρ. 5, “...με τη συγκατάθεση του Οικουμενικού Πατριαρχείου με έδρα την κωμόπολη Γουμένισσα και περιφέρεια τις κωμοπόλεις που αποσπώνται από την Ιερά Μητρόπολη Πολυανής και Κιλκισίου Γουμένισσα, Αξιούπολη, Πολύκαστρο, Γέφυρα και τα χωριά Άγιος Πέτρος, Βαλτοτόπι, Γοργόπη, Γρίβα, Γερακώνα, Εύρωπος, Κάρπη, Καστανερή, Λειβάδια, Μεσιά, Ομαλό, Πεντάλοφος, Πολύπετρο, Στάθη, Ρύζια, Τούμπα, Φιλυριά, Αξιοχώρι, Άσπρος, Ειδομένη, Ειρηνικό, Κορώνα, Εύζωνοι, Κούπα, Λιμνότοπος, Μεταμόρφωσις, Μ. Δάσος, Ν. Καβάλα, Πηγή, Πλάγια, Ποντοηράκλεια, Σκρα, Φανός, Χαμηλό, Πλατανιά, Πευκόδασος, Σιτάρια, Κάτω Γέφυρα, Πρόχωμα, Ακροπόταμος, Καστανάς”. Με τον Ν. 4301 / 2014 (ΦΕΚ Α 223 / 7 – 10 – 2014), αρθ. 44, παρ. 1, η Μητρόπολη έγινε μόνιμη. Μητροπολίτης το 1991 τοποθετήθηκε ο από Λαρίσης Δημήτριος Μπεκιάρης. Η ενθρόνισή του έγινε στις 19 Οκτωβρίου 1991 στον Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου Γουμενίσσης. Κατάγεται από το Λουτράκι Κορινθίας 246

(1948) και σπούδασε στη Θεολογική Σχολή Αθηνών. Υπηρέτησε καθηγητής ΜΕ, ως ιεροκήρυκας και διευθυντής οικοτροφείου στη Μητρόπολη Φιλίππων, ιεροκήρυκας στη Μητρόπολη Λαρίσης, Πρωτοσύγκελος στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών, Ηγούμενος στη Μονή Πετράκη και διευθυντής του Ρ/Σ της Εκκλησίας της Ελλάδος. Εξελέγη Μητροπολίτης Λαρίσης το 1989. Στις 10 – 9 – 1991 τοποθετήθηκε στη Γουμένισσα. Ίδρυσε την Ιερά Μονή Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης Γρίβα, ενώ επί των ημερών του αποκαταστάθηκαν η Ι. Μ. Παναγίας Γουμενίσσης και ο Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Γεωργίου Γουμενίσσης, αναγέρθηκαν νέοι, όπως ο Ι. Ν. “Άξιον Εστί” Αξιουπόλεως, η Αγία Τριάδα Πολυκάστρου κλπ. Επίσης διαθέτει σημαντικό συγγραφικό έργο13.

Εκκλησιαστικά μετόχια στη Γουμένισσα α. Μετόχι της Μονής Ιβήρων Αγίου Όρους Βρισκόταν στη γειτονιά της κωμόπολης που έφερε το όνομα Τσούκα. Πότε ακριβώς δημιουργήθηκε δεν είναι εξακριβωμένο, πάντως το κτίσμα του, αγιορείτικης αρχιτεκτονικής, οικοδομήθηκε το 1851 σε οικόπεδο δύο στρεμμάτων. Ήταν διώροφο με πολλούς χώρους διαμονής και φιλοξενίας, εργαστήρια, πατητήρια, αποστακτήρα και λαχανόκηπο. Επίσης, είχε στην κυριότητά του αγροτικές εκτάσεις προερχόμενες από δωρεές και ήταν αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου. Πανηγύριζε την 21η Νοεμβρίου. Ο ρόλος του ήταν πολύ σημαντικός για τα λατρευτικά, κοινωνικά, εκπαιδευτικά, πολιτιστικά πράγματα της κωμόπολης και της ευρύτερης περιοχής. Στήριξε τους πιστούς ορθόδοξους στον Οικουμενικό Θρόνο την περίοδο 1870 – 1912, όταν δρούσαν ξένες προπαγάνδες. Έπαυσε να λειτουργεί από το 193114. β. Μετόχι της Μονής Ζωγράφου Αγίου Όρους Κοντά στο μετόχι της Μ. Ιβήρων λειτούργησε το μετόχι της Μ. Ζωγράφου. Είχε τις μόνιμες εγκαταστάσεις του, οικήματα, αποθήκες, παρακείμενη αγροτική έκταση, όπου ο σημερινός συνοικισμός Ποντίων. Ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο, όπως και η κυρίαρχη Μονή. Πανηγύριζε στις 23 Απριλίου, ημέρα μνήμης του Αγίου. Την περίοδο 1870 – 1912 στήριξε την εξαρχική κίνηση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Μετά το 1912 έπαυσε να λειτουργεί. Τα ακίνητα και η γεωργική του έκταση απαλλοτριώθηκαν τη δεκαετία του 1920 για την αποκατάσταση προσφύγων. γ. Μετόχι του Παναγίου Τάφου (Αγίας Τριάδας) Παράλληλα προς τα δύο προηγούμενα, από τα μέσα του 19ου αιώνα λειτούργησε μετόχι του Παναγίου Τάφου. Βρισκόταν σε ακίνητο κτίσμα κοντά στην πλατεία 23ης Οκτωβρίου της κωμόπολης. Στον αύλειο χώρο του είχε λιθόκτιστο μικρό ναό αφιερωμένο στην Αγία Τριάδα. Πιθανός κτήτοράς του ήταν ο Αγιοταφίτης ιερομόναχος Παύλος, γνωστός ως Χατζηπαύλος. Καταγόταν από το Δυτικό (Κονίκοβο) Πέλλας. Την περίοδο 1870 – 1912 προσχώρησε στην εξαρχία και ανέπτυξε έντονη σχετική δραστηριότητα. Μετά τον αιφνίδιο θάνατό του στη Σκύδρα Πέλλας ατόνησε η λειτουργία του μετοχιού. δ. Σύγχρονο Αγιορείτικο μετόχι στο όρος Πάικο Κοντά στον Πεντάλοφο Παιονίας από το 1981 λειτούργησε Ιερά Μονή αφιερωμένη στον Όσιο Νικόδημο τον Αγιορείτη. Είναι μετόχι της Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρα του Αγίου Όρους. Κτήτορας ο ιερομόναχος Αρχιμανδρίτης Χρυσόστομος (1947 – 2021). Είναι μεγάλο Μοναστήρι επανδρωμένο με μοναστική αδελφότητα. Εκτενέστερη αναφορά σε αυτό γίνεται στην ενότητα Μοναστήρια του Πάικου αυτού του κεφαλαίου.

Εμφάνιση και αποτυχία της Ουνίας στην περιοχή Η Ουνία είναι θρησκευτικό και πολιτικό σχήμα που επινοήθηκε από τον παπισμό με σκοπό την πνευματική και πολιτική υποταγή της μη λατινικής Ανατολής στην εξουσία του Πάπα. Το όνομά της προέρχεται από τη λατινική λέξη unio (ένωση). Οι Ουνίτες δέχονται την παπική διδασκαλία και τα δόγματα του παπισμού που τον διαφοροποιούν από την Ορθοδοξία. Οι ιερείς τους διατηρούν τα εξωτερικά τους στοιχεία, την περιβολή και τα ανατολικά έθιμά τους και δίνουν την απατηλή εντύπωση πως παραμένουν ορθόδοξοι15. Η Ουνία ήταν η επεκτατική πολιτική του Πάπα της Ρώμης με σκοπό να προσηλυτίσει τους Ορθοδόξους της Ανατολής από την εποχή του Σχίσματος (1054). Η πολιτική και πνευματική κυριαρχία του παπισμού στη Δύση επιβλήθηκε με την Ιερά Εξέταση και για την επιβολή του

στην Ανατολή χρησιμοποίησε την Ουνία που αποτέλεσε αγκάθι στις σχέσεις Ορθοδόξων και Καθολικών16. Έντονη παρουσία της Ουνίας στις ευρωπαϊκές επαρχίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου εμφανίζεται από τα μέσα του 19ου αιώνα. Οι προσπάθειές της στη Μακεδονία εξελίχθηκαν σε διάφορες φάσεις17. Κύριοι πρωταγωνιστές ήταν οι μοναχοί Λαζαριστές της Θεσσαλονίκης και οι Βούλγαροι Ουνίτες επίσκοποι Νείλος Ισβόρωφ (αρχιερατεία 1876 – 1883) και Λάζαρος Μλαντένωφ (αρχιερατεία 1883 – 1894)18. Διείσδυση και δραστηριότητα Ουνιτών στην επαρχία Γουμενίσσης και πολύ περισσότερο στις παρακείμενες επαρχίες Κιλκίς (Αβρέτ Χισάρ) και Γιαννιτσών (Γιανιτσέ Βαρδάρ) σημειώθηκε κατά την αρχιερατεία των Βουλγάρων – Ουνιτών επισκόπων που προαναφέρθηκαν. Ο Νείλος Ισβόρωφ το 1873 χειροτονήθηκε στην Κωνσταντινούπολη επίσκοπος Σμολαίνων19 και τον επόμενο χρόνο τοποθετήθηκε επικεφαλής των εξαρχικών της Μακεδονίας με έδρα το Κιλκίς. Με τη δράση του ιδίου και πολλών άλλων οργάνων έγινε η έδρα του επίκεντρο της βουλγαρικής προπαγάνδας στον Μακεδονικό χώρο. Όλοι ανέμειναν ο Νείλος να συνεχίσει να εργάζεται υπέρ των βουλγαρικών συμφερόντων. Να συνδράμει στην προσπάθεια που κατέβαλε η Εξαρχία χρησιμοποιώντας ποικίλα μέσα για να απομακρυνθούν οι χριστιανοί από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και να ταχθούν με το μέρος της, διότι πλέον πατριαρχικός σήμαινε Έλληνας και εξαρχικός Βούλγαρος. Ο Νείλος το 1874 άρχισε να συνεργάζεται με τους καθολικούς και υπηρετούσε την Ουνία. Το 1876 ονομάστηκε επίσκοπος των ενωτικών βουλγαροφώνων της Μακεδονίας. Από το Κιλκίς κατέβαλε προσπάθειες να αλώσει ελληνικά κέντρα της γύρω περιοχής, όπου λειτουργούσαν ελληνικά σχολεία και οι κάτοικοι ήταν αφοσιωμένοι στο Πατριαρχείο. Εισχώρησε στην περιοχή της Γευγελής. Προσεταιρίστηκε σχισματικούς ορθοδόξους στην Ειδομένη, όπως και σε άλλα χωριά βόρεια αυτής. Είναι γεγονός, πως μετά το 1860 στην περιοχή της Γευγελής και στα χωριά Ειδομένη και Δογάνης, που σήμερα ανήκουν στην επαρχία Παιονίας, είχαν δημιουργηθεί εστίες Ουνιτών20. Προσπάθησε να ελέγξει και τη δυτικά του Αξιού περιοχή, εκείνη της Γουμένισσας21. Στα σχέδιά του στάθηκε εμπόδιο ο Μητροπολίτης Εδέσσης Νικόδημος (1875 – 1896)22. Ο 247

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ Νείλος απέκτησε φανατικούς οπαδούς και τοποθετήθηκε επικεφαλής των βουλγαρόφωνων Ουνιτών της Κωνσταντινουπόλεως. Έτσι, κατέληξε εκεί από όπου ξεκίνησε, στην Εξαρχία. Μετά την αποτυχία δημιουργίας εστίας Ουνιτών στην επαρχία Γουμενίσσης από τους μηχανισμούς του Νείλου, το φαινόμενο εξέλειπε. Οι πλανημένοι επανήλθαν στην Ορθοδοξία. Ο βαθύτερος όμως στόχος του Νείλου επιτεύχθηκε. Τοπικές Ορθόδοξες Κοινότητες διασπάστηκαν σε πατριαρχικούς και εξαρχικούς και ο ανταγωνισμός με την πάροδο του χρόνου μεγάλωνε. Στο Κιλκίς, τον Νείλο διαδέχθηκε ο Λάζαρ Μλαντένωφ (1883 – 1894). Οι Ουνίτες του προκατόχου του στράφηκαν προς την Εξαρχία. Ανέλαβε να τους επαναφέρει στην Ουνία. Ο ίδιος προερχόταν από τους εξαρχικούς, τους οποίους απαρνήθηκε και προσπάθησε αμέσως να δείξει έργο στους παπικούς. Πραγματοποίησε περιοδείες σε πόλεις και χωριά. Το 1888 περιόδευσε στην περιοχή Γουμένισσας υποσχόμενος οικονομική και ηθική υποστήριξη σε όσους θα τον ακολουθούσαν. Επισκέφθηκε τη σημερινή Φιλυριά και απέτυχε23. Πήγε στον Άγιο Πέτρο και είχε τα ίδια αποτελέσματα. Η ίδια υποδοχή του επιφυλάχθηκε στο Πολύπετρο, στα Κουφάλια και στα Άθυρα που υπάγονταν στην επαρχία Γουμενίσσης. Δύο χρόνια μετά, το 1893, επέστρεψε και πάλι, όπως ο Νείλος, στην Εξαρχία24. Είναι άξιο επισήμανσης και πολύ σημαντικό για τον τόπο και τους κατοίκους της επαρχίας Γουμένισσας το γεγονός ότι δεν επηρεάστηκαν από τα ξένα δόγματα που προαναφέρθηκαν, αν και βρίσκονταν μεταξύ της έδρας Ουνιτών επισκόπων (Κιλκίς 1876 – 1891), ισχυρού πυρήνα καθολικών από το 185725 και της κοινότητας Ουνιτών στα Γιαννιτσά.

Το εθνικό έργο ιερωμένων την περίοδο 1870 – 1912

Ο Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Γεωργίου Γουμένισσας.

248

Η προσφορά του κλήρου της περιοχής τη δύσκολη περίοδο 1870 – 1912 ήταν σημαντική. Ιεράρχες, απλοί ιερείς και μοναχοί αγωνίστηκαν στηρίζοντας τον ελληνισμό όχι μόνο με τη λειτουργία των ιερών ναών και την τέλεση των ιερών ακολουθιών αλλά και με τη λειτουργία ελληνικών σχολείων. Σημαντική η προσφορά των Μητροπολιτών: Βοδενών (Εδέσσης) Νικοδήμου (1875 – 1896), που πρωτο-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

249

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ι. Ν. Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Άσπρου, (Πηγή, ΙΜΓΑΠ).

Από την περιφορά των Επιταφίων στη Γουμένισσα, (Πηγή, Διαδίκτυο).

250

στάτησε για την ανέγερση του ιστορικού Διδακτηρίου Γουμένισσας, του Νικολάου (1896 – 1899), που συνέχισε το έργο του προκατόχου του σχετικά με τη στήριξη των εκπαιδευτηρίων στην επαρχία Παιονίας, του Στεφάνου (1904 – 1910) με ιδιαίτερη προσφορά στον Μακεδονικό Αγώνα και του Επισκόπου Λίτης, μετέπειτα Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Αλεξάνδρου (1903 – 1910), ο οποίος επίσης την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα είχε πολλούς συνεργάτες από τη Γουμένισσα και την επαρχία της26. Πρόσφεραν σημαντικό έργο και οι μοναχοί του μετοχιού της Ιβήρων στην κωμόπολη, όπως και ο ιερέας της Πέτρος Σιάλδας. Οι Ζαχαρίας Οικονόμου, Οικονόμου Αθανάσιος, Ιωάννης Πασιαλιώκης και Ιωάννης Βούζας (1876 – 1962) κατέθεσαν 50 οθωμανικές λίρες για τα εκπαιδευτήρια της κωμόπολης. Ο τελευταίος εργάστηκε στον Μακεδονικό Αγώνα και έλαβε τον βαθμό πράκτορα Γ΄ τάξης27. Στον ίδιο Αγώνα πρόσφεραν και οι ιερείς του Αγίου Πέτρου, Μανώλης Παπαμανώλης (1834 – 1904), που δολοφονήθηκε το 1904 και Χριστόδουλος Αθανασίου που εργάστηκε και ως δάσκαλος. Στην Αξιούπολη ο ιερέας Χρήστος Κώτσης, γραμματέας της τοπικής Επιτροπής Εθνικής Άμυνας, συνελήφθη και εκτελέστηκε από κομιτατζήδες σε ηλικία 100 ετών28. Παρόμοια τύχη είχε και ο ιερέας Νικόλαος29. Στη Γρίβα ο ιερέας Δημήτριος Οικονόμου, απειλήθηκε πολλές φορές, πυρπολήθηκε το σπίτι του, καταδιώχτηκε η οικογένειά του και κατέληξε στη Θεσσαλονίκη, όπου συνέχισε να εργάζεται για την εθνική υπόθεση. Ο γιος του Χρήστος υπηρέτησε την ίδια περίοδο δάσκαλος σε χωριά της Μακεδονίας30. Στην Καστανερή πρόσφεραν εθνικές υπηρεσίες οι ιερείς Χρήστος και Χριστόφορος. Στην Ειδομένη δραστηριοποιήθηκε ο Ζαφείριος Παπαζαφειρίου – Σταματιάδης, γόνος ιστορικής οικογένειας. Ο παππούς του έλαβε μέρος στην Επανάσταση του 1821 και ο πατέρας του προσέφερε πολλά. Στο Σκρα εργάστηκαν για την εθνική υπόθεση οι ιερείς Γεώργιος Τάντσος, Πέτρος Παπαπέτρου31, Αθανάσιος Παπαθανασίου-Ζιάρας (1874 – 1944), πατέρας της γνωστής ηρωίδας δασκάλας Βασιλικής Παπαθανασίου (1910 – 1946)32 και ο Γεώργιος Ρώτας33. Στην περιοχή πρόσφερε υπηρεσίες ως ιερέας και δάσκαλος, οργανωμένος στον Αγώνα, ο Ιωάννης Παπανώε από την Αλμωπία34.

Ναοί, παρεκκλήσια και εξωκλήσια στους οικισμούς του Δήμου Το σύνολο των ναών της επαρχίας Παιονίας είναι δημιουργήματα της μεταβυζαντινής περιόδου, εκτός ελαχίστων που ιστορήθηκαν στα νεότερα χρόνια. Όλοι διατηρούνται σε καλή κατάσταση χάρη στη φροντίδα των ιερέων, των εκκλησιαστικών συμβουλίων που τους υπηρέτησαν και τους υπηρετούν και στη συνδρομή των πιστών κατοίκων. «…Οι ναοί της Παιονίας διακρίνονται σήμερα ανάμεσα στους μεταβυζαντινούς ναούς του Νομού Κιλκίς, γιατί οι ντόπιοι κάτοικοι σεβάστηκαν στο πέρασμα του χρόνου την αρχική μορφή των εκκλησιών τους και προσάρμοσαν τις σύγχρονες ανάγκες και επεμβάσεις προς όφελος της διατήρησης της αυθεντικής τους εικόνας. Αυτό οφείλεται αφενός στην παιδεία των κατοίκων και αφετέρου στην οικονομική ευμάρεια της περιοχής…35» Από τους μεταβυζαντινούς ναούς είκοσι έχουν χαρακτηρισθεί μνημεία πολιτισμού36:  Γουμένισσα Έδρα Ιεράς Μητροπόλεως Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου Ιερά Μονή Παναγίας: Πληροφορίες στο τέταρτο μέρος της ενότητας αυτής, Μοναστήρια του Πάικου37. Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου: Μητροπολιτικός ναός. Οικοδομήθηκε την περίοδο 1864 – 1869 με προσφορές και προσωπική εργασία των κατοίκων της κωμόπολης. Είναι βασιλική με τρία κλίτη, εντυπωσιακός ναός για το μέγεθος και την αρχιτεκτονική του. Μοιάζει με τον Πατριαρχικό Ι. Ναό Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι (Κωνσταντινούπολη), τον Άγιο Μηνά της Θεσσαλονίκης και τον Άγιο Αντώνιο Βέροιας, πράγμα που υποδηλώνει τη σύνδεση και σχέση της Γουμένισσας με τα μεγάλα αστικά κέντρα και την ακμή της κατά την περίοδο της ανοικοδόμησης του ναού38. Εντυπωσιακές οι εικόνες του τέμπλου, ο ξυλόγλυπτος δεσποτικός θρόνος, τα ξυλόγλυπτα προσκυνητάρια, όλα αφιερώματα κατοίκων της κωμόπολης. Κατά καιρούς έχει επισκευασθεί, την περίοδο 2012 – 2016 ανακαινίσθηκε και ανεγέρθηκε νέο καμπαναριό. Θυρανοίξια τελέστηκαν στις 15 Οκτωβρίου 2016. Συνεχίζονται οι εργασίες διαμόρφωσης του περιβάλλοντα χώρου. Παρεκκλήσια: Αγίου Σάββα στο Νοσοκομείο, Αγίου Τρύφωνα στην ομώνυμη συνοικία, όπου την 1η Φε-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο βρουαρίου τελείται πανηγύρι των αμπελουργών, της Αγίας Αικατερίνης στην πλατεία 23ης Οκτωβρίου, στη θέση παλιού ακινήτου αφιερωμένου στην τοπική εκκλησία. Εξωκλήσια: Αγίου Σπυρίδωνα, Αγίου Νεκταρίου, Αγίων Αναργύρων.  Άγιος Πέτρος39 Ι. Ν. Αποστόλων Πέτρου και Παύλου: Ο παλιός ναός του χωριού σύμφωνα με την τοπική παράδοση οικοδομήθηκε το 1650 και κατά τα νεότερα χρόνια (εικοστός αιώνας) στη θέση του ανεγέρθηκε ο σημερινός. Είναι ιδιόρρυθμος, με δύο στέγες, αρκετά ευρύχωρος και εξυπηρετεί τις ανάγκες των κατοίκων του χωριού. Στον παλιό ναό υπήρχαν πολλές και αξιόλογες εικόνες και τοιχογραφίες, οι οποίες δεν διασώθηκαν. Οι περισσότερες από τις εικόνες, όπως και όλων σχεδόν των ναών της Παιονίας, αγιογραφήθηκαν σε εργαστήρι του Αγίου Πέτρου. Εξωκλήσι: Της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος.  Αξιούπολη Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου: Πρόκειται για ιστορικό ναό ο οποίος κατά την παράδοση οικοδομήθηκε την περίοδο 1680 – 1700 στον ομώνυμο λόφο. Τα τελευταία χρόνια ανακαινίστηκε και συντηρήθηκαν οι τοιχογραφίες του. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική, έχει μεγάλο μήκος και γραφικό καμπαναριό ορατό από όλη την κωμόπολη. Ι. Ν. Παναγίας «Το Άξιον Εστί»: Νέος μεγαλοπρεπής ναός, ο οποίος θεμελιώθηκε στις 5 Οκτωβρίου 1997 στους πρόποδες του λόφου της κωμόπολης και στη θέση της παλιάς λέσχης αξιωματικών της τοπικής στρατιωτικής φρουράς. Είναι εντυπωσιακός στο μέγεθος και προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον η αγιογράφηση. Διαθέτει μεγάλο υπόγειο χώρο όπου λειτουργεί πνευματικό κέντρο, στεγάζει βαπτιστήριο, βιβλιοθήκη και τα παρεκκλήσια των Αγίων Μηνά και Αναργύρων40. Τα θυρανοίξια πραγματοποιήθηκαν στις 14 Οκτωβρίου 2016 και πανηγυρίζει στις 11 Ιουνίου. Παρεκκλήσια: Αγίας Μαρίνας, Αγίας Παρασκευής και Αγίων Αναργύρων στην παλιά Πύλη (Δρέβενο). Εξωκλήσια: Αγίου Φανουρίου, κτίσμα του 1960 που τα τελευταία χρόνια έχει ανακαινιστεί. Κοντά του υπάρχει Αγίασμα. Την ημέρα της μνήμης του Αγίου, 27 Αυγούστου, πανηγυρίζει η κωμόπολη. Υπάρχει και το εξωκλήσι του Αγίου Αντωνίου, κτίσμα

Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου Αξιούπολης, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Άγιος Φανούριος Αξιούπολης 2023, (Φωτ. π. Ιγ. Καλογεράκης).

251

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ του 1981, γνωστό ως Μοναστήρι, όπου λειτουργούνται χριστιανοί που ακολουθούν το παλιό ημερολόγιο.  Αξιοχώρι Ι. Ν. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος: Κτίστηκε στη θέση παλιού ναού, όπου είχε ανεγερθεί παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο. Από τον παλιό ναό διασώθηκαν εικόνες και αφιερώματα41.  Άσπρος Ι. Ν. Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου: Νέος ναός, άρχισε να κτίζεται τη δεκαετία του 1960 κοντά στον παλιό ναό του χωριού που ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο.  Βαλτοτόπι Ι. Ν. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης: Παλιός, μικρός ναός ο οποίος ιστορήθηκε μετά το 1850. Για τις λειτουργικές ανάγκες των κατοίκων του οικισμού ιστορήθηκε νέος, αφιερωμένος στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού.

Ι. Ν. Ταξιαρχών Γερακώνας.

 Βαφειοχώρι Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου, παλιός: Τρίκλιτος μεταβυζαντινός ναός του 19ου αιώνα, εντυπωσιακού μεγέθους με τοιχογραφίες, ξυλόγλυπτο τέμπλο, γυναικωνίτη και προστώο. Από εντοιχισμένη επιγραφή διαπιστώνεται πως ο ναός ανακαινίσθηκε το 1863 με δαπάνες των προυχόντων του χωριού42. Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου: Είναι έργο των τελευταίων δεκαετιών και οικοδομήθηκε σε κεντρικό σημείο του χωριού για να καλύψει τις λειτουργικές ανάγκες των κατοίκων. Οι περισσότερες εργασίες έγιναν με προσωπική εργασία και προσφορές. Είναι μεγάλος εντυπωσιακός διακοσμημένος ναός.  Γερακώνα Ι. Ν. Αρχαγγέλων: Πρόκειται για παλιό ναό της περιοχής που οικοδομήθηκε την περίοδο 1730 – 1750. Είναι αγιογραφημένος με εντυπωσιακό διάκοσμο. Η αναπαλαίωση τα τελευταία χρόνια ανέδειξε το μνημείο κατά τον καλύτερο τρόπο. Εξωκλήσι: Κοιμήσεως Θεοτόκου.

Ι. Ν. Αγίου Νικολάου Γοργόπης.

252

 Γοργόπη Ι. Ν. Αγίου Νικολάου: Οικοδομήθηκε το 1802 και το προστώο του το 1862. Μοιάζει με τον ναό του Αγίου Γεωργίου Γουμένισσας. Στο εσωτερικό έχει αξιόλογα ξυλόγλυπτα μέρη με ζωγραφικές διακοσμήσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Ι. Ν. Άξιον Εστί Αξιούπολης.

253

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου Ευζώνων.

Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου Ευρωπού.

254

Εξωκλήσι: Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το χωριό. Το πανηγύρι της Γοργόπης τελείται την ημέρα εορτασμού αυτού του εξωκλησιού (21 Μαΐου).  Γρίβα Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου: Ως έτος ανέγερσής του θεωρείται το 1801 και το 1857 προστέθηκαν το προστώο και το καμπαναριό. Υπάρχει στον εξωτερικό νότιο τοίχο του ναού εντοιχισμένη αναμνηστική πλάκα από την οποία αντλούνται οι σχετικές πληροφορίες. Είναι εντυπωσιακά αγιογραφημένος και διακοσμημένος. Κάτω από τις ως πρόσφατα υπάρχουσες αγιογραφίες αποκαλύφθηκαν παλαιότερες. Είναι δείγμα του συνεχούς ενδιαφέροντος των κατοίκων και των ιερέων του χωριού για την ευπρέπεια του ναού. Εξωκλήσι: Αγίου Αντωνίου και Αγίου Θεοδώρου. Βρίσκεται στον λόφο Μοναστήρι μεταξύ Γουμένισσας και Γρίβας, όπου κατά την παράδοση υπήρχε Ι. Μονή. Τελείται ως σήμερα πανηγύρι το Σάββατο της Σαρακοστής που τιμάται το θαύμα των κολλύβων του Αγίου Θεοδώρου.  Δογάνης Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου: Ο παλιός ναός ήταν κτίσμα της περιόδου 1750 – 1770 με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ναών της περιόδου εκείνης. Ο παλιός ναός τα τελευταία χρόνια καταστράφηκε από πυρκαγιά και στη θέση του οικοδομήθηκε νέος αφιερωμένος στον Άγιο Ευστάθιο, διότι κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην περιοχή σκοτώθηκε ο αξιωματικός Ευστάθιος Δογάνης. Από το επίθετό του πήρε και το χωριό το νεότερο όνομά του.  Ειδομένη Ι. Ν. Γεννήσεως Θεοτόκου: Έτος οικοδόμησης αναφέρεται το 1919. Κατά τις περιόδους των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, Α΄1914 – 1918 και Β΄1940 – 1945, υπέστη πολλές ζημιές, τις οποίες αποκατέστησαν οι κάτοικοι του χωριού.  Ειρηνικό Ι. Ν. Αγίας Παρασκευής: Είναι κτίσμα του 20ου αιώνα, το οποίο οι λίγοι κάτοικοι του χωριού το φροντίζουν με ενδιαφέρον και αγάπη.  Εύζωνοι Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου: Μεταβυζαντινός ναός που ιστορήθηκε το 1805. Όπως διαπιστώνεται από επι-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου Γρίβας.

255

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου Κούπας.

Μεταβυζαντινός ναός στο Πευκόδασος, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

256

γραφή που είναι τοποθετημένη πάνω από την Ωραία Πύλη μεγάλες εργασίες έγιναν το 1857 με δωρεές της οικογένειας Γ. Ματσή. Διαχρονικά έγιναν πολλές επεμβάσεις, βελτιώσεις και συντηρήσεις. Διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση43.  Ευρωπός Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου: Νέος, μεγαλοπρεπής και εντυπωσιακός ναός στο κέντρο του χωριού. Εξωκλήσι: Ζωοδόχου Πηγής, όπου υπάρχει Αγίασμα. Την εβδομάδα της Διακαινησίμου τελείται πανηγύρι. Η κωμόπολη πανηγυρίζει στις 23 Αυγούστου, ημέρα κατά την οποία τιμάται η Απόδοση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.  Καμποχώρι Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου: Από τις εικόνες του ναού συμπεραίνεται πως ο ναός είναι έργο της περιόδου του 1850.  Κάρπη Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου: Πρόκειται για τον παλιό ναό του χωριού που σύμφωνα με την τοπική παράδοση είναι κτίσμα των ετών 1850 – 1852. Μικρός σχετικά ναός, χαμηλός, με τοιχογραφίες και διάκοσμο της εποχής.

Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου: Έτος θεμελίωσης θεωρείται το 1919 αλλά η αποπεράτωσή του έγινε γύρω στο 1980. Βρίσκεται στο μέσον του οικισμού. Το χωριό πανηγυρίζει στις 2 Μαΐου, ημέρα ανακομιδής του ιερού λειψάνου του Αγίου Αθανασίου.  Καστανερή Ι. Ν. Αγίας Παρασκευής: Ναός του 1853 – 1855, αγιογραφημένος, με πολλά ξυλόγλυπτα μέρη τα οποία διασώζονται και διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Αναδείχθηκαν μετά τη συντήρηση των τελευταίων ετών. Εντυπωσιακό είναι το καμπαναριό (εγκαίνια, 24 – 1 – 1886) κάτω από το οποίο ήταν η είσοδος για το προαύλιο του ναού. Εξωκλήσι του Προφήτη Ηλία: Βρίσκεται κοντά στο χωριό, στον ομώνυμο λόφο, και είναι κτίσμα των αρχών του 20ου αιώνα. Έχει αγιογραφηθεί και διακοσμηθεί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τελείται πανηγύρι την ημέρα της μνήμης του προφήτη (20 Ιουλίου).  Κοτύλη Ι. Ν. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης: Μεταβυζαντινός ναός που ανεγέρθηκε το 1854 και εκατό χρόνια μετά, το 1954, επισκευάσθηκε και ανακαινίστηκε. Ξεχωρίζει με την αρχιτεκτονική και τις τοιχογραφίες του44. Το καμπαναριό του είναι έργο του 1884.  Κορώνα Ι. Ν. Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου: Τον έκτισαν οι κάτοικοι του χωριού μετά την εγκατάστασή τους σε αυτό το 1922. Ήρθαν ξεριζωμένοι από τον Καύκασο. Αφιέρωσαν τον ναό στους ίδιους αγίους που ήταν αφιερωμένος και εκείνος της πατρίδας τους που άφησαν πίσω. Μετέφεραν εικόνες και ιερά σκεύη, τα οποία τοποθέτησαν με πολύ ευλάβεια στον νέο ναό45.  Κούπα Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου: Ναός του 18ου αιώνα κατά την τοπική παράδοση. Έχει όλα τα χαρακτηριστικά των ναών της εποχής του.  Λιμνότοπος Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου: Η θεμελίωση και ιστόρηση άρχισε στο τέλος της δεκαετίας του 1950 και στις αρχές του 1960. Είναι ένας μικρός καλαίσθητος ναός και πολύ φροντισμένος.  Μεταμόρφωση Ι. Ν. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος: Κτίστηκε μετά την έλευση και εγκατάσταση στον οικισμό των

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Ελλήνων προσφύγων από τον Καύκασο το 1922. Με προσωπική τους εργασία ανήγειραν τον ναό και στη συνέχεια το σχολείο. Εικονίσματα και ιερά σκεύη που μετέφεραν από την πατρίδα τους τα εναπόθεσαν με ευλάβεια στη νέα τους εστία46. Εξωκλήσι: Αγίας Παρασκευής.  Μικρό Δάσος Ι. Ν. Παμμεγίστων Ταξιαρχών: Είναι μεταβυζαντινός ναός του 19ου αιώνα. Έχει υποστεί πολλές αλλαγές στα μετέπειτα χρόνια. Καλά συντηρημένος και καλαίσθητος εξυπηρετεί τις λατρευτικές ανάγκες των κατοίκων. Παρεκκλήσι: Των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Εξωκλήσι: Αγίου Παντελεήμονα. Βρίσκεται κοντά στην όχθη του Αξιού σε ειδυλλιακό τοπίο, που έχει οργανωθεί σε χώρο αναψυχής. Συγκεντρώνει πολλούς πιστούς την ημέρα μνήμης του Αγίου.  Πευκόδασος Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου: Μικρή εκκλησία που οικοδομήθηκε το 1932. Στην περιοχή του χωριού υπάρχουν και ερείπια μεταβυζαντινής εκκλησίας.  Πλατανιά Ι. Ν. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης: Είναι βασιλική που κτίστηκε το 1940 με τις προσφορές και προσωπική εργασία των κατοίκων. Παρεκκλήσι Αγίου Νικολάου: Κτίστηκε το 1926 πάνω στα ερείπια παλιού ομώνυμου ναού, που μάλλον ήταν και ο ναός του παλιού οικισμού47.  Μεγάλα Λιβάδια Ι. Ν. Αγίου Νικολάου: Καινούριος ναός, αντικατέστησε τον παλιό που καταστράφηκε κατά τη γερμανική Κατοχή (1941 – 1944), όταν οι κατακτητές έκαψαν τα Μ. Λιβάδια. Είναι απλός, καλαίσθητος, με τρία κλίτη. Παρεκκλήσι του Προφήτη Ηλία: Μικρό παρεκκλήσι στην είσοδο του χωριού, κτίσμα της δεκαετίας του 1970(;). Τα Μ. Λιβάδια πανηγυρίζουν στις 15 Αυγούστου. Στις 29 Ιουνίου τελείται θρησκευτική και πολιτιστική εκδήλωση προς τιμήν των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.  Μεσιά Ι. Ν. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης: Τέμενος του 15ου ή του 16ου αιώνα. Μετασκευάστηκε το

1924 από τους προερχόμενους από την Ανατολική Θράκη νέους κατοίκους σε χριστιανικό ναό. Κατά καιρούς προστέθηκαν νέα μέρη (πρόναος με σχέδιο τρίκλιτης βασιλικής). Εξωκλήσι: Του Αγίου Παντελεήμονα.  Νέα Καβάλα Ι. Ν. Αγίας Παρασκευής: Κατασκευάστηκε από τους κατοίκους του χωριού με προσωπική εργασία και προσφορές μετά την έλευση και την εγκατάστασή τους στον νέο οικισμό τη δεκαετία του 1930. Μεγάλος δωρητής και ευεργέτης του ναού θεωρείται ο έμπορος Τσατσαρώνης από τη Θεσσαλονίκη. Στην ίδια εκκλησία εκκλησιάζονται και οι λίγοι κάτοικοι του κοντινού οικισμού Χρυσόκαμπος48.  Ομαλό Ι. Ν. Γεννήσεως Θεοτόκου: Ιστορήθηκε την περίοδο 1856-1858 και οι εικόνες του είναι της ίδιας περιόδου. Από το σύγγραμμα των δασκάλων της Παιονίας

Ι. Ν. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης Μεσιάς.

257

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ι. Ν. Αποστόλων Πέτρου και Παύλου Πενταλόφου, (Φωτ. Χρ. Ίντος).

Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου κκ Δημήτριος.

258

(1964) πληροφορούμαστε πως κτίστηκε το 1886, ενώ ο Α. Ιωαννίδης (1983) μας πληροφορεί για τις Δεσποτικές εικόνες. Όποια και αν είναι η αλήθεια, γεγονός είναι πως πρόκειται για ναό αγιογραφημένο, με ξυλόγλυπτα μέρη. Διατηρήθηκε στον χρόνο και διασώθηκε ως τις ημέρες μας. Αποτελεί μια καλή μαρτυρία της πίστης των ανθρώπων που τον ιστόρησαν. Τα έργα συντήρησής του κατά τη δεκαετία 1990 τον ανέδειξαν ακόμη περισσότερο, όπως και το εντυπωσιακό καμπαναριό του.  Πεντάλοφος Ι. Ν. Αποστόλων Πέτρου και Παύλου: Είναι έργο της περιόδου 1850 και μέχρι το 1885 έγιναν προσθήκες. Ήταν ένα κομψοτέχνημα μέχρι την αποτέφρωσή του στις 13 Φεβρουαρίου 2000. Είχε πολλά σημαντικά στοιχεία (ξυλόγλυπτα, εικόνες κλπ.) και ιστορικές μαρτυρίες (βιβλία). Πάνω στους ίδιους τοίχους και με τη φροντίδα του ιερέα († π. Αιμιλιανού), του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου και την προσφορά των πιστών αναγεννήθηκε. Χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής είναι το καμπαναριό του49. Παρεκκλήσι Της Αγίας Παρασκευής: Στη θέση του κατά την παράδοση υπήρχε Ι. Μονή από την οποία προέρχεται και η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Γουμένισσας.  Πηγή Ι. Ν. Προφήτη Ηλία: Πρόκειται για ναό της δεκαετίας του 1950. Αρκετές από τις εικόνες του προέρχονται από παλαιότερο ναό που υπήρχε στον οικισμό. Στην ευρύτερη περιοχή υπάρχει και ένας μεγάλος διάτρητος λίθος μέσα από τον οποίο διέρχονται οι πιστοί κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα πιστεύοντας πως θα

θεραπευθούν από ασθένειες που πάσχουν. Τέτοια πέτρα με ιαματικές ιδιότητες και γνωστή με το όνομα «πέτρα του καλόγερου» υπάρχει και σε αγροτική περιοχή της Γουμένισσας.  Πλάγια Ι. Ν. Αγίας Παρασκευής: Παλιό τζαμί που μετά την εγκατάσταση προσφύγων μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό. Τα Πλάγια, όπως και ο Φανός, επί σειρά αιώνων ήταν πολυπληθείς μουσουλμανικές κοινότητες. Αναφέρεται πως ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Προφήτη Ηλία. Σε απόσταση δύο χιλιομέτρων έξω από τα Πλάγια υπάρχει το αγίασμα της Αγίας Παρασκευής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Ο Ιερός Ναός Γεννήσεως Θεοτόκου Ομαλού. Είναι χτισμένος το 1856 και στο εσωτερικό του διατηρούνται

τοιχογραφίες με εικόνες της ίδιας εποχής.

Ι. Ν. Προφήτη Ηλία Πηγής.

259

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου Πολυκάστρου, (Πηγή, ΙΜΓΑΠ).

Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου Πολυπέτρου.

260

 Πολύκαστρο Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου: Μεταβυζαντινός ναός του 19ου αιώνα που εξυπηρετούσε τις ανάγκες του τότε μικρού οικισμού Καρασουλίου. Κατά την τοπική παράδοση και σύμφωνα με επιγραφή που υπήρχε στον ναό ιστορήθηκε το 1887, κατʼ άλλους δε το 1885. Η ιστόρηση του ναού, κατά την παράδοση, οφείλε-

ται σε όραμα που είδε μουσουλμάνος κάτοικος του οικισμού. Σύμφωνα με αυτό του φανερώθηκε γέροντας που του υπέδειξε τον τόπο όπου έπρεπε να γίνει εκσκαφή. Με τη συνδρομή χριστιανών έγιναν οι εργασίες και βρέθηκαν εικόνα του Αγίου Αθανασίου και μαρμάρινη πλάκα. Έτσι ξεκίνησαν οι εργασίες οικοδόμησης ναού. Στα νεώτερα χρόνια έγιναν πολλές εργασίες ανακαίνισης. Ι. Ν. Αγίας Τριάδας Την περίοδο 1934 – 1941 ανεγέρθηκε στο κέντρο του Πολυκάστρου δεύτερος ναός αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα. Τα εγκαίνια του ναού τελέστηκαν στις 2 Μαΐου 1950. Με τους σεισμούς του έτους 1978 ο ναός υπέστη κάποιες βλάβες και ακολούθησε συντήρησή του. Όμως, ο σεισμός του 1990 που ήταν τοπικός, προκάλεσε ανεπανόρθωτες βλάβες. Ο ναός ήταν επικίνδυνος, κατεδαφίστηκε και στη θέση του ανεγέρθηκε νέος μεγαλοπρεπής, αφιερωμένος επίσης στην Αγία Τριάδα50. Τα θυρανοίξια του νέου ναού τελέστηκαν από τον επιχώριο Μητροπολίτη παρουσία όλων των τοπικών Αρχών και πλήθους πιστών την Παρασκευή 26 Απριλίου 2013, παραμονή του Σαββάτου του Λαζάρου. Οι εργασίες συνεχίστηκαν στα επόμενα έτη, διευθετήθηκε ο αύλειος χώρος, ένα πραγματικό κόσμημα, όπως και ο ίδιος ο ναός. Τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν την Κυριακή 19 Σεπτεμβρίου 2021. Χοροστάτησε ο Μητροπολίτης Δημήτριος με συλλειτουργούς τους Σεβασμιότατους Μητροπολίτες Γρεβενών Δαβίδ, Σιατίστης Αθανάσιο και τον κλήρο της πόλης και της επαρχίας. Παρέστησαν όλες οι τοπικές Αρχές. Παρεκκλήσια: Αγίου Παντελεήμονα, Αγίων Αναργύρων, Παμμεγίστων Ταξιαρχών και Αγίου Νεκταρίου. Εξωκλήσι: Προφήτη Ηλία.  Πολύπετρο Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου: Είναι καινούριος ναός στο κέντρο του χωριού. Κοντά του υπήρχε παλιός από τον οποίο διασώζονται κάποιες εικόνες. Εξωκλήσια: Η Παναγία η Πορταΐτισσα. Περιποιημένο εξωκλήσι επί της επαρχιακής οδού Φιλυριάς – Αγροσυκιάς. Άγιος Παντελεήμων: Βρίσκεται στην αγροτική περιοχή Μπίντα-Μλα (τουρκική ονομασία που σημαίνει χίλιες σταγόνες). Τελείται πανηγύρι την ημέρα της μνήμης του αγίου (27 Ιουλίου). Κοντά του υπάρχει Αγίασμα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Ο νέος Ι. Ν. Αγίας Τριάδας Πολυκάστρου.

261

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ  Στάθης Ι. Ν. Αποστόλων Πέτρου και Παύλου: Οικοδομήθηκε την περίοδο 1892 – 1893 στη βορειοανατολική άκρη του οικισμού σε δασωμένο λόφο. Η αρχιτεκτονική του θυμίζει σε μικρότερο μέγεθος τον Μητροπολιτικό Ναό Αγίου Γεωργίου Γουμένισσας.  Συράκο Ι. Ν. Αναλήψεως: Μικρός, εξυπηρετεί τις λατρευτικές ανάγκες των λίγων κατοίκων.  Τούμπα Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου: Έτος ιστόρησης φέρεται το 1862, ενώ στις δεσποτικές του εικόνες αναγράφονται τα έτη 1805 – 1807. Είναι χαμηλός ναός με τοιχογραφίες, πολλά ξύλινα και ξυλόγλυπτα μέρη. Τα τελευταία χρόνια συντηρήθηκε και αναπαλαιώθηκε. Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου: Ο νέος, μεγάλων διαστάσεων και εντυπωσιακός ναός.

Ι. Ν. Τιμίου Προδρόμου Φανού.

262

 Ποντοηράκλεια Ι. Ν. Προφήτη Ηλία: Νέος, μεγαλοπρεπής και εντυπωσιακός, διακοσμημένος και πολύ φροντισμένος.  Ρύζια Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου: Καινούριος, μεγάλων διαστάσεων στο κέντρο του χωριού, ωραίος και μεγαλοπρεπής. Αντικατέστησε τον παλιό από τον οποίο διασώζονται εικόνες και λειτουργικά βιβλία.  Σιταριά Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου: Είναι των νεότερων χρόνων στο μέσον του οικισμού.  Σκρα Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου: Καινούριος στην άκρη του χωριού, που προφανώς αντικατέστησε παλαιότερο, ο οποίος καταστράφηκε κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου (1914 – 1918). Εξωκλήσι: Της Αναλήψεως του Κυρίου. Είναι ιδιωτικός ναός μέσα σε οικία και τη μεταβατική περίοδο από την καταστροφή του παλιού ναού ως την ανέγερση του νέου χρησιμοποιήθηκε ως ναός του χωριού.

 Φανός Ι. Ν. Αποκεφαλίσεως Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου: Όπως και στα Πλάγια ήταν παλιό τζαμί που μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό. Το 1922, όταν εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες στο χωριό Φανός, έφεραν μαζί τους το μοναδικό τους στήριγμα, την εικόνα του Τιμίου Προδρόμου. Δεν υπήρχε χριστιανικός ναός, παρά μόνο επτά μουσουλμανικά τεμένη κάτι που φανερώνει τον μεγάλο πληθυσμό που είχε η περιοχή. Οι πρόσφυγες αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν το κεντρικό τέμενος ως χριστιανικό ναό το οποίο βρισκόταν στην πλατεία του χωριού. Η μορφή του ναού είναι η ίδια με τότε, εκτός από την κύρια είσοδο, η οποία ήταν δεξιά του ναού και όχι στο κέντρο όπως σήμερα. Έχει ανακαινιστεί πολλές φορές, ιδιαίτερα μετά το 1992 – 1993, διότι έπαθε ζημιές από τους σεισμούς. Σ’ αυτόν τον ναό εναπόθεσαν τα πολύτιμα θρησκευτικά αντικείμενα που έφεραν από τις αλησμόνητες πατρίδες τους με την εικόνα του Αγίου. Η μνήμη του τιμάται στις 29 Αυγούστου.  Φιλυριά Ι. Ν. Αγίας Κυριακής: Πρόκειται για την παλιά εκκλησία του χωριού, κτίσμα κατά την παράδοση του 1850 (Ιωαννίδης, 1983) ή του 1864 (Δάσκαλοι, 1964). Η Εφορεία Μεταβυζαντινών Μνημείων τοποθετεί την ανέγερση το 1860.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου Ρυζίων.

263

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

264

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Ι. Ν. Αγίας Κυριακής, Φιλυριά.

265

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής: Είναι η καινούρια εκκλησία του χωριού. Είναι κτισμένη στη θέση Αγίασμα, όπου από παλιά υπήρχε μικρό εκκλησάκι. Την ημέρα της Ζωοδόχου Πηγής, την Παρασκευή της Διακαινησίμου, πανηγυρίζει ο ναός και όλη η τοπική κοινότητα. Πρόκειται για παλιό πανηγύρι της περιοχής.  Χαμηλό Ι. Ν. Υψώσεως Τιμίου Σταυρού: Είναι ναός που ανεγέρθηκε τα νεότερα χρόνια αντικαθιστώντας άλλον παλαιό από τον οποίο ελάχιστα κειμήλια διασώζονται. Παρεκκλήσι: Του Προφήτη Ηλία. Βρίσκεται μέσα στο δάσος του χωριού. Είναι παλιό και αυτό μαρτυρείται από κειμήλια που διασώζονται ως σήμερα.

Τα Μοναστήρια του Πάικου

Το τέμπλο της Μονής της Παναγίας Γουμενίσσης.

Το όρος Πάικο είναι ένα από τα πιο ωραία και κατάφυτα βουνά της Μακεδονίας. Μεγάλο τμήμα του ανήκει στον Δήμο Παιονίας. Σε αυτό το τμήμα υπήρχαν κατά την παράδοση και υπάρχουν σήμερα μοναστήρια. α. Παλιές Ιερές Μονές Σύμφωνα με την τοπική παράδοση και από κατά τόπους τεκμήρια (θεμελιώσεις, λίθοι κλπ.) στην περιοχή υπήρχαν διάφορες μονές. Αναφέρονται στη θέση της σημερινής Γουμένισσας και γύρω από αυτήν, στη θέση του εξωκλησιού Αγίου Αντωνίου – Αγίου Θεοδώρου μεταξύ Γρίβας και Γουμένισσας, στη θέση Αγίας Παρασκευής Πενταλόφου. Επίσης κοντά στους Ευζώνους, του Αρχαγγέλου Γαβριήλ, στον κάμπο, και στην περιοχή Ρυζίων αφιερωμένη στην Παναγία. Ιερά Μονή Παναγίας Γουμενίσσης: Σύμφωνα με την τοπική παράδοση η Γουμένισσα δημιουργήθηκε πριν εκατοντάδες χρόνια, μεταξύ βυζαντινής περιόδου και Τουρκοκρατίας από τη συγκέντρωση των κατοίκων μικρών οικισμών στη θέση της σημερινής κωμόπολης και γύρω από τον ναό της Παναγίας. Ο ναός των παλαιών εκείνων χρόνων κτίστηκε για να διαφυλάξει την εικόνα της Παναγίας, η οποία κατά θαυμαστό τρόπο ήρθε στη θέση του ναού από παλιά Μονή που υπήρχε στην περιοχή του Πενταλόφου, αφιερωμένη στην Αγία Παρασκευή. Κατ’ άλλη παράδοση, η εικόνα προερχόταν από Μονή που βρισκόταν στον σημερινό λόφο Μοναστήρι, μεταξύ Γουμένισσας και Γρίβας, και ήταν αφιερωμένη στους Αγίους Αντώνιο και Θεόδωρο. Μια τρίτη εκδοχή υποστήριζε την ύπαρξη Μονής με την εικόνα της Πα-

266

Ι. Ν. Υψώσεως Τιμίου Σταυρού, Χαμηλό.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

267

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Η Ιερή Εικόνα της Παναγίας Γουμενίσσης.

268

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Η Ι. Μ. Παναγίας και το Επισκοπείο Γουμενίσσης.

269

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ιερό Κοινόβιο Οσίου Νικοδήμου Πενταλόφου.

270

ναγίας σε θέση γύρω από τη σημερινή Γουμένισσα. Ο πρώτος εκείνος ναός της Παναγίας πιστευόταν από τους παλαιότερους κατοίκους πως ήταν καθολικό Μονής. Το σίγουρο είναι πως αποτελούσε ενοριακό ναό, όπου ασκούσαν τα λατρευτικά τους καθήκοντα οι κάτοικοι του οικισμού. Καμία γραπτή μαρτυρία δεν έχει εντοπιστεί ως σήμερα σχετικά με τη λειτουργία μονής μέσα στον οικισμό επί σειρά αιώνων πλην κάποιων περιόδων του 20ου και 21ου αιώνα. Το 1951 με απόφαση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και την έκδοση σχετικού ΒΔ η Παναγία της Γουμένισσας χαρακτηρίστηκε Μονή. Έτσι λειτούργησε επί είκοσι και πλέον έτη χωρίς μοναχούς. Την υπηρετούσε τοποθετημένος από την οικεία Μητρόπολη (Πολυανής και Κιλκισίου) αρχιμανδρίτης και ο εκάστοτε ιερέας της κωμόπολης. Στον χώρο δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν οικοτροφείο αρρένων και συσσίτιο. Το 1976 με πρόταση του οικείου Μητροπολίτη προς την Ι.Σ. της Εκκλησίας της Ελλάδος χαρακτηρίστηκε και λειτούργησε ως Ιερό Προσκύνημα. Αυτό το καθεστώς διατηρήθηκε μέχρι το 1992, οπότε με εισήγηση του Μητροπολίτη Γουμενίσσης προς την Ι.Σ. επανήλθε το καθεστώς της Μονής και έτσι λειτουργεί ως σήμερα (2023). Ο σημερινός ναός είναι κτίσμα του 1802 με προσθήκες και επισκευές στα μετέπειτα χρόνια. Ως το 1864 ήταν ο μοναδικός ναός της κωμόπολης, οπότε κτίστηκε στο κέντρο του οικισμού νέος αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο. Η εικόνα της βρεφοκρατούσας Θεοτόκου και το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι πολύτιμα κειμήλια του τόπου και της Ορθόδοξης πίστης. Επίσης στον ναό φυλάσσονται τίμια λείψανα Αγίων. Κατά καιρούς τόσο ο ναός όσο και ο περιβάλλων χώρος του έχουν υποστεί αλλαγές αναγκαίες και επιβαλλόμενες για την ανάπλαση και την ανάδειξη του μνημείου. Οι περισσότερες εργασίες έγιναν την περίοδο 1992 – 2005 με πρωτοβουλία της Ι. Μ. Γουμενίσσης. Ο ναός αποτελεί το κέντρο της λατρευτικής ζωής των κατοίκων της Γουμένισσας και της επαρχίας της. Πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου (14 – 17) και είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Τον Αύγουστο διοργανώνονται στη Γουμένισσα πλήθος εκδηλώσεων που φέρουν την επωνυμία «ΘΕΟΤΟΚΕΙΑ» και είναι αφιερωμένες στην Παναγία51.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

271

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ β. Νεότερες Ιερές Μονές Ιερά Μονή Οσίου Νικοδήμου Πενταλόφου: Στις ανατολικές πλαγιές του Πάικου, κοντά στον οικισμό Πεντάλοφος το 1981 θεμελιώθηκε από τον τότε Μητροπολίτη Πολυανής και Κιλκισίου κυρό Αμβρόσιο Μονή αφιερωμένη στον Όσιο Νικόδημο τον Αγιορείτη. Κτήτορας και Ηγούμενος (1981 – 2021) ήταν ο Αρχιμανδρίτης Χρυσόστομος Τσαβδαρίδης (1947 – 2021). Η Μονή είναι Ιερό Κοινόβιο και μετόχι της Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας του Αγίου Όρους. Είναι επανδρωμένη από μεγάλο αριθμό μοναχών. Από την ίδρυσή της ως σήμερα θεμελιώθηκαν και ανεγέρθηκαν ναοί, κελιά μοναχών, παρεκκλήσια και εργαστήρια άσκησης των μοναζόντων. Αποτελεί τόπο λατρείας και προσευχής όχι μόνο για όσους επέλεξαν τον μοναχικό βίο αλλά και για πολλούς πιστούς. Πανηγυρίζει στις 14 Ιουλίου, ημέρα μνήμης του Οσίου και πολλές άλλες φορές τον χρόνο κατά τις ημέρες μνήμης των Αγίων στους οποίους είναι αφιερωμένα τα παρεκκλήσια (Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης, Σεραφείμ του Σάρωφ, Αικατερίνης, Παναγίας της Παραμυθίας κλπ.). Στη Μονή φυλάσσονται τίμια λείψανα Αγίων. Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Ανύδρου: Το Άνυδρο ήταν παλιός οικισμός στα όρια των Νομών Κιλκίς και Πέλλας. Οι κάτοικοί του μετακόμισαν στα Γιαννιτσά και παρέμεινε ο παλιός μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Γεωργίου. Το 1991 ομάδα γυναικών μοναχών εγκαταστάθηκε εκεί με επικεφαλής την ηγουμένη Ιωάννα και αποτέλεσε την πρώτη αδελφότητα που επάνδρωσε νέα Μονή στην περιοχή του Πάικου. Παράλληλα, από την αδελφότητα δρομολογήθηκε πλήθος εργασιών για τη συγκρότηση και την οργάνωση της μονής, η οποία μέσα σε λίγα χρόνια έγινε ένα πραγματικό ησυχαστήριο, τόπος προσευχής και λατρείας του Θεού. Πανηγυρίζει στις 23 Απριλίου, ημέρα μνήμης του Μεγαλομάρτυρα Αγίου Γεωργίου και άλλες φορές τον χρόνο, τις ημέρες μνήμης Αγίων στους οποίους έχουν αφιερωθεί ο νέος ναός και τα παρεκκλήσια.

Μονή Αγίου Γεωργίου Ανύδρου.

272

Ιερά Μονή Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης Γρίβας: Στις πλαγιές του Πάικου κοντά στο χωριό Γρίβα, το 1992 θεμελιώθηκε από τον Μητροπολίτη Γουμενίσσης Δημήτριο Μονή αφιερωμένη στους νεοφανείς Αγίους Ραφαήλ, Νικόλαο και Ειρήνη. Ο Μη-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

273

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ιερά Μονή Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης Γρίβας.

274

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

275

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ τροπολίτης Δημήτριος είναι ο κτήτορας της Μονής. Οι νεοφανείς Άγιοι μαρτύρησαν στη Λέσβο το 1463 και κατά θαυμαστό τρόπο φανερώθηκαν στους πιστούς στα μέσα του 20ου αιώνα. Στη θέση που προαναφέρθηκε ξεκίνησε έργο συγκρότησης και οικοδόμησης της Μονής. Εντός λίγων ετών επανδρώθηκε και ανεγέρθηκε μεγαλοπρεπής ναός. Ηγούμενος είναι ο Αρχιμανδρίτης π. Βησσαρίων. Η Μονή πανηγυρίζει την Τρίτη του Πάσχα, ημέρα μνήμης των Αγίων, και άλλες ημέρες του έτους, ημέρες μνήμης Αγίων στους οποίους είναι αφιερωμένα παρεκκλήσια (των Μυροφόρων Γυναικών, Αγίου Βασιλείου, Αγίας Ολυμπίας κλπ.). Στη Μονή φυλάσσονται τίμια λείψανα Αγίων.

Αγιογράφοι α. Αγιογραφικός οίκος Αγίου Πέτρου Οι περισσότεροι ναοί της Παιονίας οικοδομήθηκαν, αναδείχθηκαν και εμπλουτίστηκαν μετά το 1850. Τα εικονίσματα αλλά και οι αγιογραφίες, όπου υπάρχουν, έχουν φιλοτεχνηθεί κατά κύριο λόγο από λαϊκούς τεχνίτες που κατάγονται από την ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας και ιδιαίτερα από τις πόλεις Έδεσσα, Κοζάνη, Γιαννιτσά και Κουλακιά (Χαλάστρα). Όπως διαπιστώνεται από τις γραπτές μαρτυρίες που υπάρχουν πάνω στα εικονίσματα και τις τοιχογραφίες στον Άγιο Πέτρο της Παιονίας για περισσότερο από εκατό χρόνια υπήρχε και δημιουργούσε αγιογραφικός οίκος. Έργα του υπάρχουν στους ναούς της περιοχής αλλά και σε ολόκληρη την Κεντρική Μακεδονία. Τον συντηρούσε η οικογένεια Ευαγγέλου της οποίας τα μέλη Δημήτριος, Εμμανουήλ και οι μαθητές τους Μποζίνας και Σακελλαρίου αγιογράφησαν ναούς και ιστόρησαν ιερές εικόνες από το 1825 ως τη δεκαετία του 1920. Ο οίκος αυτός συνέχισε με τον τρόπο του την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση αλλά και καλλιέργησε τα ελληνικά γράμματα σε μια εποχή πολύ δύσκολη για την περιοχή. β. Με τη δημιουργία και την ανάπτυξη της Ι. Μ. Οσίου Νικοδήμου στον Πεντάλοφο τη δεκαετία του 1980 δημιουργήθηκε και εργαστήρι αγιογραφίας. Εργάζονται και αγιογραφούν μοναχοί της Μονής τα δε έργα τους έχουν γίνει ευρύτερα γνωστά. Η τεχνική τους καθαρά βυζαντινή έχει εντυπωσιάσει τους ειδικούς. Είχαν παραγγελθεί αγιογραφίες για ναούς, όπως τον Μητρο276

πολιτικό Θεσσαλονίκης του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά, των Κυρίλλου και Μεθοδίου Θεσσαλονίκης, της Μητροπόλεως Λέσβου κλπ. Από τη δεκαετία του 1990 και εντεύθεν αγιογραφικά εργαστήρια δημιουργήθηκαν και στις υπόλοιπες Μονές της περιοχής.

Τα μαθητικά συσσίτια και το οικοτροφείο Γουμένισσας Το 1959 από τον Μητροπολίτη Πολυανής και Κιλκισίου κυρό Ιωακείμ τοποθετήθηκε στη Γουμένισσα ο Αρχιμανδρίτης Διονύσιος Κουτσουγιαννόπουλος52. Από τις πρώτες ημέρες της παραμονής του ανέλαβε ένα μεγάλο και σπουδαίο έργο για την εποχή εκείνη αλλά και για τα σημερινά δεδομένα: τη φροντίδα των μαθητών της Γουμένισσας και των περιχώρων της, οι οποίοι φοιτούσαν στο Γυμνάσιο και πολλών μαθητών του Δημοτικού που είχαν ανάγκη βασικών ειδών διατροφής. Σχεδόν από το τίποτα δημιούργησε μαθητικά συσσίτια και ο περίβολος της Παναγίας έγινε κυψέλη χαράς και δημιουργίας για τα παιδιά της επαρχίας Παιονίας. Για τη στέγαση των συσσιτίων διαμορφώθηκε σε αίθουσα εστιατορίου ο χώρος του προστώου της Μονής, όπου κατασκευάσθηκαν τραπέζια και πάγκοι. Όλα μέσα σε λίγο χρόνο ήταν έτοιμα για το μεγάλο ξεκίνημα: να τρώνε τα παιδιά και να μπορούν με δυνάμεις και όρεξη να επιδίδονται στη μελέτη. Είχαν εξευρεθεί τα απαραίτητα για την ετοιμασία των γευμάτων. Προέρχονταν από προσφορές κατοίκων της Γουμένισσας, της γύρω περιοχής, της Θεσσαλονίκης και άλλων τόπων, όπου ο π. Διονύσιος είχε τη δυνατότητα και τον τρόπο να βρίσκει τα αναγκαία. Τα εγκαίνια έναρξης των συσσιτίων έγιναν στις 14 Ιανουαρίου 196253. Στον ζεστό, γεμάτο θαλπωρή και αγάπη χώρο έβρισκαν κάθε μεσημέρι ένα πιάτο ζεστό φαγητό περισσότεροι από ενενήντα μαθητές του Γυμνασίου. Ο φιλόξενος χώρος της Παναγίας που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία, κόπο και φροντίδα του πατέρα Διονύσιου, ονομάσθηκε «ΙΩΑΚΕΙΜΕΙΟΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΝ ΣΥΣΣΙΤΙΟΝ», διότι είχε δώσει την ευλογία και την άδεια ο οικείος Μητροπολίτης. Η χαρά και η ευτυχία των μαθητών που προσέρχονταν στο συσσίτιο ήταν απερίγραπτη. Πριν και μετά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο τα γεύματα στον αύλειο χώρο προηγούνταν παιχνίδια. Οι μαθητές έκαναν τις παρέες τους, το γέλιο και οι φωνές αντηχούσαν στην περιοχή. Το ξεφωνητό συνεχιζόταν και μετά στους δρόμους της κωμόπολης, όταν τα παιδιά επέστρεφαν στα σπίτια τους. Σπίτια των οικογενειών ή ενοικιαζόμενα. Και δεν ήταν μόνο το φαγητό. Ο π. Διονύσιος διοργάνωσε από την πρώτη χρονιά για τους μαθητές εκδρομές στα συνοριακά φυλάκια, σε Ιερές Μονές, στη θάλασσα και όλα αυτά δωρεάν. Είναι γεγονός πως πολλοί από τους μαθητές, όλοι σχεδόν τότε, για πρώτη φορά ταξίδευαν σε άλλους τόπους. Δεν είχαν βγει πέρα από τον στενό περίγυρο της επαρχίας. Το συσσίτιο λειτουργούσε εύρρυθμα και στη συνέχεια ο Μητροπολίτης με απόφασή του διόρισε την πρώτη επιτροπή54 «νομιμοποιώντας» κατά κάποιον τρόπο ό,τι δημιούργησε ο π. Διονύσιος. Όλα τα χρόνια παραμονής του στη Γουμένισσα (1959 – 1967) τα συσσίτια λειτουργούσαν κάθε σχολική χρονιά. Ήταν η ελπίδα και η ανακούφιση των γονέων που έστελναν τα παιδιά τους να εγκατασταθούν στη Γουμένισσα και να φοιτήσουν στο Γυμνάσιο. Στη συνέχεια δημιουργήθηκε νέος καλύτερος χώρος σίτισης, μαγειρείων και βοηθητικών χώρων. Πρόκειται για το σημερινό αρχονταρίκι της Ι. Μ. της Παναγίας. Την προσπάθεια ανέγερσης των νέων εγκαταστάσεων αλλά και τη λειτουργία των συσσιτίων την ενίσχυσαν κάτοικοι της περιοχής δίδοντας πολλοί και από το υστέρημά τους, η τοπική στρατιω-

τική μονάδα, το Υπουργείο Βορείου Ελλάδος, το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών με αποστολή τροφίμων και κάποιες βιομηχανίες, όπως τα κεραμοποιεία «ΦΙΛΙΠΠΟΥ». Τα ονόματα αυτών είχαν αναγραφεί σε πίνακες τοποθετημένες εντός του εστιατορίου. Το συσσίτιο του π. Διονύσιου μετά την αναχώρησή του από τη Γουμένισσα έγινε αιτία να συνεχισθεί η προσφορά προς τα παιδιά της Παιονίας από τον μετέπειτα Μητροπολίτη Πολυανής και Κιλκισίου Χαρίτωνα Συμεωνίδη (1965 – 1974). Ανέλαβε την πρωτοβουλία ανέγερσης Οικοτροφείου, μέγαρο στο οποίο επί σειρά ετών στέγασε τα παιδιά της επαρχίας Παιονίας και πέραν αυτής όσα από μακρινά μέρη φοιτούσαν στο τοπικό εξατάξιο Γυμνάσιο. Το Οικοτροφείο Αρρένων Γουμενίσσης πήρε την επωνυμία «ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑ». Με απόφαση του τότε Υπουργείου Πρόνοιας αποτέλεσε νομικό πρόσωπο της Ι. Μ. Πολυανής και Κιλκισίου. Το έργο ενισχύθηκε από το ίδιο Υπουργείο, το Υπουργείο Βορείου Ελλάδος, την τοπική Εκκλησία και τη Νομαρχία Κιλκίς. Εκάστοτε ιερείς της Γουμένισσας με απόφαση του Μητροπολίτη αναλάμβαναν τη διεύθυνσή του. Το έργο και η προσφορά συνεχίστηκαν και από τον Μητροπολίτη Αμβρόσιο Στάμενα (Κιλκίς, 1974 – 1991). Η αλλαγή των συνθηκών ζωής, η ανάπτυξη των συγκοινωνιών, η δημιουργία και άλλων Γυμνασίων στην επαρχία Παιονίας οδήγησαν το ίδρυμα σε φθίνουσα πορεία στο τέλος της δεκαετίας του 1980, οπότε και έπαυσε να λειτουργεί55.

1. Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑ, 4000 χρόνια, σ. 490. 2. Χ ρ. Π. Ίντος, Ο Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου Γουμένισσας, Γουμένισσα 1991, σ. 17. 3. Α ρχ. Τίτος Καράντζαλης – Δημ. Γόνης, Κώδιξ της Αλληλογραφίας του Βοδενών Αγαθαγγέλου, Θεσσαλονίκη 1975, σ. 10 – 127. 4. Χρ. Π. Ίντος, Η εκπαίδευση στη Γουμένισσα και στην ευρύτερη περιοχή του Ν. Κιλκίς κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας (1870 – 1912), Θεσσαλονίκη 1993, αναφορές σε όλο το έργο. 5. Χρ. Π. Ίντος, Πληροφορίες για την ιστορία και τον κοινωνικό βίο της Γουμένισσας και της επαρχίας της από τον κώδικα διαθηκών έτους 1908, ανέκδοτη εργασία. 6. Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, 9 – 3 – 1930, σ. 6. 7. Χρ. Π. Ίντος, Η Αξιούπολη στην ιστορική της διαδρομή, Κιλκίς 2000, σ. 45 – 46. 8. Κων. Γ. Σταλίδης, Ιερά Μητρόπολις Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας, τ. Α΄. Επίσκοποι, έκδοση Ι. Μ. Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας, Έδεσσα 2006, σ. 466 – 473 και του ιδίου, Ιερά Μητρόπολις

Γενιτσών και Γουμενίσσης, Συμβολή στην ιστορία των Γιαννιτσών, Ιστορικά και Λαογραφικά Θέματα, περιοδική έκδοση της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Γιαννιτσών «Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ», τ. Ιανουαρίου 1993, σ. 31 – 37. 9. Κ ων. Γ. Σταλίδης, ό.π., τ. Α΄, σ. 473 – 474. 10. Δημ. Χ. Γόλης, «Από την εκκλησιαστική ιστορία του τόπου μας, ο τραυματισμός του Μητροπολίτη Γιαννιτσών και Γουμενίσσης Βασιλείου 1928», ΕΠΑΓΓΕΛΙΑ εφ. Ι. Μ. Γουμενίσσης, τ. Ιουνίου – Ιουλίου 2002 και του ιδίου, «Συνέντευξη του Μητροπολίτη Γιαννιτσών και Γουμενίσσης Βασιλείου» στα Μακεδονικά Νέα και ΕΠΑΓΓΕΛΙΑ, τ. 138, Απρίλιος 2005. 11. Χρ. Π. Ίντος, Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912 – 1913, Από το Κιλκίς στη Δοϊράνη και στη Στρώμνιτσα, Αθήνα 2013, σ. 142 – 144. 12. Χρ. Π. Ίντος, Η Παναγία της Γουμένισσας, Γουμένισσα 2007, σ. 112 – 116. 13. Ετήσια ημερολόγια Ιεράς Μητροπόλεως Γουμενίσσης. 14. Λεπτομερείς αναφορές στα μετόχια της Γουμένισσας και στο

Σημειώσεις

277

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Σημειώσεις

278

έργο τους γίνεται στην εργασία μας Εκκλησιαστικά μετόχια στη Γουμένισσα, ανάτυπο, Θεσσαλονίκη 2004, από τα πρακτικά του ΚΔ΄ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, 30 / 31 Μαΐου – 1 Ιουνίου 2003, Θεσσαλονίκη ΑΠΘ. 15. Π . Γεωρ. Δ. Μεταλληνός, ΟΥΝΙΑ, πρόσωπο και προσωπείο, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1992, σ. 6. 16. Ό .π., σ. 6 – 24. 17. Α θ. Α. Αγγελόπουλος, Αι ξέναι προπαγάνδαι εις την επαρχίαν Πολυανής κατά την περίοδο 1870 – 1912, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1973, σ. 85 – 86. 18. Ό .π., σ. 86 – 87. 19. Τ ο Σμόλενσκ, μεγάλη ρωσική ιστορική πόλη στον Δνείπερο ποταμό. Προφανώς ο τίτλος που δόθηκε στον επίσκοπο Νείλο ήταν τιμητικός. Εξάλλου υπηρέτησε τη ρωσική πολιτική της εποχής του. 20. Α θ. Αγγελόπουλος, ό.π., σ. 94. 21. Ι . Α. Σκούρτης, Η ουνιτική δραστηριότητα του επισκόπου Νείλου Ιζβόρωφ στο Κιλκίς, στο «ΚΑΙΡΟΣ», τόμος τιμητικός στον ομότιμο καθηγητή Δαμιανό Α. Δόϊκο, ΑΠΘ, Θεολογική Σχολή / Τμήμα Θεολογίας, Επιστημονική Επετηρίδα, τ. 5ος, σ. 283 και εξής. 22. Τ ον Μητροπολίτη Ιερόθεο Α΄, λόγω παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη ως μέλος της Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, την περίοδο 1881 – 1883 τον αναπλήρωνε ο Επίσκοπος Λίτης Αλέξανδρος, μετέπειτα Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Η αναπλήρωση ουσιαστικά διήρκησε ως το 1890. Βλέπετε σχετικά, Κ. Σταλίδη, Η Ιερά Μητρόπολις Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας, τ. Α΄, Επίσκοποι, Έδεσσα 2006, σ. 241 – 252. 23. Τ ιμ. Ι. Τιμοθεάδης, Η Παιδεία στον καζά των Γιαννιτσών (περιφέρεια Γιαννιτσών και Γουμενίσσης, 1870 – 1912), Θεσσαλονίκη 1998, σ. 208. Του ιδίου, Η Ουνία των Γιαννιτσών και η πολιτική του Βατικανού χθες και σήμερα, Γιαννιτσά 1992. 24. Α γ. Α. Αγγελόπουλος, ό.π., σ. 101. 25. Γ εωρ. Τουσίμης, Ουνία Γιαννιτσών – Αρχές και εξέλιξη, Ανάτυπο, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 367. 26. Α νέκδοτη εργασία μας «Η προσφορά των ιερωμένων στην επαρχία Γουμενίσσης την περίοδο 1870 – 1912». 27. Α . Κ. Ανεστόπουλους, Μακεδονικός Αγών 1903 – 1908, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1965, σ. 402. 28. Οι πληροφορίες μας δόθηκαν από τον εγγονό του ήρωα ιερέα Ευάγγελο Κώτση, επίσης ιερέα, ο οποίος διαμένει στην Αθήνα (Ιανουάριος 2009). 29. Ι. Γ. Ξάνθος, Ιστορία της Γευγελής και εθνική δράσις των κατοίκων αυτής και των πέριξ χωρίων, Θεσσαλονίκη 1954, σ. 112 – 113. 30. Αλ. Δαφνομήλης, Η προσφορά του κλήρου της Παιονίας στον Μακεδονικό Αγώνα, στο Ο Μακεδονικός Αγώνας στην επαρχία Παιονίας, πρακτικά συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 164. Χρ. Π. Ίντος, Εκπαίδευση και εκπαιδευτικοί στη Γουμένισσα και στην επαρχία της κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, στο Ο Μακεδονικός Αγώνας στην επαρχία Παιονίας, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 36 – 37. 31. Α υτόθι. 32. Ε πίσης πληροφορίες από τον Π. Δ. Τύπη, συγγενή της οικογένειας Παπαθανασίου. 33. Ό .π. και Ι. Γ. Ξανθός, Η Ιστορία της Γευγελής…., σ. 136 – 137. 34. Χ ρ. Π. Ίντος, Οι ηρωικοί δάσκαλοι της περιοχής της Γουμένισσας την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΖΩΗ, τ. 228 / 1985 και στο έργο μας της προηγούμενης υποσημείωσης.

35. 9 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, «Έκθεση “Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία του Νομού Κιλκίς”», Θεσσαλονίκη 2004, σ. 9. 36. Κ άποιοι ναοί έχουν κηρυχθεί μνημεία με την ΥΑ ΥΠΠΟ / ΑΡΧ / Β1 / Φ34 / 24412/504/8-6-1987, ΦΕΚ 378 / Β/27 – 7 – 1987 και Ν. 3028 / 2002, ΦΕΚ153 / Α / 28-6-2002. 37. Γ ια περισσότερες πληροφορίες στα έργα Δημητρίου Λάμπρου, Η Παναγία Γουμενίσσης, 1975, Ιερό Προσκύνημα Παναγίας Γουμενίσσης, Παναγία η Γουμένισσα, ά.έ.ε., Δημητρίου, Μητροπολίτου Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου, Παναγία η Γουμένισσα, α΄ έκδοση 1998, Χρ. Π. Ίντος, Η Παναγία της Γουμένισσας, ιστορίες και παραδόσεις, Γουμένισσα 2007. 38. Χρ. Π. Ίντος, Ο Ιερός Ναός του Αγίου Γεωργίου Γουμένισσας, ιστορία, παράδοση, τέχνη, Γουμένισσα 1991. 39. Σ ημαντικές πληροφορίες για τους ναούς της Παιονίας από όπου σταχυολογήθηκαν μερικές πληροφορίες, υπάρχουν επίσης στα έργα: Α. Ιωαννίδης, Οι ναοί της Παιονίας και η ελληνορθόδοξη παράδοση, Κιλκίς 1983, και στη συλλογική εργασία Εκπαιδευτική Περιφέρεια Παιονίας, Αθήνα 1964. 40. Χρήστος Π. Ίντος, Η Αξιούπολη στην ιστορική της διαδρομή, σ. 39 – 41, όπου πληροφορίες για τους ναούς, παρεκκλήσια και εξωκλήσια της Αξιούπολης. Επίσης, στο παράρτημα του ιδίου βιβλίου υπάρχει σχετικό φωτογραφικό υλικό. 41. Εκπαιδευτική Περιφέρεια Παιονίας, ό.π., σ. 92-93. 42. Περιοδικό ΠΡΙΣΜΑ, τ. 12 και Α. Μπαζιργιάννη, «Ο μεταβυζαντινός Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου Βαφειοχωρίου», εφ. ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ, 20 – 4 – 2010. 43. Εκπαιδευτική Περιφέρεια Παιονίας, ό.π., σ. 101. 44. Ό.π., σ. 96. 45. Ό.π., σ. 109. 46. Ό.π., σ. 107. 47. Ό.π., σ. 105. 48. Ό.π., σ. 90. 49. Χρ. Π. Ίντος, «Ο αποτεφρωθείς Ι. Ν. των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου Πενταλόφου Γουμενίσσης», περ. ΦΙΛΙΠΠΟΣ της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Γιαννιτσών, τ. 20 (2000), σ. 20 – 24. 50. Δικαίος Βασιλειάδης, Ιστορία του Πολυκάστρου, σ. 129 – 133. 51. Για περισσότερα στοιχεία βλέπετε: Χρ. Π. Ίντος, Η Παναγία της Γουμένισσας, παραδόσεις και ιστορίες, Γουμένισσα 2007, του ιδίου, Το όρος Πάικο και τα Μοναστήρια του, εφ. ΚΑΜΠΑΝΗΣ (ΚΙΛΚΙΣ), τ. 12 – 19 (1997). 52. Ο π. Διονύσιος καταγόταν από την Ηλεία. Μόνασε σε Μοναστήρι των Καλαβρύτων, υπηρέτησε ως στρατιωτικός ιερέας και προσέφερε τις υπηρεσίες του στην Ιερά Μητρόπολη Σύρου, Τήνου και Μυκόνου. Με τη μετάθεσή του στη Μητρόπολη Πολυανής και Κιλκισίου τοποθετήθηκε, όπως προαναφέρθηκε, στη Γουμένισσα. Για περισσότερες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του π. Διονύσιου μπορεί να ανατρέξει κανείς στο βιβλίο του Νικηφόρου – Βύρωνα Καμπά, Τιμή δεν έχει η προσφορά μα ούτε και η αγάπη, Θεσσαλονίκη 2004. 53. Αρχιμ. Διονυσίου Κουτσουγιαννοπούλου, Η ανακούφισις των πτωχών σπουδαστών, Γουμένισσα 1962, σ. 5. 54. Α ΙΜΠΚ, έγγραφο ΑΠ 913 / 14 – 9 – 1963. 55. Χ ρ. Π. Ίντος, Η Παναγία της Γουμένισσας, Γουμένισσα 2007, σ. 137 – 144.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Σχολεία και Εκπαιδευτικοί πριν την απελευθέρωση του 1912 Από την τοπική παράδοση και από σχετικές έρευνες διαπιστώνεται πως η εκπαίδευση στην Παιονία έχει ρίζες μακριά στο παρελθόν. Οι πρώτοι οργανωμένοι χώροι διδασκαλίας ελληνικών γραμμάτων ήταν εκκλησιαστικά καθιδρύματα1. Ελληνικά σχολεία κατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας λειτούργησαν εκτός από τη Γουμένισσα, στον Άγιο Πέτρο, στο Άνυδρο, στην Αξιούπολη, στο Βαλτοτόπι, στη Γρίβα, στον Δογάνη, στην Ειδομένη, στην Κάρπη, στην Καστανερή, στην Κούπα, στα Λιβάδια, στο Σκρα, στο Πολύπετρο, στον Πεντάλοφο, στη Γοργόπη, στον Στάθη, στο Πολύκαστρο, στον Άσπρο και στο Αξιοχώρι. Η συστηματική ανέγερση διδακτηρίων άρχισε τη δεκαετία του 1870, παράλληλα με τον ανταγωνισμό πατριαρχικών και εξαρχικών, δηλαδή Ελλήνων και Βουλγάρων. Στη μέχρι τότε ελληνική παρεχόμενη εκπαίδευση από την Εκκλησία εμφανίστηκε και η βουλγαρική με σκοπό να καλλιεργήσει τα αντίστοιχα γράμματα και να θέσει υποδομές για παραπέρα διεκδικήσεις, όπως και έγινε ιδιαίτερα την πρώτη δεκαετία του 1900. Στην οργάνωση και λειτουργία των ελληνικών εκπαιδευτηρίων συνέβαλαν πολύ οι αντίστοιχοι Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι που λειτουργούσαν στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στη συνέχεια σε όλες σχεδόν τις πόλεις της Μακεδονίας. Το 1874 λειτούργησαν Φιλεκπαιδευτικές Αδελφότητες στη Γουμένισσα και στη Γρίβα με τη στήριξη των τοπικών Ορθοδόξων Κοινοτήτων. Το πρώτο εντυπωσιακότερο ελληνικό εκπαιδευτήριο στην περιοχή ήταν της Γουμένισσας (1878 – 1894) που ανεγέρθηκε σταδιακά με τις δωρεές των κατοίκων και με τη μεγάλη συνδρομή του τοπικού ευεργέτη Θάνου Ζελέγκου2. Εντυπωσιακό ήταν επίσης το διδακτή-

ριο της Γρίβας 1880. Μικρότερα ήταν του Πενταλόφου και της Καστανερής3. Για τα σχολεία της περιοχής αντλούμε στοιχεία από το ιστορικό της συστάσεως του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Βοδενών (1872)4. Η λειτουργία των σχολείων την περίοδο εκείνη ήταν σημαντικό γεγονός και για τον λόγο αυτό επαινούνται οι κάτοικοι της περιοχής από την εφημερίδα του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης. Τους συγχαίρει για τη δράση και τα φιλόμουσα αισθήματά τους5. Από τα σημερινά χωριά της Παιονίας που τότε ανήκαν στον καζά (νομό) Γευγελής σημαντική ήταν η εκπαιδευτική δραστηριότητα στην Ειδομένη, στο Σκρα, στην Κούπα, στα Λιβάδια, στην Αξιούπολη, στο Βαλτοτόπι και στη Γοργόπη. Στα βλαχόφωνα χωριά του Πάικου έντονη ήταν και η ρουμανική προπαγάνδα. Τα χωριά της περιοχής Πολυκάστρου ήταν διαμοιρασμένα στους καζάδες της Γευγελής και του Αβρέτ Χισάρ (Γυναικοκάστρου). Τα σημαντικότερα ελληνικά σχολεία στην περιοχή λειτούργησαν στο Αξιοχώρι και

Το Ιστορικό Διδακτήριο Γουμένισσας, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

279

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ στον Άσπρο. Στο Πολύκαστρο υπήρξε αντιπαράθεση μεταξύ πατριαρχικών και εξαρχικών ιδιαίτερα την περίοδο 1898 – 19056. Η εκκλησία και το σχολείο περιέρχονται άλλοτε στους μεν και άλλοτε στους δε. Από το σχολικό έτος 1905 – 1906 ομαλοποιήθηκε η λειτουργία του ελληνικού σχολείου. Η συμβολή της Εκκλησίας και των δασκάλων στη λειτουργία των ελληνικών σχολείων ήταν σημαντική. Αλλά και η «εθνοφροσύνη» των κατοίκων «…εξουθένωσε τα μηχανήματα των υπεναντίων...»7 Από τους δασκάλους που δίδαξαν τα χρόνια εκείνα στη Γουμένισσα ήταν οι: Γραβενάρης, Ευάγγελος Χατζηνάκος, Δημήτριος Πλαταρίδης8, Ιορδάνης, Χρήστος9, Αντώνιος Γκάγκουρας, Ελένη (νηπιαγωγός), Χρήστος Πέτσος, Ευάγγελος Χατζηνικολάου10, Ιωάννης Παπαθανασίου (1840 – 1910), Χρήστος Διδασκάλου (1848-1930), Δημήτριος Σλιουπκίδης (1864 – 1943), Ιωάννης Οικονόμου (1865-1930), Ιωάννης Άλλιος (1884 – 1977), Ευάγγελος Πεχλιβάνης (1890 – 1923), Ελένη Δοϊρανλή (Μεταξά), Θωμάς Μεταξάς, Ζωή Βαφοπούλου, Αικατερίνη Κρετσόβαλη, σύζυγος μετέπειτα του καπετάν Λάζου Δογιάμα και Ανδρονίκη Ίντου. Ο Ιωάννης Πίτσουλας από τη Ναύπακτο έπεσε στα χέρια κομιτατζήδων το 1904 και δολοφονήθηκε. Στην ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα εργάσθηκαν για την εθνική υπόθεση οι διευθυντές των σχολείων της Γουμένισσας Γρηγόριος Λαδακάκος (1904), Μ. Δημάδης και Βασίλειος Νεράντζης. Στην ευρύτερη περιοχή της Παιονίας πριν από την ένοπλη φάση του Αγώνα εργάσθηκαν οι Παπαγιάννης Παπανώε και ως ιερέας11, ο Αντώνιος Οικονόμου, ο Χρήστος Οικονόμου και ο Δημήτριος Πούλκας και οι τρεις από τη Γρίβα, ο Θωμάς Μπλάτσης, πρώτος διευθυντής του σχολείου Γοργόπης (1869). Στα Μ. Λιβάδια οι δάσκαλοι Αναστάσιος Ντίντας, Παρίσης Μπάρμπας, Παπανικόλαος Οικονόμου, Παρίσης Παπανικολάου, Νικόλαος Τσιντσιρίκος, Μιχάλης Χατζηβρέττας και Μιχάλης Παπανικολάου12. Στο Σκρα δίδαξαν ο Χαράλαμπος Γκάρτζιος, ο οποίος το 1908 έπεσε θύμα του βουλγαρικού κομιτάτου ή της ρουμανικής προπαγάνδας. Στο ίδιο χωριό εργάστηκαν οι καταγόμενοι από το ίδιο χωριό Δημήτριος Παπαστεφάνου, Δημήτριος Παπαγεωργίου και Στογιάννος Ρώτας. Στην Κάρπη ο Αχιλλέας Σπανόπουλος από το Μοναστήρι και οι καταγόμενοι από το ίδιο χωριό Τραϊανός Παρτούλας και Ιωάννης Σόφτσης. Στον Άγιο 280

Εφορεία Ελληνικών Σχολείων Γουμέντζης (Γουμένισσας), (Αρχείο, Χρ. Ίντος). Πέτρο πρόσφεραν πολλά ο Χριστόδουλος Αθανασίου από τη Χαλκιδική και ο Κωνσταντίνος Ζαχαριάδης (Ζιγούρης)13. Στην Ειδομένη εργάστηκε ο καταγόμενος από το χωριό Ζαφείριος Σταματιάδης (Παπαζαφειρίου), ο γιος του, επίσης δάσκαλος Γρηγόριος, ο Γεώργιος Σταματάκος (1902 – 1903) και η Αντωνία Γρηγορίου (1902 – 1903), νηπιαγωγός. Στους Ευζώνους ο Γεώργιος Παπαχρήστου (1887 – 1888) και η νηπιαγωγός Χαρίκλεια Παπαγεωγίου (1899 – 1900). Στο Πολύκαστρο ο Αστέριος Αβράμης (1899 – 1900) και ο Χρήστος Κωνσταντίνου (1902 – 1903), στην Αξιούπολη ο από εκεί καταγόμενος Χρήστος Παπαρίδης, ο Δημήτριος Αναγνωστάκης και η νηπιαγωγός Θεανώ Κρετσόβαλη (1902 – 1903)14.

Η εκπαίδευση μετά την απελευθέρωση του 1912 Μετά την απελευθέρωση το 1912 από τον Ελληνικό Στρατό, ένας από τους τομείς που οργάνωσε το ελληνικό κράτος ήταν η στοιχειώδης εκπαίδευση. Με έδρα τη Γουμένισσα δημιουργήθηκε η Εκπαιδευτική Περιφέρεια Γουμέντζης. Πρώτος Επιθεωρητής Δημοτικών Σχολείων στην περιοχή ήταν ο Παναγιώτης Καράτζαλης15. Στην εκπαιδευτική αυτή περιφέρεια υπάγονταν τότε σαράντα (40) κωμοπόλεις και χωριά, όπου λειτουργού-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο σαν ελληνικά σχολεία. Κάποιοι οικισμοί σήμερα ανήκουν στις επαρχίες Γιαννιτσών και Αλμωπίας16. Τα ελληνικά σχολεία διακρίνονταν σε Νηπιαγωγεία και Δημοτικά. Νηπιαγωγεία υπήρχαν και στους 40 οικισμούς. Ήταν μονοτάξια ή διτάξια, με μια ή δύο νηπιαγωγούς, ενώ Δημοτικά λειτουργούσαν μόνο στους μεγάλους οικισμούς. Τα περισσότερα ήταν μονοτάξια, όπου δίδασκε στους μαθητές όλων των τάξεων ένας δάσκαλος ή μία δασκάλα. Τα μεγαλύτερα σχολεία ήταν της Γουμένισσας (5 / τάξιο), της Αξιούπολης (4 / τάξιο), του Σκρα (4 / τάξιο), των Αθύρων (3 / τάξιο), του Αγίου Πέτρου (3 / τάξιο), της Ειδομένης (3 / τάξιο) και της Κάρπης (3 / τάξιο). Η αναλογία δασκάλων και νηπιαγωγών προς μαθητές ήταν από 1 / 10 μέχρι και 1 / 40 περίπου. Τα κτίρια στα οποία στεγάζονταν διακρίνονταν σε κοινοτικά και ιδιωτικά. Τα ιδιωτικά μισθώνονταν σε ετήσια βάση. Η υλικοτεχνική υποδομή χαρακτηριζόταν από «πολύ καλή» ως «ελεεινή». Σε πολύ καλή κατάσταση ήταν τα σχολεία της Γουμένισσας, της Αγροσυκιάς και του Βαλτοτοπίου, σε αρκετά καλή της Ειδομένης, των Ρυζίων, του Πολυπέτρου και της Γρίβας, ενώ στη χειρότερη των καταστάσεων ήταν τα νηπιαγωγεία των Λιβαδίων και της Λεπτοκαρυάς. Το σχολικό έτος 1913 – 14 στην Εκπαιδευτική Περιφέρεια Γουμέντζης υπηρετούσαν 63 εκπαιδευτικοί, δάσκαλοι και νηπιαγωγοί. Από πίνακα του ιδίου έτους που περιλαμβάνει τα ατομικά και υπηρεσιακά τους στοιχεία διαπιστώνεται πως κατάγονταν από τη Μακεδονία, τη Θράκη και ένας από την Ήπειρο. Πολλοί υπηρετούσαν και πριν την απελευθέρωση (1912) και μάλιστα σε δύσκολες περιόδους: Τουρκοκρατία, Μακεδονικός Αγώνας, Βαλκανικοί Πόλεμοι. Αρκετοί κατάγονταν από την ίδια επαρχία, Γουμένισσα, Αξιούπολη, Γοργόπη, Άγιο Πέτρο, Αρχάγγελο κλπ. Άλλοι από πατρίδες που έμειναν εκτός των ορίων της ελληνικής επικράτειας μετά τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913): Γευγελή, Στρώμνιτσα, Δοϊράνη και χωριά των περιοχών αυτών, κάποιοι από τις Σέρρες, τη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια, τη Χαλκιδική και τη Δυτική Μακεδονία. Είχαν αποφοιτήσει από διδασκαλεία, υποδιδασκαλεία, γυμνάσια, ιεροδιδασκαλεία, αστικά σχολεία και γυναίκες από παρθεναγωγεία. Αναφέρονται τα Παρθεναγωγεία Θεσσαλονίκης, Βέροιας, Σερρών, τα διδασκαλεία, υποδιδασκαλεία Θεσσαλονίκης και Κέρκυρας, η Ζάππειος Σχολή Κωνσταντινούπολης, η Ριζάρειος

Σχολή, γυμνάσια, ημιγυμνάσια Θεσσαλονίκης, Στρώμνιτσας, Σερρών, Μοναστηρίου, το ιεροδιδασκαλείο Σάμου. Η πληρωμή συμφωνούνταν σε ετήσια βάση και καταβαλλόταν σε οθωμανικές λίρες.

Εκπαιδευτική Περιφέρεια Παιονίας Ιδρύθηκε το 1940. Περιελάμβανε σχολεία οικισμών των επαρχιών Παιονίας, Κιλκίς και Αλμωπίας. Έδρα ως το 2011 ήταν η Γουμένισσα. Είχε τίτλο Επιθεώρησις Δημοτικής Εκπαιδεύσεως και άλλοτε Επιθεώρησις Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως με προϊστάμενο επιθεωρητή μέχρι το 1983. Το έτος εκείνο μετονομάστηκε σε Γραφείο Δημοτικής Εκπαίδευσης Γουμένισσας και συμπεριελάμβανε σχολεία των τ. Δήμων Γουμένισσας, Αξιούπολης, Πολυκάστρου, Πικρολίμνης και Κιλκίς. Κατά καιρούς πολλά σχολεία καταργήθηκαν λόγω μειωμένου αριθμού μαθητών αλλά και λόγω συγχωνεύσεως σχολικών μονάδων. Στο γραφείο και στα σχολεία της περιφέρειάς τους την ευθύνη των διοικητικών θεμάτων την είχε ο προϊστάμενος της υπηρεσίας αυτής. Από το 1983 υπεύθυνος των εκπαιδευτικών θεμάτων ήταν ο Σχολικός Σύμβουλος. Η Γουμένισσα έγινε έδρα του γραφείου του Σχολικού Συμβούλου της 3ης Περιφέρειας Ν. Κιλκίς με αρμοδιότητα στα σχολεία των τότε Δήμων Γουμένισσας, Αξιούπολης, Πολυκάστρου και Ευρωπού. Η Επιθεώρηση – Γραφείο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Παιονίας – Γουμένισσας στεγάστηκε σε διάφορα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια της κωμόπολης. Από το 2002 στεγάστηκε σε δημόσιο νεόδμητο οίκημα. Το 2011, όπως προαναφέρθηκε, καταργήθηκε το γραφείο Π. Εκπαίδευσης και τέσσερα χρόνια μετά, το 2015, το γραφείο του Σχολικού Συμβούλου.

Σύλλογος Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Παιονίας Τον Μάιο του 1920 οι δάσκαλοι της Γουμένισσας και των περιχώρων πραγματοποίησαν συνέλευση και ίδρυσαν «Διδασκαλικό Σύλλογο». Λειτούργησε ως αναγνωρισμένο από την Πολιτεία σωματείο από το 1920. Στον αιώνα λειτουργίας του πολλές φορές τροποποιήθηκε το καταστατικό και ο Σύλλογος έλαβε διάφορες επωνυμίες: Σύλλογος Δημοδιδασκάλων Γουμενίσσης 1928, Εθνικός Σύλλογος Διδασκάλων 281

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Το παλιό ΔΣ Αξιούπολης σήμερα Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Δημάρχου Ιωάννη Πολυχρονίδη, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

2ο ΔΣ Αξιούπολης, (Πηγή, 2ο ΔΣ Αξιούπολης). και Νηπιαγωγών Παιονίας 1949, 1953 και 1973, Διδασκαλικός Σύλλογος Παιονίας 1982, Σύλλογος Δασκάλων και Νηπιαγωγών Παιονίας 1984 και 1993, Σύλλογος Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Παιονίας 2002 – 2023. Εκτός από τη συνδικαλιστική δράση έχει προσφέρει πολλά στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, την πολιτιστική και κοινωνική κίνηση της Παιονίας.

Τα σχολεία της περιοχής – Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση τ. Δημοτική Ενότητα Αξιούπολης 1ο ΔΣ Αξιούπολης17: Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν μικρό σχολείο το οποίο στεγάστηκε 282

σε κτίσμα που βρισκόταν στον λόφο της Αξιούπολης κοντά στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Η αύξηση του αριθμού των μαθητών και η ακαταλληλότητα του κτιρίου επέβαλαν την ανέγερση νέου διδακτηρίου το οποίο αποπερατώθηκε το 1932. Είναι το κτίριο στο οποίο στεγάζεται σήμερα το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αξιούπολης. Ήταν εξατάξιο και με την πάροδο του χρόνου αυξήθηκαν τα τμήματά του και οι δάσκαλοι. Από τον Ιανουάριο του 1981 στεγάστηκε σε νέο κτίριο κοντά στο παλιό όπου λειτουργεί και σήμερα. Από το σχολείο αυτό πέρασε μεγάλος αριθμός μαθητών και εκπαιδευτικών. 2ο ΔΣ Αξιούπολης: Λειτουργεί από το σχολικό έτος 2003 – 2004. Στην αρχή συστεγάστηκε με το 1ο ΔΣ της κωμόπολης και στη συνέχεια σε δικό του σύγχρονο διδακτήριο στην ανατολική πλευρά της Αξιούπολης. Νηπιαγωγεία Αξιούπολης: Από παλιά λειτουργούσε στην Αξιούπολη νηπιαγωγείο, το οποίο στεγάστηκε σε δικό του κτίριο κοντά στο παλιό ΔΣ. Από μονοθέσιο έγινε 2/θέσιο και στη συνέχεια δημιουργήθηκε δεύτερο νηπιαγωγείο συστεγαζόμενο με το πρώτο. Ανεγέρθηκε και λειτούργησε το 2ο Νηπιαγωγείο. ΔΣ Βαλτοτοπίου – Καμποχωρίου18: Μέχρι το 1954 στα δύο χωριά λειτουργούσαν ξέχωρα δημοτικά σχολεία: 2 / τάξιο στο πρώτο και 3 / τάξιο στο δεύτερο. Συγχωνεύτηκαν από το 1959 και στεγάστηκαν σε καινούριο διδακτήριο, οι εργασίες ανέγερσης του οποίου άρχισαν το 1955. Με τη σταδιακή μείωση του αριθμού των μαθητών και των δασκάλων το 1982 ήταν 2 / τάξιο. Από το σχολικό έτος 1996 – 1997 συγχωνεύτηκε στο ΔΣ Ρυζίων. ΔΣ Γοργόπης19: Στη Γοργόπη λειτουργεί ΔΣ από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Στεγαζόταν σε κτίσμα που βρισκόταν στο προαύλιο της εκκλησίας του χωριού και την περίοδο 1912-1949 σε κτίσμα μέσα στο παλιό χωριό. Το σημερινό κτίριο άρχισε να ανεγείρεται το 1935 και αποπερατώθηκε το 1949. Στην αρχή ήταν 1/τάξιο και έφθασε μέχρι και 5/τάξιο. Στη Γοργόπη λειτουργούσε πάντα νηπιαγωγείο που βρίσκεται στο ίδιο οικόπεδο με εκείνο του ΔΣ. ΔΣ Δογάνη20: Λειτουργία σχολείου αναφέρεται από το 1880 σε μικρό πλινθόκτιστο οίκημα που οικοδόμησαν οι κάτοικοι του χωριού. Ανακόπηκε η λειτουργία του το 1897 λόγω των γεγονότων του Μακεδονικού Αγώνα, όπως και κατά την περίοδο του Α΄

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο Παγκοσμίου Πολέμου, αφού βρέθηκε μέσα στην περιοχή των μαχών. Από το 1912 εντάχθηκε στα ελληνικά δημόσια σχολεία. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ανεγέρθηκε νέο διδακτήριο, το οποίο διασώζεται ως σήμερα. Λειτούργησε μέχρι το 1983, οπότε λόγω του μικρού αριθμού μαθητών έκλεισε. Έκτοτε τα παιδιά του χωριού φοιτούσαν στο ΔΣ Πλαγίων. ΔΣ Ειδομένης21: Λειτούργησε από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας σύμφωνα με γραπτή μαρτυρία του 1880. Συνέχισε να λειτουργεί και μετά την απελευθέρωση με ικανό αριθμό μαθητών και γνωστά ονόματα δασκάλων με καταγωγή των περισσοτέρων κατά τα πρώτα χρόνια μετά το 1913 από τη Γευγελή. Ανεστάλη η λειτουργία σε δύσκολες περιόδους, παγκόσμιους πολέμους και Εμφύλιο. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ανεγέρθηκε το σύγχρονο διδακτήριο, το οποίο σώζεται ως σήμερα αλλά λειτούργησε μέχρι το σχολικό έτος 1995-1996. Από τότε οι λίγοι μαθητές του χωριού φοιτούσαν στο ΔΣ Πλαγίων. Στο προαύλιο του σχολείου υπάρχουν τα μνημεία των εκπαιδευτικών Αικατερίνης Χατζηγεωργίου και Γεωργίου Σιδηρόπουλου που θυσιάστηκαν για την πατρίδα το 1904 και 1946 αντίστοιχα. ΔΣ Κούπας22: Λειτούργησε την περίοδο 1880 – 1912 κάτω από δύσκολες συνθήκες και συνέχισε να λειτουργεί και μετά την απελευθέρωση φθάνοντας ως και τριτάξιο. Την περίοδο 1959 – 60 κτίστηκε νέο διδακτήριο τύπου μονοταξίου. Το 1977 συγχωνεύτηκε με το ΔΣ Σκρα και έπαψε να λειτουργεί. Οι τελευταίοι μαθητές του χωριού φοίτησαν στο ΔΣ Αξιούπολης. ΔΣ Πηγής23: Αναφορά για τη λειτουργία του γίνεται λίγο πριν από την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου και για συστηματική λειτουργία από το 1922 με την εγκατάσταση προσφύγων στο χωριό. Στεγάστηκε πρώτα σε παλιό κτίσμα το οποίο αντικαταστάθηκε με νέο στις αρχές της δεκαετίας του 1930 και λειτούργησε με διακοπές κατά τη δεκαετία του 1940. Λειτούργησε ως μονοθέσιο μέχρι το 1985 οπότε λόγω έλλειψης μαθητών έκλεισε. ΔΣ Πλαγίων24: Οι κάτοικοι του χωριού μέχρι την ανταλλαγή ήταν μουσουλμάνοι και ως εκ τούτου δεν λειτούργησε ελληνικό σχολείο. Η λειτουργία αυτού αρχίζει το 1922 στην αρχή σε παλιό κτίσμα που αντικαταστάθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1950 σε 3/θέσιο. Από τη δεκαετία του 1980 δέχθηκε μαθητές όμορων οικισμών, των οποίων τα σχολεία λόγω

Το παλαιό Διδακτήριο Ρυζίων, (Αρχείο, Χρ. Ίντος). μείωσης του αριθμού των παιδιών έκλεισαν. Και αυτό λειτούργησε ως 2 / θ. Έκλεισε πλέον και οι μαθητές του μεταφέρονται στο 2ο ΔΣ Αξιούπολης. ΔΣ Πύλης και Νέας Πύλης25: Λειτούργησε πρώτα στον οικισμό Πύλη μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εγκατάσταση σε αυτό προσφύγων από τον Πόντο. Η λειτουργία του με διακοπές την περίοδο της δεκαετίας του 1940 έφθασε στο 1965, οπότε με τη μετεγκατάσταση των κατοίκων στην Αξιούπολη και στη συνοικία Νέα Πύλη λειτούργησε σε διάφορα σπίτια ως 1 / θέσιο. Καταργήθηκε το 1974 και συγχωνεύθηκε στο ΔΣ Αξιούπολης. ΔΣ Ρυζίων26: Λειτούργησε από την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Μετά το 1913 στεγάστηκε σε διώροφο κτίριο που ανεγέρθηκε στην άκρη του χωριού. Από τη δεκαετία του 1950 άρχισαν προσπάθειες ανέγερσης νέου διδακτηρίου που αποπερατώθηκε το 1963 και λειτούργησε ως 3 / θέσιο. Έπαψε να λειτουργεί το σχολικό έτος 1999 – 2000 μετά από απόφαση της πλειοψηφίας των γονέων των μαθητών να φοιτήσουν τα παιδιά τους στο πολυθέσιο ΔΣ Αξιούπολης. Στα Ρύζια λειτουργούσε και νηπιαγωγείο, το οποίο μάλιστα λειτούργησε και μετά την απόφαση αναστολής λειτουργίας του ΔΣ. ΔΣ Σκρα27: Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και του Μακεδονικού Αγώνα λειτούργησε παρά τις δυσκολίες και τα προβλήματα. Συνέχισε το έργο του και μετά την απελευθέρωση με διακοπές στους μεγάλους πολέμους του 1916 – 18 και 1940 – 50. Το 1923 – 24 κατασκευάστηκε νέο διδακτήριο σε αντικατάσταση παλιότερου 283

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ που βρισκόταν κοντά στην εκκλησία του χωριού. Και αυτό δεν μπόρεσε να καλύψει τις ανάγκες λόγω των καταστροφών που υπέστη στην εμπόλεμη περίοδο. Κτίστηκε καινούριο στις αρχές της δεκαετίας του 1950 και λειτούργησε 2 / τάξιο για να γίνει μονοτάξιο και να κλείσει το 1999 αφού συγχωνεύθηκε σε εκείνο της Αξιούπολης. Στο Σκρα λειτουργούσε και νηπιαγωγείο. Στο προαύλιο του σχολείου υπάρχουν τα μνημεία των ηρώων εκπαιδευτικών Χαράλαμπου Γκάρτζιου (1908) και Βασιλικής Παπαθανασίου (1946). ΔΣ Φανού28: Η λειτουργία του άρχισε μετά την εγκατάσταση προσφύγων τη δεκαετία 1920, διότι μέχρι τότε το χωριό κατοικούνταν από μουσουλμάνους. Την περίοδο 1931 – 32 κτίστηκε καινούριο σχολείο και λειτούργησε ως μονοθέσιο. Έκλεισε οριστικά το 1987. Τα παιδιά του χωριού φοιτούσαν στα σχολεία της Αξιούπολης. ΔΣ Χαμηλού29: Λειτούργησε μετά το 1920 για τους ίδιους λόγους με το προηγούμενο. Με μέριμνα της τότε Κοινότητας Ειδομένης το 1929 κτίστηκε πλινθόκτιστο διδακτήριο. Αντικαταστάθηκε από νέο στις αρχές της δεκαετίας του 1950, το οποίο διασώζεται ως σήμερα και είναι τύπου μονοθέσιου. Το 1996 ανεστάλη η λειτουργία του και οι λίγοι μαθητές φοίτησαν αρχικά στο ΔΣ Πλαγίων και μετέπειτα στα ΔΣ Πολυκάστρου. τ. Δημοτική Ενότητα Γουμένισσας30 1ο ΔΣ Γουμένισσας31: Είναι το αρχαιότερο της περιοχής. Πριν το 1912 λειτούργησε ως κοινοτικό και από το 1913 ως κρατικό μεικτό με έξι δασκάλους. Στεγαζόταν στο Ιστορικό Διδακτήριο της Γουμένισσας, σήμερα διατηρητέο κτίσμα. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στη Γουμένισσα λειτούργησαν δύο σχολεία, αρρένων και θηλέων, τα οποία από τη δεκαετία του 1930 συνέχισαν το έργο τους ως μεικτά. Ανεστάλη η λειτουργία του, όπως και όλων των σχολείων της περιφέρειας, την περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου και κατά περιόδους την περίοδο του Εμφυλίου. Από τη δεκαετία του 1950 ήταν αναγκαία η ανέγερση νέου διδακτηρίου για το σχολείο αυτό, ενέργεια η οποία δρομολογήθηκε και περατώθηκε το 1966, οπότε και εγκαινιάστηκε από τον αντιπρόεδρο της τότε κυβέρνησης Γ. Αθανασιάδη – Νόβα (19 – 6 – 1966). Στο αρχικό κτίριο έγιναν επεκτάσεις με την αύξηση του αριθμού των μαθητών με τελευταία εκείνη που παραδόθηκε το σχολικό έτος 2008 – 2009. Στο σχολείο υπηρέτησαν πολλοί εκπαιδευτικοί. 284

Ελληνικά Σχολεία Λιουμνίτσης (Σκρα), (Πηγή, Τ. Τιμοθεάδης). Στον αύλειο χώρο του είναι η προτομή του δασκάλου – Μακεδονομάχου Ιωάννη Πίτσουλα. Μεγάλος ευεργέτης του θεωρείται ο Θάνος Ζελέγκος, του οποίου φέρει το όνομα. 1ο Νηπιαγωγείο Γουμένισσας: Στο παλιό διδακτήριο του 1ου Δημοτικού στεγαζόταν και το 1ο Νηπιαγωγείο Γουμένισσας που έχει την αρχή της λειτουργίας του στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Παρέμεινε στο παλιό κτίριο και μετά το 1966, ενώ στη συνέχεια μεταφέρθηκε σε δικό του κτίριο που ανεγέρθηκε στον αύλειο χώρο του 1ου ΔΣ, όπου λειτουργεί ως σήμερα. 2ο ΔΣ Γουμένισσας32: Το σχολείο ιδρύθηκε το σχολικό έτος 1929 – 1930 και το εντυπωσιακό διδακτήριο ανεγέρθηκε την περίοδο 1928 – 1932. Στην αρχή λειτούργησε σε δημόσια κτίρια της Γουμένισσας (παλιό διοικητήριο) και από το 1936 στο δικό του, το οποίο αποπερατώθηκε. Η αναγκαιότητα λειτουργίας 2ου ΔΣ στη Γουμένισσα επιβλήθηκε από τη συνένωση των μέχρι τότε σχολείων που ήταν αρρένων και θηλέων και από την αύξηση του πληθυσμού της κωμόπολης λόγω της εγκατάστασης σε αυτήν εκριζωμένων Ελλήνων από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία. Το σχολείο κατά περιόδους συντηρήθηκε και την περίοδο 2000 – 2001 επεκτάθηκε με την προσθήκη νέας πτέρυγας. Υπηρέτησαν και φοίτησαν σε αυτό πολλοί εκπαιδευτικοί και μαθητές.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

2ο ΔΣ Γουμένισσας τη δεκαετία του 1960, (Αρχείο, Χρ. Ίντος). 2ο Νηπιαγωγείο Γουμένισσας: Στεγάστηκε ως το 1992 στο κτίριο του 2ου Δημοτικού, οπότε και μεταφέρθηκε σε δικό του κτίριο στον ίδιο αύλειο χώρο με το Δημοτικό, όπου και λειτουργεί. ΔΣ Γερακώνας33: Μια νέα περίοδος για το σχολείο αυτό άρχισε το 1924 με την εγκατάσταση νέων τότε κατοίκων στο χωριό. Στην αρχή στεγάστηκε σε παλιό κτίσμα. Την πολεμική περίοδο 1942 – 1949 δεν λειτούργησε. Το 1952 άρχισαν εργασίες ανέγερσης νέου κτιρίου, το οποίο διασώζεται ως σήμερα και στέγασε τους μαθητές του χωριού. Στον ίδιο αυλόγυρο κτίστηκε και νηπιαγωγείο. Λειτούργησε επί δεκαετίες. Το 1995 το σχολείο συγχωνεύθηκε στο 1ο Γουμένισσας. Στον αύλειο χώρο του ΔΣ υπάρχει κτίριο του νηπιαγωγείου. Λειτούργησε επί δεκαετίες και έκλεισε λόγω μειωμένου αριθμού μαθητών πολύ πριν κλείσει το Δημοτικό. ΔΣ Γρίβας34: Το σχολείο της Γρίβας μετά το 1912 συνέχισε να στεγάζεται στο παλιό ιστορικό κτίριο στο οποίο έγιναν σημαντικές εργασίες συντήρησης το 1950 και 1953 και βελτιώσεις μέχρι το 1981. Κατεδαφίστηκε και στη θέση του οικοδομήθηκε νέο. Είχε σημαντικό αριθμό μαθητών και δασκάλων. Σταδιακά μειώθηκαν οι μαθητές και μεταφέρονται στο 2ο Γουμένισσας. Μαζί με το σχολείο λειτούργησε το νηπιαγωγείο

στο ίδιο κτίριο και παλαιότερα στον παιδικό σταθμό του χωριού. ΔΣ Κάρπης35: Το σχολείο της Κάρπης έχει συνεχόμενη λειτουργία σε διάφορα κτίσματα του χωριού και με διακυμάνσεις στο μαθητικό και διδακτικό δυναμικό. Το παλιό κτίσμα που πυρπολήθηκε το 1944 το διαδέχθηκε άλλο το 1950 και από το 1970 νέο στην είσοδο του χωριού. Μετά το 1980 άρχισε να λειτουργεί με έναν δάσκαλο και από το σχολικό έτος 1994 – 1995 συγχωνεύθηκε στο 2ο Γουμένισσας. Στην Κάρπη λειτούργησε και νηπιαγωγείο. ΔΣ Καστανερής36: Είχε συνεχόμενη λειτουργία και μετά την απελευθέρωση του 1912. Το 1920 στεγάστηκε σε νέο κτίριο που βρισκόταν στην πλατεία του χωριού. Είχε πολλούς μαθητές και τρεις δασκάλους. Ο αριθμός των μαθητών άρχισε να μειώνεται δραματικά από τη δεκαετία του 1970. Το 1994 στη θέση του παλιού σχολείου κτίστηκε νέο λειτουργώντας ως μονοθέσιο. Συγχωνεύτηκε στο 2ο ΔΣ Γουμένισσας το σχολικό έτος 2005 – 2006. ΔΣ Ομαλού37: Λειτούργησε συνεχόμενα από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας μέχρι και το σχολικό έτος 1985 – 1986. Στεγάστηκε στην αρχή σε κτίσμα του 19ου αιώνα και στη συνέχεια από τη δεκαετία του 1950 σε νεόδμητο κτίριο. Πάντα ήταν μονοθέσιο, οπότε συγχωνεύτηκε αρχικά στο 2ο ΔΣ Γουμένισσας και 285

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ στη συνέχεια στο 1ο ΔΣ. Στον Ομαλό δεν λειτούργησε νηπιαγωγείο. ΔΣ Πενταλόφου38: Και εδώ είχαμε συνεχόμενη λειτουργία του σχολείου πάντα ως μονοθέσιο. Στην αρχή στεγάστηκε σε κτίριο το οποίο εγκαταλείφθηκε το 1928, διότι ανεγέρθηκε καινούριο έξω από το χωριό. Το σχολικό έτος 1992 – 93 συγχωνεύθηκε στο 1ο ΔΣ Γουμένισσας, όπου και σήμερα φιλοξενούνται μαθητές από το Πεντάλοφο. Στο χωριό δεν λειτούργησε νηπιαγωγείο. ΔΣ Στάθη39: Άρχισε να λειτουργεί το 1885 σε κτίριο που βρισκόταν στην πλατεία του Ηρώου του χωριού. Εκεί στεγάστηκε μέχρι το 1952 οπότε κτίστηκε νέο διδακτήριο. Το 2009 είχε τρεις δασκάλους. Επίσης μαζί με το Δημοτικό λειτούργησε νηπιαγωγείο σε δικό του κτίριο στο ίδιο οικόπεδο με το δημοτικό. Σήμερα δημοτικό και νηπιαγωγείο δεν λειτουργούν και οι μαθητές μεταφέρονται στα αντίστοιχα 1ο ΔΣ και 1ο Ν Γουμένισσας. ΔΣ Φιλυριάς40: Λειτούργησε από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ως το 1995. Μέχρι το 1935 στεγάστηκε σε κτίριο το οποίο λόγω της παλαιότητάς του αντικαταστάθηκε από καινούριο. Ήταν 2 / θέσιο και στη συνέχεια 1 / θέσιο. Παράλληλα λειτούργησε και νηπιαγωγείο. Μετά την κατάργησή του συγχωνεύθηκε στο 1ο ΔΣ Γουμένισσας. τ. Δημοτική Ενότητα Ευρωπού ΔΣ Ευρωπού41: Λειτούργησε μετά την εγκατάσταση προσφύγων από τη Μικρά Ασία, τη δεκαετία του 1920. Στο τουρκικό σχολείο, ένα παλιό διώροφο κτίριο, καλύφθηκαν στην αρχή οι ανάγκες του ελληνικού. Την περίοδο 1929 – 1930 κτίστηκε καινούριο (σημερινό Μουσείο), διώροφο, εντυπωσιακό και με πολλές αίθουσες. Σε αυτό η στέγαση ήταν μέχρι το 1993, οπότε έγινε μεταστέγαση σε σύγχρονο. Το ΔΣ Ευρωπού είναι πολυδύναμο με μεγάλο αριθμό μαθητών και δασκάλων. Λειτούργησε παράλληλα νηπιαγωγείο, το οποίο στεγάστηκε σε δικό του κτίριο. ΔΣ Αγίου Πέτρου42: Είναι από τα πρώτα που λειτούργησαν στην περιοχή από την αρχή σχεδόν του 19ου αιώνα. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο με το έργο και τη δράση των εκπαιδευτικών την περίοδο 1870 – 1912. Μετά την απελευθέρωση (1912) λειτούργησε ως κρατικό συνεχώς βελτιούμενο σε υποδομή, αριθμό μαθητών και προσωπικό. Το 1984 286

Ελληνική Σχολή Πετρόβου (Αγίου Πέτρου 1889), (Πηγή, Τ. Τιμοθεάδης). στεγάστηκε σε νέο κτίριο, αλλά λόγω αύξησης των μαθητών χρησιμοποιείται και το παλιό σχολείο. Λειτουργεί και 2 / θ νηπιαγωγείο. ΔΣ Μεσιάς43: Η Μεσιά στα χρόνια της Τουρκοκρατίας κατοικούνταν από μουσουλμάνους, οι οποίοι ως τη δεκαετία του 1920 (ανταλλαγή πληθυσμών) είχαν το δικό τους σχολείο. Το ελληνικό σχολείο λειτούργησε από το 1923 ως το 1924. Αρχικά στεγάστηκε σε κτίσμα του 1911 και από το 1930 σε δικό του. Ήταν 1 / θ ή 2 / θ και λειτούργησε ως το σχολικό έτος 1990 – 91, οπότε συγχωνεύθηκε σε εκείνο της Ευρωπού. ΔΣ Πολυπέτρου44: Λειτούργησε πριν την απελευθέρωση. Από το 1912 ήταν κρατικό, στεγάστηκε αρχικά σε μικρή αίθουσα, στην οποία μετά το 1930 έγινε προσθήκη νέας. Το 1977 κατεδαφίστηκε και στη θέση του ανεγέρθηκε νέο προκατασκευασμένου τύπου (1981). Το σχολείο λειτούργησε ως και 3 / θ. Το 1986 συγχωνεύθηκε στο ΔΣ Ευρωπού. Στο χωριό λειτουργούσε και νηπιαγωγείο. ΔΣ Τούμπας45: Η λειτουργία ανάγεται στον 19ο αιώνα και η στέγασή του σε δικό του κτίριο από το 1900. Από το 1912 λειτουργεί ως κρατικό και με μεγάλο αριθμό μαθητών από τη δεκαετία του 1920. Το 1930 με πρωτοβουλία των κατοίκων άρχισε η ανέγερση νέου και μετά το 2005 έγινε προσθήκη νέας αίθουσας. Τελικά συγχωνεύθηκε στο ΔΣ Ευρωπού. Στην Τούμπα λειτουργούσε και νηπιαγωγείο σε

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο δικό του οίκημα στο ίδιο οικόπεδο με το ΔΣ. Στις εγκαταστάσεις των σχολείων αυτών από το σχολικό έτος 2021 – 2022 στεγάζεται και λειτουργεί το Ειδικό Σχολείο Γουμένισσας. τ. Δημοτική Κοινότητα Λιβαδίων ΔΣ Λιβαδίων: Το σχολείο λειτουργούσε εποχικά λόγω των μετακινήσεων των νομάδων-κτηνοτρόφων. Στην αρχή ήταν ιδιωτικό και συντηρούνταν από τους γονείς των μαθητών. Την περίοδο 1900 – 1910 οργανώθηκε σε νέα βάση και στεγάστηκε σε δικό του διδακτήριο. Προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες δια των εκπαιδευτικών του την περίοδο 1870 – 1912, έχοντας να αντισταθεί σε πολλές ξένες προπαγάνδες που δρούσαν στην περιοχή. Μετά το 1912 λειτούργησε και πάλι εποχικά. Αναφέρεται πως στα Μεγάλα Λιβάδια λειτούργησαν λόγω του μεγάλου αριθμού μαθητών δύο σχολεία και ένα άλλο στα Μικρά Λιβάδια. Τα Λιβάδια καταστράφηκαν το 1944 από τους Γερμανούς, οπότε διαλύθηκαν οι οικισμοί (Μικρά και Μεγάλα Λιβάδια) και έπαυσαν να λειτουργούν τα σχολεία. Μετά την ανασυγκρότηση του οικισμού δεν λειτούργησε σχολείο. τ. Δημοτική Ενότητα Πολυκάστρου 1ο ΔΣ Πολυκάστρου46: Διαδέχθηκε το ελληνικό σχολείο Καρασουλίου που λειτούργησε στα χρόνια πριν την απελευθέρωση. Το πρώτο του κτίριο ανεγέρθηκε με δαπάνες του κράτους την περίοδο 1929 – 1932 και ήταν διθέσιο. Το 1950 – 1954 ανεγέρθηκε 6 / θέσιο λιθόκτιστο, το οποίο υπάρχει και σήμερα. Με την αύξηση του πληθυσμού και ως εκ τούτου και του μαθητικού δυναμικού το 1975 ανεγέρθηκε στον ίδιο αύλειο χώρο διώροφο κτίριο δέκα αιθουσών και άλλων βοηθητικών χώρων (γραφείων κλπ.). 2ο ΔΣ Πολυκάστρου: Ιδρύθηκε ως 6 / θ το 1978 και στεγάστηκε στο παλιό 1ο ΔΣ Πολυκάστρου. Το 1996 ανεγέρθηκε δικό του κτίριο, σύγχρονο στην είσοδο της πόλης από την πλευρά της Θεσσαλονίκης και από το επόμενο έτος, το 1997, μεταφέρθηκε στις εγκαταστάσεις του. Είναι πολυδύναμο σχολείο οκτώ αιθουσών διδασκαλίας και πολλών άλλων βοηθητικών χώρων47. 3ο ΔΣ Πολυκάστρου: Ιδρύθηκε το 1997 και στεγάστηκε και αυτό στο παλιό 1ο ΔΣ Πολυκάστρου. Είναι από τα νεότερα σχολεία του Δήμου Παιονίας. Περιλαμβάνει πολλές αίθουσες διδασκαλίας και βοηθητικούς χώρους48.

Το παλιό ΔΣ Ευρωπού, σήμερα Μουσείο Αγροτικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Νηπιαγωγεία Πολυκάστρου: Στην πόλη λειτουργούν τέσσερα (4) νηπιαγωγεία. Το 1ο στεγάζεται σε δικό του κτίριο στον δυτικό τομέα της πόλης. Το δεύτερο δίπλα στο 2ο ΔΣ, το τρίτο κοντά στο 3ο ΔΣ και το 4ο στο παλαιό κτίριο του 1ου ΔΣ, στο κέντρο της πόλης. Έχει δρομολογηθεί η ανέγερση του 4ου Νηπιαγωγείου. Δημοπρατήθηκε στις 15.2.2023 και ο προϋπολογισμός του ανέρχεται σε 1.525.000 ευρώ. ΔΣ Αξιοχωρίου: Είναι η συνέχεια του παλιού ΔΣ Αξιοχωρίου (Βαρδαρόφτσι) το οποίο λειτούργησε και πριν την απελευθέρωση και στεγαζόταν σε μικρό χώρο εντός του οικισμού. Το 1925 δίπλα στο σημερινό ΙΝ Μεταμορφώσεως ανεγέρθηκε διδακτήριο δύο αιθουσών. Το 1950 θεμελιώθηκε νέο κτίριο, του οποίου η αποπεράτωση κράτησε μια ολόκληρη δεκαετία. Λειτούργησε ως 2 / θ και τα τελευταία χρόνια ως 1 / θ. Συγχωνεύθηκε το 2008 στο ΔΣ Άσπρου49. ΔΣ Άσπρου: Και στον Άσπρο πριν την απελευθέρωση λειτουργούσε ελληνικό σχολείο. Μετά την εγκατάσταση προσφύγων αυξήθηκε ο αριθμός των μαθητών και την περίοδο 1932 – 36 ανεγέρθηκε το σημερινό 2 / θ σχολείο. Το 1973 προστέθηκε άλλη μία αίθουσα και λειτούργησε 3 / θ. Με τη συγχώνευση σε αυτό και του ΔΣ Αξιοχωρίου λειτουργεί 4 / θ. Η κατάστασή του είναι αρκετά καλή. Στον ίδιο αύλειο χώρο υπάρχει και το κτίριο του 1 / θ Νηπιαγωγείου50. ΔΣ Ειρηνικού: Το Ειρηνικό σε σύγκριση με τα άλλα χωριά είναι δημιούργημα του 20ου αιώνα και ως εκ τούτου και το σχολείο του δεν έχει μεγάλο ιστορικό. Αρχικά τα παιδιά του χωριού φοιτούσαν στο ΔΣ Μεταμόρφωσης. Από το 1925 άρχισαν οι κάτοικοι να προσπαθούν για την ίδρυση και λειτουργία σχολείου. 287

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Το παλιό σχολείο και η εκκλησία του Αξιοχωρίου, (Πηγή, ΠΣ Αξιοχωρίου). Αρχικά λειτούργησε ως ιδιωτικό και από το 1959 ως δημόσιο. Το 1966 είχε δικό του κτίριο μετά από πολλές προσπάθειες των κατοίκων. Λειτούργησε 1 / θ ως το 199551. ΔΣ Ευζώνων: Μετά την απελευθέρωση του 1912 – 13 λειτούργησε το σχολείο σε παλαιό κτίσμα του χωριού. Στην ίδια θέση οικοδομήθηκε το 1928 – 29 το νέο 2 / θ σχολείο λόγω του μεγάλου αριθμού μαθητών. Όταν ο αριθμός στα μετέπειτα χρόνια αυξήθηκε και άλλο προστέθηκε και τρίτη αίθουσα, η οποία εκτός από τάξη του σχολείου χρησιμοποιήθηκε και ως αίθουσα του νηπιαγωγείου. Συγχωνεύθηκε στο 3ο Πολυκάστρου το 200952. ΔΣ Κορώνας: Δύο χρόνια μετά την εγκατάσταση προσφύγων στο χωριό το 1921 δημιουργήθηκε το πρώτο σχολείο του οικισμού που ήταν πρόχειρο κτίσμα. Με διάφορες βελτιώσεις λειτούργησε μέχρι τη δεκαετία του 1960 ως 1 / θ. Τη διετία 1963 – 65 με τις προσφορές των κατοίκων ανεγέρθηκε μικρό σύγχρονο κτίσμα για τη λειτουργία 1 / θ σχολείου. Έτσι λειτούργησε μέχρι το 1984, οπότε καταργήθηκε53. ΔΣ Κοτύλης: Ιδρύθηκε το 1952, ενώ από το επόμενο έτος λειτούργησε ως 1 / θ σε πρόχειρο κτίσμα. Με πρωτοβουλία των κατοίκων την ίδια περίοδο ξεκίνησε προσπάθεια ανέγερσης διδακτηρίου, στην οποία συνέδραμε και η Πολιτεία. Το διδακτήριο ετοιμάσθηκε αλλά ο αριθμός των μαθητών μειωνόταν, οπότε μετά το σχολικό έτος 1965 – 66 έπαψε να λειτουργεί. Οι μαθητές μεταφέρονταν στο Βαφειοχώρι και τη Σιταριά54. ΔΣ Λατομείου – Κουλινέικων: Οι δύο αυτοί οικισμοί του Πολυκάστρου δημιουργήθηκαν τον 20ο 288

αιώνα αλλά δεν είχαν σχολεία. Οι προσπάθειες δημιουργίας ξεκίνησαν το 1953 και το επόμενο έτος με τη δημοσίευση σχετικού ΒΔ ιδρύθηκε σχολείο. Η λειτουργία του σχολείου στο Λατόμι, όπου υπήρχε κτίσμα, προσέκρουσε στις αντιδράσεις των κατοίκων των Κουλινέικων που ήθελαν σχολείο στον δικό τους οικισμό. Μετά την ανέγερση κτίσματος από το σχολικό έτος 1959 – 60 λειτούργησε σχολείο και στα Κουλινέικα. Το σχολείο έπαψε να λειτουργεί από τον Ιούνιο του 196955. ΔΣ Λιμνοτόπου: Λειτούργησε για πρώτη φορά το σχολικό έτος 1935 – 36 μετά την εγκατάσταση των κατοίκων του χωριού από την πόλη της Καβάλας. Στεγάστηκε στις εγκαταστάσεις της αμερικανικής εταιρείας «Φουντέσιον» που αποξήρανε τις λίμνες Αρτζάν – Αματόβου, όπου και λειτούργησε ως το 1949. Με τη συνδρομή της Πολιτείας και των κατοίκων του χωριού κτίσθηκε νέο διδακτήριο, μια αίθουσα διδασκαλίας και γραφείο. Πάντα ήταν 1 / θ56. ΔΣ Μεταμόρφωσης: Στο παλιό τουρκικό χωριό του Τσεμετλί εγκαταστάθηκαν οι νέοι κάτοικοι το 1922. Με προσωπική τους εργασία σε έναν χρόνο έκτισαν το σχολείο, το οποίο λειτούργησε από την επόμενη χρονιά ως 1 / θ. Έκτισαν και εκκλησία αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος και δόθηκε στον οικισμό το ίδιο όνομα. Το 1965 με την ενίσχυση της Πολιτείας κτίστηκε νέο διδακτήριο, το οποίο λειτούργησε ως 1 / θ και κατά περιόδους και 2 / θ. Στέγασε και το τοπικό νηπιαγωγείο, όταν αυτό λειτουργούσε επίσης κατά περιόδους, ανάλογα με τον αριθμό των παιδιών που ήταν υποχρεωμένα να εγγραφούν στο δημοτικό και το νηπιαγωγείο αντίστοιχα. Στέγασε και τα παιδιά από τους οικισμούς Ειρηνικό και Κορώνα, όταν έπαψαν να λειτουργούν τα σχολεία τους. Το ΔΣ έπαψε να λειτουργεί το 199657. ΔΣ Μικρού Δάσους: Λειτούργησε το 1924 με την εγκατάσταση στο χωριό προσφύγων από τον Πόντο και τον Καύκασο. Την ίδια χρονιά με τη βοήθεια και την προσωπική εργασία των κατοίκων ξεκίνησε η ανέγερση νέου διδακτηρίου, το οποίο αποπερατώθηκε το 1929. Ως το 1938 ήταν 1 / θ και συνέχισε το έργο του ως 2 / θ. Στο ίδιο διδακτήριο στεγαζόταν και 1 / θ νηπιαγωγείο. Λειτούργησε ως το 1997, οπότε συγχωνεύθηκε στο 1ο ΔΣ Πολυκάστρου58. ΔΣ Ν. Καβάλας: Παράλληλα με τη δημιουργία του οικισμού της Νέας Καβάλας (70) το 1934 κτίστηκε και το σχολείο του οικισμού. Άρχισε να λειτουργεί από το

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο 1935 ως 1 / θ και έτσι τελείωσε το 1987 λόγω της μείωσης του αριθμού των μαθητών. Τελικά συγχωνεύθηκε στο 2ο ΔΣ Πολυκάστρου59. ΔΣ Νέου Συράκου: Το χωριό δημιουργήθηκε το 1924 – 25 από κτηνοτρόφους νομάδες που μετακινούνταν με τα κοπάδια τους. Ακολουθούσε και ο δάσκαλος του οικισμού που ήταν ιδιωτικός. Το σχολείο ιδρύθηκε το 1955, λειτούργησε μικρό χρονικό διάστημα και το 1957 καταργήθηκε. Ανάμεσα στους ιδιωτικούς δασκάλους που υπηρέτησαν στο χωριό για τρία χρόνια ήταν και ο Δημήτριος Βαλασιάδης, ο λογοτέχνης με το ψευδώνυμο Μενέλαος Λουντέμης. Γι’ αυτό και στα έργα του υπάρχουν πολλά στοιχεία από την περιοχή της Παιονίας60. ΔΣ Πευκοδάσους: Οι κάτοικοι του χωριού εγκαταστάθηκαν το 1922 – 24 και φρόντισαν να στεγαστεί το σχολείο τους σε μια πρόχειρη κατασκευή. Το 1930 – 31 κτίστηκε νέο και κατάλληλο κτίριο. Λειτούργησε 1 / θ και 2 / θ, στέγασε και το τοπικό νηπιαγωγείο, όταν αυτό λειτουργούσε. Έπαψε να λειτουργεί το 2009 και συγχωνεύθηκε στο 3ο ΔΣ Πολυκάστρου61. ΔΣ Πλατανιάς: Η λειτουργία του ξεκίνησε το 1921 και αρχικά στεγάστηκε σε δωμάτια σπιτιών του χωριού. Τη διετία 1923 – 25 έγινε η κατασκευή διδακτηρίου μιας αίθουσας και την περίοδο 1936 – 1950 προστέθηκε και δεύτερη αίθουσα. Λόγω ακαταλληλότητας του παλιού διδακτηρίου το 1968 ξεκίνησε η ανέγερση νέου. Σύντομα αποπερατώθηκε με την οικονομική ενίσχυση της Πολιτείας. Έχει τρεις αίθουσες και βοηθητικούς χώρους. Σε μία από τις αίθουσες στεγάζεται το νηπιαγωγείο. Το σχολείο λειτούργησε 1 / θ και 2 / θ. Συγχωνεύθηκε στο 3ο ΔΣ Πολυκάστρου62. ΔΣ Ποντοηράκλειας: Άρχισε να λειτουργεί το 1925 σε πρόχειρες εγκαταστάσεις του χωριού. Την περίοδο 1926 – 27 με τη συνδρομή των κατοίκων κτίστηκε κατάλληλο οίκημα για τις ανάγκες του. Στα μετέπειτα χρόνια οικοδομήθηκε σύγχρονο σχολείο με όλους τους βοηθητικούς χώρους. Λειτούργησε 2 / θ μέχρι και 4 / θ. Στο ίδιο οικόπεδο υπάρχει και Νηπιαγωγείο63. ΔΣ Σιταριάς: Παράλληλα με τη δημιουργία και την ανοικοδόμηση του οικισμού το 1935 κτίστηκε σχολείο με μία αίθουσα διδασκαλίας και βοηθητικούς χώρους. Λειτούργησε ως το 1988, οπότε έκλεισε λόγω μικρού αριθμού μαθητών. Επαναλειτούργησε το 1991 και συγχωνεύθηκε στο 2ο ΔΣ Πολυκάστρου64.

ΔΣ Χρυσοκάμπου: Λειτούργησε το 1937 με άδεια της Νομαρχίας Κιλκίς και το 1939 ιδρύθηκε με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας. Δεν κατόρθωσε να οργανωθεί και να λειτουργήσει λόγω των γεγονότων του πολέμου που μεσολάβησαν και τα παιδιά φοιτούσαν στα σχολεία Σιταριάς και Ν. Καβάλας. Ως τότε οι δάσκαλοι που εργάστηκαν ήταν ιδιωτικοί ή νομαρχιακοί. Το σχολικό έτος 1950 – 51 έγινε ο διορισμός δασκάλου από το αρμόδιο υπουργείο και την άλλη χρονιά οι κάτοικοι δρομολόγησαν την ανέγερση κτιρίου. Λειτούργησε την περίοδο 1952 – 67, οπότε έπαψε να λειτουργεί λόγω μείωσης του αριθμού των μαθητών. Οι τρεις εναπομείναντες μεταγράφηκαν στο ΔΣ Πολυκάστρου65.

ΔΣ Μεταμόρφωσης, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση τ. Δημοτική Ενότητα Αξιούπολης  Αξιούπολη Γυμνάσιο: Άρχισε να λειτουργεί το 1952 και ως το 1961 ήταν παράρτημα του 1ου Γυμνασίου Θεσσαλονίκης. Τη διετία 1954 – 56 έγινε η ανέγερση του διδακτηρίου στο οποίο σήμερα στεγάζεται το λύκειο της κωμόπολης. Το κτίριο όπου στεγάζεται το γυμνάσιο ανεγέρθηκε το 1981 στον ίδιο αύλειο χώρο με το παλιό κτίριο. Λύκειο: Στεγάζεται στο παλιό κτίριο του γυμνασίου του έτους 1954 – 56, στο οποίο τα επόμενα χρόνια έγι289

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Γυμνάσιο και Λύκειο Αξιούπολης.

290

ναν διάφορες προσθήκες αιθουσών και άλλων εγκαταστάσεων για την κάλυψη των αναγκών του. Επαγγελματικό Λύκειο: Το 1982 το Κέντρο Επαγγελματικής Τεχνικής Εκπαίδευσης με έδρα την Αξιούπολη μετονομάστηκε σε Τεχνικό Επαγγελματικό Λύκειο. Ως το 1993 στεγάστηκε στο παλιό δημοτικό σχολείο (σήμερα Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αξιούπολης Δημάρχου Ιωάννη Πολυχρονίδη) και από το ίδιο έτος στις νέες εγκαταστάσεις του, σε σύγχρονο διδακτήριο που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της κωμόπολης και πολύ κοντά στον Αξιό ποταμό. Στο σχολείο φοιτούν μαθητές από την Παιονία. τ. Δημοτική Ενότητα Γουμένισσας66 Ημιγυμνάσιο: Η λειτουργία του αρχίζει το 1919 με λίγους μαθητές από τη Γουμένισσα και με έναν καθηγητή. Το 1933 ενσωματώθηκε στην Αστική Σχολή Γουμένισσας. Καταργήθηκε την περίοδο της Κατοχής και από το 1945 αντικαταστάθηκε από το Γυμνάσιο Γουμένισσας. Γυμνάσιο: Λειτούργησε από το 1945 ως το 1951 ως παράρτημα του 2ου Γυμνασίου Θεσσαλονίκης. Την περίοδο 1951 – 1961 ήταν παράρτημα του Γυμνασίου Κιλκίς με κάλυψη των δαπανών λειτουργίας του από τους γονείς και κηδεμόνες των μαθητών. Η καταβολή διδάκτρων συνεχίστηκε ως το σχολικό έτος 1962 – 63. Στεγάστηκε σε διάφορα οικήματα της κωμόπολης: Χρ. Ιωακειμίδη, Περ. Αθανασιάδη, Γ. Γιάνκου, 1ο Δημοτικό (Ιστορικό Διδακτήριο). Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 θεμελιώθηκε το δικό του διδακτήριο στη βόρεια πλευρά της κωμόπολης, όπου και λειτούργησε σε τρεις αίθουσες από το σχολικό έτος 1963 – 64. Έκτοτε και ως τις αρχές του 2000 έγιναν διάφορες προσθήκες αιθουσών και βοηθητικών χώρων. Στέγασε κατά περιόδους και ως το 1985 και το Λύκειο Γουμένισσας.

