COMMERCIËLE BIJLAGE BIJ DEZE KRANT 6 Brave Young Minds Vragen aan Harari 5 3 Daan Roosegaarde doet het licht uit in Leiden Seeing Stars Leiden Universiteit Leiden Terug naar Da Vinci 4 Leiden is in 2022 European City of Science Art & Science leiden De poëtische schoonheid van het zwarte gat Rijksmuseum Boerhaave
Frans Snik is sterrenkundige aan de Universiteit Leiden, oprichter van het Citizen Science Lab, en co-voorzitter van de KNAWwerkgroep Kunst & Wetenschap.
Art & Science SchlomoffJérôme
Brave Young Minds, 18 september 2022, in Naturalis Leiden. bravenewworld.nl/brave-young-minds/
De terugdraaienverlichting
Maar dit project gaat vooral over verbindingen tussen mensen onderling, tussen mensen en de wereld, en tussen de wereld en het heelal. Seeing Stars is veel meer dan een kunstwerk, en geeft aanleiding tot citizen science en dialoog over energieverspilling, biodiversiteit en veiligheid in de stad. Ik gun al mijn wetenschappelijke collega’s, en uiteraard ook u, lezer, een kunstenaar. En af en toe flink wat Donker.
In 2022 is Leiden European City of Science. ‘De Europese hoofdstad van de wetenschap is een perfecte broedplaats voor samenwerkingen tussen onderzoekers, kunstenaars en de rest van de maatschappij’, betoogt sterrenkundige Frans Snik. Jarenlange financiële uitmergeling. Obstinaat hokjesdenken. Verplicht economisch nut. Overvloedig haantjesgedrag. Continue aanvraagcircussen. In wantrouwen gestolde bureaucratie. Een cynicus kan makkelijk een lijst vullen met opvallende overeenkomsten tussen de wetenschap en de culturele sector in Nederland. Het is dezelfde opsomming die er deels voor verantwoordelijk is dat weten schappers en kunstenaars amper samenwerken. En dat terwijl samenwerkingen tussen kunst en wetenschap niet alleen spannend en leuk zijn, maar ook urgent en Eennoodzakelijk.paareeuwen geleden maakte het niet veel uit op welke manier de mens de meest menselijke eigenschappen - nieuwsgierigheid en creativiteit - botvierde. Menig Homo universalis kon betekenisvolle bijdragen leveren aan zowel wetenschap als kunst, of juist ergens daartussenin. Tijdens de Verlichting mat met name de natuurwetenschap zich allerlei strenge regels en afbakeningen aan en schopte zo de kunstenaars de deur uit. De wetenschap en de kunsten hebben de mensheid sindsdien veel gebracht, maar wel op hun eigen onafhankelijke manieren. Kunstenaars zijn pioniers De Homo universalis bestaat niet meer, en kan ook niet meer bestaan vanwege de exponentieel toegenomen complexiteit van de wereld. Om complexe problemen op te lossen, is het nu cruciaal om mensen met een grote diversiteit aan gespecialiseerde kennis, kunde en perspectieven samen te brengen. Maar samenwerking tussen wetenschappers is onvoldoende als de rest van de samenleving daarbij niet wordt betrokken. Kunstenaars zijn maatschappelijke De impact van nieuwe technologieën
Wat is intelligentie en wat betekent het om intelligent te zijn? In het jaar dat Leiden European City of Science is, komt de beroemde filosoof, historicus en essayist Yuval Noah Harari naar de stad. De schrijver van de bestsellers Sapiens en Homo Deus gaat in een speciale aflevering van de conferentie Brave New World, Brave Young Minds genoemd, in gesprek met jongeren (zie pagina 5). De conferentie Brave New World zal zich vooral op verschillende vormen van intelligentie richten. Ook wordt er gekeken naar vormen van intelligentie die er altijd zijn geweest, maar die lang onopgemerkt bleven. Zo werd er lang gedacht dat planten niet konden spreken, maar ze blijken toch met elkaar te communiceren bij gevaar. En dat autisme, dyslexie en ADHD aandoeningen zijn waarbij het brein niet werkt zoals het hoort, maar wellicht brengen zij juist intelligenties mee die nodig zijn om als mensheid te overleven. Wat kunnen nieuwe technologieën ons hierover leren? En wat kan technologie leren van ons?
Tijdens Brave New World brengt een reeks deskundigen de werelden van cultuur, filosofie, wetenschap, technologie en storytelling samen. Zij bespreken onder meer welke ethische en maatschappelijke impact nieuwe technologieën kunnen hebben op het menselijk leven, voordat ze worden geïntroduceerd in de samenleving.
Ook voor de grote maatschappelijke uitdagingen, zoals de klimaatcrisis, kunnen we niet zonder intensieve samenwerkingen tussen kunst en wetenschap. Als we een betere wereld willen realiseren, moeten we deze eerst verbeelden.
pioniers: zij kunnen andersoortige en kritische vragen stellen. Die vragen zijn broodnodig voor de Veelwetenschap.huidigeprojecten waarin kunste naars en wetenschappers samen werken zijn asymmetrisch. Er bestaat vaak een hiërarchie wat betreft kennis of financiering. Kunstenaars worden bijvoorbeeld ingehuurd om een illustratie te maken bij de ontdekking van een wetenschapper. Of een wetenschapper wordt gevraagd om technologie of geloofwaardigheid te leveren voor een kunstwerk. Daar is niets mis mee, maar we kunnen zoveel meer bereiken dan de som der delen door gedurende het hele onderzoekstraject daadwerke lijk samen te werken. Dat betekent dat alle betrokkenen tijd (en dus geld) gegeven moet worden om een gedeeld creatief proces aan te gaan, waarin iedereen zich af en toe lekker oncomfortabel moet voelen.
