COMMERCIËLE BIJLAGE BIJ DEZE KRANT
leiden Leiden is in 2022 2 European City of Science KNAW-president Sluiter:
Vertrouwen in de wetenschap is juist toegenomen
5 Hoe ontwikkel je
3
een VACCIN
ESOF2022 Van student
11 tot Nobelprijswinnaar Knappe Koppen van morgen
12
2
“365 dagen draait alles om nieuwsgierigheid, uitwisseling, het stellen van nieuwe vragen, de spannende zoektocht naar antwoorden”
Who knows Onbekend maakt onbemind. Zeggen ze. Maar wie weet wat voor schatten er nog verborgen liggen in de ruimte voorbij onze waarneming? We hoorden laatst iemand zeggen dat mensen in hun eindeloze zelfoverschatting denken dat de wereld is wat zij er zelf van zien.
Beseffen we wel hoe bitter weinig we weten van onze eigen hersenen, het sterrenstof waaruit we zijn ontstaan, de diepzee, het heelal en van allerlei organismen die zich nog aan onze waarneming onttrekken?
Wie het weet, mag het zeggen. Zeggen ze. Maar wie heeft tegenwoordig de wijsheid in pacht, in deze tijd van post-thruth, deep fake en filter bubbles? We hoorden laatst iemand zeggen dat wetenschap maar één grondstof kent: de waarheid. Maakt dat de wetenschap tot het juiste medicijn tegen de overvloed van aannames, invloeden en oordelen die ons dagelijks bereikt? En als dat zo is, is er dan wel voldoende contact tussen al die wetenschappers die onze wereld dagelijks onder de loep nemen en al die mondige burgers die daar óók iets van mogen, moeten en willen vinden?
Spannende zoektocht In 2022, in Leiden, staan deze en andere vragen een jaar lang centraal. Tijdens een uniek
Want het maakt ons niet uit of je een Nobelprijswinnaar bent of een meisje van 12 – je bent in Leiden aan het juiste adres.
wetenschapsfestival van precies 365 dagen draait alles om nieuwsgierigheid, uitwisseling, het stellen van nieuwe vragen en de spannende zoektocht naar antwoorden. Het centrale thema van Leiden European City of Science 2022 is dan ook: WHO KNOWS.
Nieuwsgierig geworden? Blader dan gauw verder naar al die mooie, inspirerende voorbeelden van wetenschappelijk onderzoek dat zich dicht bij de maatschappelijke realiteit afspeelt. We hopen u te zien in Leiden, in 2022.
Voor het eerst wordt zo’n jaarrond wetenschapsfestival op Europese schaal georganiseerd. Van lokaal tot internationaal, van wetenschap tot kennis, kunst en kunde, van tentoonstellingen, excursies en publieksactiviteiten tot een keur aan wetenschapscongressen – Leiden is de European City of Science! In 2022 heeft elke dag een eigen, nieuwsgierigmakend, laagdrempelig thema. Op 22 januari gaat het over geluid, op 12 februari gaat het over Darwin en op 22 mei over biodiversiteit. Op 2 juni draait alles om de watervlo, op 27 juni volgt het microbioom (weet u wat dat is?) en op 22 november staat het fenomeen kleur op de agenda. En het mooie is: iedereen kan meedoen.
Leiden European City of Science 2022 is een initiatief van de gemeente Leiden, Universiteit Leiden, LUMC en Hogeschool Leiden, met steun van de Europese Commissie en EuroScience/Straatsburg, en komt tot stand dankzij samenwerking met een groot aantal lokale, nationale en internationale partners. Zie voor meer informatie: leiden2022.nl
John Brussel
De jeugd heeft de toekomst. Zeggen ze. Maar wie weet hoe die toekomst eruitziet? We hoorden laatst zeggen dat jongeren die nu opgroeien beseffen dat ze het waarschijnlijk minder goed zullen hebben dan hun ouders en grootouders. Wat betekent dat? En wat zegt dat over ons wereldbeeld?
Meta Knol (directeur) en Lucien Geelhoed (intendant)
Pionieren in de polder ‘Pionieren in de Polder’ is een podcastserie over pioniers op het Leiden Bio Science Park. Pioniers van vroeger en van nu.
In Leiden is in de afgelopen veertig jaar een belangrijk science park ontwikkeld, qua impact vergelijkbaar met de Rotterdamse haven of Schiphol. Hoe is dit ontstaan? Wie waren de pioniers? En hoe kon dit stuk braakliggend land uitgroeien tot een belangrijk centrum voor medicijnontwikkeling? Het leek eind jaren zeventig immers ondenkbaar dat de bijna failliete fabrieksstad Leiden, die onder curatele van het Rijk stond, zou uitgroeien tot een Europees knooppunt voor de ontwikkeling van medicijnen.
Screeningmachine voor eieren In de podcastserie ‘Pionieren in de Polder’ staan verhalen over bijzondere pioniers in Leiden centraal: inspirerende wetenschappers en ondernemers. Luister bijvoorbeeld naar het verhaal van de visionaire biochemicus en ondernemende professor Rob Schilperoort,
die op het idee voor Leiden Bio Science Park kwam. Of naar ondernemer Bart Hoenen, van Area 071 en de Leidse incubator Unlock_. Hij vertelt onder meer over de startup ‘In Ovo’, die een screeningmachine voor kippeneieren bedacht, met technologie waarmee niet meer alle eieren hoeven worden uitgebroed om te weten of het een mannelijk of vrouwelijk eitje is. Dat scheelt veel dierenleed. De Leidse historicus Cor Smit zet portretten neer, presentator Anneke van Bergen en Henegouwen vraagt door. Een pionier uit de jazz wereld, alt saxofonist Bart Wirtz, reageert muzikaal op de verhalen en componeerde jazzy grooves voor de podcast.
pionierenindepolder.buzzsprout.com
3
“Gedaald? Het vertrouwen in de wetenschap is juist toegenomen”
“Het beste voorbeeld van vertrouwen in de wetenschap is de hoge vaccinatiegraad in Nederland”
Iedereen lijkt tegenwoordig microbioloog of viroloog, tenminste, op Twitter. Ineke Sluiter, president van de KNAW en hoogleraar aan de Universiteit Leiden, over het belang van wetenschap in tijden van corona, wantrouwen en bedreigingen. Ze trad aan aan het begin van de coronacrisis. En dus gaat een gesprek met Ineke Sluiter, president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), over de stand van de wetenschap vooral over corona en wat de pandemie met de wetenschap doet. Over het onontkoombare beroep dat op onderzoekers wordt gedaan. “Ze hebben geleverd.” Over wat alle controverse doet. “Het is een fabel dat het vertrouwen is gedaald.” Ze waarschuwt ook voor de vrijheid van wetenschappers, om zich te kunnen uitspreken. In haar veelbesproken diesoratie voor de Universiteit Leiden brak Sluiter, die ook hoogleraar Griekse taal- en letterkunde aan de Universiteit Leiden is, begin vorig jaar een lans voor meer praktische en mentale steun voor bedreigde wetenschappers. Waarbij ze ook de eigen collega’s niet spaarde. Op Leiden European City of Science is de Leidse hoogleraar “trots´. Maar wat betekent het thema, who knows, voor haar?
Inge Hoogland
“Er zijn allerlei soorten van kennis. Je lichaam vertelt je iets, je handen maken iets. Er is kunnen en kunde. Wetenschap heeft een andere vorm. Wetenschap is georganiseerde twijfel. Je weet het nog niet zeker, maar je zoekt het uit en de uitkomst houd je kritisch tegen het licht. “Dit besef, over de rol van de wetenschap, is aanwezig bij mensen met en zonder universitaire opleiding. Ik heb interesse in hun werk, zij hebben hopelijk begrip voor de wetenschap. Maar om dat te bewerkstelligen, moeten wetenschappers wel zichtbaar zijn.”
