Fanzine #4 - Impact by Brabant C

Brabant C

FANZINE ISSUE 04 ------ 2021

Een provincie bomvol creatieve gangmakers. Voorlopers in internationale topcultuur. Uniek in Nederland en herkenbaar in de wereld.

DIT IS BRABANT

INHOUD kunst & cultuur als antwoord

new european bauhaus

antoinette klaWer

Lucas de Man EN Jeroen Everaert

zodiac de musical

viola van alphen

INNOVATIELABS 26 hollywood onder de rivieren 28 TILBURG: EEN WERELD VAN VERSCHIL

de kunst van publiekEN bereiken 34 37

urban floreert in brabant 44

Festival Circolo © Jostijn Ligtvoet

zakelijk x artistiek: magische mix

Kunst cultuur ALS ANTWOORD Auteur: Silvia de Caluwé

BRABANT C TIMMERT ALWEER ZES JAAR BEHOORLIJK SUCCESVOL AAN DE WEG. EEN GOED TIJDSTIP OM DE BALANS OP TE MAKEN ÉN VOORUIT TE BLIKKEN. HOE KUNNEN KUNST EN CULTUUR WORDEN INGEZET BIJ OPLOSSINGEN VOOR GROTE MAATSCHAPPELIJKE VRAAGSTUKKEN? FRANS VAN DOOREMALEN, DIRECTEUR VAN BRABANT C, VERTELT ER ALLES OVER.

dat maximaal 30 procent financiert, was er heel wat scepsis of dat wel zou lukken. In zes jaar tijd hebben we met het inzetten van ruim € 20 miljoen in totaal meer dan € 90 miljoen aan investeringen in cultuur in Brabant gerealiseerd. Een multiplier van 4,6. Je kunt dus wel zeggen dat het gelukt is! Onze opdracht is om een revolverend fonds te zijn, geen bodemloze put. Te financieren in plaats van te subsidiëren. Ruim een

Heeft Brabant C verschil gemaakt?

kwart van onze financieringen bestaat uit leningen.

“Het klinkt misschien eigenwijs maar: ja! We zijn in

nu ook die stroom op gang gekomen. Dat deel van de

2015 gestart voor vier jaar en kregen in 2018 een

opdracht is dus gerealiseerd. Weet je, het zijn allemaal

opdrachtverlenging voor nog eens vier jaar. Die eindigt

saaie getallen, maar juist revolveren was bij de start

volgend jaar en dus is het nu tijd voor een evaluatie. Onze

van Brabant C een taak en die verwachting hebben we

opdracht is nog steeds belangrijk: investeren in de top van

ingelost. Dat is niet alleen voor onszelf heel belangrijk,

de Brabantse cultuur, nationaal en internationaal. We zijn

maar ook richting de provincie.”

De eerste € 650.000 is terugontvangen en daarmee is

zes jaar onderweg en in dit fanzine zie je een greep uit wat

we doen en gedaan hebben. Het is een palet van mooie

“Los van die getallen ben ik vooral trots op wat we, via

projecten waar ook nog eens volop mensen van genieten.

onze projectpartners, buiten hebben waargemaakt.

Toen we in 2015 begonnen als een cultuurinvesteringsfonds

Er is veel waardering geoogst, projecten en festivals

impact is vele malen groter dan alleen het realiseren van

“Je blijven vernieuwen is je enige kans op slagen.” ― Frans van Dooremalen

een project. Op dat pad willen we een stap verder gaan zetten.”

Spannend! Vertel. “Eigenlijk moeten we nog veel meer redeneren vanuit de impact die kunst en cultuur kunnen maken op de samenleving. Er spelen grote maatschappelijke vraagstukken op het gebied van klimaat, tweedeling, energie, duurzaamheid, economie en vertrouwen in de democratie. Wij zijn ervan overtuigd dat kunst en cultuur kunnen helpen bij bewustwording en de zoektocht naar een oplossing. Precies wat Lucas De Man en Jeroen Everaert verderop in deze editie van het fanzine ook

hebben prijzen en

bepleiten. Wij denken dat kunst niet alleen een doel kan

nominaties in de wacht

zijn, maar ook een middel. Het is dan belangrijk om alle

gesleept. Denk bijvoorbeeld

partijen rondom zo’n vraagstuk veel eerder (sterker nog,

aan hiphopfestival WOO HAH!

helemaal aan het begin) te betrekken in een project.

en de internationalisering

Impactdenken als verbindende factor dus, met kunst en

van de Dutch Design Week

cultuur als vehikel.”

(DDW). Maar de succeslijst is groter: de Brabantse kunst

“Brabant C kent de kunst en cultuursector op z’n duimpje

en cultuur een boost geven

en heeft een groot cultureel, zakelijk en politiek netwerk.

en (inter)nationaal veel meer

Tel daar onze zes jaar succesvolle ervaring bij op en je

op de kaart zetten, tja, dat

hebt volgens mij een winnend concept. Ik zie ons als

is aardig gelukt. Successen

verbinder, tolk en matchmaker tussen maatschappelijk

vieren is belangrijk en

vraagstuk, creatieve maker en belanghebbende partijen.”

daar gaat dit fanzine ook voor een groot deel over. Daarmee laten we zien dat we in Brabant buitengewone

Hoe zorg je dat je in dat vroegste stadium als Brabant C aanschuift?

dingen bereiken.” “Kijk, als we willen bijdragen aan de uitdagingen waar

Staan Brabantse kunst en cultuur nu ook meer op het netvlies van Brabanders?

Brabant voor staat door kunsten cultuurprojecten van

“Absoluut! Kunst en cultuur in Brabant zijn veel breder

overtuigd is van de mogelijkheden op basis van wat we

en groter geworden. De voorbeelden zijn talloos:

de afgelopen jaren bereikt hebben, dan moet je daar ook

festival November Music, dansgezelschap De Stilte,

in durven investeren de komende jaren. Want dan sluiten

Theaterfestival Boulevard, surrealistisch kunstdoolhof

ook andere partijen aan. Hoe we het precies moeten

Doloris en noem maar op. Door de manier waarop

doen merken we net als de vorige jaren gaandeweg,

we het bij Brabant C aanvliegen, ontstaat ook extra

maar de beste manier is meedoen waar energie zit en

resultaat. Als je tot zo’n zeven jaar geleden een kunst- of

meebewegen. Hét kenmerk van dit tijdsgewricht is dat

cultuurproject deed, was het kunstresultaat leidend. Wíj

het flexibel is. Zoals Lucas en Jeroen zeggen: het is een

zeggen: de waarde die je creëert, die moet je ten volle

zoektocht. Je gaat gaandeweg ontdekken wat je nodig

oogsten. En dan blijkt dat er veel meer waarde is dan

hebt.

je in eerste instantie denkt: er is ook economische en

Het is tijd voor Brabant C om de volgende stap in onze

sociale waarde. De projecten zorgen voor meer trotsheid,

ontwikkeling te zetten en dat is alleen maar goed. Je

een groter zelfbewustzijn en meer dynamiek, maar ook

moet je blijven aanpassen aan de omstandigheden en

voor werkgelegenheid, bezoekers, consumptie, een

jezelf keer op keer vernieuwen. Zoals Darwin ontdekte is

beter vestigingsklimaat en een aantrekkelijke regio - en

dat je enige kans op slagen.”

(inter)nationaal niveau als vehikel in te zetten, dan is dat opnieuw een omslag in onze opzet. Maar we hebben alles in huis om dat waar te maken. Als de provincie

dat trekt op zijn beurt weer meer mensen aan. Dus de

NEW EUROPEAN BAUHAUS

DUURZAAMHEID MET STIJL t

DE EUROPESE COMMISSIE LANCEERDE ch Wa BEGIN DIT JAAR DE ONTWERPFASE VAN Ingri d van der HET NIEUWE EUROPESE BAUHAUS-INITIATIEF, DAT PRESIDENT URSULA VON DER LEYEN IN 2020 OFFICIEEL AANKONDIGDE. WAT IS HET EN WAT BETEKENT HET VOOR DE CREATIEVE SECTOR? Auteur: Danielle Linders

In haar eerste State of the Union speech, omschreef

creatie en co-design al in een vroeg

Von der Leyen het zo: ‘New European Bauhaus is een

stadium te betrekken.”

project van hoop, om te onderzoeken hoe we na de pandemie beter samenleven. Het gaat over het matchen

De keuze voor de titel New European

van duurzaamheid met stijl, om de Europese Green Deal

Bauhaus is niet onomstreden. Er

dichter bij de hoofden en huizen van mensen te brengen.

wordt stevig gedebatteerd over de

Wij hebben de creatieve input nodig van iedereen:

referentie ‘Bauhaus’, die volgens

ontwerpers, wetenschappers, architecten en burgers, om

sommigen niet inclusief genoeg

dit tot een succes te maken.’

zou zijn. Van der Wacht begrijpt de connotatie, maar voegt daaraan toe: “Kwaliteit van leven en wonen en het

Dutch Design Foundation als partner

maken van goede omgevingen vormden ook het hart van Bauhaus als gedachtegoed. Dat resoneert heel erg met de focus van nu.”

Ingrid van der Wacht werkt op International Public Affairs voor Dutch Design Foundation (DDF), organisator van onder andere Dutch Design Week. Zij zijn partner

Ontwerpfase

geworden van New European Bauhaus (NEB). Van der

De eerste fase loopt nu en staat in het teken van ontwerp.

Wacht begrijpt als geen ander waarom de samenwerking

NEB nodigt geïnteresseerden uit om op de website van de

met de creatieve sector zo nadrukkelijk wordt gezocht:

Europese Unie ideeën en voorbeelden in te sturen over

“Dit is een omvangrijke en serieuze beweging om te

hoe New European Bauhaus vorm moet krijgen. Iedereen

komen tot duurzame veranderingen waarbij de creatieve

mag van zich laten horen, ook ontwerpers, waar Von der

en culturele industrie de Europese burger betrekt,

Leyen in haar speech de spotlight op richt. Van der Wacht:

zodat iedereen zich er ook echt onderdeel van voelt.

“Ontwerpers kunnen in gesprekken en processen heel

Technologische projecten zijn vaak tamelijk gesloten,

onbevooroordeeld filteren en exploreren, zodat mensen

terwijl ontwerpers juist zelden iets alleen doen. Zij zijn

dingen uit kunnen proberen en deel uitmaken van hoe

gewend om multidisciplinair te werken en mensen via co-

iets eruit gaat zien of gaat werken. Daar hoef je niet

Dutch Design Week © Oscar Vinck

KWALITEIT VAN LEVEN EN WONEN VORMDEN OOK HET HART VAN BAUHAUS ALS GEDACHTEGOED.” academisch geschoold voor te zijn, terwijl het wel over

tillen en echt gaan realiseren. Noem het maar een

heel complexe onderwerpen kan gaan. Ontwerpers zien

design-manier van denken: uitproberen, prototypes

kansen, doen onderzoek en beginnen met uitproberen. Zij

maken, samen onderzoeken waar het heen gaat, zonder

beginnen gewoon. Dat is precies wat nu nodig is.”

de uitkomst al vast te leggen.”

Voor een instituut als de Europese Commissie is het

Uitwerking

wel even wennen om ‘gewoon te beginnen’, begrijpt van der Wacht: “Ik kan me voorstellen dat daar mensen met

NEB neemt zich voor in de volgende fase - de ‘oplevering’

hun ogen hebben zitten knipperen. Maar om nieuwe

- minimaal vijf pilotprojecten op te zetten, bedoeld

verbindingen te leggen, moet je ideeën van het papier

om ‘mee te ontwerpen aan nieuwe, duurzame en

inclusieve oplossingen met stijl’. Oplossingen voor

dat ze met artificiële intelligentie de data uit die projecten

betere welvaartsverdeling, het bouwen aan duurzame

analyseren om nieuwe inzichten te vergaren over wat er in

ecosystemen en sterke samenlevingen waar iedereen

Europa speelt. Bij de conferenties die ik bijwoonde, waren

meetelt. Het doel van de derde fase is ‘het verspreiden

bijvoorbeeld ook activisten aanwezig. Het samenkomen

van de ideeën en concepten die New European Bauhaus

van al die stemmen is een goede manier om de taaiheid

definiëren, via nieuwe projecten, netwerken en

van Europa te doorbreken.”

kennisdeling, in Europa en daarbuiten’. Van der Wacht ziet het partnership van DDF als een kans én een verantwoordelijkheid: “Wij zijn partner geworden

The Open Coalition

omdat onze missie – wat wij willen en doen – perfect

Dutch Design Foundation heeft onlangs haar krachten

aansluit bij wat New European Bauhaus vraagt: in

gebundeld met Federatie Creatieve Industrie, CLICKNL en

multidisciplinaire clusters verkennen wat de mogelijke

het CoECI (Centre of Expertise for Creative Innovation) bij

antwoorden op de grootste vragen van onze tijd zijn.

het oprichten van The Open Coalition. Dit nieuwe platform

Dat doen we al jaren, bijvoorbeeld in onze World Design

gaat de komende maanden met een groeiende groep

Embassies en What If Labs.”

leden uit het werkveld onderzoeken op welke thema’s de Nederlandse creatieve en culturele industrie zich gaat

Inmiddels heeft Van der Wacht de eerste partner-

verdiepen. Zij sorteren alvast voor op het indienen van

workshops achter de rug. Daarin werden onder andere

concrete voorstellen. Van der Wacht: “We halen input op,

de New European Bauhaus Prizes besproken. “Er zijn

maar ontwikkelen ook een gezamenlijke visie om goed

tien prijzen voor al gerealiseerde projecten en tien

voorbereid te kunnen instappen op de mogelijkheden die

categorieën voor jonge ontwerpers. Zo krijg je een mooi

New European Bauhaus biedt.”

divers palet aan perspectieven. Wat ook interessant is, is

“Architecten, beeldhouwers, schilders, wij allen moeten terugkeren naar de ambachten. ‘Kunst als beroep’ bestaat niet. Er bestaat geen werkelijk verschil tussen de kunstenaars en de ambachtsman. De taak van de kunstenaar is een geïntensiveerde versie van de taak van de ambachtsman.” ― Walter Gropius

De Duitse architect Walter Gropius was grondlegger van Bauhaus - in 1919 ontstaan als een opleiding voor kunst en architectuur in het Duitse Weimar. Het exploreren van de eigen creativiteit van studenten stond centraal. Neem het project Haus am Horn (1922): in plaats van een tentoonstelling te maken over innovatie, bouwden Gropius’ leerlingen daadwerkelijk een huis. Als statement én om in de praktijk uit te zoeken hoe innovatie werkt.

Dutch Design Week © Sjoerd Eickmans

“VOOR EEN GOED PROJECTIDEE MAG JE ME OOK OP ZONDAG BELLEN.” t et oin Ant

Kl aw er ―

p kor © Medi

Eindhoven Maker Faire © Max Kneefel

Cultuurambassadeur Antoinette Klawer is er al sinds het begin van Brabant C bij. Als lid van de adviescommissie heeft ze talloze culturele projecten vanaf een voorstel op papier, werkelijkheid zien worden. “Het is geweldig als een idee ook echt blijkt te werken.”

Auteur: Grete Simkuté

Zes jaar aan cultuuradvies en projectvoorstellen: hoe kijk je erop terug? “We hebben een boel bijzondere aanvragen gehad, groot én klein. Al vanaf het begin keken we naar aanvragen vanuit de wens: hoe kunnen we helpen? We denken graag mee. Het mooie is dat mensen bij Brabant C hun project mogen pitchen, waar ze bij andere subsidieverstrekkers of financiers alleen een stuk mogen insturen. Een pitch is altijd een spannend moment voor de aanvrager, maar soms zie je een persoon echt opbloeien en blijkt de kwaliteit van zijn project al uit zijn verhaal. Als iemand vastloopt of iets onhandig formuleert, haken we niet af. We vragen altijd door. Dat is het prettige aan Brabant C: het is een meedenkfinancier. We zien mogelijkheden.”

