Hester Bijl
3 Vrijheid voor tegendenkers
Stad van ontdekkingen 4 én oplossingen
Kansen voor alle kinderen 6 “Je kunt altijd dromen”
7 AI en onderwijs: Eigen regie versus Big Tech
8 De eeuwige student
450 jaar Universiteit Leiden
Academische vrijheid aan de basis van Leiden Kennisstad
Op 3 oktober 1574 bevrijdde Leiden zich van het juk van de Spaanse bezetter. De stad hield lang stand omwille van de vrijheid – het motto dat nog altijd ons stadswapen siert. Deze heldendaad bleef niet onopgemerkt. Zo wordt gedacht dat Willem van Oranje de universiteit cadeau deed aan de Leidse bevolking, als dank voor hun dappere strijd. Hij had een vrijplaats voor het vrije denken voor ogen. Hier moest kennis kunnen groeien zonder inmenging van kerk of kroon, en ruimte zijn voor twijfel, debat, nieuwsgierigheid. De universiteit als bolwerk van vrijheid, zoals haar trotse motto nog altijd luidt.
Nu, 450 jaar later, is het relevanter dan ooit om een bolwerk van vrijheid te kunnen zijn. In een wereld waar feiten soms onder vuur liggen en academici niet langer overal veilig hun werk kunnen doen, is een universiteit als Leiden van onschatbare waarde. Niet als ivoren toren maar als neutrale vrijplaats waar uiteenlopende belangen en verschillende inzichten bij elkaar kunnen komen, om de kennis en wetenschap vooruit te helpen. Een plek waar diepgang en nuance nog altijd gezocht worden, in een tijd waarin de wereld om ons heen steeds sneller verandert en alles onder een vergrootglas ligt – ook de definitie en praktische invulling van academische vrijheid.
Daarnaast is de universiteit diepgeworteld in de stad. In Leiden ontmoeten wetenschap, cultuur en samenleving elkaar voortdurend. Dat creëert een rijke voedingsbodem voor andere onderwijs- en kennisinstellingen, voor musea en culturele instellingen. Leiden heeft zich dan ook ontwikkeld tot een stevige kennisstad. Vanuit die sterke basis zijn weer krachtige innovatieclusters ontstaan, in Leiden en de regio, die binnen de nieuwe samenwerking Key Region Leiden de regionale economie zullen versterken en de bredere welvaart bevorderen. Zo krijgt wetenschap een tastbare, positieve impact op de samenleving en werken we eraan dat alle inwoners baat hebben bij de innovatie en vooruitgang die dit brede kennisecosysteem creëert.
Als burgemeester ben ik iedere dag opnieuw trots dat kennis en onderwijs in het dna van de stad zitten. Hoe álle Leidse kinderen, ongeacht hun achtergrond, opgroeien met wetenschap binnen handbereik. Hoe onderzoekers met maatschappelijke partners bouwen aan oplossingen voor onze tijd. Hoe kennisinstellingen en stadsgenoten elkaar versterken in het zoeken naar antwoorden op de grote vragen van onze tijd, van duurzaamheid tot vergrijzing en sociale rechtvaardigheid. Dat wij ons dit jaar vol trots Nationale Onderwijsstad mogen noemen, is de kers op de taart nu de Universiteit Leiden 450 jaar bestaat.
Bolwerk van vrijheid. Omwille van de vrijheid. Twee motto’s, één gedeelde missie en één gezamenlijke toekomst, waarin verbinding, nieuwsgierigheid en vooral vrijheid centraal staan. Vrijheid is immers nooit af en heeft onze blijvende aandacht nodig om te kunnen bloeien.
Peter Heijkoop, burgemeester van Leiden
Rector Hester Bijl van de Universiteit Leiden breekt een lans voor academische vrijheid
Wat heeft het werk van de grote natuurkundige Lorentz gemeen met het onderzoek naar hartziektes bij vrouwen? Zonder academische vrijheid hadden beide nooit bestaan. Academische vrijheid schept de ruimte om de grenzen van het weten te verleggen. Dat maakt ons wijzer, gezonder én beter voorbereid op de toekomst. Maar die vrijheid staat momenteel onder druk.