Onder hen bevinden zich Norbert Peters (botanisch filosoof en universitair docent aan Universiteit Leiden), Patrick Rensen (hoogleraar endocrinologie aan het Leids Universitair Medisch Centrum) en toekomstonderzoeker Marion Lasserre (oprichter van Studio Zelle).
Als we die in de toekomst echt ontdekken, dan moeten we het niet alleen aan astronomen overlaten om daar voor de hele mensheid bete kenis aan te geven. Daarom werk ik graag samen met kunstenaars.
Seeing Stars Leiden In deze context beschouw ik ons grootschalige samenwerkingsproject Seeing Stars Leiden (geïnitieerd door Daan Roosegaarde). Natuurlijk was
het stiekem al jarenlang onze droom om al die nutteloze lampen uit te zetten en eindelijk weer eens de sterren te kunnen zien vanuit de stad met de oudste universiteitssterren wacht ter wereld.
2
Tekenen buitenaardsvanleven Voor mijn wetenschappelijke werk ontwikkel ik met mijn team techno logie waarmee we planeten rondom nabije sterren zullen afspeuren naar tekenen van buitenaards leven.
Brave New World, 12 en 13 september 2022, in Naturalis Leiden. bravenewworld.nl
Er gaat overigens een verhaal dat Oort [beroemde Leidse sterrenkundige, 1900 – 1992] ook al de lichten in Leiden wilde uitdoen, om de sterren vanuit zijn Oude Sterrewacht Leiden beter te bekijken. Er zou zelfs een lichtschakelaar zijn uit die tijd om alle lichten in één keer uit te zetten. Dat zijn we nu aan het uitzoeken. Spannend toch?’ Dat klinkt bijna té gemakkelijk. ‘Nu ja, zo gemakkelijk is het ook niet. Maar toch, we hebben een keer eerder de lichten uitgedaan, in Franeker. In Leiden zal het iets moeilijker zijn. In Leiden, stad van kunst en weten schap, spelen educatie en onderzoek een nadrukkelijke rol. Zo gaat er, in de weken voorafgaand aan Seeing Stars Leiden, een groot mobiel planetarium langs basisscholen. Daarin kunnen kinderen liggend naar een nagebootste sterrenhemel kijken. Op die manier leren ze alvast wat ze gaan zien, op 25 september.’ Wat is er nodig om de lichten in de stad uit te doen? ‘Het heeft heel wat voeten in de aarde om alle lichten uit te zetten. We hopen dat iedereen meedoet, de inwoners natuurlijk, maar ook winkeliers. Daarnaast roepen we bijvoorbeeld ook alle
“Natuurlijk, we hebben licht nodig, maar er is ook een heleboel bullshit licht.” 3
Dirk van Egmond
In Franeker deed Studio Roosegaarde, zoals zijn ontwerpbureau heet, vorig jaar voor het eerst het licht uit. Na een oproep van presentator Beau, in het gelijknamige tv-programma, meldden zich meer steden. ‘Leiden reageerde met veel liefde, mede dankzij het enthousiasme van UNESCO en het gegeven dat Leiden in 2022 European City of Science is’, zegt Roosegaarde. Seeing Stars past niet alleen bij Leiden, waar vooraanstaande sterrenkundigen als Ewine van Dishoeck onderzoeken en lesgeven, maar ook bij Roosegaarde. Hij ontwikkelt projecten waarin kunst en technologie samenkomen; ‘technopoëzie’, noemt hij het zelf. Het ‘Van Gogh-fietspad’ in Noord-Brabant, dat is geïnspireerd op Van Goghs De sterrennacht, is een van zijn bekendste kunstwerken; het wordt verlicht door duizenden fonkelende steentjes. Waarom moeten we naar de sterren kijken? ‘Sterren zijn zoveel groter dan onszelf. Er speelt zich een prachtige light performance boven onze hoofden af. Maar de lichtvervuiling is groot; tachtig procent van de wereldbevolking ziet de sterren niet. Wij willen dat ‘sterren kijken’ op de lijst van Unesco Werelderfgoed komt te staan. Daarbij is het een van de makkelijkste vervuilingen om op te lossen – Seeing Stars is one switch away.