Terwijl juist zichtbare wetenschappers het zwaar hebben. “Dat is een groot probleem. Het klimaat op sociale media is aanzienlijk guurder geworden. Wetenschappers worden uitgescholden, geïntimideerd, soms zelfs bedreigd. Dat Jaap van Dissel van het RIVM vierentwintig uur per dag moet worden beveiligd, is een grof schandaal! “Veel intimidatie raakt net niet aan het strafrechtsysteem. Maar dat betekent niet dat er niets moet gebeuren. Interne, mentale steun is nodig: van leidinggevenden, van collega’s. De bedreigde collega’s moeten weten dat zij worden gezien en dat de intimidatie is gezien. En collega’s moeten niet zeggen: ‘Waarom moest je dan ook zo nodig in die talkshow?’ Dat is jalousie de métier. “Er moet ook praktische ondersteuning zijn. Bij het verzamelen van de bewijslast, bij het beveiligen van computer en telefoon, bij het eventueel inzetten van beveiliging. En als er aangifte wordt gedaan, gaat de leidinggevende mee.”
Heeft uw oproep gehoor gevonden? “Gelukkig is mijn oratie goed opgepakt, zowel binnen als buiten de universiteit. Door de Universiteiten van Nederland en door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. In oktober heeft de Vereniging van Universiteiten een handreiking ‘Aanpak bedreiging en intimidatie van wetenschappers’ overhandigd aan de minister, met praktische tips hoe wetenschappers te ondersteunen. Of het stopt is een tweede, maar we steunen elkaar.”
Intussen daalt het vertrouwen in de wetenschap. “Die aanname klopt niet. Het vertrouwen in de wetenschap is juist toegenomen. Dat blijkt onder meer uit onderzoek van het Rathenau Instituut. Het beste voorbeeld van vertrouwen in de wetenschap is de hoge vaccinatiegraad in Nederland. Maar we moeten kijken naar het verhaal ónder de cijfers. Het vertrouwen in de wetenschap is gestegen en gedaald om dezelfde reden: dat de coronavaccins goed werken. Alleen zegt de ene groep, die gelukkig verreweg het grootst is, ‘wat knap’, terwijl de andere groep ‘wat eng’ zegt. En die laatste groep laat luider van zich horen dan die eerste.”
Hoe krijgt deze groep (weer) vertrouwen? “Er is niet één strategie, daarvoor is de groep te divers. Vijf procent van de hoger opgeleiden, de veelal spiritueel geïnteresseerde stadsbewoners, heeft geen vertrouwen in coronawetenschappers. Maar klimaatwetenschappers vertrouwen ze weer wél. Vertrouwen heeft dus met het onderwerp te maken. Daarbij hebben spirituele stadsbewoners weinig met relschoppers te maken – met die laatsten valt niet te praten. En veel van de mensen die protesteren, zetten zich niet af tegen de wetenschap maar tegen het beleid, dus de politiek. “Het is ook moeilijker te volgen wanneer wetenschappers elkaar tegenspreken. Maar dat is nu precies wat wetenschappers doen: georganiseerde tegenspraak. Alleen, doorgaans zit niet het hele land op schoot. Normaliter vechten wetenschappers het onderling uit, tot er zich iets van consensus aftekent. Zo werkt het wetenschappelijke proces, maar dat is niet als zodanig herkend. In tegendeel, de mensen dachten: ‘Kijk zij weten het ook niet’.”
Welke rol spelen politici daarin? “De politiek heeft in de coronacrisis
gezegd: we volgen de wetenschap. En de wetenschap heeft geleverd, mede op basis van vijfentwintig jaar fundamenteel onderzoek. Maar ik zeg ook: wetenschappers leveren de inzichten, zij maken niet het beleid. “Vanaf het begin heeft de KNAW benadrukt dat er onder meer gedragswetenschappers moeten worden ingeschakeld. Dat is inmiddels het geval, maar het gebeurde wel laat. Ondertussen zien we de aanmeldingen voor de studie sociologie stijgen. Heeft het misschien geholpen dat Rutte in eerste instantie liet merken van dergelijke wetenschappers niets te willen weten? Een soort negatief studieadvies dat positief uitpakt …”
Wat brengt Leiden European City of Science? “Nederland is een klein land met een fijnmazig netwerk van universiteiten. Goede universiteiten. De wereld telt twintigduizend universiteiten; Nederland heeft er veertien en die staan allemaal in de top 200 van beste universiteiten. Al onze universiteiten behoren dus bij de 1 procent van ’s werelds beste universiteiten. In mijn beleving is Leiden European City of Science dan ook The Netherlands, European Country of Science.”
En dit alles vindt plaats in uw universiteitsstad, Leiden. “Ja, dat vind ik natuurlijk leuk. Leiden heeft een onderzoeksintensieve universiteit – dat was ook zo in financieel moeilijke tijden. Daar ben ik heel trots op.”
Wil je mee debatteren over de vraag ‘is er nog wetenschappelijke vrijheid’? Kom dan naar het wetenschappelijk congres ESOF, 13 - 16 juli 2022. (zie pag. 11)
4
Ook zag Van Leeuwenhoek zaadcellen, nadat hij enigszins beschroomd zijn eigen sperma had onderzocht
BESMET! De tentoonstelling Besmet! gaat over de uitbraken van besmettelijke ziekten en hoe deze het leven ontwrichten. Het coronavirus ontbreekt uiteraard niet. Hoe gingen we vroeger om met epidemieën zoals pest en pokken? Welke inzichten bieden historische epidemieën voor de toekomst? De tentoonstelling Besmet! in Rijksmuseum Boerhaave werpt vele vragen op. Marcel Levi, voorzitter van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) beantwoordt er enkele.
Wat is het verschil tussen corona en andere pandemieën? “Het aanpakken van deze pandemie gaat veel sneller. Het heeft eindeloos geduurd voordat pest, tbc en hiv de wereld uit waren, zoals je in de tentoonstelling Besmet! ziet. Bij corona zaten er slechts enkele weken tussen de ontdekking van het virus en het stellen van de diagnose. Dat is het grote verschil.”
Wat kunnen we leren van Besmet!? “Besmet! laat niet alleen zien dat er altijd pandemieën zijn geweest, maar ook dat deze bijna altijd terug te voeren zijn op menselijk gedrag. Daarom pleit ik voor gedragswetenschappers in het Outbreak Management Team (OMT). Dat is nu een te medisch wetenschappelijke aangelegenheid.”
Hoe bereiden we ons beter voor op een volgende pandemie? “Dat is moeilijk. Pandemieën zijn heel specifiek. Eerst hadden we te weinig mondkapjes, nu liggen er twee miljard in de opslag maar misschien veroorzaakt een volgende pandemie fikse diarree en dan zitten we met al die mondkapjes … “We moeten nadenken over hoe we het zullen organiseren bij een volgende pandemie. Nederland hangt het poldermodel aan, maar dat werkt niet goed tijdens een crisis. Dan heb je een ietwat meer militaire organisatie nodig. Je moet het vergelijken met een dirigent voor een symfonieorkest; hij laat alle musici samenspelen, maar als het fout gaat, tikt hij af.”
Onderzoekers van Rijksmuseum Boerhaave en TU Delft onderzochten de microscoop van Antoni van Leeuwenhoek. Er werd driehonderd jaar over gespeculeerd. Heb je jarenlang gedacht dat het heel bijzonder was, blijkt het uiteindelijk mee te vallen. Dat was, in het kort, de uitkomst van onderzoek dat Rijksmuseum Boerhaave en TU Delft in 2021 naar een microscoop van Antoni van Leeuwenhoek (16321723) verrichtten. Van Leeuwenhoek, die als eerste eencelligen waarnam en daardoor beschouwd wordt als de grondlegger van de microbiologie, deed zelf heel geheimzinnig over zijn microscopen en lenzenslijpmethode. Hij maakte andere wetenschappers wijs dat zijn instrumenten uitzonderlijk waren. Daardoor is er driehonderd jaar gespeculeerd over zijn lenzenmaakmethode. Uit onderzoek van Boerhaave en TU Delft is nu gebleken dat Van Leeuwenhoek een verrassend gewone lens gebruikte voor zijn, overigens wel, baanbrekende onderzoek naar microben. Eerder onderzoek, in 2018, naar een lens uit de collectie van Rijksmuseum Boerhaave, had al aangetoond dat Van Leeuwenhoek daar een geslepen lens gebruikte. Hoewel de methode niet zo heel bijzonder blijkt te zijn, waren Van Leeuwenhoeks lenzen wel de beste. ‘Dat staat als een paal boven water’, aldus de directeur van Rijksmuseum Boerhaave, Amito Haarhuis. ‘Anderhalve eeuw lang zijn er geen sterkere lenzen gemaakt dan die van Van Leeuwenhoek.’