Λύκειο: Με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964 ιδρύθηκαν λύκεια με τον διαχωρισμό των γυμνασίων σε γυμνάσια – λύκεια. Το Λύκειο Γουμένισσας στεγάστηκε στο Γυμνάσιο. Την περίοδο των ετών 1967 – 74 επανήλθε το παλιό σύστημα. Στη συνέχεια υπήρξε επανασύσταση των Γυμνασίων και Λυκείων. Το Λύκειο Γουμένισσας απέκτησε δικό του διδακτήριο τη δεκαετία του 1980 στον αύλειο χώρο με το Γυμνάσιο. Στη συνέχεια προστέθηκαν αίθουσες και άλλες εγκαταστάσεις. Μεταξύ γυμνασίου και λυκείου το 2008 εγκαινιάστηκε κλειστό Γυμναστήριο για να καλύψει τις ανάγκες των δύο σχολείων. Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας (ΣΔΕ) Παιονίας: Λειτουργεί από το σχολικό έτος 2019 – 2020 και στεγάζεται στο Λύκειο Γουμένισσας. Είναι δημόσιο σχολείο και αντιστοιχεί με τη βαθμίδα του γυμνασίου. Μπορούν να φοιτήσουν άτομα που δεν τελείωσαν την υποχρεωτική εκπαίδευση και είναι ηλικίας 18 ετών και άνω. Διδάσκονται διάφορα μαθήματα και εδώ, όπως και στο Γυμνάσιο, η φοίτηση είναι δωρεάν. Οι απόφοιτοι μπορούν να συνεχίσουν στο Εσπερινό Γενικό Λύκειο ή στο Εσπερινό ΕΠΑ.Λ. τ. Δημοτική Ενότητα Ευρωπού Γυμνάσιο – Λύκειο: Ως το σχολικό έτος 1984 – 85 λειτουργούσαν στον Ευρωπό το τοπικό Γυμνάσιο και τάξεις λυκείου υπαγόμενες στο Λύκειο Γουμένισσας. Το Λύκειο ιδρύθηκε το 1985 και από το σχολικό έτος 1985 – 86 λειτούργησε κανονικά συστεγαζόμενο με το Γυμνάσιο σε ενοικιαζόμενο κτίριο στην είσοδο της κωμόπολης επί της επαρχιακής οδού Αξιούπολης – Κουφαλίων. Από το σχολικό έτος 1986 – 87 τα δύο σχολεία στεγάζονται σε καινούριο κτίριο που βρίσκεται δυτικά του οικισμού και επί της επαρχιακής οδού Ευρωπού – Πολυπέτρου. τ. Δημοτική Ενότητα Πολυκάστρου  Πολύκαστρο Γυμνάσιο: Το πρώτο γυμνάσιο στο Πολυκάστρο ήταν ιδιωτικό και ιδρυτής του ήταν ο Κωνσταντίνος Ζαφείρης. Λειτούργησε την περίοδο 1958 – 1976 σε εγκαταστάσεις που βρίσκονταν στην κεντρική πλατεία της πόλης. Το δημόσιο Γυμνάσιο ιδρύθηκε το 1975. Στεγάστηκε στο κτίριο δημοτικού σχολείου μέχρι τη δημιουργία των δικών του εγκαταστάσεων στις οποίες λειτουργεί σήμερα67.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο Λύκειο: Πέντε χρόνια μετά την ίδρυση του Γυμνασίου, το σχολικό έτος 1979-1980, με υπουργική απόφαση λειτούργησαν στο Πολύκαστρο και στις εγκαταστάσεις του γυμνασίου τάξεις λυκείου υπαγόμενες στο Λύκειο Αξιούπολης. Το 1983 ιδρύθηκε πλήρες και αυτοτελές λύκειο. Παράλληλα δημιουργήθηκαν και οι υλικοτεχνικές υποδομές. Λειτουργεί σε δικές του εγκαταστάσεις στα βόρεια του οικισμού68. Πλατανιά: Από το 1981 λειτουργεί στον οικισμό γυμνάσιο στο οποίο φοιτούν οι μαθητές των γύρω χωριών. Παράλληλα με το γυμνάσιο, το ίδιο έτος ιδρύθηκαν γυμνασιακές τάξεις με έδρα την Ποντοηράκλεια. Σταδιακά οι τάξεις καταργήθηκαν και ενσωματώθηκαν στο Γυμνάσιο Πλατανιάς. Οι εγκαταστάσεις του Γυμνασίου Πλατανιάς εγκαινιάστηκαν τον Δεκέμβριο του 1982. Τεχνική Σχολή Πολυκάστρου: Το 1962 ιδρύθηκε στο Πολύκαστρο ιδιωτική Τεχνική Σχολή Εργοδηγών Ηλεκτρολόγων τριετούς φοιτήσεως. Λειτούργησε μέχρι το 1967. Δέκα χρόνια αργότερα, κατά το σχολικό έτος 1976 – 1977, ιδρύθηκε Μέση Δημόσια Τεχνική Σχολή Λογιστών69. Τα σχολεία αυτά σήμερα δεν λειτουργούν. Δημόσιο Ινστιτούτο Επαγγελματικής Κατάρτισης Παιονίας (ΔΙΕΚ): Είναι σχολείο μεταλυκειακής εκπαίδευσης. Λειτούργησε από το σχολικό έτος 2014 – 2015 στη Γουμένισσα και στεγάστηκε στο γυμνάσιο της κωμόπολης. Ξεκίνησε με την ειδικότητα αμπελουργίας-οινοτεχνίας και επεκτάθηκε σε νέες ειδικότητες: τεχνικών δικτύων και τηλεπικοινωνιών, στελεχών μηχανογραφημένου λογιστηρίου και φοροτεχνικών, βοηθών φαρμακείου.

Σχολεία εκτός βαθμίδων  Παιδικοί Σταθμοί Μεταπολεμικά στην Παιονία και σε άλλες περιοχές της χώρας λειτούργησαν παιδικοί σταθμοί, τα γνωστά παλιότερα ως νηπιοτροφεία. Σκοπός η προσχολική αγωγή των παιδιών 2,5 – 4 ετών και η απασχόλησή τους τις πρωινές και πρώτες απογευματινές ώρες διευκολύνοντας τις εργαζόμενες μητέρες (εργάτριες, αγρότισσες, άπορες οικογένειες). Οι παιδικοί σταθμοί προσέφεραν και προσφέρουν σημαντικό εκπαιδευτικό και κοινωνικό έργο. Από τους παλαιότερους παιδικούς σταθμούς της επαρχίας είναι της Γουμένισσας. Λειτούργησε αμέσως

μετά τον πόλεμο στεγασμένο αρχικά σε ιδιωτική κατοικία, και στη συνέχεια σε κρατικό κτίριο που οικοδομήθηκε σε οικόπεδο δωρεάς του Α. Παζαρέντζου, ομογενούς που ζούσε στη Γαλλία. Η λειτουργία του συνεχίζεται και σήμερα. Σήμερα στον Δήμο Παιονίας λειτουργούν παιδικοί σταθμοί: Στην Αξιούπολη από το σχολικό έτος 1966-67, φιλοξενούμενο στην αρχή σε διάφορα οικήματα και από το 1974 σε δικό του νεόδμητο στα δυτικά της κωμόπολης. Στο Πολύκαστρο από το 1969, το οποίο στεγάστηκε σε δικό του κτίριο το 1983. Στην ίδια πόλη μετά το 2000 λειτούργησε και δεύτερος παιδικός σταθμός. Επίσης λειτουργούν στην Εύρωπο, τον Άγιο Πέτρο και περιοδικά λειτούργησε τα τελευταία χρόνια στη Γοργόπη. Παλαιότερα λειτούργησαν σε Γρίβα, Κάρπη, Καστανερή, Πεντάλοφο, Στάθη, Πλάγια, Ειδομένη, Τούμπα και είχαν αξιόλογη κτιριακή υποδομή. Η ανέγερση των σχολείων αυτών άρχισε ουσιαστικά μετά το 1970.  Σπίτια παιδιού Ήταν κέντρα που ιδρύθηκαν τη δεκαετία του 1950 σε οικισμούς της επαρχίας με σκοπό να φροντίζουν και να απασχολούν τα παιδιά του χωριού στις ελεύθερες ώρες του. Ιδρύθηκαν και λειτούργησαν από τον Εθνικό Οργανισμό Πρόνοιας και ανήκαν στις αντίστοιχες διευθύνσεις των κατά τόπους Νομαρχιών. Δέχονταν παιδιά προσχολικής, σχολικής και μετασχολικής ηλικίας δραστηριοποιώντας τα σε πλήθος εργασιών που ήταν σχετικές με δράσεις διάφορων αντικειμένων, ανάλογα με την ηλικία. Στεγάζονταν σε δικά τους όμορφα κτίρια και απασχολούσαν εκτός από τις υπεύθυνες δασκάλες και τεχνίτες, κηπουρούς, γεωπόνους, γιατρούς κλπ. Σπίτια παιδιού λειτούργησαν στα χωριά Γρίβα, Πολύπετρο, Πολύκαστρο, Ποντοηράκλεια.  Πρακτικές – Αγροτικές Μεταβατικές Σχολές Στα μέσα της δεκαετίας του 1910 στη Γουμένισσα λειτούργησε Πρακτική Σχολή. Φοιτούσαν νέες με εκπαίδευση σε θέματα οικιακής οικονομίας. Μεταπολεμικά στη Γουμένισσα και στην Αξιούπολη λειτούργησαν Αγροτικές Μεταβατικές Σχολές που ονομάζονταν Οικοκυρικές Σχολές. Εκεί φοιτούσαν για τρία χρόνια απόφοιτες Δημοτικού και διδάσκονταν, πέρα από μερικά βασικά εγκύκλια μαθήματα, πλήθος άλλων αντικειμένων που είχαν σχέση με την οικιακή οικονομία, τη μαγειρική, χειρωνακτικές τέχνες, ραφή, πλέξιμο και άλλα. Οι σχολές αυτές αποσκοπούσαν στη σωστή διαπαιδαγώγηση και κατάρτιση των κοριτσιών.

Γυμνάσιο Γουμένισσας.

Λύκειο Πολυκάστρου, (Πηγή, wikimapia. org).

291

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Σημειώσεις

292

1. Χρ. Π. Ίντος, «Εκκλησιαστικά μετόχια στη Γουμένισσα», ανάτυπο, από τα πρακτικά του ΚΔ΄ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, Θεσσαλονίκη 2004. 2. Του ιδίου, «Θάνος Ζελέγκος, Ένας μεγάλος ευεργέτης της Γουμένισσας και των ελληνικών γραμμάτων», ανάτυπο από τα πρακτικά του ΚΕ΄ ΠΙΣ της ΕΙΕ, Θεσσαλονίκη 2005. 3. Του ιδίου, Η εκπαίδευση στη Γουμένισσα και στην ευρύτερη περιοχή του Ν. Κιλκίς κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας (1870 – 1912), Θεσσαλονίκη 1933, σ. 57 – 68. 4. Αθ. Ε. Καραθανάσης – Α. Δ. Σατραζάνης, Πρακτικά του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου της Έδεσσας (1872 – 1874), Θεσσαλονίκη 1991, σ. 35, 49. 5. Εκκλησιαστική Αλήθεια, 22 – 9 – 1882, τ. ΜΘ. 6. Αθ. Αγγελόπουλος, Αι ξέναι προπαγάνδαι εις την επαρχία Πολυανής την περίοδο 1870 – 1912, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 48, 49 και εξής. 7. Εκκλησιαστική Αλήθεια, ό.π. 8. «ΕΚΘΕΣΙΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΝ ΒΟΔΕΝΩΝ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΕΩΣ», Δ. Π(λαταρίδη), Εν Κωνσταντινουπόλει 1874. 9. Χρ. Π. Ίντος, Ο Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου Γουμένισσας, ιστορία, τέχνη, παράδοση, Γουμένισσα 1991, σ. 34. 10. Τ ου ιδίου, Η εκπαίδευση στη Γουμένισσα και στην ευρύτερη περιοχή του Ν. Κιλκίς κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας (1870 – 1912), σ. 18. 11. Τ α στοιχεία που παρατίθενται στη συνέχεια για δασκάλους που υπηρέτησαν στη Γουμένισσα προέρχονται από άρθρο μας που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΖΩΗ. Βλέπετε σχετικά παραπομπή 1. 12. Ό .π., παραπομπή 24. Από την ίδια πηγή πήραμε πληροφορίες και ονόματα δασκάλων της περιοχής της Γουμένισσας. 13. Γ . Τουσίμης, Άγνωστα απομνημονεύματα του δασκαλόπαπα Πετρόβου παπα-Χριστόδουλου, Εφημερίδα ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ, 3 – 12 – 1999. 14. Ό .π., σ. 190 – 199. 15. Μ έχρι πρόσφατα μας ήταν γνωστό πως η υφιστάμενη και σήμερα Εκπαιδευτική Περιφέρεια Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Παιονίας με έδρα τη Γουμένισσα συστάθηκε το 1940 (ΦΕΚ 259 / 24-91940 / τ. Α΄). Σε αρχειακό υλικό που αποτελείται από τέσσερις πίνακες περιγράφεται η κατάσταση στην Εκπαιδευτική Περιφέρεια Γουμέντζης κατά το σχολικό έτος 1913 – 1914. Διαπιστώνεται η λειτουργία της εκπαιδευτικής αυτής περιφέρειας από εκείνο το σχολικό έτος. Στα μετέπειτα χρόνια συγχωνεύτηκε στη Γιαννιτσών. Θα λειτουργήσει αυτοτελής εκ νέου από το 1940 ως τη δεκαετία του 2010 με αλλαγές κατά καιρούς στα όρια δικαιοδοσίας της. 16. Δ εν αναφέρεται στον πρώτο πίνακα ο οικισμός των Λιβαδίων αν και είχε πολλούς κατοίκους. Ίσως διότι πολλοί κάτοικοι ήταν μετακινούμενοι και το σχολείο σε αντίθεση με τα άλλα, λόγω των καιρικών συνθηκών και του ορεινού του οικισμού, λειτουργούσε τους θερινούς μήνες. Σε άλλον πίνακα αναφέρεται το Νηπιαγωγείο του ίδιου οικισμού. 17. Τ α σχολεία μας από την ίδρυσή τους ως το 2000, επιμέλεια Χρ. Ίντος, 2004, 1ο ΔΣ Αξιούπολης, Ιωάννης Αναγνωστίδης, Ευγενία Παλλάδη, Ελένη Χατζοπούλου. 18. Ό .π., Ιωάννης Φωτίου. 19. Ό .π., Γεωργία Μπλάτση.

20. Ό.π., Ιωάννης Αναγνωστίδης. 21. Ό.π. ο ίδιος. 22. Ό.π. ο ίδιος. 23. Ό.π. ο ίδιος. 24. Ό.π., Κυριακή Ευαγγέλου και Παναγιώτα Παγιώτα. 25. Ό.π., Κωνσταντίνος Πούλος. 26. Ό.π., Στέλλα Παππά. 27. Ό.π., Ιωάννης Αναγνωστίδης. 28. Ό.π. του ιδίου. 29. Ό.π. του ιδίου. 30. Τα στοιχεία αντλούνται από το συλλογικό έργο, Τα σχολεία μας από την ίδρυσή τους ως το 2000, των εκπαιδευτικών της 3ης Περιφέρειας Σχολικού Συμβούλου Ν. Κιλκίς, Επιμέλεια Χρ. Π. Ίντος, Κιλκίς 2004. 31. Ό.π., Πέτρα Πίψου, Κωνσταντίνος Τόδης και Φώτιος Στέρτσος. 32. Ό.π., Χαράλαμπος Τουλκερίδης. 33. Ό.π., Αικατερίνη Αϊδαρίνη-Ίντου. 34. Ό.π., Κωνσταντίνος Ίντος και Δημήτριος Γιαννάκης. 35. Ό.π., Αρτεμισία Πέτσα. 36. Ό.π., Ιωάννης Τουλγαρίδης. 37. Ό.π., Παντελής Δήμου. 38. Ό.π., Χρήστος Σαμαράς. 39. Ό.π., Βαΐτσης Βαϊτσίδης και Ελένη Μαυρίδου. 40. Ό.π., Ιωάννης Μοματάντσης. 41. Ό.π., Αστέρω Αριστείδου. 42. Ό.π., Επαμεινώνδας Παρασκευόπουλος. 43. Ό.π., Κωνσταντίνος Σιρινίδης. 44. Ό.π., Τριανταφυλλιά Δουλκερίδου. 45. Ό.π., Χρήστος Πετσανούκης. 46. Ό.π., Βασιλική Δημάκου. 47. Ό.π., Βασίλειος Τζιβάκης. 48. Ό.π., Κωνσταντίνος Πούλος. 49. Ό.π., Αναστάσιος Τζουμέρκας. 50. Ό.π., Απόστολος Νικηφόρου. 51. Ό.π., Ιωάννης Ιωάννου. 52. Ό.π., Λάζαρος Χατζής. 53. Ό.π., Χαράλαμπος Κωνσταντινίδης και Ανδρέας Μπομπότας. 54. Ό.π., Βασίλειος Τζιβάκης. 55. Ό.π., Χρήστος Ίντος. 56. Ό.π., Απόστολος Αλεξιάδης. 57. Ό.π., Μαρία Γύλα. 58. Ό.π., Απόστολος Αλεξιάδης. 59. Ό.π., Βασίλειος Τζιβάκης. 60. Ό.π., Αναστάσιος Τζουμέρκας. 61. Ό.π., Δημήτριος Μαριανός. 62. Ό.π., Ιωάννης Γεωργίου. 63. Ό.π., Γεωργία Σιωπίδου. 64. Ό.π., Ιουλία Βαρελίδου. 65. Ό.π., Βασίλειος Τζιβάκης. 66. Στοιχεία για την εκπαίδευση στη Γουμένισσα από την ανέκδοτη εργασία μας, Ιστορία της Γουμένισσας. 67. Δ.Φ. Βασιλειάδης, Ιστορία του Πολυκάστρου, Πολύκαστρο 2000, σ. 172 – 173. 68. Ό.π., σ. 174 – 176. 69. Ό.π., σ. 171 – 172.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο

ΥΓΕΙΑ – ΠΡΟΝΟΙΑ Τα θέματα υγείας στην περιοχή της Παιονίας, όπως και σε άλλες περιοχές, πριν την οργάνωση και την κρατική μέριμνα γι’ αυτήν, αντιμετωπίζονταν από πρακτικούς γιατρούς και με μέσα που είχε διασώσει η σχετική παράδοση του λαού. Μετά το 1850 εμφανίζονται επιστήμονες γιατροί, οι οποίοι σπούδασαν στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και της Ευρώπης. Οργανωμένες νοσοκομειακές μονάδες λειτούργησαν κατά τις πολεμικές περιόδους του 1912 – 1913 (Βαλκανικοί Πόλεμοι) και 1916 –1918 (Α΄ Παγκόσμιος) από τον ελληνικό και γαλλικό στρατό.

Νοσοκομείο Γουμένισσας Η δημιουργία του δρομολογήθηκε μετά από ένα συνέδριο με θέματα της τότε επαρχίας Παιονίας που πραγματοποιήθηκε στη Γουμένισσα το 1928. Μεταξύ των θεμάτων προείχε εκείνο της υγείας. Το αίτημα διαβιβάστηκε στο αρμόδιο Υπουργείο και σταδιακά υλοποιήθηκε. Όπως διαπιστώνεται από το αρχείο του Νοσοκομείου Γουμένισσας, η λειτουργία του ως νομικού προσώπου άρχισε τον Δεκέμβριο του 1936. Την 1η του μήνα εκείνου θεωρήθηκε από τον Πρόεδρο της Κοινότητας Γουμενίσσης το βιβλίο πράξεων της πρώτης διαχειριστικής επιτροπής της οποίας η σύσταση έγινε σύμφωνα με τις αποφάσεις 144 και 14252 του τοπικού Συμβουλίου Γουμένισσας και του Νομάρχη Κιλκίς. Το ίδρυμα στεγάστηκε σε παλιό τουρκικό στρατώνα, ο οποίος επιδιορθώθηκε για τον σκοπό αυτό. Μια από τις πρώτες αποφάσεις αφορά στην πρόσληψη προσωπικού που αποτελούνταν από έναν μάγειρα, δύο νοσοκόμες, μία καθαρίστρια, «...έναν παίδα μικρόν με μισθόν 300 δραχμών…», προφανώς για να εκτελεί διάφορα θελήματα και έναν γιατρό, τον Γεώργιο Κωτούλα1. Προσλήφθηκε για την περίοδο μέχρι το τέλος Ιανουαρίου 1937 με μηνιαία αποζημίωση χιλίων δραχμών και «...μετά τροφής από του Νοσοκομείου».

Είναι ο πρώτος γιατρός που κλήθηκε από τη Θεσσαλονίκη αρχικά προφορικά να εκτιμήσει την κατάσταση και στη συνέχεια να αποφασίσει για τη συνεργασία. Μονιμοποιήθηκε στο Νοσοκομείο το 1939 και παρέμεινε μέχρι τη στράτευσή του το 1940, λόγω κηρύξεως του ελληνοϊταλικού πολέμου. Η επιτροπή στις 4 Μαρτίου 1937 αποφάσισε τη σύσταση οργανικών θέσεων προσωπικού και τον καθορισμό της μηνιαίας αποζημίωσης κάθε μιας από αυτές. Οι θέσεις ήταν του διευθυντή και ιατρού, Α΄ αδελφής νοσοκόμου, Β΄ αδελφής νοσοκόμου, διαχειριστή, φαρμακοποιού, μαγείρου και κλητήρα ή κηπουρού. Αργότερα διαδέχθηκαν τον Κωτούλα οι Γουμενισσιώτες γιατροί Γεώργιος Ρουσσίδης, Ευάγγελος Ίντος, Γεώργιος Σαμαράς και άλλοι. Με την πάροδο των χρόνων το Νοσοκομείο επεκτεινόταν σε κτιριακές υποδομές, στην αύξηση των κλινικών του, του ιατρικού, νοσηλευτικού, διοικητικού και υπηρετικού προσωπικού. Το καταστατικό λειτουργίας του καταρτίστηκε με απόφαση του ΔΣ του ιδρύματος με την πράξη 25 / 5 – 5 – 1940. Το συγκρότημα την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου δέχθηκε πολλές φορές τα πυρά των αντιμαχομένων, και λόγω του επικίνδυνου της καταστάσεως, την περίοδο 1946 – 1952

Γενικό Νοσοκομείο – Κέντρο Υγείας Γουμένισσας. Είναι κτισμένο στο άκρο της πόλης της Γουμένισσας και λειτούργησε για πρώτη φορά το 1936.

293

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΥΓΕΙΑ – ΠΡΟΝΟΙΑ

Κέντρο Υγείας Πολυκάστρου, (Πηγή, Διαδίκτυο).

στεγάστηκε στην οικία Παζαρέντσου, στην κεντρική πλατεία Γουμένισσας. Το σχεδόν κατεστραμμένο οίκημα του Νοσοκομείου επισκευάστηκε το 1948 αλλά χρειάστηκαν τέσσερα ολόκληρα χρόνια να ηρεμήσουν τα πράγματα και να επαναλειτουργήσει στις αρχικές εγκαταστάσεις του. Με την απόφαση Α3 / ΟΙΚ 11170 / 71 / 16 – 8 – 1984 του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας μετονομάστηκε σε Νοσοκομείο – Κέντρο Υγείας Γουμένισσας. Τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς ξεκίνησαν οι εργασίες οικοδόμησης εγκαταστάσεων Κέντρου Υγείας. Επρόκειτο για την προσθήκη νέων αιθουσών μπροστά από το παλιό κτίριο του μέχρι τότε Νοσοκομείου. Με αυτή τη μορφή λειτουργεί μέχρι σήμερα ως ενιαίος φορέας υγειονομικής περίθαλψης. Στην ιστορική του διαδρομή στηρίχθηκε από το προσωπικό του, την τοπική κοινωνία και τους κατοίκους της επαρχίας Παιονίας.

Κέντρο Υγείας Πολυκάστρου

ΚΑΠΗ και Κέντρο Κοινότητας Αξιούπολης.

ΚΑΠΗ Γουμένισσας.

294

Ιδρύθηκε το 1990 για την κάλυψη της πρωτοβάθμιας υγειονομικής περίθαλψης των κατοίκων της πόλης και της περιοχής Πολυκάστρου. Σε νεόδμητο κτίριο στεγάζονται οι διοικητικές και υγειονομικές υπηρεσίες του. Πρώτος διευθυντής του ήταν ο παθολόγος ιατρός Παύλος Τσατραφύλλιας. Τον διαδέχθηκε ο οδοντίατρος Γεώργιος Περπερίδης που υπηρέτησε ως τον Ιανουάριο του 2021, οπότε συνταξιοδοτήθηκε. Διάδοχός του ήταν ο γιατρός Θ. Γεωργιάδης. Το 2023 βραβεύτηκε από το Υπουργείο Υγείας.

Περιφερειακά και αγροτικά ιατρεία Παράλληλα λειτουργούν περιφερειακά (ΠΙ) και αγροτικά ιατρεία (ΑΙ). Στο Νοσοκομείο – ΚΥ Γουμένισσας υπάγονται τα ΑΙ Γερακώνας, Καστανερής, Ομαλού, Πενταλόφου και Φιλυριάς.  Στο ΚΥ Πολυκάστρου το Πευκοδάσους.  Στο ΠΙ Αξιούπολης το Πηγής.  Στο ΠΙ Άσπρου το Αξιοχωρίου.  Το ΠΙ Βαφειοχωρίου είναι μόνο του.  Στο ΠΙ Γοργόπης τα ΑΙ Βαλτοτοπίου, Καμποχωρίου, Κάρπης, Στάθη,Τούμπας και Ρυζίων.  Στο ΠΙ Ειδομένης το Χαμηλού.  Στο ΠΙ Ευρωπού τα Αγίου Πέτρου, Μεσιάς και Πολυπέτρου.  Στο ΠΙ Ευζώνων τα Ειρηνικού, Κορώνας και Μετα-

μόρφωσης.  Τέλος, είναι και τα ΑΙ Κούπας, Πλαγίων και Σκρα.

Κοινωνική Πρόνοια (ΚΠ) Στο πλαίσιο της ΚΠ στον Δήμο Παιονίας λειτουργούν και υπάγονται στο ΝΠΔΔ Υγείας, Πρόνοιας, Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης τα παρακάτω: α. Πρόγραμμα «Βοήθεια στο σπίτι» από το 2011στη Γουμένισσα, την Ευρωπό και το Πολύκαστρο. Οι εργαζόμενοι στη δομή προσφέρουν βοήθεια σε ηλικιωμένα άτομα και ευπαθείς ομάδες κατ’ οίκον. β. Παιδικοί σταθμοί: Παλαιότερα λειτουργούσαν εκτός από τις κωμοπόλεις και σε πολλούς άλλους οικισμούς της Παιονίας. Το 2023 λειτουργούν στην Αξιούπολη, τη Γουμένισσα, την Ευρωπό και το Πολύκαστρο. Σε αναστολή λειτουργίας λόγω μειωμένου αριθμού νηπίων είναι οι Παιδικοί Σταθμοί Αγίου Πέτρου, Βαφειοχωρίου, Γοργόπης και Ποντοηράκλειας. Για τους παιδικούς σταθμούς έγινε λόγος και στο κεφάλαιο της εκπαίδευσης. γ. Κέντρα Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων ή Κέντρα Απασχόλησης Ηλικιωμένων (ΚΑΠΗ): Λειτουργούν στην Αξιούπολη, τη Γουμένισσα, την Ευρωπό, το Πολύκαστρο. Οι ηλικιωμένοι στους χώρους λειτουργίας συγκεντρώνονται για συζητήσεις, παρακολούθηση προγραμμάτων και εκδηλώσεων. δ. Κέντρα Φροντίδας Οικογένειας (ΚΕΦΟ) στο Πολύκαστρο. ε. Κοινωνικό Παντοπωλείο: Έχει έδρα το Πολύκαστρο. Διανέμει βασικά είδη διατροφής και καθαριότητας σε άτομα και οικογένειες του Δήμου Παιονίας. Το έργο του ενισχύουν πολίτες, οργανισμοί, βιοτεχνίες και βιομηχανίες της περιοχής. στ. Κοινωνικό Φαρμακείο: Έχει έδρα τη Γουμένισσα. Λειτουργεί, όπως και το Κοινωνικό Παντοπωλείο με την εθελοντική εργασία αυτών που το διαχειρίζονται. ζ. Κέντρα Δημιουργικής Απασχόλησης (ΚΔΑΠ): Λειτουργεί στο Πολύκαστρο και απασχολεί μέσω σχετικών προγραμμάτων παιδιά και νέους. η. Κέντρο Κοινότητας: Έχει έδρα την Αξιούπολη. Παρέχει υποστήριξη σε θέματα που αφορούν σε νέους και ευπαθείς ομάδες, όπως προγράμματα απασχόλησης, επιδόματα, παραπομπές σε επιτροπές κλπ. Την περίοδο της πανδημίας παρείχε ψυχολογική υποστήριξη σε πολίτες του Δήμου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο θ. Με την πρόνοια, την πρόληψη και τη στήριξη ατόμων και οικογενειών δραστηριοποιούνται σε επίπεδο Δήμου και άλλοι φορείς, π.χ. τοπική Εκκλησία, Ερυθρός Σταυρός, Τοπικές Κοινότητες, Σύλλογος Τριτέκνων Πολυκάστρου, Σωματείο Ατόμων με Αναπηρία Ν. Κιλκίς, Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων Ατόμων με Αναπηρία Ν. Κιλκίς “Βηματίζω”, Σύλλογος Καρκινοπαθών Κιλκίς – Παιονίας “Άγιος Ευγένιος”, Κέντρο Κοινωνικής Στήριξης ΑΜΕΑ Ν. Κιλκίς, Κέντρο Πρόληψης και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας “ΝΗΡΕΑΣ” Ν. Κιλκίς.

Τράπεζες αίματος Από κοινωνικούς και πολιτιστικούς φορείς που δραστηριοποιούνται εντός του Δήμου Παιονίας έχουν δημιουργηθεί Τράπεζες Αίματος με εθελοντές αιμοδότες πολίτες της Παιονίας και ευρύτερα. Τράπεζες αίματος λειτουργούν: η Ιερά Μητρόπολη Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου, η Ιερά Μονή Οσίου Νικοδήμου Πενταλόφου, ο Σύλλογος Ποντίων Πολυκάστρου και Περιχώρων “ΟΙ ΑΚΡΙΤΕΣ”, ο πρώτος που ξεκίνησε την προσπάθεια το 1990, ο Σύλλογος “ΑΓΙΟΣ ΤΡΥΦΩΝ” Γουμένισσας, οι Σύλλογοι των οικισμών Άσπρου-Αξιοχωρίου, Γοργόπης, Τούμπας, Βαφειοχωρίου, Αξιούπολης κ.ά. Η προσφορά τους και η συμπαράστασή τους προς όσους κατά καιρούς είχαν και έχουν ανάγκη είναι μεγάλη. Συμπαραστάτης και βοηθός τους η κινητή μονάδα αιμοδοσίας του Νοσοκομείου Κιλκίς με το προσωπικό της. Περιφερειακή Επιτροπή Γουμένισσας του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού: Ιδρύθηκε το 1946 και έκτοτε λειτουργεί συνεχώς. Αρχικά λειτούργησε ως Υποεπιτροπή Κέντρου Διανομών Γουμενίσσης, έχοντας αποστολή τη διανομή τροφίμων και αναγκαίων στους δοκιμαζόμενους πολίτες της επαρχίας Παιονίας. Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της επιτροπής έχουν εκπαιδευτεί εθελόντριες αδελφές, διενεργείται ο έρανος του ΕΕΣ, διοργανώνονται μαθήματα πρώτων βοηθειών, αγωγής υγείας, κοινωνικής πρόνοιας, υγιεινής διατροφής για μαθητές, εκπαιδευτικούς, συλλόγους και φορείς. Έγιναν πολλές συγκεντρώσεις ιματισμού και παιδικών παιχνιδιών που μέσω της κεντρικής αποθήκης του ΕΕΣ στάλθηκαν σε περιοχές του κόσμου, όπου υπήρχε ανάγκη. Τις μεγάλες γιορτές του χρόνου (Χριστούγεννα – Πάσχα) παρέχεται στήριξη σε άτομα που έχουν ανά-

γκη. Διοργανώνονται εκδηλώσεις με σημαντικότερες: τη δεύτερη Κυριακή του Ιανουαρίου (ανακοίνωσης απολογισμού και κοπής βασιλόπιτας) και τη δεύτερη Κυριακή του Μαΐου για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας του Ερυθρού Σταυρού (8 Μαΐου). Από το 2000 ως σήμερα στις εκδηλώσεις αυτές έχουν πάρει μέρος πλήθος καλλιτεχνικών συγκροτημάτων (μουσικών, θεατρικών κλπ.).

Αναφορές σε επιδημικά φαινόμενα α. Παλαιότερες εποχές Το καλοκαίρι του 1911 σε τουρκικές στρατιωτικές μονάδες και σε κατοίκους της τότε επαρχίας Γουμενίτζης σημειώθηκαν κρούσματα χολέρας. Αναφέρθηκαν ύποπτα περιστατικά τα οποία αμέσως απομονώθηκαν από τις υγειονομικές Αρχές και τέθηκαν σε θεραπεία. Έγινε έλεγχος βακτηριδίων στη Θεσσαλονίκη και υπήρχε η πληροφορία πως πάσχουν αρκετά άτομα2. Στα μέσα Αυγούστου της ίδιας χρονιάς (1911) αναφέρθηκαν από τη Γουμένισσα επτά κρούσματα, τα περισσότερα θανατηφόρα. Όσοι διασώθηκαν νοσηλεύτηκαν σε απομονωμένο περίπτερο. Η ασθένεια και ο φόβος μετάδοσής της έγινε αιτία να ματαιωθεί το μεγάλο πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου. Δεν πραγματοποιήθηκαν θρησκευτικές και άλλες εκδηλώσεις, χοροί, γλέντια. Σημειώνεται χαρακτηριστικά σε εφημερίδα της εποχής: «...Εμποδίσθη η ετησία κατά την εποχήν ταύτην γενομένη πανήγυρις…»3 Μεταξύ των κατοίκων επικράτησε φόβος και αγωνία. Στα τέλη του Αυγούστου η κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο, γιατί η ασθένεια πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις και οι Αρχές απαγόρευσαν την είσοδο και την έξοδο από την κωμόπολη. Η περιοχή τέθηκε σε απομόνωση και διατελούσε «υπό στρατιωτικήν ζώνην»4. Τα μέτρα προστασίας που πάρθηκαν έφεραν αποτελέσματα. Λίγες ημέρες αργότερα διαβάζουμε στην ίδια εφημερίδα πως το τελευταίο δεκαήμερο δεν σημειώθηκε κανένα κρούσμα και οι 31 ασθενείς ή ύποπτοι φορείς της ασθένειας βρίσκονταν σε «…ευάρεστη κατάσταση… ήρθη η υγειονομική ζώνη και θεωρείται η πόλις αμόλυντος...»5 Τον Φεβρουάριο του 1913 πολλά ήταν τα κρούσματα μηνιγγίτιδας. Στη Γουμένισσα προσβλήθηκαν τρία άτομα και οι υγειονομικές Αρχές έστειλαν ορούς και υγειονομικές οδηγίες, ενώ τα άτομα που ασθένη-

ΚΑΠΗ Πολυκάστρου.

Κοινωνικό παντοπωλείο Δήμου Παιονίας, Πολύκαστρο, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Κοινωνικό Φαρμακείο Δήμου Παιονίας, Γουμένισσα 26 – 1 – 13.

295

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΥΓΕΙΑ – ΠΡΟΝΟΙΑ

Τεστ ανίχνευσης κορωνοϊού στο Κοινοτικό κατάστημα Γουμένισσας. Πανδημία, 2020 – 2022.

Σημειώσεις

296

σαν απομονώθηκαν6. Το 1918 έπληξε μεγάλες περιοχές της Ευρώπης και των Βαλκανίων και της επαρχίας μας η περίφημη για τα δεινά που επέφερε γρίπη. Ασθένησε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Πολλοί, ιδιαίτερα παιδιά, ηλικιωμένοι και ευαίσθητες ομάδες ατόμων κατέληξαν. Οι επιπτώσεις σε όσους ασθένησαν βαριά και επέζησαν ήταν σημαντικές. β. Η επιδημία του 2020 – 2022 Στις αρχές Φεβρουαρίου του 2020 ξεκίνησε από την επαρχία Γουχάν της Κίνας μια νέα νόσος με συμπτώματα γρίπης που οφείλονταν σε ιό, στον οποίο δόθηκε το όνομα Κορωνοϊός (ιός που έχει σχήμα κορώνας – όπως φαίνεται στο μικροσκόπιο) ή Covid 19. Για τα αίτια εμφάνισης λέχθηκαν πολλά. Παρά τα περιοριστικά μέτρα στη χώρα εκείνη, ο ιός σταδιακά μεταδόθηκε σε όλη την υφήλιο. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) στην αρχή χαρακτήρισε το φαινόμενο ως επιδημία. Η ραγδαία επιδείνωση της κατάστασης οδήγησε σε πανδημία. Σε πολλές χώρες αποφασίστηκε η λήψη προληπτικών μέτρων: μετακινήσεις πολιτών, διακοπή λειτουργίας εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, καταστημάτων κλπ. Παρόλα αυτά πολλοί νόσησαν και άτομα κατέληξαν. Μεγάλοι αριθμοί θανάτων σημειώθηκαν αρχικά σε χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής. Η χώρα μας δεν εξαιρέθηκε. Σταδιακά παρατηρήθηκαν φαινόμενα σε όλη την έκτασή της. Αποφασίστηκαν από την Πολιτεία μετά από εισηγήσεις των ειδικών λοιμοξιολόγων πολλά και ποικίλα μέτρα με στόχο να περιοριστεί η πανδημία. Παρασκευάστηκαν εμβόλια και από το 2021 ξεκίνησε ο σταδιακός προαιρετικός εμβολιασμός των πολιτών κατά ηλικίες. Υπήρξαν και αρνητές της ύπαρξης του ιού, της χρήσης μάσκας και άλλων προστατευτικών μέτρων. Πάντως το κακό έφθασε παντού και χτύπησε γνωστούς σε κάθε μικρή ή μεγάλη κοινωνία. Η ανθρωπότητα πορεύθηκε με δυσκολίες.

Στη συνέχεια, παρουσιάστηκαν μεταλλάξεις του αρχικού στελέχους στις οποίες δόθηκαν ελληνικά ονόματα. Πρώτα εμφανίστηκε η μετάλλαξη Δ, στη συνέχεια η Ο, ακολούθησε η Ο2 προσβάλλοντας ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού αλλά με μικρότερη συχνότητα θανάτων. Στους εμβολιασμούς ο Νομός Κιλκίς υστέρησε, διότι πολλοί πολίτες δεν ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα των επιστημόνων και της Πολιτείας έχοντας δική τους άποψη για το θέμα ή επηρεασμένοι από άλλους παράγοντες. Οι πλήρως εμβολιασμένοι στην Περιφερειακή μας Ενότητα στις 31 – 12 – 2021 ήταν το 54% των κατοίκων. Το χαμηλό ποσοστό είχε σαν αποτέλεσμα τη διετία 2021 – 2022 να έχουμε στον Νομό μας 596 θανάτους από Covid 19 κατέχοντας το θλιβερό προνόμιο της πρώτης θέσης πανελλαδικά ανά 100.000 κατοίκους. Τα στοιχεία δόθηκαν στη δημοσιότητα από τον Εθνικό Οργανισμό Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ). Σύμφωνα με πίνακα των θανόντων σε κάθε Δήμο της χώρας την περίοδο 2019 – 2021 που διαβιβάστηκε από το Υπουργείο Εσωτερικών στη Βουλή των Ελλήνων για τον Δήμο Παιονίας είχαμε τα στοιχεία:

1. Ο Γεώργιος Κωτούλας γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και οι γονείς του είχαν σχέση με τη Γουμένισσα. Ήταν γυναικολόγος-μαιευτήρας, χειρουργός και είχε σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Από την οργανωτική επιτροπή του Νοσοκομείου του προτάθηκε η θέση του πρώτου γιατρού του Ιδρύματος και του διευθυντή, θέσεις τις οποίες και αποδέχτηκε. Προηγουμένως είχε εργαστεί στο Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού και στο Δημόσιο Μαιευτήριο Αθήνας. Μετά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, στον οποίο υπηρέτησε

ως έφεδρος ανθυπίατρος, αποχώρησε από το Νοσοκομείο. Το 1941 εργάστηκε στο Δημόσιο Μαιευτήριο Θεσσαλονίκης από όπου συνταξιοδοτήθηκε το 1980. 2. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, φ. 19 – 8 – 1911. 3. Ό.π., φ. 24 – 8 – 1911, σ. 3. 4. Ό.π., φ. 40 / 27 – 8 – 1911, σ. 3. 5. Ό.π., φ. 53 / 7 – 9 – 1911, σ. 3. 6. Ό.π., φ. 28 – 2 - 1913, σ. 3.

ΔΗΜΟΣ ΠΑΙΟΝΙΑΣ Αριθμός θανάτων: 2019 – 578, 2020 – 662, 2021 – 714. Αριθμός θανάτων Covid: 2019 – –, 2020 –48, 2021 – 124. Σύνολο θανόντων στον Δήμο από Covid κατά τη διετία 2020 / 21 – 172. Για το 2022 δεν έχουμε στοιχεία. Η μάχη κατά της πανδημίας συνεχίστηκε αν και παρουσιάζεται ύφεση των κρουσμάτων. Ο κίνδυνος διαβεβαιώνουν οι ειδικοί δεν εξέλειπε. Τον Μάρτιο του 2023 το Υπουργείο Υγείας ανακοίνωσε άρση περιοριστικών μέτρων με εξαιρέσεις σε κάποιες περιπτώσεις (π.χ. νοσοκομεία, ιδρύματα κλπ.).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Οδικό δίκτυο – Εντυπώσεις Ελλήνων και ξένων περιηγητών Πληροφορίες για το οδικό δίκτυο της Παιονίας στα τέλη του 19ου αιώνα μας δίνει ο Νικόλαος Σχινάς1. Παράλληλα παρέχει πληροφορίες για πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά κάνοντας χρήση των τότε ονομάτων τους. Κατά τον Σχινά με αφετηρία τη Γουμένισσα υπήρχαν οι οδικοί άξονες:

Α. Γουμένισσα – Γιαννιτσά: α. Γουμένισσα – Γερακών – Λεπτοκαρυά – Δαμιανό – Γιαννιτσά. Επί σειρά αιώνων η Γουμένισσα διοικητικά υπαγόταν στα Γιαννιτσά, έδρα καζά, κάτι αντίστοιχο της νομαρχίας, ενώ η Γουμένισσα ήταν έδρα ναχιγιέ, επαρχίας. Επίσης η πόλη των Γιαννιτσών για τη Γουμένισσα και την επαρχία της ήταν εμπορικό κέντρο. Οι πιο αναγκαίες και συχνές επικοινωνίες ήταν με την πόλη αυτή και αυτό απαιτούσε προσβάσιμη οδική σύνδεση. Σημειώνει ο Ν. Σχινάς: «Εν καιρώ χειμώνος η οδός αύτη καθίσταται λίαν δύσβατος ένεκεν της σχηματιζομένης λάσπης». Πρόκειται για τον δρόμο που υφίσταται και σήμερα με παράκαμψη της Γερακώνας. Στα νεότερα χρόνια έχει διαπλατυνθεί και ασφαλτοστρωθεί, ωστόσο παραμένει δύσκολος και προβληματικός δρόμος, παρά τη συνεχή και συχνή χρήση του από τους κατοίκους της Παιονίας.

Β. Γουμένισσα – Γευγελή: Μετά τα Γιαννιτσά η πλησιέστερη προς τη Γουμένισσα πόλη ήταν η Γευγελή, ακμάζουσα πάντα και με στενούς δεσμούς με την περιοχή, λόγω εγγύτητας, συνεργασίας κοινοτήτων, παρεμφερών καλλιεργειών, αμπελουργίας, σηροτροφίας και σιδηροδρομικών σταθμών, Γουμενίτσης και Γευγελής, από την πρώτη εγκατάσταση και λειτουργία της γραμμής Θεσσαλονίκης-Σκοπίων.

Οι δρόμοι που οδηγούσαν από τη Γουμένισσα προς τη Γευγελή, πάντα κατά τον Σχινά ήταν: α. Γουμένισσα – Στάθης – Γοργόπη – Αξιούπολη – Σιδηροδρομικός Σταθμός Γουμενίσσης – Δογάνης – Ειδομένη – Γευγελή. Από τη Γοργόπη προς την Αξιούπολη υπήρχαν δύο δρόμοι. β. Γουμένισσα – Στάθης – Γοργόπη – Αξιούπολη – Πύλη – Γευγελή. γ. Γουμένισσα – Κάρπη – Φανός – Πλάγια – Ειδομένη – Γευγελή. «...Οδός ανώμαλος διακοπτομένη υπό ποταμίων και χειμάρρων, φέρει εις τον επί ανωμάλων υψωμάτων». Από αυτόν τον δρόμο στα νεότερα χρόνια έχει αξιοποιηθεί και χρησιμοποιείται το τμήμα Γουμένισσα – Κάρπη.

Γ. Γουμένισσα – Θεσσαλονίκη: Ο Ν. Σχινάς σημειώνει δύο οδούς: α. Γουμένισσα – Φιλυριά – Αγροσυκιά – Πέλλα – Θεσσαλονίκη και β. Γουμένισσα – Φιλυριά – Αγροσυκιά – Κουφάλια – Θεσσαλονίκη. Βελτιωμένες σήμερα αλλά όχι σύγχρονες χρησιμοποιούνται και είναι η συντομότερη απόσταση από Γουμένισσα προς Θεσσαλονίκη.

Λεωφορείο της γραμμής Γουμένισσας - Θεσσαλονίκης μεταπολεμικά, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

Δ. Οδοί με αφετηρία το Πολύκαστρο Ο Ν. Σχινάς αναφέρει οδούς με αφετηρία το Πολύκαστρο: α. Πολύκαστρο – Αρτζάν (χάνι και χωριό) – Κουλινέικα – Σουλτουγιαννέικα – Καλίνδρια. Η διαδρομή αυτή συναντούσε την οδό Αβρέτ Χισάρ (Γυναικόκαστρου) – Δοϊράνης. Ήταν παράλληλη προς τη λίμνη Αρτζάν. Διατηρήθηκε και μετά την αποξήρανση της λίμνης. Για δεκαετίες συνέδεε το Πολύκαστρο και την επαρχία Παιονίας με το Κιλκίς μέσω της οδού Δοϊράνης – Κιλκίς.

Από τα πρώτα οχήματα στην Παιονία. Γραμμή Γουμένισσα – Θεσσαλονίκη, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

297

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΕΣ

Επιβατηγό ΔΧ, (Πηγή Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

β. Πολύκαστρο – Εύζωνοι – Μποκορόντιτσα (χωριό στα σύνορα με τη βόρεια γειτονική μας χώρα). Πάνω στον δρόμο αυτό διαμορφώθηκε αργότερα η παλιά εθνική οδός Θεσσαλονίκης – Ευζώνων.

Ε. Συμμαχικές οδοί

ΣΣ Άσπρου.

298

Την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου (1914 – 1918) και συγκεκριμένα την περίοδο παραμονής των συμμαχικών δυνάμεων στη Μακεδονία με κέντρο τη Θεσσαλονίκη (1915 – 1918), οι δυνάμεις αυτές πέραν των άλλων επιδόθηκαν στην κατασκευή οδικού δικτύου για την κίνηση του στρατού στις επιχειρήσεις. Επειδή μέρος του Μετώπου βρισκόταν στο Πάικο, το οδικό δίκτυο της περιοχής περιήλθε στα χέρια των Γάλλων που το επισκεύασαν με τη συμμετοχή στα έργα του τοπικού ανδρικού πληθυσμού. Έσπαζε πέτρα για την επίστρωση των οδών που ήταν λασπώδεις και δύσβατες. Τότε κατασκευάστηκαν οι δρόμοι: α. Πολυκάστρου – Θεσσαλονίκης, παλιά εθνική. Οι Γάλλοι κατασκεύασαν το τμήμα Γέφυρας – Πολυκάστρου και το επίστρωσαν με χαλίκι, όπως και πολλούς άλλους. β. Πολυκάστρου – Ευζώνων. γ. Αξιούπολης – Γουμένισσας μέσω Γοργόπης. δ. Αξιούπολης – Ειδομένης. Υπήρχε από παλιά και βελτιώθηκε. Βέβαια την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου δεν έφθανε στην Ειδομένη, γιατί το χωριό βρισκόταν υπό τον έλεγχο βουλγαρογερμανικών δυνάμεων. Ο ίδιος δρόμος από το ύψος του Φανού διανοίχτηκε με κατεύθυνση προς την πρώτη γραμμή του Μετώπου, στην περιοχή Σκρα και προς το χωριό Αρχάγγελος.

Την ίδια περίοδο βελτιώθηκαν οι δρόμοι: α. Γουμένισσας – Κάρπης. β. Γουμένισσας – Καστανερής. Είχαν κοινή αφετηρία την κωμόπολη και διακλάδωση στη θέση Δύο Ποτάμια. Και οι δύο διευκόλυναν τις κινήσεις του στρατού. Στην Καστανερή λειτουργούσε στρατιωτικό σανατόριο και από την Κάρπη κινούνταν προς την περιοχή του Σκρα στην παλιά οδό Γουμένισσας – Κάρπης – Γευγελής. Πολλοί δρόμοι που κατασκευάστηκαν με πρωτοβουλία των συμμαχικών δυνάμεων, ονομάστηκαν συμμαχικοί. Αργότερα το δίκτυο αυτό, και κυρίως τη μεταπολεμική περίοδο, 1950 και εντεύθεν, βελτιώθηκε από το ελληνικό κράτος και σταδιακά ασφαλτοστρώθηκε. Κύριος άξονας η παλιά εθνική οδός Θεσσαλονίκης – Ευζώνων. Στα έργα αυτά προστέθηκε η κεντρική οδική αρτηρία Πολυκάστρου – Κιλκίς μέσω Βαφειοχωρίου. Σημαντική βελτίωση έγινε τη δεκαετία του 1930 στον άξονα Αξιούπολης – Χαλκηδόνας.

Πρόσθετες πληροφορίες Από την περίοδο της Τουρκοκρατίας υπήρχε η δημόσια οδός Γουμένισσας – Ευρωπού. Συνέδεε τις δύο κωμοπόλεις επί αιώνες αλλά ως σήμερα παραμένει χωματόδρομος. Αν μετατρεπόταν σε σύγχρονη δημόσια οδό και υπήρχε γέφυρα επί του Αξιού στο ύψος Αγίου Πέτρου – Αξιοχωρίου, η απόσταση Γουμένισσας – Θεσσαλονίκης θα συντόμευε κατά πολύ και θα αποτελούσε η οδός αυτή μοχλό ανάπτυξης της περιοχής Ευρωπού – Γουμένισσας και του ορεινού όγκου του Πάικου. Τον Φεβρουάριο του 2020 ο Δήμος Παιονίας και η Αναπτυξιακή Θεσσαλονίκης υπέγραψαν προγραμματική σύμβαση για “ωρίμανση” του έργου κατασκευής της οδού Γουμένισσας – Ευρωπού, προϋπολογισμού 74.400.000 ευρώ και ένταξή του στο πρόγραμμα “Αντώνης Τρίτσης”. Η σημερινή περιφερειακή Γουμένισσας ήταν τμήμα της δημόσιας τουρκικής οδού Γιαννιτσών – Γευγελής.

Σύγχρονη περίοδος Στο σύγχρονο οδικό δίκτυο περιλαμβάνονται δύο κύριοι άξονες. Η εθνική οδός Θεσσαλονίκης-Ευζώνων, τμήμα της ΠΑΘΕ, Πατρών-Αθήνας-Θεσσαλονίκης-Ευζώνων, και η κάθετη προς αυτή επαρχιακή οδός Κιλκίς – Πολυκάστρου – Αξιούπολης – Γουμένισσας. Αυτή

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο λίγο πριν τη Γοργόπη έχει προέκταση προς Ρύζια – Ευρωπό – Άγιο Πέτρο και από εκεί προς Κουφάλια πάνω στα χνάρια παλιότερης. Το τμήμα της εντός του Δήμου Παιονίας ΠΑΘΕ κατασκευάστηκε από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και αποπερατώθηκε το καλοκαίρι του 1973 οπότε και εγκαινιάστηκε. Από το ύψος Αγίου Αθανασίου Θεσσαλονίκης μέχρι το Πολύκαστρο είναι μία λωρίδα με διπλή κατεύθυνση και από το Πολύκαστρο μέχρι Ευζώνους δύο παράλληλων λωρίδων με ξεχωριστές κατευθύνσεις. Το τμήμα Πολυκάστρου – Αγίου Αθανασίου έχει καταστεί εφιάλτης, καθώς σημειώνονται στη διαδρομή του πολλά θανατηφόρα τροχαία ατυχήματα. Το 2021 ανακοινώθηκε η κατασκευή δεύτερης λωρίδας. Πριν αρχίσει το έργο, τοποθετήθηκαν πλευρικά διόδια στο ύψος Πολυκάστρου. Το γεγονός ανησύχησε και κινητοποίησε την τοπική κοινωνία. Το έργο δεν ξεκίνησε και τα πλευρικά διόδια δεν λειτούργησαν. Όλα παραμένουν ίδια επί πενήντα χρόνια σε έναν άξονα που είναι η είσοδος και η έξοδος της χώρας προς τα Βαλκάνια και την Ευρώπη!!! Ο δεύτερος οδικός άξονας Κιλκίς – Γουμένισσας συντηρείται, ενώ έχει εξαγγελθεί η κατασκευή μεγάλου οδικού άξονα από το Κιλκίς μέχρι την Πέλλα, μέσω του οποίου θα διακινούνται τα προς εξαγωγή προϊόντα της περιοχής προς την Ευρώπη. Ωστόσο, ως σήμερα δεν έχει υλοποιηθεί τίποτα σχετικό.

Σιδηροδρομικό δίκτυο Η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης – Σκοπίων εγκαινιάστηκε τον Ιανουάριο του 1871. Το έργο είχε αναλάβει ο τραπεζίτης βαρόνος Maurice de Hirsch (1831 – 1896) καθώς και την εκμετάλλευση των σιδηροδρομικών γραμμών στο ευρωπαϊκό τμήμα της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η γραμμή αυτή είναι παράλληλη με τον ποταμό Αξιό και διέρχεται από τον σημερινό Δήμο Παιονίας. Τα πρώτα 100 χιλιόμετρα λειτούργησαν τον Ιούνιο του 1872. Στα Σκόπια έφθασε το τρένο από τη Θεσσαλονίκη τον Ιούλιο του 1873 και στη Μητρόβιτσα, στα σύνορα Βοσνίας – Ερζεγοβίνης, στο τέλος του επόμενου έτους, το 1874. Η σύνδεση της Θεσσαλονίκης με το Βελιγράδι και την Κεντρική Ευρώπη έγινε το 1888, οπότε είχε ολοκληρωθεί και η κατασκευή της σχετικής αναγκαίας υποδομής2. Οι σταθμοί της γραμμής αυτής στον Δήμο Παιονίας

ήταν: Άσπρου (Αματόβου), Πολυκάστρου (Καρασούλι), Γουμένισσας (Γκουμέντζης) δύο χιλιόμετρα από την κωμόπολη της Αξιούπολης και Ειδομένης (Σέχοβο). Το όνομα του σταθμού Γουμενίτσης μεταπολεμικά και σταδιακά ξεχάστηκε, αφού η Αξιούπολη έγινε ένα από τα κέντρα της περιοχής. Με το ΠΔ 286 / 27 – 7 – 1983, ΦΕΚ 105 / 4 – 8 – 1983 ο σταθμός μετονομάστηκε σε «ΣΣ ΠΑΙΟΝΙΑΣ». Η γραμμή αυτή ήταν και είναι μεγάλης σημασίας και αξίας αφού πάντα μέσω αυτής διακινούνταν άνθρωποι και εμπορεύματα με αφετηρία τη Θεσσαλονίκη προς τη Βαλκανική και την Ευρώπη και αντίστροφα, ενώ συνέβαλε και στην ανάπτυξη της περιοχής. Από την πρώτη λειτουργία της διακινήθηκαν τα γνωστά προϊόντα της Γουμένισσας και ιδιαίτερα το κρασί, γεγονός που συνέβαλε στην οικονομική άνθιση της κωμόπολης και την κατέστησε ευρύτερα γνωστή. Ο Grohmanm, ένας ταξιδιώτης του οποίου οι εντυπώσεις από τη διαδρομή στην οποία αναφερόμαστε δημοσιεύθηκαν στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν την απελευθέρωση του 1912 για την περιοχή μας, σημειώνει σχετικά: Εντυπωσιάζεται από την τούμπα του Αματόβου, προφανώς από εκείνη που δεσπόζει μεταξύ Λιμνοτόπου και Άσπρου ή εκείνη του Αξιοχωρίου. Δεν το διευκρινίζει, αλλά γράφει: «Δίνει την εντύπωση ενός οχυρώματος, στην κορυφή του οποίου θα στάθμευε ένας ιππέας». Και για την παρακείμενη ομώνυμη λίμνη γράφει: «...Τα βράχια των ακτών της αποτελούσαν τέλειο καταφύγιο για τους Βούλγαρους κομιτατζήδες, όταν αυτοί καταδιώκονταν από τους στρατιώτες…» Και στη συνέχεια: KARASSULI (Πολύκαστρο). Η τοποθεσία αυτή απέκτησε ενδιαφέρον από τότε που κατασκευάστηκε η διακλάδωση Kilindir (Καλίνδριας) – Karassuli (Πολύκαστρο), χάρη στην οποία η κυβέρνηση (Οθωμανική) μπορούσε να μεταφέρει στρατιωτικά σώματα από την Κωνσταντινούπολη στη Μακεδονία και την Αλβανία και αντιθέτως, παρακάμπτοντας τη Θεσσαλονίκη. GUMENDJIA (Γουμένισσα). Πολύ κοντά στο Karassuli (Πολύκαστρο) διασχίζουμε τον Vardar (Αξιό) από μια σιδερένια γέφυρα που την υποβαστάζουν 17 πέτρινες κολώνες. Φθάνουμε στον σταθμό Gumendja Balkans3 (Πάικο). Η ομώνυμη τοποθεσία βρίσκεται μακριά από τη σιδηροδρομική γραμμή και είναι γνωστή κυρίως από τα αμπέλια της που παράγουν κρασί πολύ αγαπητό στη Μακεδονία». Ο σταθμός απείχε 20χλμ.

Σχεδία (σάλι) μεταξύ Αξιούπολης Πολυκάστρου, (Πηγή, περ. ΑΞΙΟΥΠΟΛΗ).

Σχεδία (σάλι) στην περιοχή Αξιοχωρίου, (Πηγή, ΠΣ Αξιοχωρίου).

299

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΕΣ

Ο ΣΣ Πολυκάστρου, (Πηγή, εφ. Μαχητής του Κιλκίς).

300

από τη Γουμένισσα και 2χλμ. από την Αξιούπολη. Και στην πορεία του τρένου προς Γευγελή σημειώνει: «Το τρένο συνεχίζει τον δρόμο του αριστερά του Vardar και εισέρχεται στα στενά μήκους 10χλμ. περίπου, που ονομάζονται Tchingane Derdend (τα Στενά των Τσιγγάνων4). Η περιοχή είναι αρκετά γραφική. Στο χωριό Slop (Δογάνης) η κοιλάδα πλαταίνει ξανά και το τρένο πηγαίνει προς το Guevgheli. Αριστερά βρίσκεται το κεφαλοχώρι Mayadagh (Φανός), οι κάτοικοι του οποίου ασχολούνται κυρίως με την υφαντουργία. Χαμηλά βρίσκεται η τοποθεσία Dzeowa ή Sehowa (Ειδομένη)...» Εντυπωσιακός είναι ο σταθμός της Ειδομένης. Νεοκλασικό κτίριο, του οποίου η κατασκευή ολοκληρώθηκε το 1927 και καταστράφηκε κατά τη γερμανική

υποχώρηση το 1944. Στη συνέχεια αποκαταστάθηκε και πάλι. Ενδιαφέρουσες είναι οι πληροφορίες που μας έδωσε ο Α. Ι. Αρβανίτης, γενικός γραμματέας του Παμμακεδονικού Συλλόγου Αθηνών, σε έργο του5. Μας πληροφορεί πως στο ΣΣ Γουμενίτσης τότε στάθμευαν «…ο συρμός επιβατών κυκλοφορών καθ’ εκάστην αριθμ. 502», ο οποίος είχε αφετηρία τη Θεσσαλονίκη και «ο συρμός επιβατών κυκλοφορών καθ’ εκάστην αριθμ. 505…» με αφετηρία το Παρίσι. Ο πρώτος έφθανε στον σταθμό στις 10.04 το πρωί και ο δεύτερος στις 6.00 το απόγευμα. Η τιμή εισιτηρίου από τον συγκεκριμένο σταθμό για τη Θεσσαλονίκη, όπως και αντίστροφα, σύμφωνα με κατάλογο της εποχής, ήταν: «…1η θέση 29 γρόσια και 30 παράδες, 2η θέση 21 γρόσια και 20 πα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

ράδες και 3η θέση 13 γρόσια και 20 παράδες». Υπήρχε και η παρατήρηση: «…Αι τιμαί των θέσεων υπολογίζονται εις χρυσόν, γρόσια και παράδες ….τα άλλα νομίσματα εισί δεκτά παρά της Εταιρείας καθ’ ορισμένην διατίμησιν». Βέβαια ο κατάλογος δεν πληροφορούσε τον ταξιδιώτη πώς θα πάει από τον σταθμό στη Γουμένισσα, που κατ’ άλλον συγγραφέα απαιτούνταν «τρίωρος ίππου οδός...» Περιγραφή της διαδρομής του τρένου στην Παιονία μας δίνει και ο επιθεωρητής των ελληνικών σχολείων Μακεδονίας Γ. Χατζηκυριακού. Περιόδευσε το 19051906, δηλαδή κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Έγραψε: «…Επιβαίνομεν της ατμηλάτου αμάξης και χωρούμεν προς βορράν. Αμέσως από του πρώτου σταθμού του Τόψιν ανοίγεται ημίν η πεδιάς του Αξιού, σιτοφόρος

και άδενδρος. Χωρούμεν παραλλήλως προς τον ρουν του ποταμού έχοντες αυτόν εκ δεξιών, ότε μεν εγγύς αυτώ, ότε δε ολίγον απωτέρω. Παρερχόμεθα σχεδόν εφαπτόμενοι την όχθην της λίμνης του Αματόβου εξ αριστερών αυτής. Φθάνομεν εις τον σταθμόν Καρασούλι, ένθα τελείται σύνδεσμος της σιδηροδρομικής ταύτης γραμμής μετά της λεγομένης ενωτικής της Κωνσταντινουπόλεως και ολίγον περαιτέρω, διερχόμενοι μεγάλην του Αξιού γέφυραν, περνώμεν εκ της αντιθέτου όχθης και βαίνομεν ήδη παρόχθια έχοντας αυτόν εξ αριστερών. Μετά διάβασιν της γεφύρας καταλείπομεν την πεδιάδα και εισερχόμεθα εις ορεινήν χώραν μετά γραφικωτάτων και παραγωγικοτάτων κοιλάδων, ήν διασχίζει το ρεύμα του ποταμού και παραλλήλως προς αυτόν ο σιδηρόδρομος.

Ο ΣΣ Ειδομένης το 1929, (Πηγή, π. Θεσσαλονικέων Πόλις, τ. 13. 2004).

301

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΕΣ

Το Τελωνείο Ευζώνων.

302

Ολίγον πέραν της γεφύρας ιστάμεθα εις τον σταθμόν της Γουμενίτσης (Γουμέντζας) εξ ου η ονοματή και εύοινος κωμόπολις απέχει τριώρου ίππου οδόν. Μετά τούτων απολαύσαντες των ποιητικών στροφών του ποταμού και της γραφικότητος των τοπίων φθάνομεν εις τον σταθμόν Γευγελής ή Γκεύγκελ παρά την ομώνυμον πολίχνην…»6 Στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν περιόδευσε ανά τη βαλκανική ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ, η αμαξοστοιχία που τον μετέφερε στάθμευσε στον σταθμό αυτόν, όπου τον υποδέχθηκαν οι Αρχές και οι κάτοικοι της περιοχής7. Είχαν μάλιστα συμμετάσχει και όλα τα σχολεία με τους δασκάλους και μαθητές τους, οι οποίοι του προσέφεραν άνθη και δώρα. Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μετά την άφιξη εδώ των δυνάμεων της Αντάντ χρησιμοποιήθηκε από τους Γάλλους κυρίως για τη μεταφορά στρατευμάτων, όπλων και εξοπλισμών από τη Θεσσαλονίκη προς το Μέτωπο, κυρίως για την περιοχή του Σκρα, όπου τελικά δόθηκε η ομώνυμη μάχη τον Μάιο του 1918. Γράφει ένας αυτόπτης μάρτυρας: «…Η αμαξοστοιχία ανέλαβεν να μας μεταφέρει από την Θεσσαλονίκην εις τον σταθμόν Γουμενίτσης, τελευταίον όριον του Μακεδονικού μετώπου. Η αμαξοστοιχία αύτη εδικαιολόγει κατά τούτον μόνον την ονομασίαν της ότι εχρησιμοποίει ως κινητήριον δύναμιν τον ατμόν και ότι εκυλίετο επί σιδηροτροχιών. Κατά τα άλλα ήτο μία κιβωτός όπου άνθρωποι, κτήνη, τηλεβόλα, μυδραλιοβόλα, πυρομαχικά, χειρουργεία, φορεία εσχημάτιζον ολόκληρον πολεμικόν μέτωπον...»8 Οι Γάλλοι για να προωθήσουν τα πολεμικά τους μέσα προς το Μέτωπο, περιοχή Σκρα, κατασκεύασαν με αφετηρία τον σταθμό Γουμενίτσης γραμμή, τη γνωστή Ντεκοβίλ, που διερχόταν μέσα από την Αξιούπολη και ανέβαινε στις πλαγιές του Πάικου. Για να φθάσει στον προορισμό της χρειάστηκε και η εκπόνηση πολλών άλλων έργων, όπως γεφύρια, οδικό δίκτυο, στάσεις κτλ. Μετά το πέρας του πολέμου και την μετέπειτα περίοδο έγινε έρμαιο καταστροφών και σήμερα διασώζονται ίχνη της. Οι αμαξοστοιχίες της γραμμής Θεσσαλονίκης – Σκοπίων συνέχισαν να εξυπηρετούν τους κατοίκους της Παιονίας και το εμπόριο μέχρι και τον 21ο αιώνα, οπότε άρχισε αποδυνάμωση της τοπικής κίνησης με το τρένο. Τα τελευταία χρόνια έγιναν έργα για την ηλεκτροκίνηση των τρένων αλλά και με τη χάραξη νέας γραμ-

μής από το Πολύκαστρο προς την Ειδομένη. Σκοπός η αποφυγή της ορεινής στενωπού που ακολουθεί μετά την Αξιούπολη. Στο πλαίσιο των έργων αυτών κατασκευάστηκε και η μεγαλύτερη σιδηροδρομική γέφυρα στην Ελλάδα. Περνά πάνω από τον Αξιό και πρόκειται για σύγχρονο μεγάλο έργο που ακόμη δεν έχει δοθεί στην κυκλοφορία (2023), διότι όπως έχει γίνει ευρύτερα γνωστό υπάρχουν προβλήματα σε σήραγγα που κατασκευάστηκε στην περιοχή. Ο σταθμός Πολυκάστρου μεταφέρεται κοντά στον οικισμό Λιμνοτόπου. Έχουν ξεκινήσει οι εργασίες πριν χρόνια και παραμένουν οι κατασκευές ημιτελείς. Το τρένο και ο σταθμός Πολυκάστρου θα προσέφεραν υπηρεσίες στην τοπική κοινωνία, αν λειτουργούσε προαστιακός σιδηρόδρομος.

Η ενωτική Πολυκάστρου – Καλίνδριας Ήδη προαναφέρθηκε πως ο σταθμός Πολυκάστρου απέκτησε ιδιαίτερη σημασία, όταν λειτούργησε η ενωτική γραμμή των δύο κύριων σιδηροδρομικών αρτηριών Θεσσαλονίκης – Σκοπίων και Θεσσαλονίκης – Κωνσταντινούπολης. Με τη γραμμή αυτή αποφευγόταν η συμφόρηση του σταθμού Θεσσαλονίκης από τις αμαξοστοιχίες που δεν είχαν λόγο διέλευσης από τη μακεδονική πρωτεύουσα. Για την ενωτική αυτή γραμμή είδαμε την αναφορά του Grohmanm. Είχε μήκος 26,566χλμ. και λειτούργησε λίγες δεκαετίες. Το 1921 ξηλώθηκε και μεταφέρθηκαν τα υλικά της από τον ελληνικό στρατό στη Μικρά Ασία για να αποκατασταθεί η γραμμή Σμύρνης – Αφιόν Καραχισάρ που την είχε καταστρέψει ο τουρκικός στρατός κατά την υποχώρησή του.

Τελωνεία Η ΠΑΘΕ και ο σιδηρόδρομος καταλήγουν αντίστοιχα στους Ευζώνους και την Ειδομένη, όπου λειτουργούν δύο από τα βασικότερα τελωνεία της χώρας. Παρουσιάζουν αξιόλογη κίνηση ιδιαίτερα τη θερινή περίοδο. Οι διερχόμενοι υφίστανται τον προβλεπόμενο από τους νόμους της Πολιτείας έλεγχο. Στις εγκαταστάσεις του Τελωνείου Ευζώνων πολλές φορές έχουν γίνει εργασίες βελτίωσης των υποδομών για την ταχύτερη εξυπηρέτηση των διερχομένων. Είναι γεγονός πως θα έπρεπε να ήταν ακόμη καλύτερες και σύγχρονες, όπως αρμόζει σε χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

303

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΕΣ

Αεροδρόμια

Σημειώσεις

304

Στην Παιονία στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους λειτούργησαν στρατιωτικά αεροδρόμια. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκε αεροδρόμιο στη Γοργόπη, το οποίο χρησιμοποιήθηκε από τη συμμαχική Αντάντ και την ελληνική πολεμική αεροπορία. Σήμερα δεν υφίσταται, καθώς στη θέση του έχει επεκταθεί ο οικισμός Γοργόπης. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκε το αεροδρόμιο Ν. Καβάλας, οικισμού κοντά στο Πολύκαστρο, το οποίο χρησιμοποίησαν οι Γερμανοί κατά τις εμπόλεμες επιχειρήσεις τους. Υποχωρώντας με τη λήξη του πολέμου ανατίναξαν τις εγκαταστάσεις του. Μετά από παρεμβάσεις αξιοποι-

ήθηκε και χρησιμοποιούνταν επί σειρά ετών από την Αερολέσχη Πολυκάστρου, όπου λειτουργούσε ως εκπαιδευτικό κέντρο. Από τα μέσα της δεκαετίας του 2010 δημιουργήθηκε στη θέση του καταυλισμός προσφύγων και μεταναστών, όπως έγινε λόγος στο σχετικό κεφάλαιο και η πρωτόγνωρη κατάσταση βαίνει προς μονιμοποίηση με τα προβλήματα που δημιουργεί, παρά τις περί του αντιθέτου εξαγγελίες υπηρεσιακών παραγόντων. Το αεροδρόμιο Ν. Καβάλας αξιοποιούμενο κατάλληλα θα μπορούσε να διαδραματίσει σπουδαίο ρόλο στο μετακομιστικό εμπόριο αλλά και γιατί όχι στη διακίνηση επιβατηγού κοινού, αφού από την πόλη της Θεσσαλονίκης απέχει λιγότερο από πενήντα χιλιόμετρα και βρίσκεται στην ενδοχώρα της.