Hester Bijl, rector magnificus van de Universiteit Leiden, is vurig pleitbezorger van academische vrijheid. “Academische vrijheid zit in onze genen: dat zie je al terug in ons motto, Praesidium Libertatis (bolwerk van vrijheid) en in onze historie. Onze universiteit, de oudste in ons land, is in 1575 gesticht in een tijd waarin vrijheid niet vanzelfsprekend was. En in de eeuwen die daarop volgden hebben we meerdere keren voor die vrijheid moeten vechten. Academische vrijheid is cruciaal voor goede, betrouwbare en onafhankelijke wetenschap en wetenschappelijk onderwijs en daarmee van groot belang voor de maatschappij. Het stelt onze medewerkers in staat om te denken, spreken, publiceren, onderzoeken, en onderwijzen zonder inmenging van buiten, zonder angst voor censuur of repressie. Zo kan onze gemeenschap samen aan waarheidsvinding doen, en hierover op respectvolle wijze met elkaar discussiëren.”
Vrijheid onder druk
De academische vrijheid staat momenteel onder druk, ziet Bijl, en dat baart haar grote zorgen. “Je ziet het zowel buiten als binnen onze academische gemeenschap. We ontvangen druk van buiten, en dan met name vanuit de politiek. Het vorige kabinet heeft zich bijvoorbeeld actief bemoeid met ons (internationale) onderwijs, en de huidige Amerikaanse regering heeft de aanval geopend op academisch onderwijs en onderzoek dat niet strookt met hun visie en overtuigingen. Overheid en bedrijfsleven stellen bovendien steeds meer eisen aan de onderzoeksthema’s en einddoelen als het om financiering gaat. Intern zien we
vooral dat de polarisatie gegroeid is, en dat men minder snel met andersdenkenden in gesprek wil gaan.”
“Samen met mijn collega’s uit het college van bestuur en tal van collega’s van onze eigen en andere universiteiten verzet ik me actief tegen deze gang van zaken. Denk aan de nationale dialoog die de Nederlandse rectoren hierover gestart zijn, aan optredens in de media en het bijwonen van demonstraties. In Leiden hebben we verschillende bijeenkomsten georganiseerd om deze ontwikkelingen te bespreken. Juist nu moeten we ons inzetten voor het behoud van de academische vrijheid.”
Grote
Bijl hamert hier zo op omdat het geluid van de vele ‘tegendenkers’ uit het verleden juist zo’n grote meerwaarde was. “Het liberale klimaat in de Nederlandse Republiek en in Leiden zorgde ervoor dat onze universiteit al snel na de oprichting een grote reputatie in Europa kreeg. Bekende denkers als Hugo de Groot, Descartes, Huygens en Spinoza vonden hier de ruimte die elders vaak ontbrak. In de eeuwen die volgden vonden grote wetenschappers als Boerhaave en Einstein hier een plek. En het baanbrekende werk van de Leidse natuurkundigen en Nobelprijswinnaars Kamerlingh Onnes en Lorentz is natuurlijk wereldberoemd.”
“Een mooi recent voorbeeld van ‘tegendenken’ betreft ons onderzoek naar aandoeningen bij vrouwen, zoals hartziektes. Lange tijd nam men aan dat de verschijnselen bij mannen en vrouwen
hetzelfde zouden zijn. Maar dankzij een paar koppige wetenschappers, vooral vrouwen, kwam er een tegendraads onderzoek, en daaruit bleek dat vrouwen vaak heel andere symptomen hebben. Die werden eerder vaak niet opgepikt, maar worden nu beter bekend en preciezer behandeld.”
Bijdragen aan de maatschappij Criticasters van academische vrijheid doen er goed aan te bedenken dat de universiteiten de afgelopen eeuwen en nog steeds veel voor de samenleving betekenen, geeft Bijl aan. “We zijn niet alleen voorvechters van de democratie, maar hebben ook op allerlei vlakken de maatschappij van vandaag gevormd.