Op 25 september dooft Leiden de lichten. Kunstenaar en initiatiefnemer Daan Roosegaarde vertelt waarom. woningcorporaties op hun centrale verlichting 1,5 uur uit te doen. De organisatie is nu druk aan het werk om iedereen te bereiken en mobiliseren. Eind augustus hebben we een succes volle proef gehad waarbij alle straat verlichting uit is gegaan. Tijdens deze testrun zagen we al veel meer sterren dan normaal. Als iedereen meedoet om zijn eigen verlichting uit te zetten, wordt dat alleen maar meer!’ Hoe kunnen lichtvervuilingwetegengaan? ‘Meestal wordt een ontwerper gevraagd iets toe te voegen, maar hier haal ik alleen iets weg. Natuurlijk, licht is nodig, maar er is ook een heleboel bullshit licht, licht waarvan ik denk: waarom? En niemand weet Wehet antwoord.moetenleren omgaan met schaarste. Voorheen was er overvloed, van alles, maar die tijden zijn voorbij. Kijk zelf, er is ons overvloed beloofd – dan komt alles goed. Maar het komt niet goed. Energie is ongelooflijk duur, de chips die ik nodig heb voor mijn projecten, zijn op. We moeten op zoek naar een nieuwe harmonie met de natuur. En het mooie van Seeing Stars is: door weg te halen krijgen we meer. We zijn niet de enigen. Er is een beweging in gang gezet. Denk aan de wereldwijde Dark Sky Association, die al sinds 1988 aan het tegengaan van lichtvervuiling werkt, of aan Earth Hour, waarin mensen wereldwijd gedurende één uur het licht uitdoen. Meerdere steden zijn geïnteresseerd in Seeing Stars: delegaties uit onder meer Stockholm, Venetië en Reykjavik komen op 25 september naar Leiden om te kijken hoe dit gaat.’ Wat levert het op? ‘We weten niet wat we gaan zien, maar we gaan het samen onderzoeken. Hoe kijken we over vijftien jaar naar de sterren? Hoe ziet een lantaarnpaal er dan uit? Heeft die dan een kapje op, zodat het licht alleen naar beneden schijnt en lichtvervuiling zodoende wordt gereduceerd? Kunnen de billboards na middernacht uit? Moet de verlichting bij al die gesloten tank stations aan blijven? Ik noem maar een paar voorbeelden. 25 september is één dag. Maar hoe zit het met de andere dagen?’ Daarover gesproken. Wat als het bewolkt is op 25 september? ‘We hebben een paar alternatieve data achter de hand. Want de sterren zijn nu eenmaal geen Efteling waar je een euro ingooit en vervolgens krijgt wat je wilt.’ Via seeingstarsleiden.nl wordt iedereen op de hoogte gehouden of het 25 september doorgaat en zo niet, wanneer dan wél. Seeing Stars Leiden, 25 september 2022, seeingstarsleiden.nl STARS
LICHT STERRENUIT,AAN
SEEING
‘Wat als we één avond alle lichten uitdoen. Dat idee dook af en toe in mijn hoofd op. En op een dag vertelde ik het aan een taxichauffeur, en hij zei: ‘Oh, je bedoelt: lichten uit, sterren aan!’ Dat is natuurlijk niet helemaal waar, want de sterren staan altijd aan, maar zijn uitspraak vatte het idee samen.’ ‘Tijdens corona kreeg het idee meer vorm’, zegt kunstenaar en uitvinder Daan Roosegaarde. ‘We leefden geïso leerd en ik zocht naar een manier om de wereld groter te maken, om ons meer met elkaar te verbinden. Samen naar de sterren kijken is zo’n manier.’
Denk aan de Soefi dans, of aan een rave. Het dansende lichaam bevat kennis, het weet wat te doen. Ik zie dit onderzoek als een opgraving in het eigen lijf; het lichaam als een archeologische vindplaats.
In mijn onderzoek ga ik onder meer op zoek naar een danstaal. Aan de hand van mijn dansende lichaam, dat ik beschouw als de creatieve verbinding tussen lichaam en geest, onderzoek ik de relatie tussen het metafysische en het fysieke, tussen geest en materie, tussen het spirituele en lichamelijke. Door te dansen kan een mens een andere kwaliteit van bezieling voelen, dit heeft te maken met de verhouding tussen het bewegende lichaam en de ruimte.
4 Kun je
‘Mensen migreren massaal. Dat heeft grote plaatsenvolwassenKinderengevolgen.wordenopdieanders
De danstaal geeft daar uitdrukking aan. Enerzijds door te bewegen, anderzijds door erover te praten. Kan ik in een poëtisch taal verwoorden wat er zich afspeelt aan de binnenkant van het dansende lichaam?
Drie kunstenaars over hun onderzoek
Ik onderzoek de mogelijkheid om nieuwe, zwarte verhalen te maken. Kunnen we een speculatief verleden en toekomst creëren? De ideeën en de verhalen van de koloniale overheersers zijn in de loop der tijd bewaarheid geworden.
“We waren vergeten dat kunst en wetenschap bij elkaar horen.”
CromerAlexander storyteller verhalenzwarteNieuwe ‘Ooit was er een slavenschip dat afdreef van de Middel Passage, de slavenroute over de Atlantische Oceaan.
Bij de Academy of Creative and Performing Arts (ACPA) van de Universiteit Leiden werken kunstenaars aan onderzoek in relatie tot de eigen artistieke praktijk. Ze ontwikkelen zich in het opdoen van nieuwe inzichten, methoden en producten. Tegelijkertijd werken ze aan de theoretische onderbouwing van hun werk. Naast een proefschrift behoort het maken van een kunstwerk ook tot het onderzoek.
Suzan Tunca danseres De lichaamdansendevantaalhet
zijn dan hun voorouders, spreken andere talen dan hun familiale taal en volgen aangenomen tradities. Ze werken om te assimileren, en ondertussen luisteren ze naar familieoudsten die verhalen vertellen over een geïdealiseerd voorouderlijke thuisland dat ze nooit zullen ervaren. Zelf ben ik Grieks en groeide op in Zuid-Afrika. In mijn onderzoek komt dat terug; ik richt me op twee groepen: een Griekse etnische minderheid in Dropull, in het zuiden van Albanië, en de Nama-volkeren in Namaqualand, bij WatZuid-Afrika.zijnhun verhalen? Hun ervaringen? De verhalen van mensen in de diaspora vallen vaak buiten de officiële geschiedenissen, zweven tussen talen. Kunnen we hun verhalen en ervaringen uitdrukken in nieuwe filmische vormen? Dan doel ik dus niet op de traditionele, overkoepelende verhaalstructuren en klassieke westerse vertelvormen, maar op een ‘Cinema van Un-belonging’. Dit zijn filmische vormen die recht doen aan de langdurige breuken, die veroorzaakt worden door de gedwongen, traumatische verspreiding van families en die vaak generaties lang door werken.’