1. Ν . Θ. Σχινάς, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, Οδοιπορικά εκ Μακεδονίας, τ. Α΄, εν Αθήναις 1886, σ. 338 – 365. 2. Δ . Ι. Παπαδημητρίου, «Από τη Θεσσαλονίκη στα Σκόπια και από το Zibeftche και τα Σκόπια στη Μητρόβιτσα», στο ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ ΠΟΛΙΣ, τ. 13 (2004), σ. 102 – 127. 3. Με την ονομασία αυτή αναφερόταν ο ορεινός όγκος της Κεντρικής Μακεδονίας που το συγκροτούν ο Βόρρας, το Πάικο και η Τζένα. 4. Τ α στενά αυτά είναι γνωστά με τα ονόματα «Στενά Τσιγγάνας», «Στενά των Τσιγγάνων», «Τσιγκανέ Μπαΐρ» και «Στενά Δερβε-

νίου». Μέσα από αυτά διέρχεται μόνο το τρένο και δεν υπάρχει άλλος δρόμος, διότι και οι δύο όχθες του ποταμού περιβάλλονται από απότομα βράχια. Το μήκος είναι περίπου 12χλμ.και το πλάτος 500 – 1.000 περίπου μέτρα. 5. Α . Ι. Αρβανίτης, Η Μακεδονία εικονογραφημένη, εν Αθήναις 1909. 6. Γ . Χατζηκυριακού, Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν, 1905 – 1906, ΕΜΣ. 7. Α πό προφορική διήγηση στον γράφοντα. 8. Γ . Βραχηνός, Η μάχη του Σκρα, Αναγνωστικόν ΣΤ΄ Δημοτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1973, σ. 301 – 302.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Πρωτογενής τομέας α. Γεωργία Με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και τη δασοπονία απασχολείται το μεγαλύτερο μέρος του ενεργού πληθυσμού του Δήμου Παιονίας. Η μεγαλύτερη έκτασή του είναι καλλιεργήσιμη, ακολουθούν οι βοσκότοποι και τα δάση. Οι εκτάσεις διακρίνονται σε πεδινές, ημιορεινές και ορεινές. Πολλές από τις καλλιεργήσιμες αρδεύονται με φυσική ροή, όπως της Γουμένισσας, της Αξιούπολης και της Ευρωπού, όπου υπάρχουν σχετικά δίκτυα, και άλλες, όπως του Πολυκάστρου, με την άντληση υπογείων υδάτων. Τη μεγαλύτερη καλλιεργήσιμη έκταση κατέχει ο τ. Δήμος Πολυκάστρου και ακολουθούν οι τ. Δήμοι Ευρωπού, Αξιούπολης, Γουμένισσας και η τ. Κοινότητα Λιβαδίων. Οι καλλιέργειες είναι ετήσιες: δημητριακά, βαμβάκι, ντομάτα, κτηνοτροφικά φυτά, τεύτλα, καπνά, αρωματικά φυτά, παραγωγή σπόρων, πατάτες, κηπευτικά. Πολυετείς καλλιέργειες, δεντροκαλλιέργειες, αμπέλια συναντώνται στις ημιορεινές και λιγότερο στις πεδινές περιοχές. Στις ορεινές καλλιεργείται η πατάτα, όπου επίσης έχουμε και εκμετάλλευση της καστανιάς. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ανάπτυξη της βιολογικής καλλιέργειας κυρίως στα αμπέλια, τα αρωματικά φυτά και τα κηπευτικά. Ονομαστά γεωργικά προϊόντα της περιοχής είναι τα κρασιά της Γουμένισσας που είχαν την αναγνώριση «Ονομασίας Προελεύσεως Ανωτέρας Ποιότητος - ΟΠΑΠ» και σήμερα «Προϊόντα Ονομασίας Προελεύσεως-ΠΟΠ». Στην ίδια περιοχή και στην Παιονία παράγονται κρασιά με την ετικέτα «Πλαγιές Πάικου». Κρασιά της Γουμένισσας παράγονται σε οινοποιεία και τοπικούς παραγωγούς. Ονομαστό είναι και το τοπικό τσίπουρο. Κρασί και τσίπουρο είναι προϊόντα που παράγονται επί σειρά αιώνων και η ποιότητά τους έκανε γνωστή την κωμόπολη διεθνώς. Για τον λόγο αυτό άλ-

Αμπελοκαλλιέργεια.

Οινοποιείο στη Γουμένισσα.

λωστε, η Γουμένισσα έχει χαρακτηριστεί από περιηγητές «εύοινος κωμόπολις1». Το αμπέλι παραδοσιακά καλλιεργούνταν και στην περιοχή Φανού – Πλαγίων (Μαγιαδάγ). Τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει συστηματική καλλιέργεια και στην περιοχή Αξιούπολης. Στην Αξιούπολη, τον Φανό, και το Πολύκαστρο υπάρχουν και οινοποιητικές εγκαταστάσεις. 305

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Αποξήρανση καπνού, (Φωτ. F. Boissonnas).

Οινοποιείο στην Αξιούπολη, (Πηγή, greece.com).

Κάστανα Πάικου, (Πηγή, Γ. Κατσάγγελος).

306

Ο καπνός καλλιεργούνταν πάντα στην περιοχή και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας την πρώτη θέση στην παραγωγή αυτή είχε η περιοχή του Φανού. Εκεί οι 1.200 και πλέον οθωμανικές οικογένειες εκτός από την αμπελοκαλλιέργεια ασχολούνταν με την παραγωγή καπνού που ήταν άριστης ποιότητας2. Στα νεότερα χρόνια πρώτα χωριά στην παραγωγή του καπνού ήταν η Γοργόπη, η Τούμπα και το Πολύπετρο. Σήμερα η καλλιέργεια αυτή έχει περιοριστεί στο πλαίσιο σχετικών μέτρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ονομαστά είναι τα κάστανα και τα κεράσια του Πάικου. Τα πρώτα παράγονται στην Καστανερή, τη Γρίβα και την Κάρπη. Μεγάλες ποσότητες εξάγονται κι άλλες προωθούνται προς τις αγορές της χώρας. Με τη συστηματική καλλιέργεια της καστανιάς, η παραγωγή αυξήθηκε κατακόρυφα και είναι από τις πρώτες στην Ελλάδα. Στο Πάικο ξέχωρη θέση κατέχει και η καλλιέργεια της πατάτας. Οι πατάτες των Λιβαδίων και της Καστανερής είναι γνωστές για την καλή τους ποιότητα. Τα τελευταία χρόνια στην περιοχή Λιβαδίων την καλοκαιρινή περίοδο καλλιεργούνται κηπευτικά.

Οι ζωοτροφές (όπως η μηδική κλπ.) ήταν προϊόν που παραγόταν στον κάμπο με έντονη καλλιεργητική δραστηριότητα στα εκεί χωριά, όπως και στις περιοχές των αποξηραμένων λιμνών Αρτζάν – Αματόβου. Επίσης καλλιεργούνται βαμβάκι, τεύτλα, καλαμπόκι και ηλίανθος. Τα τελευταία χρόνια καλλιεργούνται ενεργειακά φυτά, όπως η ελαιοκράμβη. Σε όλη την έκταση της Παιονίας κυρίαρχα ήταν και είναι τα δημητριακά. β. Κτηνοτροφία Στον τομέα της κτηνοτροφίας υπάρχει εκτροφή αιγοπροβάτων στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές και λιγότερο στις πεδινές και βοοειδών περισσότερο σε οργανωμένες κτηνοτροφικές μονάδες των πεδινών και ημιορεινών περιοχών. Η σφαγή των ζώων για την παραγωγή κρέατος σήμερα γίνεται σε μεγάλα σύγχρονα σφαγεία. Τέτοια δεν υπάρχουν στην περιοχή μας, τα δε τοπικά μικρά έχουν καταργηθεί διότι δεν πληρούσαν τους όρους υγιεινής σύμφωνα με τις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υπάρχει παραγωγή αυγών και πουλερικών σε σύγχρονες εγκαταστάσεις. Τα τοπικά κτηνοτροφικά προϊόντα που παράγονται χαρακτηρίζονται εξαιρετικής ποιότητας. Για την ιστορία πρέπει να αναφερθεί πως στη μεν αρχαία Παιονία ζούσε και εκτρεφόταν ο βίσονας, ένα είδος βοοειδούς. Ήταν ονομαστός ο παιονικός βίσονας, ο οποίος απεικονιζόταν και σε αρχαία νομίσματα. Παλαιότερα σε περιοχές του Αξιού εκτρέφονταν βουβάλια. Το είδος εξέλειπε από την περιοχή. γ. Δασοπονία Ενασχόληση με τη δασοπονία υπάρχει στον ορεινό όγκο του Πάικου. Γίνεται εκμετάλλευση του δάσους για την παραγωγή ξυλείας για τη βιομηχανία και παραγωγή καυσόξυλων με επίβλεψη του Δασαρχείου Γουμένισσας. Ο περιορισμός της ανεξέλεγκτης υλοτόμησης μεταπολεμικά και η εποπτεία του τοπικού Δασαρχείου για τη σωστή χρήση του δάσους συνέβαλε στην ανάπτυξη και δασών που είχαν καταστραφεί παλαιότερα. Δυστυχώς η αυθαίρετη υλοτόμηση κατά καιρούς και για διάφορους λόγους παρατηρείται και πάλι. δ. Αλιεία Αποτελεί ερασιτεχνική ενασχόληση κατοίκων των κωμοπόλεων και των χωριών μας, εκείνων μάλιστα που βρίσκονται κοντά στους ποταμούς και τα κανάλια των αποξηραμένων λιμνών. Μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο

και για λίγο τη μεταπολεμική περίοδο, η αλιεία αποτελούσε κύρια ενασχόληση μερίδας κατοίκων. Αλίευαν στις παλιές λίμνες Αρτζάν – Αματόβου και στις λίμνες της Δοϊράνης, των Γιαννιτσών και στον Αξιό. Οι ίδιοι ή μεταπωλητές διέθεταν τα αλιεύματα προς πώληση στους κατοίκους των οικισμών, οι οποίοι ήταν εθισμένοι στην ανάλωση ψαριών γλυκού νερού και όχι θάλασσας. Ψαραγορές από την περίοδο της Τουρκοκρατίας υπήρχαν κατά την εβδομαδιαία αγορά αλλά και σε μόνιμη βάση στη Γουμένισσα και την Αξιούπολη. ε. Οργάνωση των παραγωγών Οι αγρότες κάθε παλιού Δήμου ή Κοινότητας ήταν οργανωμένοι σε τοπικούς Αγροτικούς Συνεταιρισμούς, οι οποίοι ήταν μέλη της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών με έδρα την Αξιούπολη. Η Ένωση συστάθηκε το 1927 και με την ίδια επωνυμία παρέμεινε μέχρι το 2012. Μέλη της ήταν και οι Συνεταιρισμοί

της περιοχής Πολυκάστρου. Με τη δημιουργία των νέων Δήμων που άρχισαν να λειτουργούν από 1 – 1 – 2011 δρομολογήθηκε αλλαγή καταστατικού της Ένωσης και η μετονομασία της σε Αγροτικός Συνεταιρισμός Παιονίας. Λειτούργησε και ο Καπνικός Συνεταιρισμός Τούμπας με μέλη τους καπνοπαραγωγούς της περιοχής με εγκαταστάσεις του στην επαρχιακή οδό Στάθη-Τούμπας Παιονίας. Ο περιορισμός της καπνοκαλλιέργειας οδήγησε σε ανάπτυξη άλλων γεωργικών δραστηριοτήτων και ανάλογη οργάνωση. Στην Παιονία λειτουργούν Συνεταιρισμός Καστανοπαραγωγών, Αμπελουργικός Σύλλογος Γουμένισσας, Σύλλογος Δασεργατών και Σύλλογος Κτηνοτρόφων. Τη διαχείριση των υδάτινων πόρων έχουν οι Τοπικοί Οργανισμοί Εγγείων Βελτιώσεων (ΤΟΕΒ), όπως Αρτζάν-Αματόβου, Γουμένισσας (έτος έναρξης λειτουργίας 1956), Αξιούπολης (1987) και άλλοι.

Ξυλεία Πάικου, (Πηγή, Ελληνικό Πανόραμα).

307

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Δευτερογενής τομέας

Βιομηχανική μονάδα στην περιοχή του Δήμου Παιονίας, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Βιομηχανική μονάδα στον Άσπρο, (Πηγή, Egnatia.gr).

α. Γενικά Στον Ν. Κιλκίς από τη δεκαετία του 1970 υπήρξε εγκατάσταση βιοτεχνιών και βιομηχανιών. Μέρος αυτών ήταν στην Παιονία. Κέντρο τους ήταν το Πολύκαστρο και η Αξιούπολη, όπου είχαν δημιουργηθεί βιομηχανικές και βιοτεχνικές ζώνες. Μικρότερες επιχειρήσεις υπήρχαν και υπάρχουν στην Ευρωπό και στη Γουμένισσα. Λόγοι της εγκατάστασης μπορεί να είναι οι παραγόμενες πρώτες ύλες (π.χ. γάλα) και η ευνοϊκή γεωγραφική θέση της περιοχής. Βρίσκεται πάνω στην είσοδο και έξοδο της χώρας προς τα Βαλκάνια και την Ευρώπη. Μεταποίηση και παραγωγή επικεντρώνονταν σε ενδύματα, τρόφιμα, καπνοβιομηχανία, κατασκευές, επεξεργασία ξύλου κ.ά. Η άνθιση των επιχειρήσεων τριακονταετίας περίπου άρχισε να φθίνει από τη δεκαετία του 1990 και πολύ περισσότερο από το 2000 και εντεύθεν. Οι λόγοι πολλοί και γνωστοί. Παρ’ όλα αυτά στην περιοχή υπάρχει ικανός αριθμός επιχειρήσεων. Στις επιχειρήσεις απασχολούνταν και απασχολείται ικανός αριθμός εργαζομένων. β. Οργάνωση των επαγγελματιών Οι βιοτέχνες και επιχειρηματίες είναι μέλη του Εμπορικού και Βιοτεχνικού Επιμελητηρίου Κιλκίς και κάποιοι από τους βιομήχανους είναι μέλη των αντίστοιχων Επιμελητηρίων. Οι εργαζόμενοι σε καπνοβιομηχανίες, βιοτεχνίες μεταποίησης κτλ. είναι οργανωμένοι κατά κλάδους απασχόλησης. Τα συνδικάτα ανήκουν στο Εργατικό Κέντρο Κιλκίς, παράρτημα του οποίου λειτουργεί στην Αξιούπολη. Επαγγελματίες και έμποροι είναι μέλη των αντίστοιχων Συλλόγων Εμποροεπαγγελματικών Συλλόγων που λειτουργούν στην Αξιούπολη από το 1929, στη Γουμένισσα από το 1931 και στο Πολύκαστρο από το 1957.

Λαϊκές αγορές Λαϊκή Αγορά Αξιούπολης, (Πηγή, Σωματείο Μικροπωλητών και Παραγωγών Λαϊκών Αγορών Ν. Κιλκίς).

308

Από τις παλαιότερες λαϊκές αγορές στην περιοχή είναι της Γουμένισσας και της Αξιούπολης. Της Γουμένισσας από της συστάσεώς της μέχρι και σήμερα πραγματοποιείται κάθε Σάββατο. Δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς σε έναν καθαρά χριστιανικό οικισμό. Η ημέρα αυτή ήταν προετοιμασίας για την επομένη, την

Λαϊκή αγορά Γουμένισσας το 1902, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

Κυριακή, και για ολόκληρη τη νέα εβδομάδα. Την Παρασκευή αργούν οι Μουσουλμάνοι, οπότε η αγορά της Γουμένισσας βόλευε και αυτούς πριν τα χρόνια της απελευθέρωσης. Η αγορά της Αξιούπολης οργανώνεται επίσης από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας κάθε Τετάρτη στους κεντρικούς δρόμους της κωμόπολης. Με την πάροδο των χρόνων έγινε η κεντρικότερη της ευρύτερης περιοχής. Για την αγορά αυτή έδειχναν ενδιαφέρον οι κάτοικοι της επαρχίας Παιονίας αλλά και των οικισμών της περιοχής Πολυκάστρου. Τις τελευταίες δεκαετίες άρχισαν δειλά και καθιερώθηκαν οι λαϊκές αγορές Πολυκάστρου, Ευρωπού, Αγίου Πέτρου, Άσπρου, Γρίβας και άλλων οικισμών της Παιονίας. Οι πωλητές των λαϊκών αγορών και οι παραγωγοί που συμμετέχουν ως πωλητές σε αυτές είναι οργανωμένοι στο “Σωματείο Μικροπωλητών Ν. Κιλκίς”.

Ιστορικές προβιομηχανικές μονάδες της περιοχής α. Καπνεργοστάσια Μαγιαδάγ (Φανού) Ο Φανός και η περιοχή του ήταν πυκνοκατοικημέ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο νοι γνωστοί τόποι για δύο βασικά αγροτικά προϊόντα, τα σταφύλια και τα καπνά. Η καλλιέργεια της αμπέλου συνεχίζεται και σήμερα και παράγονται στην περιοχή εξαιρετικής ποιότητας προϊόντα. Η έντονη και συστηματική καπνοκαλλιέργεια στην ίδια περιοχή κατέστησε αναγκαία τη λειτουργία γραφείου ειδικού γεωπόνου και παράλληλα τη δημιουργία καπνομάγαζων, δηλαδή εργαστηρίων επεξεργασίας καπνού. Κάποια από αυτά μετεξελίχθηκαν σε εργοστάσια. Το τελευταίο από αυτά, κρατικό μάλιστα, με τον χαρακτηρισμό Γ΄ τάξεως, έπαυσε να λειτουργεί το 1917 με την έκδοση Βασιλικού Διατάγματος. Συγχωνεύθηκε με εκείνο των Γιαννιτσών που ήταν της ίδιας κατηγορίας3. β. Μεταξουργεία Γουμένισσας Αξιοσημείωτες είναι οι περιπτώσεις των μεταξουργείων της Γουμένισσας που από τους ειδικούς τοποθετούνται στην προβιομηχανική περίοδο της Ελλάδας. Πρόκειται για εργοστάσια παραγωγής μεταξιού τα οποία αναπτύχθηκαν από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 και μετέπειτα. Απορροφούσαν τα κουκούλια από την εκτροφή του μεταξοσκώληκα, μια παλιά και παραδοσιακή ενασχόληση των κατοίκων όλης της περιοχής της Παιονίας και κυρίως της Γουμένισσας και του Μαγιαδάγ (Φανού-Πλαγίων). Τα εργοστάσια στην πλήρη ακμή τους απασχολούσαν περί τα 400 ως 500 άτομα, κυρίως γυναικείο πληθυσμό της Γουμένισσας και των γύρω χωριών. Ήταν ειδικευμένα στην ενασχόληση αυτή, αφού ακόμη και κατά την περίοδο του 18ου-19ου αιώνα αναφέρονται σχετικές οικοτεχνίες και μικρά εργοστάσια στην κωμόπολη. Η εμπορία των κουκουλιών και του παραγόμενου μεταξιού γινόταν προς τα ελληνικά και ξένα κέντρα, κυρίως της Κεντρικής Ευρώπης. Το μεγαλύτερο εργοστάσιο ήταν εκείνο που εγκατέστησε η εταιρεία του Πειραιά «ΧΡΥΣΑΛΙΣ» της οικογένειας Παπαδοπούλου. Η θεμελίωση έγινε το 1927 και η έναρξη λειτουργίας το 1931. Είχε αμερικάνικα μηχανήματα του 19ου αιώνα, το κτίσμα ήταν εντυπωσιακό για τα δεδομένα της εποχής και η παραγωγή του σημαντική. Λειτούργησε ως τη δεκαετία του 1980 αφού κατά καιρούς περιήλθε σε διάφορους ιδιοκτήτες. Το κτίσμα και το μεγαλύτερο μέρος των μηχανημάτων του παραμένουν αναξιοποίητα, ενώ εδώ και δεκαετίες έχουν κηρυχθεί διατηρητέα4.

Δεύτερο μεταξουργείο δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1920 από την οικογένεια Χρήστου Ιωακειμίδη, η οποία εγκαταστάθηκε μόνιμα στην κωμόπολη και ασχολήθηκε με το εμπόριο κουκουλιών και μετάξης. Λειτούργησε ως το 1990 το μεταξουργείο “ΒΟΜΒΥΞ”. Οι αδελφοί Χοτοτιάν τη δεκαετία του 1960 με μηχανήματα της “Χρυσαλίδας” δημιούργησαν δική τους μικρή μονάδα, που λίγο μετά το 1990 έπαυσε να λειτουργεί. Η παρακμή των εργοστασίων αυτών οφείλεται κατά κύριο λόγο στην εφεύρεση του τεχνητού μεταξιού που αντικατέστησε το φυσικό, πολύ ακριβό και ισότιμο κάποιες εποχές του χρυσού. Μαζί με την παύση της λειτουργίας των μεταξουργείων έπαυσε η βιομηχανική δυναμική της Γουμένισσας.

Το μεταξουργείο ΧΡΥΣΑΛΙΣ στη Γουμένισσα.

Τριτογενής τομέας Σε αυτόν συμπεριλαμβάνονται εμπόριο, επιχειρήσεις που έχουν σχέση με αυτό, μεταφορές, ξενοδοχειακές μονάδες, εστίαση, ψυχαγωγία, τουρισμός, εκπαιδευτικές μονάδες, διοικητικές υπηρεσίες, υπηρεσίες υγείας κλπ. 309

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

α. Παρούσα κατάσταση Το γεωμορφολογικό ανάγλυφο της επαρχίας Παιονίας είναι ποικιλόμορφο και έχει συνδυασμό γεωλογικής και τεκτονικής δομής. Γεωλογικά η ζώνη του Αξιού αποτελείται από τρεις ενότητες: την ενότητα Παιονίας, ανατολικό τμήμα Ν. Κιλκίς, Προπαιονίας, περιοχή Γουμένισσας – Σκρα και του Πάικου. Στην τελευταία υπάρχουν κλασικά ιζήματα, ασβεστόλιθοι και σχιστόλιθοι. Στην περιοχή Καστανερής και Σκρα συναντώνται κρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι και μάρμαρα και στην περιοχή Γρίβας, Κάρπης, Σκρα υπερβασικά πετρώματα, τα οποία είναι κατάλληλα για οδοστρώματα και ασφαλτοστρώσεις5.

β. Ιστορικά στοιχεία για τον ορυκτό πλούτο της περιοχής Για την αρχαία Παιονία, η οποία εκτεινόταν κάποια περίοδο, όπως προαναφέρθηκε, από την Ήπειρο ως τον Όρβυλο, ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί: «…Περί Παιόνων λέγουσιν όταν συνεχείς όμβροι γένωνται ευρίσκεσθε περιτηκομένης γης χρυσού τον καλούμενον άπυρον...6» Οι Παίονες προμηθεύονταν χρυσό και ασήμι από ορυχεία που υπήρχαν κοντά στις αρχαίες πόλεις Τρανουπάρα, Πανταλία στη βόρεια κοιλάδα του Αξιού, από την περιοχή της Αμφαξίτιδας μόλυβδο και από το Παγγαίο χρυσό και άργυρο. Επεξεργασία χρυσού γινόταν στην περιοχή Αξιοχωρίου. Βρέθηκαν καλούπια κατασκευής ορειχάλκινων πελέκεων στην περιοχή της Πελαγονίας, υπολείμματα εργαστηρίου χαλκού στην κοντινή περιοχή της Αγχιάλου Θεσσαλονίκης7. Στο Πάικο υπήρχε το μεταλλείο του Μαύρου Δένδρου στο οποίο η εκμετάλλευση παραγωγής μολυβδαινίου έγινε από την περίοδο της αρχαιότητας. Στους Παγκόσμιους Πολέμους, 1914 – 18, 1940 – 44, υπήρξε εκμετάλλευση του ορυχείου από τις δυνάμεις των Γάλλων και των Γερμανών. Η εκμετάλλευση συνεχίστηκε και στα νεότερα χρόνια από διάφορες ελληνικές και ξένες εταιρείες. Σήμερα δεν υπάρχει το ορυχείο, καλύφθηκε από τα νερά τεχνητής λίμνης που δημιουργήθηκε στην ίδια θέση και είναι γνωστή με το όνομα Λίμνη Μεταλλείου. Σχετικά με την εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου της σύγχρονης Παιονίας υπάρχουν πληροφορίες στην τοπική παράδοση για την περίοδο της Τουρκοκρατίας και των νεότερων χρόνων. Σύμφωνα με αυτές υπήρχαν αναζητήσεις χρυσού στην περιοχή Αξιούπολης από Βοημούς που είχαν εγκατασταθεί εκεί και έδωσαν το όνομα Βοέμιτσα, μετέπειτα Αξιούπολη, στον οικισμό τους, σύμφωνα με μια εκδοχή ετυμολογίας του ονόματος της κωμόπολης. Στις περιοχές Γουμένισσας και Πολυπέτρου υπήρχαν συσσωρεύσεις λίθων για σχηματισμό μικρών λιμνών, όπου επίσης κατά την παράδοση γινόταν αναζήτηση χρυσού, αλλά και πλύση μάλλινων υφασμάτων.

1. Γ . Χατζηκυριακού, ό.π. 2. Ν. Σχοινάς, ό.π., σ. 344. 3. Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑ, φ. 22 – 12 - 1917, σ. 2. 4. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα, Αθήνα 1998, σ. 211 – 228.

5. Π. Γ. Τσαμαντουρίδης, Τα αρχαία μεταλλεία του Ν. Κιλκίς, Κιλκίς 2008, σελ. 38, 42, 43. 6. Α ριστοτέλους, Θαυμασίων ακουσμάτων, 832 β 45. 7. N . Hammond – G.Griffith, Ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 84 κ.ε.

Η εμπορία των παραγόμενων τοπικών αγαθών ήταν μια διαχρονική διαδικασία, η οποία υφίσταται και σήμερα. Από εποχή σε εποχή εναλλάσσονταν ως προς το εμπορεύσιμο είδος, αφού κάθε φορά με τις ανάγκες της εποχής τον λόγο είχαν διάφορα αγαθά. Από το 2010 αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης ήταν η μείωση της εμπορικής κίνησης. Οι μεταφορές, σημαντικός φορέας της οικονομίας, στην περιοχή είχε και έχει ικανοποιητική δραστηριότητα, διότι δια μέσου του οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου διακινούνται αγαθά του τόπου και της χώρας. Κάτοχοι μεταφορικών μέσων ασχολούνταν και ασχολούνται στον τομέα των μεταφορών. Οι λεωφορειούχοι της περιοχής είναι μέλη του ΚΤΕΛ Κιλκίς. Υπάρχουν ξενοδοχειακές μονάδες που προσπαθούν να καλύψουν την αντίστοιχη ζήτηση, μονάδες εστίασης και ψυχαγωγικού χαρακτήρα, δεξιώσεων κλπ. Παρατηρείται αυξητική τάση στον αγροτουρισμό, στις επισκέψεις οινοποιείων και τόπων φυσικού κάλλους και στον θρησκευτικό τουρισμό με επισκέψεις σε Μοναστήρια της περιοχής. Η ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων, όπως είναι της Ευρωπού, των μεταβυζαντινών και νεότερων μνημείων συμβάλλει στην ανάπτυξη του τομέα.

Ορυκτός πλούτος

Σημειώσεις 310

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Φυσικό περιβάλλον Το γεωμορφολογικό ανάγλυφο της Παιονίας είναι πεδινό και ορεινό. Πεδινή είναι η περιοχή της κοιλάδας του Αξιού μέχρι και τις αποξηραμένες λίμνες Αρτζάν – Αματόβου, δηλαδή η ανατολική περιοχή. Η δυτική είναι ημιορεινή και ορεινή που καταλήγει στην κορυφογραμμή του Πάικου που είναι και το όριο με τον Δήμο Αλμωπίας. Το υψόμετρο της όλης έκτασης αρχίζει από τα 30μ. στην περιοχή του Λιμνοτόπου για να καταλήξει στα 1.620μ. που είναι η ψηλότερη κορυφή του Πάικου. Μεταξύ των δύο κυρίων περιοχών, πεδινής και ορεινής υπάρχουν λεκάνες, όπως της Ειδομένης – Χαμηλού και λοφώδεις εκτάσεις όπως Τούμπας, Στάθη, Φιλυριάς, Πολυπέτρου κλπ. Το μισό της έκτασης της Παιονίας θεωρείται καλλιεργήσιμο. Το άλλο μισό είναι οικιστικός χώρος, δασώδεις εκτάσεις, βοσκότοποι, ακαλλιέργητες και χέρσες περιοχές, κάλυψη υδάτων κ.ά.

Οι πελαργοί στο Βαφειοχώρι.

Προστατευόμενες περιοχές Ο ποταμός Αξιός Ο ποταμός Αξιός μαζί με την ευρύτερη περιοχή του Μεγάλου Ρέματος (Κοτζά Ντερέ), των φραγμάτων των χωριών Πηγής και Φανού, του ποταμού Κρυόρρεμα (Βάλε – Ράτσι) από όπου υδροδοτείται η Αξιούπολη και άλλα χωριά της Παιονίας, μέχρι ψηλά στην Κούπα και στο Σκρα, είναι μοναδικής ομορφιάς και περιβαλλοντικής αξίας. Η περιοχή αρχίζει από υψόμετρο 40μ., συμβολή Μεγάλου Ρέματος και Αξιού, και φθάνει στο Πάικο στα 1.650μ. Θεωρείται προστατευόμενη με βάση το Κοινοτικό Καθεστώς SPA κωδικός NATURA 2000: pSCI κωδικός NATURA 2000: GR 1220007. Η βλάστηση της περιοχής είναι δενδρώδης, θαμνώδης, ενώ υπάρχουν λειμώνες, υδρόφυτα και καλαμιώνες. Διαμένουν, εκτρέφονται και αναπαράγονται πολλά άγρια ζώα και φυτά. Σημαντική είναι η παρουσία του

Από τη χλωρίδα του Πάικου.

αγριογούρουνου, του ζαρκαδιού, της αλεπούς, του λύκου, του αετού και άλλων αρπακτικών. Τον Ιανουάριο του 2023 εμφανίστηκε στην περιοχή Γουμένισσας αρκούδα. Στη συνέχεια ίχνη και δραστηριότητές της εντοπίστηκαν στην Αξιούπολη. Στον Αξιό υπάρχουν 33 είδη ψαριών από τα οποία τα 30 είναι ενδημικά και τα τρία εισαγόμενα1. Ο Αξιός επιβαρύνεται από τα απόβλητα οικισμών, βιομηχανιών, κτηνοτροφικών μονάδων, αμμοληψίες και άντληση υδάτων για άρδευση και ύδρευση. Η επιβάρυνση προέρχεται από τη βόρεια γειτονική χώρα αλλά και από την Ελλάδα. 311

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Ο ταμιευτήρας Αρτζάν.

312

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο

313

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Το Πάικο το φθινόπωρο

Καλλιεργήσιμες εκτάσεις στην Παιονία και το Πάικο.

314

Η λίμνη Αρτζάν Με νομοσχέδιο του Υπουργείου Περιβάλλοντος για τη «Διατήρηση της βιοποικιλότητας» τέθηκαν μέτρα και περιορισμοί για την περιοχή γύρω από τη λίμνη Αρτζάν. Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμά της είναι το πλήθος των πελαργών που έρχονται κάθε άνοιξη και παρεπιδημούν στη γύρω περιοχή. Το παρακείμενο Βαφειοχώρι δίκαια φέρει το όνομα «το χωριό των πελαργών». Το όρος Πάικο – Δάση Το βορειοδυτικό τμήμα του τ. Δήμου Γουμένισσας, όπου εντάσσονται οι οικισμοί Καστανερής και τμήματα των οικισμών Κάρπης, Γρίβας, Πενταλόφου, Ομαλού και της τ. Κοινότητας Λιβαδίων, χαρακτηρίζεται προστατευόμενη περιοχή με βάση το Κοινοτικό Καθεστώς SPA κωδικός NATURA 2000: pSCI κωδικός NATURA 2000: GR 1240003.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο

Δάσος οξιάς στο Πάικο.

315

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Ο πλάτανος της Γοργόπης, μνημείο της φύσης.

316

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο

Η Γαλάζια Λίμνη στο Σκρα.

317

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Πάικο, (Φωτ. Γ. Βαβάμης).

Μονοπάτι στο Πριματάρι.

Η δασική έκταση διακρίνεται σε: Καστανερής – Λιβαδίων, Σκρα – Φανού, Αξιούπολης – Πλαγίων – Ειδομένης, Γουμένισσας – Φιλυριάς, κοινοτικό δάσος Κάρπης, διακατεχόμενο δάσος Κάρπης, κοινοτικό δάσος Γρίβας και δημοτικό δάσος Γουμένισσας – Πενταλόφου. Δημόσιο δάσος Καστανερής – Λιβαδίων: Η συνολική του έκταση είναι 5.919,84 Ha και από αυτά καθαρό δάσος 3.326,8 Ha. Κύρια δένδρα είναι η οξιά και η δρυς, υπάρχουν όμως μαύρη και δασική πεύκη που προέρχεται από αναδασώσεις. Κύριο ρέμα είναι ο Στραβοπόταμος. Δημόσιο δάσος Σκρα – Φανού: Βρίσκεται στις βορειοανατολικές πλαγιές του Πάικου, το υψόμετρο φθάνει από 200 – 500μ. Η βλάστηση είναι φυλλοβόλα (δρύες, οξιές κλπ.), κωνοφόρα και στις παραποτάμιες περιοχές πλατάνια. Διαρρέεται από το Μεγάλο Ρέμα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η τοποθεσία «Βρύση του Λοχία». Δημόσιο δάσος Αξιούπολης – Πλαγίων – Ειδομένης: Καταλαμβάνει τις βορειοδυτικές πλαγιές του ίδιου βουνού και η συνολική έκτασή του είναι 8.056 Ha. Έχει δρυς, πεύκα, γαύρα, πλατάνια, λίγα σκλήθρα και διαρρέεται από το Μεγάλο Ρέμα.

Το ποτάμι της Γουμένισσας.

318

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο

319

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Μηχάνημα αμμοληψίας στην περιοχή Αξιοχωρίου, (Πηγή, εφ. ΤΟ ΒΗΜΑ).

Βιολογικός καθαρισμός Πολυκάστρου – Αξιούπολης, (Πηγή, Bikimapia).

Δημόσιο δάσος Γουμένισσας – Φιλυριάς: Η έκτασή του είναι 4.420 Ha. Ευδοκιμούν δρύες, γαύρα, πλατάνια, παλιούρια, φράξα και κρανιές. Κοινοτικό δάσος Κάρπης: Σε αυτό υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία δένδρων που είναι δρύες, οξιές, καστανιές, φιλύρες, σφενδάμια και πλατάνια. Διακατεχόμενο δάσος Κούπας: Η συνολική του έκταση είναι 2.720 Ha και απλώνεται από τα 380 ως 320

τα 1.420μ. υψόμετρο. Έχει δρύες, οξιές, καστανιές, αρκουδοπούρναρα και στα ποτάμια πλατάνια, λεύκες και σκλήθρα. Κοινοτικό δάσος Γρίβας: Έκταση 2.057,52 Ha. Περιλαμβάνονται περιοχές με καστανιές και άλλες καλλιέργειες. Εκτός από τα γνωστά δένδρα της οξιάς, της καστανιάς και της βελανιδιάς συναντάμε πουρνάρια, άρκευθο, παραποτάμια δε πλατάνια και ιτιές2. Από όλα αυτά τα δάση Δημοτικό είναι εκείνο που προέρχεται από τα Δημοτικά Διαμερίσματα Γρίβας, Κάρπης και Πενταλόφου του τέως Δήμου Γουμένισσας συνολικής έκτασης 94.079,6 στρεμμάτων. Το δάσος έχει τις ομορφιές του αλλά κινδυνεύει από ρυπάνσεις που προκαλούν οι επισκέπτες, την κατάχρηση λιπασμάτων, την ανεξέλεγκτη βόσκηση και υλοτόμηση. Στις αρχές του 2022 γνωστοποιήθηκε πως έγινε δεκτή η αίτηση του Συνεταιρισμού του χωριού Κούπα για ένταξη του οικισμού και της περιοχής στην Ομοσπονδία Ευρωπαϊκών Πάρκων. “...Από τη συμμετοχή αυτή για το χωριό και την ευρύτερη περιοχή του Πάικου προσδοκούνται οφέλη, όπως η επισκεψιμότητα και η διεύρυνση των οριζόντων της τεχνογνωσίας των φορέων που ενδιαφέρονται για την ανάδειξη-αξιοποίηση-προστασία των όντως αξιόλογων, αν όχι και μοναδικών, φυσικών και πολιτιστικών της χαρακτηριστικών...”3 Μνημεία της φύσης Στο σταυροδρόμι των δημοσίων οδών Αξιούπολης – Γουμένισσας και Αξιούπολης – Ευρωπού, λίγες εκατοντάδες μέτρα από τη Γοργόπη υπάρχει υπεραιωνόβιος πλάτανος, γνωστός με το όνομα «ο πλάτανος της Γοργόπης». Αιωνόβιες καστανιές υπάρχουν στο Πάικο, ιδιαίτερα στην περιοχή της Καστανερής (π.χ. Προφήτης Ηλίας), βελανιδιές στην περιοχή της Κούπας και σε άλλες περιοχές του βουνού. Εντυπωσιακοί μεγάλιθοι συνδεδεμένοι με την τοπική παράδοση ήταν η “Πέτρα του Καλόγερου” στη Γουμένισσα και η “Πέτρα της Πηγής” κοντά στην Πηγή Αξιούπολης. Όλα αυτά και άλλα, όπως πηγές, λεκάνες στους ποταμούς που ήταν τόποι μπάνιου παιδιών και νέων τα καλοκαίρια, π.χ. Γαλάζια Λίμνη και καταρράκτες Κούπας – Σκρα, καταρράκτες Γουμένισσας, ιστορικές τοποθεσίες κλπ., είναι μνημεία της φύσης. Πρέπει να υπάρχει ενδιαφέρον για τη φροντίδα και την ανάδειξή τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο

Πολεοδομικοί σχεδιασμοί – Παραδοσιακοί οικισμοί Από τις κωμοπόλεις του Δήμου Παιονίας Γενικό Πολεοδομικό Σχεδιασμό (ΓΠΣ) έχουν η Γουμένισσα, η Αξιούπολη και τα Λιβάδια. Η Γουμένισσα, η Γρίβα, η Καστανερή και η Κάρπη αποτελούν μια οικιστική ενότητα στην οποία διασώζονται ακόμη στοιχεία της παλιάς τοπικής αρχιτεκτονικής, η οποία δίνει ιδιαίτερα χρώματα και προκαλεί αίσθηση στον επισκέπτη. Ένα σύνολο εκατόν είκοσι και πλέον δημόσιων και ιδιωτικών κατοικιών στη Γουμένισσα έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα. Πολλά από αυτά είναι σε κακή κατάσταση, κάποια καταρρέουν. Κάθε χρόνο και κάποιο κατεδαφίζεται ως επικίνδυνο. Είναι αναγκαία η αξιοποίηση και η συντήρησή τους.

Περιβαλλοντική διαχείριση – Πηγές ενέργειας Διαχείριση απορριμμάτων και αποβλήτων Τα απορρίμματα του Δήμου Παιονίας εναποθέτονται από τα απορριμματοφόρα του στον ΧΥΤΑ Γιαννιτσών του Δήμου Πέλλας σε εφαρμογή συμφωνίας που προϋπήρξε μεταξύ των τέως Δήμων Γιαννιτσών και Γουμένισσας. Παράλληλα εφαρμόζεται πρόγραμμα ανακύκλωσης υλικών που τοποθετούν οι πολίτες στους σχετικούς κάδους. Βιολογικοί καθαρισμοί Λειτουργούν οι βιολογικοί καθαρισμοί Πολυκάστρου-Αξιούπολης, Ευρωπού (2003), Τούμπας (2013). Έγιναν εγκαταστάσεις για τη Γουμένισσα την περίοδο 2020 – 2022 με προοπτική να λειτουργήσουν το 2023. Δρομολογήθηκε σχετικό έργο για τους οικισμούς Ποντοηράκλειας και Βαφειοχωρίου. Το έργο δημοπρατήθηκε τον Μάρτιο του 2023. Εκπονείται μελέτη (2022) εγκατάστασης για τους οικισμούς: Εύζωνοι, Μικρό Δάσος, Πλατανιά, Ειδομένη, Χαμηλό, Δογάνη, Πλάγια, Φανός. Φυσικό αέριο Στην πόλη του Πολυκάστρου, όπως και σε άλλες στη Βόρεια Ελλάδα, έγινε εγκατάσταση αποθηκών φυσικού αερίου από ιδιωτική εταιρεία μετά την παραχώρηση από τον οικείο Δήμο της αναγκαίας έκτασης.

Η Πέτρα της Πηγής.

Το έργο ήταν ενταγμένο στο ΕΣΠΑ με απαλλαγή τελών σύνδεσης για τους καταναλωτές ως το τέλος του 2023. Από το 2022 άρχισε η σύνδεση νοικοκυριών με το δίκτυο διανομής. Τη χειμερινή περίοδο 2022 – 2023 θερμάνθηκαν 41 νοικοκυριά. Η προοπτική του έργου είναι να συνδεθούν ως το τέλος του 2025 750 καταναλωτές. Η επέκταση του δικτύου συνεχίζεται. Υδροηλεκτρική, ηλιακή και αιολική ενέργεια Στον Μαυροπόταμο, χείμαρρο που ξεκινά από την περιοχή Κάρπης, έχουν εγκατασταθεί από ιδιωτική εταιρεία μικρά εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Για την εγκατάσταση και λειτουργία τους υπήρξαν έντονες αντιδράσεις από περιβαλλοντικούς φορείς και άτομα, όπως και για την εγκατάσταση μονάδων αιολικής και ηλιακής ενέργειας σε θέσεις της Παιονίας. Οι αντιρρήσεις προέρχονται από τον φόβο αλλοίωσης και επιβάρυνσης του φυσικού περιβάλλοντος. Εφαρμογή προγραμμάτων παραγωγής ενέργειας από ηλιακή ακτινοβολία εφαρμόζεται σε δημόσια κτίρια (σχολεία) της Παιονίας με σκοπό την εξοικονόμηση πόρων. Η περιοχή, και ιδιαίτερα εκείνη του τ. Δήμου Πολυκάστρου, είναι από τις πιο κατάλληλες

Η Πέτρα του Καλόγερου στη Γουμένισσα.

321

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ για την εγκατάσταση ανεμογεννητριών για την παραγωγή αιολικής ενέργειας. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα πνέουν ισχυροί βόρειοι άνεμοι, γνωστοί με το όνομα «βαρδάρης». Η δύναμή τους μπορεί να θέσει σε λειτουργία μηχανές παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος. Οι εγκαταστάσεις αυτές θεωρούνται από τις φιλικότερες προς το περιβάλλον, αλλά πάντα υπάρχουν οι επιφυλάξεις και ο σχετικός αντίλογος. Ιστορική αναφορά για παραγωγή ενέργειας από το νερό Για την ιστορία πρέπει να αναφερθεί πως υδροηλεκτρικές εγκαταστάσεις μικρής ισχύος εγκαταστάθηκαν δύο φορές στο παρελθόν στην περιοχή της Γουμένισσας στον αύλακα που μετέφερε νερό για τη λειτουργία των είκοσι και πλέον υδρόμυλων που λειτουργούσαν στην περιοχή. Η πρώτη έγινε από τους Γάλλους κατά την εδώ παραμονή τους στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η δεύτερη από τους Γερμανούς την περίοδο της Κατοχής. Και στις δύο περιπτώσεις με το παραγόμενο ηλεκτρικό ρεύμα φωτίζονταν οι εγκαταστάσεις που είχαν τα ξένα στρατεύματα στη Γουμένισσα. Με τα νερά του ίδιου αύλακα επί σειρά αιώνων κινούσαν πολλούς υδρόμυλους που άλεθαν δημητριακά και με τα παραγόμενα προϊόντα καλύπτονταν ανάγκες των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής. Επίσης λειτουργούσαν μύλοι άλεσης σησαμιού για την παραγωγή σπορέλαιου. Υδρόμυλοι λειτουργούσαν επίσης σε πολλούς άλλους παραποτάμους του Αξιού. Λατομία – Αμμοληψίες Στην περιοχή υπάρχουν τέσσερα λατομεία αδρανών υλικών. Στο Βαφειοχώρι, το Μικρό Δάσος, το Πευκόδασος και μαρμάρου στο Σκρα – Κούπα. Θέσεις αμμοληψίας υπάρχουν σε περιοχές της κοίτης του Αξιού και σε ρέματα όπως Μεγάλο Ρέμα, Φιλυριάς, Σκρα, και Γοργόπης4. Η λειτουργία και αξιοποίηση αυτών πρέπει να γίνεται με τις προϋποθέσεις που προβλέπονται από σχετική νομοθεσία και κανονισμούς.

Αναφορά σε φυσικά καταστροφικά φαινόμενα στην περιοχή, Πλημμύρες του Αξιού Τον Μάρτιο του 1907 λόγω βροχοπτώσεων πλημμύρισαν ο Αξιός, ο Εχέδωρος, ο Λουδίας και ο Αλιάκ322

μονας. Ο κάμπος της Θεσσαλονίκης μετατράπηκε σε απέραντη λίμνη. Χωριά ολόκληρα σκεπάστηκαν από τα νερά και η γέφυρα επί του Αξιού στην οδό Θεσσαλονίκης-Γιαννιτσών κατέρρευσε. Τα λεκανοπέδια της Θεσσαλονίκης, της Γουμένισσας και της Γευγελής, όπως αναφέρεται στον Τύπο της εποχής, μετατράπηκαν σε λιμνοθάλασσες. Τα δρομολόγια των τρένων διακόπηκαν. Μεγάλες ζημιές προκλήθηκαν και στην περιοχή των Σκοπίων, ο δε Αξιός εξέβρασε πτώματα ανθρώπων και ζώων5. Όλα τα χωριά του κάμπου της επαρχίας Γουμενίτσης, έγραψε ο Τύπος, πλημμύρισαν και η παραγωγή των αγροτών αφέθηκε στο έλεος των υδάτων. Η τοπική προφορική παράδοση διέσωσε την πληροφορία πως εκείνον τον φοβερό Μάρτιο η εικόνα που παρουσίαζε ο Αξιός ήταν τρομερή. Είχε κατεβάσει από την περιοχή των Σκοπίων πτώματα, οικοσκευές, μωρά μέσα στις κούνιες, αγροτικά προϊόντα και εργαλεία. Η περιοχή από τη Γοργόπη ως και την αντίπερα πλευρά της Αξιούπολης ήταν ένα απέραντο ποτάμι. Μόνο οι κορυφές κάποιων δέντρων διακρίνονταν. Οι κάτοικοι της περιοχής είχαν καταφύγει στα υψώματα και στα βουνά. Αντικρίζοντας τη μεγάλη συμφορά παρακαλούσαν τον Θεό να τους σώσει. Στις 12 Μαρτίου 1923 αναφέρθηκαν πολλές καταστροφές στην περιοχή της Γουμένισσας από θύελλα που έπληξε ολόκληρη σχεδόν τη Μακεδονία. Η επικοινωνία με την περιφέρειά της ήταν σχεδόν αδύνατη. Πολλά χωριά πλημμύρισαν και ο Υποδιοικητής Γουμενίσσης διατάχθηκε από την κεντρική Υπηρεσία να επισκεφθεί τους οικισμούς που επλήγησαν6. Ο Αξιός ξεχείλισε κυριολεκτικά το 1928. Η κατάσταση των αγροτών της περιοχής Αξιουπόλεως ήταν απελπιστική και η απόγνωσή τους μεγάλη. Για άλλη μια φορά χάθηκαν οι κόποι και θα έμεναν νηστικές όχι μόνο οι οικογένειες των ανθρώπων που επλήγησαν αλλά και της ευρύτερης περιοχής. Στις 13 Μαΐου 1928 πραγματοποιήθηκε στην Αξιούπολη παναγροτική συγκέντρωση των κατοίκων της κωμόπολης και των περιχώρων της …ίνα συσκευθώσιν και λάβωσιν τας δεούσας αποφάσεις εκ των κατ’ έτος προσγενομένων εις την παραγωγήν τεραστίων ζημιών υπό τας οποίας σβήνει ο αγροτικός κόσμος εκ των πλημμυρών του Αξιού ποταμού και των παραποτάμων χειμάρων αυτού... Αυτό μας πληροφορεί σχετικό αρχειακό υλικό και μάλιστα το ψήφισμα όσων συμμετείχαν στη συ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο γκέντρωση εκείνη. Πέρα από την εισαγωγή και τον επίλογό του περιλαμβάνει δύο κύρια μέρη. Στο ένα διατυπώνονται οι διαπιστώσεις των αγροτών σχετικά με τις ζημιές και με το τι έχει γίνει για την αντιμετώπιση παρομοίων καταστάσεων και στο δεύτερο τι εγκρίνουν, ψηφίζουν και προτείνουν προς τις τοπικές Αρχές και την Πολιτεία. Οι διαπιστώσεις τους είναι ότι οι εκάστοτε Κυβερνήσεις δεν είχαν μεριμνήσει για την εκτέλεση των αναγκαίων έργων… δια την πρόληψιν καταστροφών... Οι πλημμύρες του Αξιού και των παραποτάμων του … δημιούργησαν θλιβεράν κατάστασιν δια την παραγωγήν και εν γένει δια τον αγροτικόν κόσμον… Η Φουντέσιον (αμερικανική εταιρεία που είχε αναλάβει αντιπλημμυρικά και αποξηραντικά έργα στη Μακεδονία) χρονοτριβώντας στην εκτέλεση αυτών …γίνεται παραίτιος της εξακολουθήσεως των ζημιών… Τέλος, πως σύμβαση που υπογράφτηκε μεταξύ Ελληνικού Κράτους και Εταιρείας δεν συμπεριελήφθησε ...οι εις τον Αξιόν εκχυνόμενοι χείμαρροι. Με το δεύτερο μέρος του ψηφίσματος ζητούσαν άμεση οικονομική ενίσχυση των πληγέντων αγροτών και την κατασκευή σύγχρονης γέφυρας στον Αξιό. Εκείνη που υπήρχε ήταν ακατάλληλη και οι υπερχειλίσεις του ποταμού την καθιστούσαν επικίνδυνη για τη διέλευση των κατοίκων …τεσσαράκοντα αγροτικών οικισμών… και απομόνωνε την Αξιούπολη από αγροτική έκταση είκοσι χιλιάδων στρεμμάτων. Απαιτούσαν την άμεση αποπεράτωση των έργων από την Εταιρεία Φουντέσιον, να διευθετηθεί η κοίτη των χειμάρρων που διέσχιζαν την Αξιούπολη, διότι …η μη εκτέλεσις των έργων τούτων θα προκαλέσει σοβαράν εκδήλωσιν της αγανακτήσεως του αγροτικού κόσμου. Δύο εκπρόσωποι των διαμαρτυρηθέντων, ο Χρήστος Παπαδόπουλος και ο Πέτρος Ευσυνίδης(;), ανέλαβαν να διαβιβάσουν το ψήφισμα στον Έπαρχο Παιονίας, στον Υπουργό-Γενικό Διοικητή Μακεδονίας, στην Κυβέρνηση και στην Εκτελεστική Επιτροπή του Πανελληνίου Γεωργικού Συνεδρίου. Το υπογράφει εκ μέρους της επιτροπής ο Χ. Παπαδόπουλος. Η διαμαρτυρία των αγροτών της Αξιούπολης και των περιχώρων της κινητοποίησε τον Υπουργό – Γενικό Διοικητή Μακεδονίας και τον Έπαρχο Παιονίας. Ο Έπαρχος απαντώντας με το ΑΠ 1324 / 20 Ιουλίου 1928 έγγραφό του στη διαταγή ΑΠ 13015 του

Υπουργού-Διοικητή Μακεδονίας και στο με αριθμό 67637 έγγραφο του Υπουργού Γεωργίας, αναφέρει πως συγκρότησε τριμελή επιτροπή αποτελούμενη από τον ίδιο, τον επιμελητή του Γραφείου Εποικισμού Αξιουπόλεως Χαρίτογλου, τον Πρόεδρο κάθε Κοινότητας και …μεταβάσα επί τόπου, προέβη εις τον καταρτισμόν των πινάκων του χορηγηθησομένου δανείου ως και εις μη δηλούντας… πλημμυροπαθείς της Επαρχίας. Οι πίνακες αφορούσαν τους οικισμούς Αξιούπολης, Αγίου Πέτρου, Ρυζίων, Ειδομένης και Δογάνης. Παραδόθηκαν στο Γραφείο Εποικισμού για τις παραπέρα ενέργειες. Τέλος, παρακάλεσε για την έγκριση των δανείων και την αποζημίωση των αγροτών κατά στρέμμα με 150 δραχμές για το σιτάρι, 140 για τη σίκαλη και 125 για το κριθάρι. Τα άλλα θέματα που περιελάμβανε το ψήφισμα διευθετήθηκαν στις επόμενες δεκαετίες. Η γέφυρα και η κοίτη του Αξιού, οι χείμαρροι της Αξιούπολης, τα αντιπλημμυρικά έργα. Τα στοιχεία που παραθέσαμε είναι ένα μέρος της ιστορίας του τοπικού αγροτικού κινήματος, των τοπικών κοινωνιών για βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους, την προστασία των καλλιεργητών και γενικά για την ανάπτυξη και την πρόοδο. Ο Αξιός απείλησε και πάλι με τα πολλά νερά του και προκάλεσε πλημμύρες τον Ιανουάριο του 1958. Κινητοποιήθηκαν όλες οι Αρχές για να προλάβουν τυχόν καταστροφές7. Οι πολλές βροχοπτώσεις του Ιουνίου του 1930 κατέστρεψαν στη Γουμένισσα και στην περιοχή της τα δημητριακά που ήταν έτοιμα για συγκομιδή, τα αμπέλια και μείωσαν την παραγωγή των κουκουλιών κατά 50%. Η κατάσταση περιγράφηκε από τον Πρόεδρο της Κοινότητος Γουμενίσσης Χρήστο Παζαρέντσο προς τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας και απαίτησε την αναστολή των εισπράξεων των χρεών των αγροτών από το Δημόσιο8. Μετά από πολλές βροχοπτώσεις ο Αξιός έγινε απειλή για οικισμούς και καλλιέργειες στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Απειλήθηκαν φράγματα. Μετά από συντονισμένες προσπάθειες Αρχών και δυνάμεων προστασίας και με τη σταδιακή μείωση των βροχοπτώσεων ο κίνδυνος καταστροφής αποφεύχθηκε. Σεισμοί Στην Παιονία σημειώθηκε ισχυρός σεισμός στις 25 Μαΐου 1921 με αποτέλεσμα να καταρρεύσει κωδωνοστάσιο ναού και να πάθουν ζημιές δέκα σπίτια της 323

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ επαρχίας. Υπήρχαν επίσης οι πληροφορίες για έναν νεκρό και τρεις τραυματίες9. Οι μεγάλοι σεισμοί του 1932 που έπληξαν τη Χαλκιδική και ισοπέδωσαν την Ιερισσό, όπου βρήκαν τον θάνατο πολλοί στην εκεί περιοχή προκάλεσαν ιδιαίτερη ανησυχία και στην Παιονία. Το καλοκαίρι του έτους εκείνου οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να διανυκτερεύουν στην ύπαιθρο λόγω των συνεχών σεισμικών δονήσεων. Από τους σεισμούς υπέστησαν ζημιές πολλά κτίσματα και ιδιαίτερα μεγάλα δημόσια κτίρια, όπως ναοί και σχολεία. Στις 20 Ιουνίου 1978 η Θεσσαλονίκη και ολόκληρη η Β. Ελλάδα συγκλονίστηκαν από ισχυρό σεισμό ισχύος 6,7 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Ο σεισμός ήταν ιδιαίτερα αισθητός και στην Παιονία. Σημειώθηκαν ζημιές σε κατοικίες. Το καλοκαίρι εκείνο πλήθος κατοίκων της Θεσσαλονίκης καταγόμενοι από την περιοχή επέστρεψαν στα πατρικά τους σπίτια στην επαρχία Παιονίας μέχρι να ηρεμήσει ο Εγκέλαδος. Ισχυρή τοπική σεισμική δόνηση ισχύος 5,5 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ είχαμε στις 21 Δεκεμβρίου 1991. Το επίκεντρο του σεισμού εντοπιζόταν στο Πάικο και κοντά στο χωριό Γρίβα. Το φαινόμενο έγινε ιδιαίτερα αισθητό στην Παιονία και σε όλη την Κεντρική Μακεδονία. Υπήρξε ένα ανθρώπινο θύμα στην Έδεσσα και αρκετές υλικές ζημιές στην περιοχή, ιδιαίτερα σε παλιές κατοικίες της Γουμένισσας. Ακρίδες Τον Ιούνιο του 1920, όπως αναφέρεται στον Τύπο της εποχής, η Περιφέρεια της Υποδιοίκησης Γουμενίσσης επλήγη από ακρίδες, οι οποίες προκάλεσαν πολλές ζημιές στις καλλιέργειες. Το φαινόμενο ήταν ιδιαίτερα έντονο στην περιοχή Μαγιαδάγ (Φανού-Πλαγιάς). Έτσι, στάλθηκε ποσότητα πετρελαίου για την καταπολέμηση των εντόμων10.

Σημειώσεις

324

Πλαγίων κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καταστράφηκε από τη φυλλοξήρα, κατ’ εξοχήν ασθένεια του αμπελιού. Το γεγονός αποδόθηκε στην παραμονή των γαλλικών στρατιωτικών δυνάμεων. Πιστευόταν πως τη μετέφεραν οι στρατιώτες. Μερικοί πολίτες μάλιστα προχώρησαν ακόμη περισσότερο με τη φαντασία τους. Έλεγαν πως τα γαλλικά στρατεύματα κατέστρεψαν τα αμπέλια, διότι το «κρασί μας ήταν καλύτερο από το δικό τους. Δηλαδή, από ζήλια». Η αλήθεια είναι πως τότε η καταστροφή εκείνη είχε πλήξει ολόκληρη την Ευρώπη. Χρειάστηκαν πολλές προσπάθειες για να καταπολεμηθεί η ασθένεια και να δημιουργηθεί εκ νέου ο αμπελώνας στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης.

Μεταλλευτικές δραστηριότητες και περιβάλλον

Φυλλοξήρα Ο αμπελώνας της Γουμένισσας και του Φανού –

Από το 2011 γίνεται λόγος για κοιτάσματα χρυσού σε δύο περιοχές του Ν. Κιλκίς, στα Κρούσια και στο Πάικο, όπως και για επικείμενη ανάληψη της εκμετάλλευσης αυτών από πολυεθνικές εταιρείες. Ο τρόπος εξόρυξης και η ενδεχόμενη απειλή καταστροφής του περιβάλλοντος έχουν δρομολογήσει διατύπωση απόψεων από άτομα, φορείς και οργανισμούς. Άλλοι είναι αντίθετοι στην εξόρυξη με τους τρόπους που σήμερα εφαρμόζονται, γιατί απειλείται η χλωρίδα, η πανίδα και η ανθρώπινη ζωή από τη χρήση χημικών ουσιών. Άλλοι τάσσονται υπέρ της εκμετάλλευσης, με την τήρηση των προβλεπόμενων από τη σχετική νομοθεσία διατάξεων και το αιτιολογικό, πως είναι ανάγκη η χώρα να εκμεταλλευτεί όλες τις πλουτοπαραγωγικές της πηγές. Στη θέση αυτή ο αντίλογος προβάλλει την άποψη πως όπου μέχρι σήμερα έγινε εξόρυξη χρυσού δεν τηρήθηκαν οι προβλεπόμενοι από τη νομοθεσία όροι. Το περιβάλλον έχει επιβαρυνθεί και αυτό έχει επιπτώσεις στην ανθρώπινη ζωή. Περιοδικά το θέμα επανέρχεται στην επικαιρότητα.

1. Ε . Καλοκαιρινού, Β. Κώτσιος, Ε. Μπεκιάρη, Κ. Νίκα, Π. Στράτος, Χ. Μ. Τουλιάτος, Ολοκληρωμένη ανάπτυξη του Ν. Κιλκίς, πρόγραμμα του ΕΜΠ, 2008, σ. 32 – 38. 2. Π ληροφορίες από Επιχειρησιακά Προγράμματα του Δήμου Παιονίας. 3. Α πό δελτίο τύπου του Συνεταιρισμού Κούπας, εφ. ΕΙΔΗΣΕΙΣ του Κιλκίς, φ. 1493, 12 – 01 – 2022, σ. 19.

4. Δ ήμος Παιονίας, Επιχειρησιακό πρόγραμμα 2011 – 2014, σ. 32. 5. Ε ΜΠΡΟΣ, φ. 30 – 3 – 1907, σ. 5. 6. Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑ, φ. 14 – 3 – 1923, σ. 1. 7. Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑ, φ. 16 – 1 – 1958. 8. Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑ, φ. 26 – 6 – 1930, σ. 5. 9. Ό .π., φ. 27 – 5 – 1921, σ. 4. 10. Ό .π., φ. 2 – 6 – 1920, σ. 1.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9ο

ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ Τα εγκαίνια αποξήρανσης των λιμνών Αρτζάν – Αματόβου Στις 25 Νοεμβρίου 1929 ημέρα Δευτέρα πραγματοποιήθηκαν στον Λιμνότοπο τα εγκαίνια αποξήρανσης των Λιμνών Αρτζάν-Αματόβου. Tου έργου αποχέτευσης, δηλαδή, των υδάτων των λιμνών αυτών μέσω διώρυγας στον ποταμό Αξιό. Το είχε αναλάβει και το εκτέλεσε η αμερικανική εταιρεία τεχνικών έργων «Φουντέσιον» η οποία έδρευε στη Νέα Υόρκη. Το πρωί της ημέρας εκείνης έφθασε στη Θεσσαλονίκη ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, συνοδευόμενος από τον Υπουργό Γεωργίας Σπυρίδη, τον Υφυπουργό Παπαδάτο, τον Γενικό Γραμματέα του ίδιου υπουργείου Πιστολάκη, τον Αμερικανό πρέσβη στην Αθήνα Σπίντερ και άλλους υπηρεσιακούς παράγοντες. Τον υποδέχθηκαν στο ΣΣ της πόλης οι Αρχές με επικεφαλής τον Δήμαρχο Μάνο. Μετά από ολιγόλεπτη στάση η αμαξοστοιχία που τον μετέφερε αναχώρησε για τον Λιμνότοπο. Με μικρές στάσεις στους ενδιάμεσους σταθμούς, όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό και του προσφέρθηκαν δώρα, έφθασε στον τόπο της τελετής. Ήταν η γέφυρα της γραμμής του τρένου που περνούσε πάνω από τη διώρυγα στο ύψος του χωριού. Τον υποδέχθηκαν οι Αρχές της περιοχής με πρώτο τον Μητροπολίτη Πολυανής, ο εκπρόσωπος της εταιρείας Ρος και πλήθος κατοίκων από τους οικισμούς της ευρύτερης περιοχής, ιδιαίτερα του Πολυκάστρου, της Αξιούπολης, του Άσπρου, του Βαφειοχωρίου κλπ. Μετά την τέλεση του Αγιασμού, ο Πρωθυπουργός με την υπόδειξη του Ρος έστρεψε ειδική στρόφιγγα. Τα νερά διοχετεύθηκαν στο κανάλι με κατεύθυνση προς τον Αξιό. Αντιπροσωπεία Πολυκαστρινών του ζήτησε να ευλογήσει τον τόπο τους. Χαριτολόγησε εκείνος, είπε πως δεν είναι παπάς και ενδίδοντας στις παρακλήσεις τους, πέρασε τη γέφυρα και πάτησε στην αντίπερα

μεριά ικανοποιώντας το αίτημα. Προσφέρθηκε εκ μέρους του Πολυκάστρου δώρο Καβακλιώτικη παραδοσιακή στολή. Ο επιβλέπων τα έργα Ρος, αφού προσφώνησε τον πρωθυπουργό αναφέρθηκε διεξοδικά στο συγκεκριμένο έργο, όπως και σε άλλα παρόμοια που εκτελούσε η εταιρεία στην Κεντρική Μακεδονία. Ήταν η αποστράγγιση της λίμνης των Γιαννιτσών και οι διευθετήσεις της κοίτης των ποταμών Γαλλικού, Αξιού, Λουδία και Αλιάκμονα. Με το συγκεκριμένο έργο, το οποίο θα αποπερατωνόταν τον Φεβρουάριο του 1930, θα αποδίδονταν στους αγρότες 55.000 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Σε αυτά δεν συμπεριλαμβάνονταν εκείνα που θα αποδεσμεύονταν μετά την κατασκευή αναχώματος στην αριστερή όχθη του Αξιού. Ανέφερε ακόμη πως στην εκτέλεση του έργου υπήρξαν δυσκολίες που

Κανάλι της Αρτζάν-Αματόβου, (Πηγή, τ. Δ. Πολυκάστρου).

325

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Κατασκευή του φράγματος Μεταλλείου, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

Πλωτός γερανός της εταιρείας Φουντέσιον που αποξήρανε τη λίμνη Αματόβου, (Αρχείο, Χρ. Ίντος).

326

ξεπεράστηκαν με την εφαρμογή των τελευταίων μεθόδων τεχνικής και τη χρησιμοποίηση κατάλληλων μηχανικών μέσων. Το συγκεκριμένο έργο, «η κατασκευή του ρουφράκτου», διήρκεσε δεκατέσσερις μήνες1. Για τα πεπραγμένα της πορείας εκτέλεσης του έργου μίλησε ο αντιπρόσωπος του κρατικού ελέγχου της εταιρείας Παπανικολάου. Αναφέρθηκε στα εκτελούμενα στη Μακεδονία έργα, πρώτο των οποίων ήταν αυτό που εγκαινιάσθηκε χαρακτηρίζοντάς το «εξαιρετικόν έργον δια την Β. Ελλάδαν». Περιγράφοντάς το είπε, πως περιλαμβάνει δύο διώρυγες 22χλμ. κατά μήκος των λιμνών και μια κεντρική πλάτους 12μ., βάθους 2 – 9μ., μήκους 12χλμ. Στην κεντρική υπάρχουν δύο «ρουφράκτες» αναγκαίοι για τη ρύθμιση της ροής των υδάτων, ένας στον τόπο των εγκαινίων και ένας δεύτερος στο τέρμα. Επίσης περιελάμβανε γέφυρες, όπως η σιδηροδρομική στον τόπο των εγκαινίων και δύο οδικές, εκ των οποίων η μία είχε αποπερατωθεί και η άλλη κατασκευαζόταν. Το όλο έργο, σημείωσε, δεν υπερέβη το κόστος των 1.200 δρχ. κατά στρέμμα, αποδίδει στην καλλιέργεια 55.000 στρ. και απαλλάσσει την περιοχή από τις πλημμύρες του Αξιού και την ελονοσία. Παράλληλα κατασκευάστηκαν αναχώματα στις όχθες του Αξιού στις περιοχές Πολυκάστρου, Καμποχωρίου, διώρυγες μήκους 33χλμ. στους χείμαρρους Γοργόπης και Τούμπας.

Ο Υφυπουργός των Συγκοινωνιών Καραπαναγιώτης αναφέρθηκε στην προκήρυξη κατασκευής του έργου που έγινε το 1925 από την Κυβέρνηση Μιχαλακοπούλου και ανατέθηκε στην κατασκευάστρια εταιρεία. Η δικτατορία του Πάγκαλου είχε καταγγείλει το γεγονός όταν ανέλαβε την εξουσία αλλά στη συνέχεια προχώρησε στην εκτέλεση. Ο Μιχαλακόπουλος ήταν αντιπρόεδρος στην Κυβέρνηση Βενιζέλου, όταν εγκαινιάστηκε το έργο. Μετά την τελετή οι επίσημοι πήγαν στον Άσπρο, όπου ήταν οι εγκαταστάσεις της Φουντέσιον. Εκεί παρατέθηκε γεύμα στο οποίο παρακάθισαν εκτός από τον διευθυντή της εταιρείας και τον Αμερικανό πρέσβη, οι Υπουργοί Κανναβός, Δίγκας, Σπυρίδης, Καραπαναγιώτης, Παπαδάτος, Παπανικολάου, ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού Κλάδος, ο Μητροπολίτης Πολυανής, οι γερουσιαστές και οι βουλευτές της Μακεδονίας2. Μετά τον Άσπρο ο πρωθυπουργός επισκέφθηκε το Τόψιν (Γέφυρα Θεσσαλονίκης), όπου μίλησε στους κατοίκους.