Social Label © Rene van der Hulst

Welke aanvragen hebben de meeste kans om door Brabant C gehonoreerd te worden? Is dit door de jaren heen veranderd?

meer moois gedaan. Social Label was ook heel gaaf. Hierbij werken ontwerpers met mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, eigenlijk een sociale werkplaats voor vormgevers. De projecten die eruit komen zijn fantastisch

“Jazeker. Toen we begonnen, waren er een hoop kleine aanvragen van enthousiaste mensen die mooie verhalen voor de toekomst hadden. Dergelijke ‘gave projecten’ hebben we vaak ondersteund. Nu is dat wat strikter.

en gaan met veel succes de markt op.”

Wat typeert Brabantse cultuurprojecten? Is er een gemene deler?

We richten ons op grotere projecten die internationaal georiënteerd zijn, ambitie hebben en breed gedragen

“Wat mij opvalt aan de projecten die voorbijkomen, is de

worden door heel Noord-Brabant. Het moet de Brabantse

mate van samenwerkingen en kruisbestuivingen. Dat

cultuursector echt op een hoger plan brengen, meerdere

maakt het heel inspirerend. Ik heb zelf gewerkt voor de

partijen aanspreken en bij elkaar brengen.”

Eindhoven Maker Faire, daar zie je dat heel sterk aan

Welke culturele projecten zijn jou echt bijgebleven?

hoe de financiering in elkaar zit. Die komt niet van één of twee fondsen, maar ook van bedrijven en individuen die er willen exposeren. Die samenwerking en het open staan voor elkaar is heel Brabants. Mijn collega’s mogen me

“We hebben een familietoneelstuk van Artemis

ook op zondagmiddag bellen en ik weet zeker dat als ik

ondersteund getiteld Hoe de grote mensen weggingen

bijvoorbeeld de directeur van de Dutch Design Week of de

en wat er daarna gebeurde. Het verhaal was losjes

burgemeester van Eindhoven in het weekend wil bereiken,

geïnspireerd op het leven en werk van Jheronimus Bosch

ik ook gehoor krijg. We weten dat we bij elkaar terecht

en was op een vernieuwende wijze interactief. Kinderen

kunnen.”

uit de zaal zetten het toneelstuk op een gegeven moment voort. Bij het lezen van het projectplan dacht ik: ‘jeetje, als ze dát lukt, zou dat heel gaaf zijn’. En ze hebben het

Je staat bekend als een heel bevlogen en doortastende cultuurambassadeur.

voor elkaar gekregen! Dat is zo tof. Maar er is zoveel “Is dat zo? (lacht) Ik probeer kritisch te zijn, maar niet op de man te spelen. Als iemand een gekke begroting heeft,

“Het mooie is dat mensen bij Brabant C hun project mogen pitchen.” 10

vraag ik aan diegene of hij het even wil uitleggen. Ik heb veel geleerd van onze vorige voorzitter, George Lawson. Als het merendeel van de commissie over een project zei dat het niet zo goed was, ging hij ‘aan de andere kant van het bootje hangen’, zoals hij dat noemde. Dat probeer ik ook te doen. Soms kan een commissie één kant opdraaien, dan is het interessant om de andere kant te belichten. Het is ook belangrijk om aanvragen écht goed te lezen: wat staat er nu precies? Soms wordt er gebakken lucht verkocht met moeilijke woorden, daar prik ik snel doorheen. Het moet wel echt zijn. Kunst komt uit je hart, dat moet puur zijn. Als ons stroop om de mond wordt gesmeerd, merken we dat direct.”

Waar maak je je hard voor? Heb je een persoonlijke missie?

en innovatie van belang zijn. Op dat event ervaren ze het volle spectrum van technologie onder andere door middel van kunst. Ik ben heel benieuwd hoe dat veld zich verder

“De verdeling van cultuurfinanciering in Nederland is niet netjes. Er gaat veel geld naar de Randstad en weinig naar de gebieden erbuiten. Het is echt een heel groot verschil. Dus daar maak ik dan wel mijn missie van. Maar misschien is dat tegelijkertijd ook wel de voeding voor

zal ontwikkelen.”

Na teruggeblikt te hebben op de afgelopen zes jaar, blikken we vooruit: wat is jouw visie voor de komende zes jaar?

samenwerkingen in Noord-Brabant. Omdat we toch niet teveel onze hand kunnen ophouden, moeten we het zelf

“Nog meer cultuur in Brabant natuurlijk! (lacht) En het

doen en vooral ook sámen. Die noodzaak zet mensen in

mag grootser en meeslepender. Als ik wild droom, dan

beweging.”

denk ik aan een rijksmuseum in Noord-Brabant. Er is

Welke culturele ontwikkelingen in Brabant trekken jouw aandacht?

nog altijd geen nationaal museum onder de rivieren. De hoogste tijd dus. Ik werk ruim twintig jaar in de vormgeving en als ik in het buitenland ben voor mijn werk, hoor ik: ‘kom je uit Eindhoven?’ in plaats van ‘kom

“De combinatie tussen wetenschap, tech, kunst en

je uit Amsterdam?’ Dat is de grap: wij hebben niet altijd

design vind ik heel interessant. Zo hebben we Pi Lab

door hoe bekend Nederlandse vormgeving is in de wereld.

gefinancierd, een ingewikkeld project, maar ontzettend

Ik hoop heel erg dat Brabant C mag blijven bestaan en

boeiend. In die categorie zit ook Night of the Nerds

we ons nog eens zes jaar kunnen inzetten om de Noord-

bijvoorbeeld: een event waar jongeren in aanraking

Brabantse cultuur op de kaart te zetten.”

komen met beroepen van de toekomst waarin technologie

“Ik probeer kritisch te zijn, maar niet op de man te spelen.”

Eindhoven Maker Faire © Max Kneefel

SCHOPPEN? YES PLEASE! LUCAS DE MAN EN JEROEN EVERAERT

De breinen hierachter? Lucas De Man en Jeroen Everaert.

Met jullie projecten tackelen jullie maatschappelijke vraagstukken. Vinden jullie dat kunst die rol hoort te vervullen? Everaert: “Zijn kunstenaars dan degenen die als laatste redmiddel dienen en een oplossing moeten verzinnen? Tja, juist niet zou ik zeggen. Wel hebben we vaak een ander point of view. Wij communiceren met kunst. Bij Mothership [de organisatie van Everaert, red.] zijn we op dit moment bijvoorbeeld betrokken bij de vormgeving van energietransitie. Ik denk dat wij onze knowhow kunnen inzetten om mensen minder de hakken in het

on i

H ar bers

Stel je voor. Dames op leeftijd in een rolstoel, bovenop bushokjes getakeld, die © ― naar passanten Luca s De Man om hulp roepen om zo aandacht te vragen voor problemen rondom eenzaamheid. Een dobberend bos op oude zeeboeien in de haven van Rotterdam dat laat zien dat groen altijd kan. Een paviljoen dat bijna volledig is opgetrokken uit biologisch afbreekbaar materiaal zoals hennep en paddenstoelen om de urgentie van het gebruik van deze bouwmaterialen én hun schoonheid te laten zien. Een drijvend zonnepark in de stad dat toont dat energietransitie en duurzaamheid absoluut wél ‘in my backyard’ mag.

e Hinse

Auteur: Silvia de Caluwé

Jeroe

― ert n Evera

zand te laten zetten. Nu gebeurt de vormgeving door ingenieurs en die kijken naar rendement - maar er zijn meer antennes nodig. Energietransitie is noodzakelijk, maar roept vaak protesten op van omwonenden. ‘Not in my backyard’. Als conceptontwikkelaar willen wij dat omdraaien naar ‘yes please in my backyard’! Een zonnepark, maar dan mooi, is niet alleen haalbaar maar ook belangrijk.” De Man: “Het gaat om verhaal en verbeelding. En dat is precies wat een kunstenaar brengt. Een kunstenaar zonder publiek kan niets. Wij verkopen niets. Wij promoten niets. Wij zoeken naar antwoorden en geven die vorm. Ik neem mezelf niet zo serieus, maar mijn vak wel. Bij veel collega’s is dat andersom. Als kunstenaar geef je vorm aan een zoektocht. We proberen verschillende stemmen te laten horen en antwoorden te krijgen. Dingen mooier laten worden is er één van, maar er zijn meer uitkomsten. Het is belangrijk om vragen te stellen en na te denken. De ethische dialoog in beeld te brengen. Anders blijf je gewoon lullen en dat is geen kunst. Met kunst geef je het een abstractieniveau dat iedereen bereikt.” Everaert: “Het is inderdaad een vak. Je hebt bij een opdracht vaak met gigantische verschillen in inzicht te maken. Niet alleen over visie en uitvoering, maar ook over efficiency, noodzakelijkheid en het kostenplaatje. Met Mothership proberen we aan beide partijen, de kunstenaar én de opdrachtgever, recht te doen. We nemen het vak serieus.” De Man: “Daarin verschillen onze werelden enigszins. Met Stichting Nieuwe Helden werken we minder voor opdrachtgevers en starten we meestal zelf projecten op. Vervolgens moeten we de boer op en vragen: doe je mee? We gaan op zoek naar medecreatieven en opdrachtgevers. Mensen met soft skills. Creatieven die zichzelf goed durven te bevragen, dingen niet zomaar doen. Onafhankelijkheid en vrij denken is een schaars goed geworden. De wereld is heel erg gericht op efficiency, geld verdienen. Dat geeft ook vrijheid natuurlijk. Maar vrij

Markthal Rotterdam © Tom Roeleveld

denken blijft de kern.”

Is het (een gelukkig) toeval als er maatschappelijke kwesties worden bevraagd, of moet de kunstenaar dat als uitgangspunt nemen? De Man: “Ja. Als kunstenaar moet je een boodschap hebben en daar gevolg aan geven.”

Everaert: “Precies. Daarom moet kunst ook

onder de mensen te brengen en het bemiddelen tussen

communiceren. Wij proberen het verhaal te vertellen

opdrachtgever en kunstenaar. Ik doe nu wat ik het liefste

vanuit een project. Mijn missie is een grote groep

doe.”

mensen enthousiast krijgen voor kunst. De openbare ruimte is daarvoor enorm geschikt, maar daar is het

De Man: “Je bent JEROEN geworden. Als mensen vragen

publiek natuurlijk ook ontzettend divers. Onze kunst

wie ik ben en wat ik doe, dan denk ik: wat wil je eigenlijk

moet toegankelijk en begrijpelijk zijn. De meeste mensen

horen? Ik ben Lucas. Het gaat niet om telkens meer geld

kopen niet makkelijk een kaartje voor een museum.

verdienen, ik heb simpelweg de noodzaak om bepaalde

Dus brengen we de berg naar Mohammed en maken

dingen te doen. Het gaat om de zoektocht naar je eigen

we kunst waarvoor je niet gestudeerd hoeft te hebben,

rol in dit leven, in deze samenleving. Dus wat Jeroen

maar die met het hart te begrijpen is. Ik kom zelf uit

deed, vanuit een toppositie naar iets onzekers, dat is stap

een arbeidersgezin en wil een brug slaan tussen alle

1 wat mij betreft: de noodzaak vinden in jezelf en daarvoor

verschillende werelden. Je verhaal is daarbij dus heel

durven te gaan. Stap 2 is je afvragen: wat is mijn verhaal?

belangrijk. Als ik werk met studenten van de academie,

Op onze website heb je een pagina ‘About us’. Elk jaar

dan druk ik hen altijd op het hart dat hun uitgangspunt

pas ik zelf die tekst aan. Wat is de essentie? Waarom

niet kunst maken moet zijn, maar het vinden van je eigen

doen we wat we doen? En dat verhaal evolueert. Ik snap

stem.”

elk jaar beter waar ik heen wil. Stap 3 is je afvragen aan wie je het verhaal wilt vertellen, en dat dan goed doen.

De Man: “Juist. Als kunstenaar moet je gehoor geven

Impactmeting is belangrijk: je moet checken of je verhaal

aan de noodzaak diep binnenin jezelf en die serieus

landt.”

nemen en goed uitvoeren. Ik was een jaar of vijftien toen ik besloot te gaan luisteren naar dat ding in mij en creator te worden. Ik ging studeren aan de Hogeschool voor de Kunsten en deed de regieopleiding. De helft van de docenten was verschrikkelijk, de directeur zat aan de meisjes, maar de andere helft was inspirerend en maakte voor mij het verschil. Picasso zei: ‘Creëer de omstandigheid waarin jij jezelf kan zijn.’ En dat is precies

“Mijn missie is om kunst onder de mensen te brengen.”

― Jeroen Everaert

waar het om draait.” Everaert: “Je wilt aan het einde van je leven toch blij zijn met de keuzes die je gemaakt hebt?”

Everaert: “Het is vallen en opstaan. Van wat niet goed ging of niet is doorgegaan leer je het meest.”

De Man: “Precies. De helft van de mensen is niet gelukkig met het werk dat ze doen. Je moet iets dieperliggends

De Man: “En heb jij nu gevonden wat je zoekt?”

raken. De mens is geboren en gaat dood en is daartussenin op zoek. Daar is kunst voor nodig. Of het nu

Everaert: “Nee, we zijn continu in transitie. Ons werk gaat

gaat om zingeving, energietransitie of economie: het zijn

verder dan alleen kunst op een sokkel. Eén op de tien

allemaal verhalen.”

projecten is een eigen, zelf geïnitieerd project. De andere negen komen van opdrachtgevers.”

Everaert: “Het maakt niet uit wat je doet, als je het maar vol overgave doet. Ik was altijd aan het bouwen en wilde

De Man: “We stelden al eerder vast hè, dat dat het

naar de kunstacademie. Mijn vader vond het beter dat

grootste verschil is tussen ons, dat wij onze meeste en

ik ging werken en ik luisterde naar hem. Maar wat kon

grootste projecten zelf hebben opgestart. Toen ik me

ik? Niet veel, maar wel goed lullen. Dus ging ik ladders

afvroeg in welke richting ik het moest gaan zoeken,

en trappen verkopen. Net zolang tot ik daarin de top had

vond ik dat lastig. De theaterwereld is óf het geijkte, óf

bereikt en me afvroeg: moet ik dit nog 35 jaar doen? Toen

het is zo experimenteel dat er niemand komt. Een van

heb ik alsnog heel bewust de kunstacademie gedaan

mijn docenten zei toen de wijze woorden: ‘daar moet je

in de avonduren en ben ik kunstenaar geworden. Maar

professioneel schijt aan hebben’. Het oudste beroep ter

de eenzaamheid die daarbij hoorde, daar kon ik niet

wereld is niet prostituee, dat is kunstenaar. Want als

mee omgaan. Ik vond het vreselijk. Uiteindelijk ben

prostituee moet je kunnen acteren. Kunst zit in zoveel.

ik met Mothership begonnen en daarin zit alles wat

En het zoeken is van alle tijden. Neem iets prozaïsch

mij drijft: liefde voor de kunst, mijn missie om kunst

als beton. Is beton slecht? Ja. Wàs beton slecht? Nee. Alleen zijn er nieuwe inzichten, we bevragen de wereld

Dobberend Bos © Mothership

om ons heen constant. De kunstenaar geeft uiting aan

de stad als ik die noodzaak voel? Ja hoor, absoluut. Maar

die vragen en vult de zoektocht in. Het leven gaat altijd

je moet die noodzaak uitleggen. Door sociale media wordt

tegen de mens zeggen: je bent niet in controle (je lief gaat

het intenser. Ons beroep is wat mij betreft heel helder:

weg, er komt een pandemie, noem maar op). Je afvragen

alles wat er gebeurt in de maatschappij, daar moeten wij

wat waardevol is, dat doen filosofen en kunstenaars.

op reflecteren met onze kunst.”

Teruggrijpend naar dat zonnepark van in het begin: Jeroen zoekt naar een oplossing en naar waarde. Dat is

Everaert: “Eens!”

een van de belangrijkste taken van de kunstenaar.” De Man: “De huidige moraal, de nieuwe preutsheid, Everaert: “Ja, je vraagt en luistert. Als je mensen serieus

het ‘woke’ zijn: dat is wat mij betreft prima voor een

neemt, dan krijg je interactie. En dan kun je perspectief

kunstenaar. Daar ben je per definitie gevoelig voor.

toevoegen.”