Historische waarde Waarom duurde het zo lang voordat er onderzoek naar werd gedaan? ‘De microscopen zijn van grote historische waarde en veel geld waard’, aldus Haarhuis. ‘Er zijn er maar elf bewaard in de hele wereld; vier daarvan zitten in onze collectie. Die konden we niet zomaar losschroeven.’
De tentoonstelling Besmet! is wegens succes verlengd tot 7 augustus 2022. Rijksmuseum Boerhaave, Leiden.
Vorig jaar echter, konden onderzoekers van Rijksmuseum Boerhaave en TU Delft een van de sterkst vergrotende microscopen van Van Leeuwenhoek, afkomstig uit het Universiteitsmuseum Utrecht, onder-
Deze lens is verrassend gewoon werpen aan zogenoemde neutronentomografie: het instrument werd bij het Reactor Instituut Delft in een neutronenbundel geplaatst en dat leverde een driedimensionaal beeld op van de binnenkant ervan. De lens, niet groter dan een speldeknop, bleek opvallend rond te zijn. Haarhuis: ‘Hij is hoogstwaarschijnlijk gemaakt door een dun glazen staafje in vuur te houden, waardoor het einde opkrult tot een bolletje, dat vervolgens van de staaf werd gebroken. Dat leverde een gladde lens op - gladder dan een geslepen lens.’
Kleine dierkens en een oogzenuw Wat zag Van Leeuwenhoek door zijn microscopen? En hoe legde hij dit vast? Dat is dan weer de inzet van een zes jaar durend onderzoek naar de manier waarop zeventiende-eeuwse microscopisten hun ontdekkingen visueel vastlegden en deelden. Voor het onderzoek, dat wordt gefinancierd door NWO, werken drie vooraanstaande organisaties in Europa samen: het Huygens Instituut (KNAW) in Amsterdam, Rijksmuseum Boerhaave in Leiden en de Bibliotheca Hertziana – Max Planck Instituut voor Kunstgeschiedenis in Rome.
Met behulp van oorspronkelijke lenzen en bewaard gebleven preparaten - waaronder de oogzenuw van een koe, afkomstig van de Royal Society in Londen - kunnen onderzoekers straks laten zien wat de pioniers destijds voor het eerst zagen. Zo was Van Leeuwenhoek de eerste die bloedlichaampjes en ‘kleine dierkens’, ofwel bacteriën, zag. Ook zag hij zaadcellen, nadat hij enigszins beschroomd en op aandringen van de Royal Society zijn eigen sperma had onderzocht. Evenzo belangrijk is de manier waarop hij zijn bevindingen door kunstenaars liet vastleggen. Zo is Van Leeuwenhoeks weergave van een spermacel (een ovaaltje met een lange, kronkelende staart) gemeengoed geworden. Ook wordt de manier waarop hij de beweging van slootdiertjes liet vastleggen (met een stippellijn) nog altijd gebruikt om beweging af te beelden. ‘Door het onderzoek zullen we voor het eerst zien hoe microscopisten in die tijd hun preparaten vastlegden’, aldus Boerhaave-directeur Haarhuis. ‘Dat is heel bijzonder.’ Want de microscoop van Van Leeuwenhoek mag dan uiteindelijk eenvoudig zijn, wat hij daardoor zag is dat zeker niet. rijksmuseumboerhaave.nl
5 “De moraal: gewoon beginnen en als het vaccin niet nodig blijkt te zijn, stoppen we weer”
Hoe ontwikkel je een NIEUW VACCIN? De onderzoekers op Leiden Bio Science Park weten het wel. Ze ontwikkelden in hoog tempo een vaccin tegen Covid-19 en konden het direct toepassen. Hoe ging dat in zijn werk?
12 januari 2020: voor virologen en farmaceuten een memorabele datum. “Dat was de dag waarop de genetische code van het coronavirus bekend werd gemaakt”, zegt viroloog Hanneke Schuitemaker, hoofd van de groep Virale Vaccin Ontwikkeling en Translationele Geneeskunde van Janssen. Janssen is een farmaceutisch bedrijf van het Amerikaanse bedrijf Johnson & Johnson. Schuitemaker is vanaf het begin nauw betrokken geweest bij de ontwikkeling van het vaccin. “We zijn er meteen bovenop gedoken. Nog voor het virus zich internationaal verspreid had”, vertelt ze. De moraal: gewoon beginnen en als het vaccin niet nodig blijkt te zijn, stoppen we weer. Het voorgevoel over het Covid-19 vaccin was goed. Janssen werkte snel samen met de Biomedical Advanced Research and Development Authority (BARDA) van het Department of Health and Human Services van de Amerikaanse overheid, naast andere wereldwijde
Centre for Human Drug Research (CHDR) The Centre for Human Drug Research (CHDR) is een stichting die midden in het Leiden Bio Science Park staat. Dit onafhankelijke instituut doet onderzoek naar nieuwe geneesmiddelen in een vroege fase. “Meestal komen wij in beeld nadat een medicijn succesvol op dieren getest is”, zegt hoofdonderzoeker Ingrid de Visser-Kamerling. Nog voor het Janssen-vaccin af was, zat ze al klaar met een groep proefpersonen die bereid was om het vaccin te testen. In september kon het onderzoek beginnen. Samen met het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) voerde het CHDR een dubbelblind onderzoek uit. 49 Mensen werden daarvoor vijftien maanden lang regelmatig onderzocht. “In die tijd liepen we bij Janssen en het LUMC de deur plat, gelukkig zitten we bij elkaar om de hoek”, lacht De Visser-Kamerling. chdr.nl
partners, aan een Covid-19 vaccin. Schuitemaker: “Opeens hadden we geen minuut meer te verliezen”. Janssen stelde extra mensen aan, breidde de productiecapaciteit uit en zette een aantal andere projecten on hold.
Afvalrace
muizen getest, toen op primaten en uiteindelijk op mensen.
Eén prik genoeg? Bij het Covid-19 vaccin van Janssen is allereerst getest of één prik genoeg is om antilichamen te produceren. Schuitemaker: “Voor ons was dat heel belangrijk tijdens de selectie van ons vaccin.” Hier heb je overal wel een vaccinatiestraat in de buurt zitten, maar dat is niet overal het geval.“ Als je heel afgelegen woont of een hele dag moet lopen om het vaccin te halen, is het heel waardevol dat je na één keer beschermd bent”, aldus Schuitemaker. Inmiddels zijn er ook studies uitgevoerd naar het Janssen Covid-19 vaccin als booster na de eerste dosis.
Voor de ziekte een naam had, was de zoektocht naar een vaccin dus al volop aan de gang. Schuitemaker: “We wisten dat we met het spikeeiwit aan de slag moesten, maar niet hoe het eiwit precies vorm moest krijgen in het vaccin”. Vandaar dat ze verschillende proefvarianten van het vaccin maakten, die stuk voor stuk werden getest. “Via een soort afvalrace kwamen we uiteindelijk bij de huidige versie van het Janssen Covid-19 vaccin terecht.”