Εγγειοβελτιωτικά έργα Τον Ιανουάριο του 1954 έγινε αποδεκτή από την Κυβέρνηση εισήγηση του τότε Υπουργού Δημοσίων Έργων Κ. Καραμανλή σχετικά με την ανάθεση εκτέλεσης εγγειοβελτιωτικών έργων στην Κεντρική Μακεδονία με πρώτα τα του ποταμού Αξιού3. Η εκτέλεση των έργων αυτών κράτησε πολλά χρόνια και αφορούσε στη διευθέτηση της κοίτης, τη δημιουργία φραγμάτων, την άρδευση της πεδιάδας Κ. Μακεδονίας, τη σύνδεση του ίδιου ποταμού με τον Αλιάκμονα κλπ. Μέσα στα επόμενα χρόνια διευθετήθηκε η κοίτη και στην εντός του Δήμου Παιονίας περιοχή. Τις περιοχές των έργων επισκέφθηκε ο ίδιος ο Υπουργός στις 6 – 7 Μαΐου του 19544. Για την εκτροπή της κοίτης του Αξιού αρχικά είχαν διατεθεί 3.200.000 δρχ5. Το φράγμα Μεταλλείου Με πρόταση του τ. Δήμου Αξιούπολης το 1995 προς το εθνικό πρόγραμμα του ΥΠΕΧΩΔΕ εντάχθηκε το έργο κατασκευής φράγματος στη θέση Μεταλλείο του Πάικου με προϋπολογισμό 2 δις δραχμών. Τη διετία 1996 – 1998 η Α.Ε. ΘΕΜΕΛΙΟΔΟΜΗ ολοκλήρωσε τις εργασίες κατασκευής του και το κόστος ανήλθε σε 1,6 δις δρχ. Σκοπός του έργου ήταν να αρδεύσει 8.500 στρέμματα αγροτικών εκτάσεων με

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9ο

3.000.000m3 νερού και να αποτελέσει στοιχείο τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής. Φορέας εκτέλεσης του έργου ήταν το ΥΠΕΧΩΔΕ σε συνεργασία με τον τοπικό Δήμο. Το έργο του φράγματος, που είναι πλέον γνωστό ως Λίμνη Μεταλλείου, λειτουργεί από τον Ιανουάριο του 1999. Καταλαμβάνει έκταση 265 στρεμμάτων, είναι χωρητικότητας 2.450.000m3, η ανώτατη στάθμη είναι 277μ. και έχει πλούσια βιοποικιλότητα. Ταμιευτήρας της Αρτζάν – Αματόβου Στη θέση της αποξηραμένης λίμνης Αρτζάν κοντά στο Βαφειοχώρι δημιουργήθηκε ταμιευτήρας νερού με σκοπό την άρδευση των γύρω καλλιεργούμενων

περιοχών. Πρόκειται για λιθοδεξαμενή με ύψος φράγματος 8μ., περιμετρικό μήκος φράγματος 5.245μ. και όγκο χωρητικότητας 9.000 (x1000m3). Το έργο είχε δρομολογηθεί από τη δεκαετία του 1990 και έτος αποπεράτωσης το 2003. Τελικά ως κατασκευή περατώθηκε το 2009 με εκκρεμότητες στα αντλιοστάσια. Το όλο αποστραγγιστικό και αρδευτικό έργο προβλεπόταν να αρδεύσει 14.000 στρέμματα. Η Αρτζάν – Αματόβου, δεκαετίες ολόκληρες για διάφορους λόγους, πλημμύρες, υπερχειλίσεις καναλιών, στραγγιστικά και αρδευτικά έργα, απασχόλησε τους αγρότες της περιοχής, τις τοπικές Αρχές και την Πολιτεία.

Ο ταμιευτήρας Αρτζάν.

327

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ Τον Σεπτέμβριο του 2021 υπογράφηκε από τον Δήμο Παιονίας και τεχνική εταιρεία η εκτέλεση του έργου “Υδροδότηση πρώην Δήμων Πολυκάστρου – Αξιούπολης από πηγές του Πάικου” (περιοχή Κάρπης). Το έργο είναι συνολικού μήκους 24.500 μέτρων. Σχεδιάστηκε το 2012, εκπονήθηκε μελέτη από την τεχνική υπηρεσία της ΔΕΥΑ Παιονίας και εντάχθηκε στο πρόγραμμα “Φιλόδημος”. Το 2022 – 23 η κατασκευή του ήταν σε εξέλιξη. Βιολογικοί Καθαρισμοί Γίνεται λόγος στο κεφάλαιο Περιβάλλον.

Συγκοινωνιακά έργα

Η γέφυρα Αξιού μεταξύ Αξιούπολης – Πολυκάστρου, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Γέφυρα Ευζώνων – Ειδομένης, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Υδροδότηση Από τις παλαιότερες υδροδοτήσεις στην Παιονία ήταν εκείνη της Γουμένισσας που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Σταδιακά και άλλοι οικισμοί απέκτησαν δεξαμενές και προμήθεια πόσιμου νερού σε κρήνες, αλλά και σε πολλές περιπτώσεις σε κατ’ οίκον τροφοδοσία. Μετά την εγκατάσταση του προσφυγικού ελληνισμού στην περιοχή, η Υπηρεσία Αποκατάστασης μερίμνησε και για την κατασκευή δικτύων ύδρευσης και κρηνών. Στα χωριά του κάμπου υπήρχαν πηγάδια και γινόταν άντληση νερού από το υπέδαφος με μηχανικά μέσα (τουλούμπες, μοτέρ κλπ.). Με την πάροδο των ετών και τη μέριμνα των τοπικών Κοινοτήτων το θέμα επιλυόταν και βελτιωνόταν. 328

Οδικά Το 1954 επισημάνθηκε και δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στον οδικό άξονα Λάρισας – Τεμπών – Κατερίνης – Θεσσαλονίκης – Τόψιν (Γέφυρας) – Πολυκάστρου Ευζώνων. Χαρακτηρίστηκε “σπονδυλική στήλη του οδικού άξονα της Ελλάδας”6. Πρόκειται για την παλιά εθνική οδό που διερχόταν από το Πολύκαστρο και επί μια σχεδόν εικοσαετία αποτέλεσε κύριο οδικό άξονα της χώρας. Αντικαταστάθηκε από την Πατρών – Αθηνών – Θεσσαλονίκης – Ευζώνων (ΠΑΘΕ). Για το τμήμα Γέφυρας – Πολυκάστρου – Συνόρων της παλιάς εθνικής οδού τον Φεβρουάριο του 1955 διατέθηκαν 2.300.000 δρχ. Ο δρόμος αυτός μάλιστα, όπως επισημάνθηκε και σε σχετική συζήτηση της Βουλής στις 25 Μαΐου 1955, “… ανεξαρτήτων των διεθνών σκοπών, εξυπηρετεί και την επαρχίαν δια την οποίαν γίνεται...7” Για τον δρόμο Αξιούπολης – Γουμένισσας στις 5 Φεβρουρίου 1955 διατέθηκαν 500.000 δρχ. Το έργο τελείωσε την πενταετία 1955 – 1960 και αναφέρεται στον απολογισμό του Υπουργείου Δημοσίων Έργων8. ΠΑΘΕ Από τον Δήμο Παιονίας διέρχεται το πέμπτο (5) τμήμα της εθνικής οδού Πατρών – Αθήνας – Θεσσαλονίκης – Ευζώνων που είναι γνωστή ως Αυτοκινητόδρομος 1 (Α1), τμήμα του ευρωπαϊκού αυτοκινητόδρομου Ε 75. Ξεκινάει από τη Λεωφόρο Κηφισού (λεκανοπέδιο Αττικής) και καταλήγει στον Συνοριακό Σταθμό των Ευζώνων. Η έναρξη των έργων του τμήματος Θεσσαλονίκης – Ευζώνων εγκαινιάσθηκε στις 16 / 07 / 1969 και της αποπεράτωσης του τμήματος Βαθυλάκου-Ευζώνων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9ο στις 27 / 07 / 1973. Το μήκος του τμήματος 45 χιλιομέτρων κόστισε 480.000.000 δρχ. Το έργο αποτελείται από τα εξής υποτμήματα: Υποτμήμα 5.1: Κόμβος Αξιού (Χαλάστρα) – Βαθύλακος: Πλάτος: 14,00 μέτρα (σε όλο το μήκος του) Κόστος κατασκευής: 12.000.000 δρχ Ανάδοχος: Α.Τ.Ε ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Υποτμήμα 5.2: Βαθύλακκος-Σιδηροδρομικός Σταθμός Άσπρου: Πλάτος: 14,00 μέτρα (σε όλο το μήκος του) Κόστος κατασκευής: 130.000.000 δρχ Ανάδοχος: Α.Τ.Ε ΣΚΑΠΑΝΕΥΣ Υποτμήμα 5.3: Σιδηροδρομικός Σταθμός Άσπρου – Καραθοδωραίικα: Πλάτος: 14,00 μέτρα (σε όλο το μήκος του) Κόστος κατασκευής: 140.000.000 δρχ Ανάδοχος: Α.Τ.Ε ΣΚΑΠΑΝΕΥΣ Υποτμήμα 5.4: Καραθοδωραίικα-Εύζωνοι: Πλάτος: 14,00 μέτρα (από το Πολύκαστρο αναβαθμίζεται σε αυτοκινητόδρομο με 2 λωρίδες πλάτους 10μ.) Κόστος κατασκευής: 100.000.000 δρχ Ανάδοχος: Α.Τ.Ε ΔΟΜΙΚΗ9 Πενήντα χρόνια μετά ο δρόμος παραμένει όπως κατασκευάστηκε με μικρές μόνο κατά καιρούς συντηρήσεις. Αίτημα των Αρχών και των πολιτών της περιοχής είναι να κατασκευασθεί και η δεύτερη λωρίδα από τη Χαλάστρα μέχρι τον κόμβο Πολυκάστρου. Οι αναγκαίες για το έργο εκτάσεις είναι απαλλοτριωμένες και περιφραγμένες. Το 2020 ανακοινώθηκε πως επίκειται η κατασκευή. Στις αρχές του 2021 και πριν αρχίσουν τα έργα ανακοινώθηκε η λειτουργία πλευρικών διοδίων στο ύψος του Πολυκάστρου. Το μέτρο ανεστάλη μετά τις αντιδράσεις των κατοίκων της περιοχής. Γέφυρες Τον Σεπτέμβριο του 1955 ανακοινώθηκε από το Υπουργείο Δημοσίων Έργων το πρόγραμμα εκτέλεσης έργων του Υπουργείου Συγκοινωνιών. Το πρόγραμμα πέραν των άλλων συμπεριλάμβανε και την κατασκευή στη χώρα μεγάλων γεφυρών, όπως στον Έβρο, τον Άρδα, τον Στρυμόνα, τον Αχελώο και τον Αξιό. Η γέφυ-

Κατασκευή δημόσιων έργων με προσωπική εργασία πολιτών κάπου στην Παιονία, (Αρχείο, Χρ. Ίντος). Πολύκαστρο, Δεκέμβριος 1918, γέφυρα στον Αξιό, (Πηγή, Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού).

ρα του Αξιού για την οποία γίνεται λόγος είναι εκείνη που συνδέει την Αξιούπολη με το Πολύκαστρο. Αποπεράτωση του έργου ανακοινώθηκε για το 1957, οπότε διατέθηκαν και νέες πιστώσεις για τον σκοπό αυτό10. Το έργο τελείωσε εκείνη τη χρονιά αφού ως σπουδαίο έργο την επισκέφθηκαν στα πλαίσια εκπαίδευσής τους οι σπουδαστές της τότε Σχολής Υπομηχανικών Θεσσαλονίκης με τη συνοδεία καθηγητών τους και φωτογραφήθηκαν σε αυτήν11. Η γέφυρα πλέον είναι παλιά με αρκετά προβλήματα και πρέπει να κατασκευαστεί νέα. Γέφυρα Αξιού – Ειδομένης – Ευζώνων Έργο οδοποιίας μεταξύ Ειδομένης και Ευζώνων. Η κατασκευή ανακοινώθηκε το 2005 με προοπτική το έργο να είναι έτοιμο σε σαράντα μήνες και με προϋπολογισμό 12,6 ευρώ. Είναι συνολικού μήκους 3,4χλμ. 329

ΜΕΡΟΣ TΡΙΤΟ | ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Ηλεκτροδότηση Γουμένισσας τη δεκαετία 1930, (Πηγή, Συλλογή ΚΙΒΩΤΟΣ Γουμένισσας).

Σημειώσεις

330

Το 2008 συνδέθηκε η οδός με την ΠΑΘΕ και έφερε πολύ κοντά τα δύο τελωνεία, του ΣΣ Ειδομένης και του μεθοριακού σταθμού Ευζώνων. Κύριο μέρος της συγκεκριμένης οδού είναι μια γέφυρα μήκους 300μ. με δέκα ανοίγματα. Επίσης κατασκευάσθηκε και δεύτερη μικρότερη γέφυρα πάνω από τη σιδηροδρομική γραμμή, ηλεκτροφωτίστηκε όλο το μήκος της οδού και συμπεριλαμβάνει και άλλα μικρότερα τεχνικά μέρη (οχετούς, σημάνσεις, χλοοτάπητες πρανών κλπ.). Ήταν έργο της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Νέα σιδηροδρομική γέφυρα Πολυκάστρου – Ειδομένης Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι στο πλαίσιο της ηλεκτροκίνησης προκειμένου να παρακάμψουν τη στενωπό της κοιλάδας του Αξιού μετά το Πολύκαστρο προχώρησαν στη χάραξη και την εγκατάσταση νέας γραμμής από το Πολύκαστρο προς την Ειδομένη. Το έργο πέραν των άλλων απαίτησε και την κατασκευή νέας γέφυρας επί του Αξιού. Το έργο δρομολογήθηκε το 2008 και ολοκληρώθηκε το 2012. Πρόκειται για γέφυρα μήκους 800μ. και πλάτους 40μ., η οποία στηρίζεται σε βάθρα ύψους 30μ. και 40μ. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη σιδηροδρομική γέφυρα στην Ελλάδα.

Έργα στις Δημοτικές Κοινότητες Αξιούπολη: Ανεγέρθηκαν δύο φορές Δημαρχεία. Το τελευταίο στο κέντρο της κωμόπολης, στη θέση του παλιού Αστυνομικού Τμήματος. Εγκαινιάστηκε την Κυριακή 21 Αυγούστου 2005. Σήμερα λειτουργεί ως Τοπική Κοινότητα. Διαχρονικά υπήρξαν έργα για: ύδρευση, αποχέτευση, επέκταση σχεδίου της κωμόπολης, ανέγερση διδακτηρίων, επέκταση παλαιών, συγκρότηση Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στο παλαιό Δημοτικό Σχολείο, αναπλάσεις πλατειών, οδών, ανέγερση νέου ναού Παναγίας «το Άξιον Εστί», αναπαλαίωση του ναού Αγίου Δημητρίου, ανέγερση και λειτουργία δημοτικής βιβλιοθήκης με δωρεά του ζεύγους Δημητρίου Οικονόμου, συγκρότηση βιοτεχνικού πάρκου, κα-

1. Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑ, «Το χθεσινόν εξαιρετικόν γεγονός δια Β. Ελλάδαν», φ. 6252 / 26 – 11 – 1929, σ. 1. 2. Ό .π., σ. 6. 3. Α ρχείο, Κωνσταντίνος Καραμανλής, Γεγονότα και Κείμενα, τ. 1, σ. 185. 4. Ό.π., σ. 190. 5. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, φ. 15306 / 16 – 2 - 1958.

τασκευή αρδευτικού φράγματος στη θέση Μεταλλείο, βιολογικός καθαρισμός στο Πολύκαστρο, δημιουργία αθλητικών εγκαταστάσεων και σταδίου κ.ά. Γουμένισσα: Υδροδότηση από πηγές του Πάικου, επέκταση και συντήρηση του αποχετευτικού δικτύου, ανέγερση νέου Δημαρχείου, ΚΑΠΗ, ανέγερση στρατιωτικών και εργατικών κατοικιών, κοιμητηρίων, αρδευτικό δίκτυο, εγκατάσταση Πυροσβεστικής Υπηρεσίας, δύο κλειστών γυμναστηρίων, γηπέδου ποδοσφαίρου με κερκίδες, ανάπλαση πλατειών και δρόμων, επέκταση των εγκαταστάσεων του Νοσοκομείου, νέου κτιρίου για τις διοικητικές υπηρεσίες του, ανέγερση κτιρίου για το γραφείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, επέκταση, ανέγερση διδακτηρίων, γηπέδων και κλειστών γυμναστηρίων, αποκατάσταση της Ιεράς Μονής της Παναγίας, επέκταση και ανέγερση σχολείων, Δημοτικών, Γυμνασίου, Λυκείου, ανάπλαση Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου. Ευρωπός: Ανέγερση νέων διδακτηρίων, ανάδειξη αρχαιολογικού χώρου, εγκατάσταση κολυμβητηρίου, αναπαλαίωση παλιού διδακτηρίου και εγκατάσταση μουσείου, βιολογικός καθαρισμός, νέο πολιτιστικό κέντρο υπό αποπεράτωση, δημαρχιακό κατάστημα. Λιβάδια: Ανασυγκρότηση της Κοινότητας και του οικισμού, ανάπλαση πλατειών, μνημεία, κοινοτική ξενοδοχειακή μονάδα. Πολύκαστρο: Εργατικές κατοικίες, πνευματικό κέντρο, ανέγερση νέου ναού Αγίας Τριάδας, ανάπλαση παλαιού ναού Αγίου Αθανασίου, δημιουργία γηπέδων και σταδίου, κλειστού γυμναστηρίου, ίδρυση, ανέγερση και λειτουργία Κέντρου Υγείας, ΚΑΠΗ, ανάπλαση πλατείας, αποχετευτικά έργα, βιοτεχνικό πάρκο, δημαρχιακό μέγαρο, νέα διδακτήρια, νηπιαγωγεία, δημοτικά, γυμνάσιο, λύκειο, ιδιόκτητα κτίρια των τοπικών πολιτιστικών συλλόγων, μνημεία. Αντίστοιχα μικρότερα ή και μεγαλύτερα σε κάποιες περιπτώσεις έργα εκτελέστηκαν και στις άλλες Κοινότητες της Παιονίας.

6. Α ρχείο, Κ. Κ., ό.π., σ. 211. 7. Ό .π., σ. 241. 8. Ό.π., 5 και τ. 5Α, σ. 189. 9. Η Ε Βικιπαίδεια, λήμμα ΠΑΘΕ. 10. Ό.π., σ. 254 και τ. 2, σ. 263. 11. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, φ. 15.372 / 6 – 5 – 1958, σ. 7.

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Θρησκεία, ήθη και γλώσσα των αρχαίων Παιόνων Πολύ λίγα είναι γνωστά για τη θρησκεία, τα ήθη και τη γλώσσα των Παιόνων. Για τη θρησκεία τους είναι πολύ δύσκολο να διευκρινισθεί αν τα στοιχεία που διασώθηκαν είναι παιονικά ή επιδράσεις Θρακών ή Φρύγων. Mε τους πρώτους είχαν πολεμικές και συμμαχικές σχέσεις, με τους δεύτερους δε υπήρξε το πρόβλημα αν οι Παίονες είναι Φρύγες ή και αντίστροφα. Πιθανόν να επήλθε επιμειξία της θρησκείας των Παιόνων μ’ εκείνη των νότιων Ελλήνων. Ο θεός Διόνυσος που η μυθολογία τον θέλει γεννημένο στη Θράκη ή σε κάποιο βορειοελλαδίτικο τόπο, λατρευόταν και στην Παιονία με το όνομα Δρύαλος. O Hρόδοτος1, αναφερόμενος σε υπερβόρειους λαούς, μεταξύ των άλλων αναφέρει: …Οίδα δε αυτός τούτοισι τοίσι ιεροίσι τόδε ποιούμενον προσφορές, τας Θρηϊκίας και τας Παιονίδας γυναίκας, επεάν θύωσι τη Aρτέμιδι τη βασιληίη, ουκ άνευ πυρών καλάμης θυούσας τα ιερά… Πιθανόν η θεά Bένδις, την οποία λάτρευαν οι Θράκες, να ταυτίσθηκε από τους Παίονες με την Άρτεμη. Αναφέρεται επίσης πως οι Παίονες λάτρευαν τον Ήλιο, τον οποίο παρίσταναν σε άγαλμα ως δίσκο πάνω σε μακρύ δόρυ ...Παίονες σέβουσιν μεν Ήλιον, άγαλμα δε Ηλίου Παιονικόν δίσκος βραχύς υπέρ μακρού ξύλου…2 Δεν είναι αρκετά τα στοιχεία για να καταλήξουμε σε συμπέρασμα σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στον παιονικό και τον μακεδονικό ήλιο. Τον τελευταίο τον θαυμάσαμε πάνω στις χρυσές λάρνακες που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη μετά τις ανασκαφές του καθηγητή Ανδρόνικου στη Bεργίνα. Πάντως σημειώνεται πως το χαρακτηριστικό γνώρισμα των Παιόνων ήταν ένα σχήμα που έμοιαζε με ηλιοτρόπιο και ήταν γνωστό ως «ήλιος τροχός», γι’ αυτό και τον ήλιο τον συναντάμε στα περισσότερα νομίσματα των Παιονικών φυλών και είχε διάφορες ονομασίες: ηλιοτρόπιον, ηλί-

ου τροχός, κόσμου το περίδρομον όμμα, χρυσέας ημέρας βλάφαρον, πανόπτης κύκλος του ηλίου, Διός οφθαλμός3. Γνωρίσαμε στο σχετικό κεφάλαιο της εργασίας αυτής για τη σχέση του ονόματος των Παιόνων με το όνομα του θεού Απόλλωνα (Παίων ή Παιήων) και της θεάς Αθηνάς (Παιωνία). Στην κοιλάδα του Αξιού, όπου η παλιά Παιονία, η Βοττιαία και η Αμφαξίτις, διασώθηκαν μαρτυρίες για τη λατρεία των αρχαίων Ελλήνων. Κοντά στο Μικρό Δάσος βρέθηκε άγαλμα του Απόλλωνα, θεού της μουσικής και του φωτός. Το 2008 – 2009 στο ίδιο χωριό κατά τη διάνοιξη της νέας σιδηροδρομικής γραμμής Πολυκάστρου – Ειδομένης αποκαλύφθηκε νεκροταφείο της περιόδου 3ου π.Χ. μέχρι 4ο μ.Χ. αιώνα και σε ορισμένες περιπτώσεις μέχρι και τον 6ο μ.Χ. αιώνα, δείγμα κατοίκησης της περιοχής4. Στην περιοχή Χωρυγίου βρέθηκε άγαλμα της Αφροδίτης και από τον Ευρωπό προέρχεται μαρτυρία της λατρείας του Διονύσου. Στην ευρύτερη περιοχή της Παιονίας με αποκορύφωμα τη Γουμένισσα, επικρατούν άριστες εδαφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες που ευνοούσαν και ευνοούν την καλλιέργεια αμπελιών. Από την Ευρωπό προέρχονται επιγραφές από βάθρο αγάλματος της Άρτεμης με τα επίθετα της Ελαφηβόλου, θεάς του κυνηγιού των ελαφιών και Ειλειθυίας, προστάτιδας των γυναικών και των παιδιών. Από τη Δοϊράνη έχουμε ειδώλιο Λάρητα, θεότητας της κατοικίας που λατρευόταν στην περιοχή τον 3ο – 4ο μ.Χ. αιώνα5. Ο Εκαταίος μας πληροφορεί πως οι Παίονες έφτιαχναν μπύρα από κριθάρι. Αλείφονταν με λάδι που το απόσταζαν από το γάλα (όχι βούτυρο αλλά κρέμα, σαν εκείνη που υποτίθεται πως έκανε το λουτρό της η Κλεοπάτρα)6. Για τα ήθη των Παιόνων υπάρχουν λίγα γνωστά στοιχεία. Το έθιμο του «βασιλικού λουτρού» ήταν καθαρά παιονικό. Σύμφωνα μ’ αυτό κάθε νέος βασιλιάς, πριν αναλάβει τα καθήκοντά του, έπρεπε να λουστεί στα νερά του ποταμού Aστυκού7. Τέτοια τελετή ήδη 331

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ γνωρίσαμε, όταν ο υποστηριζόμενος από τον Λυσίμαχο Aρίστων ανέλαβε τον παιονικό θρόνο με την τραγική για τους Παίονες συνέχεια. Tο έθιμο που αναφέρει ο Πλούταρχος8, κατά το οποίο το κρανίο κάθε σκοτωμένου εχθρού δωριζόταν στον βασιλιά, ο οποίος μάλιστα έπρεπε όχι μόνο να το δεχθεί, αλλά και ν’ ανταμείψει τον δωρητή με χρυσό ποτήρι, δεν είναι καθαρά παιονικό, αλλά είναι γνωστό ως θρακικό. O βίσωνας (ταύρος) θεωρούνταν από τους Παίονες ζώο ιερό και είχε στενή σχέση με τη ζωή τους. Διάφορα ανάγλυφα έφεραν ως παράσταση την κεφαλή του. O Παυσανίας9 περιγράφοντας τους Δελφούς αναφέρει και κάποιο χάλκινο ανάθημα με κεφάλι παιονικού βίσωνα. Ήταν αφιέρωμα “…Δρωπίονος Λέοντος, βασιλέως των Παιόνων...” Πρέπει να είναι ο ίδιος βασιλιάς για τον οποίο γίνεται λόγος σε επιγραφή που ανακαλύφθηκε στην Ολυμπία. Σ’ αυτήν αναφέρονται τα εξής: …πίονα Λέοντος / ...λία Παιόνων / και κτίστην το κοινόν των Παιόνων ανέθηκε/αρετής ένεκεν / και ευνοίας εις αυτού. Δεν στάθηκε δυνατό να ορισθεί χρονικά η επιγραφή, αλλά βασιζόμενοι οι επιστήμονες στο ότι ο Δρωπίων ονομάζεται κτίστης, εικάζουν πως είναι ο αναδιοργανωτής του κράτους μετά το 276 π.X., αφού αυτό είχε καταλυθεί με την προσάρτησή του στο βασίλειο του Λυσίμαχου και εξαιτίας των Kελτικών επιδρομών (280 – 277 π.X.)10. Η πληρέστερη αναφορά του Παυσανία στα Φωκικά11 έχει ως εξής: ...Βίσωνος δε ταύρου των Παιονικών χαλκού πεποιημένην κεφαλήν Δρωπίον λέοντος έπεμψεν ες δελφούς βασιλεύς Παιόνων. Ούτοι οι βίσωνες χαλεπότατοι θηρίων εισίν αλίσκεσθαι ζώντες, και δίκτυα ουκ αν ούτω γένοιτο ισχυρά ως αντισχείν τη εμβολή... Δηλαδή, ...του βίσωνα το κεφάλι, του Παιονικού ταύρου, το έστειλε χάλκινο ως αφιέρωμα στους Δελφούς, ο Δρωπίων, γιος του Λέοντος, βασιλιάς των Παιόνων. Οι βίσωνες αυτοί είναι δυσκολότερο απ’ τα άλλα θηρία να συλληφθούν ζωντανοί, και δίχτυα δεν μπορεί να γίνουν δυνατά ώστε να αντέξουν την ορμή τους… Οι Παίονες δεν χρησιμοποιούσαν δίχτυα για να συλλάβουν τους βίσωνες, αλλά οδηγούσαν τα ζώα σε κατηφοριές, όπου έστρωναν ξερά χόρτα ραντισμένα με λάδι. Όταν περνούσαν από εκεί γλιστρούσαν και έπεφταν σε μεγάλο λάκκο που είχαν ετοιμάσει οι κυνηγοί. Στα Βοιωτικά του, ο ίδιος συγγραφέας (Παυσανίας), αναφερόμενος στα άγρια ζώα της Μακεδονίας μεταξύ των άλλων σημειώνει, ...τους εκ Παιόνων (ταύρους) ούτοι δε οι εκ Παιόνων ες το άλλο σώμα δασείς και αμφί το 332

στέρνον μάλιστa εισί και την γένυν…12 Τα γνωστά για τη γλώσσα των Παιόνων στοιχεία είναι λίγα. Συμπεράσματα γι’ αυτήν εξάγονται από τα ονόματα των βασιλέων τους και από τοπωνύμια που διασώθηκαν σε αρχαία κείμενα. Κατά την άποψη του Belloch οι Παίονες διακρίνονται σαφώς τόσο από τους Ιλλυριούς όσο και από τους Θράκες13. O ίδιος Γερμανός επιστήμονας σημειώνει πως η Μικρή Πρέσπα, η λίμνη της Καστοριάς, η περιοχή του Αλιάκμονα και οι κοιλάδες του Αξιού και των παραποτάμων του ήταν οι κοιτίδες του Ελληνικού Έθνους. Θα ήταν πλεονασμός να επαναλάβουμε όσα γράφουν για την καταγωγή των Παιόνων οι Ηρόδοτος, Στράβωνας, Παυσανίας εφόσον τα έχουμε αναφέρει σε άλλα κεφάλαια. Από τα ονόματα των προσώπων διασώθηκαν μόνο των βασιλέων. Τέτοια αναφέρθηκαν αρκετά κατά την εξιστόρηση διαφόρων γεγονότων. O Άγις που βασίλεψε στα χρόνια του Φιλίππου, ο Αρίστων που πήρε μέρος στη μεγάλη εκστρατεία του Αλεξάνδρου, ο Δρωπίων που μετά τον θάνατο του Λυσίμαχου αποκατέστησε την παιονική ανεξαρτησία και ο γιος του Λέων είναι καθαρά ελληνικά ονόματα. Αυτό υποστηρίζει και ο Hoffmann14. Tο δεύτερο συνθετικό στο όνομα του βασιλιά Aυδολέοντα είναι ολοφάνερα ελληνικό, όπως και στα ονόματα Eυρυλέων, Θρασυλέων και είναι πολύ αυθαίρετο το πρώτο συνθετικό να θεωρηθεί Ιλλυρικό. O Benseler το θεωρεί ελληνικό ερμηνεύοντάς το «φωνή λέοντος». Ο Δ. Πολύζος υποστηρίζει πως έχει την ίδια ρίζα η λέξη με το όνομα του μακεδονικού μήνα Aυδναίου ή Aυδιναίου, τον οποίο συναντάμε και σαν Aυδοιναίο και είναι ελληνικός. Tο όνομα του πατέρα του Aυδολέοντα Πατράου μπορεί να είναι ελληνικό όπως το Kράναος, Oινόμαος. Γνωρίσαμε πως σε παιονικά νομίσματα αναγράφονται τα ονόματα Λύκπειος ή Λύκκειος, που πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Πιθανότερο είναι να προέρχονται από τη λέξη λύκος. Διαπιστώνεται από αρχαία νομίσματα, πως υπήρχαν βασιλείς με ονόματα Ευεργέτης και Έγγονος. Κατείχαν αρχαία ορυχεία και έκοβαν νομίσματα με το όνομά τους15. Όταν διαπραγματευτήκαμε τα σχετικά με τους παιονικούς λαούς και τις παιονικές πόλεις στοιχεία, αναφέραμε και πού αλλού συναντάμε τα ίδια ή παρόμοια ονόματα. Συνεχίσαμε με την παράθεση σχετικών στοιχείων από το έργο του Δ. Πολύζου. Αυτά μας οδηγούν στα ίδια συμπεράσματα που μας οδήγησαν και τα ονό-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ματα των βασιλέων. Tο όνομα της παιονικής πόλης Στόβοι αντιστοιχεί προς τα πελαγονικά Στύβηρα. Η Bυλάζωρα προς την Άζωρο της Περραιβίας και το Άστιβος, τύπος του ονόματος του ποταμού όπου λούζονται οι ενθρονιζόμενοι βασιλείς της Παιονίας, είναι ελληνικές λέξεις. H Πρασιάς, η παιονική λίμνη, έχει όνομα που συγγενεύει με τις Πρασιές της Αττικής και της Λακωνίας, το δε όνομα του παιονικού βουνού Mεσάπιο το συναντάμε στη Βοιωτία, σαν όνομα φυλής στη Λοκρίδα και σαν χωριό στη Λακωνία16. Eπίσης με το όνομα αυτό υπήρχε ποτάμι στην Κρήτη, χωριό στην Τριχωνίδα της Αιτωλίας, οι δε Ηλείοι ονομάζονταν και Mετάπιοι. Για τις παιονικές πόλεις ο Ulrich Köhler17 είπε τα εξής: …Προ μακρού ήδη χρόνου παρετηρήθη, ότι εν τω αυλώνι τω παρά το μέσον του Aξιού ρουν κειμένω, και κατά τους πρώτους ιστορικούς χρόνους τοις Παίοσιν ανήκοντι, απαντώσι πόλεις φέρουσαι αρχαία ελληνικά ονόματα, οίον Aταλάντη, Eιδομένη, Γορτυνία (παρά Θουκ. B 100, Γορτύνιο δε παρά Στράβωνι 329 Aπόσπ. 4), Eύρωπος. Τούτοις δε παρά τον Αξιό ονόμασι πόλεων προστίθενται μεσημβρινώτερον και εν τω εσωτερικώ της χώρας αι Ίχναι της Bοττιαίας και περαιτέρω εν Πιερία παρά τα Θεσσαλικά όρια το Δίον, επιφανής εστία της του Διός λατρείας περί τους χρόνους της Μακεδονικής ηγεμονίας. Εάν δε τις άνευ προκαταλήψεως εξετάζη τα πράγματα, κατ’ ανάγκη θα καταλήξη εις το συμπέρασμα, ότι αι χώραι αύται μεταξύ Aξιού και Θεσσαλίας ήσαν ποτέ Eλληνικαί, τ.ε. κατοικούντο υπό φύλων συγγενεστάτων προς τους κατοίκους της προς μεσημβρίαν χώρας, ότι δε εν νεωτέρα τινι περιόδω κατελήφθησαν υπό θρακικών φύλων βορειόθεν εισελαυνόντων, οι δε Έλληνες Μακεδόνες, ων οι απόγονοι βραδύτερον εγένετο πάλι κύριοι των χωρών αυτών. Έμειναν εν ταις ορειναίς αυτών θέσεσιν, εν τοις ενδοτέρω της Mακεδονίας, απαθείς από τους εισβολών τούτων. Mυθικώτεραι τινες παραδόσεις επιτρέπουσι να εικάσωμε, ότι οι Bοττιαίοι δεν ήσαν αληθώς γνήσιον θρακικόν φύλον, αλλ’ ότι πλείστα Eλληνικά στοιχεία περιείχον…18 Αλλά μήπως και η παιονική φυλή των Αγριάνων δεν είχε ελληνικό όνομα; Αφού οι Aγραίοι κατοικούσαν στην περιοχή του Aχελώου και υπήρχε και μήνας Aγριάνιος. Mήπως οι ξένοι μπορούσαν να στήσουν «κοινό» στην ιερή Ολυμπία; Δεν υπάρχει σχετικό παράδειγμα. Γνωστό είναι το «κοινόν των Παιόνων» στον ιερό εκείνο χώρο των Ελλήνων. Θα τελειώσουμε την ενότητα αυτή με μια ενδιαφέρουσα άποψη του Άβελ19.

…Tο έργον των Παιόνων ήν να μένωσι πάντοτε οι εξωτερικοί φύλακες της ελληνικής διαπλάσεως και της νέας έτι μακεδονικής δυνάμεως, χωρίς να γιγνώσκωσι τίνα θησαυρόν εφύλασσον· αυτοί κατέλυσαν την φοβεράν επιδρομήν των Θρακών, αυτοί απέκρουον τα Ιλλυρικά έθνη, άπερ αείποτε προς μεσηβρίαν καταπίεζον· αυτοί ήσαν ικανώς πολεμικοί, ίνα προβάλλωσιν αντίστασιν τούτους τοις έθνεσι, και ούτως απέδειξαν την Φρυγικήν φύσιν αυτών (αυτό συζητήθηκε πολύ και παραθέσαμε αρκετά στοιχεία), ότι ουδέποτε από της μεταναστεύσεις αυτών έκαμνον επίθεσιν τινά κατά των γειτόνων Μακεδόνων, αλλά πάντοτε ειρηνικοί γείτονες έμειναν και έπαλξίν τινα κατά των κλυδώνων του βορρά απετέλουν…

Αρχαιολογικοί χώροι Ήδη κάναμε λόγο για τις πόλεις της αρχαίας Παιονίας και για τις πόλεις που πιθανολογείται πως υπήρχαν στην περιοχή της σύγχρονης Παιονίας. Πρόκειται για τις πόλεις Ευρωπός, Ειδομένη και Γορτυνία. Στην Ευρωπό, όπως επίσης αναφέρθηκε και είναι γνωστό στους μελετητές και στους επισκέπτες της περιοχής, έχει ανασκαφεί και αναδειχθεί ο χώρος του νεκροταφείου της αρχαίας πόλης. Για τις άλλες πόλεις οι πληροφορίες για τις ακριβείς θέσεις τους είναι περιορισμένες. Πέραν αυτών, δείγματα της αρχαιότητας έχουν εντοπιστεί ή έχουν αναφερθεί κατά καιρούς για τις παρακάτω περιοχές20:  Άγιος Πέτρος Η ύπαρξη αρχαιοτήτων στην περιοχή είχε εντοπιστεί από τις αρχές της δεκαετίας του 1950. Διάφορα ευρήματα, κυρίως επιτύμβιες στήλες, φυλάσσονταν στο σχολείο του χωριού και είχαν εγχάρακτα τα «Σιμία, Nίκαρχος» κλπ.21 Για τα σχετικά με την κατοίκηση και το νεκροταφείο της περιόδου των ιστορικών χρόνων οι ενδείξεις είναι ακαθόριστες22.  Αξιούπολη α. Θέση Δρέβενο: Το Δρέβενο είναι μια καίριας σημασίας θέση στην ευρύτερη περιοχή της Αξιούπολης, δεσπόζει των στενών του κάτω ρου του ποταμού Αξιού. Δρέβενο – Δερβένι (τουρκ. λέξη) σημαίνει πέρασμα. Μέχρι πριν μερικές δεκαετίες υπήρχε οικισμός με το ίδιο όνομα, που στα νεότερα χρόνια πήρε το όνομα Πύλη. Στη θέση αυτή βρέθηκαν λιγοστά όστρακα του 4ου π.Χ. αιώνα και όπως ήδη είδαμε ίσως να ήταν η 333

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ αρχαία πόλη Γορτυνία (Θ. Σαββοπούλου)23. Η ίδια υποστηρίζει πως στην Αξιούπολη έχουμε ενδείξεις προϊστορικής κατοίκησης και νεκροταφείο της ίδιας περιόδου, κατοίκηση και πόλη των ιστορικών χρόνων. β. Θέση Μπαΐρια: Είναι αγροτική περιοχή της Αξιούπολης, όπου έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές. Εντοπίστηκαν τάφοι με σημαντικά κτερίσματα. Σε τάφους γυναικών βρέθηκαν τμήματα αρχαίων πύραυνων, δηλαδή σκευών μαγειρικής που παρομοιάζονται με τις σημερινές χύτρες ταχύτητας. Αξιοχώρι: Ο παρακείμενος στο χωριό λόφος πιστεύεται πως είναι τύμβος και πως εκεί βρισκόταν η πρωτεύουσα των Παιόνων Αμυδών. Έχουμε επιφανειακή κεραμική και δείγματα κατοίκησης και πόλης κατά την προϊστορική, κλασική και ρωμαϊκή περίοδο. Ανασκαφή έκανε ο Heurtley24. Άσπρος: Υπάρχουν ενδείξεις από επιφανειακή κεραμική για κατοίκηση από τη νεολιθική εποχή και την εποχή του χαλκού και του σιδήρου. Στην περιοχή έκανε ανασκαφές η Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή πριν από το 1940, όπως και στο Αξιοχώρι, τον Λιμνότοπο και την Τσαουσίτσα (κοντά στην Ποντοηράκλεια). Αρχαιολογικός χώρος έχει χαρακτηριστεί η περιοχή Τούμπα. Βαφειοχώρι: Υπάρχουν δύο θέσεις με ενδείξεις για κατοίκηση από την ύστερη εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου. Γοργόπη: Η τοπική παράδοση των κατοίκων της περιοχής ήθελε την περιοχή της Γοργόπης ως τόπο όπου υπήρχε παλάτι του Μεγάλου Αλεξάνδρου και χώροι εκτροφής αλόγων, που αποτελούσαν το βασικό στοιχείο του ιππικού. Κατά τη Σαββοπούλου υπάρχουν για τη Γοργόπη ενδείξεις κατοίκησης από την περίοδο των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων.

O aρχαιολογικός χώρος Ευρωπού.

334

 Γουμένισσα α. Εντός του οικισμού: Κατά την τοπική παράδοση στη βόρεια περιοχή του σημερινού οικισμού είχαν εντοπισθεί ευρήματα που είχαν σχέση με την αρχαιότητα (;). Τα τοπωνύμια γκουμούς γκροπ = ασημένιος τάφος και γκιαούρ – παλάτ = το παλάτι του άπιστου, ίσως δηλώνουν θέσεις αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. β. Θέση Μοναστήρι: Μεταξύ Γουμένισσας και Γρίβας βρίσκεται ο λόφος Μοναστήρι, όπου από παλιά σύμφωνα με την παράδοση υπήρχε μοναστήρι, και αργότερα εξωκλήσι αφιερωμένο στους Αγίους Θεοδώρους και Αντώνιο. Στη θέση του λόφου θα μπορούσε

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

335

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Εγκαίνια Κέντρου Πληροφόρησης Αρχαιολογικού Χώρου Ευρωπού, (Πηγή, Εφορεία Αρχαιοτήτων Κιλκίς).

Χρυσό στεφάνι από την Ευρωπό, (Πηγή, Θ. Σαββοπούλου).

Χρυσό βραχιόλι από την Ευρωπό, (Πηγή, Θ. Σαββοπούλου).

να υπήρχε αρχαίος οικισμός, κάτι που μαρτυρείται από όστρακα και λίθους που κατά καιρούς έρχονταν στην επιφάνεια. Η Θ. Σαββοπούλου σημειώνει πως στη Γουμένισσα υπάρχουν ενδείξεις νεκροταφείου των ιστορικών χρόνων. Ευρωπός: Υπάρχουν ενδείξεις κατοίκησης από τους προϊστορικούς χρόνους. Τα κύρια όμως στοιχεία 336

για τον οικισμό τα έχουμε από την ανασκαφή της νεκρόπολης, εργασίες που άρχισαν το 1989. Σπουδαίο εύρημα είναι ο κούρος Ευρωπού που βρέθηκε το 1966 κατά την άροση αγρού και φυλάσσεται στο αρχαιολογικό Μουσείο του Κιλκίς. Στη νεκρόπολη βρέθηκαν αξιόλογα χρυσά κοσμήματα, ειδώλια, όστρακα και κομμάτια αγγείων, πιθάρια για τη φύλαξη προϊόντων. Η νεκρόπολη που ανέσκαψε και ανέδειξε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο η αρχαιολόγος Θ. Σαββοπούλου είναι επισκέψιμος χώρος, ο σημαντικότερος της περιοχής. Ο αρχαιολογικός χώρος Ευρωπού με πρωτοβουλία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς και της προϊσταμένης Γ. Στρατούλη, τα τελευταία χρόνια αναδείχθηκε εκ νέου, ενώ οργανώθηκε και Κέντρο Ενημέρωσης των επισκεπτών. Κοτύλη: Οι Γραμμένος κλπ. συμπεριλαμβάνουν την περιοχή στις κατοικημένες από την ύστερη εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου. Λιμνότοπος: Συμπεριλαμβάνεται στους αρχαιολογικούς τόπους της περιοχής, όπου υπάρχουν δείγματα από την προϊστορική περίοδο. Είχε ερευνηθεί παλιά από τους Βρετανούς (Heurtley). Μεσιά: Υπάρχει ταφικός τύμβος κοντά στον αρχαιολογικό χώρο Ευρωπού με ταφικό μνημείο ενδιαφέρουσας αρχιτεκτονικής μορφής. Μετά τις έρευνες και την ανασκαφή από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ν. Κιλκίς εκδόθηκε σχετική ανακοίνωση το 202125.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Μικρό Δάσος: Στη θέση “Τραπέζι” έχει εντοπιστεί νεκροταφείο της ρωμαϊκής περιόδου που χρησιμοποιήθηκε και στα ελληνιστικά χρόνια. Από την περιοχή του χωριού προέρχεται άγαλμα του Απόλλωνα που φυλάσσεται στο Aρχαιολογικό Mουσείο Κιλκίς. Πεντάλοφος: Στην αγροτική τοποθεσία Τούμπα, μεταξύ των οικισμών Πενταλόφου και Γερακώνας, πιστεύεται πως υπήρξε οίκηση κατά την αρχαιότητα. Πηγή: Η τυχαία εύρεση το 1987 στην περιοχή ρωμαϊκών αγαλμάτων που ίσως ανήκαν σε κάποιο ηρώο, μπορεί να είναι μαρτυρία αρχαίου ή ρωμαϊκού οικισμού26. Πλάγια: Έχουμε ευρήματα ακαθόριστης ιστορικής περιόδου. Πολύκαστρο: Ενδείξεις προϊστορικής κατοίκησης, οικισμός και νεκροταφείο των ιστορικών χρόνων. Από την κλασική περίοδο έχουμε επίσης ενδείξεις για κατοίκηση και νεκροταφείο27. Ποντοηράκλεια: Υπάρχουν ενδείξεις κατοίκησης προϊστορικής περιόδου. Σκρα: Στην απομακρυσμένη και ορεινή αυτή περιοχή έχουμε ευρήματα ακαθόριστης περιόδου αλλά και της κλασικής. Τούμπα: Γνωστοί είναι οι τάφοι της Τούμπας, όπως και τούμπα, εντός του οικισμού, πάνω στην οποία είναι κτισμένο το καμπαναριό της εκκλησίας του χωριού. Από τους τάφους ένας είναι του 4ου-αρχές 3ου π.Χ. αιώνα και ο άλλος είναι μακεδονικού τύπου. Στον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο του χωριού η Θ. Σαββοπούλου πιθανολογεί τη θέση της αρχαίας Γορτυνίας. Ο μακεδονικού τύπου τάφος ήταν συλημένος, ενώ από τον κιβωτιόσχημο προήλθαν πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία για την ταφή του νεκρού, όστρακα αγγείων και από τις επιστρώσεις του τάφου με χώμα εικονογραφημένη ερυθρόμορφη πελίκη, βότσαλα, χάλκινο επίχρυσο στεφάνι και χάλκινο νόμισμα28. Η ίδια πηγή μας πληροφορεί ότι στη θέση υπήρχε προϊστορική και ιστορική κατοίκηση και νεκροταφείο. Τσαουσίτσα: Πρόκειται για λόφο κοντά στην Ποντοηράκλεια γνωστό με το όνομα Καστρί. Βρετανοί έκαναν έρευνες κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και βρήκαν αξιόλογα δείγματα της αρχαίας τέχνης πολλών μάλιστα περιόδων. Φιλυριά: Είναι γνωστό από παλιά πως στον λόφο της Φιλυριάς, κοντά στον παλιό ναό του χωριού τον αφιερωμένο στην Αγία Κυριακή, όπου και το κοιμητή-

ριο του χωριού, εντοπίζονταν διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα. Προ δεκαετιών μάλιστα στο εκεί Δημοτικό Σχολείο είχαν συγκεντρωθεί διάφορα μικροαντικείμενα. Υποστηρίζεται πως στη θέση αυτή υπήρχε πιθανότατα οικισμός σύγχρονος του 4ου π.Χ. αιώνα και ίσως προγενέστερος. Στη θέση Ίσβορο, εντοπίζεται και χρονολογείται από τα ρωμαϊκά χρόνια επίσης οικισμός29. Γενικότερα στη Φιλυριά έχουμε την παρουσία και τη δραστηριότητα των ανθρώπων από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και τη ρωμαϊκή περίοδο, όπου πιθανότατα υπήρχε πόλη, η οποία είχε τη δική της πορεία και ανάπτυξη. Εκτός από τα παραπάνω, έχουμε στοιχεία και για άλλους σύγχρονους οικισμούς της Παιονίας. Για την προϊστορική περίοδο υπάρχουν ενδείξεις κατοίκησης στη Γερακώνα και στη Γρίβα, για την κλασική στη Μεσιά, για τους ιστορικούς χρόνους στο Πολύπετρο και στο Σκρα. Για τη ρωμαϊκή στο Πολύπετρο και για τα παλαιοχριστιανικά χρόνια κατοίκηση στο Πολύπετρο και στα Ρύζια. Ακαθόριστα στοιχεία για οικήσεις κατά τους ιστορικούς χρόνους στη Γερακώνα, την Ειδομένη και νεκροταφεία της ίδιας περιόδου στα Πλάγια και στο Σκρα.

Αρχαιολογική ανασκαφή στο Μικρό Δάσος Παιονίας, (Πηγή, εφ. ΗΜΕΡΗΣΙΑ του Ν. Κιλκίς).

337

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ έρευνες συνεχιστούν είναι σίγουρο πως στο μέλλον θα υπάρξουν και άλλα στοιχεία, τα οποία θα φωτίσουν το παρελθόν του τόπου. Κάρπη – Καστανερή: Εικάζεται πως υπήρχε βυζαντινό κάστρο στον λόφο κωνικού σχήματος που βρίσκεται μεταξύ των δύο οικισμών. Πεντάλοφο: Δείγματα κατοίκησης και κτισμάτων υπάρχουν στη θέση «Μοναστήρι», κοντά στο εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής. Επίσης στον λόφο που βρίσκεται νοτιοανατολικά του χωριού και τέλος στη θέση τεχνητού φράγματος. Εκεί υπήρχαν τρεις πηγές και θεωρούνταν Άγιασμα. Υπάρχει σχετικός θρύλος από την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Λαϊκός Πολιτισμός Αναβίωση εθίμου Ρουσαλίες από τον ΠΣ Γουμένισσας ΟΙ ΠΑΙΟΝΕΣ, (Πηγή, maxitis.gr).

338

Βυζαντινά Μνημεία Γουμένισσα: Η τοπική παράδοση διέσωσε πως από τα βυζαντινά χρόνια υπήρχαν μοναστήρια ή άλλα κτίσματα στη Γουμένισσα (παλιός ναός, σήμερα Ι. Μ. Παναγίας) γύρω από την οποία δημιουργήθηκε η κωμόπολη. Στη θέση «Μοναστήρι» μεταξύ Γρίβας – Γουμένισσας και στη θέση «Πέτρα του Καλόγερου»30. Δογάνης: Το 1928 το χωριό μετονομάστηκε σε Κάστρο (ΦΕΚ81Α – 14 / 05 / 1928), γιατί στην περιοχή του υπήρχε παλιό κάστρο από το οποίο ελεγχόταν η κοιλάδα του Αξιού. Πλάγια: Κοντά στο χωριό, στη θέση «Μοναστήρι», υπάρχουν υπολείμματα κάστρου, του οποίου την ίδρυση οι ειδικοί την τοποθετούν στα χρόνια του Ιουστινιανού. Το μήκος του κατά τον άξονα ανατολή – δύση είναι 60μ. και το πλάτος του κατά τον άξονα βορρά – νότου είναι 20μ. Το πλάτος του τείχους είναι 1μ. Το κάστρο κυκλώνει όλο το πλάτωμα του λόφου, από τον οποίο ελέγχεται η κοιλάδα του ποταμού Αξιού31. Ρύζια: Στη θέση «Μοναστήρι» του χωριού Ρύζια Παιονίας το 1983 εντοπίστηκε παλαιοχριστιανική βασιλική. Ως σήμερα διατηρήθηκε η βορειοανατολική γωνία της στην οποία η κόγχη είναι εγχάρακτη. Στην ίδια περιοχή έχουν βρεθεί διάφορα θραύσματα, ένα ανάγλυφο που προέρχεται από το υπέρθυρο ναού και βυζαντινό νόμισμα του Θεοδώρου Κομνηνού Δούκα του 1297 – 129832. Πρόκειται για ευρήματα και απόδειξη πως στην περιοχή την περίοδο των βυζαντινών χρόνων υπήρξε λατρευτικό κέντρο. Αν οι σχετικές

 Λαογραφία Η λαογραφία της Παιονίας είναι πλούσια, αφού η πληθυσμιακή σύνθεση των νεότερων χρόνων προήλθε από τη συνύπαρξη αλλά και την ανάμειξη γηγενούς, ποντιακού, μικρασιατικού, θρακικού ελληνισμού, ακόμη δε και περιοχών του ευρύτερου ελλαδικού χώρου. Κάθε κομμάτι κρατάει τους κεντρικούς πυρήνες του λαϊκού του πολιτισμού, εκείνους που διαφυλάχτηκαν στην πάροδο των αιώνων. Αυτός ο πολιτισμός έχει τις εκφάνσεις του σε όλους τους τομείς του ανθρώπινου βίου. Στη χαρά και στη λύπη, στην εργασία, στις γιορτές, στις πανηγύρεις, στα δρώμενα και στον θρησκευτικό βίο. Η διαπραγμάτευση με κάθε έναν από τους τομείς αυτούς θα μπορούσε να αποτελέσει ιδιαίτερη πραγματεία και δεν είναι της παρούσας εργασίας. Θα ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μια συνολική λαογραφική μελέτη για την περιοχή. Ενδεικτικά, χαρακτηριστικά του λαογραφικού χώρου των κοινωνικών ομάδων του τόπου είναι η μουσική, οι χοροί και ποικίλες εκδηλώσεις (ρουσαλίες, κουρμπάνι Γουμένισσας, κεσκέσι Ευρωπού, σιντιάγκες και Περπέρω Πολυκάστρου κ.ά.).  Λαϊκή αρχιτεκτονική Στα χωριά της Παιονίας, ιδιαίτερα στου Πάικου υπάρχουν δείγματα μακεδονικής αρχιτεκτονικής: Γουμένισσα, Γρίβα, Καστανερή, Κάρπη, Κούπα. Στη Γουμένισσα υπάρχουν περίπου 120 τέτοια κτίσματα, τα οποία έχουν χαρακτηρισθεί διατηρητέα με ΠΔ. Πρόκειται για οικίες με ξύλινες εξώπορτες, χαγιάτια, υπόγεια πατητήρια, χώρους κατοικίας, αποθήκευσης και άλλα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Κεσκέσι Ευρωπού, (Πηγή, Εφ. Μαχητής του Κιλκίς).

χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Είναι δείγματα μιας εποχής, αλλά και της ακμής των συγκεκριμένων τόπων σε χρόνους που έχουν παρέλθει. Αποτελούν αντικείμενα μελέτης για τους νεότερους και ιδιαίτερα τους σπουδαστές των πολυτεχνικών σχολών. Πολλά έχουν αποτυπωθεί και κατά καιρούς σχέδια και μικρογραφικές αναπαραστάσεις τους έχουν εκτεθεί σε σχετικές εκθέσεις (Λαογραφικό Μουσείο και Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Αρχείο Βέροιας). Τα υλικά κατασκευής ήταν εγχώρια, ξύλα, πέτρες, πλιθιά, κεραμίδια, γι’ αυτό και είναι απόλυτα δεμένα με τον περιβάλλοντα χώρο. Ακόμη και τα χρώματα που έδιναν σε αυτά ήταν σε πλήρη προσαρμογή με τον περίγυρό τους. Ιδιαίτερα γραφικές είναι οι γειτονιές και τα στενά σοκάκια που παλαιότερα ήταν λιθόστρωτα. Στη Γουμένισσα από το 1880 και μετέπειτα υπήρξε στροφή προς τον νεοκλασικισμό με την κατασκευή κα-

τοικιών εύπορων οικογενειών. Είχαν δεχθεί επιδράσεις από τόπους, όπου μέλη τους είχαν διαβιώσει για εμπορικούς, επαγγελματικούς λόγους και σπουδές. Αυτές οι κατοικίες ήταν πολύ λιγότερες από το σύνολο εκείνων που είχαν χαρακτηριστικά του μακεδονικού και του ευρύτερου βαλκανικού χώρου. Η λαϊκή αρχιτεκτονική είχε επίδραση και στους λατρευτικούς χώρους, στους ναούς. Οι περισσότεροι, κτισμένοι με εγχώρια υλικά, ήταν δεμένοι με τον οικισμό στον οποίο δέσποζαν, όπως και τα καμπαναριά τους. Εξαίρεση αποτελούσαν οι ναοί Αγίου Γεωργίου Γουμένισσας, Αγίου Νικολάου Γοργόπης και Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου Στάθη που θυμίζουν αστικό τύπο. Οι περισσότεροι ναοί έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία. Στα νεότερα χρόνια η κατασκευή κατοικιών και δημοσίων κτιρίων δεν ακολούθησε την τοπική παράδοση και δημιουργήθηκε ένα ποικιλόμορφο οικιστικό τοπίο, το οποίο σήμερα φαίνεται ως σοβαρή ανορθογραφία33.

Η γιορτή της Μπάμπως στο Πολύκαστρο, (Πηγή, Εφ. Μαχητής του Κιλκίς).

339

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Παραδοσιακή κατοικία Γουμένισσας.

Θεσμοθετημένες πολιτιστικές εκδηλώσεις  «Θεοτόκεια» Το 1975 ο τοπικός Πολιτιστικός Σύλλογος «ΠΑΙΟΝΕΣ» καθιέρωσε τις εκδηλώσεις αυτές προς τιμήν της Παναγίας της Γουμένισσας και επ’ ευκαιρία του τετραήμερου πανηγυριού Της που τελείται από 14 ως και 17 Αυγούστου κάθε έτους. Οι εκδηλώσεις τελούνταν στην αρχή από τον ίδιο τον Σύλλογο και με την πάροδο των ετών υιοθετήθηκαν από τον τοπικό Δήμο και τους τοπικούς φορείς. Στο πλαίσιο των «Θεοτοκείων» έχουν πραγματοποιηθεί πολλές εκδηλώσεις. 340

Προέχουν οι θρησκευτικές, οι οποίες τελούνται από την τοπική εκκλησία και ακολουθούν οι πολιτιστικές.  «Αξιουπολίτικα» Είναι θρησκευτικές, πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις που πραγματοποιούνται στην Αξιούπολη από το 1979 επ’ ευκαιρία του θρησκευτικού πανηγυριού του Αγίου Φανουρίου (27 Αυγούστου). Κάθε χρόνο το πρόγραμμα περιλαμβάνει εκδηλώσεις τοπικών και άλλων πολιτιστικών φορέων. Έχουν κληθεί και παρουσιάσει το πρόγραμμά τους πολλά μουσικά, χορευτικά και αθλητικά συγκροτήματα. Κάθε χρόνο η διοργάνωση αφιερώνεται σε ένα θέμα, όπως στην παράδοση, στον πολιτισμό, στον ποταμό Αξιό, στο περιβάλλον κλπ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Από την Καθαρά Δευτέρα του 2023 στη Γουμένισσα, (Πηγή, Διαδίκτυο).

 «Πολυκαστρινά» Πραγματοποιούνται στο πλαίσιο της τοπικής θρησκευτικής γιορτής του Αγίου Πνεύματος. Περιλαμβάνουν πλήθος εκδηλώσεων, μουσικών, χορευτικών, εικαστικών και αθλητικών, συγκεντρώνοντας το ενδιαφέρον των κατοίκων της περιοχής και όχι μόνο. Στην ίδια πόλη διοργανώνεται Πολιτιστικός Σεπτέμβριος.  «Εκδηλώσεις Ευρωπού» Η κύρια θρησκευτική γιορτή της κωμόπολης είναι ο εορτασμός των εννέα ημερών από την Κοίμηση της Θεοτόκου. Παράλληλα με τις θρησκευτικές γιορτές διοργανώνονται και πολιτιστικές με καλλιτεχνικά συγκροτήματα, παραστάσεις, εκθέσεις και παραδοσιακούς χορούς.  «Εκδηλώσεις Λιβαδίων» Στον ορεινό οικισμό κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου πραγματοποιούνται δύο βασικές εκδηλώσεις. Η μία είναι αφιερωμένη στους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο (Σουκέτρου στις 29 Ιουνίου) και η άλλη στην Κοίμηση της Θεοτόκου (15 Αυγούστου). Στο πλαίσιο αυτών συγκεντρώνονται στο χωριό οι απανταχού Λιβαδιώτες. Οι εκδηλώσεις περιλαμβάνουν κυρίως την εμφάνιση χορευτικών συγκροτημάτων.  Άλλες εκδηλώσεις:  Τα πανηγύρια των οικισμών κατά την ημέρα της πανήγυρης του Ιερού Ναού τους ή των εξωκλησιών τους.  Πανηγύρι Αγίου Τρύφωνα Γουμένισσα (1η Φεβρουαρίου), γιορτή αμπελουργών, αναβίωση εθίμου, παραδοσιακοί χοροί.

Α ποκριάς: Τσικνοπέμπτη στην Αξιούπολη, Καρναβάλι Άσπρου, Αγίου Πέτρου, Καθαρά Δευτέρα στη Γουμένισσα.  Γιορτή Κερασιού την άνοιξη στη Φιλυριά.  Γιορτή κρασιού στη Γερακώνα τον Σεπτέμβριο.  Γιορτή Σύκου στο Πολύπετρο τον Αύγουστο. Γ ιορτή Κάστανου, τυριού, κρασιού στη Γρίβα τον Οκτώβριο. Α νοιχτές Πόρτες σε οινοποιεία της Γουμένισσας την άνοιξη και το φθινόπωρο. Μ ετανάστεια στο Πευκόδασος τον μήνα Αύγουστο.

Δημοτική Βιβλιοθήκη Αξιούπολης Δημήτριος Ε. Οικονόμου.

Βιβλιοθήκες Δημοτική Αξιούπολης «ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ»: Ο Δημήτριος Οικονόμου, απόστρατος στρατηγός, τον Δεκέμβριο του 1998 γνωστοποίησε στον Δήμο Αξιούπολης την πρόθεσή του να προσφέρει το ποσό των 45 εκατομμυρίων δραχμών στη γενέτειρά του για να ανεγερθεί Δημοτική Βιβλιοθήκη. Στη συνεδρίαση της 15ης του ίδιου μήνα το ΔΣ έκανε 341

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Πολιτιστικό Κέντρο Γουμένισσας.

342

αποδεκτή την πρόταση και δρομολογήθηκε η ίδρυση της βιβλιοθήκης που ο σεμνός ευπατρίδης προσέφερε στον τόπο καταγωγής του. Το κτίριο αποπερατώθηκε και τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν στις 29 Οκτωβρίου 2004. Έκτοτε λειτουργεί ως δημοτική και φέρει το όνομά του. Δημοτική Πολυκάστρου: Στεγάζεται σε ξέχωρους χώρους του Πολιτιστικού Κέντρου που βρίσκεται στην κεντρική πλατεία της πόλης. Λειτουργεί ως δανειστική και πραγματοποιεί εκπαιδευτικά προγράμματα. Γουμένισσας: Ιδρύθηκε ως βιβλιοθήκη του Συλλόγου αποφοίτων Γυμνασίου Γουμενίσσης στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Από τότε στεγάστηκε σε διάφορα κτίρια της κωμόπολης. Λειτούργησε ως βασική βιβλιοθήκη του Υπουργείου Παιδείας και από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 ως δημοτική στο ισόγειο του

τότε Δημαρχείου. Μεταφέρθηκε στο 1ο Δημοτικό Σχολείο και σήμερα στεγάζεται στο Πολιτιστικό Κέντρο και ουσιαστικά δεν λειτουργεί. Δεν είναι οργανωμένη, δεν έχει μόνιμη στέγη, ούτε βιβλιοθηκονόμο. Είναι αναγκαία η ίδρυση και λειτουργία δημοτικής βιβλιοθήκης και στη Γουμένισσα.

Μουσεία – Λαογραφικές Συλλογές  Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αξιούπολης Δημάρχου Ιωάννη Πολυχρονίδη Λειτουργεί από το 1997. Στεγάζεται στο αναπαλαιωμένο δημοτικό σχολείο, κτίσμα της περιόδου 1929-1932. Με συνδρομή των καθηγητών, Γ. Δημόπουλου του ΑΠΘ και Θ. Αραμπατζή του ΤΕΙ Δράμας, με Αξιουπολίτη καταγωγή, συγκροτήθηκε επιστημονικά σε ενότητες: Χλωρίδας, Ορυκτολογίας – Πετρολογίας, Παλαιοντολογίας. Το υλικό προέρχεται από την

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

περιοχή της ΠΕ Κιλκίς και από τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Πρόκειται για ένα οργανωμένο και άρτια συγκροτημένο Μουσείο. Με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Παιονίας και σε τελετή που πραγματοποιήθηκε στις 27 – 07 – 2023, ονομάστηκε “Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αξιούπολης Δημάρχου Ιωάννη Πολυχρονίδη”.  Μουσείο Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου Σκρα Λειτουργεί από το 2002 σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα που βρίσκεται στην πλατεία του χωριού. Δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του τοπικού Πολιτιστικού Συλλόγου και υλοποιήθηκε με τη συνδρομή του τότε Δήμου Αξιούπολης. Περιλαμβάνει ενθυμήματα, φωτογραφικό υλικό, έγγραφα της Μάχης του Σκρα και γενικότερα του Μακεδονικού Μετώπου της περιόδου του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

 Λαογραφικό Μουσείο Ιδρύματος «Χρήστου Αλευρά» Ιδρύθηκε από τον αείμνηστο Χρήστο Αλευρά και τη σύζυγό του Αικατερίνη. Στεγάζεται στο ισόγειο και στο υπόγειο της κατοικίας τους στη Γουμένισσα. Περιλαμβάνει λαογραφικό, ιστορικό, φωτογραφικό υλικό από τη Γουμένισσα και την ευρύτερη περιοχή. Μετά τον θάνατο του ζεύγους Αλευρά το Μουσείο δεν λειτουργεί και η εξωτερική όψη (2023) προδίδει εγκατάλειψη.

Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αξιούπολης Δημάρχου Ιωάννη Πολυχρονίδη.

 Λαογραφική Συλλογή ΠΣ «ΠΑΙΟΝΕΣ» Γουμένισσας Σε ξέχωρο χώρο του ιστορικού διδακτηρίου που βρίσκεται στο κέντρο της κωμόπολης στεγάζεται η ομώνυμη λαογραφική συλλογή με πλούσια και σημαντικής αξίας εκθέματα. Πολλά από αυτά είναι δωρεά 343

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Λαογραφική Συλλογή Γοργόπης. Λαογραφική Συλλογή από την Ευρωπό.

344

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

345

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Μικτή Χορωδία του ΠΣ ΠΑΙΟΝΕΣ Γουμένισσας, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

Χορωδία Συλλόγου ‘Άξιον Εστί’ Αξιούπολης, (Πηγή, εφ. Μαχητής του Κιλκίς).

346

της καταγόμενης από τη Γουμένισσα Μαριέτας Παζαρέντση, κατοίκου Θεσσαλονίκης.  Λαογραφική Συλλογή Γοργόπης Λειτουργεί από το 2002 και δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του τοπικού Πολιτιστικού Συλλόγου «ΝΕΟΙ ΠΑΙΟΝΕΣ». Στεγάζεται στην παλιά Αγροτική Λέσχη του χωριού που βρίσκεται στην κεντρική του πλατεία. Περιλαμβάνει αντικείμενα οικιακής και αγροτικής χρήσης, εργόχειρα και οικογενειακά κειμήλια. Τα εκθέματα είναι προσφορά των κατοίκων του χωριού.  Μουσείο Αγροτικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς Ευρωπού Στεγάζεται στο παλιό Δημοτικό Σχολείο της κωμόπολης και περιλαμβάνει αντικείμενα οικιακής χρήσης, κεντήματα, υφαντά, έπιπλα, παραδοσιακά γεωργικά εργαλεία και φωτογραφικό υλικό από τον κοινωνικό και επαγγελματικό βίο των κατοίκων της κωμόπολης.  Λαογραφικό Μουσείο Μεταμόρφωσης Στεγάζεται και λειτουργεί στο Δημοτικό Σχολείο του χωριού. Δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του τοπικού Πολιτιστικού Συλλόγου και τη συνδρομή κατοίκων του χωριού. Περιλαμβάνει πλούσια εκθέματα, κειμήλια παλαιότερων περιόδων του οικογενειακού, επαγγελματικού και λατρευτικού βίου. Εκθέματα προέρχονται από τις αλησμόνητες πατρίδες των κατοίκων του χωριού.