Dit gebeurt tot de dag van vandaag, op allerlei niveaus: met internationale bedrijven op het Leiden Bio Science Park tot onze samenwerking met andere Leidse onderwijsinstellingen en partners in het project ‘Leren met de Stad’. Hierin gaan studenten, begeleid door docenten en onderzoekers, samen met bewoners en professionals aan de slag met urgente vraagstukken uit de stad. Leidse organisaties profiteren hierdoor van onze expertise, en onze studenten bereiden zich zo voor op hun toekomstige loopbaan. Daarnaast dragen vele Leidse alumni hun steentje bij aan de samenleving. En onze medewerkers bijvoorbeeld aan wetenschappelijke vooruitgang op het gebied van
gezondheidszorg, rechtspraak en nieuwe ideeën over sociale rechtvaardigheid.”
Nieuwe doorbraken
“Leidse wetenschappers hebben diverse Nobelprijzen mogen ontvangen en ook vandaag de dag krijgen zij belangrijke prijzen en laureaten, voor werk dat veelal in teams tot stand komt. Ook dat onderschrijft dat academische vrijheid ons veel oplevert.
We zullen het blijven beschermen. Academische vrijheid is namelijk van fundamenteel belang voor wetenschappelijk onderwijs en onderzoek, en dus voor de hele samenleving.”
Ik zie academische vrijheid als een werkwoord. Het is een recht waarop wetenschappers kunnen bouwen maar tegelijkertijd een plicht om kritisch te blijven kijken. Naar jezelf en je onderzoeksmethode. Naar je relatie met de samenleving en de waarde die je toevoegt met het geld dat jou wordt toevertrouwd. En naar je omgang met critici: je kunt je niet terugtrekken in een ivoren toren maar moet voortdurend de dialoog opzoeken met mensen die anders denken dan jij. De universiteit is het instituut dat de academische vrijheid borgt. Zij moet daarom niet zelf een standpunt innemen maar ruimte blijven bieden voor alle verschillende perspectieven. Dat doet de Universiteit Leiden dan ook. Juist nu is dat beslist niet altijd gemakkelijk, maar wel van grote waarde.
Martine de Vries, hoofd Medische Ethiek en Gezondheidsrecht
Als lid van het Kernteam Academische Vrijheid heb ik veel studenten en collega’s gesproken, over hoe zij de academische vrijheid in Leiden ervaren. Wie op mij de meeste indruk hebben gemaakt? Mensen die deze vrijheid niet claimen voor zichzelf (‘ik heb het recht om te zeggen dat…’), maar haar anderen gunnen. Docenten die studenten uitdagen het met hen oneens te zijn. Onderzoekers die genereus reageren op ideeën die haaks staan op die van henzelf. Dat is het soort gedrag dat academische vrijheid laat opbloeien. Vrijheid, zegt Hester Bijl terecht, hangt ook af van universitair beleid. Maar zij begint op de werkvloer, in de collegezaal, bij de koffieautomaat. Elkaar een beetje ruimte laten, zodat nieuwe ideeën de kans krijgen zich te ontwikkelen, dat is een dagelijkse opgave voor ons allemaal.
Herman Paul, wetenschappelijk directeur van het Instituut voor Geschiedenis
in het ziekenhuis
mboRijnland en het LUMC werken samen om zorgstudenten beter op te leiden. Niet in de schoolbanken, maar direct in het ziekenhuis. Studenten stappen zo meteen de zorgpraktijk in: doktersassistenten draaien mee op de poli’s van het LUMC en apothekersassistenten doen samen met universitaire studenten praktijkervaring op. Elke twee weken evalueren ze met ervaren collega’s en passeren lastige cases, ethische keuzes en nieuwe behandelmethodes de revue. Studenten krijgen zo de kans om te leren in een topziekenhuis met de nieuwe technieken.
Voor het LUMC brengen de enthousiaste studenten frisse blikken en nieuwe energie. Samen bouwen ze aan betere zorg voor patiënten. “Theorie en praktijk worden zo perfect geïntegreerd; mbo-studenten lopen stage en leren van ervaren zorgprofessionals”, zegt Irene van Duijn-Terpstra van mboRijnland. Meer informatie, scan de QR code.
Wat als je museum geen muren heeft? Naturalis bewijst dat wetenschap en verwondering overal kunnen plaatsvinden.