Leiden
De doorslaggevende test was hoe goed dieren antistoffen aanmaakten na de vaccinatie en hoe goed deze antistoffen beschermden tegen infectie en ziekte bij blootstelling aan het virus. Eerst werd het vaccin op
Wat het Janssen-vaccin verder bijzonder maakt, is dat de eerste fase van de ontwikkeling volledig heeft plaatsgevonden in Nederland. Op het Leiden Bio Science Park om precies te zijn. Hier staan zo’n 150 bedrijven en kennisinstellingen
met oog voor life sciences & health als een cluster bij elkaar. Zo ook Janssen en een aantal van hun Leidse partners. Veel van deze samenwerkingen gaan ver terug, nog voor de komst van het virus. Mede hierdoor kon het vaccin zo snel ontwikkeld en geproduceerd worden. Om meer mensen van een prik te voorzien, heeft Janssen vrijwillige licenties gegeven aan bedrijven in India en Zuid Afrika, zodat zij zelf het vaccin kunnen produceren. “Daar was meer voor nodig dan alleen een goede handleiding maken. We hebben teams vanuit Janssen naar die fabrieken gestuurd om te garanderen dat ook zij een vaccin van uitstekende kwaliteit kunnen maken”, vertelt Schuitemaker. Veiligheid voorop. CP-284256
Biotech Training Facility Een groot deel van de Janssen-vaccins wordt in Leiden zelf geprodu ceerd. Volgens Janssen was dit niet mogelijk geweest zonder de inzet van hun buren: de Biotech Training Facility. Hier worden laboranten en (bio)technici van over de hele wereld klaargestoomd voor het echte werk aan de hand van hands-on trainingen. “We hebben een volledig functionele fabriek nagemaakt in ons gebouw waar mensen kunnen oefenen. Het grote voordeel is dat je hier fouten mag maken, zonder dat er consequenties zijn”, zegt Ronald Kompier, directeur van de Biotech Training Facility. Omdat Janssen in een korte tijd tweehonderd nieuwe mensen moest aannemen en trainen, schakelden ze de hulp van de Biotech Training Facility in. Kompier: “Wij zijn nauw betrokken bij de ontwikkeling en productie van nieuwe vaccins. We leiden niet alleen de onderzoekers, operators en analisten op, maar ook de overheidsinstellingen die hun werkzaamheden controleren.” biotechtrainingfacility.com/nl
MEI 18
6
VIRUS
JAN 22
Leiden European City of Science De officiële opening van Leiden European City of Science vindt plaats op de eerste 22 van het jaar (22 januari), op een voor iedereen bij te wonen manier. Een 'nieuw geluid' staat centraal, een waaier van wetenschap wordt gepresenteerd.
Hoe werkt motivatie in de hersenen? Hoe kunnen pestprogramma's worden verbeterd? Optimale condities voor leren en veiligheid van jongeren staan centraal in het NeurolabNL Startimpuls symposium. Met Kinderombudsvrouw Margritte Kalverboer.
JUN 27 DARMFLORA Wat is de invloed van jouw eten op het microbioom, oftewel de bacteriën in jouw maagen darmstelsel? Vandaag vertellen onderzoekers van de Universiteit Leiden er meer over. Het gesprek aan tafel (ja, er wordt gepraat én gegeten) gaat over de relatie tussen voedsel, identiteit, omgeving, cultuur en gezondheid.
MEI 24
JAN 31
NEUROLABNL STARTIMPULS SYMPOSIUM
Experts van Hogeschool Leiden, Universiteit Leiden en het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) nemen je mee op reis langs twee soorten virussen: die in het menselijk lichaam en die in computers. Ze vertonen namelijk meer overeenkomsten dan gedacht. Zo dringen beide virussen ongewenst binnen, verspreiden ze zich razendsnel en zijn ze vaak moeilijk te bestrijden, al kun je je er wel tegen wapenen: van virusscanner tot vaccin. In Rijksmuseum Boerhaave.
HOOIKOORTS
FEB 4 BREIN & RECHT Publieksdag over hersenonderzoek, georganiseerd door Leiden Institute for Brain and Cognition (LIBC) en de Gemeente Leiden. Met lezingen over onder meer de rol van het brein bij aansprakelijkheid en straftoemeting, en over neurolaw en detentie.
Waardoor wordt hooikoorts veroorzaakt? Wat zit er dan in de lucht? In een popup-lab buigen onderzoekers van Hogeschool Leiden en LUMC zich over deze en andere vragen.
GRATIS
SCHEURKALENDER
JUL 13 SMELL A RAT! In deze workshop onderzoekt Lauryn Mannigel vrouwelijke lichaamsgeuren. In het verleden werden deze vaak als negatief gezien. Door middel van presentaties, discussies en praktische experimenten leer je meer over ‘gendergerelateerde perceptie’ van vrouwelijke lichaamsgeuren. Hoe reageer jij eigenlijk zelf op lichaamsgeuren van vrouwen? Wat wint: walging of nieuwsgierigheid?
FEB 9
JUL 13-16
Schrijfcursus
EUROSCIENCE OPEN FORUM
Een mooie familiegeschiedenis of een goed verhaal schrijven, dat vergt een beetje talent en veel ambacht. Dat eerste moet je hebben, dat tweede kun je leren. Schrijver en journalist Yaël Vinckx geeft schrijfcursussen in het Thorbeckehuis in Leiden, het huis waar de beroemde staatsgeleerde de huidige Grondwet schreef. yaelvinckx.nl
MRT 14
FEB 15 SCIENCE ROUTE Loop de uit twee delen bestaande stadswandeling Science Route, die je dwars door het centrum van Leiden en het Leiden Bio Science Park voert. Langs locaties waar in de meer dan 400 jarige geschiedenis, baanbrekende, wetenschappelijke onderzoeken en ontdekkingen werden gedaan.
GALA VAN DE WETENSCHAP EN SAMENLEVING Op de dag dat Albert Einstein werd geboren en Stephen Hawking overleed, laat een keur aan wetenschappers de invloed en impact van de Nederlandse wetenschap op de samenleving zien. Georganiseerd door hoogleraar wetenschapscommunicatie Ionica Smeets en New Scientist-hoofdredacteur Jim Jansen en met onder meer viroloog Marion Koopmans, hoogleraar toegepaste wiskunde Rob van der Mei en universiteits hoogleraar Artificial Intelligence and Society Claes de Vreese. Meer namen op: galavanwetenschapensamenleving.nl.
APR 16 TAALKUNDEOLYMPIADE De ultieme opgave voor scholieren uit vier, vijf en zes vwo die zich interesseren voor alles wat te maken heeft met taal, van vroeger tot nu en van verre landen tot om de hoek. De vragen gaan over alle denkbare talen en geschriften. De finale vindt plaats aan de Universiteit Leiden.
MRT 19 GROTE SCHELPENTELDAG In navolging van de Vlamingen organiseert Naturalis Biodiversity Center de Nederlandse editie van de Grote Schelpenteldag. Op 19 maart telt Nederland, een dag later tellen de Vlamingen.
MEI 28 EUROPEAN LIFE SCIENCES & HEALTH WEEK Voor zowel een breed publiek als professionals, georganiseerd door Leiden Bio Science Park. Het complete programma verschijnt op Leiden2022.nl. Tot 5 juni 2022.
JUN 3+4 HUMOR Is lachen gezond? Vandaag staat humor centraal in de wetenschappelijke hoofdstad van Europa. Wist je dat het Leids Cabaret Festival net haar audities heeft gehouden? En nu gaat touren met de finalisten van 4 maart tot 31 mei? Vrijdag 3 en zaterdag 4 juni vindt de halve finale en finale plaats in de Leidse Schouwburg.
JUN 16 METROPOLIS De moeder der sci-fi films, Metropolis, keert terug in de Leidse bioscoop Het Kijkhuis. De film laat zien hoe men in 1927 dacht dat de toekomst eruit zou zien. Wat is er van dat beeld terechtgekomen? Leuk om te weten: latere kaskrakers als Blade Runner en Gotham City werden op Metropolis gebaseerd én Metropolis is de eerste film die door Unesco werd toegevoegd aan de Werelderfgoedlijst.
De tiende editie van het grootste multidisciplinaire wetenschappelijke congres van Europa vindt in Leiden plaats met als thema ‘Crossing Borders, Engaged Science, Resilient Societies’. esof.eu
AUG 24 ENERGIEFESTIVAL Interactief festival over energie van vroeger, nu en de toekomst. Maak vuur, ontdek hoe energie uit water gehaald kan worden en denk mee over energie neutrale wijken. Meteen actie ondernemen? Laat je dan ter plekke informeren over en meld je aan voor slimme besparingsoplossingen voor thuis, gezamenlijke zonnedaken, een energiescan van je huis of aardwarmte uit Leidse bodem. In Romeins werelderfgoed park Matilo.
AUG 30 INTERACTIEF WATERTHEATER Stadsgrachtenadviseur Aaf vertelt vanuit het water wat ze tegenkomt in de Leidse grachten. Ook vertelt ze over de plannen voor Educarp, het educatieve centrum met knuffelkarpers.