 Λαογραφική Συλλογή Συλλόγου Ποντίων Πολυκάστρου και Περιχώρων «ΟΙ ΑΚΡΙΤΕΣ» Στεγάζεται στο ιδιόκτητο κτίριο του Συλλόγου. Δημιουργήθηκε με την πάροδο των ετών και τη συγκέντρωση σχετικού υλικού που είναι προσφορά κατοίκων του Πολυκάστρου και της ευρύτερης περιοχής στην οποία δραστηριοποιείται ο Σύλλογος.  Λαογραφική Συλλογή Συλλόγου Ανατολικορωμυλιωτών Πολυκάστρου Στεγάζεται και λειτουργεί στο ιδιόκτητο κτίριο του Συλλόγου και πρόκειται για ενδιαφέρουσα συλλογή υλικού από τον οικογενειακό, αγροτικό και επαγγελματικό βίο των κατοίκων του Πολυκάστρου που έλκουν την καταγωγή τους από την Ανατολική Ρωμυλία. Περιλαμβάνει έργα τέχνης, κεντητά, υφαντά και παραδοσιακές στολές.  Λαογραφική Συλλογή Συλλόγου Σαρακατσάνων Πολυκάστρου «Τα Σταυραδέλφια» Άλλη μια ενότητα λαογραφικού υλικού στο Πολύκαστρο που έχει σχέση με τον τρόπο ζωής και δραστηριοποίησης των κατοίκων του που είναι Σαρακατσάνικης καταγωγής. Τα αντικείμενα έχουν σχέση κυρίως με τον ποιμενικό βίο και νομαδικό παλαιό τρόπο ζωής των ανθρώπων αυτών.  Λαογραφική Συλλογή Συλλόγου Μικρασιατών Πολυκάστρου Οι καταγόμενοι από τη Μικρά Ασία κάτοικοι του Πολυκάστρου και της περιοχής πέρα από τον ομώνυμο Σύλλογο δημιούργησαν και τη σχετική συλλογή ενθυμημάτων, κειμηλίων που αποτελούν συνδετικό κρίκο με το ιστορικό παρελθόν της αλησμόνητης πατρίδας των προγόνων τους. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως και κάθε άλλη παρόμοια συλλογή.  Λαογραφική Συλλογή Άσπρου Δημιουργήθηκε και λειτουργεί επίσης με πρωτοβουλία του τοπικού ΠΣ τα μέλη του οποίου κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν από το χωριό πλούσιο υλικό. Στεγάζεται σε αίθουσα του Συλλόγου και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Πολιτιστικοί Φορείς – Σύλλογοι τ. Δημοτική Ενότητα Αξιούπολης  Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος» (έδρα Χανιά), Παράρτημα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Μακεδονίας (έδρα Αξιούπολη): Ιδρύθηκε το 2009 με σκοπό τη συνεργασία, την ηθική και, αν υπάρχει δυνατότητα, την οικονομική ενίσχυση του ιδρύματος που έχει την έδρα του στα Χανιά. Το παράρτημα Μακεδονίας έχει Διοικητικό Συμβούλιο, στο οποίο συμμετέχουν πρόσωπα από την περιοχή και τον βορειοελλαδικό χώρο. Ο κανονισμός λειτουργίας προβλέπει πραγματοποίηση δραστηριοτήτων και εκδηλώσεων. Στεγάζεται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Αξιούπολης. Οργανισμός Πολιτισμού τ. Δήμου Αξιούπολης: Δημιουργήθηκε από τον τ. Δήμο και στο πλαίσιό του λειτούργησαν Φιλαρμονική, τμήματα χορού, χορωδία, εικαστικά εργαστήρια, παρέχοντας τη δυνατότητα στους κατοίκους του τ. Δήμου να συμμετέχουν στα κοινά, στην καλλιτεχνική δημιουργία και στην αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Δραστηριότητες των τμημάτων παρουσιάστηκαν πολλές φορές σε γιορτές και πανηγύρεις. Ωστόσο, με τις αυτοδιοικητικές αλλαγές αδρανοποιήθηκε. Σύλλογος Γραμμάτων και Τεχνών Αξιούπολης: Λειτουργεί στην έδρα του από το 1979. Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του διοργανώθηκαν και διοργανώνονται κατά τη διάρκεια του έτους εκδηλώσεις ποικίλου ενδιαφέροντος: Εκθέσεις βιβλίων, παρακολούθηση θεατρικών και άλλων καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, διοργάνωση τοπικών εκδηλώσεων για όλες τις ηλικίες την Αποκριά και κυρίως την εβδομάδα της τοπικής πανήγυρης του Αγίου Φανουρίου, στα ΑΞΙΟΥΠΟΛΙΤΙΚΑ.  Σύλλογος Ποντίων Αξιούπολης «Τραντέλληνες»: Ιδρύθηκε το 1971. Συμμετέχει, δραστηριοποιείται και διοργανώνει εκδηλώσεις στην έδρα του και εκτός αυτής. Είναι από τους παλαιότερους συλλόγους της κωμόπολης με συνεχή παρουσία και δράση.  Μουσικός Πολιτιστικός Σύλλογος «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ»: Ιδρύθηκε το 2012. Φέρει την επωνυμία της Εικόνας και του νέου ναού της κωμόπολης. Στο πλαίσιό του λειτουργεί χορωδία και διοργανώνει κατ’ έτος σειρά εκδηλώσεων με κέντρο την ομώνυμη εκκλησία. Η χορωδία είχε δημιουργηθεί το 2001, στη συνέχεια ήταν δημοτική και από το 2012 εντάχθηκε στον σύλλογο.  Πολιτιστικός Σύλλογος Βαλτοτοπίου: Ιδρύθηκε το 1987 και συμμετέχει στη διοργάνωση και στην πραγματοποίηση των τοπικών εκδηλώσεων και πανηγύρεων.

Χορωδία ΠΣ Ρυζίων, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

Χορωδία ΠΣ Πολυπέτρου, (Πηγή, ΠΣ Πολυπέτρου).

 Πολιτιστικός Σύλλογος Γοργόπης «Η ΓΟΡΤΥΝΑ»: Ιδρύθηκε το 1999, έχει χορευτικά τμήματα και συμμετέχει στις τοπικές εκδηλώσεις και σε εκείνες της ευρύτερης περιοχής. Δημιούργησε λαογραφική συλλογή, ενώ συμβάλλει στην καθαριότητα, ανάπτυξη, προβολή και πρόοδο του χωριού.  Πολιτιστικός Σύλλογος Ειδομένης: Ιδρύθηκε το 1984 και δραστηριοποιήθηκε στην έδρα του και την ευρύτερη περιοχή. Δημιούργησε διάφορα τμήματα με σημαντικότερο το γυναικείο τμήμα, που παρουσίασε και συνεχίζει να παρουσιάζει δράσεις για την αναβάθμιση της τοπικής κοινωνίας και του γενικότερου συνόλου. 347

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Συγκρότημα με τα Χάλκινα της Γουμένισσας στις τοπικές εκδηλώσεις ΘΕΟΤΟΚΕΙΑ 2023, (Πηγή, Διαδίκτυο).

348

 Εκπολιτιστικός Μορφωτικός Σύλλογος Καμποχωριτών: Ιδρύθηκε το 1979 και συμμετέχει στις εκδηλώσεις του χωριού με χορευτικά τμήματα, τη διοργάνωση Γεύματος Αγάπης του Αγίου Γεωργίου, τη διοργάνωση παραδοσιακών γλεντιών κ.ά.  Εκπολιτιστικός Σύλλογος Κούπας: Ιδρύθηκε το 1984 και διαθέτει χορευτικό τμήμα. Συμμετέχει ενεργά στις εκδηλώσεις του χωριού και της περιοχής. Έχει έδρα την Αξιούπολη.  Πολιτιστική Εταιρεία Πηγής: Ιδρύθηκε το 1983 και επαναδραστηριοποιήθηκε το 2006. Φροντίζει για το περιβάλλον, τη διοργάνωση ποικίλων εκδηλώσεων και τη διατήρηση της παράδοσης. Έχει καθιερώσει εκδηλώσεις όπως την Καθαρά Δευτέρα, το πανηγύρι του χωριού (Προφήτη Ηλία, 20 Ιουλίου), τα Χριστούγεννα. Λειτουργούν χορευτικά τμήματα και θεατρικό εργαστήρι.  Εξωραϊστικός Εκπολιτιστικός Σύλλογος Πλαγιάς: Δραστηριοποιήθηκε στην ομώνυμη κοινότητα διοργανώνοντας εκδηλώσεις με πρώτη εκείνη της Πρωτομαγιάς και την εορτή της τοπικής πανήγυρης της Αγίας Παρασκευής.  Πολιτιστικός Σύλλογος Ρυζίων: Ιδρύθηκε το 1984 και στο πλαίσιό του λειτουργούν χορευτικά τμήματα. Έχουν πάρει μέρος σε εκδηλώσεις του εσωτερικού και του εξωτερικού. Διοργανώνει πολλές αξιόλογες και ιδιαίτερα επιμελημένες εκδηλώσεις συμβάλλοντας

στην πολιτιστική αναβάθμιση του τόπου. Έχει τμήματα ζωγραφικής, χειροτεχνίας, θεατρικό εργαστήρι, τράπεζα αίματος και συνεργάστηκε με τον Ερυθρό Σταυρό. Έχει καθιερώσει τη διοργάνωση εορτών καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους: Κάλαντα, γιορτή Αγγέλων, Πρωτοχρονιάς, Αποκριές, για τη γιορτή της Μητέρας, παραδοσιακά έθιμα, συμμετοχή σε εθνικές επετείους.  Εκπολιτιστικός Επιμορφωτικός Σύλλογος Σκρα: Ιδρύθηκε το 1977, έχει χορευτικά συγκροτήματα και συμμετέχει σε όλες τις εκδηλώσεις του χωριού και ιδιαίτερα σε εκείνη της Μάχης του Σκρα (17 Μαΐου).  Πολιτιστικός Μορφωτικός Αναπτυξιακός Σύλλογος Φανού: Ιδρύθηκε το 1984, διαθέτει εντευκτήριο στον αύλειο χώρο του σχολείου και βιβλιοθήκη. Διοργανώνει εκδηλώσεις την Αποκριά και κάθε καλοκαίρι για το κρασί.  Πολιτιστικός Σύλλογος Χαμηλού «ΤΟ ΡΑΒΙΝΕ»: Ιδρύθηκε το 1994, στεγάζεται στο σχολείο του χωριού και διοργανώνει εκδηλώσεις τον Ιανουάριο για τους κατοίκους του χωριού που εκτελέστηκαν στα χρόνια της Κατοχής από τους Βούλγαρους, την 1η Μαΐου για τη Μάχη του Ραβινέ, στο πανηγύρι του χωριού (14 Σεπτεμβρίου) και τα Χριστούγεννα.  Σώμα Ελληνικού Οδηγισμού (ΣΕΟ), παράρτημα Αξιούπολης: Λειτούργησε πολλές δεκαετίες και προσέφερε πολλά στη νεότητα της κωμόπολης. Τα τελευταία χρόνια ανέστειλε τη λειτουργία του.

τ. Δημοτική Ενότητα Γουμένισσας  Τα Χάλκινα της Γουμένισσας: Οι κάτοικοι μιας ολόκληρης συνοικίας της Γουμένισσας, εκείνης του «Αγίου Γεωργίου», ασχολούνται γενεές γενεών με την παραδοσιακή και έντεχνη μουσική. Όλοι οι άνδρες καταπιάνονται με μουσικά όργανα και το αποτέλεσμα στην ώριμη ηλικία τους είναι τέλειο κατά ομολογία και των πιο ειδικών του είδους και της μουσικής επιστήμης. Με το πέρασμα των χρόνων η ενασχόληση αυτή έγινε και επαγγελματική. Αποτελεί πλέον την πηγή προσόδων και συντήρησης των οικογενειών τους. Συμμετέχουν σε εκδηλώσεις, συνοδεύουν μουσικά χορευτικά συγκροτήματα, μουσικά σύνολα, επώνυμους καλλιτέχνες του πανελληνίου και του εξωτερικού. Με αυτή την ιδιότητα και εργασία έχουν επισκεφθεί όλον τον κόσμο. Τα παλιά παραδοσιακά όργανα ήταν ο ζουρνάς και το νταούλι. Με την πάροδο των δεκαετιών και κυρίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

από τις αρχές του 20ου αιώνα ασχολούνται με τα χάλκινα (τρομπέτες, κορνέτες, σαξόφωνα κλπ.), το κλαρίνο αλλά και άλλα, όπως αρμόνια και ακορντεόν. Έχουν καθιερωθεί ως «ΤΑ ΧΑΛΚΙΝΑ ΤΗΣ ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑΣ». Έχουν ηχογραφηθεί και μαγνητοσκοπηθεί για πολλές εκπομπές κρατικών και ιδιωτικών καναλιών, αλλά και για τις συλλογές μεγάλων οργανισμών, όπως ΕΡΑ, ΕΡΤ, Λυκείων Ελληνίδων κλπ. Συμμετέχουν σε όλες τις τοπικές εκδηλώσεις: «ΘΕΟΤΟΚΕΙΑ» με βραδιά συναυλίας αφιερωμένης στην

τέχνη τους, στις περιφορές των Επιταφίων των Ιερών Ναών και στις λιτανείες των Ιερών Εικόνων34.  Πολιτιστικός Σύλλογος Γουμένισσας «ΟΙ ΠΑΙΟΝΕΣ»: Ιδρύθηκε το 1974 και λειτουργεί καταστατικά από το 1975. Η πρώτη επωνυμία του ήταν «ΕΚΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΝΕΩΝ ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΗΣ» και από το 1985 έλαβε αυτή που έχει και σήμερα. Δραστηριοποιήθηκε και καθιερώθηκε στα πολιτιστικά πράγματα του τόπου αλλά και πέρα από αυτόν. Λειτούργησε και λειτουργεί πολλά τμήματα, μικτή

Τα Χάλκινα της Γουμένισσας.

349

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Χορευτικό ΠΣ Ποντίων Γουμένισσας ΔΙΟΓΕΝΗΣ Ο ΣΙΝΩΠΕΥΣ, (Πηγή, fb Συλλόγου).

Φωτιές, παραμονή Χριστουγέννων στο Πολύπετρο, (Πηγή, ΠΣ Πολυπέτρου).

350

τετράφωνη χορωδία που έχει γράψει ιστορία, χορευτικά τμήματα όλων των ηλικιών, μαντολινάτα, θεατρική ομάδα, εικαστικό εργαστήριο κλπ. Καθιέρωσε στη Γουμένισσα από το 1975 τις τοπικές ετήσιες εκδηλώσεις με την επωνυμία «ΘΕΟΤΟΚΕΙΑ» προς τιμήν της Παναγίας της Γουμένισσας, εκδηλώσεις για την απελευθέρωση της Γουμένισσας και της επαρχίας της από το έτος 1993, χορωδιακό φεστιβάλ από το 1995, εκδήλωση παραδοσιακών χορών. Έχει διοργανώσει πολλές εκθέσεις εικαστικών έργων, λογοτεχνικές συναντήσεις, ομιλίες κλπ.  Λαογραφικός Επιμορφωτικός Σύλλογος Ανατολικορωμυλιωτών Γουμένισσας «Ο ΑΓΙΟΣ ΤΡΥΦΩΝ»: Ιδρύθηκε το 1979 με σκοπό τη διατήρηση και τη διάδοση της ιστορίας και της παράδοσης της Ανατολικής Ρωμυλίας. Ο Σύλλογος διαθέτει χορευτικά τμήματα όλων των ηλικιών, διοργανώνει εκδηλώσεις καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους με κύριο το πανηγύρι του Αγίου Τρύφωνα την 1η Φεβρουαρίου στον χώρο του ομώνυμου παρεκκλησίου. Είναι η γιορτή των αμπελουργών. Εκεί την ημέρα αυτή τελείται Θεία Λειτουργία, Αγιασμός και πραγματοποιείται το έθιμο του «κουρμπανιού», δηλαδή της θυσίας μόσχου με διανομή του φαγητού σε όλους όσοι συμμετέχουν στη γιορτή. Ακολουθεί λαϊκό πανηγύρι. Παράλληλα, οργάνωσε αξιόλογη τράπεζα αίματος. Συμμετέχει στις τοπικές γιορτές και εκδηλώσεις και έχει μεταβεί με τα τμήματά του σε πολλά μέρη της Ελλάδας και του εξωτερικού.  Εξωραϊστικός Πολιτιστικός Λαογραφικός Σύλλογος Ποντίων Γουμένισσας και Περιχώρων «ΔΙΟΓΕΝΗΣ Ο ΣΙΝΩΠΕΥΣ»: Ιδρύθηκε το 1982 με σκοπό τη διάσωση και διάδοση της ποντιακής πολιτιστικής κληρονομιάς. Διοργανώνει εκδηλώσεις πολιτιστικού

και λαογραφικού ενδιαφέροντος όλη τη διάρκεια του έτους με κύριες τη Γιορτή των Ελληνικών Γραμμάτων, το γεύμα γερόντων κλπ. Συμμετέχει στις τοπικές εκδηλώσεις και στα «ΘΕΟΤΟΚΕΙΑ». Λειτουργεί χορευτικά τμήματα και χορωδία με ρεπερτόριο παραδοσιακών ποντιακών τραγουδιών. Πρωτοστάτησε με εκδηλώσεις για την προσφορά μυελού των οστών με σκοπό τη θεραπεία πασχόντων.  Ορειβατικός Σύλλογος Περιπατητών Γουμένισσας (ΟΣΠΕΓ): Ιδρύθηκε το 2009 και έκτοτε λειτουργεί με ποικίλες δραστηριότητες σχετικές με τους σκοπούς και τους στόχους του. Διοργανώνει εκδρομές, περιπάτους και συμβάλλει στην διαφύλαξη του φυσικού περιβάλλοντος. Το 2011 διοργάνωσε ημιμαραθώνιο αγώνα δρόμου στο Πάικο με σκοπό την προβολή του τόπου και ιδιαίτερα του όμορφου βουνού, εκδήλωση που έκτοτε έγινε θεσμός.  Σύλλογος Τεχνών «Μουσών Δράσις»: Ιδρύθηκε το 2020 και λειτουργεί τα τμήματα: Θίασος ονείρων, εφηβικό θεατρικό, εκμάθησης χορού, πιάνου, κιθάρας και ορθοφωνίας.  Πολιτιστικός Σύλλογος Γερακώνας «ΟΙ ΤΑΞΙΑΡΧΕΣ»: Σύλλογος που ιδρύθηκε τα τελευταία χρόνια και παρουσιάζει σημαντική δραστηριότητα. Συμμετέχει στην τοπική πανήγυρη (το εν Χώναις θαύμα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, 6 Σεπτεμβρίου) και στη γιορτή κρασιού στην τοπική κοινότητα.  Πολιτιστικός Σύλλογος Γρίβας: Λειτουργεί από το 1983 κυρίως με την παρουσίαση και συμμετοχή σε τοπικές και άλλες εκδηλώσεις των χορευτικών του τμημάτων. Συμμετέχει στη διοργάνωση τοπικών εορτών, του πανηγυριού (2 Μαΐου) και της γιορτής «κάστανο – τυρί – κρασί» (Οκτώβριος).  Σύλλογος Γυναικών Γρίβας: Ιδρύθηκε το 2008 συμβάλλοντας στην καθολική συμμετοχή των γυναικών όλων των ηλικιών της Γρίβας σε ποικίλες τοπικές και άλλες εκδηλώσεις. Διέθετε χορωδία και καθιέρωσε τοπικές εκδηλώσεις για τα Χριστούγεννα, τη Γιορτή της Μητέρας και άλλες.  Επιμορφωτικός, Πολιτιστικός και Λαογραφικός Σύλλογος Κάρπης: Δραστηριοποιείται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον από το 2007. Οργάνωσε χορευτικό τμήμα και καθιέρωσε εκδηλώσεις για το πανηγύρι του χωριού (2 Μαΐου), τους απανταχού Καρπιώτες κ.ά. Παράλληλα, συγκρότησε και λαογραφική συλλογή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο  Πολιτιστικός Σύλλογος Καστανερής «ΤΟ ΠΑΪΚΟ»: Δραστηριοποιήθηκε για αρκετά χρόνια ιδιαίτερα στα πανηγύρια του χωριού, του Προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου) και της Αγίας Παρασκευής (26 Ιουλίου). Διέθετε χορευτικά τμήματα και συλλογή λαογραφικού υλικού.  Πολιτιστικός Σύλλογος Στάθη «ΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ»: Ιδρύθηκε το 1990, είχε χορευτικά τμήματα, συμμετείχε στη διοργάνωση του τοπικού πανηγυριού των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου (29 Ιουνίου) και την Καθαρά Δευτέρα με παραδοσιακή φασολάδα. Το 2006 ίδρυσε τράπεζα αίματος. Το 2013 ανακοινώθηκε η αυτοδιάλυσή του.  Εξωραϊστικός Εκπολιτιστικός, Μορφωτικός Σύλλογος Φιλυριωτών «Η ΦΙΛΥΡΙΑ»: Δραστηριοποιείται στα τοπικά πράγματα του χωριού. Διοργανώνει εκδηλώσεις για τη Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού, για το πανηγύρι του χωριού (της Ζωοδόχου Πηγής), την παραγωγή και προβολή των κερασιών που παράγει ο οικισμός κλπ.

Χορευτικό τμήμα ΠΣ ΠΑΙΟΝΕΣ Γουμένισσας, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

Άλλα Σωματεία της Γουμένισσας  Περιφερειακή Επιτροπή Γουμένισσας Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού: Έγινε αναφορά στο κεφάλαιο Υγεία – Πρόνοια.  Σώμα Ελλήνων Προσκόπων: Ιδρύθηκε το 1919 και λειτούργησε για εβδομήντα περίπου χρόνια, οπότε και ανέστειλε τη λειτουργία του. Ήταν καλά οργανωμένο και πλαισιωνόταν από πολλά παιδιά και νέους.  Σώμα Ελληνικού Οδηγισμού: Το Τοπικό Τμήμα Γουμένισσας ιδρύθηκε το 1962. Λειτούργησε με αξιόλογη δραστηριότητα. Πλέον ανέστειλε τη λειτουργία του.  Ένωση Γυναικών Ελλάδας (ΕΓΕ), Παράρτημα Γουμένισσας: Συμμετέχει στα κοινωνικά και πολιτιστικά δρώμενα της κωμόπολης και της περιοχής. Διοργανώνει εκδηλώσεις και συνεστιάσεις για τα μέλη και τους φίλους της και πραγματοποιεί εκδρομές στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.

τ. Δημοτική Ενότητα Ευρωπού  Δημοτικό Κέντρο Πολιτισμού, Αθλητισμού και Πληροφόρησης (ΔΗ.ΚΕ.ΠΑΠ) τ. Δήμου Ευρωπού: Δημιουργήθηκε από τον οικείο Δήμο και λειτούργησαν στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του τμήματα φιλαρμονικής, χορωδιών, εικαστικών, χορού, μουσικών ορ-

γάνων, θεάτρου, πραγματοποίησης εκδηλώσεων και αθλητικών τμημάτων.  Εταιρεία Μικρασιατικών Σπουδών και Ερευνών Ευρωπού: Ιδρύθηκε το 2000 με σκοπό την έρευνα και την καταγραφή ιστορικών πληροφοριών, μαρτυριών, ηθών και εθίμων των αλησμόνητων πατρίδων των προσφυγικής καταγωγής κατοίκων της Ευρωπού. Διοργανώνει σχετικές ενημερωτικές, επιμορφωτικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις.

Εκδήλωση του ΠΣ Γουμένισσας Ο ΑΓΙΟΣ ΤΡΥΦΩΝ (κουρμπάνι), (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

351

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Χορευτικά συγκροτήματα από τον Άγιο Πέτρο.

 Μουσικός Πολιτιστικός Σύλλογος Ευρωπού: Ιδρύθηκε το 2003 και στο πλαίσιό του λειτουργούν χορωδία γυναικών, τμήμα παραδοσιακών χορών, μουσικό συγκρότημα με την επωνυμία «Ευρωμελωδοί» και τμήματα ζωγραφικής. Διοργανώνει σχετικές εκδηλώσεις επ’ ευκαιρία των τοπικών εορτών.  Εκπολιτιστικός Περιβαλλοντικός Σύλλογος Μεσιάς «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΟΣ»: Λειτουργεί στο Δημοτικό Σχολείο, έχει χορευτικά τμήματα και θεατρικό εργαστήρι. Αναβιώνει πολλά έθιμα (Κάλαντα, Χελιδονίσματα, Λαζαρίνες, Κλείδωνα) και συμμετέχει στις εκδηλώσεις του χωριού και της περιοχής. Φέρει το όνομα ενός δραστήριου και φιλόπονου δασκάλου του χωριού.  Εκπολιτιστικός Μορφωτικός Εξωραϊστικός Σύλλογος Αγίου Πέτρου: Ιδρύθηκε το 1982 και λειτούργησε και λειτουργεί χορευτικά συγκροτήματα, 352

χορωδία γυναικών και παιδιών και τράπεζα αίματος. Διοργανώνει εκδηλώσεις στις γιορτές του χωριού και συμμετέχει σε παρόμοιες της ευρύτερης περιοχής. Επίσης αναβιώνει το έθιμο των φωτιών την παραμονή των Χριστουγέννων (κόλιντε).  Πολιτιστικός Σύλλογος Πολυπέτρου: Ιδρύθηκε το 1984 και λειτουργεί χορευτικό τμήμα, χορωδία γυναικών, λαογραφική συλλογή, βιβλιοθήκη και τράπεζα αίματος. Πραγματοποιεί κάθε άνοιξη χορωδιακή συνάντηση, επιμορφωτικές και ενημερωτικές επισκέψεις για τα μέλη και τους φίλους του και αναβιώνει έθιμα (φωτιές Χριστουγέννων). Συμβάλλει στη διοργάνωση των τοπικών πανηγυριών του Αγίου Δημητρίου (26 Οκτωβρίου) και του Αγίου Παντελεήμονα (27 Ιουλίου). Έχει προβεί και σε σχετικές με τις πρωτοβουλίες του εκδόσεις.  Πολιτιστικός Λαογραφικός Οικολογικός Σύλ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

353

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ επετειακές και εορταστικές εκδηλώσεις. Αυτά μετά τη δημιουργία του Δήμου Παιονίας έχουν περιέλθει στο Νομικό Πρόσωπο που ασχολείται με τα πολιτιστικά της έδρας και γενικότερα του Δήμου.  Σύλλογος Ποντίων Πολυκάστρου και Περιχώρων «ΟΙ ΑΚΡΙΤΕΣ»: Ιδρύθηκε το 1966 από κατοίκους του Πολυκάστρου και της ευρύτερης περιοχής. Διαθέτει δική του στέγη, το «Σπίτι του Πόντου», που εγκαινιάστηκε το 1992, και μεγάλο αριθμό δραστήριων τμημάτων: χορευτικών, χορωδίας, ποντιακής λύρας, θεατρικού, αναβίωσης ηθών και εθίμων, βιβλιοθήκης. Έχει τμήμα αιμοδοσίας και είναι από τα πλέον γνωστά στην περιοχή για το μεγάλο έργο του και τον μεγάλο αριθμό αιμοδοτών. Διοργανώνει εκδηλώσεις όλη τη διάρκεια του έτους (Βασιλόπιτα, Αυγοτσούγκρισμα, Μνήμη Γενοκτονίας, Ποντιακό πανηγύρι, φεστιβάλ ποντιακών χωρών, εκδήλωση για τον εθελοντή αιμοδότη). Έχει συμμετάσχει σε εκδηλώσεις του εσωτερικού και του εξωτερικού.

Πανελλήνιο Συνέδριο Σαρακατσάνων στο Πολύκαστρο, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

Χορευτικό του Συλλόγου Ανατολικορωμυλιωτών Πολυκάστρου, (Πηγή, fb Συλλόγου).

λογος Τούμπας «Η ΑΤΑΛΑΝΤΗ»: Ιδρύθηκε το 1997 και παρουσιάζει αξιόλογη δραστηριότητα. Έχει χορευτικά τμήματα, βυζαντινή χορωδία, δανειστική βιβλιοθήκη, τράπεζα αίματος. Συντηρεί λαογραφική συλλογή, αναβιώνει έθιμα, έχει καταγράψει τη θρακιώτικη μουσική παράδοση και αναβίωσε το έθιμο της Λαμπαδοφορίας.

τ. Δημοτική Ενότητα Λιβαδίων  Πολιτιστικός Σύλλογος Λιβαδίων «ΟΙ ΠΕΝΤΕ ΒΡΥΣΕΣ»: Έδρα του είναι η Αξιούπολη. Δραστηριοποιήθηκε με τη λειτουργία χορευτικών τμημάτων και συμμετοχή στη διοργάνωση εκδηλώσεων στα Μεγάλα Λιβάδια (εορτές Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, Δεκαπενταύγουστου) αλλά και σε εκδηλώσεις άλλων πόλεων και κωμοπόλεων.

τ. Δημοτική Ενότητα Πολυκάστρου  Κέντρο Πολιτισμού και Πληροφόρησης τ. Δήμου Πολυκάστρου: Ιδρύθηκε και οργανώθηκε από τον τοπικό τ. Δήμο και διέθετε χορωδία, μπάντα, μπαλέτο, θεατρικό εργαστήριο, βιβλιοθήκη. Διοργανώνει 354

 Σύλλογος Ανατολικορωμυλιωτών Πολυκάστρου: Ιδρύθηκε το 1975 και διαθέτει δική του στέγη. Έχει δραστήρια τμήματα (χορού, χορωδία, παραδοσιακών οργάνων, θεατρικό). Αναβιώνει πλήθος εθίμων (καμήλας, Μπάμπως, κουρμπάνια Αγίου Τρύφωνα και Αγίου Γεωργίου, Περπέρω, Συντιάνκες = φωτιές κλπ.).  Σύλλογος Σαρακατσαναίων Πολυκάστρου και Περιχώρων «ΤΑ ΣΤΑΥΡΑΔΕΛΦΙΑ»: Λειτουργεί από το 1983, διαθέτει δική του στέγη και δραστηριοποιείται στην αναβίωση εθίμων, τη λειτουργία χορευτικών τμημάτων, βιβλιοθήκης, διαλέξεων, λαογραφικής συλλογής. Συμμετέχει σε τοπικές και πανελλήνιας εμβέλειας εκδηλώσεις.  Σύλλογος Μικρασιατών Πολυκάστρου και Περιχώρων: Ιδρύθηκε το 1987, έχει δική του στέγη, διοργανώνει εκδηλώσεις και διατηρεί τμήματα χορού, βιβλιοθήκης, αναβίωσης εθίμων κλπ.  Πολιτιστικός Σύλλογος Γυναικών Δήμου Παιονίας «ΕΥΚΡΑΝΤΗ»: Ιδρύθηκε το 2007 και αρχικά ήταν του Πολυκάστρου. Ασχολείται με θέματα της γυναίκας και διοργανώνει πολλές εκδηλώσεις. Συνεργάζεται με το Λύκειο Ελληνίδων-Παράρτημα Κιλκίς.  Πολιτιστικός Σύλλογος Άσπρου «ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΡΩΜΥΛΙΑ»: Ιδρύθηκε το 1982, έχει δική του στέγη και λειτουργεί βιβλιοθήκη και λαογραφική συλλογή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Διοργανώνει εκδηλώσεις τοπικού καρναβαλιού κάθε Καθαρά Δευτέρα και άλλες εκδηλώσεις, όπως της Μπάμπως (8 Ιανουαρίου), της Γιορτής της Γυναίκας, της Γιορτής της Μητέρας, το τοπικό Πανηγύρι (8 Μαΐου) σε συνεργασία με την εκκλησία στο «κουρμπάνι» του Αγίου Γεωργίου και στη συνάντηση των απανταχού καταγόμενων από τον Άσπρο.  Πολιτιστικός Σύλλογος Αξιοχωρίου «Η ΑΜΥΔΩΝ»: Δραστηριοποιείται στο χωριό και στην περιοχή συμβάλλοντας στη διατήρηση της παράδοσης και την πολιτιστική κίνηση του τόπου. Έχει δημιουργήσει τράπεζα αίματος μαζί με τον Σύλλογο Άσπρου.  Πολιτιστικός Σύλλογος Βαφειοχωρίου «Ο Άγιος Γεώργιος»: Διοργανώνει εκδηλώσεις στο πανηγύρι του χωριού και σε άλλες εθνικές και θρησκευτικές γιορτές.  Π ολιτιστικός και Περιβαλλοντικός Περιπατητικός Σύλλογος Ευζώνων  Πολιτιστικός Σύλλογος Μικρού Δάσους  Πολιτιστικός Σύλλογος Νέας Καβάλας  Πολιτιστικός Περιβαλλοντικός Σύλλογος Νέων Πλατανιάς  Ποντιακός Σύλλογος Ποντοηράκλειας «Διγενής Ακρίτας»: Κατά καιρούς έχει διοργανώσει εκδηλώσεις στην έδρα του, μόνος, αλλά και σε συνεργασία με άλλους πολιτιστικούς φορείς.  Σύλλογος Εθελοντών Αιμοδοτών Ποντοηράκλειας «Ο Άγιος Θεόδωρος»: Έχει δραστηριοποιηθεί στο παρελθόν σχετικά με τον σκοπό της ίδρυσης και λειτουργίας του.  Πολιτιστικός Σύλλογος Σιταριάς

Σύλλογος Μικρασιατών Πολυκάστρου, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Σύλλογοι Παιόνων εκτός Δήμου

Χορευτικό ΠΣ ΑΚΡΙΤΕΣ Πολυκάστρου, (Πηγή, akrites-polikastrou.gr).

Σύλλογος Παιόνων Κατοίκων Αττικής «Το Πάικο» – 1982: Διοργανώνει συνεστιάσεις για τη γνωριμία και τη σύσφιξη των σχέσεων των Παιόνων της Αττικής και εκδηλώσεις πολιτιστικού και γενικότερου ενδιαφέροντος που έχουν σχέση με τον γενέθλιο τόπο. Σύλλογος Γουμενισσιωτών Κατοίκων Θεσσαλονίκης – 1990: Ιδιαίτερα δραστήριος σύλλογος που λειτουργούσε όλη τη διάρκεια του έτους με πλήθος εκδηλώσεων για τα μέλη, τους φίλους του αλλά και το ευρύτερο κοινό της Θεσσαλονίκης. Πολλές εκδηλώσεις του είχαν γίνει θεσμός (απελευθέρωση Γουμένισσας, άνοιγμα νέων κρασιών, αποκριάτικη βραδιά, παρουσιάσεις βιβλίων, ομιλίες κλπ.). Από το 2019 ανέστειλε τη λειτουργία του.

Τμήματα Συλλόγου Γυναικών Παιονίας Η ΕΥΚΡΑΝΤΗ, (Πηγή, εφ. ΕΙΔΗΣΕΙΣ Κιλκίς).

355

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Σύλλογος Ευρωπιωτών Θεσσαλονίκης «Ευρωπαίων η Πόλις» – 2009: Απευθύνεται στους καταγόμενους από την Ευρωπό κατοίκους της Θεσσαλονίκης με τη διοργάνωση εκδηλώσεων σχετικών με τον πολιτισμό και τον τόπο καταγωγής των μελών του. Λαογραφικός Σύλλογος Μεγαλολιβαδιωτών Πάικου Κατοίκων Θεσσαλονίκης – 1964: Από τους πλέον ιστορικούς συλλόγους με πλούσια δράση και οργάνωση τμημάτων (χορευτικών) προβάλλοντας την ιστορία και την παράδοση των Μεγάλων Λιβαδίων. Σύλλογος Βλάχων Θέρμης – Τριαδίου Θεσσαλονίκης «Ο Άγιος Νικόλαος»: Η καταγωγή των μελών του είναι από τα Μεγάλα Λιβάδια. Δραστηριοποιείται με εκδηλώσεις σχετικές με τον τόπο καταγωγής και την παράδοσή τους. Θεατρικές Ομάδες: Λειτούργησαν και λειτουργούν στην Αξιούπολη, τη Γουμένισσα, το Πολύκαστρο και κατά περιόδους σε οικισμούς του Δήμου. Ανεβάζουν αξιόλογες θεατρικές παραστάσεις. Ομάδες χορού: Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του Οργανισμού Πολιτισμού του Δήμου, των Πολιτιστικών Συλλόγων και άλλων σχετικών πρωτοβουλιών δραστηριοποιούνται ομάδες διαφόρων ηλικιών που ασχολούνται με όλα τα είδη χορού.

Κινηματογράφος – Τηλεόραση

Νέοι της Αξιούπολης ντυμένοι με παραδοσιακές φορεσιές του Πόντου με φόντο το Άξιον Εστί.

356

Στην περιοχή της Παιονίας έχουν γυριστεί πολλά ντοκιμαντέρ με ποικιλία θεμάτων αλλά και κινηματογραφικές ταινίες από τις οποίες πιο γνωστές είναι οι παρακάτω:  Τάσου Ψαρά, Το Εργοστάσιο (1981), πρωταγωνιστής Β. Κολοβός. Σκηνές της ταινίας γυρίστηκαν στις περιοχές Αξιούπολης, Γουμένισσας, Γρίβας.  Θόδωρου Αγγελόπουλου, Ο Μελισσοκόμος (1986), πρωταγωνιστές Μαρτσέλο Μαστρογιάννι, Νάντια Μουρούζη. Σκηνές της ταινίας γυρίστηκαν στη Γουμένισσα. Επίσης είναι πολλές οι εκπομπές με θέματα αφιερωμένα στην περιοχή. Εκπομπές στις οποίες συμμετείχαν πολιτιστικοί σύλλογοι και τα τμήματά τους, οι μουσικοί της Γουμένισσας, αλλά και εκπομπές στις οποίες έγιναν αναφορές και περιγραφές ιστορικών γεγονότων που έχουν διαδραματιστεί διαχρονικά στην περιοχή και πολλά άλλα που αποτελούν πολύτιμο αρχειακό πολιτιστικό υλικό.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Χορευτικό Μεγαλολιβαδιωτών, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Τοπικά έντυπα που κυκλοφόρησαν και κυκλοφορούν στον Δήμο Παιονίας  «ΝΕΟΙ ΠΑΙΟΝΕΣ», (1948-1952), μηνιαία έκδοση, Επιτροπή Γουμενισσιωτών, Γουμένισσα.  «ΑΞΙΟΥΠΟΛΗ», (1979), περιοδική έκδοση, Φιλοπρόοδος Εταιρεία Αξιουπόλεως, Αξιούπολη.  «ΠΑΙΟΝΙΚΗ ΦΩΝΗ», παλιά περιοδική έκδοση, Σύλλογος Δασκάλων και Νηπιαγωγών Παιονίας, Γουμένισσα.  «ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ», (1980 και μετέπειτα), περιοδική έκδοση, Επιτροπή, Οικοτροφείο Γουμένισσας και μετέπειτα Ι. Μ. Οσίου Νικοδήμου Πενταλόφου.  «Η ΑΞΙΟΥΠΟΛΗ», (1995 και μετέπειτα), διμηνιαία έκδοση, τ. Δήμος Αξιούπολης, Αξιούπολη.  «ΔΗΜΟΣ ΑΞΙΟΥΠΟΛΗΣ», τριμηνιαία έκδοση τ.

Δήμος Αξιούπολης.  «ΕΠΑΓΓΕΛΙΑ», (1991 και μετέπειτα) μηνιαία έκδοση, Ιεράς Μητροπόλεως Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου, Γουμένισσα.  «ΝΕΑ ΤΟΥ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ», (1998 και μετέπειτα), τ. Δήμος Πολυκάστρου, Πολύκαστρο.  «ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ Ο ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ», (2000 και μετέπειτα), περιοδική έκδοση, Σύλλογος Φίλων Ιερού Κοινοβίου Αγίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος.  «ΜΕΓΑΛΑ ΛΙΒΑΔΙΑ», (2000 και μετέπειτα), τριμηνιαία έκδοση, Σύλλογος Μεγαλολιβαδιωτών Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη.  «ΔΗΜΟΤΗΣ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ», μηνιαία έκδοση, (2001 και μετέπειτα), τ. Δήμος Πολυκάστρου, Πολύκαστρο.  «ΕΠΙΚΑΙΡΑ», εφημερίδα του Ν. Κιλκίς, (20002001), εβδομαδιαία έκδοση, Πολύκαστρο. 357

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ  «ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΕΥΡΩΠΟΥ», (2002 και μετέπειτα), διμηνιαία έκδοση, Πολιτιστικό Κέντρο τ. Δήμου Ευρωπού, Ευρωπός.

 «ΝΕΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ», εφημερίδα της περιόδου 2014 – 2018, Δήμος Παιονίας Πολύκαστρο.

Στην περιοχή του Δήμου πολλοί πολίτες ασχολούνται με τις τέχνες και τον πολιτισμό γενικότερα. Εξάλλου εικαστικά εργαστήρια έχουν δημιουργήσει τα κατά τόπους πολιτιστικά κέντρα, οι πολιτιστικοί σύλλογοι και φορείς. Στους επώνυμους καλλιτέχνες που προέρχονται από τον Δήμο μας συγκαταλέγονται οι: Χρήστος Μέλλιος, γλύπτης-αγιογράφος από τη Γρίβα, Μαρία Σκλίδα, ζωγράφος από την περιοχή Πολυκάστρου, Ζαφείρης Κατραμάδας, ηθοποιός από το Πολύκαστρο, Βίκυ Παππά (Βασιλική Παπαδοπούλου) με σταδιοδρομία στο θέατρο και το τραγούδι από το Πολύκαστρο35, Νίκη Παζαρέντσου με ρίζες από τη Γουμένισσα και συμμετοχή στο θέατρο, την τηλεόραση, τον κινηματογράφο και το τραγούδι, Βίκυ Πέτσου, με σταδιοδρομία στο κλασικό τραγούδι από τη Γουμένισσα, Σάββας Τσουφλίδης, με σταδιοδρομία στο θέατρο από το Πολύκαστρο και Γλύκα Στόιου, με σταδιοδρομία στο θέατρο από τη Γουμένισσα.

1. Ηρόδοτος, IV, 33. 2. Μάξιμος ο Τύριος ΙΙΙ, 8 στο Γ. Καφταντζή, Ιστορία της πόλεως των Σερρών και της περιφέρειάς της, τ. Β΄ Σέρρες 1972, σ. 84. 3. Π. Γυιόκας, ό.π., σ. 100 – 101, παραπομπή στο J. Svoronos, L’ Hellenisme primitif de la Macedonie, σελ. 53 κ.ε. 4. Ημερησία του Κιλκίς, «Σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα στο Μικρό Δάσος». 5. Θ. Σαββοπούλου, Αρχαιολογική περιήγηση στον Νομό Κιλκίς, από τα προϊστορικά μέχρι τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, Κιλκίς 1998, σ. 13 – 119. 6. Εκαταίος FGrH 1, απόσπασμα 154 στο N. Hammond – G. Griffith, Ιστορία της Μακεδονίας, τ. Β΄, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 83, 729. 7. Πολύαινος, Δ΄, 12, 3. 8. Πλούταρχος, Aλεξ. 39. 9. Παυσανίας, I’, 13, 1. 10. J. G. Droysen, τ. B΄, σ. 141, υποσ. 11. Παυσανίας, Φωκικά, 13. 12. Παυσανίας, Βοιωτικά, 21. 13. Σχετικά είναι τα όσα αναφέρει σε υποσημειώσεις του ο Δ. Πολύζος στη μετάφραση του έργου του Γιουγκοσλάβου Triniegorsky, Aι Γιουγκοσλαυικαί μειονότητες του εξωτερικού, Βελιγράδι 1938, ελληνική έκδοση, Αθήνα 1949. 14. Hoffmann Otto, Οι Μακεδόνες, η γλώσσα τους και η εθνότητά τους, σελ. 185. 15. N. Hammond – G. Griffith, Ιστορία της Μακεδονίας, τ. Β΄, Θεσσαλονίκη 195, σ. 104. 16. Πληροφορίες. από τους Θουκυδίδη, III, 101 και Στεφ. Bυζάντιο (Παυσ. III 20, 3). 17. Γ. N. Xατζιδάκις, Περί του Ελληνισμού των αρχαίων Μακεδόνων, σ. 17 – 18. 18. Π ρακτικά Ακαδημίας Βερολίνου, 1897, σ. 276. 19. Ο . Άβελ, ό.π., σ. 77.

20. Θ έσεις εντός του Δήμου Παιονίας έχουν χαρακτηριστεί αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, ΥΑ ΥΠΠΟ / ΑΡΧ / Α1 / Φ43 / 57683 / 3282 π.ε. / 17 – 4 – 1996 – ΦΕΚ 294 / Β / 3 – 5 – 1996. 21. N ΕΟΙ ΠΑΙΟΝΕΣ 1(1949) τεύχος 8, σ. 9-11. Συντασσόταν στη Γουμένισσα από τον καθηγητή Παν. Pοδόπουλο. Η πληροφορία που παρατέθηκε ήταν μέρος από τη δημοσιευμένη στο περιοδικό εκείνο έρευνα με τίτλο «Tα σχολεία της Παιονίας». 22. Θ . Σαββοπούλου, ό.π., σ. 120 – 127. 23. Ό .π., σ. 67-69. 24. Δ . Β. Γραμμένος, Μ. Μπίσιος, Σ. Κώτσος, Από τους προϊστορικούς οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1997. Από τον Ν. Κιλκίς και συγκεκριμένα από την περιοχή του Δήμου Παιονίας αναφέρονται οι οικισμοί: Αξιοχώρι, Άσπρος, Βαφειοχώρι, Ευρωπός, Κοτύλι, Λιμνότοπος, Τούμπα, Τσαουσίτσα και Φιλυριά. 25. Ε φ. Μαχητής του Κιλκίς, φ. 2284 / 26 – 01 – 2021, σ. 20. 26. Θ . Σαββοπούλου, ό.π., σ. 75. 27. Ό .π., σ. 127. 28. Ό .π., σ. 69-73. 29. Ό.π., σ. 75. 30. Χ ρ. Π. Ίντος, Η Παναγία της Γουμένισσας, Γουμένισσα 2007, σ. 28. 31. 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία του Νομού Κιλκίς, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 8. 32. Ό .π., σ. 5. 33. Γ ια την αρχιτεκτονική της Γουμένισσας και του Πάικου βλέπετε το έργο των Θανάση Βαφειάδη, Άννας Τζάκου, Πολεοδομική εξέλιξη, αξιόλογα κτίρια της περιοχής Γουμένισσας, λεύκωμα, Δήμος Γουμένισσας – Αναπτυξιακή Κιλκίς, Κιλκίς 2002. 34. Σ χετικά με τα Χάλκινα της Γουμένισσας περισσότερες πληροφορίες στο λεύκωμα Χρ. Ίντος, Οι Μουσικοί της Γουμένισσας, Αντιπεριφέρεια Κιλκίς, Κιλκίς 2014. 35. Δ ικ. Βασιλειάδης, Ιστορία του Πολυκάστρου, σ. 230.

 «ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑ η Παιονική», (2003 – 2010), μηνιαία έκδοση, Σύλλογος Γουμενισσιωτών Κατοίκων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη.  «ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ για την ανάπτυξη», (2009 και μετέπειτα). Εφημερίδα του Εμποροεπαγγελματικού Συλλόγου Πολυκάστρου. Από εκδήλωση του ΕΕΣ, Επιτροπή Παιονίας, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

Σημειώσεις

358

Καλλιτέχνες

 «ΠΥΛΗ ενημέρωσης του ΔΗΜΟΥ ΠΑΙΟΝΙΑΣ», περιοδική έκδοση, (2011 – 2013), Δήμος Παιονίας, Πολύκαστρο.  «ΑΓΙΟΣ ΤΡΥΦΩΝ ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑΣ», (2015 και μετέπειτα), περιοδική έκδοση, Σύλλογος Ανατολικής Ρωμυλίας Γουμένισσας, Γουμένισσα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ Αθλητικές εγκαταστάσεις και Σύλλογοι  Δημοτική Ενότητα Αξιούπολης Αθλητικές εγκαταστάσεις 1. Εθνικό Στάδιο Αξιούπολης. Στο γήπεδο τένις του Σταδίου Αξιούπολης δόθηκε το όνομα της διεθνούς πρωταθλήτριας τένις, Αξιουπολίτισσας στην καταγωγή, Βαλεντίνης Γραμματικοπούλου. 2. Κλειστό Γυμναστήριο Αξιούπολης 3. Κοινοτικό Στάδιο Γοργόπης 4. Κοινοτικό Στάδιο Ρυζίων 5. Κοινοτικό Στάδιο Βαλτοτοπίου Αθλητικοί Σύλλογοι 1. Γυμναστικός Σύλλογος «ΕΘΝΙΚΟΣ» Αξιούπολης, 1946 2. Αθλητικός Ποδοσφαιρικός Σύλλογος «ΠΑΙΟΝΕΣ» Αξιούπολης (2006) 3. Αθλητικός Σύλλογος «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ» Αξιούπολης (χάντμπολ, βόλεϊ, μπάσκετ, στίβος) 4. Ποδοσφαιρικός Σύλλογος «ΑΣΤΕΡΑΣ» Βαλτοτοπίου 5. Ποδοσφαιρικός Σύλλογος «ΕΘΝΙΚΟΣ» Γοργόπης (1936) 6. «ΜΟΝΟΜΑΧΟΙ» Αξιούπολης (πολεμικές τέχνες) 7. Ποδοσφαιρικός Σύλλογος «ΑΡΗΣ» Ρυζίων (2000) Το 1929 στην Αξιούπολη ιδρύθηκε και δραστηριοποιήθηκε η τοπική ποδοσφαιρική ομάδα με την επωνυμία «ΤΟ ΣΚΡΑ» και το 1931 ο «Προσφυγικός Αθλητικός Όμιλος Αξιουπόλεως» (Π.Α.Ο.Α.)1.

 Δημοτική Ενότητα Γουμένισσας Αθλητικές εγκαταστάσεις 1. Δημοτικό Στάδιο Γουμένισσας 2. Κλειστό Γυμναστήριο Γουμένισσας (Μεγάλο), στο οποίο δόθηκε το όνομα της Ολυμπιονίκη και αρχηγού της Εθνικής Ομάδας Μπάσκετ Εβίνας Μάλτση.

3. Κλειστό Γυμναστήριο Γουμένισσας (Μικρό) –εντός σχολικού συγκροτήματος 4. Γήπεδο Τένις Γουμένισσας 5. Κοινοτικό γήπεδο Γρίβας 6. Κοινοτικό γήπεδο Φιλυριάς 7. Κοινοτικό γήπεδο Κάρπης Αθλητικοί Σύλλογοι 1. Γυμναστικός Σύλλογος «ΠΑΪΚΟ» Γουμένισσας (1950, ποδόσφαιρο) 2. Αθλητικός Όμιλος Καλαθοσφαιριστών (Α.Ο.Κ.) Γουμένισσας (1981) (μπάσκετ, στίβος) 3. Αθλητικό Σωματείο Πάλης και Σύλλογος Ολυμπιακών Αθλημάτων «ΑΓΙΟΣ ΝΕΣΤΟΡΑΣ» Γουμένισσας (2009) 4. Ορειβατικός Σύλλογος Περιπατητών Γουμένισσας: (ΟΣΠΕΓ – 2009): Διοργανώνει ημιμαραθώνιο στο Πάικο. 5. Ομάδα «ΑΛΦΑ» (2011): Περίπατοι – ορειβασίες 6. Δρομικός Αθλητικός Σύλλογος Γουμένισσας (ΔΡ.Α. ΣΥ. – 2018). Αποτελείται από Τμήμα Ενηλίκων Γυ-

Ημιμαραθώνιος Πάικου, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Αγώνας δρόμου εντός της Γουμένισσας από τον Σύλλογο ΔΡ.Α.ΣΥ., (Πηγή, ΔΡ.Α.ΣΥ.).

359

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

360

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

Κλειστό Γυμναστήριο Αξιούπολης

361

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ναικών και διοργανώνει αγώνες δρόμου. 7. Α θλητικός Ποδοσφαιρικός Σύλλογος «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ» Γρίβας (1978) 8. Αθλητικός Σύλλογος «ΚΕΡΑΥΝΟΣ» Φιλυριάς 9. Αθλητικός Σύλλογος «ΗΡΑΚΛΗΣ» Κάρπης 10. Αθλητικός Σύλλογος «ΑΣΤΡΑΠΗ» Στάθη Στη Γουμένισσα το 1928 ιδρύθηκε και αγωνίστηκε η ποδοσφαιρική ομάδα «ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΣ». Αυτήν διαδέχθηκε η ποδοσφαιρική ομάδα «ΑΡΗΣ», η οποία συγχωνεύθηκε με τη νεοϊδρυθείσα ομάδα «ΤΟ ΠΑΪΚΟΝ», 1950.

 Δημοτική Ενότητα Ευρωπού

Aligari Run, Λιβάδια 2019, (Πηγή, aligarirun.gr).

Γυμναστήριο Ευρωπού, (Πηγή, karagiannis_gnomi).

Αθλητικές εγκαταστάσεις 1. Δημοτικό Στάδιο Ευρωπού 2. Κοινοτικό Στάδιο Αγίου Πέτρου 3. Κοινοτικό Στάδιο Τούμπας 4. Κοινοτικό Στάδιο Πολυπέτρου 5. Κλειστό Γυμναστήριο Ευρωπού (Μικρό) 6. Κλειστό Γυμναστήριο Ευρωπού (Μεγάλο) 7. Δημοτικό Κολυμβητήριο Ευρωπού Αθλητικοί Σύλλογοι 1. Μ ορφωτικός Παλαιστικός Σύλλογος Μικρασιατών Προσφύγων Ευρωπού «Ο ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ» (πάλη) 2. Α θλητικός Μορφωτικός Σύλλογος «ΑΠΟΛΛΩΝ» Ευρωπού (ποδόσφαιρο) 3. Γ υμναστικός Αθλητικός Σύλλογος «ΣΕΛΕΥΚΟΣ» Ευρωπού (πολεμικές τέχνες, μπάσκετ) 4. Αθλητικός Σύλλογος «ΘΥΕΛΛΑ» Αγίου Πέτρου 5. Α θλητική Ένωση Βυζαντίου Αγίου Πέτρου «ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ» 6. Α θλητικός ποδοσφαιρικός Σύλλογος «ΠΑΙΩΝ» Τούμπας 7. Α θλητικός ποδοσφαιρικός Σύλλογος «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ» Πολυπέτρου

 Δημοτική Ενότητα Πολυκάστρου2

Αερολέσχη Πολυκάστρου, (Πηγή, εφ. Μαχητής του Κιλκίς).

362

Αθλητικές εγκαταστάσεις 1. Δημοτικό Στάδιο Πολυκάστρου 2. Κλειστό Γυμναστήριο Πολυκάστρου (Μεγάλο) 3. Γήπεδο Τένις Πολυκάστρου 4. Κοινοτικό Στάδιο Άσπρου 5. Κοινοτικό Στάδιο Αξιοχωρίου 6. Κοινοτικό Στάδιο Βαφειοχωρίου 7. Κοινοτικό Στάδιο Ευζώνων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

Το Δημοτικό Στάδιο Πολυκάστρου, γήπεδο ποδοσφαίρου της ομάδας "Αθλητική Ένωση Πολυκάστρου" (Α.Ε.Π.).

Το κολυμβητήριο Ευρωπού φέρει το όνομα του αείμνηστου Δημάρχου Γεωργίου Γίτσου, (Πηγή, visitpaionia.gr).

363

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ 8. Κοινοτικό Στάδιο Μικροδάσους 9. Κοινοτικό Στάδιο Νέας Καβάλας 10. Κοινοτικό Στάδιο Πευκοδάσους 11. Κοινοτικό Στάδιο Ποντοηράκλειας 12. Κοινοτικό Στάδιο Πευκοδάσους 13. Κοινοτικό Στάδιο Πλατανιάς Αθλητικοί Σύλλογοι 1. Αθλητική Ένωση Πολυκάστρου (ΑΕΠ ποδόσφαιρο),1951 2. Σύλλογος Στίβου «ΟΛΥΜΠΙΑΣ 96» Πολυκάστρου 3. Όμιλος Αντισφαίρισης Πολυκάστρου 4. Σύλλογος Μπάσκετ «ΕΥΑΘΛΟΣ – ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ» Πολυκάστρου 5. Σύλλογος Μπάσκετ «ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ» Πολυκάστρου 6. Σύλλογος Τοξοβολίας «ΠΥΡΑΙΧΜΗΣ» Πολυκάστρου 7. Ακαδημίες Ποδοσφαίρου ΑΕ Πολυκάστρου 8. Σύλλογος Πολεμικών Τεχνών «ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ» Πολυκάστρου 9. Σύλλογος Πολεμικών Τεχνών Πολυκάστρου, Αθλητικός Όμιλος Πολυκάστρου 10. Αθλητικός Σύλλογος «ΑΙΑΣ» Πολυκάστρου 11. Αθλητικός Σύλλογος Μπάτμιντον «ΠΗΓΑΣΟΣ» Πολυκάστρου 12. Όμιλος Ποδηλατιστών Πολυκάστρου 13. Αερολέσχη Πολυκάστρου 14. Αθλητικός Όμιλος Καβαλιωτών 15. Αθλητικός Μορφωτικός Σύλλογος «ΑΠΟΛΛΩΝ» Πευκοδάσους 16. Αθλητικός Μορφωτικός Σύλλογος «ΑΞΙΟΣ» Αξιοχωρίου 17. Αθλητικός Ποδοσφαιρικός Σύλλογος «ΕΥΖΩΝΟΙ» Ευζώνων 18. Αθλητικός Μορφωτικός Σύλλογος «ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ» Μικρού Δάσους 19. Αθλητικός Σύλλογος «ΔΟΞΑ» Άσπρου 20. Αθλητικός Σύλλογος «ΔΟΞΑ» Πλατανιάς 21. Αθλητικός Σύλλογος «ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ» Βαφειοχωρίου 22. Αθλητικός Σύλλογος «ΚΕΡΑΥΝΟΣ» Ποντοηράκλειας 364

Γήπεδο Γουμένισσας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

365

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

Αθλητικά συγκροτήματα με συμμετοχή σε αγώνες εθνικού και διεθνούς επιπέδου ● ΑΟΚ Γουμένισσας, ομάδα γυναικών, Α2, Β΄ Εθνική

κατηγορία μπάσκετ. ● ΑΟΚ Γουμένισσας, ομάδα ανδρών, Γ΄ Εθνική κατη-

γορία μπάσκετ. Η διεθνής τοξοβόλος Ευαγγελία Ψάρρα, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Νέστορας Βαλκάνης, διεθνής αθλητής στίβου, (Φωτ. Ν. Βαλκάνης).

Η Χρυσούλα Γκουντενούδη, αθλήτρια διεθνούς επιπέδου, (Πηγή, in.gr).

366

● ΑΕΠ Πολυκάστρου 1983-1988, 2006 – 2009, Γ΄

Εθνική κατηγορία ποδόσφαιρο. ● ΠΑΪΚΟ Γουμένισσας, Εθνικός Αξιούπολης και Μέγας

Αλέξανδρος Βαφειοχωρίου πήραν μέρος στη Δ΄ Εθνική κατηγορία ποδοσφαίρου. ● Μορφωτικός Παλαιστικός Σύλλογος Μικρασιατών Προσφύγων Ευρωπού «Ο ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ» σε εθνικό και διεθνές επίπεδο στην πάλη. ● Αθλητικό Σωματείο Πάλης και Σύλλογος Ολυμπιακών Αθλημάτων «ΑΓΙΟΣ ΝΕΣΤΟΡΑΣ» Γουμένισσας (2009) σε εθνικό και διεθνές επίπεδο στην πάλη.

Πρωταθλητές και Κυπελλούχοι Σύλλογοι της Παιονίας στην Ένωση Ποδοσφαιρικών Σωματείων Ν. Κιλκίς3  α. Πρωταθλητές: 1957 – 58 Ολυμπιακός Πολυκάστρου, 1958 – 59 Ολυμπιακός Πολυκάστρου, 1959 – 60 Απόλλων Ευρωπού, 1964 – 65 Απόλλων Ευρωπού, 1965 – 66 Εθνικός Αξιούπολης, 1966 – 67 Πάικο Γουμένισσας, 1969 – 70 Απόλλων Ευρωπού, 1970 – 71 Πάικο Γουμένισσας, 1971 – 72 Εθνικός Αξιούπολης, 1972 – 73 Εθνικός Αξιούπολης, 1974 – 75 ΑΕ Πολυκάστρου, 1976 – 77 Εθνικός Αξιούπολης, 1977 – 78 Πάικο Γουμένισσας, 1978 – 79 Εθνικός Αξιούπολης, 1980 – 81 ΑΕ Πολυκάστρου, 1981 – 82 Παίων Τούμπας, 1983 – 84 Εθνικός Αξιούπολης, 1986 – 87 Πάικο Γουμένισσας, 1988 – 89 Πάικο Γουμένισσας, 1990 – 91 Εθνικός Αξιούπολης, 1992 – 93 Πάικο Γουμένισσας, 1993 – 94 Μέγας Αλέξανδρος Βαφειοχωρίου, 1997 – 98 ΑΕ Πολυκάστρου, 1998 – 99 Μακεδονικός Γρίβας, 1999 – 2000 ΑΕ Πολυκάστρου, 2002 – 03 ΑΕ Πολυκάστρου, 2004 – 05 Εθνικός Αξιούπολης, 2007 – 08 Πάικο Γουμένισσας, 2012 – 13 Μέγας Αλέξανδρος Βαφειοχωρίου, 2015 – 16 Πάικο Γουμένισσας, 2022 – 23 Απόλλων Ευρωπού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

Η διεθνούς φήμης αθλήτρια αντισφαίρισης Βαλεντίνη Γραμματικοπούλου, Κοινότητα Αξιούπολης, 12.12.22. Το κλειστό γυμναστήριο Γουμένισσας με το όνομα της Εβίνας Μάλτση, αρχηγού της Εθνικής Ομάδας Μπάσκετ και Ολυμπιονίκη, (Πηγή, Δήμος Παιονίας).

 β. Κυπελλούχοι: 1971 – 72 Εθνικός Αξιούπολης, 1972 – 73 Εθνικός Αξιούπολης, 1973 – 74 ΑΕ Πολυκάστρου, 1974 – 75 ΑΕ Πολυκάστρου, 1977 – 78 Εθνικός Αξιούπολης, 1979 – 80 ΑΕ Πολυκάστρου, 1980 – 81 ΑΕ Πολυκάστρου, 1982 – 83 ΑΕ Πολυκάστρου, 1983 – 84 Εθνικός Αξιούπολης, 1986 – 87 Δόξα Άσπρου, 1987 – 88 Απόλλων Ευρωπού, 1988 – 89 ΑΕ Πολυκάστρου, 1989 – 90 Πάικο Γουμένισσας, 190 – 91 Πάικο Γουμένισσας, 1998 – 99 Πάικο Γουμένισσας, 2003 – 04 ΑΕ Πολυκάστρου, 2007 – 08 Πάικο Γουμένισσας, 2008 – 09 ΑΕ Πολυκάστρου, 2013 – 14 Μέγας Αλέξανδρος Βαφειοχωρίου, 2022 – 23 Απόλλων Ευρωπού.

Ο αθλητής στίβου διεθνούς επιπέδου Κωνσταντίνος Χαμουρούδης, (Πηγή, Διαδίκτυο).

Αθλητές που διακρίθηκαν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο α. Ένας ιστορικός αθλητής  Χαράλαμπος Καραγιάννης: Αθλητική φυσιογνωμία της περιοχής που γεννήθηκε στο Φουλατζίκι της Μικράς Ασίας. Προσφυγόπουλο με την οικογένειά του

Ο αθλητής Καραγιάννης από την Ευρωπό, (Πηγή, εφ. Νέα του Δήμου Ευρωπού).

367

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

Σημειώσεις

368

εγκαταστάθηκε στην Εύρωπο, όπου μεγάλωσε και εργαζόταν ως εργάτης αρχικά από μικρή ηλικία. Γρήγορα του δόθηκε η ευκαιρία να δείξει τις ιδιαίτερες σωματικές του ικανότητες και ειδικά στην άρση μεγάλων βαρών. Έζησε και ασκήθηκε με συναθλητές του και στη Θεσσαλονίκη. Περιορίστηκε στη φτωχική ζωή εξοικονομώντας τα απαραίτητα από τη δημόσια επίδειξη των ικανοτήτων του στην άρση και σε εντυπωσιακά νούμερα. Ήταν γνωστός σε όλους για τους άθλους του και έμεινε γνωστός με το όνομα ο «αθλητής Καραγιάννης». β. Αθλητές εθνικού και διεθνούς επιπέδου  Ευανθία Μάλτση: από τη Γουμένισσα, ολυμπιονίκης και διεθνούς εμβέλειας αθλήτρια της καλαθοσφαίρισης. Εργάστηκε στην Ελλάδα και σε πολλές ομάδες του εξωτερικού. Έχει αποσπάσει πλήθος τιμητικών διακρίσεων. Καταξιώθηκε παγκοσμίως.  Ευαγγελία Ψάρρα: με καταγωγή από το Αξιοχώρι, παγκόσμια πρωταθλήτρια τοξοβολίας.  Χρυσούλα Γκουντενούδη: από το Πολύκαστρο, διεθνής αθλήτρια στίβου.  Μιχάλης Μπέλλης: ποδοσφαιριστής από το Πολύκαστρο με συμμετοχή στην Εθνική Ελλάδος.

 Παγώνης Βακαλόπουλος: ποδοσφαιριστής από το Πολύκαστρο, με συμμετοχή στην Εθνική Ελλάδος.  Κωνσταντίνος Χαμουρούδης: από το Πολύκαστρο, πρωταθλητής στίβου με πολλές διακρίσεις σε παγκόσμιο και πανευρωπαϊκό επίπεδο.  Νέστορας Βαλκάνης: από τη Γουμένισσα, αθλητής στίβου, με συμμετοχή και διακρίσεις σε διεθνείς αγώνες.  Θάνος Πέτσος: ποδοσφαιριστής, καταγωγή από τη Γουμένισσα, συμμετοχή στην Εθνική Νέων Ελλάδος.  Δημήτριος Γιάντσης: ποδοσφαιριστής με καταγωγή από τη Γρίβα, συμμετοχή στην Εθνική Ελπίδων.  Βαλεντίνη Γραμματικοπούλου: αθλήτρια αντισφαίρισης, με καταγωγή από την Αξιούπολη, διαπρέπει σε παγκόσμιο επίπεδο.  Γιώργος Τουλούπης: από τη Γουμένισσα, αθλητής της Εθνικής Ομάδας Πάλης.  Κωνσταντίνος Τσακνάκης, Ευάγγελος Ζήλιος, Λάζαρος Κυριακίδης, Ροδοθέα Παπαδοπούλου: πανελλήνιοι πρωταθλητές διαφόρων κατηγοριών και ηλικιών του Παλαιστικού Συλλόγου «Καραγιάννης» Ευρωπού, (……..).

1. Δ . Γόλης, «Ίδρυση και ιδρυτικά μέλη του ποδοσφαιρικού συλλόγου “Σκρα” Αξιούπολης το 1929», εφ. ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ, φ. 6 – 5 – 2003, σ. 12.

2. Α ντλήθηκαν πληροφορίες και από το Επιχειρησιακό Σχέδιο 2011 – 2014 του Δήμου Παιονίας. 3. Οι πληροφορίες και οι σχετικοί πίνακες προέρχονται από τη Βικιπαίδεια με πηγή την Ένωση Ποδοσφαιρικών Σωματείων Κιλκίς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ Τουρισμός Η περιοχή του Δήμου Παιονίας έχει προοπτικές τουριστικής ανάπτυξης. Διαθέτει αρχαιολογικούς χώρους, μεταβυζαντινά μνημεία, Nαούς, Ιερές Μονές, περιοχές φυσικού κάλλους στο Πάικο και τον Αξιό, επισκέψιμα οινοποιεία και πολλές εκδηλώσεις του Δήμου, των πολιτιστικών και παραγωγικών φορέων. Για τα παραπάνω έγινε λόγος στα αντίστοιχα κεφάλαια. Σήμερα παρατηρείται κινητικότητα στον αγροτουρισμό με επισκέψεις στα οινοποιεία, στον προσκυνηματικό τουρισμό με επισκέψεις ιδιαίτερα στις Ιερές Μονές, στις εκδηλώσεις των κοινοτήτων, των πολιτιστικών και παραγωγικών φορέων επ’ ευκαιρία των τοπικών πανηγύρεων, αλλά και στις παραγωγές όπως το κρασί, το κάστανο, το σύκο και στην αναβίωση εθίμων. Στην ανάδειξη περιοχών φυσικού κάλλους του Δήμου σημαντική ήταν και είναι η παρέμβαση του Δασαρχείου Γουμένισσας με διάφορες κατασκευές, όπως οικίσκους, κιόσκια, γέφυρες, φράγματα, δεξαμενές, δρόμους, πλακόστρωτα και άλλα.

Επισκέψιμοι τόποι Παρατίθενται στη συνέχεια κατά τέως Δημοτικές ενότητες, διότι ο τρόπος αυτός ομαδοποιεί καλύτερα τους τόπους και διευκολύνει τον επισκέπτη.

 τ. Δημοτική Ενότητα Πολυκάστρου (Πολύκαστρο, έδρα Δήμου) Μεταβυζαντινοί ναοί  Άγιος Αθανάσιος (Πολυκάστρου)  Βαφειοχωρίου  Ευζώνων  Κοτύλη  Πευκοδάσους (ερείπια) Μνημεία  Μνημεία Ηρώων, προτομές, μνημεία ενθυμήσεων Πολυκάστρου και οικισμών.

 Αγγλικό Κοιμητήριο Α΄ Παγκοσμίου, Πολύκαστρο.  Διασυμμαχικό μνημείο Α΄ Παγκοσμίου, Λατόμι Πολυκάστρου.  Μνημεία και προτομές στο Πολύκαστρο και τους οικισμούς.  Οθωμανικό Λουτρό.  Λαογραφικές συλλογές.  ΠΣ Συλλόγων Ποντίων, Πολύκαστρο.  ΠΣ Ανατολικορωμυλιωτών, Πολύκαστρο.  ΠΣ Μικρασιατών, Πολύκαστρο.  ΠΣ Σαρακατσάνων, Πολύκαστρο.  ΠΣ Ποντίων, Ποντοηράκλεια. Τοποθεσίες φυσικού κάλλους και αναψυχής  Παρόχθιες περιοχές, διαδρομές Αξιού.  Άγιος Παντελεήμων, Μικρό Δάσος.

Η κεντρική πλατεία Γουμένισσας «Θ. Ζελέγκου».

Η πλατεία του Πολυκάστρου.

369

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ

 τ. Δημοτική Ενότητα Γουμένισσας, (Γουμένισσα, ιστορική έδρα) Ιερές Μονές  Παναγίας Γουμενίσσης, Γουμένισσα.  Οσίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος.  Άγιος Γεώργιος, Άνυδρο.  Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης, Γρίβα. Μεταβυζαντινοί ναοί  Άγιος Γεώργιος, Γουμένισσα.  Άγιος Αθανάσιος, Γρίβα.  Αγία Παρασκευή, Καστανερή.  Άγιος Αθανάσιος, Κάρπη.  Αγίων Πέτρου και Παύλου, Πεντάλοφος.  Γεννήσεως Θεοτόκου, Ομαλό.  Αρχαγγέλων, Γερακώνα.  Αγίων Πέτρου και Παύλου, Στάθης.  Αγία Κυριακή, Φιλυριά. Η Μονή Παναγίας στη Γουμένισσα, που αποτέλεσε αφορμή να δημιουργηθεί η μικρή ομώνυμη πόλη.

Μονή Αγ. Γεωργίου Ανύδρου.

370

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Τρούλοι καθολικού Μονής Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης Γρίβας.

Άγιος Παντελεήμων, Μικρό Δάσος.

Προφήτης Ηλίας Καστανερής.

371

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ

Μονή Οσίου Νικοδήμου Αγιορείτου, Γουμένισσα.

372

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

373

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ

Οινοποιεία Γουμένισσας.

Νερόμυλος Γιαπατζή, Γουμένισσα.

374

Ιστορικό Διδακτήριο, Γουμένισσα Μνημεία  Μνημεία και προτομές στη Γουμένισσα και στους οικισμούς.  Κεντρική Κρήνη, Α΄ Παγκοσμίου, κεντρική πλατεία Γουμένισσα.  Πυργίσκος (γαλλικό εξωκλήσι), Α΄ Παγκοσμίου, Γουμένισσα. Παραδοσιακές κατοικίες  Γουμένισσα, Γρίβα, Κάρπη, Καστανερή και σε άλλους οικισμούς. Οινοποιεία  Μπουτάρη, Γουμένισσα.  Αϊδαρίνη, Γουμένισσα.  Ευτυχίδη, Γουμένισσα.  Τάτση, Γουμένισσα.  Χατζηβαρύτη, Φιλυριά.  Άμβυκες – αποστακτήρες τσίπουρου, Γουμένισσα, Φιλυριά.