Kunst en (wetenschappelijk) onderzoek hoorden lange tijd bij elkaar. ‘We waren het alleen vergeten.’ Denk aan Leonardo da Vinci, zegt Haarmann: ‘Hij was kunstenaar, wetenschapper en ingenieur’. Of aan kunstenaar Marcel Duchamp. ‘Hij bevroeg de kunst en de autoriteit van de kunstenaar zelf.’
Performingwetenschappelijkkunstonderzoeken?Ja,zeggenzebijdeAcademyofCreativeandArtsinLeiden.
Het is ook van belang hoe dit verhaal wordt verteld. Ik ben een storyteller - mijn stem is een instrument. Maar ideeën over de stem veranderen – wordt een stem gevormd door degene die vertelt of degene die luistert? Er is nog zoveel te onderzoeken.’
‘Ik heb achttien jaar professioneel gedanst. Ik was altijd met mijn lichaam bezig, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat. Wie dat doet, voelt iets. Die ervaart iets. Maar wat is het?
Hoe werkt de ziel in het dansende lichaam?
ACPA is een onderzoeksinstituut van de Faculteit Geesteswetenschappen, en maakt deel uit van een samenwerkingsverband van de Hogeschool der Kunsten Den Haag en de Universiteit Leiden. Naast onderzoek in en naar de kunsten biedt het instituut academisch (kunst) onderwijs aan en kunstvakken voor Haarmannsacademici.doelen zijn tweeledig. Zo hoopt ze op meer filosofisch of epis temologisch onderzoek, waarbij artistiek onderzoek een positie krijgt in het veld van de wetenschap en de geesteswetenschappen. Daarnaast, zegt ze, is het belangrijk om onderzoek te doen naar en vormen te ontwikkelen voor het publiceren van artistiek onderzoek. ‘Op dat gebied hebben we immers nog geen traditie.’
Dat onderzoek is belangrijk, zegt Anke Haarmann, hoogleraar Praktijk en Theorie van het onderzoek in de beeldende kunsten. Sinds dit voorjaar leidt ze het PhDArts programma van ACPA. ‘We leven in een esthetische wereld die wordt geleid door beelden, geluiden, video’s. Om deze cultuur en haar invloed te begrijpen, hebben we deskundigen nodig. Dat zijn kunstenaars ook.’
TERUg naar da vinci Etienne Kallos filmregisseur diasporauitVerhalende
Daarop ontstond een tekort aan water en eten en daarom gooide de bemanning de slaven overboord. Dat was in de buurt van Groenland. De slaven verdronken. Maar wat nu als ze, zoals in mijn verhaal, aan wal waren gekropen in Groenland, om daar een gemeenschap te stichten die eeuwenlang onopgemerkt bleef?
ACPA heeft als enig instituut in Nederland doctoraatstrajecten in de kunsten, waar kunstenaars promotieonderzoek kunnen doen. Op dit moment zijn ruim zestig kunstenaar-onderzoekers bezig met promotieonderzoek. universiteitleiden.nl/acpa
Het is artistiek onderzoek, maar het heeft wel degelijk veel raakvlakken met wetenschappelijk onderzoek. Welke aannames kan ik maken? Welk experiment kan ik aangaan om een idee te testen? Wat is de verbinding tussen de Afrikaanse diaspora en de Noord-Atlantische Oceaan?
Ik heb een levenslange relatie met mijn lichaam. Het spreekt met mij, en ik spreek met het. Maar hoewel we elkaar goed kennen, begrijpen we elkaar niet altijd. Misschien brengt mijn onderzoek daar verandering in.’
Dat zet me aan het denken; kunnen we alternatieve verhalen, geredeneerd vanuit de zwarte mens, ook bewaarheid laten worden en zo nieuwe realiteiten scheppen?
Hoe wij het machtigste dier op aarde werden – Yuval Noah Harari In dit boek ontdek je welke superkracht ons zo machtig heeft gemaakt. En je ontdekt nog veel meer: bijvoorbeeld hoe het komt dat veel kinderen bang zijn voor monsters onder hun bed en waarom je snoep zo lekker vindt. Door onze grote macht zijn er grote problemen gekomen. Maar als je die macht goed gebruikt, kun je er ook heel mooie dingen mee doen. Jij ook! effect zal AI hebben op onze levensstijl en als (15)
Yuval Noah Harari
Voor ‘Brave Young Minds’ gaat filosoof Harari in gesprek met jongeren. beetje
Harari
Doelgroep: Verkoopprijs:10+€19,99 Ziet u patronen/cycli in de menselijke geschiedenis? Asher (16) Welk
Hij is historicus, filosoof en een van ’s werelds invloedrijkste essayisten: Yuval Noach Harari. Publiceerde drie bestellers over de staat van de mensheid: Sapiens: een kleine geschiedenis van de mensheid, Homo Deus: een kleine geschiedenis van de toekomst en 21 lessen voor de 21ste eeuw. Sommigen noemen hem een pessimist of een ziener, maar hij omschrijft zichzelf liever ‘als iemand die te voorziene mogelijkheden schetst om complicaties in de toekomst te voorkomen’. Binnenkort verschijnt Harari’s eerste kinderboek: Hoe wij het machtigste dier op aarde werden. Of, zoals hij zelf zegt: ‘Het boek dat ik als kind had willen lezen’. Het vertelt het verhaal van de mens, vanaf de tijd dat we als apen op de savanne leefden tot het moment dat we ons bijna als goden voortbewegen, met vliegtuigen en raketten. In een speciale aflevering van de Brave New World conferentie in Leiden, Brave Young Minds, gaat Harari in gesprek met jongeren. Zij vragen, hij antwoordt. Lees hier alvast enkele van hun vragen voor Yuval Noah Harari. Brave Young Minds, 18 september, Naturalis, bravenewworld.nl Hoe en waarom hebben mensen geleerd verschillende talen te spreken in plaats van één gemeenschappelijke taal? Fleur (10) Hoe zal de New Age god eruit zien? Zoals een steen, holografisch beeld, algoritme of iets dat we ons vandaag de dag niet kunnen voorstellen? Izel (11) Maakt technologie ons gelukkiger? Jasper (11) Denkt u communismedatkanwerken? Zoe (17) Wat is meer waard dan geld? Max (16) Waarom zijn de rechten van vrouwen en mannen historisch gezien niet gelijk? Katya (11) Wat is volgens u het beste onderwijssysteem om kinderen voor te bereiden op de toekomst en hun beste punten te benutten? Theo (15) Als iedereen weet dat fossiele brandstoffen zo slecht zijn, waarom gebruiken mensen ze dan nog? Jacob (10) Zijn andere soorten in staat zich te ontwikkelen zoals wij of niet, omdat wij de enige soort zijn die een geweten hebben over ons zelfbestaan? Tomer (14) Als we de planeet vernietigen door haar te veel te vervuilen, en alle mensen zijn verdwenen, zal een nieuw intelligent wezen het dan overnemen, zoals in Planet of the Apes? Eesha (10) Bent u gelukkiger nu u ouder bent en meer kennis hebt opgedaan? Rayya (16)
5“Eigenlijk schreef ik dit boek ook een
dagelijkse
Vragen aan
geheel? Emily
voor mijn tienjarige zelf.”