Moet je daar tegenaan schoppen? Yes please! Tegen kunststudenten zeg ik altijd: je verhaal vertellen is wat

De Man: “En ook dat verandert. Iemand die goed is in zijn

je het meest zult doen. Mijn persoonlijke doel is impact

vak, luistert naar zichzelf en voegt waarde toe.”

maken. Dat is mijn drive, de essentie van mijn vak en mijn leven. Dat is moeilijker geworden, er is meer tegenwind,

Kan en mag kunst vrijblijvend zijn of moet het een doel hebben? En in het verlengde daarvan: hoe ga je om met een ‘fout’ doel of ‘foute’ boodschap - en wie bepaalt dat?

maar die gaat ook sneller liggen.”

De Man: “Mijn antwoord? Heb professioneel schijt.

lange trajecten.”

Everaert: “Gevoelige kwesties kunnen lastig zijn als je met opdrachtgevers te maken hebt. Maar weet je: nee heb je. Het gaat erom dat je ze meeneemt naar een ja, dat je ze het verhaal vertelt. Je moet incasseren en pareren om ten slotte te kunnen creëren. Dat zijn soms waanzinnig

Een kunstenaar moet maken wat hij wil maken. Wat belangrijk is, is de dialoog erna. Stel dat er ophef ontstaat. Dan is de vraag: is het een goed kunstwerk geweest? Zo ja: super! Was het zo bedoeld? Zo nee: perfect, want het heeft een flink debat en een dialoog opgeleverd. Dus wat mij betreft moet een kunstenaar zich nooit inhouden. Zou ik een beeld van Piet Hein maken op drie plaatsen in

The Growing Pavilion - Stichting Nieuwe Helden © Igor Vermeer

De Man: “Het goede nieuws is dat je, vanaf dat je het

Want weet je, je verhaal komt altijd bij minstens één

verhaal bent gaan vertellen, al impact aan het maken

iemand terecht. Mijn missie is dan al geslaagd. En vergeet

bent. Het zaadje is geplant.”

niet: er is verschil tussen impact maken en de wereld verbeteren. Het een heb je meer in de hand dan het

Wat zijn voor jullie belangrijke maatschappelijke kwesties waar kunst een grote rol in zou kunnen spelen?

ander.”

Everaert: “Vergroening van de stad, klimaatadaptatie,

energietransitie. In maatschappelijk lastigere tijden is het

innovatie, gezondheid en bewustwording van hoe

vaak het drukst bij ons.”

Everaert: “Wat ons betreft: ik wil graag nog vaker eigen projecten ontwikkelen. Dan doen we er maar iets langer over. Verder gaan we onze knowhow nog meer inzetten, bijvoorbeeld om minder hakken in het zand te krijgen voor

belangrijk groen is bij kinderen en volwassenen. Precies wat we met het Dobberend Bos doen. Het is de komende jaren op de Floriade te zien. Het is gebaseerd op het kunstwerk In search of habitus van Jorge Bakker en dreef vijf jaar in de Rijnhaven in Rotterdam. Het was en is wereldwijd in het nieuws. Zo groot kan je impact met kunst dus zijn.” De Man: “Ik heb precies dezelfde ervaring met het Growing Pavilion tijdens de Dutch Design Week. Dat leverde aandacht van de hele wereld op. De impact konden we letterlijk zien. Iedereen die we van tevoren aangezocht hadden voor participatie en nee had gezegd, stond in de rij na de DDW om te vragen of ze mochten meedoen. Ik heb er vier lezingen over gegeven en de stroom aan aanvragen stopte niet. Ook hier gaat het weer om een verhaal. Het grotere verhaal zelfs: een andere manier van landbouw, meer groen in de stad. Het is nu ook onderdeel van de komende Floriades: als concept van een huis waarvan je kunt oogsten. Een ode aan de kracht en schoonheid van bio-based materialen. Maar je moet de burgers meenemen en constant het verhaal vormgeven.”

Heeft kunst altijd al als vehikel gewerkt om de wereld vooruit te helpen? De Man: “Tja, je geeft woorden aan vage ideeën en wensen die mensen hebben. Leonardo Da Vinci deed dat ook. De kunstenaar en de techniek: bevragen en zoeken. Anders denken en daar gevolg aan geven.”

Wat zijn de volgende stippen op jullie horizon? De Man: “Ik ben bezig met een project over kinderarmoede. Geen idee hoe dat gaat lopen, maar je komt zover als je komt. Het moment dat je niet gelooft dat je impact kunt hebben, ben je cynisch geworden.

“Er is verschil tussen impact maken en de wereld verbeteren.” ― Lucas De Man

De Man: “Het is dus opnieuw de consequentie

laat ons meezoeken en -denken.”

volgen van wat je aan het doen bent. Je moet zelf

De Man: “Oók in de kunstwereld zelf. We zitten overal

altijd open blijven staan voor wat er op je afkomt

mee aan tafel, behalve in ons eigen kunstwereldje. Het

en de risico’s nemen die daarbij horen. Als je een

bevragen van structuren is belangrijk. Ook in ons eigen

goed verhaal hebt en je gaat er professioneel voor,

vak! Dat kan mensen die leeggetrokken zijn energie

dan kom je een heel eind. Ik geloof dat je met kunst

geven.”

altijd impact maakt. Maar je hebt geen controle over je impact. Net zo min als over een pandemie of de behoefte om controle te hebben. Wij kunstenaars

Nog een laatste belangrijke vraag of tip aan elkaar..?

zijn er om de schoonheid van het twijfelen en

Everaert: “Lucas, blijf spelen, blijf kind en blijf je

zoeken vorm te geven. Zoek in die twijfel. Het delen

verwonderen.”

economie. In tijden van angst heb je veel meer de

van die zoektocht en verhalen is belangrijk, daar heeft de kunst een belangrijke rol in te spelen.”

De Man: “Afgesproken. Vergroot jij dan die 10% en maak

Everaert: “Dat is heel waar. Wij zijn vrij en

nog meer eigen projecten!”

The Growing Pavilion - Stichting Nieuwe Helden © Igor Vermeer

onafhankelijk. Zet ons, kunstenaars, aan tafel en

ZODIAC DE MUSICAL INTRODUCEERT NIEUWE VORM VAN CULTUURFINANCIERING ke rs

ie tN Pee

hui jse

in n - © Kar

n Jo

uw en

ZODIAC de musical belooft met zijn mix van dans, techniek en maatschappelijke thematiek episch te worden. Even episch is ook de manier waarop de musical is gefinancierd. Producent Peet Nieuwenhuijsen vertelt hoe ‘zijn’ financiële constructie de toon heeft gezet voor een nieuwe kijk op cultuurfinanciering. 18

Auteur: Grete Simkuté

Peet Nieuwenhuijsen, creatief ondernemer in de cultuursector, liep al langer rond met het idee voor een bijzondere musical: één die mensen zou inspireren tot een bewuster leven, door middel van een prikkelende combinatie van zang, dans en high tech snufjes. Inmiddels is zijn droom werkelijkheid geworden en is ZODIAC de musical een feit. Dit voorjaar vindt de première plaats in de historische Koepelgevangenis in Breda. Een lijst klinkende namen verbond zich aan de musical: William Spaaij is regisseur, Stanley Burleson de choreograaf en Dick van den Heuvel schreef het script. De plot behelst een actueel verhaal over hoe de mens een andere rol kan spelen in de toekomst van de aarde en zit vol intriges, humor en romantiek. Het belooft spectaculair te worden.

Vijftien participanten

kracht bij te zetten, samen te staan voor verandering én

Deze hoge kwaliteit - ZODIAC de musical is een heuse

ook andere fondsen leningen gaan verstrekken, zoals het

miljoenenproductie - is mogelijk gemaakt dankzij een

Blockbusterfonds en Cultuur + Ondernemen.”

te investeren in cultuur. Dat sloeg aan. Na dit succes zijn

indrukwekkende financieringsconstructie waar geen subsidie aan te pas is gekomen. “Musical wordt door het Rijk niet gezien als een subsidiair genre”, vertelt

Innovatieve combinatie

Nieuwenhuijsen. “Er wordt van uitgegaan dat het zijn

Inmiddels is Nieuwenhuijsen al een paar keer opgetreden

eigen broek kan ophouden, omdat het per definitie

als adviseur voor andere culturele projecten die

commercieel en succesvol zou zijn. Maar of dat zo is,

hun financiering op een soortgelijke manier willen

weet je natuurlijk nooit van tevoren.” En al helemaal niet

aanpakken. Ook Collin Crowdfund is warmgelopen

als je een net startende theaterproducent bent, zoals

om vaker met culturele initiatieven samen te werken.

Nieuwenhuijsen. Dus moest het anders. Om te beginnen,

Denkt Nieuwenhuijsen dat het maatschappelijke

zocht Nieuwenhuijsen contact met ondernemers. Met

thema een noodzaak was voor investeerders om in

succes: de combinatie van een grote productie binnen de

te stappen? Is het een must voor andere culturele

eigen regio met een actueel thema én in een voor Brabant

projecten die crowdfunding willen proberen? “Ja, we zijn

iconisch gebouw, overtuigde vijftien participanten die als

maatschappelijk betrokken en ontwikkelen bijvoorbeeld

informal investor ingestapt zijn.

ook een educatief aanbod voor scholen. Maar dat alleen is denk ik niet genoeg. Wij leveren namelijk ook echt

Garantstelling

amusement: onze show zit vol projecties en drones. Die

“Van dit eerste geldbedrag hebben we de gehele creatie

planeet aarde - is opwindend en werkt. Ook de mix tussen

en de demonstratievoorstelling in het Planetarium

een historische locatie en nieuwe technologie spreekt tot

van Artis gefinancierd”, vertelt Nieuwenhuijsen.

de verbeelding en is innovatief.”

combinatie - een theaterspektakel rond de toekomst van

Vervolgens stapte Brabant C als één van de eerste partijen in. Op basis van dit bedrag dat deels als lening, deels als garantstelling aan Stichting Zodiac werd toegekend, startte Nieuwenhuijsen in samenwerking met Collin Crowdfund een crowdfunding-actie. “Dit crowdfundingplatform faciliteert leningen doorgaans voor het mkb, dus een cultureel project was voor hen iets nieuws. Maar ook zij voelden zich aangesproken door het maatschappelijke thema en de mogelijkheid om bij te dragen aan een groter doel.” Om het risico voor

“We riepen investeerders op om onze boodschap van verbinding kracht bij te zetten, samen te staan voor verandering én te investeren in cultuur.” ― Peet Nieuwenhuijsen

de investeerders te beperken, werd de investering van Brabant C gebruikt als garantstelling. Nieuwenhuijsen: “Mocht de musical mislukken, dan zullen alle investeerders 70% van hun inleg terugkrijgen.”

Ondernemerschap

Culturele crowdfunding

De kans is groot dat Nieuwenhuijsen voor toekomstige

Investeerders ontvangen niet alleen een rente van

cultuurfinanciering zal kiezen - een vorm die hij immers

6% (iets lager dan regulier), maar ook voordeel op

zelf samen met Collin Crowdfund en Brabant C heeft

toegangskaarten voor een voorstelling naar keuze. De

bedacht. “Het is natuurlijk geweldig dat wij in zekere

crowdfundingactie ging in november 2020 van start en

zin voorlopers zijn van een mogelijk nieuwe financiële

bleek een daverend succes. Ruim 600 investeerders

constructie voor de cultuursector. Crowdfunding is

brachten binnen twee uur € 450.000 bij elkaar;

sowieso mooi, je hebt er verschillende vormen van. Zo is

participeren kon vanaf € 10.000. “Dit was onverwacht

er ook crowdfunding op publieksniveau, waarbij je alvast

snel en al helemaal in coronatijd! De hoogte van het

je ticket kunt reserveren”, licht Nieuwenhuijsen toe. “Wij

bedrag was daarnaast echt wel uniek te noemen

hebben ons echter echt gericht op investeerders. Ik geloof

voor culturele crowdfunding”, aldus Nieuwenhuijsen.

namelijk heilig in de combinatie van ondernemersgeld

Crowdfunding bleek een ideale match te zijn met de

en publiek geld. Dat is ook wat Brabant C vanaf het

duurzaamheidsboodschap van de musical. “We riepen

allereerste begin heeft gestimuleerd: ondernemerschap

investeerders op om onze boodschap van verbinding

in de culturele wereld. Ik denk dat dit de toekomst heeft.”

producties van Stichting Zodiac voor eenzelfde vorm van

VAN ALPHEN

VIOLA

Mijn eeuwige hoop is dat we BETER MET DE WERELD OMGAAN.

KUNST BEVRAAGT DE ACTUALITEIT, EMPOWERT MENSEN

Auteur: Silvia de Caluwé

Viola van Alphen is een geek, nerd, trendwatcher, trendmaker, activist én creatief directeur van Manifestations: een negendaags festival van mediakunst en technologie tijdens de Dutch Design Week in Eindhoven. Van Alphen is een wervelend, fladderend en zowat ongrijpbaar mens. Uniek en moeilijk te vangen. Een poging in woorden. Wat is jouw DNA? “Ik ben begonnen als wiskundige en computerspecialist. Zo kon je jezelf nog noemen in de jaren negentig, haha! Maar informatietechnologie is inmiddels zo verbreed en verdiept, dat specialiseren nu vooral op onderdelen gebeurt. Techniek, communicatie, ontwerp, creatie, pionieren, grensverkenning, technologie bevragen en technologisch activisme bleken mijn passie te zijn. En daarnaast het verbinden van verschillende werelden: zowel tech en kunst als hoog en laag opgeleid, expat- en volkswijk. Dat lijkt een onmogelijke en eigenwijze combinatie maar juist dat zit in mijn DNA denk ik.” “Mijn moeder komt uit Valkenswaard, uit een gezin met veertien kinderen. Zij was de enige uit het gezin die het dorp verliet om te gaan studeren. Een behoorlijk eigenwijze keuze in die tijd, want vrouwen gingen naar de huishoudschool en mannen gingen werken in de sigarenfabriek. Ze ging weg uit moeders schoot, uit Brabant en op kamers in Utrecht om verpleegkunde te studeren. Dat heb ik van mijn moeder, dat eigenwijze. Ze was bovendien ontzettend activistisch. Vooral als het om de bescherming van de natuur ging. Ik vond dat heel stoer en kreeg wijze lessen: laten we ons bewust zijn dat we niet alleen voor onszelf leven, maar dat we onderdeel zijn van een groter systeem. Er kan geen schakeltje ontbreken, of het hele systeem loopt vast. Daarom is het belangrijk om de aarde in minstens zo’n goede staat achter te laten voor je kinderen als waarin je haar aantrof.” “Dat is ook mijn eeuwige hoop. Dat we beter met de wereld omgaan, minder beestachtig. Kunst speelt daarin een belangrijke rol. Die brengt verlichting, inzicht en ontwikkeling. Specifiek op het vlak van techniek stellen kunstenaars ons bloot aan de nieuwste technologieën. Ze spelen ermee, onderzoeken ze en schotelen ons diverse toekomstbeelden voor. Zo laten ze ons nadenken over welke rol we willen dat technologie speelt in de toekomst.”

TECH VOEDT DE KUNST EN KUNST VOEDT DE TECH: DAT IS HET BRABANTSE ECOSYSTEEM. Hoezo Brabant? “Manifestations heeft z’n kantoor in Eindhoven. Ik was eerder al directeur van TEC ART Festival, van de Twente Art Center vroeg me in 2016 om curator te zijn van Manifestations tijdens de Dutch Design Week. Er gebeurt in Brabant op het gebied van kunst en technologie iets unieks, vooral hier in Eindhoven is een ecosysteem ontstaan waarbij tech kunst voedt en vice versa.”

Biënnale en het GOGBOT festival. MAD Emergent

“MIJN MISSIE

“Als artistiek directeur van Manifestations voel ik me erg op mijn gemak in Brabant. In mijn werk zoek ik telkens naar de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van art

Vertel.

en tech, en scout ik jonge talenten die nog niet ergens

“Mijn missie, mijn streven, is een mooiere, lievere wereld.

anders te zien zijn voor het festival. Die zie ik later

Een eerlijkere maatschappij. Ik heb een oprecht verlangen

terugkomen bij andere festivals en in de internationale

naar een wereld waarin mensen en sectoren elkaar

musea. Manifestations bevindt zich door de vooruitziende

beter begrijpen en met elkaar én met veranderingen

blik altijd in de voorhoede en functioneert voor veel

in de samenleving kunnen omgaan. Met bijvoorbeeld

talenten als een springplank.”