7
SEP 28 EUROPEAN SPACE WEEK 2022 Wil je alles over de ruimte weten, bezoek dan het uitgebreide publieksprogramma van de European Space Week. Over nieuwe Nederlandse technologie als de robotarm ERA die op het internationaal ruimtestation ISS in gebruik wordt genomen, de eerste beelden van James Webb ruimtetelescoop (de opvolger van de Hubble Space Telescope), en de ExoMars missies. De European Space Week is een samenwerking van onder meer ESA Estec, NL Space Campus en Astronomie Universiteit Leiden. Tot 2 oktober 2022.
SEPT 12-13 BRAVE NEW WORLD De jaarlijkse art & science conferentie voor diegenen die willen weten wat de toekomst in petto heeft en wat het effect daarvan is op het leven. De wereld van cultuur, filosofie, wetenschap en technologie komen hier samen. De conferentie vindt plaats in Naturalis. bravenewworld.nl
365 dagen
nieuwsgierig Een 365 dagen durend wetenschapsfestival, waarin het draait om nieuwsgierigheid, uitwisseling, vragen stellen, antwoorden zoeken. Van lokaal tot internationaal, van wetenschap tot kennis, van tentoonstellingen, publieksactiviteiten tot een keur aan wetenschapscongressen. In 2022 is Leiden de European City of Science. Waar ga jij heen?
OKT 5 GROENE PLEIN SAFARI Wandeling langs verschillende groene (school)pleinen, speciaal voor pedagogen, onderwijsprofessionals, hoveniers, landschapsarchitecten en ontwerpers (in opleiding), door onderzoekers van het lectoraat Natuur en Ontwikkeling Kind van Hogeschool Leiden. Hoe draagt de inrichting van een groen schoolplein bij aan de fysieke, sociale, emotionele, cognitieve en morele ontwikkeling van het kind?
NOV 4 TOETANCHAMON Liefhebbers van het oude Egypte, opgelet! Op deze dag, 100 jaar geleden, werd de eerste traptrede die naar het graf van de sindsdien wereldberoemde farao Toetanchamon onder het zand gevonden. Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden herdenkt deze vondst met de ‘Maand van Toetanchamon’. Met onder meer een Egyptisch feest, flitsrondleidingen, games, lezingen, muziek en kinderactiviteiten.
leiden2022.nl
8
“De tijd dat biodiversiteitskennis versnipperd in verschillende ivoren torens opgesloten kon zijn, is domweg voorbij”
Naturalis werkt aan klikbare biodiversiteitskennis Arise weet alles. Ze herkent straks alle Nederlandse soorten en brengt ze in kaart. Elke soort, op elke manier, snel, en alle data met elkaar verbonden. Wie is Arise?
“De wereldwijde biodiversiteit”, zegt ecoloog Elaine van Ommen Kloeke, “zit in minstens zulke grote problemen als het wereldwijde klimaat.” Een ‘infrastructuur’ moet helpen. Nu is infrastructuur een rotwoord, dat weet Van Ommen Kloeke zelf ook wel. “Maar het is meer dan een machine, meer dan een database, meer dan een netwerk - er zitten heel veel kanten aan Arise.” Arise is het project waarover zij de dagelijkse leiding heeft. “Een infrastructuur is het geheel aan dingen dat je van A naar B brengt, en B is in dit geval soortherkenning.” Van alle soorten van Nederland met een celkern, om precies te zijn: alleen klein grut als bacteriën en virussen valt buiten de boot.
website bestaat waar je die vraag aan kan stellen, en de antwoorden er gewoon uit komen rollen. De foto’s van paddenstoelen die met mobiele telefoons zijn gemaakt, en herkend door kunstmatige intelligentie. De automatische camera die ‘s nachts marters heeft gefotografeerd en uilen heeft horen roepen. De insectentellers op zonne-energie die op eigen kracht verschillende soorten langpootmug uit elkaar kunnen houden. De studie naar slootjeswater, waarin het DNA van
Arise wil alle soorten, op alle manieren, snel en goedkoop kunnen herkennen, en alle gegevens aan elkaar koppelen. Concreet: stel dat je wilt weten welke soorten er allemaal in de regio Leiden voorkomen. En dat er een
amfibieën, waterplanten en vogels is terug te zien. Alles bij elkaar. Waterschappen, ecologische bureau’s, soortenorganisaties, coöperaties van boeren en allerlei andere organisaties geven nu elk jaar miljoenen uit om zulke vragen beantwoord te krijgen: wat zit waar? Verandert de verspreiding van een plantensoort nu provincies hun maaibeleid hebben aangepast? Welke vogels eten er eigenlijk eikenprocessierupsen? Je kan er nu allemaal ook wel achter komen, maar als van duizenden
foto’s uit digitale vogelhuisjes al automatisch bepaald is welke rups er aan de kuikentjes gevoerd wordt, ben je een stuk sneller klaar.
Hoeveel soorten zijn er? De eerste stukjes Arise staan al eind dit jaar online, in 2026 moet er een volwaardig platform zijn. Tot die tijd is er nog veel te doen, want zelfs in Nederland is heel veel biodiversiteit nog onbekend. Hoeveel soorten er zijn? Niemand die het weet. Ergens tussen de veertig- en vijftigduizend, is de beste schatting. Een groot gedeelte daarvan bestaat uit insecten en schimmels, groepen die wat minder goed op de kaart staan dan zoogdieren en vogels.
enormiteit van de taak betekent dat Van Ommen Kloeke niet alleen druk is met het managen van de aanleg van de infrastructuur, maar ook met het maken van vrienden. Wie heeft er expertise? Wie heeft er data? Wie heeft er collecties? “We hebben al die onderzoekers, al die beleidsmakers, al die potentiële eindgebruikers nodig om dit op te kunnen bouwen. Gelukkig staan ze daar vrijwel allemaal voor open. De tijd dat biodiversiteitskennis versnipperd in verschillende ivoren torens opgesloten kon zijn, is domweg voorbij.” arise-biodiversity.nl
En daar valt echt nog wat te ontdekken. Een team van onderzoekers dat begon met kijken wat er al aanwezig was in de insectencollectie van Naturalis, trof alleen al bij de schildwespen echt nog maar een klein gedeelte van alle parasitaire sluipwespen - twintig soorten aan waarvan nog nergens was vastgelegd dat ze in Nederland voorkomen. Mogelijk zijn er meerdere zelfs nieuw voor de wetenschap. Het Westerdijk Instituut voor schimmel-biodiversiteit, samen met de universiteiten van Amsterdam en Twente en Naturalis een van de initiatiefnemers van Arise, heeft duizenden soortbeschrijvingen van schimmels te gaan.
Ivoren torens Voor Naturalis is het met afstand het grootste project uit de meer dan tweehonderd jaar lange geschiedenis van het instituut. De
Is kunstmatige intelligentie nog weg te denken uit het leven van de wetenschapper? Voor die vraag kom je naar het wetenschappelijk congres ESOF, 13-16 juli 2022. (zie pag. 11)
9
Het idee voor de clean-up is bedacht door de inwoners van Leiden die, gevraagd naar wat ze konden doen, zeiden het plastic in de gracht te willen opruimen en onderzoeken
Citizen science Samen weten we meer Haal plastic uit de gracht, speur naar karrensporen onder de grond. Steeds vaker roepen wetenschappers de hulp van burgers in.
in om, via satellietbeelden, te speuren naar archeologische resten op de Utrechtse Heuvelrug. Die oproep viel in goede aarde; mede door de uitbraak van corona onderzochten duizenden vrijwilligers in één maand tijd alle 300.971 kaarten. Samen speurden ze naar subtiele hoogteverschillen in het landschap - indicatoren voor grafheuvels, Keltische raatakkers en oude karresporen. Inmiddels is het speurwerk afgerond en controleren vrijwilligers samen met archeologen de vondsten in het veld.