Van peuter tot professor biedt Naturalis een doorlopende leerlijn. Binnen de museummuren ontdekken kleuters dino's en families het nieuwste natuuronderzoek. Maar het echte avontuur begint daarbuiten: Soortensafari's maken de directe omgeving tot klaslokaal, 'Natuur om de hoek' brengt wetenschap naar wijken, en online platforms zorgen dat leren 24/7 toegankelijk is.
"Je kunt altijd een volgende stap zetten in de ontwikkeling van jouw passie of talent, niet alleen in het museum, maar ook thuis, online of buiten in de natuur."
Voor meer informatie, scan de QR codes:
Studenten die aanbellen bij inwoners met een gereedschapskist vol isolatiestrips. Geneeskundeen doktersassistentstudenten die bloeddruk meten in de wijk. Promovendi die samen met MBO'ers in het lab staan. In Leiden is de hele stad een leslokaal geworden.
Achter deze onderwijsrevolutie staat het concept Leren met de stad. Jongeren passen hun kennis toe in de echte wereld. Hun docenten worden daarbij ondersteund door het Leiden Education Fieldlab, waar Leidse docenten elkaar ontmoeten om zichzelf te ontwikkelen en het onderwijs te vernieuwen. Deze broedplaats voor onderwijsinnovatie borgt de positie van Leiden als kennisstad voor de toekomst. "Door jongeren in de samenleving aan de slag te laten gaan, leren ze eigenlijk wat daar nodig is. Ze doen dit samen met school, zo verandert het onderwijs mee," vertelt wethouder Onderwijs Wietske Veltman.
Van gescheiden werelden naar echte samenwerking
Vergeet de traditionele grenzen tussen universiteit, hogeschool en MBO. In Leiden pakken ze samen de grote vraagstukken samen aan. Klimaatverandering, gezondheid en vergrijzing, technologische doorbraken – hier ontstaan de oplossingen door samenwerking tussen theorie en praktijk, niet door concurrentie.
"We zijn van oudsher stad van ontdekkingen, maar nu zorgen we vooral dat we gericht werken aan oplossingen. Juist nu hebben we die hard nodig," legt Veltman uit. Deze aanpak maakt Leiden onderscheidend als Nationale Onderwijsstad én de regio tot een snelgroeiend innovatiedistrict, Key Region Leiden. Van baanbrekende labs op het Leiden
natuurwijzer.nl natuurlab.naturalis.nl expeditieonline.naturalis.nl
Bio Science Park tot space-innovatie in Noordwijk –ruim 80.000 mensen werken en studeren inmiddels in dit levende ecosysteem.
Europese ambitie
"De vraagstukken gaan allang niet meer over onze stad," benadrukt Veltman. "We ontwikkelen hier therapieën tegen zeldzame ziektes én monitoren de gezondheid van de aarde en gewassen. Europa zet in op gezondheid, veiligheid en autonomie. Wij spelen een sleutelrol, ook in de Europese samenwerking. In kennisstad Leiden willen we voorloper zijn en blijven, we denken dat wij het verschil kunnen maken."
Geheim van het succes?
Lef om samen te experimenteren. "Het is een kwestie van gewoon proberen," zegt Veltman. "Sommige dingen lukken niet, andere worden doorbraken. Van beide leer je. "Zo ontstaat een model waar onderwijs en samenleving naadloos samenvloeien –van lokaal in de wijk tot wereldwijde uitdagingen.
Onderwijs ervaren, niet bespreken
Vergeet lange verhalen over het onderwijs. Bij Expeditie Leerkracht stap je gewoon de klas in.Dit tweedaagse programma laat 200 mensen in vijf jaar tijd het leraarschap echt ervaren – meer dan de helft staat inmiddels voor de klas. Van Technolab's creatieve werkplaats tot echte basisschoolklassen: theorie, praktijk en reflectie wisselen elkaar af in een veilige, speelse omgeving.
"We willen mensen echt laten voelen hoe het is om leraar te zijn," zegt Chantal Goes van Technolab. "Het recept bestaat uit een veilige sfeer creëren, een gezonde dosis humor en gewoon doen," voegt Gerdien Pakkert van Hogeschool Leiden toe.