op de mensheid
Hoe houden we de aarde leefbaar? Zijn we alleen in het heelal? Hoe blijven we gezond? Het zijn prangende, grote vragen –en ze gaan ons allemaal aan. De vernieuwde tentoonstelling Grote Vragen van Rijksmuseum Boerhaave geeft de laatste stand van zaken in de wetenschap weer en welke verwachtingen wetenschappers voor de nabije toekomst hebben.
Met ‘BrAInpower’ buigt Rijkmuseum Boerhaave zich over kunstmatige intelligentie.
Maas: ‘Dat kan positief uitpakken, bijvoorbeeld bij de bestrijding van de coronapandemie. Van het monitoren van patiënten tot het zoeken naar een vaccin, van het detecteren van geschikte eiwitten tot de behandeling van IC-patiënten - het is allemaal AI Maartechnologie.’bigdatapakken niet altijd goed uit. Als grote techbedrijven algoritmes inzetten om in te spelen op iemands angsten, of als algoritmes worden getraind met steeds dezelfde gezichten, in sollicitatieprocedures bijvoorbeeld. Het is iets wat Turing al wist, maar wat BrAInpower zal benadrukken, zegt Maas: ‘Technologie is niet goed, niet slecht en niet neutraal.’
Grote Vragen laat veertien (inter)nationale wetenschappers aan het woord én laat actuele verzamelobjecten zien, zegt curator Bart Grob. ‘Denk aan de eerste kweekburger, de kunstmatige alvleesklier en de injectiespuit waarmee het eerste coronavaccin is gezet, maar ook aan de plastic dozen waarin stamcellen worden opgeborgen en waar tientallen analisten dagelijks mee werken.’ De ‘klauwhamer van de wetenschap’ noemt hij deze dozen.
In ‘Grote Vragen’ gaat Rijksmuseum Boerhaave op zoek naar de bijdrage van de wetenschap aan deze tijd.
Juist mbo’ers die praktisch zijn opgeleid hebben veel van deze ‘stille’ kennis. In de opleidingen richt mboRijnland zich dan ook juist op deze kennis, op deze ‘praktische wijsheid’. Dat gebeurt via levensechte praktijkvraagstukken waar studenten zelf onderzoek doen. Tegelijk leren ze hoe ze zichzelf in hun vak kunnen (blijven) ontwikkelen en hoe ze de praktijk kunnen verbeteren Meerdereen vernieuwen.onderzoeksprojecten zijn inmiddels van start gegaan. Zoals het Experimenteerhuis in Zoetermeer, een zeecontainer die is omgebouwd tot huiskamer. Deze mobiele woonkamer, die op het terrein van de Dutch Innovation Factory staat, is ingericht als een ‘huiskamer’, zodat jong en oud kan samenkomen in een huiselijke setting. Het onderzoek van de studenten richtte zich op de behoefte en het gebruik van zorgtechnologie bij jong-senioren (55 tot 70 jaar). Hoe kunnen zij langer thuis blijven wonen en welke (technische) middelen, ook wel zorgtechnologie genoemd, kunnen daarbij helpen? De ambitie van het project is om het zogenoemde experimenteerhuis te verplaatsen naar verschillende wijken in Zoetermeer, waar ouderen de huiskamer kunnen bezoeken, kennis kunnen maken met zorginnovatietechnologie en in gesprek kunnen gaan over hoe ze regie over hun leven kunnen houden.
Rekenkracht is toegenomen De rekenkracht van AI is sinds Alan Turing fors toegenomen; met hulp van enorme hoeveelheden data worden algoritmes getraind.
We worden uiteindelijk allemaal een dagje ouder en dat brengt uitdagingen met zich mee op het gebied van gezondheid en mobiliteit. Met de huidige technologie ontstaan er steeds meer mogelijkheden om voor een langere periode comfortabel thuis te blijven wonen. Hiervoor moet
WEZULLENOOIT ALLES
Zo wordt er input verzameld voor kennis over latere zonnestelsels, waaronder die van ons. Kunst en wetenschap Naast wetenschap toont Grote Vragen ook kunstzinnige interpretatie van onderzoek. ‘Want hoe verbeeld je het zwarte gat?’, zegt Grob. ‘Dat kun je niet zien, want het is zwart.’ Daarop kwam een van de onderzoekers met acht op elkaar gestapelde harddisks naar het museum en zei: ‘Hier zit het zwarte gat in’.