Suikerzakjes, sigarettenpeuken, piepschuim van de viskraam. Iedere zondag vissen twaalf kanovaarders plastic afval uit de Leidse grachten. In het voorjaar en in de zomer sluiten meer vrijwilligers zich aan, in eigen kano’s of op SUP boards. In totaal bestaat Plastic Spotter uit zo’n vijfhonderd vrijwilligers. Gemiddeld halen ze één vuilniszak aan plastic afval per persoon uit het water. Sinds de coronapandemie is daar ook veel ‘medisch’ afval bij. Mondkapjes natuurlijk; soms halen ze in zo’n twee uur durende vaartocht wel honderd van die dingen uit het water, maar ook medische handschoenen. Het baarsje dat verstrikt raakte in de duim van zo’n handschoen en overleed, werd beroemd als het eerste coronaafval slachtoffer.
Door het onderzoek wordt niet alleen archeologisch erfgoed beschermd, ook worden de resultaten van het speurwerk gebruikt in een wetenschappelijke studie naar kunstmatige intelligentie en automatische herkenning van archeologische structuren door de computer.
Plastic Spotter is een initiatief van Auke-Florian Hiemstra en Liselotte Rambonnet. De eerste is bioloog bij Naturalis, de tweede bij de Universiteit Leiden. Het idee voor de clean-up is bedacht door de inwoners van Leiden die, gevraagd naar wat ze konden doen, zeiden het plastic in de gracht te willen opruimen en onderzoeken. Want alleen plastic uit het water halen, is niet genoeg, zegt Rambonnet. Daarom gaan de onderzoekers en de vrijwilligers ook de herkomst van het plastic na. “Die data zijn belangrijk, want zo kunnen we het probleem bij de bron aanpakken. Met alleen opruimen komen we er niet.” Inmiddels kent Leiden plasticvrije terrassen, zonder koek- en suikerzakjes, en wordt er gewerkt aan minder plastic op de markt. Het heet citizen science; burgers die betrokken worden bij wetenschappelijk onderzoek of die zelf het initiatief daartoe nemen. En het behelst inmiddels meer dan bijen
bron: hetkanwel.nl
of mussen tellen. Zo helpen burgers onder meer bij het formuleren van de onderzoeksvraag en het analyseren van gegevens.
Enkele succesvolle projecten op een rij: Van plastic in het water naar dieren op oude tekeningen. Tussen 1596 en 1610 maakte en verzamelde de Vlaamse humanist en kunstenaar Anselmus de Boodt honderden tekeningen. Nu roepen Naturalis in Leiden en het Rijksmuseum in Amsterdam de hulp van kenners in: wie kan de soorten op zeventiende-
eeuwse tekeningen herkennen? Naturalis onderzoekt mede hoe kunstmatige intelligentie kan worden ingezet bij de registratie van museale collecties. Maar dan moeten er wel voldoende voorbeelden zijn van afbeeldingen met gedetermineerde soorten. De tekeningen van De Boodt bieden een eerste opstap. Van dieren op tekeningen naar plantjes aan de oever. Om de biodiversiteit van de oevers te verbeteren, een wens van de gemeente Leiden en omringende gemeenten, zijn data nodig. Met
Gedurende 365 dagen trekt Kennis door de Wijken door de Leidse regio - en elke dag word je een stukje wijzer. Van een talentenjacht ‘robot bouwen’ in een buurthuis tot een vleermuizenexpeditie in een wijkpark tot een workshop over de effecten van muziek op dementie in een aanpalende gemeente. Kennis door de Wijken wil kennis, kunst, en kunde naar de wijken toe brengen, maar ook juist ophalen wat al gevestigd is in de wijk. Je kunt vragen stellen via Postbus71, er komt een radioprogramma en in de wijken worden activiteiten georganiseerd met en door de bewoners van de regio.
welke oevers gaat het goed? Welke oevers profiteren van beter beheer? Om die vragen te beantwoorden hebben onderzoekers van Naturalis en Universiteit Leiden gegevens over plantensoorten van de oevers nodig. En dus trekken vrijwilligers, na een korte workshop te hebben gevolgd, erop uit om plantensoorten te zoeken. Van plantjes aan de oever naar karrensporen onder de grond. In april 2020 riepen de Universiteit Leiden en Landschap Erfgoed Utrecht de hulp van vrijwilligers
Van karrensporen onder de grond naar gezondheid in de wijk. In het project ‘Wijzer in de Wijk’ werken inwoners samen met onderzoekers, onder meer afkomstig van de Werkplaats Sociaal Domein, een initiatief van de Leidse en de Haagse Hogeschool, en hulpverleners aan het terugdringen van gezondheidsachterstanden in kwetsbare wijken. Een op maat gemaakt gezondheidsplan per wijk is het resultaat. universiteitleiden.nl/citizensciencelab en plasticspotter.nl en werkplaatsensociaaldomein.nl
Wil je weten hoe citizen science kan bijdragen aan de wetenschap? Kom dan naar het wetenschappelijk congres ESOF, 13-16 juli 2022. (zie pag. 11)
In Leren met de Stad leren studenten aan de hand van echte ervaringen in de stad. Hoe haal je burgers over hun tuin te vergroenen? Hoe maak je tieners mentaal meer weerbaar en ouderen minder eenzaam? Sinds een paar maanden heeft Leren met de Stad een eigen uitvalsbasis, in Leiden Noord. Hier komen bewoners en studenten samen. De voordelen zijn groot: bewoners worden geholpen, de buurt verbetert en studenten leren samenwerken met mensen met verschillende achtergronden en studies.
Nog meer samenwerking
10
“De politie kent een familiecultuur. In die familie ben ik opgegroeid”
Praktijkgericht onderzoek?
Dat doe je zo Bij de Hogeschool Leiden doen docenten en studenten onder leiding van lectoren praktijkgericht onderzoek. Naar de beleving van diversiteit en inclusie bij politie en onderwijs, bijvoorbeeld.
Ze is een vrouw van de praktijk. Zeventien jaar lang was Saniye Çelik politieagente; eerst werkte ze in uniform op straat, later hield ze zich bezig met zedenonderzoeken, nog later met human resourcebeleid. Naast haar politiewerk volgde ze een deeltijdopleiding personeelswetenschappen aan Tilburg University, waarna ze overstapte naar het ministerie van Binnenlandse Zaken, om de kabinetsdoelstellingen rond diversiteit voor de publieke sector te coördineren. Naast haar werk promoveerde ze in Leiden op diversiteit in de publieke sector. Maar voor de politie is ze nog altijd een van hen. Dus toen Çelik vijf jaar geleden lector aan de Hogeschool Leiden werd, zag ze veel oud-collega’s in de zaal. “Kijk”, zeiden ze, “dat is er een van ons”. Zelf omschrijft ze de politiecultuur als een familie. “En in die familie ben ik opgegroeid.” Het ligt wellicht voor de hand dat voormalig agente Çelik onderzoek ging doen naar diversiteit bij de politie. Maar zit die nabijheid de onafhankelijkheid van het onderzoek niet in de weg? Integendeel, zegt ze. “Mijn voormalige werk bij de politie zorgt ervoor dat ik de organisatie begrijp en kritisch kan zijn. Ik ken de cultuur, spreek de taal. Zij zeggen op hun beurt: ‘Jij hebt oog voor de context, waardoor de boodschap goed landt’.”
Een groot netwerk Anders dan onderzoek op de universiteit, dat uitgaat van een ‘kennisvraag’, is het praktijkgericht onderzoek op Hogeschool Leiden geworteld in de beroepspraktijk. Allereerst kloppen bedrijven, instellingen en organisaties aan bij de hogeschool of halen onderzoekers van de hogeschool “de vraag op uit het veld”, zoals ze zelf zeggen. Maar niet altijd is de vraag van een organisatie de juiste vraagstelling. En dus wordt de vraag eerst met de opdrachtgever aangescherpt.
Çelik bijvoorbeeld, krijgt vaak de vraag hoe inclusiviteit te bevorderen. “Eigenlijk vraagt een organisatie dan: aan welke knopjes kunnen we draaien om inclusiever te worden? Maar zo eenvoudig ligt het niet. De duiding van inclusiviteit kan per groep of individu verschillen. Dan doemt ook een andere vraag op: voelen de huidige medewerkers zich gezien, gehoord, gewaardeerd? En in hoeverre zijn ze bereid te veranderen? Ze wil maar zeggen: soms liggen er een of meerdere vragen àchter de vraag.