Voor meer informatie, scan de QR codes: technolableiden.nl hsleiden.nl
Voor Wereldmuseum betekent wereldburgerschap: geïnteresseerd zijn in de wereld om je heen, open staan voor verschillende perspectieven en andere mensen met een open blik en empathie benaderen. Dan lukt het steeds beter om samen te leven. Daar hoort een actieve houding bij! In Wereldmuseum gaan leerlingen zelf aan de slag, door te ontmoeten, in gesprek te gaan en te creëren. Het activiteitenaanbod van het museum sluit aan bij de verplichte hoofdlijnen van het burgerschapsonderwijs; de pro-gramma's moedigen aan tot een actieve en verantwoordelijke houding in de samenleving, het respectvol omgaan met diversiteit, kritisch denken en creatief handelen.
Wereldmuseum biedt programma's rondom thema’s zoals identiteit, samenleven, kolonialisme, beeldvorming en klimaat. Scan de QR codes voor meer informatie.
Wat als de microscoop van Leeuwenhoek jouw gids wordt naar de toekomst?
Rijksmuseum Boerhaave maakt wetenschap tastbaar door verhalen van gepassioneerde uitvinders te verbinden met hedendaagse vragen.
Van groep 1 tot en met de universiteit ontdekken leerlingen tijdens actieve workshops hoe wetenschappelijke doorbraken hun dagelijks leven beïnvloeden. Historische instrumenten worden levende verhalen over Nederlandse uitvinders die de wereld veranderden. Door onderzoekend leren ervaren studenten dat wetenschap geen stoffig verleden is, maar een levende kracht die ons helpt bij prangende vragen van nu.
Het museum werkt als 'podium voor de toekomst', waarbij roemruchte collecties actuele maatschappelijke discussies verrijken. Winnaar van de European Museum of the Year Award 2019, maar vooral een plek waar nieuwsgierigheid en ontdekking samenkomen in het hart van Leiden.
Voor meer informatie, scan de QR codes:
rijksmuseumboerhaave.nl/onderwijs rijksmuseumboerhaave.nl/reserveringen wereldmuseum.nl/onderwijs
Abdelhaq Jermoumi
kwam zelf als vierjarige gastarbeiderszoon naar Leiden-Noord. Nu zet hij zich als wethouder in om alle kinderen dezelfde kansen te geven die hij destijds kreeg van juffrouw Anneke en buurvrouw Truus.
Vrijuit dromen over wat je later wilt worden is voor veel kinderen in Nederland nog geen realiteit. Wethouder Abdelhaq Jermoumi (50) weet als geen ander hoe het is om achter te staan bij je leeftijdgenoten. Als zoon van gastarbeiders kwam hij op vierjarige leeftijd naar LeidenNoord, zonder Nederlandse taalvaardigheid. Thuis werd hij al vroeg de vertaler en helper voor het hele gezin. Nu is hij wethouder van kansengelijkheid, onderwijs en jeugd in Leiden.
"Het was altijd een beetje sappelen"
"Vrijheid om te dromen betekent jezelf kunnen ontwikkelen, ongeacht de achtergrond die je hebt meegekregen," zegt Jermoumi. "Gastarbeiders bouwden nauwelijks pensioen op en moesten ook familie in Marokko ondersteunen. Het was altijd een beetje sappelen - je had niet de dure fiets of bijles die andere vrienden wel kregen."Toch kreeg hij cruciale kansen. "Juffrouw Anneke en buurvrouw Truus gaven me extra taallessen en namen me mee naar de kinderboerderij. Daar begint het eigenlijk allemaal mee." Die ervaring vormde hem: "Ik herken mezelf in onzekere kinderen die zich schamen voor hun achtergrond. Dan weet ik hoe belangrijk net dat extra zetje is."
De ongelijkheid ziet Jermoumi dagelijks: "Een kind bij het Lyceo krijgt voor €300 twee dagen toetstraining, terwijl een ander kind het helemaal zelf moet doen. Sommigen krijgen bijles van €40 per uur, anderen hebben dat niet. Dat is onacceptabel in zo'n rijk land."