Het museum toont ook een schaal-/demonstratiemodel van de in december gelanceerde James Webb Ruimtetelescoop. Dit object kijkt terug in de tijd en zal het moment van de oerknal naderen.
“We waren vergeten dat kunst en wetenschap bij elkaar horen.”
Onderzoek levert meerwaarde
Waar gaat Artificial Intelligence (AI) ons brengen? ‘Dat weten we niet’, antwoordt conservator Ad Maas van Rijksmuseum Boerhaave in Leiden. Toch waagt het museum een expositie aan AI. De Leidse hoogleraar en filosoof Bas Haring is gastconservator. Belangrijk onderdeel van BrAInpower zijn de originele brieven van Alan Turing. De Britse wiskundige wordt beschouwd als de grondlegger van AI. Uit de brieven blijkt dat Turing al jong geïnte resseerd was in de werking der dingen; op veertienjarige leeftijd boog hij zich over de werking van typemachine en vulpen.
COLOFON Dit is een commerciële bijlage van Leiden&Partners. De inhoud van deze bijlage valt niet onder de verantwoordelijkheid van de redactie/hoofdredactie van de Volkskrant. Deze bijlage kwam tot stand op initiatief van Leiden&Partners in samenwerking met Gemeente Leiden, Universiteit Leiden, Brave New World, Leiden2022, Rijksmuseum Boerhaave, mboRijnland, Naturalis Biodiversity Center. Coverbeeld: Dirk van Egmond. Vormgeving: Campaigns&Results. Reacties: info@leidenenpartners.nl leiden.nl
op voor iedereen Wat werkt er nu eigenlijk in de praktijk? Hoe maak je je vak beter? Het zijn onder meer deze vragen waarover practor Désirée Bierlaagh zich buigt. Bierlaagh is de eerste practor van mboRijnland, een onderwijsinstelling met 11 vestigingen, dat inmiddels vier practoraten telt. Binnen het Centrum voor Innovatief Vakmanschap (CIV) Welzijn & Zorg onderzoekt ze samen met mbo-studenten, docenten, (onderwijs) instellingen en bedrijven de praktijk. Het onderzoek geeft aan waar ruimte is voor ontwikkeling en wat er goed gaat. In totaal werkt mboRijnland daarbij samen met zo’n veertig partners uit de hele regio. Onderzoek is uiteraard niet alleen voorbehouden aan universitaire studenten, aldus verplegingswetenschapper Bierlaagh. En zij, dochter van een banketbakker, kan het weten: ‘Mijn vader was altijd aan het onderzoeken, altijd bezig met nieuwe recepturen en mogelijkheden.’ Zulke kennis wordt ook wel ‘silenced knowledge’ genoemd. ‘Onderzoek hoort bij vakmanschap en niet bij een type opleiding’, aldus Bierlaagh.
Op mboRijnland onderzoeken studenten vraagstukken uit de praktijk en leren zo hoe zichzelf te ontwikkelen en hun vak te verbeteren. de techniek naar de jong-senioren worden gebracht. Als eerste interviewden studenten Sociaal Werker samen met studenten van de Haagse Hogeschool de jongsenioren. Uit die gesprekken bleek dat veel zorgtechnologie onbekend is bij hen. Studenten Maatschappelijke Zorg onderzochten vervolgens welke technologie interessant is voor ouderen. Daaruit bleek onder meer dat niet alleen de jong-senioren slecht op de hoogte zijn van de nieuwste technische hulpmiddelen, ook medewerkers in de thuiszorg weten er nog niet alles van. Studenten Doktersassistent gaven vervolgens instructies aan zorgmedewerkers over de technologie en hoe deze toe te passen. De belangrijkste uitkomst van het onderzoek: geef senioren de kans om zorgtechnologie op een laagdrempelige manier te ervaren. Het onderzoek van de studenten laat zien dat het hierbij belangrijk is dat zowel ouderen als zorgmedewerkers technologie zelf kunnen ervaren. Proberen dus, met uitleg en Watondersteuning.kanjijlerenvan het praktijkgericht onderzoek? Schrijf je gratis in via de website: regieorgaan-sia.nl Het is een voorbeeld van een prak tijkgerichte onderzoeksvraag (‘hoe bereiden jong-senioren zich op de toekomst voor’) waarbij studenten samen met docenten, het werkveld, inwoners en de gemeente succesvol samenwerken. ‘Dat levert meerwaarde op voor iedereen’, zegt Bierlaagh. ‘Praktijkgericht onderzoek is als een stage plus plus. Studenten krijgen een gevarieerder beeld van hun beroeps mogelijkheden en kunnen laten zien wat ze allemaal in hun mars hebben. Ze blijken welkome friskijkers.’ mborijnland.nl
BrAInpower, t/m 5 maart 2023 rijksmuseumboerhaave.nl
6
WETEN?