Heldere vraag Is de vraag helder, dan begint het onderzoek. Daarbij gaan de onderzoekers, net als hun collega’s aan de universiteiten, uit van bestaande wetenschappelijke modellen. Çelik: “Maar de routing is iets anders. Wij kijken door de lens van praktijk, inhoud en wetenschap.” Daarnaast draagt het praktijkgericht onderzoek veel bij aan andere activiteiten van de hogeschool. Zo worden opbrengsten van het onderzoek gebruikt in het onderwijs en werken studenten deelthema’s uit of lopen ze een afstudeerstage bij de organisatie. Eveline Boonstra, voormalig studente toegepaste psychologie aan Hogeschool Leiden, werkte mee aan onderzoeken naar inclusie bij de politie en een ROC. Door dit praktijkgericht onderzoek kon ze “een brug slaan tussen wetenschappelijk onderwijs en verbetering van de praktijk”. Die praktische kant trok haar, zegt ze. “Hoe lossen we dit probleem op? Ook kon ik mensen echt verder helpen.” Daarnaast leverde ze een bijdrage aan een door het lectoraat te ontwikkelen ‘inclusietest’, die moet helpen om het gesprek daarover te vergemakkelijken.
Afgelopen september studeerde ze af aan de hogeschool en verder studeren wil ze niet, want de praktijk trekt.
Onafhankelijkheid In een aantal gevallen betaalt de organisatie het praktijkgericht onderzoek. Brengt dat de onderzoekers in een lastig parket? Çelik schudt haar hoofd. “We passen de conclusies niet aan.” De organisatie wordt nauw betrokken bij het onderzoek, zegt ze, onder meer doordat vertegenwoordigers plaatsnemen in een klankbordgroep. Bovenal vindt het onderzoek plaats in de organisatie. Neem je je leidinggevenden en medewerkers zo mee, bedoelt ze, dan valt de uitkomst hen niet rauw op hun dak. Toch sputteren sommige opdrachtgevers bij het zien van de resultaten. Soms duurt een onderzoek een jaar of twee – dan zegt de opdrachtgever bij het zien van de resultaten dat er in de tussentijd zoveel is veranderd. De conclusies blijven dan onveranderd, in de aanbevelingen kan wel een verwijzing naar de (voorgenomen) veranderingen worden opgenomen. Dit gebeurde bij onderzoek naar diversiteit bij het Rijk. Çelik: “Daar draaien ze al aan alle knopjes, alleen weten ze niet wat het oplevert”. Maar het ‘spannendste’ onderzoek ten slotte, was niet dat naar diversiteit en inclusie bij haar vorige werkgevers, politie en rijksoverheid, maar bij haar eigen werkgever, Hogeschool Leiden. “Dat vond ik wel wat, je eigen werkgever onderzoeken.” De uitkomst? Çelik glimlacht: “Het was een kritische blik in de eigen spiegel. Ons onderzoek bevestigt opnieuw: het proces van diversiteit en inclusie is nooit af.”
Wil je meer weten over de overeenkomsten en verschillen tussen academisch onderzoek en onderzoek in het bedrijfsleven? Kom dan naar het wetenschappelijk congres ESOF, 13-16 juli 2022. (zie pag. 11)
Taco van der Eb
COLOFON Dit is een commerciële bijlage van Leiden&Partners. De inhoud van deze bijlage valt niet onder de verantwoordelijkheid van de redactie/hoofdredactie van de Volkskrant. Deze bijlage kwam tot stand op initiatief van Leiden&Partners in samenwerking met Gemeente Leiden, Hogeschool Leiden, Leiden2022, Leiden Bio Science Park, Leiden Kennisstad, Naturalis Biodiversity Center, Rijksmuseum Boerhaave, Universiteit Leiden. Vormgeving: Campaigns&Results. Reacties: info@leidenenpartners.nl. leiden.nl
11
A Sustainable Environment
1 Off the Beaten Track: New Paths for Academic Careers
7 Cultural Identities and Societal Transformation
2
Back to Business: Action-Based Entrepreneurship Education
13-16 July 2022
6
3 Freedom and Societal Responsibility of Science
Space for Science
5 4 Healthy Societies
Van student tot Nobelprijswinnaar op dit congres komen ze samen
Van kunstenaar tot onderzoeker, iedereen denkt mee tijdens het grootste interdisciplinaire wetenschappelijke congres in Europa, ESOF. Want wetenschap bestaat niet zonder maatschappij. Onderzoekers en studenten, ondernemers en innovators, politici en kunstenaars, denkers en doeners, en bovenal: onderzoekende geesten. Het grootste multidisciplinaire wetenschappelijke congres van Europa, EuroScience Open Forum (ESOF), wil wetenschap met de maatschappij verbinden en is er dan ook voor iedereen, van student tot Nobelprijswinnaar. Tijdens ESOF staan actuele thema’s als duurzaamheid en een gezonde samenleving centraal en gaan de deelnemers op zoek naar antwoorden en oplossingen voor grote vragen. Dat ESOF in Leiden plaatsvindt, is geen toeval. Leiden is kennisstad, en de Universiteit Leiden brengt veel van die kennis voort. Crossing Borders, Engaged Science, Resilient Societies is het overkoepelend thema. Prof. Ferry Breedveld, reumatoloog en oud-voorzitter van de Raad van Bestuur
van het LUMC: “We willen bruggen slaan tussen verschillende wetenschappelijke disciplines, tussen medische wetenschap, natuurwetenschappen, geesteswetenschappen en sociale wetenschappen. Maar ook tussen landen, tussen wetenschap en maatschappij, tussen nu en de toekomst.”
ESOF biedt jonge onderzoekers de kans om nieuwe contacten te leggen, ook en vooral buiten het eigen vakgebied. Het is ook van groot belang dat mensen de universiteit en wetenschappers vertrouwen. Tijdens ESOF kunnen we werken aan dat vertrouwen, door met elkaar in gesprek te gaan.”
Tijdens ESOF is er bijzondere aandacht voor jonge, aankomende wetenschappers – ten slotte is 2022 ook Year of European Youth. Zo organiseert Young Academy Leiden (YAL) workshops over een carrière in de wetenschap. Noel de Miranda, hij onderzoekt kanker aan het LUMC en is lid van YAL: “We willen daar met elkaar academische carrières als het ware opnieuw uitvinden: hoe maken we die duurzamer? We weten dat de meest innovatieve ideeën ontstaan als mensen uit verschillende vakgebieden samenwerken.
Tot slot krijgen drie wetenschappers tijdens het ESOF congres een Europese prijs voor impact. De ERC Public Engagement with Research Awards worden uitgereikt aan wetenschappers die met hun onderzoek nieuw publiek hebben bereikt. De prijzen worden gegeven in de categorieën Involve (citizen science), Inspire (bereik van een breed publiek) en Influence (media en beleid) EuroScience Open Forum, (ESOF), 13-16 juli 2022, Leiden. esof.eu
Check hier of ESOF voor jou interessant is. Welke van deze vragen leven ook bij jou? τ Heeft Open Science de toekomst? τ Hoe ontrafelen we de geheimen van het heelal? τ Is Kunstmatige intelligentie (AI) nog weg te denken uit het leven van een wetenschapper? τ Welke betekenis heeft Big Data voor de wetenschap en maatschappij? τ Wat kan Citizen Science bijdragen aan de wetenschap? τ Hoe heeft corona het imago van wetenschap veranderd? τ Hoe verkleinen we de kloof in gezondheidszorg in de wereld? τ Waarom is er niet meer aandacht voor ziektepreventie? τ Is er nog wetenschappelijke vrijheid? τ Welke rol speelt klimaatverandering bij migratie? τ Hoe respecteren we de mensenrechten aan de grenzen van Europa? τ Wat is een eerlijke en slimme manier om over te stappen op groene energie? τ Welke rol kunnen musea en erfgoed spelen in de debatten over identiteit en geschiedenis? τ Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen academisch onderzoek en onderzoek in het bedrijfsleven? τ Welke rol speelt wetenschap bij maatschappelijke innovatie? τ Hoe kunnen we zorgen dat onderzoek meer een teamsport wordt in plaats van een ratrace voor jonge onderzoekers? τ Is een carrière in de wetenschap nog aantrekkelijk? Vind je 3* of meer van deze vragen intrigerend en belangrijk? Wil je meedenken over slimme antwoorden? Wil je er meer over weten en jouw ideeën erover uitwisselen met anderen? Kom dan deze zomer naar ESOF in Leiden van 13 - 16 juli of volg het congres online! * Maar 1 vraag aangekruist? Je kunt ook alleen een deelsessie volgen.