Μουσεία  Λαογραφικό Χρήστου Αλευρά. Λαογραφικές Συλλογές  ΠΣ Παίονες, Γουμένισσα.  «Κιβωτού Γουμένισσας» (Γ. Πέτκου), Γουμένισσα.  Οικογένειας Τζιούνη, Γουμένισσα.  ΠΣ Γρίβας, Γρίβα.  ΠΣ Κάρπης, Κάρπη. Τοποθεσίες αναψυχής και φυσικού κάλλους  Νερόμυλος Γιαπατζή, Γουμένισσα.  Δύο Ποτάμια, Γουμένισσα.  Γιούρβιτσα, Γουμένισσα.  Άγιος Αντώνιος, Γρίβα.  Προφήτης Ηλίας, Καστανερή.  Άλσος Φιλυριάς  Ορεινές διαδρομές Πάικου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Παραδοσιακός αποστακτήρας Γουμένισσας, (Φωτ. Χρ. Ίντος).

Λαογραφικό Μουσείο Αλευρά.

Ιστορικό Διδακτήριο, Γουμένισσα.

375

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ

Πάικο – Στραβοπόταμος

Πάικο – Πριματάρι

376

Πάικο - Βάλε Όρβο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

O ποταμός Αξιός, ένα από τα μεγαλύτερα ποτάμια των Βαλκανίων.

377

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ

378

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Οι καταρράκτες του Σκρα

379

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ

Δύο Ποτάμια, Γουμένισσα.

380

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

381

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ

 τ. Δημοτική Ενότητα Αξιούπολης Μεταβυζαντινοί ναοί1  Άγιος Δημήτριος, Αξιούπολη.  Αγίων Αναργύρων, Πύλη (Δρέβενο) Αξιούπολης.  Κοιμήσεως Θεοτόκου, Κούπα.  Άγιος Νικόλαος, Γοργόπη.  Άγιος Γεώργιος, Καμποχώρι.  Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, Βαλτοτόπι. Μνημεία Ιστορικά  Μνημεία Ηρώων και προτομές Αξιούπολης και οικισμών.  Α΄ Παγκοσμίου, Αξιούπολη.  Α΄ Παγκοσμίου, Σκρα.  Α΄ Παγκοσμίου, Ραβινέ (Χαμηλό).  Α΄ Παγκοσμίου, Πύλη (Δρέβενο).  Κοιμητήριο Α΄ Παγκοσμίου Ελλήνων Αξιωματικών – Στρατιωτών, Αξιούπολη.  Κοιμητήριο Α΄ Παγκοσμίου, Φανός. Μουσεία  Α΄ Παγκοσμίου, Σκρα.  Φυσικής Ιστορίας, Αξιούπολη. Λαογραφικές Συλλογές  ΠΣ (Πολιτιστικού Συλλόγου) Γοργόπης.  ΠΣ Πηγής.  ΠΣ Ρυζίων. Οινοποιεία  Αρχοντάκη, Αξιούπολη.  Πετεινή «Ακροθέα», Αξιούπολη.  Σακαλάκη, Πλάγια.  Οικογενειακά οινοποιεία Φανού-Πλαγίων.  Άμβυκες – αποστακτήρες τσίπουρου (Φανός).

Άγαλμα Ελευθερίας, Αξιούπολη.

382

Τοποθεσίες φυσικού κάλλους και αναψυχής  Μεγάλο Ρέμα ή Ρέμα Πρωτομαγιάς Αξιούπολης (Κοτζά Ντερέ).  Λίμνη Μεταλλείου  Καταρράκτες και Σμαραγδένια λίμνη, Σκρα – Κούπα.  Κτήμα Μπαΐρι, Αξιούπολη.  Σιδηροδρομικός Σταθμός Ειδομένης.  Ορεινές διαδρομές στο Πάικο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Δημάρχου Ιωάννη Πολυχρονίδη, Αξιούπολη.

Στρατιωτικό κοιμητήριο Αξιούπολης.

Μνημείο Πεσόντων Πηγής.

Άξιον Εστί Αξιούπολης.

Nαός Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, Βαλτοτόπι.

383

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ

Μεγάλος Πλάτανος, Γοργόπη.

Γαλάζια Λίμνη

384

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Λίμνη Μεταλλείου

Στενά της Τσιγγάνας

Σπήλαιο ΣΚΡΑ

385

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ

 τ. Δημοτική Ενότητα Ευρωπού Αρχαιολογικοί χώροι  Μνημεία Ηρώων Ευρωπού και οικισμών.  Αρχαιολογικός χώρος Ευρωπού.  Αρχαίοι Μακεδονικοί τάφοι Τούμπας.  Τύμβος – ταφικό μνημείο Μεσιάς. Μεταβυζαντινοί ναοί  Άγιος Αθανάσιος, Τούμπα.  Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, Μεσιά. Μνημεία  Σφαγιασθέντων κατοίκων Φουλατζικίου Μ. Ασίας. Μουσεία  Μουσείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς Ευρωπού. Τοποθεσίες φυσικού κάλλους – αναψυχής  Αγίασμα Ευρωπού  Άγιος Παντελεήμονας Μεσιάς  Άγιος Παντελεήμονας Πολυπέτρου  Αναψυκτήριο – «Κολυμβητήριο Δημάρχου Γεωργίου Γίτσου»  Πλατανόρρεμα Πολυπέτρου

 τ. Δημοτική Κοινότητα Λιβαδίων  Κεντρική πλατεία  Μνημείο Κοινότητας  Διαδρομές στο Πάικο

Μνημείο Πεσόντων Πηγής.

386

Ναός Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης στη Μεσιά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Μνημείο Γενοκτονίας του Ελληνισμού αλησμόνητων πατρίδων, Ευρωπός.

Καμπαναριό Τούμπας.

Τα πλατάνια στην κεντρική πλατεία της Ευρωπού χαρίζουν τον ίσκιο τους.

Μουσείο Αγροτικής-Πολιτιστικής Κληρονομιάς Ευρωπού.

387

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ

Ο Ναός του Αγίου Νικολάου στα Λιβάδια.

Μακεδονικός τάφος, Τούμπα. Το Μεγάλο Ρέμα (Κοτζά Ντερέ).

Σημειώσεις 388

1. Οι αναφερόμενοι μεταβυζαντινοί ναοί των Δημοτικών Ενοτήτων Αξιούπολης, Γουμένισσας και Ευρωπού είναι από το έντυπο του Οργανισμού «ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ», Ανάδειξη των μεταβυζαντινών μνη-

μείων στη Μητροπολιτική Περιφέρεια Γουμενίσσης-Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου με κέντρο τον Δήμο Ευρωπού, Δήμος Ευρωπού 2008.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ α. Πολύκαστρο (Έδρα Δήμου Παιονίας)  Δημαρχείο και υπηρεσίες του Δήμου  Παιδικοί σταθμοί (δύο)  Υποχρεωτική εκπαίδευση (τέσσερα Νηπιαγωγεία, τέσσερα Δημοτικά, το τέταρτο ιδρύθηκε αλλά δεν λειτουργεί, Γυμνάσιο)  Λύκειο  Κέντρο Υγείας  Αστυνομικό Τμήμα  Ειρηνοδικείο  Υποθηκοφυλακείο  Τελωνείο (Ευζώνων)  Σταθμαρχείο ΟΣΕ (ανενεργό)  Ταχυδρομείο  Γραφείο Αγροτικής Οικονομίας

β. Γουμένισσα (Ιστορική έδρα Δήμου Παιονίας)  Υπηρεσίες Κοινότητας  Ιερά Μητρόπολις (Γουμενίσσης, Γεφύρας, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου)  Παιδικός σταθμός  Υποχρεωτική εκπαίδευση (δύο Νηπιαγωγεία, δύο Δημοτικά, Γυμνάσιο)  Λύκειο  Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας  Ινστιτούτο Επαγγελματικής Κατάρτισης Παιονίας (αναστολή λειτουργίας)  Νοσοκομείο – Κέντρο Υγείας  Αστυνομικό Τμήμα  Δασαρχείο  Γραφείο Ενημέρωσης Φορολογουμένων  Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ)  Ταχυδρομείο (Πρακτορείο)

Αρχές της Παιονίας το 1930, (Πηγή, Συλλογή Κιβωτός Γουμένισσας).

Η Αγροφυλακή Παιονίας, όταν λειτουργούσε, (Πηγή, Συλλογή Κιβωτός Γουμένισσας).

389

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ

Το κτίριο των Δημοσίων Υπηρεσιών Παιονίας στη Γουμένισσα (σήμερα δεν υπάρχει), (Φωτ. Ελισάβετ Ίντου).

 Γραφείο Αγροτικής Οικονομίας  Γραφείο Συγκοινωνιών  Υποθηκοφυλακείο  Γραφείο Κτηματολογίου

γ. Αξιούπολη  Υπηρεσίες Κοινότητας  Κέντρο Κοινότητας Δήμου  Υποχρεωτική Εκπαίδευση (δύο Νηπιαγωγεία, δύο Δημοτικά, Γυμνάσιο)  Λύκεια (δύο, Ενιαίο και Επαγγελματικό)  Ιατρείο  ΕΦΚΑ (Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων ΙΚΑ)  Γραφείο – Κτηνιατρείο  Ταχυδρομείο (Πρακτορείο)  Υποκαταστήματα Τραπεζών (δύο)  Γραφείο Εργατικού Κέντρου Κιλκίς 390

δ. Ευρωπός  Υπηρεσίες Κοινότητας  Υποχρεωτική Εκπαίδευση (Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο)  Λύκειο  Ιατρείο  Ταχυδρομείο (Πρακτορείο)  Κέντρο Ενημέρωσης Επισκεπτών αρχαιολογικού χώρου

ε. Άλλες Κοινότητες  Ειδομένη, Τελωνείο Τμήμα Συνοριακής Φύλαξης Παιονίας  Εύζωνοι, Τελωνείο

Σε οικισμούς  Ιατρεία, Δομές Δήμου, Υπηρεσίες Ταχυδρομείων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Αρχαιότητα  α. Βασιλείς των Παιόνων  Ομηρική περίοδος: Πυραίχμης (Ιλιάδα, Β 848 – 850), βασιλιάς των Παιόνων, έπεσε στο πεδίο της μάχης του Ιλίου από το δόρυ του Πάτροκλου, (Ιλιάδα Π 284 – 291). Απισάων, σπουδαίος Παίονας (Ιλιάδα, Ρ 347 – 351), έπεσε από τα όπλα του Λυκομήδη. Αστεροπαίος, βρήκε τον θάνατο από τον Αχιλλέα (Ιλιάδα Φ 139 – 212). Ο Όμηρος αναφέρει και άλλα ονόματα σπουδαίων Παιόνων. Ήταν οι Θερσίλοχος, Μύδων, Θράσιος, Αστύπυλος, Αίνιος, Μνήσος και Οφελέστης, (Ιλιάδα, Φ 209 – 210).  Περίοδος Πελοποννησιακού Πολέμου και Μακεδονικής Δυναστείας: Άγις (425 – 458 π.Χ.), βασιλιάς των Παιόνων κατά την εισβολή στη χώρα του Φιλίππου Β΄ του Μακεδόνα. Λύππειος ή Λύκκειος, βασιλιάς την περίοδο του Φιλίππου Β΄. Αρίστων, στρατηγός, ηγεμόνας και διοικητής των Παιόνων στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία. Πατράος (340 – 315 π.Χ.). Αυδολέων (310 – 286 π.Χ.). Αρίστων (286 – 285 π.Χ.). Λέων (278 – 250 π.Χ.). Δρωπίων (250 – 225 π.Χ.). Το 1877 ανακαλύφθηκε στην Αρχαία Ολυμπία βάθρο ανδριάντα με επιγραφή. Είχε στηθεί από τους Παίονες προς τιμήν του βασιλιά Δρωπίωνα. Αποτελεί μαρτυρία για την ελληνική καταγωγή των βασιλέων των Παιόνων, αφού μόνο Έλληνες επιτρεπόταν να συμμετέχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Από την επιγραφή: «[Δρω]πίωνα Λέοντος [βα] σιλέα Παιόνων

Σέλευκος Α΄ ο Νικάτωρ.

[κ]αί κτίστην το κοινόν Των Παιόνων ανέθηκε Αρετής ένεκεν Και ευνοίας της ες αυτούς» Το 225 π.Χ. υποτάσσεται η Παιονία στον Αντίγονο Γ΄ τον Δώσονα (229 – 221 π.Χ.). Ενσωματώνεται οριστικά στο βασίλειο της Μακεδονίας επί Φιλίππου Ε΄ (221 – 179 π.Χ.)1.  β. Ένας σπουδαίος Ευρωπαίος Σέλευκος ο Νικάτωρ (περίπου 355 – 281 π.Χ.). Γεννήθηκε στην Ευρωπό της Μακεδονίας από ευγενή οικογένεια. Ο πατέρας του ονομαζόταν Αντίο391

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Απολλωνία, Βέροια, Λάρισα. Τον Ορόντη ποταμό τον ονόμασε Αξιό και σε μεγάλη έκταση του κράτους του έδωσε το όνομα Πιερία. Επίσης σε πόλεις που ίδρυσε έδωσε τα ονόματα των γονέων του (Αντιόχου και Λαοδίκης) και της συζύγου του Απάμης, Βακτριανής πριγκίπισσας, την οποία κράτησε κοντά του σε αντίθεση με τους άλλους διαδόχους του Αλεξάνδρου, οι οποίοι μετά τον θάνατο του μεγάλου βασιλιά χώρισαν τις Περσίδες γυναίκες τους. Από την εποχή του διασώθηκαν νομίσματα με σύμβολα της στρατιωτικής και πολιτικής του δράσης, όπως και ανδριάντες του2.

Το ζεύγος των ευεργετών Χρήστου και Αικατερίνης Αλευρά, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

Θάνος Ζελέγκος, ευεργέτης της Γουμένισσας, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

Γεώργιος Ρουσίδης από τη Γουμένισσα, Ιατρός, Βουλευτής, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

392

Β ραβευμένη ταινία μικρού μήκους χος, ήταν στρατηγός του Φιλίππου, και η μητέρα του Λαοδίκη. Ως «εταίρος» πήρε μέρος στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και στη μάχη στον ποταμό Υδάσπη (326 π.Χ.) εναντίον του Ινδού βασιλιά Πώρου, όπου έδειξε τα ηγετικά του προσόντα ως ένας από τους τρεις ηγέτες της φάλαγγας. Ο Αλέξανδρος τον τίμησε με υψηλά αξιώματα. Μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323 π.Χ.) και τις μεταξύ των διαδόχων συγκρούσεις, αναδείχθηκε βασιλιάς της Συρίας (305 – 271 π.Χ.), αρχηγέτης της δυναστείας και ιδρυτής του κράτους των Σελευκιδών. Αφού μετά από πολλούς αγώνες εδραίωσε την κυριαρχία του στη Μικρά Ασία εισέβαλε στη Θράκη το 281 π.Χ. κατευθυνόμενος προς τη Μακεδονία, όπου επιθυμούσε να διέλθει το υπόλοιπο της ζωής του. Στην πόλη Λυσιμάχεια δολοφονήθηκε από τον Πτολεμαίο Κεραυνό, διότι δεν τον βοήθησε, όπως του είχε υποσχεθεί, να καταλάβει τον θρόνο της Αιγύπτου. Τον Σέλευκο στον θρόνο της Συρίας τον διαδέχθηκε ο γιος και διάδοχός του Αντίοχος ο Α΄. Ο Σέλευκος ο Νικάτωρ υπήρξε σημαντική ηγετική προσωπικότητα και από όλους τους αρχαίους συγγραφείς εκθειάζονται η ανδρεία, η τόλμη, η φιλανθρωπία, η γενναιοδωρία και η ευγενική του συμπεριφορά. Πολλές πόλεις με ψηφίσματά τους του εξέφρασαν την ευγνωμοσύνη τους και σε άλλες, όπως στο Ίλιον και στη Μίλητο, του αποδίδονταν θεϊκές τιμές. Είχε δώσει εντολή για την εξερεύνηση της Κασπίας θάλασσας και της Ινδίας, ίδρυσε δε περισσότερες από τριάντα πόλεις στην Ασία, στις οποίες έδωσε ονόματα της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Μακεδονίας και της υπόλοιπης Ελλάδας, όπως Ευρωπός, Κύρος, Έδεσσα,

animated

“Σέλευκος Α΄ ο Νικάτωρ, από την Ευρώπη στην ελληνική οικουμένη”. Δημιουργήθηκε με την επιμέλεια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ν. Κιλκίς, με προϊσταμένη τη Γεωργία Στρατούλη, και τη χρηματοδότηση του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Έλαβε μέρος στον διεθνή διαγωνισμό Museums in Sort 2020 και απέσπασε το β΄ βραβείο στην κατηγορία κοινού. Ήταν μεγάλη διάκριση, δικαιώθηκαν οι προσπάθειες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς, χαιρετίστηκε το γεγονός από όλους και σκόρπισε χαρά και αισιοδοξία στους δημιουργούς και ευρύτερα. Προέβαλε διεθνώς τον τόπο μας και την ιστορία του.  γ. Ένας μεγάλος βυζαντινός λόγιος Ιωάννης ο Στοβαίος (5ος αιώνας μ.Χ.). Γεννήθηκε στους Στόβους της Μακεδονίας, παλιάς παιονικής πόλης και κέντρο των ρωμαϊκών χρόνων από όπου και το προσωνύμιό του. Για τον βίο του δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες αλλά είναι γνωστότατο το έργο του Ανθολόγιο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Πρόκειται για συλλογή αποσπασμάτων έργων των αρχαίων ως και την εποχή του συγγραφέων, τα οποία αποσπάσματα ταξινόμησε ανάλογα με το περιεχόμενό τους: φιλοσοφία, φυσική, ρητορική, ποίηση, ηθική και πολιτική. Όπως ο ίδιος σημείωσε, το έργο το συγκρότησε για να βοηθήσει τη μόρφωση του γιου του Σεπτίμιου. Φάνηκε όμως χρησιμότατο για τα όσα συμπεριλαμβάνει, διότι διέσωσε μέρος τουλάχιστον από την αρχαία ελληνική γραμματεία και εκείνης της ελληνιστικής περιόδου, της οποίας το πρωτότυπο χάθηκε στους αιώνες. Ο λόγιος Πατριάρχης Φώτιος θεωρούσε το έργο χρησιμότατο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο για τους συγγραφείς και τους ρήτορες και το συνιστούσε, αν και ο Στοβαίος δεν συμπεριέλαβε στο Ανθολόγιό του τους πρώτους χριστιανούς συγγραφείς3.

Νεότεροι χρόνοι Πολλοί ήταν και είναι οι καταγόμενοι από την περιοχή του Δήμου Παιονίας πολίτες, οι οποίοι έχουν διακριθεί σε διάφορους τομείς του βίου. Στον επαγγελματικό, την εκπαίδευση, τα γράμματα, τις τέχνες, τον αθλητισμό κ.ά. Επιχειρούμε στη συνέχεια την παράθεση κάποιων ονομάτων κατά τομείς χωρίς να σημαίνει πως καλύψαμε τα πάντα. Είναι πολύ πιθανό και ενδεχόμενο να έχουμε παραλείψει κάποιους. Αυτό σίγουρα οφείλεται στην αδυναμία να γνωρίζουμε όλους και όλα.  α. Ευεργέτες Θάνος Ζελέγκος: γεωργοκτηνοτρόφος από τη Γουμένισσα. Με δωρεά προς την τοπική Χριστιανική Κοινότητα όλης της κινητής και ακίνητης περιουσίας του, η οποία ήταν σημαντικής αξίας, οικοδομήθηκε στο κέντρο της κωμόπολης το Ιστορικό Διδακτήριο την περίοδο 1882-1891. Το παράδειγμά του το ακολούθησαν και άλλοι με ποσά που ήταν αντίστοιχα των δυνατοτήτων τους. Προς τιμήν του η κεντρική πλατεία της Γουμένισσας φέρει το ονοματεπώνυμό του. Χρήστος Αλευράς (1927 – 2006): έμπορος από τη Γουμένισσα. Με σειρά δωρεών προς τους ναούς, την τ. Κοινότητα, τον τ. Δήμο Γουμένισσας και την Ίδρυση Λαογραφικού Μουσείου κατατάσσεται στους ευεργέτες της κωμόπολης. Μετά τον θάνατό του, όπως έχει γίνει γνωστό, άφησε την ακίνητη περιουσία του στη Γουμένισσα, στον Δήμο Παιονίας και την τοπική Εκκλησία. Το όνομά του δόθηκε σε κεντρικό δρόμο της κωμόπολης, ο οποίος διέρχεται μπροστά από την οικία του. Αδελφοί Πλαλή: βιοτέχνες από την Αξιούπολη. Ενίσχυσαν το έργο της ανέγερσης του νέου ναού του τόπου τους που φέρει την επωνυμία «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ». Η αίθουσα εκδηλώσεων του ναού φέρει το όνομα των γονέων τους. Με την προσφορά πολλών επώνυμων και ανώνυμων συμπολιτών μας έχουν ενισχυθεί Ιερές Μονές, Ιεροί Ναοί, Σύλλογοι, Σωματεία, Ιδρύματα της περιοχής δικαιοδοσίας του Δήμου Παιονίας με σκοπό την ενίσχυση των σκοπών των φορέων που προαναφέρθηκαν αλλά και την αποπεράτωση πολλών έργων τους.

Σε πολλές περιπτώσεις αναγράφονται τα ονόματα των δωρητών σε ειδικούς πίνακες παράπλευρα των εισόδων. Δημήτριος Οικονόμου: στρατηγός ε. α. από την Αξιούπολη. Με δαπάνες του ανεγέρθηκε στη γενέτειρά του σύγχρονο κτίριο στο οποίο στεγάστηκε η τοπική βιβλιοθήκη που φέρει το όνομά του. Κάθε χρόνο στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Αξιουπολίτικα» με τη σύζυγό του Άννα βραβεύουν μαθητές που διακρίνονται για τη φιλαναγνωσία δανειζόμενοι βιβλία από τη βιβλιοθήκη. Επίσης έχει προβεί σε πολλές δωρεές προς φορείς και οργανισμούς του Δήμου Παιονίας και πέραν αυτού.

Χρήστος Πίψος, από τη Γρίβα, Αξιωματικός, Βουλευτής, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

 β. Πολιτικοί Κάποια άτομα από την απελευθέρωση της περιοχής και εντεύθεν διακρίθηκαν και κατέλαβαν υψηλές πολιτικές θέσεις. Κωνσταντίνος Παζαρέντζος: γιατρός από τη Γουμένισσα. Εκλέχτηκε βουλευτής στην εκλογική περιφέρεια της Θεσσαλονίκης το 1915 και το 1917 με το Κόμμα των Φιλελευθέρων. Γεώργιος Ρουσσίδης: γιατρός από τη Γουμένισσα, μετέπειτα διευθυντής του Νοσοκομείου της. Εκλέχτηκε βουλευτής το 1920 και το 1935 ως υποψήφιος Χρήστος Αβραμίδης, του Λαϊκού Κόμματος στις εκλογικές περιφέρειες Πέλαπό την περιοχή λας (1920) και Θεσσαλονίκης (1935), στις οποίες ανή- Γευγελής, Στρατηγός, κε τότε η επαρχία της Γουμένισσας (Παιονία). Βουλευτής, Υπουργός, Χρήστος Πίψος (1887 – 1948): αξιωματικός από (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος). τη Γρίβα. Το 1923 εκλέχτηκε βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος στην εκλογική περιφέρεια Θεσσαλονίκης και το 1946 στην εκλογική περιφέρεια Κιλκίς με το κόμμα των Εθνικών Φιλελευθέρων. Χρήστος Σλιουπκίδης: από τη Γουμένισσα. Διετέλεσε Πρόεδρος της τοπικής Κοινότητας και εκλέχτηκε το 1952 βουλευτής Ν. Κιλκίς με το Κόμμα του Ελληνικού Συναγερμού. Χρήστος Αβραμίδης (1892 – 1984): αξιωματικός με καταγωγή από την περιοχή Γευγελής. Εκλέχθηκε βουλευτής Ν. Κιλκίς το 1951 με το Κόμμα των Φιλελευθέρων. Το 1964 επανεξελέγη με την Ένωση Αλέξανδρος ΚαραθόΚέντρου, διετέλεσε Υπουργός και Αντιπρόεδρος της δωρος από το Λατόμι Βουλής. Ο γιος του Αλέξανδρος την περίοδο της μεταΠολυκάστρου, πολίτευσης εξελέγη βουλευτής Ν. Κιλκίς της Νέας Δη- Βουλευτής, Υπουργός, μοκρατίας και διετέλεσε Υφυπουργός Εθνικής Άμυνας. (Πηγή, Βικιπαίδεια). 393

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

Ο ευεργέτης Δ. Οικονόμου με τη σύζυγό του Άννα σε εκδήλωση προς τιμήν του στην Αξιούπολη, (Πηγή, ΣΓΤ Αξιούπολης).

Μνημείο στο Πολύκαστρο προς τιμήν του αεροπόρου ΕΣ Ε. Καρδόπουλου. Αποκαλυπτήρια, 18 – 03 – 18.

Σημειώσεις

394

Παπαγεωργίου Γεώργιος (1893 – 1951): αξιωματικός από το Σκρα. Απόστρατος το 1951, συμμετείχε στις εκλογές ως υποψήφιος Ν. Θεσσαλονίκης και εξελέγη βουλευτής. Το ίδιο έτος απεβίωσε4. Τσορλίνης Χριστόφορος (1901 – 1987): γιατρός με καταγωγή από τη Γευγελή, του οποίου η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Αξιούπολη μετά το 1913. Το 1958 και το 1961 εκλέχτηκε βουλευτής Ν. Κιλκίς με το κόμμα της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης (ΕΡΕ)5. Αλέξανδρος Καραθόδωρος (1908 – 1981): νομικός με καταγωγή από την περιοχή των Τρικάλων. Η οικογένειά του το 1920 εγκαταστάθηκε στο Λατόμι Πολυκάστρου. Εκλεγόταν βουλευτής Θεσσαλονίκης μέχρι το 1967. Διετέλεσε Υπουργός στις Κυβερνήσεις Α. Παπάγου και Σ. Στεφανόπουλου6.

Καταγόμενοι από την Παιονία εργάστηκαν και εργάζονται σε όλους τους τομείς του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Σταδιοδρόμησαν πανεπιστημιακοί, δάσκαλοι, λειτουργοί της Εκκλησίας, της γενικής εκπαίδευσης, των επιστημών, του στρατού, των Σωμάτων Ασφαλείας, της δημοσιογραφίας, των γραμμάτων, των τεχνών. Είναι δύσκολη υπόθεση η παράθεση ονομάτων, βιογραφικών, έργου και προσφοράς τόσων ατόμων. Μπορεί και πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο ξέχωρης πραγματείας. Ωστόσο αναφέρουμε κάποιους που απήλθαν από τη ζωή: Γεώργιος Δημόπουλος: († 2020) από τη Γοργόπη, καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τραϊανός Γάγος: (1960 – 2010) από την Κάρπη, καθηγητής παπυρολογίας στις ΗΠΑ. Γεώργιος Καλβάκης: Επισμηναγός Πολεμικής Αεροπορίας από τη Γουμένισσα, ετών 47, έπεσε σε ώρα καθήκοντος στις 27 – 12 – 1991. Γρηγόριος Γκίγκερης: Επισμηναγός – Ιατρός

Πολεμικής Αεροπορίας, ετών 27, απεβίωσε στις 29 – 12 – 1992. Τα ονόματα και των δύο έχουν δοθεί σε οδούς της Γουμένισσας. Πέτρος Πολυχρονάκης: Αξιωματικός Πολεμικής Αεροπορίας, ετών 35, με καταγωγή εκ μητρός από τη Γρίβα, έπεσε σε ώρα καθήκοντος στις 28 – 08 – 1998. Αραμπατζής Θεόδωρος (1948 – 2001): από την Αξιούπολη, καθηγητής ΤΕΙ Καβάλας – Τμήμα Δράμας, συνέβαλε στη δημιουργία του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Αξιούπολης. Ευστάθιος Καρδόπουλος: από το Πολύκαστρο. Έπεσε εν ώρα καθήκοντος στις 18 – 03 – 2008. Αναθηματική στήλη στήθηκε σε κεντρική οδό της γενέτειράς του. Δημήτριος Γουσίδης (1939-2012): δημοσιογράφος με καταγωγή από την Αξιούπολη και των γονέων του από τη Γευγελή. Ήταν διευθυντής εφημερίδων, της ΕΡΤ Βορείου Ελλάδος και του Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων. Ανταποκριτής ξένων ειδησεογραφικών πρακτορείων και πρόεδρος της Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Μακεδονίας. Βίκτωρ Σιβετίδης (1915-;): ποιητής από την Πηγή με πρωτότυπο ποιητικό έργο, το οποίο εν πολλοίς έμεινε άγνωστο στην Ελλάδα. Θεόκλητος Καρυπίδης (1922 – 1975): ποιητής από το Πευκόδασος, διετέλεσε Δήμαρχος Πολίχνης Θεσσαλονίκης7. Τούλα Γλύστρα – Μπρίκα: φιλόλογος από τη Γουμένισσα που συνέγραψε πεζά και ποιητικά έργα. Μαρία Παπαγεωργίου: φιλόλογος από το Σκρα που συνέγραψε πολλά ιστορικά έργα. Σπύρος Αλτίκης: φιλόλογος και θεολόγος από τη Γουμένισσα, συνέγραψε ιστορικά έργα. Νικηφόρος – Βύρων Καμπάς (1947-2017): από τη Γουμένισσα, αξιωματικός του Οικονομικού Σώματος με λογοτεχνικό έργο. Διετέλεσε πρόεδρος του Συλλόγου Γουμενισσιωτών Θεσσαλονίκης και της Ένωσης Λογοτεχνών Βορείου Ελλάδος κ.ά.

1. Πληροφορίες και από την ιστοσελίδα του Δ. Ευαγγελίδη, όπου κείμενο με τον τίτλο Παίονες και Παιονία. 2. Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια / Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τ. 9Α, σ. 225 – 226. 3. Ό.π., σ. 412 – 413. 4. Δημήτριος Παπαγεωργίου, Γεώργιος Παπαγεωργίου του Δημη-

τρίου, Αντιστράτηγος (1893 – 1951), Θεσσαλονίκη 1998, σ. 7 και εξής. 5. Στοιχεία από τον Κυριάκο Τσορλίνη, κάτοικο Αξιούπολης. 6. Στοιχεία από το Διαδίκτυο. 7. Φόρης Παροτίδης, «Λογοτέχνες του Ν. Κιλκίς», Κιλκισιακό Ημερολόγιο 1983, σ. 83 και 85.

 γ. Επιστήμες, γράμματα, τέχνες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο

ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΥΨΗΛΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Μεχμέτ Ρεζάτ, Σουλτάνος: Το 1911 περιοδεύοντας στα Βαλκάνια διήλθε από την περιοχή της Παιονίας ο Σουλτάνος Μεχμέτ Ρεζάτ, αδελφός του έκπτωτου Αβδούλ Χαμίτ. Κατευθυνόταν προς τη Θεσσαλονίκη και στάθμευσε στον τότε σταθμό Γουμενίτσης, μετέπειτα Αξιούπολης και Παιονίας. Τον υποδέχθηκαν οι τοπικές Αρχές και πλήθος κόσμου που είχε συγκεντρωθεί από τους γύρω οικισμούς και ιδιαίτερα από τη Γουμένισσα, όπου έδρευαν οι τοπικές Αρχές. Είχαν έρθει και οι μαθητές των σχολείων συνοδευόμενοι από τους εκπαιδευτικούς. Ο Σουλτάνος χαιρέτησε τα πλήθη, αντάλλαξε χειραψίες με τις Αρχές, δέχθηκε άνθη από τους μαθητές και αναχώρησε για την πρωτεύουσα της Μακεδονίας1. Ο βασιλιάς Αλέξανδρος και ο Πρωθυπουργός Ε. Βενιζέλος: Το 1918 και πριν τη μάχη του Σκρα επισκέφθηκε το αεροδρόμιο της Γοργόπης, όπου στάθμευαν γαλλικά και ελληνικά αεροπλάνα της εποχής

Ο Βασιλιάς Αλέξανδρος και ο Γάλλος στρατηγός Γκιγιωμά στο αεροδρόμιο Γοργόπης, (Πηγή, ΙΕΠΑ).

Ο Πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος στο Μακεδονικό Μέτωπο, (Πηγή, ΓΕΣ. ΔΙΣ).

για να πάρουν μέρος στις επιχειρήσεις, ο τότε Έλληνας βασιλιάς Αλέξανδρος συνοδευόμενος από τον Γάλλο στρατηγό και επικεφαλής των συμμαχικών δυνάμεων στην περιοχή Γκιγιωμά2. Επισκέφτηκε και την περιοχή Πολυκάστρου, όπου επιθεώρησε στρατιωτικά έργα. Επίσης το 1917 στην περιοχή της Πηγής, ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος επιθεώρησε το ελληνικό στράτευμα που πήρε μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Επανήλθε στην περιοχή στις 25 Νοεμβρίου 1929, για να εγκαινιάσει το έργο αποξήρανσης των λιμνών Αρτζάν – Αματόβου. Ο διάδοχος και μετέπειτα βασιλιάς Παύλος και η οικογένειά του: Στις 9 Ιανουαρίου 1947 επισκέφθηκε τους Ευζώνους και τα φυλάκια της ελληνογιουγκοσλαβικής μεθορίου. Παρέμεινε μέχρι τις απογευματινές ώρες, γευμάτισε με στρατιώτες και στη συνέχεια επισκέφθηκε το Πολύκαστρο και την Αξιούπολη. Αργά το απόγευμα αναχώρησε για τη Θεσσαλονίκη, όπου είχε παραμείνει η πριγκίπισσα Φρειδερίκη3. 395

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΥΨΗΛΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ

Ο Πρωθυπουργός Κ. Καραμανλής στην Αξιούπολη, (Πηγή, περ. ΑΞΙΟΥΠΟΛΗ, 1978).

Ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωστής Στεφανόπουλος προσκυνά την Εικόνα της Παναγίας Γουμενίσσης, (Πηγή, π. ΕΠΑΓΓΕΛΙΑ, ΙΜΓΑΠ).

396

Το 1953 το βασιλικό ζεύγος, Παύλος και Φρειδερίκη, επισκέφθηκε το Πολύκαστρο, όπου η βασίλισσα εγκαινίασε εκεί το «Σπίτι παιδιού». Μετά από μερικά χρόνια, με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, επισκέφτηκε εκ νέου την Παιονία με επίκεντρο εκδηλώσεων τη Γουμένισσα, όπου παρέμειναν αρκετές ώρες. Η βασίλισσα επισκέφτηκε και την Κοινότητα Γρίβας (προφορική πληροφορία). Στις 25 Μαΐου 1960 το βασιλικό ζεύγος επισκέφτηκε την Αξιούπολη και τη Γουμένισσα προς επιθεώρηση στρατιωτικών μονάδων. Στις 18 Μαρτίου 1962 η βασιλική οικογένεια, βασιλιάς Παύλος, βασίλισσα Φρειδερίκη, διάδοχος Κωνσταντίνος και οι πριγκίπισσες Σοφία και Ειρήνη επισκέφθηκαν το Πολύκαστρο, το Φυλάκιο Ευζώνων, την Αξιούπολη και τη Γουμένισσα. Η βασίλισσα μετέβη στη Γρίβα και εγκαινίασε εκεί το «Σπίτι Παιδιού» (πληροφορίες από τον Τύπο της εποχής). Σπύρος Μαρκεζίνης, υπουργός και πρωθυπουργός: Στις 13 Ιουνίου 1957 σε προεκλογική περίοδο επισκέφθηκε τη Γουμένισσα, παρέμεινε αρκετή ώρα και εκφώνησε πολιτικό λόγο. Λόρδος Peter Alexander Rupert Carington (1919 – 2018)4: Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 επισκέφθηκε το Βρετανικό Κοιμητήριο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο Πολύκαστρο. Είχε διατελέσει

Υπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου και Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ. Γεώργιος Ράλλης, πρωθυπουργός: Στις 9 Φεβρουαρίου 1964 σε προεκλογική περίοδο, εκπρόσωπος του κόμματος ΕΡΕ – Προοδευτικών επισκέφθηκε το Πολύκαστρο, την Αξιούπολη και τη Γουμένισσα στην κεντρική πλατεία της οποίας εκφώνησε πολιτικό λόγο. Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, πρωθυπουργός: Υπουργός Συντονισμού στην Κυβέρνηση της «Ενώσεως Κέντρου» εγκαινίασε τη γέφυρα της Γοργόπης στις 7 Μαρτίου 1966. Συνοδευόταν από τους Υπουργούς Β. Ελλάδος Γ. Μανωλόπουλο, Δημοσίων Έργων Ι. Γκλαβάνη, Συγκοινωνιών Γιαννόπουλο, Γεωργίας Βασματζίδη, τον Υφυπουργό Εμπορίου Παιαλόγλου και τους βουλευτές του Ν. Κιλκίς Χρ. Αβραμίδη, Κ. Παπαδόπουλο και Σ. Περτσινίδη. Ακολούθησε επίσκεψη όλων στη Γουμένισσα, όπου και γευμάτισαν. Γεώργιος Αθανασιάδης – Νόβας, αντιπρόεδρος και πρωθυπουργός: Στις 19 Ιουνίου 1966 πραγματοποιήθηκαν στη Γουμένισσα τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Μακεδονομάχου δασκάλου από τη Ναύπακτο Ιωάννη Πίτσουλα, τα αποκαλυπτήρια του Μνημείου των Μακεδονομάχων στην ομώνυμη πλατεία και τα εγκαίνια του νέου διδακτηρίου του Α΄ Δημοτικού Σχολείου της κωμόπολης. Στις τελετές παρέστη ο τότε Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβέρνησης Ακαδημαϊκός Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας, λίγο μετέπειτα πρωθυπουργός της χώρας και γνωστός ποιητής με το ψευδώνυμο Γεώργιος Αθάνας. Τίμησε την περιοχή με την παρουσία του, διότι κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου υπηρέτησε στρατιώτης στη Γουμένισσα, περίοδο και τόπο που ενέπνευσαν την πρώτη του ποιητική Συλλογή «Καιρός Πολέμου». Επιπλέον, ήταν συμπατριώτης του Ιωάννη Πίτσουλα. Για τη Γουμένισσα και τον Πίτσουλα έγραψε δύο ενδιαφέροντα ποιήματα που συμπεριλήφθηκαν στην πρώτη συλλογή του. Μαζί του ήταν ο τότε Υπουργός Βορείου Ελλάδος και βουλευτής Ν. Κιλκίς Χρήστος Αβραμίδης και πολλοί επίσημοι όλων των ιεραρχιών της χώρας. Τον πανηγυρικό εκφώνησε ο Γεώργιος Μόδης, γνωστός συγγραφέας και τ. Υπουργός. Ήταν μια ξεχωριστή ημέρα για τη Γουμένισσα και ολόκληρη την Παιονία. Ανδρέας Παπανδρέου, πρωθυπουργός: Στις 10 Σεπτεμβρίου 1966, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο περιόδου, επισκέφθηκε και περιόδευσε στον Ν. Κιλκίς. Επισκέφθηκε το Κιλκίς, το Πολύκαστρο, την Αξιούπολη και τη Γουμένισσα. Κωνσταντίνος Καραμανλής, πρωθυπουργός και Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας: Το 1978 επισκέφθηκε την Αξιούπολη ο τότε πρωθυπουργός της χώρας και μετέπειτα Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής. Έγινε δεκτός από τις τοπικές Αρχές και μετά από σύντομη παραμονή απήλθε. Σκοπός της επίσκεψής του ήταν να διερευνηθεί ο τόπος πιθανής εγκατάστασης εργοστασίου. Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος, Πρόεδρος Ελληνικής Δημοκρατίας: Στις 27 Οκτωβρίου 1997, μετά την παραμονή στη Θεσσαλονίκη και τη συμμετοχή του στους εκεί εορτασμούς για την επέτειο του ΟΧΙ και την απελευθέρωση της πόλης το 1912 από τον τουρκικό ζυγό, επισκέφθηκε την περιοχή ο τότε Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος. Έγινε δεκτός στο Πολύκαστρο, στάθμευσε στην Αξιούπολη, όπου επισκέφθηκε το εκεί Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Τερμάτισε την περιοδεία του στη Γουμένισσα με υποδοχή του στο τότε Δημαρχείο, προσκύνημα στην Παναγία της Γουμένισσας και επίσκεψη στο μητροπολιτικό μέγαρο, όπου τον υποδέχθηκε ο Μητροπολίτης κκ Δημήτριος. Ο Πρόεδρος έγινε θερμά δεκτός με ενθουσιασμό στις πόλεις και στα χωριά του σημερινού Δήμου Παιονίας και άφησε τις καλύτερες εντυπώσεις. Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος και Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χριστόδουλος: Στις 5 Ιουνίου 1999 μετά από πρόσκληση του Μητροπολίτη μας κκ Δημητρίου επισκέφθηκε την περιοχή και την Ιερά μας Μητρόπολη ο Οικουμενικός Πατριάρχης κκ Βαρθολομαίος. Ήταν η πρώτη επίσκεψη προκαθημένου της Ορθοδοξίας στην περιοχή. Συνοδευόταν από Αρχιερείς του Οικουμενικού Θρόνου και από τον τότε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος κυρό Χριστόδουλο. Τον υποδέχθηκε ο Μητροπολίτης με άλλους Αρχιερείς της Ελλαδικής Εκκλησίας, τον κλήρο της Μητροπόλεως και το πιστό πλήρωμα της τοπικής Εκκλησίας. Ο Πατριάρχης διήλθε από το Πολύκαστρο, όπου του επιφυλάχθηκε θερμή υποδοχή στην είσοδο της πόλης. Σήμερα υπάρχει σχετική στήλη για να θυμίζει το γεγονός. Ακολούθησε η υποδοχή και η διέλευσή του

Επίσκεψη του Οικουμενικού Πατριάρχη κκ Βαρθολομαίου στην έδρα της ΙΜΓΑΠ. Δεξιά του ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών κυρός Χριστόδουλος, (Πηγή, εφ. Επαγγελία ΙΜΓΑΠ).

από την Αξιούπολη και κατέληξε στη Γουμένισσα, έδρα της Μητροπόλεως, όπου πραγματοποιήθηκε επίσημη υποδοχή από εκκλησιαστικές, πολιτικές, στρατιωτικές Αρχές και τον λαό. Ακολούθησαν δέηση και προσφωνήσεις κατά την υποδοχή, στη συνέχεια δέηση στον Ι. Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Γεωργίου και προσκύνημα στην Ι. Μονή Παναγίας Γουμενίσσης. Επίσκεψη στο παρακείμενο Μητροπολιτικό Μέγαρο και μετάβαση στην Ι. Μονή Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης στη Γρίβα. Θερμή υποδοχή επιφυλάχθηκε στον Πατριάρχη και κατά τη διέλευσή του από τους οικισμούς του Δήμου από τους οποίους διήλθε η πομπή. Ήταν μια ιστορική και μοναδική ημέρα για τη Μητρόπολη και την περιοχή μας. Κωνσταντίνος Σημίτης, πρωθυπουργός: Το 1999 περιόδευσε στον Ν. Κιλκίς ο τότε πρωθυπουργός Κ. Σημίτης. Επισκέφθηκε, εκτός από το Κιλκίς, και τις κωμοπόλεις του Δήμου μας, Πολύκαστρο, Αξιούπολη και Γουμένισσα. Είχε συναντήσεις και συνεργασία με τους τότε Δημάρχους. Τέλος επισκέφθηκε τη Μητρόπολη Γουμενίσσης. Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερώνυμος: Στις 20 Ιουνίου 2013 πραγματοποίησε ανεπίσημη επίσκεψη στην έδρα της Ιεράς Μητροπόλεώς μας ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κκ Ιερώνυμος. Η Γουμένισσα ήταν ενδιάμεσος σταθμός του, μεταβαίνοντας από τα Ιωάννινα, όπου αναγορεύθηκε διδάκτορας του εκεί Πανεπιστημίου, στο Κιλκίς για να συμμετάσχει στους εορτασμούς για τα 100 χρό-

Ο Αρχιεπίσκοπος κκ Ιερώνυμος στα θυρανοίξια του Ι. Ν. Μονής Γρίβας, 15 – 10 – 17, (Αρχείο, Χρ. Π. Ίντος).

Ο Πρωθυπουργός Κ. Σημίτης στο Πολύκαστρο, (Πηγή, εφ. Μαχητής του Κιλκίς).

397

ΜΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ | ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΥΨΗΛΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ

Ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Π. Παυλόπουλος στον εορτασμό της 100ης επετείου της μάχης του Σκρα στο Σκρα, (Πηγή, Δήμος Παιονίας).

νια από την ομώνυμη μάχη και την απελευθέρωση της πόλης το 1913. Ο Αρχιεπίσκοπος έγινε δεκτός από τον επιχώριο Μητροπολίτη και προσκύνησε την Εικόνα της Παναγίας της Γουμένισσας στην ομώνυμη Ιερά Μονή. Στη συνέχεια μετέβη και προσκύνησε στην Ι. Μ. Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης στη Γρίβα, γευμάτισε, απόλαυσε για λίγο τη δροσιά της κεντρικής πλατείας της κωμόπολης, άκουσε τα τοπικά Χάλκινα και αναχώρησε νωρίς το απόγευμα για το Κιλκίς. Ο Αρχιεπίσκοπος κκ Ιερώνυμος επισκέφθηκε για δεύτερη φορά τη Μητρόπολη Γουμενίσσης στις 15 / 16 Οκτωβρίου 2017. Παρέστη στα εγκαίνια του Ι. Ν. Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης στην ομώνυμη Ι. Μονή Γρίβας. Προκόπης Παυλόπουλος, Πρόεδρος Ελληνικής Δημοκρατίας: Οι εκδηλώσεις για τα εκατό (100) χρόνια από τη Μάχη του Σκρα που διοργάνωσε ο Δήμος Παιονίας κορυφώθηκαν την Κυριακή 13 Μαΐου 2018 στον οικισμό Σκρα παρουσία του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας Προκόπη Παυλόπουλου. Στον Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου του χωριού μετά τη Θεία Λειτουργία αναπέμφθηκε δοξολογία, ακολούθησε επιμνημόσυνη δέηση στο Ηρώο Πεσόντων, προσκλητήριο Νεκρών, κατάθεση στεφάνου και ομιλία από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Ακολούθησε παρέλαση, απονομές επάθλων σε νικητές πορείας ειρήνης και σε μαθητές που πρώτευσαν σε γραπτό διαγωνισμό με θέμα τη μάχη του Σκρα. Στη συνέχεια, στην έδρα

Σημειώσεις 398

1. Α φηγήσεις παλαιοτέρων κατοίκων της περιοχής και Γ. Θ. Βαφόπουλος, Σελίδες Αυτοβιογραφίας, τ. Α΄, Αθήναι 1970, σ. 63 – 65. 2. Ι στορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, Αθήναι 1980, σ. 91.

του Δήμου (Πολύκαστρο), με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας αναγορεύτηκε σε επίτιμο δημότη Παιονίας. Ακολούθησε γεύμα στην Αξιούπολη. Μαργαρίτης Σχοινάς, Αντιπρόεδρος Ευρωπαϊκής Επιτροπής: Στις 7 Μαΐου 2021 επισκέφθηκε τον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Ευρωπού μετά από πρόσκληση του Δημάρχου Παιονίας Κωνσταντίνου Σιωνίδη επ’ ευκαιρία της Ημέρας της Ευρώπης (9 Μαΐου, ημέρα λήξης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου) και των σαράντα χρόνων από την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΕ. Τον υποδέχθηκε και μίλησε σχετικά ο Δήμαρχος, τον προσφώνησαν οι βουλευτές του Νομού, ο Υφυπουργός Γ. Γεωργαντάς, η Ειρήνη – Ελένη Αγαθοπούλου και ο Αντιπεριφερειάρχης Κιλκίς Αν. Βεργίδης. Παρόντες ήταν οι Δήμαρχοι Κιλκίς Δ. Κυριακίδης και Γιαννιτσών Γρ. Στάμκος, η Πρόεδρος Κοινότητας Ευρωπού Σ. Ιορδανίδου και άλλοι προσκεκλημένοι. Ο Αντιπρόεδρος της ΕΕ ανακηρύχθηκε επίτιμος δημότης του Δήμου, ενώ στην ομιλία του τόνισε πως «η παρουσία του είναι ψήφος στήριξης της Παιονίας...» και ξεναγήθηκε στον χώρο από την Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ν. Κιλκίς, Γ. Στρατούλη. Αλέξης Τσίπρας, πρωθυπουργός: Στο πλαίσιο περιοδείας του στον Ν. Κιλκίς επισκέφθηκε στις 2 Δεκεμβρίου 2022 τη Γουμένισσα, όπου είχε συνάντηση με παραγωγικούς φορείς της περιοχής του Δήμου Παιονίας. Νικόλαος Μηταράκης, Υπουργός Μεταναστευτικής Πολιτικής: Επισκέφθηκε την περιοχή στις 5 Σεπτεμβρίου 2020 για να εξετάσει προβλήματα που έχουν σχέση με μετανάστες και τη δομή υποδοχής αυτών στη Νέα Καβάλα Παιονίας. Νικόλαος Χαρδαλιάς, Υφυπουργός Εθνικής Άμυνας: Επισκέφθηκε στις 9 Φεβρουαρίου 2023 τοπικές Αρχές, στρατιωτικές μονάδες και επιχειρήσεις των Δήμων Παιονίας και Κιλκίς. Επίσης, έχουν επισκεφθεί την περιοχή πολλά πολιτικά πρόσωπα μεταξύ αυτών ως αρχηγοί κομμάτων ή πολιτευτές οι Κώστας Γ. Καραμανλής, Αντώνης Σαμαράς που διετέλεσαν Πρωθυπουργοί, Δημήτριος Αβραμόπουλος, Ντόρα Μπακογιάννη και άλλοι. 3. Εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 10 – 01 – 1947, σ. 4. 4. Βασίλης Αθανασιάδης, blogstop.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο

ΘΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΩΝ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ Οι γηγενείς Μακεδονομάχοι της Παιονίας ήταν πολλοί1. Παρακάτω παραθέτουμε μόνο τα ονόματα των θυμάτων, τα οποία μνημονεύονται σε γραπτές πηγές, στις οποίες και παραπέμπουμε.

 ΑΓΙΟΣ ΠΕΤΡΟΣ2 Αλίρης Λάζαρος, Ιωαννίδης Χρήστος, Καραστογιάννης Αθανάσιος, Καραστογιάννης Χρήστος, Παπαμανώλης Εμμανουήλ, ιερέας.

 ΑΞΙΟΥΠΟΛΗ

 ΚΑΡΠΗ Δήμτσης Δημήτριος, Δόντσης Ιωάννης, Ζιάρας Τραϊανός, Ίντος Χρήστος, Κιόσης Πέτρος, Μάμκας Αθανάσιος, Μέστης Δημήτριος, Μπέτσης Αθανάσιος υπαρχηγός, Νάστης Γεώργιος, Πάσκος Χρήστος, Ρόδης Χρήστος, Ρόδης Δημήτριος, Σαμαράς Αθανάσιος, Σαμαράς Διονύσιος, Τσιάρας Τραϊανός8.

 ΚΑΣΤΑΝΕΡΗ Δογιάμας Λάζαρος οπλαρχηγός, Δογιάμας Χρήστος, Δογιάμας Δημήτριος, Δογιάμας Τραϊανός, Δογιάμας Ευάγγελος, Μαλτζάρκας Μήνος9, Κεχαγιάς Χρήστος και η μητέρα του.

Κάνης Χρήστος, Κιοσέ Ομέρ, Οικονόμου Δημήτριος, Παπαμήτρης Δημήτριος, Πένος Δημήτριος, Παπανικόλας, Πραματάρ Μπαγιαζίτ, Μίσιος Χρήστος, Τζεμάλ Κιοσέ3.

 ΚΟΥΠΑ

 ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑ

 ΛΙΒΑΔΙΑ

Πίτσουλας Ιωάννης δάσκαλος, Πούλκα Μαρία συζ. Γεωργίου, Πούλκας αβάπτιστο του Γεωργίου και της Μαρίας, Σλαμπάκης Αθανάσιος, Τζιάνας Αθανάσιος4.

Κουβάτσης Δέλλιος, Κουβάτσης Αθανάσιος, Στοΐδης Γεώργιος, Στοΐδης Στόικος, Τερζής Τραϊανός6.

Γεράνης Γεώργιος, Γεράνης Αναστάσιος, Τάσιος Μιχαήλ, Καϊμακάμης Γεώργιος, Κολέρδας Κωνσταντίνος, Κουκούδας Μιχαήλ, Κουκούδας ή Μίσιας Κωνσταντίνος, Κούσιος Δημήτριος, Μπαρτζιάς Αστέριος, Μπαρτζιάς Μήτας, Μπέλης Νικόλαος, Μπέλης Μιχαήλ, Μπόλας Αθανάσιος, Πανότσιας ή Σίβης Αστέριος, Παπαδημητρίου Γεώργιος, Πασιάκας Αντώνιος, Πασιατάς Κωνσταντίνος, Σαούλης Τέζιος, Σαραμάνης Νικόλαος, Σιαμάντος Κωνσταντίνος και η σύζυγός του Μαρία, Σιαμάντος Ιωάννης, Στεργίου Κωνσταντίνος, Τόζας Μιχαήλ11.

 ΕΥΖΩΝΟΙ

 ΠΟΛΥΠΕΤΡΟ

 ΓΡΙΒΑ Πίψος Αθανάσιος και ο γιος του Πίψος Χρήστος5, Καρατζάς αγροφύλακας.

 ΕΙΔΟΜΕΝΗ

Διδασκάλου Δημήτριος, Διδασκάλου Μιχαήλ, Δοϊτσίνης Χρήστος, Ριμπάρης Νικόλαος, Ριμπάρης Πέτρος, Ριμπάρη Ευδοκία με τα τέσσερα παιδιά της, Σιωνίδης Κωνσταντίνος7.

Μράτκος Στόιος, Πρότσιος Στέφανος10.

Πεχλιβάνης Αθανάσιος12.

 ΡΥΖΙΑ Αλίρης Αθανάσιος, Αλίρης Αθανάσιος του Δημητρί399

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο | ΘΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΩΝ ου, Καραμάρκου Χρήστος, Παπαδημητρίου Τραϊανός δάσκαλος13.

 ΣΚΡΑ Βλάικος Γεώργιος, Βλάικος Βασίλειος, Μπαταντζής Πρόδρομος, Παπαστεφάνου Στέφανος14. Στη συνέχεια παρατίθενται ονόματα θυμάτων Μακεδονομάχων της επαρχίας Γευγελής, της οποίας πολλοί από τους Έλληνες κατοίκους της μετά το 1913 εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του σημερινού Δήμου Παιονίας (Αξιούπολη, Εύζωνοι κλπ.)15.

 ΓΕΥΓΕΛΗ Βαφόπουλος Γεώργιος δάσκαλος, Γκάρτζιος Χαράλαμπος δάσκαλος, Κυβερνίδης Δημήτριος, Μένος Γεώργιος, Σιωνίδης Λεωνίδας, Τζιούνδας Αθανάσιος, Τσίτσος Νικόλαος, Τσορλίνης Γεώργιος, Τσορλίνης Νάκος, Τσορλίνης Δέλλιος.

 ΓΡΙΤΣΙΣΤΑ Μήλιος Γρηγόριος, Σαμολαδάς Δημήτριος.

 ΚΑΠΑΤΟΒΟ Μιχαήλ Μιχαήλ.

 ΒΟΓΔΑΝΤΣΑ Καραϊσκάκης Γεώργιος οπλαρχηγός, Κρετσόβαλης Χρήστος, Χατζηγεωργίου Αικατερίνη δασκάλα.

 ΣΤΟΓΙΑΚΟΒΟ Τσιάπος Νικόλαος.

400

ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΑΙΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΝ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ  ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ  Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος 1912 Κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο ο συνολικός αριθμός των πεσόντων σε όλα τα πεδία των μαχών ήταν 2.351 αξιωματικοί και οπλίτες και 20.075 τραυματίες. Δεν υπάρχει καταγεγραμμένος ο αριθμός των απολεσθέντων στην περιοχή της Παιονίας την ίδια περίοδο. Είναι γεγονός πως στην Παιονία το 1912 δεν είχαμε μάχες. Η απελευθέρωσή της ήταν αποτέλεσμα της φονικής μάχης των Γιαννιτσών.  Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος 1913 Το 1913 στην Παιονία διεξάχθηκαν πολεμικές αναμετρήσεις και υπήρξαν απώλειες ανδρών της Χ Μεραρχίας.  19 Ιουνίου 1913 Μάχη Πλατανιάς: Νεκροί: 1 αξιωματικός, 8 οπλίτες. Τραυματίες: 65 αξιωματικοί και οπλίτες.  20 – 21 Ιουνίου 1913 Μάχη Ευζώνων – Σουλτουγιαννέικων: 276 άνδρες εκτός μάχης.  Γευγελή 1913: Νεκροί: 17  Θεραπευτήριο Γουμένισσας 1913: Νεκροί: 4 Γενικό σύνολο: 371 άνδρες εκτός μάχης16.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο

ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ, 1914 – 1918 ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΙΟΝΙΑΣ

Τραυματίες: 1777 αξιωματικοί και οπλίτες. Αγνοούμενοι: 164 αξιωματικοί και οπλίτες.

 ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Μεραρχία Σερρών Νεκροί: 32 Τραυματίες: 113



Ελληνικές απώλειες 22 Απριλίου / 5 Μαΐου 1917 Μάχη στο ύψωμα Σεμέν Ντε Φερ (περιοχή Δογάνη): Νεκροί: 3 αξιωματικοί, 16 οπλίτες. Τραυματίες: 50 28 Απριλίου / 11 Μαΐου 1917 Μάχη στο ύψωμα Κορυφή (Ραβινέ): Νεκροί: 20 αξιωματικοί και οπλίτες. Τραυματίες: 58 1 / 14 Μαΐου 1917 Μάχη στο ύψωμα Κορυφή (Ραβινέ): Νεκροί: 5 αξιωματικοί, 55 οπλίτες. Τραυματίες: 9 αξιωματικοί, 225 οπλίτες. 27 Απριλίου / 10 Μαΐου 1917 μέχρι 8 / 21 Μαΐου 1917 Μάχη στο ύψωμα Σκρα (1097): Νεκροί: 15 Τραυματίες: 98 17 / 30 Μαΐου 1918 Μάχη του Σκρα (1097) και γύρω υψώματα: Μεραρχία Αρχιπελάγους Νεκροί: 338 αξιωματικοί και οπλίτες.

Μεραρχία Κρήτης Νεκροί: 71 Τραυματίες: 314

Στο Σκρα το 1917 – 1918 έπεσαν συνολικά ( Έλληνες): 809 νεκροί, 2.302 τραυματίες και 164 αγνοούμενοι.  5 / 18 Σεπτεμβρίου 1918 Μάχη Κορώνας (Γκραν Κορονέ – ύψωμα Πυραμίδα) στο πλαίσιο της μάχης Δοϊράνης. Ελληνικές απώλειες Μεραρχία Σερρών γενικές απώλειες (νεκροί και τραυματίες): 173 αξιωματικοί. 2.514 οπλίτες. Βρετανικές απώλειες (22η Β. Μεραρχία): 165 αξιωματικοί. 3.155 οπλίτες. Βουλγαρικές απώλειες (αντίπαλοι): 83 αξιωματικοί. 2.643 οπλίτες. Στην Κορώνα έπεσαν συνολικά (Έλληνες, Βρετανοί, Βούλγαροι) 421 αξιωματικοί και 8.312 οπλίτες.

401

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο | ΘΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΩΝ

ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΟΠΛΙΤΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΙΟΝΙΑ ΠΟΥ ΕΠΕΣΑΝ Η΄ ΕΞΑΦΑΝΙΣΘΗΚΑΝ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ, 1919 – 1922

ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΟΠΛΙΤΕΣ ΝΕΚΡΟΙ ΚΑΙ ΕΞΑΦΑΝΙΣΘΕΝΤΕΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ 1919 – 1922

(Πηγή: Τα μνημεία των οικισμών)

 Άλλιος Δημήτριος του Χρήστου, γεννηθείς εις Γουμένισσαν Θεσσαλονίκης, εφονεύθη 1921 Μαρτίου 21 εις Άνεγκ Κιολ.  Βίσιας Γεώργιος του Αβραάμ, στρατιώτης, γεννηθείς εις Λιούμνιτσαν (Σκρα), εφονεύθη Αύγουστον 1921 εις Μικράν Ασίαν.  Βιτλάρης Αντώνιος του Δημητρίου, στρατιώτης εκ Πετρόβου (Άγιο Πέτρο), εξηφανίσθη.  Γιώτσης Γεώργιος του Δημ., λοχίας, γεννηθείς εις Λιούμνιτσας (Σκρα) Θεσσαλονίκης, εφονεύθη 1921 Αυγούστου 11 εις Σαγγάριον.  Γαλαράς Γεώργιος του Παναγ., στρατιώτης, γεννηθείς εις Βοέμιτσαν (Αξιούπολη) Θεσσαλονίκης, απεβίωσε Ιούνιον 1922 εις Γ΄Νοσοκομείον Σμύρνης.  Δήμητσας Δημοσθένης του Κοσμά, στρατιώτης, γεννηθείς εις Λιούμνιτσας (Σκρα), απεβίωσε 1920 Απριλίου 26 εις Α΄ Ν. Στρατιάς.  Ζακκούλας Πέτρος του Αθανασίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Γουμένιτσαν Θεσσαλονίκης, απεβίωσε 1920 Φεβρουαρίου 17 εις Β΄ Σ. Ν. Θεσσαλονίκης.  Κουπάτσης Στέργιος του Δημητρίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Λειβάδια Θεσσαλονίκης, απεβίωσε 1920 Φεβρουαρίου 6 εις Σ. Ν. Περγάμου.  Παπακαλιώνης Κωνσταντίνος, δεκανεύς, γεννηθείς εις Γουμένιτσαν Θεσσαλονίκης, εφονεύθη 1921 Δεκεμβρίου 10 εις Μικράν Ασίαν.  Παπάς Κωνσταντίνος του Δημητρίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Βοεμίτσαν Θεσσαλονίκης, απεβίωσε 1921 Ιουνίου 17 εις Δ΄ Σ. Ν. Διακομιδής.  Πέσιος Αθανάσιος του Ιωάννου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Κρίβαν (Γρίβα) Θεσσαλονίκης, εφονεύθει 1921 Νοεμβρίου 10 εις Μικράν Ασίαν.  Παπατρύφων Ευάγγελος του Δημητρίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Κρίβαν (Γρίβα) απεβίωσεν εν αιχμαλωσία Νοέμβριον 1922 εις Μικράν Ασίαν.  Παρλαπάνος Χρήστος του Ιωάννου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Γουμένιτσαν Θεσσαλονίκης, απεβίωσε 1922 Αυγούστου 8 εις Α΄Ν. Στρατιάς.  Πολυχρόνης Ευρυπίδης του Κωνσταντίνου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Βοεμίτσαν (Αξιούπολη), εφονεύ-

ΑΓΙΟΣ ΠΕΤΡΟΣ17: Κάργας Ιωάννης, Δεληγιάννης Αδάμ, Τσιντεκλής Αθανάσιος. Εξαφανισθέντες: Καρανικόλας Απόστολος, Βιτλάρης Αντώνιος. ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑ18: Γιόντσης Ιωάννης, Καρακόλης Γρηγόριος, Μαλέγκος Δημήτριος, Μητρετόδης Αθανάσιος, Παπακαλιώνης Κωνσταντίνος, Χατζηδημητρίου Γεώργιος, Χρησταντωνίου Αντώνιος. Εξαφανισθέντες: Άλλιος Δημήτριος, Γαλούπης Χρήστος, Νίκλης Γεώργιος, Οϊδένης Τραϊανός, Παπατζιάνας Χρήστος. Πέθαναν στα νοσοκομεία: Ίντος Θάνος, Τσαρνάκης Δημήτριος, Χατζηγιάννης Γεώργιος. ΕΙΔΟΜΕΝΗ19: Γαλανός Δημήτριος, Χατζηνικολάου Γεώργιος (θύμα κομιτατζήδων). ΜΕΓΑΛΑ ΛΙΒΑΔΙΑ20: Γκιούρης Αστέριος, Γκρόσιος Κωνσταντίνος, Κουπάτσης Αστέριος, Μέρκας Μιχαήλ, Μετζίτης Δημήτριος, Μπαρτζάκης Γεώργιος, Νάκης Ιωάννης, Ντουιτσής Αστέριος, Πάλλας Αστέριος, Πασκόνης Γεώργιος, Πούγιας Δημήτριος, Πρέμτσης Δημήτριος, Πυρόντσης Δημήτριος, Σταπατόρης Αστέριος, Τάχης Αστέριος, Τζήκας Αστέριος, Τίκας Αστέριος, Τόδας Αστέριος, Τσιλιφίκας Νικόλαος, Τσιότας Δημήτριος, Φράγκος Νικόλαος, Χατζηβρέττας Νικόλαος.

402

(Από τον τόμο Αγώνες και Νεκροί 1830 – 193021)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο θη 1922 Αυγούστου 13 εις Καγιά Τεπέ.  Μπέτος Αθανάσιος του Χρήστου, στρατιώτης, εκ Τσερναρέκας (Κάρπης), εξηφανίσθη.  Στογιάννης Απόστολος του Γεωργίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Λειβάδια Θεσσαλονίκης, απεβίωσε 1921 Μαΐου 16 εις Α΄ Ν. Θεσσαλονίκης.  Ταχημπάρμπας Αστέριος του Δημητρίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Λειβάδια Θεσσαλονίκης, εξηφανίσθη Ιούλιον 1921 εις Τσαούς Τσιφλίκ.  Τζότζος Αθανάσιος, γεννηθείς εις Μπαροβίτσαν (Καστανερή) Θεσσαλονίκης, εφονεύθη 1921 Αυγούστου 13 εις Σαγγάριον.  Τζίβγος Αθανάσιος του Γεωργίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Λιούμνιτσαν (Σκρα) Θεσσαλονίκης, απεβίωσε 1921 Οκτωβρίου 21 εις Ε΄ Ν. Διακομιδής (αναφέρεται και ως Τσίβγος και Τσίστας).  Τόλιγκας Κωνσταντίνος του Στεργίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Λειβάδια Καρατζιόβας, απεβίωσε 1921 Ιουλίου 8 εις Β΄ Ν. Στρατιάς.  Τσαπάρας Αθανάσιος του Πέτρου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Γοργόπην Θεσσαλονίκης, εξηφανίσθη 1921 Αυγούστου 21.  Τσαρνάκης Δημήτριος του Πέτρου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Γουμένιτσαν εξηφανίσθη Αύγουστον 1921.  Τσιότας Δημήτριος του Κωνσταντίνου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Μεγάλα Λειβάδια Θεσσαλονίκης, απεβίωσε 1921 Σεπτεμβρίου 1 εις Σ. Ν. Εσκί Σεχίρ.  Τσούκης Πέτρος του Βασιλείου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Κούπαν Θεσσαλονίκης, απεβίωσε 1922 Φεβρουαρίου 26 εις Σ. Ν. Δράμας.  Φωτούλης Χρήστος του Δημητρίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Κρίβαν (Γρίβα) Θεσσαλονίκης απεβίωσεν εκ κακουχιών Μάιον 1922 εις Σ. Ν. Εσκί Σεχίρ.  Χατζηδημητρίου Γεώργιος του Δημητρίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Γουμένιτσαν Θεσσαλονίκης, εφονεύθη 1921 Αυγούστου 12.  Χατζηαντωνίου Αντώνιος του Δημητρίου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Γουμένιτσαν, εφονεύθη 1921 Αυγούστου 16 εις Σαπάντζαν.  Χατζηγιάννης Γεώργιος του Χρήστου, υποδεκανεύς, γεννηθείς εις Γουμένιτσαν Θεσσαλονίκης, απεβίωσε 1922 Σεπτεμβρίου 26 εις Α΄ Σ. Ν. Θεσσαλονίκης.  Χατζηπαπαδήμας Γρηγόριος του Κωνσταντίνου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Ματσίκοβον (Ευζώνους) Θεσσαλονίκης, εφονεύθη 1922 Αυγούστου 19 εις Καρά Κιοΐ.

ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΟΠΛΙΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΕΣΑΝ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1940 – 194122  ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ  Τελπερίδης ή Τελκερίδης Τιμόθεος του Γεωργίου, Έφεδρος Ανθυπολοχαγός: Γεννήθηκε στους Ευζώνους του Κιλκίς το 1915, του 21ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 869 (ΒΔ Βινάν, Αυχένας Μπούμπεσι) στις 11 Απριλίου 1941.  Μαυροματίδης Στέφανος, έφεδρος ανθυποσμηναγός ιπτάμενος. Δεν αναφέρεται στην επετηρίδα από όπου αντλήσαμε τις πληροφορίες για τους υπόλοιπους πεσόντες από την Παιονία στον ελληνοϊταλικό πόλεμο 1940 – 41. Ο Δήμος Παιονίας, σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στην Αξιούπολη την Κυριακή 4.12.2022, τίμησε τον αξιωματικό αυτόν που καταγόταν από την Πηγή Παιονίας. Δεσμεύτηκε να δώσει το όνομά του σε οδό του τόπου καταγωγής του.

 ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ  Άγκας Γεώργιος του Κωνσταντίνου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Εύρωπο Κιλκίς το 1911, του Χ Όρχου Πυροβολικού. Πέθανε στο Χ Νοσηλευτικό Τμήμα στις 20 Φεβρουαρίου 1941.  Αδαμίδης Γεώργιος του Αδάμ, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Μεταμόρφωση Ευζώνων Κιλκίς το 1918, του 65ου ΣΠ. Πέθανε στο Νοσοκομείο Κορυτσάς στις 19 Μαρτίου 1941.  Αδαμίδης Γεώργιος του Κυριάκου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στους Ευζώνους Κιλκίς το 1914, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 931 (Μάλι Σπαντάριτ) στις 28 Φεβρουαρίου 1941.  Αδαμόπουλος Ξενοφών του Σοφοκλή, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Πέλλας το 1911, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1736 (κοιλάδα Τομορίτσα) στις 13 Φεβρουαρίου 1941.  Αϊβαζίδης Αβραάμ του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στα Ρύζια Κιλκίς το 1911, του 90ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα Γκάισδα στις 16 Ιανουαρίου 1941.  Αλμυράς Αλέξανδρος του Παναγιώτη, στρατιώτης. 403

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο | ΘΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΩΝ Γεννήθηκε στην Τούμπα Κιλκίς το 1909, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1776 Μόροβας στις 22 Δεκεμβρίου 1940.  Αμπελίδης Αχιλλέας του Γεωργίου, λοχίας. Γεννήθηκε στον Φανό Κιλκίς το 1911, του 90ου ΣΠ. Πέθανε στο Ορεινό Χειρουργείο (περιοχή Μπούμπεσι) στις 15 Ιανουαρίου 1941.  Αναστασιάδης Βλαδίμηρος του Σάββα, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Μικρό Δάσος Κιλκίς το 1915, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Μάλι Σπαντάριτ (Β. Κλεισούρας) στις 13 Φεβρουαρίου 1941.  Ανανίδης Κωνσταντίνος του Αναστασίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Πευκόδασος Κιλκίς το 1913, του 13ου ΣΠ. Πέθανε στο 8ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης στις 11 Φεβρουαρίου 1941.  Αντωνιάδης Παναγιώτης του Γεωργίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στους Ευζώνους Κιλκίς το 1910, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 931 (περιοχή Τσούκα Φεσίτ) στις 10 Μαρτίου 1941.  Αντωνιάδης Λεωνίδας του Λαζάρου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στον Φανό Κιλκίς το 1919 του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1736 στις 13 Φεβρουαρίου 1941.  Αποστολίδης Ξενοφών του Χαραλάμπους, στρατιώτης. Γεννήθηκε στους Ευζώνους Κιλκίς το 1913. Φονεύθηκε στο ύψωμα 931 (Μάλι Σπαντάριτ) στις 24 Μαρτίου 1941.  Αρτζάλης Κωνσταντίνος του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στον Δογάνη Κιλκίς το 1915, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1736 στις 13 Φεβρουαρίου 1941.  Γεωργιάδης Παναγιώτης του Σωτηρίου, δεκανέας. Γεννήθηκε στη Μεταμόρφωση Κιλκίς το 1914. Φονεύθηκε στο Μάλι Σπαντάριτ (Β. Κλεισούρας) στις 24 Μαρτίου 1941.  Γιόντσης Αλέξανδρος του Γεωργίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Κιλκίς το 1916, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1732 (Α. Τομόρι) στις 15 Φεβρουαρίου 1941.  Δάκος ή Ντάκος Θωμάς του Άγκου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στους Ευζώνους Κιλκίς το 1910, του 13ου ΣΠ. Πέθανε στο χωριό Βερζέζια στις 18 Ιανουαρίου 1941.  Δανδάκης Γεώργιος του Νικολάου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Βαφειοχώρι Κιλκίς το 1915, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Ανώνυμο, ύψωμα έναντι του υψώματος Τριών Αυγών στις 19 Μαρτίου 1941. 404

 Δαούτης Θωμάς του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Πολύκαστρο Κιλκίς το 1912 του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 931 (Μάλι Σπαντάριτ) στις 9 Μαρτίου 1941.  Δελαπαλτάς Διαμαντής του Στεργίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Πολύκαστρο Κιλκίς το 1916, του 13ου ΣΠ. Πέθανε από πολεμικό τραύμα στο Πολύκαστρο Κιλκίς στις 27 Απριλίου 1941.  Διχάλας Δημήτριος του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Βαφειοχώρι Κιλκίς το 1913, του 90ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Μάλι Ταμπαγιάν στις 20 Ιανουαρίου 1941.  Δόσπρας Μιχαήλ του Αστερίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στα Μεγάλα Λιβάδια Πέλλας το 1907, του ΧΙ Συντάγματος Ορεινού Πυροβολικού. Εξαφανίστηκε στις 20 Νοεμβρίου 1940.  Δουλκερίδης ή Δουλκέρης Ιγνάτιος του Μουράτ. Γεννήθηκε στους Ευζώνους Κιλκίς το 1913, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 931 (Μάλι Σπαντάριτ) στις 15 Μαρτίου 1941.  Ελευθεριάδης Γεώργιος του Θεοδώρου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Φιλυριά Κιλκίς το 1906, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1776 (Πόγαρδετς) στις 22 Δεκεμβρίου 1940.  Εμμανουηλίδης Ευστράτιος του Ευστρατίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στις Πλαγιές Κιλκίς το 1907, του 13ου ΣΠ. Πέθανε στο 20ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων στις 26 Φεβρουαρίου 1941.  Ζωσίδης ή Ζουπίδης Ιωάννης του Νικολάου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στους Ευζώνους Κιλκίς το 1916, του 65ου ΣΠ. Πέθανε στο Β΄ Ορεινό Νοσοκομειακό Τμήμα (Κοσίνα) στις 5 Φεβρουαρίου 1941.  Θεοχαρίδης Πέτρος του Περικλή, στρατιώτης. Γεννήθηκε στον Άγιο Πέτρο Παιονίας Κιλκίς το 1916, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στην περιοχή Μόροβας στις 14 Νοεμβρίου 1940.  Ιωαννίδης Συμεών του Μιχαήλ, στρατιώτης. Γεννήθηκε στους Ευζώνους Κιλκίς το 1912, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε σε μάχη κατά Βουλγάρων στο χωριό Εύζωνοι στις 25 Απριλίου 1941.  Καζακής Δημήτριος του Αναστασίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στον Δογάνη Κιλκίς το 1915 του 65ου ΣΠ. Πέθανε στο ΧΙΒ Ορεινό Χειρουργείο (τραυματίστηκε στη μάχη της Μόροβας) στις 17 Ιανουαρίου 1941.  Καζέλης Αργύριος του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Κιλκίς το 1915, του 65ου ΣΠ.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο Φονεύθηκε στη Μόροβα στις 17 Νοεμβρίου 1940.  Καλδής Θεμιστοκλής του Γεωργίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Πέλλας το 1903, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1736 (Γκιούρο Πρερ Τομορίτσα) στις 15 Φεβρουαρίου 1941.  Καλδής Ευάγγελος του Πέτρου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Παιονίας Κιλκίς το 1904, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στη Μόροβα στις 19 Νοεμβρίου 1940.  Καπετάνης Χρήστος του Δημητρίου, λοχίας. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Κιλκίς το 1917, του 90ου ΣΠ. Φονεύθηκε στην Κάιζα Κλεισούρας στις 17 Ιανουαρίου 1941.  Κεχαγιάς Τρύφων του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Καστανερή Κιλκίς το 1913 του Γ1 Πεδινού Χειρουργείου. Πέθανε στο Πρόσκαιρο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Κορυτσάς στις 31 Ιανουαρίου 1941.  Κουβάτσης Δημήτριος του Λεωνίδα, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Ειδομένη Κιλκίς το 1910 του 1ου Συντάγματος Ορειβατικού Πυροβολικού. Πέθανε στο 6ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Λουτρακίου στις 3 Μαρτίου 1941.  Λίτσας Δημήτριος του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Αξιούπολη Κιλκίς το 1911, του 90ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 800 (Μπούμπεσι) στις 17 Φεβρουαρίου 1941.  Λώλος Γεώργιος του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Πολύκαστρο Κιλκίς το 1918, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 802 (Μπούμπεσι) στις 13 Φεβρουαρίου 1941.  Μανούδης Αναστάσιος του Αποστόλου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στον Άγιο Πέτρο Παιονίας Κιλκίς το 1916, του Στρατιωτικού Τομέα Μπέλλες. Φονεύθηκε στη μάχη κοντά στο χωριό Ανατολή Κιλκίς στις 6 Απριλίου 1941.  Μαραφίδης Αλέξανδρος του Χριστοφόρου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στις Πλαγιές Κιλκίς το 1906, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Μονόπυλο (Ερσέκα) στις 22 Νοεμβρίου 1940.  Μαυρομιχάλης Κωνσταντίνος του Θωμά, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Τούμπα Παιονίας Κιλκίς το 1918, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1727 (Κόσνιτσα της κοιλάδας Τομορίτσα) στις 30 Δεκεμβρίου 1940.  Μετζίκος Απόστολος του Παναγιώτη, λοχίας. Γεννήθηκε στην Αξιούπολη Παιονίας Κιλκίς το 1916, του

65ου ΣΠ. Πέθανε στο ΧΙ Νοσηλευτικό Τμήμα (Τσερεβόντε) στις 18 Νοεμβρίου 1940.  Μετζιτσίδης Δημήτριος του Δοξάκη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Ειδομένη Κιλκίς το 1915, του 65 ΣΠ. Πέθανε κατά τη διακομιδή του στον σταθμό Επιδέσεως (μάχη Μόροβας) στις 18 Νοεμβρίου 1940.  Μουγιάντσης Γεώργιος του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Παιονίας Κιλκίς το 1918, του Μηχανοκίνητου Συντάγματος Ιππικού (19ης Ομάδας Αναγνωρίσεως). Φονεύθηκε στο Λατομείο Γαλλικού Θεσσαλονίκης στις 7 Απριλίου 1941.  Μουγιάντσης Τραϊανός του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Κιλκίς το 1918, του 65ου ΣΠ. Πέθανε στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Διακομιδής στις 10 Ιανουαρίου 1941.  Μπάπκας Νικόλαος του Αναστασίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στα Μ. Λιβάδια το 1917, του 65ου ΣΠ. Απεβίωσε στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Κορυτσάς στις 5 Φεβρουαρίου 1941.  Μπουγανίδης Σπυρίδων του Αλεξάνδρου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Πολύκαστρο Κιλκίς το 1925, του Α΄ Όρχου Αυτοκινήτων (33ης Μοίρας Φορτηγών Αυτοκινήτων). Φονεύθηκε προ των Γρεβενών στις 14 Απριλίου 1941.  Μπουγιουκλίδης Φώτιος του Αθανασίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Πλαγιά Κιλκίς το 1919, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στην Κόνιτσα (κοιλάδα Τομορίτσα) στις 24 Δεκεμβρίου 1940.  Νικολαΐδης Στέφανος του Ζαχαρία, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Βαφειοχώρι Κιλκίς το 1920, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στη Μόροβα στις 14 Νοεμβρίου 1940.  Ντώλης Ιωάννης του Δήμου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Καστανερή Κιλκίς. Πέθανε στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων στις 20 Απριλίου 1941.  Οργαντζής Γεώργιος του Αναστασίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Πολύπετρο Κιλκίς το 1912, της Μοίρας Σκόντα 150. Πέθανε στο Λέκλι Τεπελενίου από τραύμα (λόγω ρήξεως του σωλήνα του πυροβόλου) στις 14 Απριλίου 1941.  Παναγιωτάκης Αθανάσιος του Κωνσταντίνου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Πολύκαστρο Κιλκίς το 1911, του 13ου ΣΠ. Πέθανε στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Βέροιας στις 21 Νοεμβρίου 1940.  Παπαδόπουλος Θεοχάρης του Χρήστου, λοχίας. Γεννήθηκε στον Άγιο Πέτρο Παιονίας Κιλκίς το 1919, του 90ου ΣΠ. Πέθανε στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο 405

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο | ΘΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΩΝ Διακομιδής του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στις 18 Φεβρουαρίου 1941.  Παπαμανώλης Αθανάσιος του Λαζάρου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στον Άγιο Πέτρο Παιονίας Κιλκίς το 1914, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στη Μόροβα στις 14 Νοεμβρίου 1940.  Παρασκευάς Χρήστος του Αντωνίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στον Άγιο Πέτρο Παιονίας Κιλκίς το 1915, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1776 στις 22 Δεκεμβρίου 1940.  Πασαλιώκης Χρήστος του Ιωάννη, δεκανέας. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Κιλκίς το 1906, της ΧΙ Ομάδας Αναγνωρίσεως. Φονεύθηκε στο Μάλι Σπαντάριτ (Β. Κλεισούρας) στις 10 Μαρτίου 1941.  Πασχαλίδης Δημήτριος του Ιωάννη, δεκανέας. Γεννήθηκε στην Ευρωπό Παιονίας Κιλκίς το 1914, του 65ου ΣΠ. Πέθανε στο ΧΒ Ορεινό Χειρουργείο (Μογλίτσα Κορυτσάς) στις 27 Δεκεμβρίου 1940.  Παυλίδης Παναγιώτης του Γεωργίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Πολύκαστρο Κιλκίς το 1905, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Μάλι Σπαντάριτ (Β. Κλεισούρας) στις 15 Ιανουαρίου 1941.  Πεντέρης Μπαχάρης του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Ευρωπό Παιονίας Κιλκίς το 1909, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 845 (Δ. χωριού Σπαθάρα) στις 17 Νοεμβρίου 1940.  Πίσκας Βασίλειος του Αθανασίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Σκρα Παιονίας Κιλκίς το 1910, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στη Μόροβο στις 17 Νοεμβρίου 1940.  Πιφτιτσής Χρήστος του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Αξιοχώρι Κιλκίς το 1918, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Μπούμπασι (ΒΔ Κλεισούρας) στις 11 Φεβρουαρίου 1941.  Πρέμτσης Νικόλαος του Αστερίου, δεκανέας. Γεννήθηκε στα Μ. Λιβάδια Κιλκίς το 1908, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1736 (Γκούρι Πρερ κοιλάδα Τομορίτσα) στις 15 Φεβρουαρίου 1941.  Ράφτης Δήμος του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στα Μ. Λιβάδια Κιλκίς το 1911, του 90ου ΣΠ. Φονεύθηκε στην περιοχή Μάλι Αρτίνι (Μπούμπεσι) στις 28 Ιανουαρίου 1941.  Σουμελίδης Δαμιανός του Ισαάκ, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Αξιούπολη Κιλκίς, του 90ου ΣΠ. Φονεύθηκε έναντι Τριών Αυγών (Βινάν) στις 15 Ιανουαρίου 1941.  Σόφτσης Ιωάννης του Χρήστου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Κάρπη Κιλκίς το 1907, του 65ου ΣΠ. Φο406

νεύθηκε στο ύψωμα 1732 (Κομμένη Πέτρα κοιλάδα Τομορίτσα) την 1η Φεβρουαρίου 1941.  Στεργίου Αθανάσιος του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Αξιοχώρι Κιλκίς το 1909, του 27ου ΣΠ. Πέθανε στο ΧΙΑ Ορεινό Χειρουργείο (Τσερεβάντς) στις 11 Δεκεμβρίου 1940.  Στεφανίδης Βασίλειος του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Αξιούπολη Κιλκίς το 1912, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1736 (Γκούρι Πρερ Τομορίτσα) στις 13 Φεβρουαρίου 1941.  Στόιος Γεώργιος του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γρίβα Παιονίας Κιλκίς το 1907, του 2ου Στρατιωτικού Νοσοκομείου Ιωαννίνων. Πέθανε στο 2ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων σε αεροπορικό βομβαρδισμό στις 20 Απριλίου 1941.  Συμεωνίδης Κωνσταντίνος του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Ειδομένη Κιλκίς το 1912, του 65ου ΣΠ. Πέθανε στο Σ2 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Διακομιδής Αμυνταίου στις 30 Νοεμβρίου 1940.  Συμεωνίδης Συμεών του Γεωργίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Ευρωπό Παιονίας Κιλκίς το 1910, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1736 (Γκούρι Πρερ κοιλάδα Τομορίτσα) στις 13 Φεβρουαρίου 1941.  Ταουσάνης Δημήτριος του Αστερίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στα Μ. Λιβάδια Κιλκίς το 1918, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στη Μόροβα στις 14 Νοεμβρίου 1940.  Ταταρίδης Δημήτριος του Γεωργίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στις Πλαγιές Κιλκίς το 1913, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Μονόπυλο από αεροπορικό βομβαρδισμό στις 22 Νοεμβρίου 1940.  Τάτσης Θεόφιλος του Στεργίου, λοχίας. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Παιονίας Κιλκίς το 1916, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στη Μόροβα στις 14 Νοεμβρίου 1940.  Τατσίδης Βασίλειος του Σάκη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Πολύκαστρο Κιλκίς το 1909, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Μάλι Σπαντάριτ (Β. Κλεισούρας) στις 9 Μαρτίου 1941.  Τίκας Αριστείδης του Αστερίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στα Μ. Λιβάδια Κιλκίς το 1918, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1736 (Γκούρι Πρερ κοιλάδα Τομορίτσα) στις 13 Φεβρουαρίου 1941.  Τόμογλου Νικόλαος του Χριστόδουλου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Αξιοχώρι Κιλκίς το 1916, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Ντομ Προύσια στις 31 Ιανουαρίου 1941.  Τουλάκης Γεώργιος του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεν-

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο νήθηκε στο Βαφειοχώρι Κιλκίς το 1915, του 90ου ΣΠ. Πέθανε στο 2ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων την 1η Φεβρουαρίου 1941.  Τουλίκας Μιχαήλ ή Τόλικας Αστέριος του Γεωργίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στα Μ. Λιβάδια Κιλκίς το 1908. Απεβίωσε στο Δημοτικό Νοσοκομείο Φλώρινας στις 10 Μαΐου 1941.  Τραγαράκης Αναστάσιος του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Ειδομένη Παιονίας Κιλκίς το 1915, του 65ου ΣΠ. Πέθανε στο Ορεινό Χειρουργείο Κρύας Βρύσης Καστοριάς στις 19 Νοεμβρίου 1940.  Τραγαράκης Αντώνιος του Γεωργίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στον Άγιο Πέτρο Παιονίας Κιλκίς το 1912, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Ζερέτσι (ΒΔ Μοσχοπόλεως) στις 16 Φεβρουαρίου 1941.  Τσιότσκος ή Τσίπας Μιχαήλ του Νικολάου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στα Μ. Λιβάδια Κιλκίς το 1911, του 90ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1234 (Κιάφε Σοφιούτ Κλεισούρας) στις 20 Ιανουαρίου 1941.  Τσολακίδης Χαράλαμπος του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Φιλυριά Παιονίας Κιλκίς το 1913, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στην περιοχή Κορυτσάς στις 20 Νοεμβρίου 1940.  Φωτογλίδης Θεόδωρος του Εμμανουήλ, στρατιώτης. Γεννήθηκε στις Πλαγιές Κιλκίς το 1909, του 32ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα Κ΄ ΜΙ (Δ. Πόγαρδετς) στις 8 Απριλίου 1941.  Χαλκίδης Φώτιος του Αλεξίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στους Ευζώνους Κιλκίς το 1912, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο Μάλι Σπαντάριτ (Β. Κλεισούρας) στις 16 Μαρτίου 1941.  Χαρτοματσίδης Παύλος του Νικολάου, λοχίας. Γεννήθηκε στη Βασιλίτσα Ευζώνων Κιλκίς το 1914, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1167 (Γκαλίνας) στις 8 Δεκεμβρίου 1940.  Χαρτοματζίδης Παναγιώτης του Χαραλάμπους, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Βασιλίτσα Ευζώνων Κιλκίς, του 13ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1167 (Γκαλίνας) στις 9 Δεκεμβρίου 1940.  Χατζηβασιλειάδης Παναγιώτης του Βασιλείου, λοχίας. Γεννήθηκε στην Αξιούπολη Παιονίας Κιλκίς το 1915, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στη Μόροβα στις 14 Νοεμβρίου 1940.  Χατζηθεοδώρου Μιχαήλ του Νικολάου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Ευρωπό Παιονίας Κιλκίς το 1913, του 65ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 1776 (Μόροβα)

στις 22 Δεκεμβρίου 1940.  Χατζηνικολάου Κωνσταντίνος του Νικολάου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Ευρωπό Παιονίας Κιλκίς το 1907, του 65ου ΣΠ. Πέθανε στο 1ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Λαμίας στις 31 Μαρτίου 1941.  Χρυσανθίδης Γεώργιος του Χρύσανθου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Κιλκίς το 1911, του 90ου ΣΠ. Πέθανε από κακουχίες στο ύψωμα Μάλι Ταμπαγιάν (ΒΔ Κλεισούρας) στις 16 Ιανουαρίου 1941.  Χρυσοστομίδης Κωνσταντίνος του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Φιλυριά Παιονίας Κιλκίς το 1919, του 90ου ΣΠ. Φονεύθηκε στο ύψωμα 997 (Μάλι Ταμπαγιάν) στις 15 Ιανουαρίου 1941.

 ΕΞΑΦΑΝΙΣΘΕΝΤΕΣ  Αντωνίου Τριαντάφυλλος του Ιωάννη, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γοργόπη Παιονίας Κιλκίς το 1909, του 65ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στο ύψωμα Βόζεγρο (Μόροβα) στις 14 Νοεμβρίου 1940.  Βαλαβάνης Ευθύμιος του Ευστρατίου, δεκανέας. Γεννήθηκε στην Ευρωπό Παιονίας Κιλκίς το 1910, του 90ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στο ύψωμα 1200 (Κλεισούρας) το Α / 10 ήμερο Ιανουαρίου 1941.  Γαβράς Σωκράτης του Αναστασίου, λοχίας. Γεννήθηκε στους Ευζώνους Κιλκίς το 1918, του 90ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στο ύψωμα 1800 (Ταπατάν Κλεισούρας) μεταξύ 16-20 Ιανουαρίου 1941.  Δημητριάδης Νικόλαος του Δημητρίου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Τούμπα Παιονίας Κιλκίς το 1916, του 65ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στο Ποπάτι (Κορυτσάς) στις 22 Δεκεμβρίου 1940.  Εσερίδης Αναστάσιος του Σάββα, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Παιονίας Κιλκίς το 1905, του 19ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στη Μόροβα στις 14 Νοεμβρίου 1940.  Θεοχαρίδης Άγγελος του Σωτηρίου, λοχίας. Γεννήθηκε στον Άγιο Πέτρο Παιονίας Κιλκίς το 1915, του 65ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στην περιοχή Μόροβα – Κορυτσά στις 22 Δεκεμβρίου 1940.  Καλαϊτζίδης Δημήτριος του Σάββα, δεκανέας. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Παιονίας Κιλκίς το 1904, του 65ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στο Αλβανικό Μέτωπο τον Απρίλιο του 1941.  Κοντέογλου Σταύρος του Εμμανουήλ, στρατιώτης. Γεννήθηκε στην Πλαγιά Κιλκίς το 1914, του 65ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στη Νισίτσα στις 10 Μαρτίου 1941. 407

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο | ΘΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΩΝ  Μητσιμπόνης Ευάγγελος του Χρήστου, λοχίας. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Παιονίας Κιλκίς το 1917, του 65ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στη μάχη Ιβάν στις 16 – 17 Νοεμβρίου 1940.  Παπαδημάκης Ιωάννης του Νικολάου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στο Βαφειοχώρι Κιλκίς το 1917, του 13ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στο ύψωμα Γκαλίνας (Β. Άψου) στις 9 Δεκεμβρίου 1940.  Πεχλιβάνης ή Τερζής Μιχαήλ του Βασιλείου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στον Άγιο Πέτρο Παιονίας Κιλκίς το 1905, του 65ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στο Ποππάτι (Μόροβα – Κορυτσά) στις 22 Δεκεμβρίου 1940.  Τραχανίδης Εμμανουήλ του Κωνσταντίνου, στρατιώτης. Γεννήθηκε στη Γουμένισσα Κιλκίς το 1915, του 90ου ΣΠ. Εξαφανίστηκε στο ύψωμα Ιβάν στις 15 Νοεμβρίου 1940.

ΘΥΜΑΤΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΚΑΤΟΧΗΣ 1941 – 1944

Σημειώσεις

408

Χαμηλού, Γουμένισσας. Πέραν αυτών, πληροφορίες αντλούμε και από τις παρακάτω πηγές: 1. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Ψηφιοποιημένο αρχείο που καλύπτει την περίοδο 1897 ως σήμερα (dis.army.gr). 2. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Αγώνες και Νεκροί του Ελληνικού Στρατού κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα 1990 (έντυπο). 3. https://stratistoria.wordpress.com, για την περίοδο 1941 – 1944 σε πέντε αλφαβητικές ενότητες. 4. Βιβλιογραφία τοπικών ιστορικών θεμάτων. Παρά τη μελέτη αυτών διαπιστώσαμε πως λείπουν πολλά ονόματα καταγομένων από κωμοπόλεις και οικισμούς του Δήμου Παιονίας και γιʼ αυτόν τον λόγο δεν παρατίθεται στην παρούσα έκδοση κατάλογος των θυμάτων της κατοχικής περιόδου.

ΘΥΜΑΤΑ ΕΜΦΥΛΙΟΥ

Τα θύματα της περιόδου 1941 – 1944, της γερμανικής Κατοχής, της εισβολής βουλγαρικού στρατού στα χωριά της μεθορίου του Δήμου μας αλλά και των μεταξύ Ελλήνων συγκρούσεων μέσα στην ίδια χρονική περίοδο ανέρχονται σε εκατοντάδες. Σε κάποιες περιπτώσεις ονόματα αναγράφονται σε τοπικά μνημεία π.χ.

Επίσης τα θύματα του ελληνικού Εμφυλίου που κατάγονται από την περιοχή της Παιονίας ανέρχονται σε εκατοντάδες. Κάποια ονόματα αναγράφονται σε τοπικά μνημεία π.χ. Γουμένισσας, Αγίου Πέτρου κ.α. Για τους ίδιους λόγους που αναφέρθηκαν για την περίοδο της Κατοχής δεν έχουμε πλήρη κατάλογο των θυμάτων και δεν παρατίθεται στην παρούσα εργασία σχετικός πίνακας.

1. Εκτενής κατάλογος αυτών με βιογραφικά τους σημειώματα υπάρχει στο έργο: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Το Μεγάλο Συναξάρι, Αφανείς Γηγενείς Μακεδονομάχοι (1903 – 1913), Θεσσαλονίκη 2011. 2. Αντιγραφή των ονομάτων από το Μνημείο που βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του Αγίου Πέτρου. 3. Ι. Γ. Ξανθός, ό.π., σ. 112 – 113. 4. Ι. Γ. Ξανθός, Ιστορία της Γευγελής και η εθνική δράσις των κατοίκων αυτής και των πέριξ χωρίων, Θεσσαλονίκη 1954, σ. 121–122. 5. Το Μεγάλο Συναξάρι ……, ό.π. 6. Ι . Γ. Ξανθός, ό.π., σ. 123. 7. Ι . Γ. Ξανθός, ό.π., σ. 123-124 και Το Μεγάλο Συναξάρι ……, σ. 175 – 176. 8. Ι. Γ. Ξανθός, ό.π., σ. 124 και Το Μεγάλο Συναξάρι ……, σ. 176 – 177. 9. Εφ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, φ. 96 / 25 – 10 – 1911, σ. 3 και φ. 97 / 2610 – 1911, σ. 3. 10. ΕΜΣ, Το Μεγάλο Συναξάρι, σ. 179. 11. Ι . Γ. Ξανθός, ό.π., σ. 129 – 134 και Το Μεγάλο Συναξάρι ……, σ. 179 – 180. 12. ΕΜΣ, Το Μεγάλο Συναξάρι ……, σ. 181. 13. Νικόλαος Ι. Βερβερίδης, Το χωριό Ρίζια Κιλκίς και οι κάτοικοί του στο διάβα του χρόνου, Ρίζια 2010, σ. 45 – 51.

14. Ι. Γ. Ξανθός, ό.π., σ. 136 – 137. 15. ΕΜΣ, Το Μεγάλο Συναξάρι ……, σ. 362 – 367. 16. Χρήστος Π. Ίντος, Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912 – 1913, Γεγονότα στην περιοχή του Δήμου Παιονίας, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 110116, και του ιδίου, Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912 – 1913, από το Κιλκίς στη Δοϊράνη και στη Στρώμνιτσα, Αθήνα 2013, σ. 227 – 228. Πολλοί των νεκρών της Χ Μεραρχίας συμπεριλαμβάνονται σε εκείνους της Μάχης του Κιλκίς, αφού η δράση της εντάσσεται στη νικηφόρο επίθεση κατά των Βουλγάρων το τριήμερο 19 – 21 Ιουνίου 1993. 17. Αντιγραφή των ονομάτων από το Μνημείο που βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του Αγίου Πέτρου. 18. Ιστορία Κωμοπόλεως Γουμενίσσης, δακτυλογραφημένη εργασία 1955, σ. 5, συντάκτης ο διευθυντής του 1ου ΔΣ Γουμενίσσης (άνευ ονόματος, πιθανώς πρόκειται για τον Γ. Αραμπατζόπουλο). Επίσης το κεντρικό μνημείο – ηρώο της κωμόπολης. 19. Από το Μνημείο Ηρώων του χωριού. 20. Φώτης Ε. Κιλιπίρης, Χοάρα Μουσιάτα, Τα Λιβάδια του Πάικου, ο τόπος, η ιστορία, οι άνθρωποι, Κιλκίς 2009, σ. 106. 21. Υ πουργείον Στρατιωτικών, Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830 – 1930, Εν Αθήναις 1930, τ. Β΄. 22. ΓΕΣ / ΔΙΣ, Αγώνες και νεκροί του Ελληνικού Στρατού κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο 1940 – 1945, Αθήνα 1990.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2ο

ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ Α΄ Ιστορικού Περιεχομένου  Παιονία και Παίονες από τα μυθικά χρόνια ως την Τουρκοκρατία, Γουμένισσα 1983.  Η Γουμένισσα στη ζωή και το έργο λογοτεχνών μας, Γουμένισσα 1989.  Στην καρδιά μιας άλλης Ελλάδας, για τον ελληνισμό της Μελβούρνης, Γουμένισσα 1990.  Ο ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου Γουμένισσας, ιστορία, τέχνη, παράδοση, Γουμένισσα 1991.  Η περιοχή του Ν. Κιλκίς από την αρχαιότητα ως τα νεότερα χρόνια (σε συνεργασία με τον Β. Χαραλαμπίδη), Επιμελητήριο Κιλκίς, Κιλκίς 1994.  Ο Ρήγας Φεραίος και οι Μακεδόνες συνεργάτες του, Κιλκίς 1998.  Τα οικεία κοσμείν και σώζειν, κείμενα για τη γενέθλια γη, Κιλκίς 1999.  Η Αξιούπολη στην ιστορική της διαδρομή, Δήμος Αξιούπολης, Κιλκίς 2000.  Ανέκδοτα έγγραφα για τη Μονή Καραδάγ (Μοναστηράκι Κερκίνης), ανάτυπο, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, ΚΑ΄ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (26, 27, 28 Μαΐου 2000), Θεσσαλονίκη 2001.  Εκκλησιαστικά μετόχια στη Γουμένισσα, ανάτυπο, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, ΚΔ΄ Ιστορικό Συνέδριο (30, 31 Μαΐου – 1 Ιουνίου 2003), Θεσσαλονίκη 2004.  Κέντρα οργάνωσης και δράσεις των Ελλήνων στον Νομό Κιλκίς κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, ανάτυπο, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Ο Μακεδονικός Αγών, εκατό χρόνια από τον θάνατο του Παύλου Μελά, (12 – 13 Νοεμβρίου 2004), Μακεδονική Βιβλιοθήκη, αριθ. 100, Θεσσαλονίκη 2006.  Περιφερειακή Επιτροπή Γουμένισσας Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού 1946 – 2006, Γουμένισσα 2007.  Η Παναγία της Γουμένισσας, Ιστορίες και Παραδόσεις, Γουμένισσα 2007.

 Σύντομο οδοιπορικό στην Παιονία, Σύλλογος Παιόνων Αττικής, Κιλκίς 2008.  Ιστορικά στοιχεία και τεκμήρια για τον Άριστον οίνον τον της Γουμέντσης λεγόμενον, ανάτυπο, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, ΚΗ΄ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (25 – 27 Μαΐου 2007), Θεσσαλονίκη 2008.  Πληροφορίες για την ιστορία και τον κοινωνικό βίο της Γουμένισσας και της επαρχίας της από τον Κώδικα Διαθηκών έτους 1908, ανάτυπο, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, ΚΘ΄ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (16 – 18 Μαΐου 2008), Θεσσαλονίκη 2009.  Άγγελος Σακελλαρίου (1856 – 1909), Ένας γιατρός από την Αθήνα στη Μακεδονία την περίοδο 1891-1909. Η προσφορά και η δράση του, ανάτυπο, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, ΛΑ΄ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (28 – 30 Μαΐου 2010), Θεσσαλονίκη 2011.  Βαλκανικοί πόλεμοι 1912 – 1913, Γεγονότα στην περιοχή του Δήμου Παιονίας, Από την απελευθέρωση της Γουμένισσας στους αγώνες της 10ης Μεραρχίας, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών - Δήμος Παιονίας, Θεσσαλονίκη 2012.  Βαλκανικοί πόλεμοι 1912 – 1913, Από το Κιλκίς στη Δοϊράνη και στη Στρώμνιτσα, Παρασκήνιο, Αθήνα 2013.  100 χρόνια Ελευθερίας, Ιστορικό και φωτογραφικό λεύκωμα για την περίοδο 1912 – 1913, Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς, Κιλκίς 2013.  Οι Μουσικοί της Γουμένισσας, λεύκωμα, Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας – Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς, Γουμένισσα 2015.  Ο Μεγάλος Πόλεμος (Α΄ Παγκόσμιος, 1914 – 1918) στον Ν. Κιλκίς, Γουμένισσα 2019.  Η Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και η Επανάσταση του 1821 στη Μακεδονία, Σύλλογος Εκπαιδευτικών Π. Ε. Παιονίας, Γουμένισσα 2021. 409

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2ο | ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ

Β΄ Ιστορία της Εκπαίδευσης – Εκπαιδευτικού περιεχομένου  Η εκπαίδευση στη Γουμένισσα και στην ευρύτερη περιοχή του Ν. Κιλκίς κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας 1870 – 1912, Θεσσαλονίκη 1993.  Ιωάννης Πίτσουλας, ο Δάσκαλος που θυσιάστηκε για τη Μακεδονία, Γουμένισσα 2000.  Δυσκολίες μάθησης, προβλήματα συμπεριφοράς των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου (επιμέλεια – πρακτικά ημερίδας), Γουμένισσα 2001.  Σχολικές πρωτοβουλίες και δράσεις, Γουμένισσα 2002.  Νέα σχολικά βιβλία (Ανθολόγιο, Φυσική), θεωρία και πράξη στα μαθήματα (Μελέτη, Γεωγραφία, Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή), (επιμέλεια – πρακτικά ημερίδας), Γουμένισσα 2002.  Η μέθοδος PROJECT, ανάτυπο, Γουμένισσα 2003.  Τα Σχολεία μας από την ίδρυσή τους ως το 2000, (3η Περιφέρεια Σχολικού Συμβούλου Ν. Κιλκίς), επιμέλεια, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κιλκίς, Κιλκίς 2004.  Τα Μαθητολόγια και οι Γενικοί Έλεγχοι των σχολείων της Γουμένισσας της περιόδου 1900 – 1930, εκπαιδευτική και κοινωνική θεώρηση, ανάτυπο, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, ΚΣΤ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (27 – 29 Μαΐου 2005), Θεσσαλονίκη 2007.  Προσεγγίσεις Εκπαιδευτικών θεμάτων, Γουμένισσα 2007.  Δραστηριότητες σχολικών ετών 1998 – 1999, 1999 – 2000, 2000 – 2001, 2001 – 2002, 2002 – 2003, 2003 – 2004, 2004 – 2005, 2005 – 2006, 2006 – 2007 της 3ης Περιφέρειας Σχολικού Συμβούλου Π.Ε. Ν. Κιλκίς,

410

Γουμένισσα 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007 (εννέα τεύχη).  Θάνος Ζελέγκος, ένας μεγάλος ευεργέτης της Γουμένισσας και των ελληνικών γραμμάτων, ανάτυπο, Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, ΚΕ΄ Ιστορικό Συνέδριο (21 – 23 Μαΐου 2004), Θεσσαλονίκη 2005.  Σύλλογος Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Παιονίας, Η ιστορική του διαδρομή και εξέλιξη 1920 – 2010, Σύλλογος Εκπαιδευτικών ΠΕ Παιονίας, Γουμένισσα 2010.

Γ΄ Συμμετοχή στις συλλογικές εργασίες  Κιλκισιακό Ημερολόγιο, τ. 1ος, Μαχητής του Κιλκίς, 1985.  Άνθρωπος και περιβάλλον, τ. 1ος, 1985.  Παναγία η Γουμένισσα, Ιερό Προσκύνημα Παναγίας Γουμενίσσης, ά.έ.ε.  Αφιέρωμα στα ογδοντάχρονα της Μάχης του Κιλκίς, Μαχητής του Κιλκίς, 1993.  Το Δωδεκαήμερο στον Ν. Κιλκίς, Μαχητής του Κιλκίς, 1994.  Πάικο, το Βουνό και οι άνθρωποι, τ. 2, Γεωπονική Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1995.

Δ΄ Άλλα δημοσιεύματα  Χρονογραφήματα περιόδων 1985 – 1997, 2000 – 2002 στην εφημερίδα Μαχητής του Κιλκίς.  Άρθρα και μελέτες ιστορικού, εκπαιδευτικού, λογοτεχνικού και λαογραφικού ενδιαφέροντος σε εφημερίδες – περιοδικά την περίοδο 1975 – 2023.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3ο

ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΡΧΕΙΑ  Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (ΑΥΕ)  Αρχείο Ιδρύματος Χερσονήσου του Αίμου (ΙΜΧΑ)  Αρχείο Εθνικής Αντίστασης (ΓΕΣ / ΔΙΣ, τόμοι 8)  Αρχείο Εμφυλίου Πολέμου (ΓΕΣ / ΔΙΣ, τόμοι 16)  Αρχείο Έρευνας και Τεκμηρίωσης Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα  Αρχείο Ιεράς Μητροπόλεως Πολυανής και Κιλκισίου (ΑΙΜΠΚ)  Αρχείο Κωνσταντίνου Καραμανλή (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, τόμοι 12)  Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ)

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ  ΒΗΜΑ, Αθήνα  ΓΙΑΝΙΤΣΑ, Γιαννιτσά  ΕΙΔΗΣΕΙΣ, Κιλκίς  ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, Οικουμενικού Πατριαρχείου  ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, Θεσσαλονίκη  ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΒΟΡΡΑΣ, Θεσσαλονίκη  ΕΜΠΡΟΣ, Αθήνα  ΕΠΙΚΑΙΡΑ, εφ. Παιονίας – Κιλκίς  ΔΗΜΟΤΗΣ ΤΟΥ ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ, Δήμου Πολυκάστρου  ΗΜΕΡΗΣΙΑ, Κιλκίς  ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Αθήνα  ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, Θεσσαλονίκη  ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ  ΜΕΓΑΛΑ ΛΙΒΑΔΙΑ, Συλλόγου Μεγαλολιβαδιωτών Πάικου Θεσσαλονίκης

 ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, Αθήνα  ΣΚΡΙΠ, Αθήνα  ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΕΥΡΩΠΟΥ, Πολιτιστικού Κέντρου Δήμου Ευρωπού  ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ, Χανιά  ΧΡΟΝΟΣ, Κιλκίς

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ  BALKAN STUDIES, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη  ΓΕΩΡΑΜΑ  ΓΙΑΤΙ, Σέρρες  ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ  ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Εφημερίδα Καθημερινή  ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ ΠΟΛΙΣ, Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης  ΙΣΤΟΡΙΚΑ, Εφημερίδα Ελευθεροτυπία  ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη  ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΖΩΗ, Θεσσαλονίκη  ΜΑΧΕΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ  ΝΕΟΙ ΠΑΙΟΝΕΣ, Γουμένισσα  ΠΡΙΣΜΑ, Σύλλογος Μηχανικών Ν. Κιλκίς  ΦΙΛΙΠΠΟΣ, Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Γιαννιτσών «Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ»

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ  ΚΙΛΚΙΣ 1984, (ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ)  ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ, (ΣΦΕΝΔΟΝΗ)  ΝΟΜΟΣ ΚΙΛΚΙΣ, (ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΚΙΛΚΙΣ) 411

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3ο | ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΛΕΞΙΚΑ – ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ  Εγκυκλοπαίδεια Δρανδάκη  Ελληνική Μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών, εποπτεία Ι. Θ. Κακριδής, Αθήνα 1986.  Λωρέντης Νικόλαος, Λεξικόν των Αρχαίων Μυθολογικών Ιστορικών και Γεωγραφικών κυρίων ονομάτων, εν Βιέννη της Αυστρίας, 1837.  Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «ΗΛΙΟΥ».  Σταματελλάτος – Σταματελλάτου Φ., Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια.  Σούδα (Σουίδα), Λεξικόν.

ΛΕΥΚΩΜΑΤΑ  Βαφειάδης Θανάσης, Άννα Τζάκου, Πολεοδομική εξέλιξη, αξιόλογα κτίρια της περιοχής Γουμένισσας, λεύκωμα, Δήμος Γουμένισσας – Αναπτυξιακή Κιλκίς, Κιλκίς 2002.  Δήμος Γουμένισσας, Γουμένισσα, ά. έ. ε.  Δήμος Ευρωπού, Ευρωπός, Ιστορία 5.000 χρόνων, Δήμος Ευρωπού 2005.  Δήμος Παιονίας, Παιονία, Πύλη της Ελλάδας, της Ευρώπης, ά. έ. ε.  Δήμος Πολυκάστρου, Πολύκαστρο, Πύλη της Ελλάδος, ά. έ. ε.  Εφορεία (9η) Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, Έκθεση, Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία του Νομού Κιλκίς, Θεσσαλονίκη 2004.  Ιακωβίδου Όλγα και άλλοι, Πάικο το βουνό και οι άνθρωποι, Θεσσαλονίκη 1995.

ΙΣΤΟΡΙΕΣ  Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών.  Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, Αθήναι 1980.  Μακεδονία, 4.000 χρόνια ιστορίας και πολιτισμού, Εκδοτική Αθηνών.  Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική Αθηνών.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ  Αισχύλος, Ικέτιδες.  Αριστοτέλης, Παρά Πλουτάρχου παραμύθια εις Απόλλωνα.  Αριστοτέλης, Παρά Πλουτάρχου ελληνικόν ζήτημα.  Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις. 412

 Αρχίλοχος, Περιγραφή της Θάσου.  Διόδωρος  Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Λαογραφικά, σχόλια Φ. Κουκουλέ.  Ηρόδοτος, Ιστορία, Μούσαι.  Hσύχιος, Ονοματολόγιον.  Θεόπομπος, παρ. Αιλιανού Ποικίλη Ιστορία.  Θουκυδίδης  Κομνηνή Άννα, Αλεξιάδα.  Λίβιος Τίτος  Λυκόφρων, Στίχοι.  Όμηρος, Ιλιάς.  Παυσανίας, Ηλιακά.  Πλούταρχος, Αλέξανδρος.  Πολύαινος  Πορφυρογέννητος Κωνσταντίνος, Περί Θεμάτων.  Προκόπιος, Περί Κτισμάτων.  Στέφανος ο Βυζάντιος, Εθνικά.  Στράβων, Γεωγραφικά.  Τζέτζης Ιωάννης, Προοίμιον εις την Ομήρου Ιλιάδα.

ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΕΛΛΗΝΕΣ  Αγγελόπουλος, Α., Αι ξέναι προπαγάνδαι εις την επαρχίαν Πολυανής κατά την περίοδον 1870-1912, Θεσσαλονίκη 1973.  Αθανασιάδης, Β., «Καβάλα 1934 – Νέες Καβάλες 1994», εφ. ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ, φ. 30-9-1994.  Αλτίκης, Σ., Γουμένισσα η Παιονική στην ιστορία, Θεσσαλονίκη 1995.  Ανεστόπουλος, Α., Μακεδονικός Αγών 1903-1908 και η συμβολή των κατοίκων στην απελευθέρωσιν της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1965.  Αρβανίτης, Α., Η Μακεδονία εικονογραφημένη, εν Αθήναις 1909.  Αρχηγείον Στρατού / ΔΙΣ, Αρχείο Εμφυλίου Πολέμου.  Αυγερινού, Μ., Μακεδονικά απομνημονεύματα, Αθήνα 1914.  Βακαλόπουλος, Α., Νεότερη ιστορία της Μακεδονίας 1830 – 1912, Θεσσαλονίκη.  Του ιδίου, Ιστορία της Θεσσαλονίκης 315 π.Χ. – 1913, Θεσσαλονίκη 1947.  Βακαλόπουλος, Α. Κ., «Η εθνική δράση των Γεωργίου και Ιωάννου Ξάνθου (Γευγελή) και του Αλέξανδρου Ζουμέτικου (Μοναστήρι) κατά τον Μακεδονικό Αγώ-

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3ο να», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ τ. 8 / 1981, ΕΜΣ.  Του ιδίου, «Η θέση των Ελλήνων και οι δοκιμασίες τους υπό τους Τούρκους», ΙΕΕ, τ. Ι΄.  Βασδραβέλλης, Ι., (επιμέλεια), Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της Ανεξαρτησίας αγώνας 1796 – 1832, Θεσσαλονίκη 1950.  Του ιδίου, (επιμέλεια), Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, Α΄ Αρχείον Θεσσαλονίκης 1695 – 1912, Θεσσαλονίκη 1952.  Βασιλειάδης, Δ., Ιστορία του Πολυκάστρου, Πολύκαστρο 2000.  Βαφειάδης, Θ., Χρονικό του Κιλκίς 1913 – 1940, τ. Α΄ και Β΄, Κιλκίς 2012.  Βαφειάδης, Θ., Τζάκου, Α., Πολεοδομική εξέλιξη, αξιόλογα κτίρια της περιοχής Γουμένισσας, λεύκωμα, Δήμος Γουμένισσας – Αναπτυξιακή Κιλκίς, Κιλκίς 2002.  Βαφόπουλος, Γ., Σελίδες αυτοβιογραφίας, τ. Α΄, Αθήνα.  Βερβερίδης, Ν., Το χωριό Ρίζια Κιλκίς και οι κάτοικοί του στο διάβα του χρόνου, Ρίζια 2010.  Βέρρου, Θ., Τοπωνύμια και Διοικητική κατανομή των Οικισμών της Μακεδονίας, Μεταβολές στον 20ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2008.  Βραχηνός, Γ., «Η μάχη του Σκρα», Αναγνωστικόν ΣΤ΄Δημοτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1973.  ΓΕΣ / ΔΙΣ, Ο Μακεδονικός αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, Αθήναι 1979.  Του ιδίου, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912 – 1913, τ. Γ΄, Αθήνα 1992.  Του ιδίου, Επίτομη Ιστορία της συμμετοχής του Ελληνικού Στρατού στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 19141918, Αθήνα 1993.  Του ιδίου, Επίτομη Ιστορία του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού πολέμου 1940 – 1941, Αθήνα 1985 (Ανατύπωση 2012). Τ ου ιδίου, Το Εκστρατευτικόν Σώμα Ελλάδος εις Κορέαν (1950 – 1955), Αθήναι 1977, ανατύπωσις 2009, Α΄ τόμος και Β΄ τόμος (συμπληρωματικοί πίνακες προσωπικού), Αθήνα 2014. Τ ου ιδίου, Αγώνες και Νεκροί του Ελληνικού Στρατού κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα 1990. Γ κίλης, Ο., Παιονία Μακεδονίας, Παίονες, Παιονική, Θεσσαλονίκη 2019. Γ λύκατζη – Ahrweiler, Ε., «Η αυτοκρατορία του μι-

κρασιατικού ελληνισμού», ΙΕΕ.  Γόλης, Δ., «Ίδρυση και ιδρυτικά μέλη του ποδοσφαιρικού συλλόγου ΣΚΡΑ Αξιούπολης το 1929», εφ. ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ, φ. 6 – 5 – 2003.  Γραμμένος, Β., Μπίσιος, Μ., Κώτσος, Σ., Από τους προϊστορικούς οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1997.  Γυιόκας, Π., Η καταγωγή των αρχαίων Μακεδόνων, Θεσσαλονίκη 1977.  Δαφνομήλης, Α., «Η προσφορά του Κλήρου της Παιονίας στον Μακεδονικό Αγώνα», στο Ο Μακεδονικός Αγώνας στην επαρχία Παιονίας, Θεσσαλονίκη 2002.  Δημητριάδης, Β., «Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΚΑ(1980), ΕΜΣ.  Του ιδίου, Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1973.  Δήμητσας, Μ., Αρχαία γεωγραφία της Μακεδονίας, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1988.  Του ιδίου, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και εν μνημείοις σωζομένοις, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1988.  Δημοτικό Σχολείο Ευρωπού, Η Ιστορία του τόπου μου, ά. έ. ε.  Δορδανάς, Σ., Το αίμα των αθώων, αντίποινα των γερμανικών αρχών Kατοχής στη Μακεδονία, 1941 – 1944, Αθήνα 2007.  Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα, Αθήνα 1998.  Εθνικός Σύλλογος Δασκάλων και Νηπιαγωγών Παιονίας, Η εκπαιδευτική περιφέρεια Παιονίας, Αθήνα 1965.  Εχέδωρος, Γ., Ιστορία του Κιλκίς, Κιλκίς 1996.  Ζαχαριάδου, Ε., «Η επέκταση των Οθωμανών στην Ευρώπη ως την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (1354 – 1453)», ΙΕΕ, τ. Θ΄.  Της ιδίας, «Από τη μάχη της Άγκυρας ως την πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως (1402 – 1452)», ΙΕΕ, τ. Θ΄.  Της ιδίας, «Η πολιορκία και η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως», ΙΕΕ, τ. Θ΄.  Θεοχαρίδης, Γ., Ιστορία της Μακεδονίας κατά τους μέσους χρόνους (285 – 1354), Θεσσαλονίκη 1980.  Ιακωβίδου, Ο., κλπ. …. Πάικο, Το βουνό και οι άνθρω413

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3ο | ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ποι, Θεσσαλονίκη 1995.  Ιωαννίδης, Α., Οι ναοί της Παιονίας και η Ελληνορθόδοξη παράδοση, Κιλκίς 1983.  Κάκκαβος, Δ., Μακεδονικός Αγών, απομνημονεύματα, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1975.  Καμπάς, Ν. – Β., Τιμή δεν έχει η προσφορά μα ούτε και η αγάπη, εκδ. ΑΙΓΑΙΟ, Θεσσαλονίκη 2004.  Κανατσούλης, Δ., Ιστορία της Μακεδονίας μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ΕΜΣ / ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1964.  Του ιδίου, Η Μακεδονία μέχρι του θανάτου του Αρχελάου, εξωτερική πολιτική, Θεσσαλονίκη 1964.  Κανελλόπουλος, Π., Γεννήθηκα στα χίλια τετρακόσια δύο, ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1980.  Καραθανάσης, Α. – Σατραζάνης, Α., Πρακτικά του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου της Έδεσσας, Θεσσαλονίκη 1991.  Καραμήτσος, Σ., Το Μετεβελί και τα Ρωμιοχώρια του κάμπου της Μαγνησίας στη Μικρά Ασία, 1998.  Του ιδίου, Η Μακεδονική Πόλις από της εμφανίσεώς της μέχρι των χρόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ανάτυπο, Θεσσαλονίκη 1956.  Του ιδίου, Οι Ρωμιοί της Προποντίδας, Πάνορμος, Προύσα, Κίζυκος – Κωνσταντινούπολη και τα Ρωμιοχώρια τους.  Καράτζαλης, Τ. – Γόνης, Δ., Κώδιξ της αλληλογραφίας του Βοδενών Αγαθαγγέλου, Αγώνες του Αγαθαγγέλου κατά του βουλγαρισμού (1870 – 1871), Θεσσαλονίκη 1974.  Καφτατζής, Γ., Ιστορία της πόλεως των Σερρών και της περιφέρειάς της, τ. Β΄, Σέρρες 1972.  ΚΕΔΚΕ, Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των Δήμων και Κοινοτήτων, 25 Νομός Κιλκίς, Αθήναι 1962.  Κεραμόπουλος, Α., «Περί των τάφων της Τρεμπένιτσας και των Λυχνιδών λαών», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ, τ. Β (1957).  Κιλιπίρης, Φ., Το Ολοκαύτωμα των Λιβαδίων, εφ. ΗΜΕΡΗΣΙΑ (ΚΙΛΚΙΣ), φ. 5 και 6 Μαΐου 2005.  Του ιδίου, Χουάρα Μουσιάτα, Κιλκίς 2009.  Κολιόπουλος, Ι. Σ., (επιμέλεια), Αφανείς, γηγενείς Μακεδονομάχοι, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2008.  Κοντοειδής, Α., «Η ΕΝ ΓΟΥΜΕΝΤΖΑ ΟΜΟΓΕΝΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΣ», εφ. ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ, φ. 530 / 414

24 – 1 – 1986.  Κουκούδης, Α., Τα Μεγάλα Λιβάδια του Πάικου, Θεσσαλονίκη 2000.  Του ιδίου, «Μεγάλα και Μικρά Λιβάδια Παιονίας», εφ. ΜΕΓΑΛΑ ΛΙΒΑΔΙΑ, φ. 4 / 2000.  Κουτσουγιαννόπουλος, Δ., (Αρχιμ.), Η ανακούφισις των πτωχών σπουδαστών, Γουμένισσα 1962.  Κρητικός, Β. – Τσέλιου, Μ., Αρχαίοι Έλληνες λυρικοί, Αθήνα 1979.  Κωφός, Ε., «Το ελληνοβουλγαρικό ζήτημα», ΙΕΕ, τ. ΙΓ΄.  Λαΐου, Α., «Η βασιλεία του Ανδρόνικου Β΄(1282 – 1328)», ΙΕΕ, τ. Θ΄, σσ. 137 – 166.  Της ιδίας, «Οι Σέρβοι στη χερσόνησο του Αίμου», ΙΕΕ, τ. Θ΄, σσ. 175-183.  Λάμπρου, Δ., Eυρωπός, Ιστορία – Εξέλιξη, Eυρωπός 1997.  Λεβενιώτης, Γ. Α., «Η μεσαιωνική Μακεδονία και τα σλαβικά φύλα στην ιστοριογραφία της F.Y.R.O.M. Προβλήματα και αντιφάσεις της σύγχρονης έρευνας», Bυζαντιακά 30 (2012 – 2013).  Του ιδίου, «Η χρονολόγηση των σλαβικών εγκαταστάσεων στη Χερσόνησο του Αίμου και η βυζαντινή κυριαρχία στην ευρύτερη περιοχή κατά τον 7ο αι.», Crkvene studije / Church Studies 10 (2013).  Λεβενιώτης, Γ. Α., «Η περιφερειακή διοικητική οργάνωση της βυζαντινής Μακεδονίας και η θέση, o genius loci και οι τίτλοι της Θεσσαλονίκης (4ος – 9ος αι.)», Clio Turbata (2017).  Λιάκος, Σ. Ν., Τι πράγματι ήσαν οι Σκλαβήνοι (Asseclae) έποικοι του θέματος Θεσσαλονίκης (Δρογουβίται – Ρυγχίνοι – Σαγουδάτοι), Θεσσαλονίκη 1971.  Λώλος, Γ., Via Egnatia/Εγνατία Οδός, φωτογρ. Γ. Γερόλυμπος, Αθήνα 2008.  Μαζαράκης – Αινιάν, Κ., Ο Μακεδονικός Αγών, Αθήνα 1981.  Μαζαράκης, Ι., «Η Μακεδονία στις παραμονές του Αγώνα», ΙΕΕ, τ. ΙΔ΄.  Μαλλιάρης – Παιδεία, Η αρχαία Μακεδονία κατά τον Στράβωνα, Θεσσαλονίκη 1993.  Μαραντζίδης, Ν., (επιμέλεια), Οι άλλοι καπετάνιοι, αντικομουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, Αθήνα 2007.  Μελάς, Σ., Οι πόλεμοι 1912 – 1913, Αθήνα.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3ο  Μέλλιος, Χ. Σ., Αναζητώντας τις ρίζες της μακεδονικής μας καταγωγής, Αθήνα 2015. Μ εταλληνού – Τσιώμου, Α., Συλλογές, «Το χωρίον Πέτροβον», ΙΜΧΑ, φ. 32. Μ όδης, Γ., Μακεδονικός αγώνας και Μακεδόνες αρχηγοί, Θεσσαλονίκη 1950. Μ ουντράκης, Δ., Γεωλογία της Ελλάδας, Θεσσαλονίκη 1985.  Μπαζιργιάννης, Α., «Η ελληνική κοινότητα Κιλκίς κατά τα τέλη του 19ου αιώνα», εφ. ΧΡΟΝΟΣ, 14 / 5 / 2004.  Του ιδίου, Οι Σαρακατσάνικοι οικισμοί του Ν. Κιλκίς, Κιλκίς 2003.  Μπάκας, Ι., «Όψεις της εκπαιδευτικής δραστηριότητας της Γουμένισσας κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα», στο Ο Μακεδονικός Αγώνας στην Παιονία, Θεσσαλονίκη 2002.  Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα, Οι απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα, 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1996.  Του ιδίου, Τα γεγονότα του 1903 στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1993.  Του ιδίου, Η ελληνική αντεπίθεση στη Μακεδονία (1905 – 1906), 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1997.  Του ιδίου, Η τελευταία φάση της αναμέτρησης στη Μακεδονία (1907 – 1908), 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1998.  Μουτσόπουλος, Ν., Τα «γεωγραφικά» όρια της Μακεδονίας, μια άλλη παράμετρος του προβλήματος, 1995.  Του ιδίου, «Oppidum celetrum: ο Λιμναίος οικισμός του Δισπηλιού Καστοριάς», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΆ, 31(1), 1 – 30.  Μποράκης, Θ. Π., Κοινότης Πλαγίων, Εν Παιονίᾳ Κιλκίς, Πλάγια 2022.  Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κιλκίς, «Νομός Κιλκίς …. Απόδραση στη μαγεία της φύσης», ά. έ. ε.  Ξανθός, Ι., Ιστορία της Γευγελής και η εθνική δράσις των κατοίκων αυτής και των πέριξ χωρίων, Θεσσαλονίκη 1954.  Οικονομίδης, Ν., «Η Δ΄Σταυροφορία και η άλωση της

Κωνσταντινουπόλεως (1204)», ΙΕΕ, τ. Θ΄.  Ομαδική εργασία (Ε. Καλοκαιρινού, Β. Κώτσιος, Ε. Μπεκιάρη, Κ. Νίκα, Π. Στράτος, Χ. Μ. Τουλιάτος), Ολοκληρωμένη ανάπτυξη του Ν. Κιλκίς, πρόγραμμα του ΕΜΠ, 2008.  Παναγία η Γουμένισσα, Ιερό Προσκύνημα Παναγίας Γουμενίσσης, ά.έ.ε.  Παπαγεωργίου, Δ., Γεώργιος Παπαγεωργίου του Δημητρίου, Αντιστράτηγος (1893 – 1951), Θεσσαλονίκη 1998.  Παπαγεωργίου, Μ., Παραμύθια από μύθους Αρχαίων Ελληνικών ποιητικών έργων που χάθηκαν και άλλα παραμύθια του Βλαχόφωνου χωριού Σκρα, Θεσσαλονίκη, 1984.  Παπαδημητρίου, Δ., «Από τη Θεσσαλονίκη στα Σκόπια και από το Zibeftche και τα Σκόπια στη Μητρόβιτσα», στο ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ ΠΟΛΙΣ, τ. 13 (2004).  Παπαδόπουλος, Θ., Ευρωπός, Ιστορία 5.000 χρόνων, Ευρωπός 2005.  Παρασκευόπουλος, Λ., Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912 – 1913), επιστολές προς τη σύζυγό μου Κούλα, Αθήνα 1998.  Πελαγίδης, Σ., Προσφυγική Ελλάδα (1913 – 1930), ο πόνος και η δόξα, Θεσσαλονίκη 2003.  Περραιβός, Χ., Απομνημονεύματα Πολεμικά, τ. Β΄, Εκδόσεις Ανδρέου Κορομηλά, Αθήνα 1836.  Πετρώφ, Ι., Περίδοξος κλεφτουριά της Μακεδονίας, επιμέλεια Γ. Χιονίδης, Θεσσαλονίκη.  Πέτσας, Φ., «Χρονικά αρχαιολογικά 1966 – 1967», ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ, τ. Θ΄(1969).  Σαββοπούλου, Θ., Αρχαιολογική περιήγηση στον Ν. Κιλκίς, από τα προϊστορικά μέχρι τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, Κιλκίς 1998.  Της ιδίας, Ευρωπός, Ευρωπός 1988.  Σαμσάρης, Δ., Ιστορική Γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 1978.  Σιγάλας, Α., Εκλαϊκευμένα μελετήματα, Αθήνα 1970.  Σπανδωνίδης, Π., Οι κλεφταρματολοί και τα τραγούδια τους, Αθήνα.  Σταλίδης, Κ., Η ιερά Μητρόπολις Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας, Έδεσσα 2006.  Στράτου, Δ., Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί, Αθήνα 1979.  Σύλλογος Γουμενισσιωτών Θεσσαλονίκης, Ο Μακε415

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3ο | ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ δονικός αγώνας στην επαρχία Παιονίας, Θεσσαλονίκη 2002.  Σχινάς, Ν., Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, Οδοιπορικά εκ Μακεδονίας, τ. Α΄, εν Αθήναις 1886.  Τιμοθεάδης, Τ., Η παιδεία στον καζά των Γιαννιτσών, Θεσσαλονίκη 1998.  Τουσίμης, Γ., «Άγνωστα απομνημονεύματα του δασκαλόπαπα του Πετρόβου παπα-Χριστόδουλου», Εφ. ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ, φ. 3 – 12 – 1999.  Τριαρίδης, Ν., «Η δεκαετία του 1920, Η εποποιία της προσφυγιάς, Οριστικοποίηση σύνθεσης πληθυσμού και οικισμών στον χώρο του Ν. Κιλκίς», ΠΡΙΣΜΑ, Περιοδικό του Συλλόγου Μηχανικών και Υπομηχανικών Ν. Κιλκίς, τ. 8 (1998).  Τσαϊλακόπουλος, Ν., Η νοσταλγική γενέτειρά μου, το Φουλατζίκι της Νικομήδειας Μ. Ασίας, Ευρωπός 1987.  Τσαμαντουρίδης, Π., Το Βυζαντινό κάστρο (Αβρέτ Χισάρ), Παλαιό Γυναικόκαστρο Κιλκίς, Κιλκίς 1992 και 1993.  Του ιδίου, Τα αρχαία μεταλλεία του Ν. Κιλκίς, Κιλκίς 2004.  Φιλιππίδης, Δ., Η Μακεδονία ιστορικώς, εθνολογικώς, γεωγραφικώς, στατιστικώς, εν Αθήναις 1906.  Χατζηκυριακού, Γ., Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν, 1905 – 1906, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1906.  Χατζιδάκις, Γ., Περί του ελληνισμού των αρχαίων Μακεδόνων, εν Αθήναις 1925.

ΞΈΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΊΣ  Άβελ, Ό., Η μέχρι Φιλίππου αρχαία Ιστορία της Μακεδονίας, μετ. Μ. Δήμιτσα, Λειψία, 1860.  Bary, J. – Meiggs, R., Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982, τ. Γ΄.  Browning, R., «Ο αιώνας του Ιουστινιανού», ΙΕΕ, τ. Ζ΄, σσ.150 – 221.  Droysen, J. G., Ιστορία του Μακεδονικού Ελληνισμού, τ. Α’. Β’, μετ. Ι. Πανταζίδου, εν Αθήναις, 1899.

416

 Hammond, N., Φίλιππος ο Μακεδών, επιμέλεια και μετάφραση Π. Θεοδωρίδης, Θεσσαλονίκη 1997.  Του ιδίου, Αλέξανδρος ο Μέγας, ένας ιδιοφυής, επιμέλεια και μετάφραση Π. Θεοδωρίδης, Θεσσαλονίκη 1997.  Hammond, N. – Griffith, G., Ιστορία της Μακεδονίας, τ. Α, Β, Γ, Θεσσαλονίκη 1995.  Merker, I., The Ancient Kingdom of Paionia, 1965.  Nicol, D., «Από την άλωση ως την ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως (1204 – 1261)», ΙΕΕ, τ. Θ΄.  Paillares, Μ., Η Μακεδονική θύελλα, α.έ.ε.  Price, C., Οι βαλκανικοί αγώνες, πολιτική και στρατιωτική ιστορία των εν Μακεδονία πολέμων, Αθήναι 1984.  Rispen, J., Μεγάλη Ελληνική Μυθολογία.  Stephano, H., Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσης, Parissis, 1842 – 1847.  Triniegorsky, L., Αι Γιουγκοσλαυικαί Μειονότητες του Εξωτερικού, μετ. Δ. Πολύζου, Αθήναι 1949.

ΙΣΤΟΣΕΛΊΔΕΣ  Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια (Βικιπαίδεια)  Δήμος Παιονίας  τ. Δήμος Αξιούπολης  τ. Δήμος Γουμένισσας  τ. Δήμος Ευρωπού  τ. Δήμος Πολυκάστρου  Κοινότης Πλαγίων, Εν Παιονία Κιλκίς, Β΄ έκδοση 2019 (ηλεκτρονική).  Γυμνασίων και Λυκείων Αξιούπολης, Γουμένισσας, Ευρωπού, Πολυκάστρου  http://plagia-paionias.blogspot.com/2011/08/blogpost.html  Διαρκής κατάλογος κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων και μνημείων  Υπουργείο Γεωργικής Ανάπτυξης και τροφίμων  https://stratistoria.wordpress.com  dis.army.gr

Χρήστος Π. Ίντος

Δάσκαλος, σχολικός σύμβουλος πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης 1988 – 2007, συνταξιούχος, από τη Γουμένισσα του Ν. Κιλκίς (έτ. γ. 1948). Εκτός από τα εκπαιδευτικά του καθήκοντα ήταν μέλος των διοικητικών συμβουλίων Συλλόγων Εκπαιδευτικών Περιφερειών Τριφυλίας και Παιονίας, πρόεδρος, επίτιμος πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Γουμένισσας «Οι Παίονες». Μέλος της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, πρόεδρος του Περιφερειακού Τμήματος ΕΕΣ Γουμένισσας 2000 – 2012 και σήμερα επίτιμος πρόεδρος. Επί δεκαετία μέλος της κριτικής επιτροπής του ποιητικού διαγωνισμού της “ΤΕΧΝΗΣ” Κιλκίς, πρόεδρος της Σχολικής Επιτροπής Παιδείας Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Δήμου Παιονίας 2011 – 2013, μέλος και άλλων επιτροπών και φορέων στον Ν. Κιλκίς και πέραν αυτού. Συνεργάτης περιοδικών, εφημερίδων, ραδιοφωνικών, τηλεοπτικών σταθμών και εκπομπών από τη δεκαετία του 1970. Συμμετείχε και συμμετέχει σε συνέδρια, ημερίδες εκπαιδευτικού, ιστορικού και κοινωνικού περιεχομένου. Έχει πραγματοποιήσει διαλέξεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Συνέγραψε εργασίες που κυκλοφόρησαν σε βιβλία ή ανάτυπα και δημοσιεύματα στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο. Βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών το 1984 και έχει τιμηθεί από φορείς (Εκκλησία, Δήμους, Συλλόγους). Είναι παντρεμένος και πατέρας δύο τέκνων.

417

ΔΗΜΟΣ

ΠΑΙΟΝΙΑΣ ΧΡΉΣΤΟΣ Π. ΙΝΤΟΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΙΟΝΙΑΣ Παιονία, από τα μυθικά χρόνια στον 21ο αιώνα Ιστορικό / Φωτογραφικό αρχείο ΧΡΉΣΤΟΣ Π. ΙΝΤΟΣ Εκδοτική / Καλλιτεχνική επιμέλεια ΗΛΙΑΣ ΚΟΥΤΟΥΜΆΝΟΣ Φωτογραφίσεις ΛΟΥΚΑΣ ΧΑΨΗΣ Επιμέλεια κειμένων ΑΡΕΤΉ ΜΠΡΕΣΚΑ ΓΙΑΝΝΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ηλεκτρονική επεξεργασία εικόνων ΜΥΡΤΩ ΤΖΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Σχεδιασμός εξωφύλλου Σελιδοποίηση / Καλλιτεχνική επιμέλεια ΒΊΚΥ ΜΠΌΡΑ Βιβλιοδεσία ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΙΚΗ ΜΑΝΤΗΣ Ι. & ΥΙΟΙ Ε.Ε. Το βιβλίο τυπώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2023 σε χαρτί 150 gr velvet, σε 1.000 αντίτυπα για λογαριασμό του Δήμου Παιονίας.

Στην παρούσα εργασία επιχειρείται προσέγγιση της ιστορίας της Παιονίας από τα µυθικά χρόνια ως τον 21ο αιώνα. Η Παιονία των µυθικών και ιστορικών χρόνων τοποθετείται στην κοιλάδα του Αξιού και τα όριά της κατά περιόδους δεν ήταν σταθερά. Κάποτε εκτεινόταν από τη Θράκη ως την Ήπειρο και τον Θερµαϊκό κόλπο και άλλοτε περιορίστηκε πάλι στην κοιλάδα του Αξιού µε µικρή διέξοδο στη θάλασσα. Η περιοχή της σηµερινής Παιονίας ταυτίζεται µε την αρχαία Βοττιαία και είχε σηµαντικές πόλεις τις Ευρωπό, Αταλάντη, Γορτυνία και Ειδοµένη. Το βασίλειο των Παιόνων καταλύθηκε από τον Φίλιππο Β΄ τον Μακεδόνα και ακολούθησε την πορεία του βασιλείου του. Οι Παίονες κατείχαν σηµαντική θέση στο στράτευµα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Από ιστορικούς των ρωµαϊκών χρόνων γίνεται αναφορά στη χώρα και στον λαό των Παιόνων, ενώ από τους βυζαντινούς συγγραφείς αναφέρεται ως γεωγραφικός όρος. Για τη σηµερινή περιοχή του ∆ήµου Παιονίας στη συνέχεια της εργασίας παρατίθενται στοιχεία όλων των άλλων περιόδων που ακολούθησαν: Από την Τουρκοκρατία ως και τη σύγχρονη εποχή. Ιστορείται η δηµιουργία και η εξέλιξη των νεότερων οικισµών και ακολουθούν η ιστορία της τοπικής εκκλησίας, της εκπαίδευσης, των συγκοινωνιών, της οικονοµίας, του πολιτισµού και ό,τι άλλο έχει σχέση µε την τοπική ιστορία και δηµιουργία.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΓΕΩΡΓΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η Ευρώπη επενδύει στις αγροτικές περιοχές

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ

ISBN 978-618-86871-0-3