Daarom investeert Leiden bewust ongelijk: "Je kunt niet overal hetzelfde doen, want dan blijft ongelijkheid bestaan. Wij investeren extra waar de hulp het hardst nodig is." Concreet betekent dit brugfunctionarissen op scholen die vroeg problemen signaleren, en ondersteuning voor scholen in moeilijkere wijken met conciërges en ICT-medewerkers. Ook de communicatie wordt aangepast: "We sturen brieven over hulpregelingen, maar scholen adviseerden ons: gebruik plaatjes voor ouders die niet goed kunnen lezen. Zo creëer je samen écht gelijke kansen."
Hoe krachtig een klein gebaar kan zijn, toont het verhaal van Muna. Deze jongen van het speciaal onderwijs maakte een kunstwerk: een opgestoken middelvinger. "Hij wilde een middelvinger opsteken naar het racisme en de discriminatie die hij altijd heeft ervaren," vertelt Jermoumi. De wethouder kocht het kunstwerk en ontving Muna en
zijn klas officieel op het stadhuis. "De docenten zien nu hoe Muna is gaan stralen en trots is geworden. Met zoiets 'kleins' kun je zo'n jongen laten ontwikkelen en laten stralen. Die hele klas vergeet dit nooit meer."
"Niemand kan je dromen ontnemen"
Zijn boodschap blijft helder: "Je kunt altijd dromen - niemand kan je dat ontnemen. Het gaat vaak met vallen en opstaan, via omwegen door gebrek aan sociaal kapitaal." Ahmed Aboutaleb diende hem als inspiratie: "Toen ik hem zag als burgemeester van Rotterdam - trots op zijn achtergrond, beide benen stevig op de grond, ooit zelfs uitgeroepen tot beste burgemeester van de wereld - dacht ik: kijk, dat kan ook." Voor Leiden heeft hij grote plannen: in november is de stad een van de gaststeden van de Week van Gelijke Kansen. "Leiden is van oudsher een stad van vrijheid en vrijdenkers - van de Pilgrims tot onze universiteit. Dat betekent dat we er extra voor moeten zorgen dat die vrijheid er ook echt voor iedereen is. Iedereen doet ertoe, iedereen moet gezien worden. Daar kunnen we als overheid een cruciale rol in spelen."
Wat wil je later worden? Rechter, arts, makelaar of misschien wel theatermaker? Een rolmodel hebben, iemand aan wie je je kunt spiegelen – dat is belangrijk voor je ontwikkeling. Zo verbreed je je horizon en ontdek je je talenten. Maar het is niet voor alle kinderen vanzelfsprekend om met zulke rolmodellen kennis te maken. Daarom organiseert JES Rijnland Weekendklas voor leerlingen uit groep 7 en 8.
Gastsprekers met uiteenlopende beroepen vertellen tijdens Weekendklas over hun werk, in het JES-lokaal in Rijkmuseum Boerhaave of op hun werkplek. Met interactieve opdrachten en rollenspellen stappen de kinderen vervolgens echt in de schoenen van hun rolmodel. Zo ontdekken ze wat zij interessant vinden én waar zij goed in zijn. Daarbij oefenen ze ook belangrijke vaardigheden zoals presenteren, vragen stellen, een mening vormen over actuele kwesties en hoe je die uit. Dat zet de kinderen in hun kracht en helpt hen om hun eigen stem te laten horen en actief deel te nemen aan de samenleving.
Naast Weekendklas organiseert JES veel meer programma’s om de kansen van kinderen, in het onderwijs en in de samenleving, te vergroten. Scan de QR code voor meer informatie.
Wat is de impact van AI op het onderwijs?
Nieuwe moleculen ontdekken en met een druk op de knop een scriptie (laten) schrijven: het kan allebei met kunstmatige intelligentie (AI). Dat brengt kansen én uitdagingen met zich mee voor kennisinstellingen zoals de Universiteit Leiden.
Het is halverwege augustus en Chat GPT 5 is zojuist gelanceerd. Een toepasselijke achtergrond voor een gesprek over digitalisering en AI. “We zien dat OpenAI de nieuwe versie afdwingt voor de gebruikers, waardoor op eerdere versies gebaseerde toepassingen voor gebruikers mogelijk verloren gaan”, zegt Francien Dechesne, universitair hoofddocent Ethiek en Digitale Technologie en hoofd Onderwijs bij eLaw. “Dat illustreert onze groeiende afhankelijkheid van dit soort tools en Big Tech. Een kwestie die ons ook hier aan de Universiteit Leiden bezighoudt. Willen we ons wel steeds aanpassen aan deze tools van de dag? Of ligt onze focus op mensen en menselijke denkkracht ontwikkelen, zodat deze in staat blijven nieuwe problemen te begrijpen en op te lossen? Ik denk het laatste.”