Leren programmeren
Huurteam geholpen
Iedereen kan leren programmeren – zeker met de gratis app On Track. Hierin geven bekende Nederlanders en experts lessen, bestaande uit een serie van korte video’s. Zo leert Felienne Hermans, universitair hoofddocent bij het Leiden Institute of Advanced Computer Science (LIACS) van de Universiteit Leiden je de zeven basisprincipes van programmeren en de beginselen van programmeertaal Hedy. Hermans heeft de programmeertaal zelf ontwikkeld. De taal is bedacht voor kinderen en wordt al veel gebruikt op scholen, maar is ook voor volwassen beginners een mooie eerste stap om programmeren onder de knie te krijgen.
Sinds november 2021 draagt de rechtenfaculteit van de Universiteit Leiden bij aan de juridische opleiding van studenten die meewerken aan het Huurteam. Wanneer huurders problemen hebben met hun verhuurder of bemiddelingsbureau bekijkt het Huurteam of het huurcontract in orde is, of de huur niet te hoog is en of er sprake is van achterstallig onderhoud. Er zijn voor de huurders geen kosten verbonden aan deze hulp. Huurrechtdocenten van de faculteit verzorgen nu jaarlijks een training voor de studenten van het Huurteam, nemen kennisclips op en begeleiden hen bij het opstellen van een laagdrempelig naslagwerk met veelvoorkomende vragen over huurrecht.
12
“Voor mij is het veel belangrijker dat ik plezier heb in wat ik doe”
Knappe koppen van morgen Deze jonge knappe koppen weten het nog niet, maar dat duurt niet lang meer. Op zoek naar de nieuwe generatie wetenschappers.
Arend Moerman (26) Masterstudent Arend Moerman van de Universiteit Leiden kreeg een 10 voor zijn afstudeeronderzoek naar de interactie tussen chaotische zwarte gaten. Het gebeurt niet vaak dat studenten een perfecte score krijgen, maar Arend lijkt niet echt onder de indruk. “Voor mij is het veel belangrijker dat ik plezier heb in wat ik doe”. Dat Arend van een uitdaging houdt, is zeker. “Voor mijn afstudeerproject was ik op zoek naar een combinatie van sterrenkunde, wiskunde en computerwetenschap.” Zo kwam hij bij zijn begeleider Simon Portegies Zwart terecht, die hem alle vrijheid gaf om een jaar lang onderzoek te doen naar de interacties en botsingen tussen fictieve zwarte gaten. “In het echt zijn die krengen
Jolien Grolleman (25) Jolien Grolleman kwam tijdens haar afstudeerstage bij de Hogeschool Leiden terecht. Dat beviel haar zo goed dat ze is blijven plakken als onderzoeker bij de onderzoeksgroep Ouderschap en Ouderbegeleiding. “Het leuke aan onderzoek doen aan een hogeschool is dat het op de praktijk gericht is, lekker concreet.” Op dit moment werkt ze aan twee projecten: Leuker voor Later en OuderTeam. Jolien: “Meestal wordt er alleen naar de ontwikkeling van kinderen gekeken. Wij richten ons juist op de ontwikkeling van ouders. Wat hebben die nodig om goed in
“Ik begon met één keer de massa van de zon en ging door tot een miljard keer de massa van de zon.” Wat blijkt? Zwarte gaten die lichter zijn dan ongeveer tien miljoen zonsmassa’s raken elkaar niet. Sterker nog, in de simulatie slingeren ze elkaar uiteindelijk weg. Pas wanneer het om zwaardere zwarte gaten
gaat, zullen die met elkaar botsen en samensmelten tot een groot zwart gat. Het werk van Arend heeft geleid tot een nieuwe inzichten in hoe superzware zwarte gaten ontstaan. Om het proces te versnellen mocht Arend de oude laptops van zijn huisgenoten lenen. “Op een gegeven moment waren er zes computers tegelijk voor mij aan het werk, terwijl ik buiten een biertje zat te drinken”, zegt Arend grinnikend. Het programmeren van simulaties bevalt hem wel. Voor zijn volgende project richt hij zich op het simuleren van spiegelafstellingen in telescopen voor een scherper beeld. Na zijn studie wil Arend graag promoveren. Daarover maakt hij zich niet druk. “Ik werk nu als souschef in een restaurant. Mocht het niet lukken in de wetenschap, dan word ik gewoon chef-kok!”
hun vel te zitten en er optimaal voor hun kind te kunnen zijn?” Om daarachter te komen volgt het langlopende Leuker voor Later project sinds 2015 ruim vijfhonderd ouders vanaf de zwangerschap. “Een van de eerste dingen die de ouders na de geboorte van hun kind aangaven, was dat ze graag beter voorbereid hadden willen zijn. De meesten hadden bijvoorbeeld geen idee hoe het hun partnerrelatie zou beïnvloeden”, zegt Jolien. Vandaar dat haar onderzoeksgroep een voorbereidende cursus voor zwangere stellen opzette: OuderTeam. Jolien is een promotieonderzoek
Sharwan Tewari (17) Middelbare scholier Sharwan Tewari, van het Atheneum College Hageveld in Heemstede, houdt van wetenschap. Al zo lang als hij zich kan herinneren. “Waar mijn klasgenootjes vroeger hun spreekbeurt over konijnen hielden, wou ik het graag over het heelal hebben.” Geen wonder dat Sharwan besloot mee te doen aan het Pre-University College Leiden, een tweejarig programma van de Universiteit Leiden, waarbij scholieren alvast kennismaken met verschillende vakgebieden. Taco van der Eb
moeilijk te onderzoeken, dus maakte ik een computersimulatie.” Om dat voor elkaar te krijgen moest Arend zichzelf eerst leren programmeren in een computertaal waar hij niet bekend mee was. Daarna moest hij een bestaande code zo aanpassen dat het rekening houdt met de relativiteitstheorie van Einstein. Om te zien hoe de drie zwarte gaten elkaar beïnvloeden, paste Arend de massa’s van de zwarte gaten steeds aan.
Het programma gaat verder dan alleen colleges volgen aan de universiteit. “Op dit moment doe ik wetenschappelijk onderzoek naar het plastic dat vrijwilligers uit de Leidse gracht gevist hebben vanuit kano’s.”
aan het opstarten, waarbij ze onder andere de effecten van de cursus gaat onderzoeken. Haar eigen kinderwens schuift ze nog even voor
Hij ging daarvoor zelf ook het water op met onderzoekers Auke-Florian Hiemstra en Liselotte Rambonnet van De Grachtwacht. “We kijken naar de mogelijke effecten van het plastic op dieren die rond de gracht leven.” Gemiddeld is Sharwan zo’n zes uur per week met het Pre-University College bezig, maar hij doet het graag. “Wat het Pre-University College zo leuk maakt, is het brede aanbod aan onderwerpen.” Alles van antropologie tot informatica komt voorbij. Sharwan: “Sinds ik aan het programma begonnen ben, zijn mijn interesses echt verbreed. Dit maakt mijn studiekeuze lastiger, maar ook leuker.” Sharwan wil in elk geval de bètakant op.
zich uit. “Als het eenmaal zover is, ben ik vast supergoed voorbereid door mijn werk”, zegt ze lachend.
Wedstrijd Het is de nieuwe generatie onderzoekers die voor toekomstbestendige wetenschap moet gaan zorgen. Vandaar dat the EU Contest for Young Scientists jonge wetenschappers tussen de 14 en 24 jaar de kans geeft om elkaar te ontmoeten en hun kersverse carrière te boosten. Als European City of Science zal Leiden dit jaar de 33ste editie van de internationale wedstrijd hosten. Wie zijn de wetenschappers van morgen? En wat houdt hen bezig? Drie jonge wetenschappers uit Leiden trappen af.