Manifestations hebben we dat alvast succesvol neergezet. We laten bezoekers nadenken over welke rol we willen

“Omdat deze regio een van de grootste techregio’s is van

dat technologie speelt in de toekomst. Door ze te laten

Europa, is het belangrijk dat technologische ontwikkeling

zien wat mis kan gaan maar óók hoe technologie juist

op een gezonde manier plaatsvindt. Om daaraan bij te

op een goede, sociale en menselijke manier kan worden

dragen, zitten wij in Brabant. Tegelijkertijd kijk ik ook

gebruikt. Technologie hoeft niet ingewikkeld te zijn, het is

altijd hoe ik de getoonde kunst het best kan overbrengen

wel belangrijk dat je er bewust mee omgaat.”

naar verschillende doelgroepen. Eindhoven biedt daarvoor het perfecte speelveld: met zowel expats van de High Tech Campus, mensen uit de volkswijk die naast (maar niet mét) elkaar wonen, vluchtelingen, ouderen en

Noem eens wat voorbeelden van die wereld waarin we nu leven?

daklozen. Om voor al deze groepen interessant te zijn,

“Haha, heb je even? Denk aan je smart-tv. Mensen zien

zorgen we ervoor dat de getoonde kunst zowel een thema

op YouTube reclames voorbijkomen over onderwerpen

binnen de technologie bevraagt als ook toegankelijk is,

waarover ze het gisteravond in de woonkamer hebben

door bijvoorbeeld fun, cool, speels of rebels te zijn. Tot

gehad. Wist je: je smart-tv luistert je actief af en heeft

slot maken we programma’s op maat voor doelgroepen

een verdienmodel om alles wat gezegd wordt om te

die niet gewend zijn om naar kunstexposities te gaan. Met

zetten naar tekst en dat te verkopen aan commercieel

robots, e-fashion en meer.”

geïnteresseerden. Of neem Google Meet. Heel fijn dat het

een gratis en makkelijke vergaderapp is, maar je betaalt

technologisch analfabetisme - en mensen bewust maken

met je eigen gegevens - die je zélf keurig netjes hebt

van de nieuwste technologieën, om de plek ervan in de

verstrekt (een vriendelijker alternatief is Jitsi). Datzelfde

maatschappij beter te begrijpen. Net als de kritische

geldt voor gratis mailaccounts. Dat is allemaal geen

voedingsconsument is het belangrijk dat mensen ook

ramp, maar je moet je er wel van bewust zijn, zodat je

beter leren techconsumeren. Niet om vooruitgang te

goede keuzes maakt. Dat is de rol van kunst: uitleggen,

blokkeren maar om ook niet alles voor zoete koek aan te

confronteren en bewustwording creëren.”

nemen, te weten welke keuzes je maakt en wat daar de consequenties van zijn.”

En dus..?

“We willen mensen aanzetten om technologie te

“Nou, een mooiere, lievere wereld vraagt actievere,

begrijpen. Mensen willen het voorgekauwd krijgen maar

kritischere burgers. Om na te kunnen denken over

ze moeten er meer moeite voor doen. Dat geldt voor

de betekenis en wenselijkheid van de nieuwste

iedereen, welke leeftijd of achtergrond je ook hebt. Er

technologische toepassingen is het dus belangrijk dat

zijn bijvoorbeeld workshops voor scholen als Hack in

iedereen iets van technologie afweet. En precies hier ligt

the Class. Kinderen leren de meest voorkomende hacks

de crux. Websites als www.fixjeprivacy.nl helpen je met

en daardoor kunnen ze zich beter beschermen in de

het zetten van een aantal stappen. Maar voor veel mensen

toekomst. En maak je geen zorgen, mocht een tiener

is dit teveel ‘gedoe’, ze zien niet altijd de directe gevolgen

ooit iets crimineels doen, dan is die verzekerd van een

van het opgeven van hun privacy en geven zonder na te

levenslange carrière bij de overheid. Of denk aan de

denken ook de privacy van hun vrienden op. Ze kiezen

code/coat die we nog niet zo lang geleden op

gemak en snelheid en vinden technologie ‘lastig’.

Manifestations zagen: een doodgewone jas waarmee je opgaat in de massa, maar die een soort harnas heeft waardoor je houding verandert

IS EEN MOOIERE, LIEVERE WERELD.”

zodat je onvindbaar bent voor speurtechnologie zoals camera’s. Met een zakje voor je telefoon dat alle elektromagnetische straling tegenhoudt,

Daardoor nemen veel mensen nieuwe technologieën aan

waardoor je toestel niet te traceren is. Het is een

als een gegeven feit dat ze niet bevragen. Dat noemen we

antwoord op zaken als massaal surveillerende

technologisch analfabetisme.”

veiligheidsdiensten, de sleepwet en de bescherming van burgers, maar ook klokkenluiders en journalisten. Die

“Het doet me ook denken aan vleeseters, die af en toe

hebben een belangrijke taak in een gezonde samenleving

minder vlees eten maar het ‘lastig’ en ‘niet lekker’ vinden

en die moeten we beschermen.”

en het niet ‘gewend’ zijn. Hopeloos vorige-eeuw-denken, met negatieve consequenties voor de wereld om je heen.

“Weet je, we zijn zelf verantwoordelijk voor de wereld

We moeten stoppen met ons te verrijken of ons leven te

zoals die nu is. Je kunt niet de voordeur open laten en dan

vergemakkelijken ten koste van anderen of van de natuur

de burgemeester de schuld geven als er is ingebroken.

om ons heen. Dat is monsterlijk.”

Je kunt niet alleen maar de gemakkelijke apps kiezen, bijdragen. Dat maakt je echt mede-maker van onze

gebrek aan begrip en kennis over technologie - het

samenleving.”

Ontwerp van de Eindhovense studio LABELEDBY. 3D-print in textiel en lokaal geproduceerd. Van Alphen: “Dit zijn jonge ontwerpers uit Eindhoven, verbonden aan de Fashion Tech Farm en Universiteit Eindhoven - Industrial Design. LABELEDBY. is een technologische onderzoeksstudio die zich richt op digitale productietechnieken. Zij maken onder andere draagbare kleding waarbij 3D-print geïmplementeerd is terwijl de patronen zijn uitgesneden door de lasercutter. Een mooi voorbeeld van hoe je met technologie goed draagbare stukken kan maken.”

ka pje

“Manifestations wil verandering brengen in het

©L ABELEDBY.

nemen en consumeren. We zullen ook moeten gaan

Wi nd lle Mo ke M achiels -

JE KUNT VERDORIE TEGENWOORDIG ZELFS DE PREMIER MAILEN. “We hebben zoveel slimme en creatieve mensen in onze

Zoals?

maatschappij. Via technologie kunnen we die creativiteit

“Neem nou de corona-app die de overheid wilde lanceren.

oplossingen alleen door de overheid of de commerciële

Er werd een hackathon georganiseerd waarvoor externe

bedrijven of grote bureaus laten ontwerpen. Tegen de

experts uit de samenleving werden uitgenodigd om

overheid zou ik willen zeggen: maak puzzels niet alleen.

mee te kijken of de nieuwe voorgestelde apps wel aan

Hou bijvoorbeeld 10% ‘geheim’ en gooi 90% open.

de Kamereisen voldeden. Vooral de apps van de grote

Vertrouw je burgers. Joint-creativity en e-democracy. Wij

bureaus (die trouwens vaak programmeurs uit armere

focussen ons op ‘tech for good’: open oplossingen, waarbij

landen ingehuurd hadden) deden dat niet. De overheid

de burger niet de handelswaar is, goed beschermd wordt

heeft zelf weinig technische kennis in huis en ik denk

en open kan controleren hoe die bescherming geregeld is

dat er een manier is om die wel toe te voegen: namelijk

en of die bescherming nog actueel is. En waarbij de burger

door juist alles open te gooien. Herinneren we ons de

de keus heeft om daar wel of niet aan deel te nemen. De

parkeerautomaten die te goedkoop aanbesteed waren,

optie voor een papieren treinkaartje, papieren archieven,

waarvan de knoppen zo goedkoop waren dat ze bijna niet

papieren lesstof, papieren geld enzovoort moet blijven

reageerden op aanraking? Of de stemcomputers waarop

bestaan.”

voor allerlei vraagstukken inzetten, zodat we niet alle

je een spelletje Pong kon spelen en waarvan niemand kon

controleren of zo’n computer wel eerlijk alle stemmen

“Het lijkt alsof mensen soms niet goed doorhebben

optelde? Dat zijn voorbeelden van een overheid die te

hoe kwetsbaar het digitale is. Als je archieven gaat

weinig kennis in huis heeft. In deze snel ontwikkelende

digitaliseren, alle foto’s weggooit en er vervolgens een

wereld kan dat ook bijna niet, je kan niet meer een

virus komt, dan ben je honderden jaren archief kwijt. Kijk

computerspecialist zijn. De enige manier is alles open

eens hoe vaak databases van overheden en banken worden

te gooien: open codes die burgers kunnen controleren,

gehackt. Ga naar www.haveibeenpowned.com en check

open processen en meer. De burger moet de overheid

je emailadres, of dat van je vrienden, gemeenteraadslid

kunnen controleren en helemaal als er technologie wordt

of huisarts. Het is belangrijk om veilig en privé te kunnen

ontwikkeld die grote invloed op die burger heeft.”

communiceren.”

HET IS BELANGRIJK OM JUIST OOK HET ONGEMAKKELIJKE TE LATEN ZIEN.

OPEN OPLOSSINGEN WAARBIJ DE BURGER NIET DE HANDELSWAAR IS.

“Vroeger had je het wettelijke briefgeheim. Nu, onder het

organisatoren en partners reageren altijd heel goed: ik

mom van de ‘war on terror’, hebben we een sleepwet,

hoef geen concessies te doen. En dat terwijl ik genoeg

waarin alle data van iedereen bijgehouden en met

controversiële dingen heb gedaan, die door andere

Amerika gedeeld wordt om economische redenen.

festivals ‘uit voorzorg’ worden weggecensureerd. Omdat

Spionage is een groot onderdeel van internationaal

festivalorganisatoren bang zijn dat hun sponsoren

handelsvoordeel tussen landen geworden. Heb je je ooit

misschien weg zouden kunnen lopen, of dat ze minder

afgevraagd waarom ambassades vaak hoge antennes

kaarten verkopen. Dan krijg je een vertekende wereld.

op het dak hebben staan? Dat is niet om veiliger naar

Gelukkig zien fondsen en onze sponsoren in dat het

het thuisland te kunnen bellen. Vanuit ambassades

belangrijk is om juist ook het ongemakkelijke te

worden bedrijven en overheden massaal bespioneerd bij

laten zien en staan ze achter de artistieke keuzes van

aanbestedingen en biedingen, om bedrijven uit het eigen

Manifestations. Ook hier zie je: openheid werkt perfect.”

land economisch voorsprong te geven. Dat bleek uit de Snowdenfiles. En hoeveel terroristen worden inmiddels extra opgepakt door de sleepwet? Nul.* Spionage blijkt vooral commercieel interessant.” *Bron: Raad van Europa, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Privacy Barometer.

“Wat blijkt het effectiefst bij het aanpakken van criminaliteit? Criminaliteit voorkomen en oorzaken aanpakken. In Chicago waren er ooit veel jeugdbendes.

Wat is de rol van kunst in onze tijd? “Daar kan ik heel kort in zijn. Kunst is beeldend filosoferen. De actualiteit bevragen. Mensen empoweren. En dat geldt trouwens voor alle tijden.”

En jouw persoonlijke boodschap, als kunstenaar?

Wat liet het misdaadcijfer het meest zakken? Het invoeren

“Laten we alsjeblieft de wereld een beetje beter

van een abortuswet, zodat er minder ongewenste,

achterlaten dan we haar hebben aangetroffen, precies

ongeliefde kinderen op straat gingen rondhangen.

zoals mijn moeder al zei. En voel je niet klein en

Technologie is belangrijk, maar we moeten blijven kijken

machteloos, je kunt verdorie tegenwoordig zelfs de

naar menselijkheid, cijfers en feiten.”

premier mailen. We zijn geen schapen. Informeer jezelf! We kunnen vandaag de dag zoveel vrijheid en

Je zoekt geregeld grenzen op. Hebben fondsen daar moeite mee?

verantwoordelijkheid nemen: doe dat dan ook. Ga niet met z’n allen tegen elkaar zeuren op Facebook, maar onderneem actie. Help elkaar en zorg voor elkaar.”

“Ik zie ons festival als een van de meest edgy, ongecensureerde evenementen. En ik kan je zeggen,

INNO VATIE LABS Auteur: Grete Simkuté

ALS BEDRIJVEN, KENNISINSTELLINGEN EN MAKERS GAAN CO-CREËREN ZE DUIKEN IN STEEDS GROTERE GETALE OP: INNOVATIELABS. SOCIAL LABEL, VINCENT’S LIGHT LAB, PI LAB: HOE WERKEN DEZE PLEKKEN VOOR HET EXPERIMENT? EN WAAROM PASSEN ZE ZO GOED IN HET BRABANTSE CULTUURLANDSCHAP? Innovatielabs zijn in zwang, merkte

uit. “Het komt voort uit de traditie van werkplaatsen, waar

ook Mirjam Hament op. Als adviseur

Brabant sterk in is. Maar waar een werkplaats zich vooral

Business Development houdt

ek eM

achi e ls

ze zich bij Brabant C bezig

i ll Mi W rja m Ha nt ― © me

met de zakelijke kant van cultuurprojecten en is ze altijd op zoek naar nieuwe zakelijke

kansen voor de cultuursector.

Immers: volledig afhankelijk zijn van

richt op vakmanschap en het verbeteren daarvan, vinden in een innovatielab verschillende disciplines elkaar.” Idealiter is zo’n lab een gezamenlijk tot stand gekomen plek, waar makers, partijen uit de creatieve sector, het bedrijfsleven en kennisinstellingen elkaar ontmoeten en het experiment aangaan om een oplossing te vinden voor een gemeenschappelijke uitdaging of maatschappelijk probleem.

financiële overheidsbedragen maakt kwetsbaar. Vernieuwing, ondernemerschap en innovatie zijn inmiddels noodzakelijk. En laat innovatielabs daar nu nét een uiting van zijn.

Geen werkplaats “Vaak worden termen als werkplaats en innovatielab door elkaar gebruikt. In alle gevallen speelt het experiment een

Verschillende disciplines

belangrijke rol. Daar waar bij werkplaatsen de nadruk ligt

Maar wat is een innovatielab nu eigenlijk? “Innovatielabs

een innovatielab dat verschillende disciplines en partijen

zijn plekken waar het experiment wordt aangegaan en

samenwerken en iets nieuws creëren vanuit een gedeelde

waar nieuwe oplossingen worden bedacht”, legt Hament

noodzaak.”

op vakkennis en vakmanschap, is het uitgangspunt van

Roos M

Pi Lab

arbeidsmarkt samen. De producten die worden gemaakt

Ter illustratie noemt

hanglampen -, worden verkocht om een sociale economie

Hament Pi Lab: een

te stimuleren waarin niemand aan de kant staat. Bij

samenwerking van

Social Label is een tastbaar product uiteindelijk wel

twee designers, Roos

het eindresultaat, maar dit hoeft zeker niet het geval te

Meerman en Tom

zijn bij alle innovatielabs. “Wat precies het voortvloeisel

Kortbeek van Filip

is, verschilt per lab. Het kunnen ook ideeën zijn of een

Studios, met TU/e en

nieuwe oplossingsrichting of inspiratie.” Zo brengt het

Fontys Hogeschool.

What if Lab, een initiatief van de Dutch Design Foundation,

Meerman

ontwerpers samen met bedrijven en dienstverlenende

en Kortbeek

organisaties om oplossingen te zoeken voor hedendaagse

ontwikkelden een

en toekomstige problemen. Dit jaar worden ontwerpers

techniek waarbij

bijvoorbeeld uitgedaagd om vorm te geven aan de

3D-geprinte objecten

ontmoetingsplek van de toekomst, of de fabriek van

opgeblazen kunnen

de toekomst te ontwerpen. Ook hun embassies zijn

worden waardoor

een enorm goed voorbeeld van het samenbrengen van

ze toenemen in

partijen, en vooral wat dat oplevert!