Grob: ‘Die disks zaten vol met data, verzameld met de acht grootste radiotelescopen, verspreid over de hele wereld. Een tiende procent van alle informatie op die acht harddisks betreft daadwerkelijk het zwarte gat; de rest is ruis.’ Die gestapelde harddisks staan ook op de tentoonstelling. Grob, lachend: ‘Dat vind ik dus van een poëtische schoonheid.’ rijksmuseumboerhaave.nl
In het midden van de middelste zaal van de middelste verdieping van Naturalis staat een gebouwtje dat het meest aan een tempel doet denken. Het licht is gedimd, de wanden gestoffeerd: dit is overduidelijk het Sancta Sanctorum van het museum.Binnenin zijn de fossielen te zien van een hominide, een soort die net als de mens geëvolueerd is uit de apenfamilie. Want de Israëlische schrijver en filosoof Yuval Noah Harari mag in zijn bestseller Sapiens: een kleine geschiedenis van de mensheid de loftrompet steken over de Homo sapiens, de Homo erectus was veel eerder. De fossiele botten in Naturalis zijn de eerste vondst van die soort ooit, eind negen tiende eeuw verzameld bij een door de Nederlander Eugène Dubois geleide opgra ving. Ze hebben een nieuw licht geworpen op ons ontstaan; het complete vakgebied dat zich verdiept in de oorsprong van de mens begon met deze vondsten. Maar als bezoekers foto’s maken in deze zaal, doen ze dat niet van de botten. Drie meter verderop staat namelijk een stand beeld dat laat zien hoe die Homo erectus er moet hebben uitgezien, honderdduizenden jaren geleden. Ze steelt de show, volledig.
Kroeshaar of platte mat “De werkelijkheid is zoveel gekker dan sciencefiction; we hoeven niets te verzinnen.”
Verre verbeeldverleden Als een wetenschapsmuseum een kunst werk bestelt dat dode botten tot leven moet wekken, willen ze niet alleen maar kunst. In de beelden van Homo erectus van Naturalis, en van de Nederlandse neander thaler Krijn die in het Leidse Rijksmuseum van Oudheden te zien is, komen talloze inzichten in hoe vroege mensen eruit zagen samen. Ze zijn allebei gemaakt door de Arnhemse broers Adrie en Alfons Kennis. De paleo-kunst maakt wetenschappelijk verantwoorde verbeeldingen van het verre verleden, en Kennis & Kennis behoren bij de absolute wereldtop. ‘Je begint met die botten van Dubois, en met andere skeletten die van Homo erectus zijn gevonden’, vertelt Adrie Kennis.
Hoe wek je dode botten tot leven? Paleo-kunstenaars als de gebroeders Kennis & Kennis bewandelen het pad van solide wetenschap via educated guess naar kunstzinnige invulling. ‘Een gedeelte blijft guesswork.’ ‘Dat schedelkapje is wat dunner, in verge lijking, en dat past beter bij een vrouw. Van een ander, mannelijk, skelet is het bekken gevonden, en wij hebben contact gelegd met een Zwitserse wetenschapper over hoe een vrouwenbekken er dan uit zou zien.
De documentaire Creating Homo erectus, over het maken van het beeld, is elke maandag in Naturalis te zien, om 11 en om 12 uur (behalve in de schoolvakanties). naturalis.nl
7
MolKoen
Een Spaanse antropoloog deed iets soort gelijks met de ribbenkast, en dat kwam heel Maarmooi overeen.’ja:‘Overveel andere dingen kun je niet met 100 procent zekerheid iets zeggen. We weten dat de vindplaats van de botten, Java, toen een open steppe was, en dan helpt een donkere huid tegen verbranding. Kroeshaar bevat veel lucht en helpt de hersenen te koelen. Maar wie weet had de soort wel een platte mat op de kop, of was ze behaard als een baviaan. Als er ooit DNA van Homo erectus komt, kan je daar pas echt wat over zeggen. Het is guesswork.’ Enorme dop Sommige dingen kun je zelfs dan niet weten. ‘Iemand kan een smal gat voor de neus hebben in de schedel, maar toch een enorme dop op zijn gezicht. Kraakbeen loopt bij moderne mensen al niet gelijk met bot, en hoe dat bij deze soort zit weten we al helemaal niet’, zegt Adrie. Als de fantasie dan toch zo belangrijk blijft, hebben de broers dan niet soms zin om een fantasie-kunstwerk te maken? Adrie: ‘Dat hebben we vroeger wel gedaan, ten tijde van de eerste Star Wars-films. Dan verzonnen we een schedel en werkten we vanuit daar een fictieve mensachtige uit. Maar weet je? We hebben net voor National Geographic een reconstructie gemaakt van Palorchestes, een uitgestorven kangoeroe ter grootte van een koe, met een slurfje als een zee-olifant. De werkelijkheid is zoveel gekker dan sciencefiction; we hoeven hele maal niets te verzinnen.’
Jonge getalenteerde mensen staan dit jaar centraal, want het is het Europees Jaar van de Jeugd! Leiden verwelkomt daarom tussen 13 en 18 september honderden Bright Young Minds uit Europa en ver daarbuiten, die zich buigen over prangende vraagstukken voor de nabije toekomst. Lees meer op: leiden.nl/uitagenda of leiden2022.nl SCHELTEMA LEIDEN GREAT MINDS EXPOSED: GRATIS MINI-COLLEGES Krijg een kijkje in het hoofd van creatieve denkers, onbetwiste pioniers en kanshebbers voor Nobelprijzen. Internationale topwetenschappers die de Heinekenprijzen ontvingen, delen hun belangrijkste ontdekkingen en de impact hiervan op onze maatschappij. Pak de kans om ze te spreken en reserveer je gratis plek via heinekenprizes.org
18
Noah Elliott. Deze 21-jarige singer-songwriter schrijft over het leven als jong, queer persoon in deze wereld, en hun ervaringen met mentale gezondheid. Breekbare en eerlijke indie-liedjes met een donker randje. Skir, niet te vergeten. Want het is de hoogste tijd om je midlife crisis achter je te laten. Maar niet voordat je nog één keer op Green Day en Blink 182 hebt gesprongen!
Wat moet je voelen?