Valerie Frissen, directeur SIDN fonds en bijzonder hoogleraar Digitale Technologie en Sociale Verandering, is het met haar eens. “We hebben gezien hoe digitalisering een enorme impact heeft op allerlei dimensies van onze samenleving, ook het onderwijs. Destijds hebben we niet de regie gepakt maar de ontwikkeling aan het vrije spel der krachten overgelaten. Een alarmerend effect daarvan is dat we nu veel te afhankelijk zijn geworden van aanbieders waar we nauwelijks nog invloed op hebben. We hebben nu de kans om dat met AI anders te doen. Want los van de discussie over afhankelijkheid kan AI absoluut een verrijking zijn voor het onderwijs.”
Daarom wordt er aan de Universiteit Leiden al langer nagedacht over AI, onderwijs en onderzoek. Zo is onder meer zes jaar geleden het SAILS-netwerk opgericht, om AI multidisciplinair te benaderen. “De ondertitel van het netwerk is The Future of AI is Human. Dat geeft heel duidelijk weer hoe we in Leiden naar AI kijken”, legt Dechesne uit. “Vanuit een caleidoscoop aan perspectieven, disciplines, specialisaties en diepe kennis – van wiskunde tot archeologie – denken we na over hoe we AI kunnen ontwikkelen zodat het in dienst staat van mens en maatschappij.”
AI bekijken vanuit een historisch perspectief kan verhelderend zijn. “Denk bijvoorbeeld aan de opkomst van zoekmachines zoals Google”, zegt Frissen. “Die genetwerkte manier om informatie op te zoeken leidde destijds ook tot enorme discussies,
ook over de kwaliteit van de gegevens die je zo vond. Achteraf heeft het een positieve invloed gehad op de manier waarop we kennis en informatie kunnen ontsluiten. In diezelfde lijn kun je ook naar AI kijken en de inductieve benadering die het met zich meebrengt: je ontdekt patronen in data en komt zo tot inzichten die je kunt toetsen.”
Op dit moment brengt AI wel een aantal uitdagingen met zich mee. Dechesne: “Large Language Modellen zoals Chat GPT hebben als doel om plausibele teksten te genereren. Ze zijn dus niet gericht op wetenschappelijke pijlers zoals waarheid of verificatie en hebben geen enkele kritische kracht.” Daarom is het goed dat er over alternatieven wordt nagedacht, vindt Frissen. “GPT-NL – een eigen taalmodel en ecosysteem, ontwikkeld naar Nederlandse waarden en richtlijnen – is een interessant initiatief van TNO, SURF en NFI. Dat is ook een voorbeeld van de regie pakken.”
Maar Large Language Modellen zijn slechts één onderdeel van AI. Dechesne: “Toepassing van AI in het medisch domein, bijvoorbeeld, is gebaseerd op Deep Learning. Dat zijn algoritmes die met hoge snelheid en nauwkeurigheid patronen kunnen vinden in grote datasets. Het leent zich voor wetenschappelijke toepassingen zoals het ontdekken van nieuwe moleculen of de verbetering van medicijnen. Universiteit Leiden en LUMC werken hier samen hard aan, bijvoorbeeld binnen het Leiden Academic Centre for Drug Research, een centrum voor multidisciplinair onderzoek naar nieuwe geneesmiddelen.”
AI is, kortom, een complex gebied dat zowel uitdagingen als kansen biedt. Juist daarom is het belangrijk om weliswaar mee te bewegen met ontwikkelingen, maar vanuit de eigen principes en waarden, denkt Frissen. “Als universiteit hebben we alle verschillende perspectieven in huis om dat te doen. Bovendien leiden we nieuwe academici op, die met deze kansen en uitdagingen te maken krijgen. We kunnen ze leren daarover na te denken. Hoe ga jij dat straks doen als dit de uitdagingen zijn? Hoe neem je dat in je werk mee? De nieuwe generaties een open mind en een kritische blik meegeven, dat is onze verantwoordelijkheid als docent.”