ERËERC-O

– van theepotten tot armbanden, van krukken tot

volume, maar ook weer teruggebracht kunnen worden tot

Meerman en Tom Kortbeek - Pi Lab © Bas Gijselhart

Gelijkwaardige partners

hun oorspronkelijke

Hament is enthousiast over de mogelijkheden die

vorm. Hament: “Om

innovatielabs bieden om nieuwe partnerships aan

deze techniek verder te ontwikkelen, is technische kennis

te gaan. “In plaats van als maker naar een bedrijf te

nodig van een kennisinstelling. Om hier een toepassing

stappen om financiering te vragen voor je idee of project,

voor te ontwikkelen die ook echt gemaakt en naar de markt

worden kennisinstellingen, bedrijfsleven en andere

gebracht kan worden, is de kennis en slagkracht van het

partners vanaf het begin betrokken in een gezamenlijke

bedrijfsleven nodig. Door een plek te creëren waar deze

ambitie.” Ze roemt de platte hiërarchie van innovatielabs.

partijen samenkomen en samenwerken wordt de kans op

“Kunstenaars, bedrijven, universiteiten: wie er ook

succes vele malen groter.”

betrokken is bij een lab, ze staan op gelijke voet. De ene partij is niet dominanter dan de andere. Daarom kan er

Vincent’s Lightlab

ook een volwaardige kruisbestuiving plaatsvinden.”

Een idee kan pas impact hebben als het uitgetest en

Broedplaatsen

verder ontwikkeld kan worden. “Die expertise hebben de kunst-, cultuur- en designsector nauwelijks. Dan

De innovatielab-trend zal alleen nog maar toenemen,

is het juist zo mooi als verschillende werelden gaan

op landelijk niveau maar zeker ook in Brabant,

samenwerken om een in potentie superinteressant

verwacht Hament. “Brabant is als Brainport-regio

idee, ook echt verder te kunnen brengen.” Ook

sterk in het technische experiment. Er heerst een

Vincent’s Lightlab is met die insteek tot stand gekomen.

open mentaliteit: mensen willen van elkaar leren en

Chipmachinemaker ASML besloot het Van Gogh Museum

met elkaar samenwerken. Het verbaast me niks dat

in Nuenen te ondersteunen met een Lightlab waar

het innovatielab-model hier zo goed gedijt.” Hament is

bezoekers kunnen experimenteren met licht. Deze

benieuwd of innovatielabs zich de komende jaren meer

samenwerking geeft ASML de kans om zijn technische

kunnen verbinden aan broedplaatsen. Broedplaatsen zijn

kennis met een breed publiek te delen en het erfgoed van

verzamelgebouwen waar makers en startups kunnen

Van Gogh te behouden: een win-win.

werken, veelal door de gemeente gecreëerd, met als doel om een toekomstperspectief te ontwikkelen. Vaak

Social Label

is er extra begeleiding, zoals een incubator- of een

Dat innovatieve labs niet altijd hoeven te gaan over

broedplaatsen ruimte aan verschillende disciplines,

technische innovatie bewijst het voorbeeld Social Label.

talentontwikkeling en vernieuwing. Ik zie een sterke

Social Label brengt topdesigners, productiebedrijven,

overlap. Het zou mooi zijn om de komende jaren te kijken

zorginstellingen en mensen met afstand tot de

of die twee te verenigen zijn.”

communityprogramma. “Net als bij innovatielabs, geven

HOLLYWOOD ONDER DE RIVIEREN Auteur: Grete Simkuté

DE BRABANTSE FILMINDUSTRIE STAAT ALLANG NIET MEER IN DE KINDERSCHOENEN. GOEDE CREWS, EEN OPENHEID TOT SAMENWERKING, UNIEKE DRAAILOCATIES: DE FILMINDUSTRIE HEEFT VEEL POTENTIE, VINDEN OOK MIKE WEERTS (ACTEUR/ PRODUCENT) EN MARCEL KENNIS (PRODUCTIELEIDER). Nee, Brabant is geen Hollywood, evenmin als Nederland dat is, wil Mike Weerts vooropstellen. Maar van een vruchtbare Brabantse filmgrond is wel degelijk sprake. Weerts – zelf acteur – woont sinds een jaar of vier weer in Eindhoven. Daarvoor woonde en werkte hij in

ts ―

ud Pos

en n

is ―

ei em g a H

lK ce Mar

e Mik

Amsterdam, de plek waar je als (beginnend) acteur © Serge

of filmprofessional wel móet zijn. Of toch niet meer? Weerts: “Toen ik in 2005 afstudeerde aan de Academie voor Drama in Eindhoven, was het voor mij geen optie om hier te blijven. Er gebeurde hier op filmvlak helemaal niks. Maar toen ik in 2015 samen met Frank Lammers een film maakte en weer in Eindhoven kwam, was er iets veranderd. De stad was doorontwikkeld, ik voelde meteen de energie en de innovatie. Er is hier een mentaliteit van ‘we gaan dit samen doen’ en dat heeft zich ook vertaald naar een hoop nieuwe ontwikkelingen in de filmindustrie.”

Thekla Reuten in Sisyphus at Work © DOXY 2020

Vergunningen Ook Marcel Kennis, locatiemanager, productiemanager en locatiescout, merkt de verandering op. Hij en Weerts – die zelf ook het productiebedrijf ASO Productions runt - werkten meermaals samen aan verschillende filmprojecten. “De groei van de Brabantse filmgrond heeft met verschillende dingen te maken”, legt hij uit. “In steden zoals Amsterdam wordt het steeds lastiger om te filmen. Steeds minder mensen hebben er zin in dat hun straat voor de zoveelste keer wordt afgesloten voor een filmcrew. Ook wordt het moeilijker om de juiste

voor de harde, competitieve filmwereld van Amsterdam, maar in Brabant kunnen ze echt goed tot hun recht komen.” Voor zijn eigen producties – van commercials tot speelfilms – schakelt Weerts dus vooral lokale talenten in. “De infrastructuur zou wel wat beter kunnen. Het zou tof zijn als crews uit de Randstad hierheen komen, ze meteen weten dat als er licht gehuurd moet worden, ze op plek A of B moeten zijn. Dit mag zich nog beter organiseren.”

Lef

vergunningen te krijgen. Tot slot hebben we zowat elk

Gevraagd naar hun Brabantse filmhoogtepunten

hoekje in Amsterdam op film inmiddels wel gezien.” En

noemen Weerts en Kennis allebei onder meer de

dus trekken producenten uit de Randstad steeds vaker

speelfilms Of ik gek ben (2016) en Sisyphus at work

naar het zuiden.

(2020). Kennis: “Sisyphus was een artistieke film die we vooral in Den Bosch en gedeeltelijk in Eindhoven

Lokaal talent

hebben opgenomen. Toen ik het script las, dacht ik: waar

Weerts: “Wat vaak nog wel gebeurt, is dat producenten

geworden.” Weerts is het ermee eens. “Dit was een super

uit bijvoorbeeld Amsterdam zelf hun crews samenstellen

kunstzinnig, ambitieus project, maar toch stapte Brabant

en meenemen. Dat zijn dus vaak jongens uit de Randstad.

C in met een serieus bedrag. Waar andere partijen

Dat is jammer, want wat mij verbaasde toen ik weer in

voorzichtig waren, geloofden zij meteen in het unieke,

Brabant ging wonen, was de hoeveelheid getalenteerde

kwalitatieve karakter van de film. Dat vind ik zo stoer! Er

cameramensen, sound designers en geluidsmensen die

is wel echt lef en een eigenwijze kijk in Brabant, mensen

hier rondlopen. Vaak zijn dit soort jongens te bescheiden

durven te vertrouwen op hun onderbuikgevoel.”

gaat dit in vredesnaam over? Maar het is heel bijzonder

Gent in Nederland

Filmbubbel op vakantiepark

Den Bosch, Eindhoven, Breda, Tilburg: Brabant stikt van

Zo bezien is er voor de filmcrews die vanuit de Randstad

de volgens Weerts ‘on-Nederlandse’ locaties. “Zoals

naar Brabant reizen maar één nadeel: de reistijd. Maar

ik net zei, hebben we voor Sisyphus veel in Den Bosch

zelfs daar heeft Kennis een oplossing voor. “Als je tien

gedraaid. Het is een mooie oude stad, die me soms

uur op een set staat, is het erg vermoeiend om elke dag

zelfs wat aan Gent of Brussel deed denken. Dit soort

anderhalf uur terug naar huis te rijden. Filmcrews huren

beelden zie je nauwelijks in Nederlandse films, het zijn

daarom weleens huisjes op een vakantiepark hier. Dat

toch weer vaak de Amsterdamse Negen Straatjes die

komt de film ook nog eens ten goede. Na de werkdag

voorbijkomen. Beelden van andere steden kunnen heel

kan het team met een biertje nadenken over de dag

verfrissend werken.” Kennis werkt zelf als locatiescout

erop, nieuwe ideeën opdoen, elkaar beter leren kennen.

in met name Eindhoven. “Eindhoven is in films vaak

Iedereen zit een paar weken in die filmbubbel, waardoor je

gebruikt als achterstandswijk omwille van de vele jaren

meer gefocust bezig bent.”

30 arbeiderswoningen. Maar er is hier zoveel meer! Er zijn vele industriële plekken en moderne gebouwen die het designkarakter van de stad uitdragen.”

Self-tape Dat het goed zit met cameramensen, sound designers

Juridische rompslomp

en locaties in Brabant, is wel duidelijk. Maar hoe zit

Maar bovenal roemen de twee filmmannen de korte

in het zuiden? Weerts: “Daar zijn er niet heel veel van.

lijntjes die het filmen in Brabant zoveel makkelijker

Theo Maassen woont hier natuurlijk en ook Tim Haars is

maken. “Mensen zijn hier enorm behulpzaam en de

sinds een tijdje weer terug. Maar ik zie vooralsnog geen

gemeentes denken heel graag mee”, zegt Kennis. “Als je

grote trends dat acteurs massaal weer terugkomen naar

als producent een ‘nee’ krijgt van een van de betrokken

Brabant.” Wel merkt hij een fijne ontwikkeling die er

partijen, dan houdt het op. In Brabant helpen we elkaar

mogelijk voor zou kunnen zorgen dat (beginnende) acteurs

om verder te komen. Ook laten we hier juridische

vrijer zijn om een andere woonplaats te kiezen dan het

rompslomp achterwege. Amsterdamse producenten

geijkte Amsterdam. “Sinds corona is het gangbaar om een

willen vaak de dingen op papier hebben staan en als

self-tape te maken en op te sturen naar een casting. Het

ze merken dat dat voor ons niet nodig is en we veel op

zou geweldig zijn als dit zo blijft. Dan hoef je niet elke keer

vertrouwen werken en de dingen ‘gewoon’ voor elkaar

op en neer te rijden naar de Randstad voor een casting.”

het met acteurs? Is er een levendige scene van acteurs

krijgen, zijn ze altijd heel positief verrast.” Hier is Weerts als producent zijnde ook erg blij mee: “Als ik een idee heb, bel ik iemand van Brabant C op voor een koffie en weet ik meteen of ik op een goed spoor zit. Ik kan alles op tafel gooien, ideeën zijn veilig.”

Johan Heldenbergh en Thekla Reuten in Sisyphus at Work © Mark de Bok - DOXY 2020

Matteo van der Grijn en Mike Weerts © Of ik gek ben - 2016

“Ik hoop dat ik Brabantse filmmakers ook kan inspireren om meer zelfvertrouwen te hebben.” ― Mike Weerts

Minder bescheiden Zelf is Weerts maar wat blij dat hij teruggekeerd is naar

veel overgehouden aan zijn twaalf jaar in Amsterdam:

Eindhoven. Waar hij in Amsterdam naar eigen zeggen

een netwerk, ervaringen en het zelfvertrouwen om een

‘één van de zovele acteurs’ was, kan hij in Brabant een

plek te bevechten in een krappe industrie. “Deze dingen

uniekere positie innemen: als die van bruggenbouwer

neem ik mee. Ik hoop dat ik Brabantse filmmakers ook

tussen de Randstad en het zuiden. “Met mijn

kan inspireren om meer zelfvertrouwen te hebben,

productiebedrijf kan ik mijn eigen ideeën ontwikkelen,

minder bescheiden te zijn.” Hij sluit af: “Wist je dat de

die geënt zijn op de Brabantse cultuur. Ik mis dat in

eerste filmstudio van Nederland een Philips-studio in

het Nederlandse filmlandschap. De verhalen die er nu

Eindhoven was? Er werden gigantische films gedraaid

verteld worden, spelen zich nog te veel af binnen de ring

destijds. Uiteindelijk is dat verhuisd naar Hilversum,

A10. Dat is geen weerspiegeling van de Nederlandse

maar het begon hier, in Eindhoven. Het zou mooi zijn als

maatschappij. Omdat ik zelf Brabander ben, weet ik hoe

het hier, via een lange omweg, weer terug zou komen.”

mensen hier zijn, hoe ze denken en hoe ze in het leven staan. Ik hoop verhalen te kunnen creëren waar meer mensen zich mee kunnen identificeren.” Hij heeft ook

TILBURG ikke nk

Festival Circolo © Jostijn Ligtvoet

VAN GRIJZE MUIS TOT HIPPE STAD: TILBURG HEEFT DE AFGELOPEN JAREN EEN TRANSFORMATIE VAN JEWELSTE MEEGEMAAKT. ZONDER CULTURELE PROJECTEN ALS SKY MIRROR, DOLORIS EN FESTIVAL CIRCOLO WAS DE STAD NOOIT ZOVER GEKOMEN, VINDT MARC MEEUWIS, DIRECTEUR VAN CITYMARKETING TILBURG.

lie nS

Auteur: Grete Simkuté

De afgelopen Ma ro rc M Ca © eeuwis ― zes jaar waren formatief voor Tilburg. De stad ontwikkelde zich van een industriële arbeidersstad tot een stad in beweging, waar veel te doen en te zien is: een stad met een grote culturele ambitie, dus. “Een wereld van verschil”, vindt citymarketeer Marc Meeuwis. “Dankzij bestuurlijke beslissingen, ondernemers en met de steun van de gemeenschap zijn er zoveel wezenlijke dingen veranderd.” Het

begon volgens Meeuwis met de ontwikkeling van de

willen afvinken en zo dus ook in Tilburg terechtkomen.”

creatieve vrijplaats De Spoorzone en de opkomst van de

Ook het surrealistische doolhof Doloris spreekt een

bruisende horecacultuur op het Piusplein. De LocHal en

internationaal publiek aan. “Het idee hiervoor is uit

de culturele ‘take-over’ Kaapstad volgden op de voet. “In

Berlijn gehaald. Het doolhof daar bestaat inmiddels niet

2017 bracht Koning Willem-Alexander tijdens Koningsdag

meer, maar de kunstenaar die het daar heeft gemaakt,

een bezoek aan Tilburg”, herinnert Meeuwis zich. “Dat

heeft ook Doloris ontworpen. Mensen uit heel Europa

was de aanzet voor de groeiende trots van de Tilburger.”

komen ervoor naar Tilburg, het is iets unieks. Ook de rooftopbar die bij Doloris hoort, hadden we hier nog niet.

EUROPEES PUBLIEK

De combinatie klopt en heeft heel goed uitgepakt.”

In de jaren erna schoten de culturele initiatieven als

Succesvolle niches

paddenstoelen uit de grond – sommigen ervan kregen

internationale bekendheid, anderen spraken een

Maar Meeuwis is ook zeker te spreken over

specifieke groep van cultuurliefhebbers aan. Gevraagd

kleinschaligere cultuurprojecten en -events, zoals het

naar zijn favorieten, springt Sky Mirror, het openbare

circustheaterfestival Circolo. “Omdat we in Tilburg een

kunstwerk van Anish Kapoor bij De Pont museum, er

circusopleiding hebben, past Festival Circolo erg goed

voor Meeuwis zeker uit. “Kapoor heeft vijf openbare

bij de stad. Veel performers zijn hier opgeleid of hebben

kunstwerken gemaakt: in New York, Chicago, Versailles,

gespeeld bij het Tilburgse circus. Om het jaar geeft het

Londen en Tilburg. Dat is een mooi rijtje om als stad

een mooie invulling aan het Leijpark. Het aanbod is iets

tussen te staan. Er zijn mensen die al die kunstwerken

artistieker en niet zo massaal; de hoge kwaliteit verrast

EEN WERELD VAN VERSCHIL

nieuwe initiatieven en zo kunnen we al op voorhand inschatten of een nieuw idee of project gaat landen.”

Muziekfilmfestival Meeuwis geeft als voorbeeld een nieuw muziekfilmfestival dat momenteel in de steigers staat. “Degene die dit organiseert, komt zelf niet uit Tilburg, maar vindt het concept zo goed bij deze stad passen dat hij het graag hier wil organiseren. Tilburg heeft immers een Rockacademie, een conservatorium én de Fontys Hogeschool voor de Kunsten. Ook hebben wij hier één van de drie beste podia voor jazz in de Benelux. Dus ja: een muziekfilmfestival

Doloris © Willeke Machiels

past heel goed bij Tilburg en we doen, met hulp van Brabant C, ons best om dit in april 2022 te lanceren.” Culturele initiatieven die aanhaken bij de infrastructuur die de stad rijk is, hebben wat Meeuwis betreft de voorkeur. “Het festival Spoorpark Live heb ik geadviseerd om ook de Rockacademie een podium te geven. Als hier gehoor aan wordt gegeven, zullen studenten bijvoorbeeld mee kunnen doen aan een wedstrijd om een optreden te winnen. Die betrokkenheid en samenwerkingen: daar zijn we als Tilburgers trots op en dat moeten we koesteren.” me elke editie weer.” Niches doen het goed in Tilburg, blijkt ook uit het succes van onder andere Roadburn

Culturele as

(underground festival voor ‘heavy’ muziek), WOO HAH!

De toekomst van ‘cultureel walhalla’ Tilburg? Die ziet er

(hiphopfestival) en de progressieve rockopera van Ayreon.

wat Meeuwis betreft zeer veelbelovend uit. Zo kijkt hij

“Deze sci-fi rockopera van Arjen ‘Ayreon’ Lucassen

erg uit naar het Stadsforum: het huidige Stadhuisplein

trok twee jaar geleden 12.000 bezoekers uit 80 landen.

gaat op de schop en maakt plaats voor een nieuw plein

Het was binnen no-time uitverkocht. Ondanks dit grote

waar de weekmarkt, kermis en andere evenementen

bezoekersaantal koos hij niet voor één show in een grote

volop de ruimte zullen krijgen. “Er kunnen straks 35.000

zaal boven de rivieren, maar voor meerdere shows in 013.

mensen op, dat vind ik fantastisch. Cultuur zal er ook

Arjen zag het nergens anders voor zich. Bijzonder, toch?”

zeker een kans moeten krijgen”, vindt hij. “Maar ook het TextielMuseum heeft grootse plannen: het breidt

DNA-formule

uit en het TextielLab, waar bezoekers zelf kunnen

Eén van de redenen dat niches zo goed werken in

van deze tijd dus.” Meeuwis en zijn team zijn daarnaast

Tilburg, is omdat ze überhaupt de kans krijgen om

plannen aan het smeden voor een culturele as. “We kijken

zichzelf te laten zien. Er is immers veel ruimte voor

naar de mogelijkheid om een route te maken vanuit de

het experiment. Meeuwis: “Wij citymarketeers hebben

theaters richting de LocHal en het TextielMuseum. Langs

een DNA-formule ontwikkeld voor Tilburg: sociaal

deze route willen we een soort regelloze ruimtes creëren,

x experimenteel = creatie.” Volgens hem wordt de

zodat kunstenaars kunnen doen wat ze willen.” Want

stad ten eerste gekenmerkt door een zeer betrokken

levendig is wat de Tilburgse cultuurscene geworden is en

houding. “Tilburg is van origine een arbeidersstad. De

wat het moet blijven, aldus Meeuwis.

experimenteren, wordt steeds belangrijker. Helemaal

textielarbeider werd vroeger niet bijster goed betaald, dus moesten mensen elkaar helpen. Zo is Jantje Beton ook ooit in Tilburg begonnen. Deze sfeer hangt nog steeds in de stad.” Dankzij deze sociale onderstroom is er ruimte voor grensoverschrijdende probeersels, bijvoorbeeld tussen kunst en techniek: het experiment. En van daaruit ontstaat creatie, de basis van de stad Tilburg, die verder wordt versterkt door de vele Tilburgse opleidingen voor makers. “Langs de lat van deze formule leggen wij steeds

“Betrokkenheid en samenwerkingen: daar zijn we als Tilburgers trots op.” ― Marc Meeuwis

DE KUNST VAN PUBLIEKEN BEREIKEN ke

en ori Vikt

va n

VIKTORIEN VAN HULST ZIT ER HEEL ONTSPANNEN BIJ TIJDENS HET INTERVIEW, IN DE WEEK VOORDAT ZE AFZWAAIT ALS DIRECTEUR VAN THEATERFESTIVAL BOULEVARD. DAT HEEFT ALLES TE MAKEN MET HOE ZE DE ORGANISATIE ACHTERLAAT: “EIGENLIJK IS ALLES GELUKT WAT WE BEDACHT HADDEN.” Auteur: Danielle Linders

Het is niet iedereen gegeven om de ambities die je als culturele instelling hebt te overtreffen, maar scheidend directeur Viktorien van Hulst weigert daar in haar eentje de credits voor te nemen. “Dat is niet het verhaal van Viktorien, maar van Boulevard als organisatie. Het zegt vooral iets over wat een festival in een stad vermag. Boulevard kijkt naar wat er leeft en welke betekenis kunst kan hebben voor de inwoners van die stad. De effecten zijn zoveel groter dan onze initiële plannen, omdat we het samen doen. Dat is absoluut de kracht van Brabant.”

Publieken

Echte mensen

“We hebben inmiddels steun en lovende kritieken

“Misschien komt het doordat ik uit Brabant kom; we

gekregen van het rijk, de provincie én van de gemeente.

kunnen ons hier niet permitteren om een kunstelite

Dat doet er heel erg toe. De werking van Boulevard is niet

te vormen. Al ben ik zelf net zo goed opgevoed met

geïsoleerd: we hebben zo’n tweehonderd verschillende

‘Amsterdam’ als een soort maatstaf. Nu heb ik nooit last

partners. We laten op onze podia heel veel perspectieven

gehad van een calimerocomplex, maar je ziet je eigen

zien, in de context van programma’s. We faciliteren de

kracht vaak pas als iemand van buiten die benoemt.

dialoog, omdat we oprechte interesse hebben in jou en

Ik herinner me nog heel goed de eerste keer dat we

in elkaar. Als kunstinstelling van formaat vind ik het een

– nog heel kleinschalig – een internationaal bezocht

verantwoordelijkheid om de kloof te dichten tussen de

programma draaiden, en dat juist mensen uit andere

kunsten cultuursector en allerlei publieken. We werden

landen krachten benoemden die ze nergens anders in de

wel eens met enig dedain een publieksfestival genoemd.

wereld vonden. Een van de artiesten zei: ‘eindelijk spelen

Dat was bedoeld als een diskwalificatie en we vatten het

we voor echte mensen in de zaal’. Dat raakte me, want

in het begin dan ook maar op als een soort geuzentitel,

ik moest zelf ook toegeven dat overal waar ik kwam in

maar hoe raar is dat eigenlijk? Je publiek – en het liefst

de wereld, ik diezelfde honderd mensen die toegewijd

zo veel mogelijk verschillende soorten publiek – dat

zijn aan kunst en cultuur in de zaal zag zitten. Weinig

is toch waar we het allemaal voor doen? Voor ons zijn

publiek leek bijna een stempel voor kwaliteit geworden!

al die publieken het hart van Boulevard en daar ben ik

Natuurlijk koesteren we de liefhebbers, maar ik vond het

ontzettend trots op.”

eigenlijk heel lelijk dat we als sector zo weinig ruimte maakten voor een veel breder publiek.”

Gedurfd Van Hulst nam in het jaar dat ze aantrad meteen een behoorlijk risico om dat voor elkaar te krijgen: “Mijn voorganger Geert Overdam had al een prachtig festival staan. Mijn ambities waren om de verbinding met onze omgeving te verstevigen en nog meer de ogen te openen voor de wereld. Maar Boulevard ontving op dat moment geen structurele ondersteuning vanuit het rijk, dus mijn ambities pasten op zijn zachtst gezegd niet helemaal bij de begroting van Boulevard van dat moment. Ik heb mijn bestuur moeten overtuigen om onze programmering voor 2015 wel al naar dat niveau te tillen, terwijl we pas later uitsluitsel zouden krijgen over financieringsondersteuning door Brabant C. Achteraf kun je dat misschien gedurfd noemen, maar ik was er zó van overtuigd dat onze missie perfect overeenkwam met die van Brabant C. Innovatie is niet alléén vernieuwenvernieuwen-vernieuwen, maar ook zorgen dat je niet terugvalt. Ik zag 2015 – een jaar vóór het Jeroen Boschjaar – echt als een etalagejaar, waarin we alles uit de kast moesten halen om te laten zien wat we in huis hadden. Dát was het moment om te investeren, zodat je later meervoudig kon oogsten. Brabant C bood die kans.” Die kans greep Van Hulst onder andere aan om internationaal aan de weg te timmeren. “Ik heb eerlijk gezegd best wel een hekel aan internationaliseren om het internationaliseren; het is niet zo interessant om maar allerlei kunstenaars en bezoekers over de wereld heen en weer te schuiven. En post-COVID vind ik het al helemaal ongepast om zomaar iemand in te vliegen. Als we samenwerken met buitenlandse artiesten en gezelschappen, moet het dus gaan om een gezamenlijke intentie, het delen van expertise en het aangaan van betekenisvolle relaties. Dat doen we bijvoorbeeld in het APAP-netwerk. Dat bestaat al twintig jaar, heeft dankzij Boulevard voor het eerst een Nederlandse partner en gaat over hoe we met kunstenaars en omgevingen kunnen produceren. We hebben het geld van Brabant C ook kunnen aanwenden om onze organisatie te versterken. Dat moet werken als een verdubbelaar, want vervolgens moet je je eigen salaris uit die investering kunnen terugverdienen. Wij hebben zo Job Rietvelt aan kunnen trekken voor internationale samenwerking. Dat is klein begonnen en kon steeds verder verkennen en groeien. Brabant C

“Ik heb eerlijk gezegd best wel een hekel aan internationaliseren om het internationaliseren.” ― Viktorien van Hulst

is geen loket waar je geld haalt; ze snappen welke stappen je moet zetten en wat daarvoor nodig is.” Grossetete © Jean Philipse

Na zes jaar Boulevard volgt Van Hulst nu Henriëtte Post op als directeur-bestuurder van het Fonds Podiumkunsten en beheert daarmee namens het rijk een budget van 62 miljoen. “Ik heb me ook bij Boulevard altijd met méér bemoeid dan waar ik formeel over ging. Ik ben hartstochtelijk van de inhoud. Daarnaast snap ik hoe processen werken en hoe ik mensen meekrijg. Ik heb tamelijk duidelijke opvattingen over hoe kunst en cultuur georganiseerd zou moeten zijn, durf intuïtief te werken en heb een onwankelbaar geloof in collectiviteit. Ik zal altijd zoeken naar manieren om te duiden dat we naar méér soorten rendement moeten kijken dan alleen financieel. Dat verhaal moeten we blijven vertellen en dat kan alleen door echt goede kunst te maken.”

BOULEVARD 2021 HET BOSSCHE ZUIDERPARK WORDT HET NIEUWE FESTIVALHART VAN THEATERFESTIVAL BOULEVARD. VOOR HET EERST IN 36 JAAR DUURT HET FESTIVAL LANGER DAN ELF DAGEN: BOULEVARD 2021 VERWELKOMT VAN 5 TOT EN MET 22 AUGUSTUS WEER ALLE SOORTEN PUBLIEKEN. EVENALS VORIG JAAR MAAKT HET FESTIVAL DEEL UIT VAN DE BOSSCHE ZOMER. Viktorien van Hulst geeft het stokje met vertrouwen over aan haar (interim-)opvolger Peggy Olislaegers. Van Hulst: “Er staat een ijzersterk team dat de ruimte heeft om breder bij te dragen aan de thema’s die spelen in deze stad en onze maatschappij. Ik gun ze de rust, energie en het vertrouwen om de samenleving en kunst verder bij elkaar te brengen. Dat gaat lukken, daar ben ik zeker van. Inclusief werken is vooral een manier van naar de wereld kijken en aan die missie geeft Boulevard als team vorm en inhoud.” Zuiderpark © Jean Philipse

ZAKELIJK

ARTISTIEK MAGISCHE MIX

Gezelschappen en culturele organisaties die een goede balans kennen in hun zakelijke en artistieke leiding, floreren vaak op alle fronten. Daar is ruimte om te groeien en vernieuwen. Om op je eigen én elkaars intuïtie af te gaan. Wat is het geheim van enkele succesvolle Brabantse duo’s die de dagelijkse leiding hebben over een verscheidenheid aan artiesten, productiemedewerkers en kantoorcollega’s? De Stilte, MATZER Theaterproducties en Bosch Parade denken er het hunne van. Samenwerken heeft met magie niets te maken. Het is ongeveer net als met inspiratie: zo’n tien procent gaat vanzelf en de rest is gewoon hard werken. Soms schuurt het, soms heb je aan een half woord genoeg. Hoort er allemaal bij. Maar als een samenwerking klopt, stijgt iedereen boven zichzelf uit. En dat is wel degelijk magisch.

ER IS NU RUIMTE OM WOESTE IDEEËN

TE VOLGEN ZAKELIJK LEIDER AGNES BOLWIENDER VAN MATZER THEATERPRODUCTIES DENKT DAT HET MISSCHIEN WEL DE BELANGRIJKSTE FACTOR IN HUN SAMENWERKING IS: “WE WERKEN ALLEMAAL VANUIT DEZELFDE DRIVE. WE MAKEN BOVENDIEN GEREGELD RUIMTE OM TE REFLECTEREN OP WAT WE DOEN EN WILLEN. EN MADELEINE KAN GOED LOSLATEN, DAT IS VOOR EEN ARTISTIEK LEIDER NIET VANZELFSPREKEND.” Auteur: Danielle Linders

HART & BREIN De zakelijk-artistieke leiding van MATZER Theaterproducties wordt aangevuld door Marieke Simons, die de specifieke portefeuille business development voor haar rekening neemt. Artistiek leider Madeleine Matzer:

bedrijven, gemeentes, welzijnsorganisaties, theaters en

“Ons driemanschap is een fijn werkende constructie.

allerlei andere instellingen, ontstaan er dwarsverbanden

Dat is best wonderlijk, want we zijn heel verschillende

en bereiken we een heel nieuw, inclusief publiek. Zo

mensen, met ieder een eigen expertise. Ik voelde al heel

speelden we een voorstelling bij een bouwbedrijf, een

lang dat er in de traditionele verdeling tussen zakelijk

groep die je met theater anders niet zo snel bereikt. In

en artistiek leiderschap nóg iets moest zitten. Er was te

het nagesprek ontstond een verrassend gesprek over

weinig ruimte om woeste ideeën op te volgen en naar een

het belang van kwetsbaarheid. Het is heel bijzonder hoe

hoger niveau te tillen. Dat kan ook niet iedereen. Marieke

theater de handvatten kan aanreiken voor verbinding.”

heeft hart voor theater én een ondernemend brein.” Bij MATZER vond Marieke Simons inderdaad de plek

ontmoetingen

waar haar achtergrond (Hogere Hotelschool en Drama

Bolwiender: “Omdat we lange tijd niet konden spelen, gaf

Academie) helemaal tot zijn recht komt: “Bij MATZER heb

Madeleine online lezingen op basis van de theatertekst

ik de afgelopen jaren enorm kunnen bouwen aan een heel

van Je kunt me gerust een geheim vertellen, onze

nieuw netwerk. We vinden onze partners precies op de

voorstelling over dementie. Als we zien hoeveel dat al

onderwerpen die er voor beide partijen toe doen.” Simons

doet met mensen, wat kunnen die voorstellingen dan

gelooft in naar doelgroepen toe bewegen, ook – juist! –

straks doen? We hebben als MATZER de principiële

als die jou nog niet kennen. “Door samen te werken met

beslissing genomen om altijd een nagesprek te

MATZER THEATERPRODUCTIES organiseren. Die verdiepende laag heeft een enorme

samenwerking: daar spelen wij alle drie op een andere

impact; we merken in die lezingen al dat mensen anders

manier een rol in. Ik ben heel trots op ons bijzondere

over zo’n onderwerp gaan nadenken.”

drievrouwschap, waarin er ruimte is voor ieders

“Ontmoetingen met publiek zijn cruciaal”, zegt Matzer.

kwaliteiten en we vanuit een groot wederzijds vertrouwen

“Dan horen we wezenlijk terug wat een voorstelling met

samenwerken. Het is dankzij deze twee geweldige dames

iemand gedaan heeft. Dat verrijkt mij als regisseur en

dat ik als artistiek leider kan vliegen.”

geeft acteurs nieuwe inspiratie. Er komen ook nieuwe voorstellingen voort uit de gesprekken die we voeren. Als sector zaten we lange tijd vast in dezelfde groef,

onderzoek naar impact

daarom moeten we echt naar een heel nieuwe manier van

MATZER Theaterproducties voert met Tranzo Tilburg,

produceren. Dat betekent dat je aan de voorkant nadenkt

Fontys Hogeschool (Toegepaste Psychologie) en

over: ‘met welke partners bereik ik welk publiek?’ We

Zorgbelang Brabant kwalitatief onderzoek uit naar

hebben mede dankzij Brabant C de kans gekregen om het

de impact van theater; op dit moment naar de online

spoor waar wij in geloven handen en voeten te geven.”

lezingen en straks ook naar de voor- en na-ontmoetingen bij voorstellingen. Marieke Simons: “We weten

Bolwiender: “We zijn op weg, maar dat het succesvol kan

bijvoorbeeld al dat mensen door de lezingen juist nóg

en gaat zijn, dat is nu al duidelijk.”

nieuwsgieriger zijn naar de hele voorstelling straks, wat

Matzer vult aan: “Om terug te komen op onze

een mooie bevestiging is.”

IN 1994 RICHTTE IK DE STILTE OP EN KOOS VOOR HET MAKEN VAN KINDERVOORSTELLINGEN”, VERTELT JACK TIMMERMANS. “DAT IS VOOR MIJ OOK EEN MANIER OM MIJN ZWARTGALLIGE NATUUR TEGENWICHT TE BIEDEN, WANT JE WILT KINDEREN NU EENMAAL MEER BIEDEN DAN ELLENDE. JE WILT HOOP GENEREREN. ELK PERSPECTIEF VERANDERT HET DENKEN. JE GRONDHOUDING BEPAALT STERK WAAR JE NAARTOE GAAT EN DAT WORDT WEER BEPAALD DOOR WAAR JE HARTSTOCHT LIGT.”

Artistiek leider Jack Timmermans wist wat hij wilde, maar kwam in eerste instantie maar moeizaam vooruit. “Ik had al aardig wat ervaring met zakelijk leiders en begon me af te vragen of ik nou zo veeleisend was. Misschien wás ik ook wel te voortvarend, maar cultureel ondernemen is oorlogvoeren. Leuk? Helemaal niet! Je werkt in een wereld die helemaal niet op jou zit te wachten. Waarin je je plek moet veroveren, want je bestaat niet op het moment dat je naam niet bekend is. Toen ik begon, had ik geen andere ambitie dan beter worden. Van netwerken en dat soort zaken had ik geen verstand.”

CULTUREEL ONDERNEMEN IS OORLOG VOEREN zelfs – maar ik wil niet alles zelf hoeven verzinnen. Ik ben meer een fantast en dat wil ik ook zo houden.” “Hoe het is om te werken met een fantast? Ja, dat is fantastisch!”, zegt Baanstra, glunderend. “Maar het gaat niet om de drijfveer van Jack, maar om aangestoken worden door het virus. De Stilte wil iets bereiken: dat er lucht komt in de samenleving door wat wij brengen. Wij zijn een vehikel om de wereld te veranderen met dans. Als je dat snapt, dan zit je hier goed. Ik werd daardoor geraakt. Overigens ervaar ik het helemaal niet als oorlogvoeren. Juist dat fantasme hebben we nodig om vorm te geven aan waar we in geloven. In onszelf en in

Gelukkig was daar Jan Baanstra. “In 2003 kwam ik

anderen. Dan kun je knokken zonder dat het voelt als

binnen als stagiair en ik ben nooit meer weggegaan. Mijn

knokken.” Dat geldt ook voor hun samenwerking, schetst

stage probeerde ik zo lang mogelijk te rekken, zodat ik

hij: “Wij kunnen heel goed ruziemaken, daar worden we

zelfs mijn vierde jaar met vervangende opdrachten hier

door gescherpt. Maar als puntje bij paaltje komt, gaat het

kon doen. In 2005 kreeg ik een contract en sinds 2008

over waar de Stilte voor staat en waarom dat belangrijk

ben ik zakelijk leider. Ik kwam binnen in een heel kleine

is. Die onderstroom bepaalt altijd de golfslag, ook tussen

organisatie en wat ik aantrof, waren een paar goede

Jack en mij.”

keuzes: prima huisvesting met een eigen dansstudio die ook als theater dienstdeed en dansers die in loondienst waren – wat uitzonderlijk is. Verder een bescheiden, maar

Chemie

respectabele omzet met, laten we zeggen, voldoende

Timmermans: “Jan en ik hebben aardig wat dingen

ruimte voor groei.”

uitgeprobeerd en ook wel eens gemerkt: dat is een leuke filosofie, maar zo frustreren we elkaar te veel. Je moet

Opheffen van tegenstellingen

veel blijven bewegen om te overleven. De Stilte bestaat

Timmermans: “Voor mij was heel snel duidelijk: met hem

ben het meest geïnteresseerd in wat wij samen kunnen

kom ik verder. Jan was meteen enorm hands on. Ik heb

creëren.”

bij de gratie van allemaal verschillende mensen en ik

geen zin om tijdverdrijf te zijn, ik wil iets bewerkstelligen. Daarom koos ik in 2001 ervoor om exclusief voor kinderen

Baanstra: “De chemie tussen ons zit hem niet per se

voorstellingen te maken. Ik neem kinderen heel serieus.

in eigenschappen van Jack of van mij, of hoe wij elkaar

Als kind wordt er al zoveel voor je ingevuld waar je niet

versterken, maar in wat ons drijft. Ik laat me ook vooral

in wordt geconsulteerd. Ik was altijd al kunstzinnig

niet beperken door de ambities van Jack. We willen

én sociaal en geloof heilig in het opheffen van die

impact hebben, niet rommelen in de marge, dus moeten

tegenstelling. Met Jan had ik direct gesprekken die verder

we dingen als een bedrijf aanpakken. Als iets het

gingen dan het wel of niet maken en verkopen van een

belang van de samenleving vertegenwoordigt, dan is het

voorstelling. Ik wil over alles meedenken – heel graag

automatisch ook bedrijfsbelang.”

“IK BEN GEBOREN EN GETOGEN IN HEEZE EN DUS OPGEGROEID MET DE BRABANTSE DAG”, VERTELT MIESJEL VAN GERWEN, MEDEOPRICHTER EN ARTISTIEK LEIDER VAN BOSCH PARADE. “DAAR KOMT MIJN LIEFDE VOOR OPTOCHTEN ÉN VOOR WERKEN MET VRIJWILLIGERS VANDAAN. BOSCH PARADE KUN JE GERUST ZIEN ALS EEN VOLBLOED DOCHTER VAN DE BRABANTSE DAG, MAAR DAN WEL EENTJE DIE HET HUIS UIT IS.” Hij was al wagenbouwer, kunstenaar, cartoonist,

Dommel. Vlak daarna werkte ik voor het eerst met Miesjel

illustrator, organisator en nog duizend-en-één dingen

samen, aan een kunstproject voor The Art of Impact.”

meer, maar bij Bosch Parade kwam het allemaal bij elkaar. Van Gerwen werkte aan van alles, overal en nergens. “Als ik iets interessant vind, dan doe ik het.

Yes, perfect

Maar alles wat ik ooit gedaan heb, is als je het naast

“Of ik meteen dacht: die moet ik hebben? Nee, dat

elkaar zet precies wat diepte geeft aan mijn rol als

dacht ik helemaal niet”, zegt Van Gerwen droogjes.

artistiek leider van Bosch Parade.”

“Op dat moment had ik vooral geen idee hoe ik zonder medeoprichter Marc Eysink Smeets verder moest, die

Zakelijk leider Erik de Jong werd in 1985 geboren, 35

het fantastisch had gedaan. Ik wist wel dat ik het niet

jaar na zijn compagnon, aan de andere kant van het

alleen kon, maar als we het los zouden laten dan zou

land in Sneek. “Ik kwam voor mijn studie Architectuur

het weg zijn en nooit meer terugkomen. De voornaamste

naar Eindhoven. In die studie komt veel bij elkaar, al

factor is uiteindelijk toeval. Ik kwam Erik tegen op een

blijk ik meer van de mensen bij elkaar brengen te zijn

festival, waar hij vertelde dat hij wegging bij Muziek

dan van de gebouwen. Na mijn studie organiseerde

op de Dommel. Ik zei tegen Marc: ‘Erik is vrij’ en Marc

ik onder andere het drijvende concert Muziek op de

antwoordde: ‘yes, perfect.’ Dat was het.”

BOSCH PARADE

BOSCH PARADE UITGESTELD TOT 2022 Op 16, 17, 18 en 19 juni 2022 vaart Bosch Parade in het historische hart van ’s-Hertogenbosch. Bosch Parade is een wereldwijd unieke kunstmanifestatie te water met Jheronimus Bosch (1450-1516) als inspiratiebron. Zijn wereldberoemde kunstwerken zitten vol symboliek, fantasieën en absurditeiten die blijven oproepen tot nieuwe hedendaagse creaties.

heldere verdeling van de rollen, maar begrijpen elkaars expertise wel. Ik heb – zonder verstand van geld en met een gat in mijn hand – toch organisatorisch wel het een en ander voor elkaar gekregen. En ik ben blij dat Erik een creatieve opleiding heeft gedaan en liefde heeft voor muziek, waardoor hij een enorme feeling heeft voor de kunsten.” De Jong: “Weet je wat het is? Gevoel kan óók zakelijk zijn. Op basis daarvan kiezen we waaraan en met wie we wel en niet Erik de Jong (links) en Miesjel van Gerwen (rechts) © Willeke Machiels

samenwerken. Maar ik kan met Miesjel

De Jong: “Miesjel heeft een goede neus voor

ook een hele avond bierdrinken en het niet één keer

kunstenaars, publiek en communicatie. Ik weet niet

over Bosch Parade hebben, maar dat er dan toch een of

hoe hij het doet, maar hoe goed een marketeer ook is,

twee dingen gezegd zijn waar we later op terugpakken.

Miesjel weet het gewoon beter. Hij voelt feilloos aan

We kunnen het gewoon ook goed met elkaar vinden. We

wanneer je moet loslaten en wanneer je dingen naar je

hebben bijvoorbeeld nooit ruzie.”

toe moet halen. Ik kan ontzettend veel van hem leren. Ze zéggen dat hij zeventig is, híj zegt dat ‘ie zeventig is,

“Daar hebben we geen tijd voor”, lacht Van Gerwen.

maar als je het mij vraagt is hij vijfentwintig. Ik hoop van

“Natuurlijk verschillen we wel eens van inzicht en dan

harte dat ik over vijfendertig jaar ook zo ben.”

schuurt het tussen ons. Dat moet je dan even kunnen laten. Het heeft geen enkele zin om tegen elkaar te gaan

Rollen

schreeuwen. Het is ook niet alsof iemand op voorhand

Van Gerwen: “Erik en ik zijn heel complementair aan

bijstellen. Ik had bijvoorbeeld niet kunnen bevroeden dat

elkaar en kunnen elkaar de ruimte geven. Er is een

Erik het zó goed zou doen. Zonder hem waren we met

groot wederzijds vertrouwen en we hoeven dan ook

Bosch Parade nooit gekomen waar we nu zijn, en we zijn

zelden een gesprek voor te bereiden. We hebben een

nog lang niet klaar.”

alles weet. Je moet altijd je verhaal durven en mogen

URBAN

Auteur: Grete Simkuté

FLOREERT IN BRABANT

DE URBAN CULTUUR BEVINDT ZICH ALLANG NIET MEER AAN DE RAFELRANDEN VAN STEDEN. HIPHOP, SPOKEN WORD, BMX EN GRAFFITI: DE AFGELOPEN JAREN TROKKEN DEZE UITINGEN ZOWEL ONLINE ALS OFFLINE EEN GROOT PUBLIEK. DRIE KARTREKKERS VAN DE URBAN SCENE IN BRABANT VERTELLEN OVER DE RAZENDSNELLE ONTWIKKELING VAN URBAN IN ONZE PROVINCIE.

EMOVES, Pier15, Hall of Fame, Dynamo, Area51 Skatepark, The Ruggeds: het zijn zomaar wat klinkende namen uit de urban scene die landelijk gehoor krijgen, maar hun roots hebben in Brabant. De afgelopen jaren heeft de urban cultuur – een verzamelnaam voor verschillende muzikale, visuele, fysieke en creatieve uitingen van (jonge) mensen die in de stad wonen – zich dusdanig ontwikkeld dat ze niet meer weg te denken is uit Brabant. In 2019 sprak de provincie zelfs de ‘Urban ambitie Brabant’ uit: meer dan ooit kreeg de urban cultuur steun vanuit de gemeente om te kunnen groeien door zich te binden aan sportvoorzieningen, organisaties, bonden en verenigingen. Hoe heeft urban Brabant zó in zijn greep kunnen krijgen? En: wat staat ons nog te wachten?

Zelfredzame community Hij zal het zelf niet zeggen, maar Dave van den Berg is één van de sleutelfiguren

“Met een paar rappende jongens startten we een studiootje en al snel werd het een zelfredzame community.” ― Dave van den Berg

geweest in de opkomst en rijping van urban. De liefhebber en beoefenaar van graffiti ging rond 2007 aan de

De crème de la crème van de graffitiwereld kwam er op

slag bij jongerencentrum Dynamo in

af.” Na een tijdje begonnen namen uit de Brabantse urban

Eindhoven, waar hij Angelo Martinus

scene landelijk door te breken: rapper Fresku stond op

leerde kennen – die later aan bod zal

Lowlands, het breakdance-collectief The Ruggeds trad

komen in dit artikel – en een hoop jonge

op in de videoclip van Justin Bieber en begon aan een

skateboarders, BMX’ers, hiphoppers en

nationale theatertour. “Het gesprek met de fondsen

graffiti-kunstenaars. “Er waren superveel

werd toen makkelijker. Ik zei: het zou jammer zijn als

getalenteerde jongeren die buiten het

zulke talentvolle jongeren naar Rotterdam of Amsterdam

zicht van de gemeente bleven. Met een

zouden verhuizen omdat ze in Brabant niet de kans

paar rappende jongens startten we

krijgen om zich door te ontwikkelen. Dat sloeg aan.”

een studiootje en al snel werd het een zelfredzame community.” Zo ontstond Hip Hop Lab 040. Van daaruit kreeg het

Rap is niet anders dan poëzie

platform EMOVES vorm, met bijbehorende

En die jongeren een kans geven, daar is het Angelo

evenementen als Step Into the Arena, het

Martinus altijd om te doen geweest. Net als Van den

jaarlijkse graffiti-festival in De Berenkuil

Berg begon Martinus als jongerenwerker in Woensel,

in Eindhoven.

Eindhoven. Zelf groeide hij als half donkere jongen op in het overwegend witte Limburg en vond troost en

Lobby-campagne

aansluiting in hiphopteksten. Als geen ander kende hij

“Dit waren stuk voor stuk etalages om

hebben op jongeren. “Als jongerenwerker zag ik hoe

te laten zien hoe groot de urban cultuur

de gemeente jongeren probeerde te interesseren voor

in Brabant feitelijk al was”, vertelt Van

kunst, sport en taal. Maar diverse onderzoeken wezen

den Berg. “Het waren jongeren die

uit dat jongeren, met name uit de minder goede wijken,

de waarde van urban cultuur en de impact die het kan

niet zomaar met wat spuitbussen rammelden of wat

daar niet voor te porren waren. Als ik op straat rondliep,

rondreden op een skateboard. Elke discipline werd van

zag ik dat diezelfde jongeren geweldige rijmschema’s op

amateur tot professional beoefend en er waren faciliteiten

papier zetten voor raps. Dus dat jongeren zich niet met

nodig.” En dus begonnen Van den Berg en Martinus een

taal bezighielden, was niet waar. Een raptekst schrijven

heuse lobby-campagne. “We klopten aan op elke deur

verschilt niet veel van het maken van poëzie.”

die er was. De fondsen waren toen nog erg traditioneel ingericht. In de kunstwereld moest je minimaal een kunstopleiding gedaan hebben en een eigen bedrijf

Sociale empowerment

hebben om serieus genomen te worden. Maar wij zagen

In het ontkrachten van het idee dat jongeren zich niet voor

zoveel jongeren die dat niet hadden, maar wel ontzettend

sport of cultuur interesseren, vond Martinus zijn missie.

gemotiveerd en getalenteerd waren. Uiteindelijk zag

“Ze waren misschien geen lid van een sportvereniging,

onder andere Brabant C welke ontwikkeling er gaande

maar ik zag jongeren die acht uur per dag aan het

was en zij hebben ons serieus genomen.”

breaken, freerunnen, skateboarden of BMX’en waren. Het was een ongeorganiseerde beweging waar

Do-it-yourself

weinig data over was. Maar het bestond wel degelijk en deze vormen van cultuur verdienden ook een plek.”

“In het begin hebben we veel events geregeld voor

In het begin werd in de gesprekken met de gemeente

heel weinig geld”, vertelt Van den Berg verder. “Voor

het sociale aspect van urban cultuur benadrukt: het was

een schijntje van het geld waarmee een museum een

een manier om jongeren te ‘empoweren’, om ze ‘aan het

tentoonstelling zou maken, zetten wij een heel festival op.

bewegen’ te krijgen, om ze ‘sociaal te bevorderen’. Maar

De do-it-yourself mentaliteit is heel groot in de urban

aan kennisvorming werd in de beginjaren nog niet gedaan.

scene, dus de jongeren regelden van alles zelf.

Dat is inmiddels, nu zo’n vijftien jaar later, wel anders.

An gel oM ar

hoogtepunten van de

Gevraagd naar zijn

a rt i n u s ―

Strijp-S

“In andere steden dachten ze dat Eindhoven geworden, zoveel geld voor urban.”

afgelopen jaren, noemt

tijn

Kers ten

Martinus onder andere Strijp-S. “In 2011 kwam een fabriekspand in Eindhoven leeg te staan, vanuit Dynamo verhuisden we daarheen.” Het bleek een goede zet, want Strijp-S bood genoeg ruimte aan skaters, BMX’ers en steppers. Er werd een breakdance-competitie op touw gezet. Gedurende de dag waren rappers en producers bezig met het maken van muziek. “Er ontstond een beweging die niet te stoppen was. Die plek had – en heeft – een ongelooflijke aantrekkingskracht op jongeren.”

Theatershow Maar ook de al eerder genoemde The Ruggeds hebben een speciale plek in zijn hart. “Gelijktijdig met Strijp-S, ben ik met The Ruggeds aan de slag gegaan. Ze waren toen al één van de beste breakdance-crews ter wereld en wilden graag in het theater staan. Ze hadden al met een aantal shows de wereld afgereisd. Ik vond het onbegrijpelijk dat ze wel in New York en Londen op grote podia hadden gestaan, maar in Nederland niet het theater in konden omdat ze geen officieel dansgezelschap waren. Daarvoor moest je namelijk eerst in vijftien theaterzalen gestaan hebben.” Samen met de jongens en met hulp van het Parktheater stapte Martinus naar het grootste impresariaat van Nederland, tekende een contract en inmiddels zijn ze al meerdere succesvolle Nederlandse theatershows - mede dankzij Brabant C - verder.

Een mentaliteitsverandering heeft plaatsgevonden. “Er is respect voor de urban scene gekomen. Waar

Olympische erkenning

voorheen weleens werd gesproken van ‘straatschoffies’

In 2016 maakte de gemeente Eindhoven bekend

genomen.”

of ‘vandalen’, wordt de urban scene nu serieuzer

dat de urban scene ging behoren tot de culturele basisinfrastructuur van de stad. Martinus: “Tot en met 2020 kreeg de urban scene € 175.000 per jaar. In andere

Urban ambtenaar En meer dan dat: de urban scene is een van de

zoveel geld voor urban.” Maar het bleek een gouden zet

paradepaardjes geworden van cultureel Brabant.

op het juiste moment: sinds 2020 zijn BMX-freestyle en

Als commissielid bij Brabant C en kwartiermaker

skateboarden Olympische sporten en breakdance zal

van de Urban Ambitie Brabant, is Ruth Giebels de

dat vanaf 2024 worden. Kortom, de timing was perfect.

afgelopen jaren bezig geweest om vorm te geven aan

“Ik ben voorstander van ‘aanklooigeld’: geef jongeren een som geld en kijk hoe ver ze zelf komen.” ― Ruth Giebels

th ous e Studio

steden dachten ze dat Eindhoven gek was geworden,

n gek was ― Angelo Martinus

dingen, ontwikkelen zichzelf. Er straalt een grote energie van af.” Giebels is naar eigen zeggen erg gegrepen door deze ‘urban way of working’.“Er wordt gekeken naar welke talenten mensen hebben en wat ze ermee kunnen. Er ontstaat veel vanuit de scene, waar het nodige experimenteren bij komt kijken. Ik ben voorstander van ‘aanklooigeld’: geef de jongeren vanuit vertrouwen een som geld en kijk hoe ver ze zelf komen. Dat is de toekomst, denk ik.”

Vertrouwen Waar een paar jaar geleden Eindhoven nog dé urban stad van Brabant was, is dat volgens Giebels inmiddels gelijkgetrokken. “Urban sporters denken niet in stadsgrenzen. Onze talenten komen ook uit dorpen. Het is waar dat de vijf grote steden hun nek hebben uitgestoken, maar inmiddels is het iets van heel Brabant. Zo wordt er in West-Brabant veel aan BMX gedaan, die talenten moeten we in de gaten houden.” Brabant wordt landelijk geprezen om zijn houding jegens urban. Giebels geeft dan ook advies aan andere steden en provincies om de urban scene zo goed mogelijk te faciliteren. “Natuurlijk moet elke stad vooral kijken wat er specifiek voor die stad leeft, maar sommige lessen die we geleerd hebben zijn universeel. Bijvoorbeeld: praat met de scene, leg de nadruk op het proces en niet op de uitkomst en geef de scene vertrouwen.”

Talentontwikkeling in de toekomst deze ambitie: “Met name in de spoorzones van de vijf

En de toekomst? Giebels: “Amsterdam en Rotterdam

grote Brabantse steden hebben we geweldige urban

hebben gezien waar wij mee bezig zijn geweest en willen

plekken. Daar komen talenten samen. Ook is er een rijk

dat nu ook. We moeten natuurlijk wel oppassen dat zij

organisatieleven omheen. Deze drie zaken – plekken,

ons niet de loef gaan afsteken. (lacht) De komende jaren

talent en organisaties – liggen aan de basis van de Urban

hoop ik dat we meer gaan inzetten op talentontwikkeling

Ambitie.” Om de urban scene te ondersteunen, heeft

en topsportontwikkeling. Met het oog op de aanstaande

elke stad drie vertegenwoordigers uit de urban scene

Olympische Spelen, zou ik graag een Urban Academie

aangesteld waarmee de urban ambtenaar namens de

willen opzetten. En de Urban Games naar Brabant

gemeente in gesprek blijft. Giebels: “Het is belangrijk dat

halen is ook een droom.” Ook Van den Berg en Martinus

de scene haar eigenheid behoudt. De scene moet zich niet

zien nog een hoop mogelijkheden. Van den Berg: “Qua

aanpassen aan onze oude instituten.”

faciliteiten is Eindhoven echt zwaar ‘on point’. Ik ben nog wel benieuwd naar cross-overs tussen technologie

Aanklooigeld

en urban sport, om zo de sporters naar een nog hoger

Waarom is urban zo belangrijk? Daar kan Giebels kort

beschikbaar gesteld om dingen te maken, maar de

over zijn: “Een stad zonder urban scene is een stad die

infrastructuur kan beter. Mensen kunnen tot zo’n 35 jaar

niet geschikt is voor jongeren, zo simpel is het. Het brengt

op professioneel niveau aan urban sport doen, dan loopt

leven in de brouwerij. De Spoorzone in Tilburg, Strijp-S in

het af. Net als bij voetballers. Geef die mensen een rol

Eindhoven, Pier15 in Breda: het zijn ontzettend populaire

binnen de community: leid ze op als organisatoren of

plekken. De mensen die erop afkomen doen nieuwe

beleidsmensen. Daar liggen nog echt kansen.”

niveau te brengen.” Martinus: “De gemeente heeft geld

RAAD VAN TOEZICHT Bert van der Els (voorzitter)

Marleen Hartjes Verily Klaassen

Saskia LangbroekCoppus

ADVIESCOMMISSIE (MEI 2021) Bert Dirrix voorzitter Jorn Konijn plaatsvervangend voorzitter Peter van der Aalst Peter Brouwers Jan Couwenberg Katja Diallo Jacki Dodemontova Ruth Giebels Arend Hardorff Petra Heck Edwin Jacobs Charles Jeurgens Antoinette Klawer

Marcel Kranendonk Otto van der Meulen Martijn Mulder Lydia van Oosten Jan Post Charlotte van Rappard Eduard van Regteren Altena Tet Reuver Line Rousseau Marjo Schlaman

Paul Slangen Remco van Soest Leo Spreksel Robbert van der Stelt Ankie Til Jeroen Veldkamp Bart van Velzen Arne van Vliet Jeroen Willems

TEAM BRABANT C Frans van Dooremalen Mirjam Hament Joy Arpots Linda Dekkers

Anne ErkelensSchuurmans Geert Lenders Michel van de Ree

Margareth Louwers Milou Vogels

De volgende personen en partijen hebben bijgedragen aan dit fanzine: Vormgeving en redactie: Toffey Hoofdredactie: Milou Vogels

Teksten: Silvia de Caluwé Danielle Linders Grete Simkuté Fotografie: citylegends.nl Doxy 2020 Luke da Duke Sjoerd Eickmans Bas Gijselhart Serge Hagemeier Anne Harbers Leonieke Hinse

Rene van der Hulst Karin Jonkers Martijn Kersten Max Kneefel Jostijn Ligtvoet Willeke Machiels Medikorps Maurice van der Meijs

Mothership Of ik gek ben Jean Philipse Ruud Pos Tom Roeleveld Carolien Sikkens Igor Vermeer Oscar Vinck

Met dank aan: Viola van Alphen Jan Baanstra Dave van den Berg Agnes Bolwiender Jeroen Everaerts Miesjel van Gerwen Ruth Giebels Viktorien van Hulst

Erik de Jong Marcel Kennis Antoinette Klawer LABELEDBY Lucas De Man Angelo Martinus Madeleine Matzer Marc Meeuwis

Peet Nieuwenhuijsen Marieke Simons Jack Timmermans Ingrid van der Wacht Mike Weerts

TOE KEN NING EN A Afslag Eindhoven: Groot Wild Ambiance Tracks/Strijbos & van Rijswijk: Muzikalisering van de Ruimtelijke Beleving Art & Technology: Manifestations

B Baltan: Economia Basecamp Games: Culture Escape Beeldenstorm: The Secret Life Of Materials Bosch Parade: diverse edities BredaPhoto: BredaPhoto Pictures The Future, BredaPhoto International Brand

C Cappella Pratensis: Missa Unitatis CMM/Erwin Steijlen: Totally Tuned Cor Unum: pilot Designer in Residence

D De Conceptenbouwers: Gesamtwerk De Mengfabriek De Productie/Dick Verdult: Als Uw Gat Maar Lacht De Pont/Anish Kapoor: Sky Mirror De Stilte: 3e, 4e en 5e Internationaal Stiltefestival (later genaamd BRIK), Muziek en Dans De Wintertuin: Platform Ouderen en Verhalen Design Museum Den Bosch: Design van het Derde Rijk DIT Festival Doc.Eye Film/Joost Verheij: Allen Tegen Allen Doloris Doxy/Ramon Gieling: Sisyphus at Work (voorheen Poor Boy)

Dutch Design Foundation: Internationalisering Dutch Design Week, Designing for the 1.5 meter DDW Dutch Invertuals: Dutch invertuals x WantedDesign NYC, True Matter Exhibition

E Eindhoven Maker Faire: diverse edities EKWC Elbe Stevens Films/Stg. Movie Scenes: A World To Shape Emoves

F Fabriek Magnifique Falcon Grove Productions/David Grover: Blindfold Vision Festival Circolo Festival Incubate Festival Mundial Fundament: Luster, Lustwarande Futurebites: diverse edities Night Of The Nerds

G Global Storytellers & Cup of Stories Glow: Festival Glow, Connecting The Dots Graphic Design Festival: Graphic Matter 2019

I IJswater Films/Mike Weerts & Frank Lammers: Of Ik Gek Ben

J Jazz In Duketown Jameszoo

K Stichting het Kader/Frank van Osch: The Mother Of Beauty, Het Verdriet van Carnaval Kazerne: Kazerne 2020 Kovacs

L LEF: Tanzen Auf Dem Malerwanderweg LeineRoebana: Light

M Matzer In Bedrijf Museum Helmond: Yinka Shonibare, Lucas Gassel van Helmond

N New Dutch Wave: Counterwave, NDW x SXSW2019 New Order Of Fashion: Modebelofte Niet Normaal INT; Robot Love, (IM)POSSIBLE BODIES Nieuwe Helden/Lucas de Man: Wolk, Growing Pavilion Noordbrabants Museum: Van Goghs Intimi November Music diverse edities

O Organisation In design: Ventura New York – the Dutch edition

S Scarabee Films/Hetty Naaijkens-Retel Helmrich: Klanken van Oorsprong Sigma Pictures/André van Duren: De Helleveeg So What’s Next diverse edities Social Label STRP: ACT Award & Conference for the Curious Studio Nova/Rudi Brekelmans: Sex Sells Studio Ruba/Dwight Fagbimila: FEMI (voorheen Ibinu) Symphonic Cinema: diverse producties

T The Ruggeds: Between Us Theater Artemis: Hoe De Grote Mensen Weggingen En Wat Er Daarna Gebeurde, Internationaliseringsproject Theaterfestival Boulevard: diverse edities Theaters Tilburg: Nederlandse Musical Dagen

U United Cowboys: Concept For New Development

V Van Gogh Heritage Centres Van Gogh Huis Zundert: Wrijving van Gedachten VPRO Medialab

P Panama Pictures Parktheater Eindhoven: Best Of The Fest Dance Paul van Kemenade Playgrounds: Playgrounds Platform Borderless Podium Circulair: In Our Nature Popcentrum 013: WOO HAH!, Roadburn PopMonument Prins Claus Fonds voor Cultuur en Ontwikkeling: First Aid to Cultural Heritage in Times of Crisis

ROC Summa College: Summa Festival, Crafted

W Willem Twee Muziek en Beeldende Kunst: Willem Twee Studio’s

Z Zodiac de Musical

2015 - 2021 51

EEN PROVINCIE BOMVOL CREATIEVE GANGMAKERS. VOORLOPERS IN INTERNATIONALE TOPCULTUUR. UNIEK IN NEDERLAND EN HERKENBAAR IN DE WERELD. DIT IS BRABANT.