SEEING STARS LEIDEN
Traditiegetrouw concentreert de Nacht van Ontdekkingen zich op kunst, wetenschap en kennis. ’Juist door kunst en wetenschap samen te brengen op een plek kunnen wij heel goed het publiek meenemen in alle uitdagingen van de moderne tijd, zeker de projecten die kunst en wetenschap combineren spreken zeer tot de verbeelding’, zegt Alexander Mouret, coördinator van de Nacht van Ontdekkingen.
Wie moet je horen?
Henri Beunders en Wouter Zuidema, ook niet te missen. Al was het maar omdat je niet alle dagen een hoogleraar en meester-tatoeëerder samen in actie ziet. Hoe kon de tattoo in minder dan een halve eeuw oprukken van geminachte versiering van randfiguren tot mainstream verschijnsel? De een legt uit, de ander laat het zien. Yori Ettema, uiteraard. Omdat de ontwerper uit Leiden je meeneemt in de wereld van deepfake identities en face-swappen. Leer over de gevaren maar ook de mogelijkheden van deze omstreden technieken. Kun jij voorbij het stigma kijken?
Naar de Nacht van Ontdekkingen 17 september 2022 Locatie: rondom Academiegebouw, Rapenburg, Oude Sterrewacht en Hortus botanicus in Leiden Tickets: 19,50 p.p. Studenten 12,50 p.p. Programma en kaarten: nachtvanontdekkingen.nl
SEP 12-13
Op zondag 25 september gaat in Leiden het licht uit tijdens Seeing Stars Leiden. Een project van kunstenaar Daan Roosegaarde i.s.m. UNESCO en de stad Leiden. Bewoners hebben het recht de sterrenhemel te zien wat vaak door lichtvervuiling niet mogelijk is. Een project van verwondering en vragen, binnen Leiden, European City of Science. Meer: seeingstarsleiden.nl
8
SEP 27-28
SEP BRAVE Kinderen vanaf 10 jaar worden uitgenodigd om vragen te stellen aan schrijver, professor, historicus en filosoof Yuval Noah Harari. Hij gaat in Naturalis op 18 september in gesprek met zo’n 100 kinderen over de geschiedenis van de mens. Brave Young Minds is een programmaonderdeel van Brave New World. bravenewworld.nl
YOUNG MINDS
Oobah Butler, natuurlijk. Deze Britste auteur en filmmaker werd bekend door het creëren van The Shed at Dulwich, een fictief restaurant dat in 2017 de best beoordeelde locatie in Londen werd op TripAdvisor – al had Butler er nog nooit een gerecht geserveerd!
Het ondergronds schimmelnetwerk in het bos. Ruik de geur van ondergrondse schimmels, zie de foto’s van hun netwerk en luister naar de muziek van hun taal. Een heuse multimediale voorstelling.
Stoere mannen. Lieve mannen. Geile mannen. Huilende mannen. Dansende mannen. Boze mannen. Bange mannen. Zorgende mannen. Lachende mannen. Nee, geen zorgen, die hoef je niet allemaal te voelen, maar in de draaiende en trillende eenpersoonscocon BLOOS - de mannen kun je ervaren hoe het is om een van die mannen te zijn.
Wie moet je zien?
Op de Nacht van Ontdekkingen komen kunst en wetenschap samen. Ontdek het beste restaurant ter wereld dat nooit bestond en ontdek hoe snel jouw brein een robot als levend en aaibaar ervaart.
Hier komen kunst en wetenschap samen
SEP 25- OKT 2 SPACE WEEK De ruimte is eindeloos fascinerend. En we hebben pas 4% van het heelal in kaart weten te brengen. De overige 96% onderzoeken we continu met steeds vernuftigere technieken. Daarover gaat The Space Week mede georganiseerd door ESA (European Space Agency) en de NL Space Campus. leiden2022.nl/space-week
SEP 25
NOV 17 SIA-CONGRES 2022: HET CONGRES VOOR VERSCHILMAKERS De wereld van morgen beter maken. Daar werken onderzoekers uit het praktijkgericht onderzoek van hogescholen elke dag aan, samen met mensen uit de praktijk. In het kader van Leiden City of Science 2022 organiseren Regieorgaan SIA en Hogeschool Leiden samen het SIA-congres: dé ontmoetingsplek voor alle betrokkenen bij en geïnteresseerden in praktijkgericht onderzoek van hogescholen. Wat kan jij leren van het praktijkgericht onderzoek? regieorgaan-sia.nl
SEP 12-13 BRAVE NEW WORLD Jaarlijkse Art & Science conferentie voor mensen die willen weten wat de toekomst in petto heeft. En wat dit betekent voor zaken, politiek en het dagelijks leven. Maandag 12 en dinsdag 13 september komen cultuur, filosofie, wetenschap, technologie en storytelling samen. Kaarten via bravenewworld.nl scan mij
MUZIEKTHEATERBOVENMENSELIJKVAN DE VEENFABRIEK Hoe groot is de invloed van AI op ons spel, onze muziek en wat merkt de toeschouwer hiervan? We maken het mee in h/AI, human versus artificial intelligence: bovenmenselijk muziektheater door makers, spelers, musici en publiek die, samen met AI de toekomst in gaan. Van de Veenfabriek in de Stadsgehoorzaal. leiden.nl/uitagenda In 2022 is Leiden European City of Science. Waar ga jij heen? leiden.nl/uitagendaleiden2022.nl
SEP 13-18 EU TALENTON en EUSONTEST FOR YOUNG SCIENTISTS
Er valt dus veel te ontdekken tijdens de achtste editie van het festival de Nacht van Ontdekkingen Loop over het festivalterrein, in en rond de Hortus botanicus Leiden, de Oude Sterrewacht en Universiteit Leiden, en ontdek beginnende makers, jonge onderzoekers en kunstenaars.