LAIDEN Fest Hoe staat het met AI in Kennisstad Leiden? Het LAIDEN Fest op 10 september brengt onderwijs, innovatie en ondernemerschap samen. Onderwijsprofessionals en ondernemers geven samen vorm aan de toekomst van leren, werken en leven. Voor meer informatie over het programma en aanmelding (deelname is gratis): scan de QR code.
Prof.dr. Valerie Frissen is directeur van SIDN fonds dat projecten ondersteunt die bijdragen aan een sterk, open en vrij internet voor iedereen. Namens SIDN is zij ook bijzonder hoogleraar Digitale Technologie & Sociale Verandering bij de Universiteit Leiden. Daarnaast is zij actief als extern expert, strategisch adviseur en toezichthouder.
Dr. Francien Dechesne is universitair hoofddocent Ethiek en Digitale Technologie aan het Centrum voor Recht en Digitale Technologie (eLaw) van de Universiteit Leiden. Ze is programmadirecteur van het Advanced Masterprogramma in Law & Digital Technologies, en initiatiefnemer en coördinator van de universiteitsbrede minor AI & Society
leiden.nl/uitagenda
Wie nieuwsgierig is naar de wonderen op het gebied van kunst en wetenschap, bezoekt een van de activiteiten tijdens de Days of Art&Science in Leiden. Unieke en boeiende evenementen voor een divers publiek, van kinderen tot wetenschappers! Wat er dit jaar allemaal te ontdekken valt? Scan de QR code.
Hortus botanicus Leiden
In de buitententoonstelling ‘De eeuwige student’ vieren we 450 jaar studeren. Studenten uit de afgelopen eeuwen worden in deze expositie in de schijnwerpers gezet. Neem een kijkje in de keuken van het onderwijs. Van lessen in het anatomisch theater tot colleges met VR brillen. Scan de QR code voor alle informatie.
‘Leiden Discoveries’ belicht 28 baanbrekende ontdekkingen van Leidse onderzoekers die hun tijd ver vooruit waren. Verken de route met alle boeiende verhalen erachter op de website Leidendiscoveries.nl en op borden in de stad. Ter ere van het 450-jarig bestaan van de Universiteit Leiden zijn de route en de website vernieuwd. Scan de QR code voor meer informatie over het lustrumprogramma, met als thema ‘De tijd vooruit’.
Rondom Hortus botanicus Leiden
Maak kennis met beginnende kunstenaars, onderzoekers, makers en kunstenaars tijdens de Nacht van Ontdekkingen. Ga mee op een ware ontdekkingstocht langs muzikale optredens, exposities, theater, debatten, workshops en inspirerende lezingen op het snijvlak van kunst en wetenschap. Scan de QR code voor tickets en programma.
Rijksmuseum van Oudheden
Experts uit verschillende vakgebieden gaan via een paneldiscussie in gesprek over kansen, uitdagingen en toekomstscenario's voor taal-ontwikkeling en meertaligheid in Nederland. Scan de QR code voor meer informatie en gratis aanmelden.
Avond
Herta Mohr, Witte Singel 27A, Leiden Talen openen werelden. Ze verbinden mensen, culturen en ideeën. Tijdens de Europese Dag van de Talen biedt festival Avond van de Talen een podium aan de diversiteit aan talen en talenexpertise die in Leiden aanwezig is. Meer weten? Scan de QR code.
LEF, Betaplein 18, Leiden
Inspiratie nodig om duurzaamheid beter te integreren op school en in de klas?
Tijdens het landelijk Duurzaamheidsfestival voor het Onderwijs, de spetterende afsluiting van de Nationale Onderwijsweek, ontdek je allerlei tips én praktische tools. Scan de QR code voor informatie en aanmelding.
verantwoordelijkheid van de redactie/hoofdredactie van NRC. Deze bijlage kwam tot stand op initiatief van Leiden&Partners in samenwerking met Gemeente Leiden en Leiden Kennisstad. Redactie: Ellen de Groot, Karen Jochems, Mischa van Vlier. Cover illustratie: JeRoen Murré Vormgeving: