Bozar Seizoensmagazine '24-'25 (NL/ENG) by bozarbrussels

Bozar ’24-’25

Season ’24-’25

Exhibitions

Hans/Jean Arp & Sophie Taeuber-Arp. Friends, Lovers, Partners

Love is Louder Rotor. Entangled matter

Monira Al Qadiri. The Archaelogy of Beasts

When We See Us

Berlinde De Bruyckere

Music

Orchestral

Soloists

Operas & Oratorios

Early

XX -XXI

Staging the Concert

Jazz, Global, Electro Concert Croissant

Family

Films

Art & Film

Premières

Close-up

New Voices in Cinema

Our Burning World

Immersive Cinema

Talks & Debates

Meet the Artist

Meet the Writer

Meet the Architect

Live Magazine

Performances

Bozar All Over the P(a)lace

Bozar Arcade

Discover our extended programme on bozar.be

Bozar ’24-’25

Inhoud · Content

De meerstemmige blik / The Polyphonic Gaze

Christophe Slagmuylder, artistiek directeur van Bozar, ziet meerstemmigheid als de antithese van polarisatie

Bozar Artistic Director Christophe Slagmuylder sees polyphony as the antithesis of polarisation.

Hans/Jean Arp & Sophie Taeuber-Arp

Sophie Taeuber vindt haar stem terug, aan de zijde van Hans Arp.

Sophie Taeuber rediscovers her voice at the side of Jean Arp.

Hans/Jean Arp & Sophie Taeuber-Arp

Twee kunstenaars komen na jaren terug thuis in Brussel. Two artists return home to Brussels after many years.

Pavel Kolesnikov & Samson Tsoy

‘Een piano delen met vier handen veronderstelt dat je samen denkt, samen ademt.’ ‘Sharing a piano with four hands presupposes thinking together, breathing together.’

Luciano Berio & Cathy Berberian

De artistieke samenwerking die zelfs een huwelijk overleefde.

The artistic collaboration that even survived a marriage.

schntzl & Carl Stone

Al vijftien jaar onafscheidelijk, terwijl ze nog maar eind de twintig zijn.

Inseparable for fifteen years, and yet they are only in their late twenties.

Daphnis & Chloé

Zo bont de romance van Daphnis & Chloé, zo weinig is er geweten over de romances van Ravel. Daphnis & Chloé’s romance is as colourful as Maurice Ravel’s love life obscure.

Geoffroy de Lagasnerie, Didier Eribon & Édouard Louis

Hun vriendschap geeft de maat aan van hun schrijverschap.

Their friendship defies tradition and paces their writing.

Apichatpong Weerasethakul

De eerste VR-film van de Thaise regisseur is een verontrustende ervaring.

The first VR film of the Thai director is an unsettling experience.

Aurore Aubouin & Jeroen Vanacker

Het gloednieuwe duo muziekdirecteurs bij Bozar lijkt al perfect op elkaar ingespeeld. Bozar’s brand-new pair of music directors already seem perfectly attuned to each other.

Klaus Mäkelä

Welke vijf dingen weet je nog niet over de veelbesproken Finse dirigent?

Five things to know about the much-discussed Finnish conductor.

Caroline Shaw

De Amerikaanse componist kneedt pop, jazz en klassiek tot een unieke muzikale taal.

The American composer moulds pop, jazz and classical into a unique, musical language.

Gustavo Dudamel

Eindelijk terug samen met het Simón Bolívar Symphony Orchestra.

Finally back together with the Simón Bolívar Symphony Orchestra.

Discover: Abel Selaocoe & Manchester Collective

De Zuid-Afrikaanse virtuoos verzet al jaren bakens met zijn cello.

The South African virtuoso has been pushing the boundaries with his cello for years.

Discover: Patricia Kopatchinskaja

Avontuurlijk, open, verrassend. Zo laten haar concerten zich het best omschrijven. Adventurous, open, surprising. That’s how her concerts are best described.

Discover: Arooj Aftab

‘Er zijn muziekvibraties die ons allemaal met elkaar verbinden’

‘There are musical vibrations that connect us all’

Discover: Yannick Nézet-Séguin

De Canadese dirigent stuurt de koers van de klassieke muziekwereld bij.

The Canadian conductor is steering the course of the classical music world.

Discover: Bryce Dessner

De songwriter-gitarist van The National duikt steeds meer op in klassieke muziekmiddens.

The National’s songwriter-guitarist is increasingly popping up in classical music circles.

Love is Louder

Een kunsttentoonstelling over liefde? In Bozar!?

An art exhibition about love? At Bozar!?

Love is Louder: Omar Mismar

Wanneer hand in hand lopen een daad van verzet wordt.

When walking hand in hand becomes an act of defiance.

Love is Louder: Evelyne Axell

Haar feministisch oeuvre baadt in een bevrijdende jubelsfeer. Her feminist œuvre is steeped in jubilant freedom.

Love is Louder: Marta Minujín

Met haar experimenteerdrang creëerde ze een bijzonder, polymorf en immer relevant oeuvre. With her urge to experiment, she created a singular, polymorphous and pertinent body of work.

Love is Louder: Joëlle Dubois

Naast erotiek zit er ook eenzaamheid in het universum van de Belgische schilder. Besides eroticism, there is also loneliness in the Belgian painter’s universe.

Love is Louder: Fernando Marques Penteado

Liefde is ... speelse evocaties van mannelijke vriendschap.

Love is ... playful evocations of male friendship.

102 Bozar Arcade

Liefde in tijden van videogames.

Love in times of video games.

108 Ovidie

Nooit alleen sinds ze heteroseksualiteit heeft afgezworen. Never alone since she renounced heterosexuality.

114

Breaching the Wall, Breaking the Codes

Performancekunst is sinds de opening van het Paleis altijd al onder het wateroppervlak aanwezig geweest.

Performance art has been a staple of the Palais des Beaux-Arts since its inauguration.

120

132

140

146

When We See Us: Martha Da’ro

De Belgische artiest loopt door de meest spraakmakende expo in jaren.

The Belgian artist walks through the most talked-about expo in years.

When we see... When We See Us

Drie kunstenaars belichten een werk uit de expo.

Three artists shine their light on a work from the exhibition.

Davóne Tines

Amerikaanse bas-bariton brengt hommage aan andere Amerikaanse bas-bariton. American bass-baritone pays homage to another American bass-baritone.

Bozar All Over the P(a)lace

Het Paleis voor Schone Kunsten komt (nog meer) tot leven.

The Palais des Beaux-Arts comes alive (even more).

148 Let’s Zing Ensemble

Op zoek naar een nieuw lied voor Brussel.

In search of a new song for Brussels.

152

158

Berlinde De Bruyckere

De kunstenaar deelt haar moodboard voor de grootschalige expo.

The artist shares her moodboard for the large-scale exhibition.

Monira Al Qadiri

De Koeweitse kunstenaar onderzoekt de relatie tussen mens en dier.

The Kuwaiti artist examines the relationship between humans and animals.

162 Staging the Concert: Robbrecht en Daem architecten

168

174

180

De Gentse architecten gaan aan de slag met de muziek van Béla Bartók.

The Ghent architects tackle the music of Béla Bartók.

Michael Beutler

Elke zomer nodigt Bozar een kunstenaar uit om een installatie te maken in de Hortahal. Every summer, Bozar invites an artist to create an installation in the Horta Hall.

Rotor / Bêka & Lemoine

De metafysica van hergebruik door de ogen twee Frans-Italiaanse videasten.

The metaphysics of repurposing through the eyes of two French-Italian videographers.

Celine Daemen

De Nederlandse kunstenaar maakt een VR-opera met een vleugje Tarkovski en Akerman.

Dutch artist creates a VR opera with a touch of Tarkovsky and Akerman.

184 Unsound

Het Pools elektronisch kunstenfestival komt naar Brussel.

The Polish electronic arts festival is coming to Brussels.

190 Tickets & Info

Praktische informatie

Practical information

193

Colofon · Colophon

Onze medewerkers

Our collaborators

De meerstemmige blik

NL We leven in een complexe samenleving. Het is niet altijd makkelijk om daarmee om te gaan. Sommigen maken er misbruik van en zaaien verdeeldheid. In de zomer van 2023 ben ik als CEO en artistiek directeur van dit kunstenhuis begonnen vanuit een diepe overtuiging: cultuur dient een fundamentele rol te spelen in de bredere samenleving. Cultuur opent een ruimte voor positieve verandering. Ik zie Bozar als een polyfone ruimte. Stemmen die niet hetzelfde zeggen kunnen hier naast elkaar bestaan en slagen er geregeld in om samen te spreken. Ik moet daarbij denken aan de polyfone muziek uit de middeleeuwen en renaissance. De hemelse composities van Josquin des Prez & co weven zangstemmen harmonisch in elkaar, gelijkwaardig, elk met een eigen bereik en persoonlijkheid.

Als je deze brochure even doorbladert, klinken er heel wat sterke stemmen op. Je hoort muzikanten die een breed spectrum aan genres bespelen, van een dirigent die symfonische muziek de 21e eeuw inloodst, van schrijvers die de vriendschap vieren en de verbeelding prikkelen, van een architectenduo dat muziek ruimtelijk interpreteert en van een gevierd filmmaker die aan de slag gaat met virtual reality. Bozar presenteert een seizoen dat in zijn geheel is bedacht met overwogen keuzes die samen zijn gemaakt. Er steekt in deze pagina’s geen kakafonie of luid geschreeuw op, maar uitgesproken stemmen die elkaar aanvullen. Meerstemmigheid betekent in de eerste plaats, zoals in muziek, meerdere stemmen bij elkaar brengen. Dat doen we in tal van concertprogramma’s, onze tentoonstellingen en onze maandelijkse nocturnes. Maar de meerstemmigheid kan ook schuilen in onze blik of interpretaties. Je kunt feiten en kunstwerken vanuit wisselende oogpunten en diverse achtergronden (her)bekijken. Om meerdere kanten tegelijk te zien, moet je los van jezelf komen en vaak ook letterlijk in beweging komen. Je maakt je los van één vast standpunt, van het eigen Grote Gelijk. Meerstemmigheid staat

EN We live in a complex society. One that can be hard to navigate. Some abuse this to sow dissension. When I joined this arts house last summer as CEO and Artistic Director, it was with a deep conviction: that culture should play a fundamental role in wider society. Culture opens a space for positive change. I see Bozar as a polyphonic space. A place in which contradictory voices can coexist and, on a regular basis, learn to speak together. I am reminded of medieval and Renaissance polyphonic music. Composers such as Josquin des Prez wove independent voices – each with their own range, personality and equivalence – into heavenly compositions, full of harmony.

If you take a quick glance through this brochure, a lot of strong voices ring out. You will hear musicians playing across a broad spectrum of genres, from the conductor steering symphonic music into the twenty-first century to writers celebrating friendship and firing the imagination, not to mention the architect duo that interprets music spatially and a celebrated filmmaker who is diving into virtual reality. Bozar presents a season entirely conceived around considered choices made together. There is no cacophony or yelling on these pages, just distinct and mutually complementary voices.

Polyphony primarily means, as in music, the combination of multiple voices. Which is what we do across numerous concert programmes, exhibitions and during our monthly nocturnes. Yet outlooks and interpretations can also be polyphonic. Changing viewpoints and diverse backgrounds offer new ways of looking at artworks and events. To have a multifaceted perspective, you need to step outside yourself and, more often than not, start moving –sometimes literally. You must leave the single, fixed viewpoint behind, as well as your sense of Absolute Certainty. Polyphony is the antithesis of the tendency towards polarisation, wherein a single, dominant voice endeavours to drown out the counterpoint and all the semitones.

haaks op de tendens tot polarisering vanuit één dwingende stem die de andere pool en alle tussentonen tracht te overstemmen. Ik zie Bozar als een ruimte waar je een rijk geheel van gezichtspunten ervaart, waar het niet alleen om jezelf draait, je eigen invloed, je eigen herkenning, je eigen spiegelbeeld of de selfie die je blik ontneemt op het uitgestrekte landschap, je medemensen en die unieke bezienswaardigheid. Kunstwerken spreken meerdere zintuigen tegelijk aan. Ze leggen allerlei verbindingen in lichaam en geest. Een geluid kan een blik veranderen, een beeld kan je anders doen luisteren. Een woord kan een kleur oproepen. Een fysieke ruimte kan transformeren tot een klankkast. De beweging van een beeld kan lichamen doen dansen. Ik zie Bozar als een ruimte waar ideeën kunnen circuleren, waar er onverwachte verbindingen en zintuigelijke uitwisselingen ontstaan. De meerstemmige blik is onze enige gids en diepe overtuiging.

Kunstenaars komen niet uit de lucht vallen. Ze werken niet in het luchtledige. In de lessen kunstgeschiedenis bekijken we buitengewone schilders en componisten vlug als genieën in plaats van als deel van een gemeenschap. Muzikant en producer Brian Eno stelt daarom voor om het idee van een ‘genius’ even te vergeten en te spreken van een ‘scenius’: de intelligentie van een bredere scene of beweging, van een groep mensen die elkaar beïnvloeden. Samen weten, voelen en ervaren we meer en intenser. Het collectief komt in de kunsten aan zet. Binnen de muziek, het theater en de performances regeert al heel lang de groep, het ensemble, het orkest. Films maak je zelden alleen. Architecten werken samen in bureaus. Tal van kunstenaars hebben ateliers met gespecialiseerde medewerkers of werken als kunstenaarscollectieven. Duo’s, trio’s en groepen van mensen doorbreken makkelijker vaste hiërarchieën zonder daarom aan eigenzinnigheid of precisie in te boeten. Het seizoen ’24-’25 bij Bozar wordt gekleurd door enkele kunstenaarsduo’s die op cruciale momenten in de 20e eeuw ruimte openden voor positieve verandering. Sophie Taeuber en Hans/Jean Arp leerden elkaar tijdens de Eerste Wereldoorlog kennen op neutraal terrein, Zürich, en traden op in het Cabaret Voltaire. Vanuit deze vrijzone tussen het geweld van elkaar bekampende natiestaten kon dada ontstaan als

I see Bozar as a space in which people can experience a wealth of viewpoints. It is a place that is about more than just you, your influence and status, your reflection or the selfie that distracts you from the wider landscape, your fellow human beings and that unique, unmissable sight.

Artworks are multisensory creations. They spark numerous mental and physical connections. Sounds can alter our visual perception; images can change how we hear. A word can evoke a colour. A physical space can transform into a sound box. A dynamic image can inspire a dance. I see Bozar as a space in which ideas can circulate, and where unexpected connections and sensory exchanges can emerge. The polyphonic view is our only guide, and our deepest conviction. Artists do not come from nowhere. They do not work in a vacuum. In art history lessons, we are quickly taught to see remarkable painters and composers as geniuses rather than as members of a community. Musician and producer Brian Eno has a suggestion, that we replace the word ‘genius’ with ‘scenius’ – meaning the intelligence of a wider scene or movement, of a group of people who influence one another. Shared knowledge, emotions and experiences have unparalleled depth and intensity. Collectives are part for the course in the arts. Groups, ensembles and orchestras have long reigned in music, theatre and performance. Films are rarely made alone. Architects work together in offices. Numerous artists have studios with specialised collaborators or work as part of collectives. Duos, trios and groups of people break down established hierarchies more easily without sacrificing their individuality or distinctness. Bozar’s ‘24-’25 Season is animated by several artist duos who opened up spaces for positive change at critical moments in the twentieth century. Sophie Taeuber and Hans/Jean Arp met during the First World War on neutral territory, Zurich, and performed in the Cabaret Voltaire. From this free zone, insulated from the violence of the warring nation states, Dada emerged as one giant liberation party: an interaction of word, sound, image, dance and the applied arts. After the war, ‘community art’ became the code word for a time, which also meant a community of art forms. Art and style as a way of being collective. Artists set the tone internationally in this area. The

‘I see Bozar as a polyphonic space, in which contradictory voices coexist’

één groot bevrijdingsfeest: een samenspel van woord, klank, beeld, dans en toegepaste kunsten. Na de oorlog werd ‘gemeenschapskunst’ een tijdje het codewoord. Dat betekende ook een gemeenschap tussen de kunsten. Kunst en stijl als een manier van collectief zijn. Kunstenaars zetten op dit vlak internationaal de toon. De Volkerenbond vormde een eerste poging tot verenigde naties.

Een wereldoorlog later vonden Luciano Berio en Cathy Berberian elkaar in de muzikale avantgarde van rond 1950. De mezzosopraan was een inspiratiebron voor heel wat componisten. Berberian zong net zo goed The Beatles op z’n baroks, Kurt Weill en volksmuziek als Monteverdi bij Nikolaus Harnoncourt, de pionier van de authentieke uitvoeringsbeweging. Oud, volks en nieuw: het liep vrolijk door elkaar. Met haar Stripsody sprong Cathy over de artificiële kloof tussen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur heen.

Berberian brengt een partituur van nonsensikale tekstballonnetjes uit strips ten gehore: “Arrgrrr! AaahatCHIU!” De bevrijdende bulderlach van dada is nooit ver weg.

Om verdeeldheid en hokjesdenken te doorprikken, bedacht de hele expoploeg van Bozar samen een programma dat vertrekt vanuit de bevrijdende kracht van samen leven en samen doen, een tentoonstelling die empathie en liefde in vele vormen viert. Met Love is Louder, een van de vier hoofdtentoonstellingen van het seizoen, roepen we de liefde op als een potentieel verenigende en klinkende kracht.

Hoor, zie en proef maar. Op onze podia en in de vele hoekjes en kantjes van onze zalen en gangen komt een rijk geschakeerd programma tot leven waarin oud en nieuw, ‘hoog’ en ‘laag’ vrolijk door elkaar lopen. Je kruist er de meerstemmige blikken van Berlinde De Bruyckere, Klaus Mäkelä, Kim Gordon en Peter Sellars. Van Patricia Kopatchinskaja, Gustavo Dudamel, Claudia Rankine en Boris Charmatz. Van Bryce Dessner, Caroline Shaw, Apichatpong Weerasethakul en het trio Édouard Louis, Didier Eribon & Geoffroy de Lagasnerie. Zij en vele anderen heten je welkom bij Bozar tijdens het seizoen ’24-’25.

Christophe Slagmuylder, CEO & Artistiek Directeur Bozar

League of Nations was the first attempt to unite the countries of the world.

A world war later, and Luciano Berio and Cathy Berberian found each other in the musical avantgarde of the early 1950s. Countless composers were inspired by the mezzo-soprano. Berberian sang it all, and with universal brilliance: from Baroque interpretations of The Beatles to Kurt Weill and folk music, not to mention Monteverdi directed by Nikolaus Harnoncourt, the pioneer of the authentic performance movement. Historical, popular or contemporary: everything intermingled. Cathy Berberian vaulted the artificial divide between ‘high’ and ‘low’ culture with her Stripsody. She sang a score composed of nonsensical comic-strip speech bubbles: “Arrgrrr! AaahatCHIU!” Dada’s liberating peal of laughter is never far away.

To puncture divisions and narrowmindedness, the entire Bozar exhibition team has collectively devised a programme that starts from the liberating power of living together and acting together, to create an exhibition that celebrates love and empathy in all its many guises. With Love is Louder, one of the season’s four main exhibitions, we evoke the unifying potentional and resounding force that is love.

Come hear, see and taste it. On our stages and in the many nooks and crannies of our halls and corridors, a richly varied programme springs to life in which old and new, and ‘high’ and ‘low’ joyfully comingle. You will cross the polyphonic gazes of Berlinde De Bruyckere, Klaus Mäkelä, Kim Gordon and Peter Sellars. And those of Patricia Kopatchinskaja, Gustavo Dudamel, Claudia Rankine and Boris Charmatz. Not to mention Bryce Dessner, Caroline Shaw, Apichatpong Weerasethakul and a well-known trio, Édouard Louis, Didier Eribon and Geoffroy de Lagasnerie. They, and many others, look forward to welcoming you to Bozar during the 2425 season.

Christophe Slagmuylder, CEO & Artistic Director

Bozar

‘Meerstemmigheid

staat

haaks op de tendens tot polarisering’

Sophie Taeuber vindt haar stem terug, aan de zijde van Jean Arp

NL Sophie Taeuber-Arp en Hans/Jean Arp, die zich later Jean Arp liet noemen, staan te boek als centrale figuren in de ontwikkeling van de abstracte kunst in de 20e eeuw. Sophie Taeuber lag bovendien aan de basis van de inrichting van de Aubette in Straatsburg, die geldt als de Sixtijnse Kapel van de moderne kunst. Bozar wijdt een groots opgezette tentoonstelling aan het kunstenaarskoppel.

Sophie Taeuber en Hans Arp leerden elkaar in 1915 kennen in Zürich. In 1922 zijn ze getrouwd. Drie decennia lang zouden de twee kunstenaars een heilzame, intense, artistieke relatie onderhouden waarin hun gemeenschappelijke projecten vooropstonden.

Taeuber was 26, toen haar pad dat van Hans/Jean Arp kruiste. Na haar studie aan de DebschitzSchule, de school voor toegepaste kunsten in München, ging ze lesgeven aan de Zürcher Kunstgewerbeschule, de kunstnijverheidsschool van Zürich. Daar bezocht ze in de Galerie Tanner de tentoonstelling Tapisseries modernes, broderies, peintures et dessins met werk van Otto van Rees, Adya van Rees-Dutilh en Arp. Kort daarna, vermoedelijk in de lente van 1917, is de vonk tussen Sophie en Jean overgeslagen. Intussen was Zürich uitgegroeid tot de thuishaven van vrije en rebelse geesten, en kwam de dadabeweging er tot bloei. De artistieke stroming had zich met veel zwier voorgenomen de bourgeoiscultuur ten grave te dragen. In februari 1916 sloot een handvol artiesten in ballingschap er een pact in Cabaret Voltaire, het bekende café in een steegje in de oude stad. De jongelui hekelden schoonheid, stroperige dichters en – bovenal – de oorlog die Europa in een wurggreep hield.

Ook Sophie Taeuber zette vraagtekens bij de traditionele kunstvormen. Na haar ontmoeting met Arp ging ze in 1916 de dadaïsten opzoeken en nam ze eveneens deel aan hun activiteiten. In 1915 was ze beginnen dansen en in contact gekomen met de beweging van de grote Rudolf von Laban, een boegbeeld van de moderne dans.

EN Sophie Taeuber-Arp and Hans/Jean Arp, who later became Jean Arp, were pivotal figures in 20th century abstract art. In fact, Sophie Taeuber was the driving force behind Strasbourg’s Aubette, the Sistine Chapel of modern art. Both artists are united in a major Bozar exhibition.

For three decades, the two artists who first met in Zurich in 1915 and later married in 1922, enjoyed a fruitful, intense, artistic relationship marked by several joint projects. Taeuber was 26 when she first crossed paths with Jean/Hans Arp. A graduate of the interdisciplinary Debschitz School in Munich, the artist taught textile design at the Kunstgewerbeschule (school of arts and crafts) in Zurich. She visited the exhibition Modern Tapestries, Embroideries, Paintings and Drawings at the Galerie Tanner, where Arp was presenting pieces alongside Otto van Rees and Adya van Rees-Dutilh. Shortly after, presumably in the spring of 1917, Taeuber and Arp fell in love. By then, Zürich had become a hothouse for freethinking, rebellious spirits and gave birth to a new movement, Dadaism, which sought to banish bourgeois culture in style. In February 1916, a group of exiled artists gathered and took a pledge in a café tucked away in a backstreet of the old town, the mythical Cabaret Voltaire. These young people denounced beauty, sentimental poets and, most importantly, the war sweeping Europe at the turn of the century.

Sophie Taeuber also challenged established art forms. Her 1916 encounter with Arp drew her into the circle of the Dadaists and she eagerly took part in their activities. Having danced since 1915 and been in contact with the great Rudolf von Laban, a prominent dance figure and the founder of European Modern Dance, she executed expressive dances to mark the opening of the Galerie Dada in 1917.

In 1948, Jean Arp reminisced about this period and meeting ‘his’ Sophie: “In December 1915, I met Sophie Taeuber in Zurich. She had freed

In 1917 zette ze de opening van de Galerie Dada luister bij met haar expressieve dansen. In 1948 blikte Jean Arp terug op die periode en op de ontmoeting met ‘zijn’ Sophie: “In december 1915 heb ik in Zürich Sophie Taeuber ontmoet. Ze had zich toen al afgekeerd van de conventionele kunst. Ze liet me tekeningen zien, tapijtwerken en borduursels, die enkel uit verticale en horizontale lijnen bestonden.” Tussen 1918 en 1920 tekende het stel voor vijf grote collages, de zogenaamde Duo-Collages, die zijn uitgegroeid tot emblemen van de concrete kunst. De collages, die enkel uit rechthoekige vormen bestaan, zijn de voorbode van de minimalistische kunst.

“Die werken vormen realiteiten op zich”, voegde Arp eraan toe. “Er gaat geen betekenis of intellectuele bedoeling achter schuil. We verwierpen alles wat naar imitatie of beschrijving neigde om zo het elementaire en het spontane in volle vrijheid te laten reageren.”

Een gezamenlijk meesterwerk

De structuur en de kleuren van de Duo-Collages vormden de inspiratiebron voor een van hun grootste gezamenlijke werken: het glas-inloodraam in het trappenhuis van de Aubette. Het beschermde gebouw is een monument in Straatsburg en intussen ook officieel herdoopt tot Aubette 1928.

Op het einde van de jaren 1920 hadden de broers Paul en André Horn aan Sophie Taeuber gevraagd om de interieurinrichting - een gigantische onderneming - voor haar rekening te nemen. Om de ruimte, die een plek voor ontspanning zou worden, in te richten, deed ze een beroep op Jean Arp en Theo van Doesburg, een Nederlandse schilder, architect en kunsttheoreticus, en ook oprichter van de kunststroming De Stijl. Samen hebben de drie een tiental zalen ingericht, verspreid over vier etages, en zo een echt Gesamtkunstwerk gecreëerd. Sommige ruimten hebben ze in overleg aangepakt, andere zijn dan weer het werk van de individuele kunstenaars. Het was evenwel Theo van Doesburg die de eer opstreek. In het tijdschrift De Stijl, dat aan de Aubette was gewijd, stelde hij Taeuber en Arp in de schaduw. Hij maakte amper een woord vuil aan Jean Arp en verwees louter naar “de goede smaak” van Sophie Taeuber, terwijl zij verantwoordelijk was voor het hele project.

herself of conventional art. She showed me drawings, tapestries and embroideries that were exclusively made up of vertical and horizontal lines.” Between 1918 and 1920, the couple produced five large collages. Entitled DuoCollages, these pieces incarnate Concrete Art. Built around the concept of rectangular shapes, the collages foreshadowed Minimalist Art. “They were probably the first manifestations of their kind,” added Arp. “Pictures that were their own reality, without meaning or cerebral intention. We rejected everything in the nature of a copy or a description, in order to give free flow to what was elemental and spontaneous.”

A joint masterpiece

The structure and colours of the Duo-Collages also served as a template for the stained-glass window in the stairwell of the Aubette, one of their largest joint works. A listed monument today, it forms part of the museums of the city of Strasbourg under the name Aubette 1928. In the late 1920s, Sophie Taeuber was commissioned by brothers Paul and André Horn to redecorate the vast building. To design the space destined to become a leisure centre, she enlisted the help of Jean Arp and Theo van Doesburg, a Dutch painter, architect, and art theorist well known as the founder of the De Stijl movement. Together, the three artists designed a dozen rooms spanning four floors in the spirit of a Gesamtkunstwerk. While some of these spaces were created collaboratively, others were made individually by each artist. However, Theo van Doesburg reaped the rewards of the project by failing to credit Taeuber and Arp in the magazine De Stijl dedicated to the Aubette. There was hardly any mention of Jean Arp in the magazine, and he only cited Sophie Taeuber’s “good taste”, thereby minimising her role as project manager. This characterisation of the Swiss artist’s work echoes Linda Nochlin’s ground-breaking 1971 essay Why Have There Been No Great Women Artists? - published by ARTnews. In it, Nochlin dismantles the notion of artistic genius codified by men, exposing the institutional structures that contributed – to a large extent – to render women invisible and that eclipsed the importance of networks in the careers of artists. In 1943, following the tragic death of Sophie Taeuber-Arp, who was asphyxiated by emanations

De manier waarop Theo van Doesburg het werk van de Zwitserse wegzette, doet denken aan het essay van Linda Nochlin dat in 1971 in het tijdschrift ARTnews verscheen en dat niet meer weg te denken is uit de kunstgeschiedenis:

Why Have There Been No Great Women Artists? Nochlin ontmantelde het idee dat het artistieke genie voorbehouden zou zijn aan mannen en legde de institutionele structuren bloot die vrouwen grotendeels mee onzichtbaar hebben gemaakt en die het belang van een netwerk voor de carrière van kunstenaars minimaliseerden.

Sophie Taeuber overleed in 1943 aan de gevolgen van koolmonoxidevergiftiging door een slecht werkende kolenkachel in het huis van Max Bill in Zürich. Jean Arp viel ten prooi aan een zware depressie, terwijl de Tweede Wereldoorlog sowieso al aan zijn fysieke en mentale gezondheid knaagde. De rouwende weduwnaar heeft met de allerbeste bedoelingen geprobeerd het beeld van Sophie te vereeuwigen in aangrijpende geschriften, maar hij gaf daarbij ook blijk van de sterke neiging “om haar op te sluiten op een wat onbestemde plek, tussen het treurdicht, de droom en de werkelijkheid in”, aldus kunsthistorica Cécile Bargues. Dit schreef hij, uitgeblust, een jaar na de dood van zijn vrouw:

Je droomde van sterren met vleugels, van bloemen die de bloemen vleien op de lippen van het oneindige, (...)

Je droomde van wat rust in de onbeweeglijkheid woont in de helderheid.

Je schilderde een roos zonder sluier, een bosje golven, een levend kristal.

Jean Arp zat in zak en as. Zijn vrienden, onder wie Michel Seuphor, Marcel Janco en Hans Richter, koesterden samen met hem de herinnering aan Sophie, die een welwillende engel was geworden. Ze spraken vaak over, en vooral namens haar.

De andere kant van Sophie

Voor kunsthistorica Isabelle Ewig was Sophie Taeuber-Arps eerste oeuvrecatalogus, samengesteld door Jean Arp en Hugo Weber bij de solotentoonstelling van 1948, vooral bedoeld om haar reputatie als schilder en beeldhouwer te

from a coal stove at Max Bill’s Zurich home, on the eve of an impending return to France, Jean Arp sank into a severe depression at a time when his physical and mental health was already wavering due to the Second World War. Although the grieving husband had the best intentions, he was instrumental in immortalising Sophie’s image in admittedly poignant texts, which nevertheless tended “to imprison her in a somewhat indeterminate realm, somewhere between elegy, dream, and reality,” as art historian Cécile Bargues described it.

Bruised and heartbroken, Arp penned these lines one year after his wife’s death:

You would always dream of winged stars, of flowers cajoling flowers on the lips of infinity, (...)

You dreamed of things that rest in the immutable home of light.

You painted an unveiled rose, a bouquet of waves, a living crystal.

Distraught, Jean Arp and his friends Michel Seuphor, Marcel Janco and Hans Richter gathered together to cherish the memory of Sophie, who was transformed into a sacrificial angel. They talked a lot about her, mostly in her name.

Sophie under a new light

According to art historian Isabelle Ewig, Sophie Taeuber-Arp’s first catalogue raisonnée, compiled by Jean Arp and Hugo Weber for the 1948 solo exhibition, was mainly intended to cement her reputation as a painter and sculptor by completing unfinished pieces or producing new versions of Taeuber’s original projects. Walburga Krupp, curator of the exhibition at Bozar, demonstrated in her research that Arp referred to several collages as duo works, although they had probably not been produced together at the time. Moreover, the catalogue made no mention of Taeuber’s other activities, such as her marionettes, stage sets, murals and interior designs, including the Aubette.

There was also no mention of the fact that, between 1925 and 1942, Sophie Taeuber-Arp participated in some forty exhibitions in major

bestendigen. Er werden onafgewerkte stukken voor voltooid en er werden ook nieuwe versies van oude werken gemaakt. In de catalogus werden door Arp eveneens verschillende DuoCollages opgenomen die ze waarschijnlijk niet samen hadden gemaakt, zoals uit de research van Walburga Krupp, commissaris van de tentoonstelling, valt af te leiden. En de monografie maakte bovendien geen gewag van haar andere activiteiten, zoals de creatie van marionetten, theaterdecors, wandversieringen en interieurs, zoals in de Aubette.

Er werd evenmin vermeld dat Sophie Taeuber tussen 1925 en 1942 deelnam aan meer dan veertig tentoonstellingen in hoog aangeschreven musea in Europa, de VS en Japan. Haar privéarchieven zijn in de tussentijd waardevolle bronnen geworden voor historici. Net die inkijk in de intieme levenssfeer stelt ons immers in staat de andere kant van Sophie Taeuber te leren kennen. Want ze was helemaal niet die immer glimlachende en spontane engel die Jean er na haar dood van heeft gemaakt. In 2021 zijn heel wat onuitgegeven brieven van Sophie Taeuber-Arp aan onder meer haar zus en Jean Arp gepubliceerd. Ze geven een heel ander beeld van haar leven. Het corpus beslaat drie imposante werken die zijn geredigeerd door Medea Hoch, Walburga Krupp en Sigrid Schade – samen goed voor 431 brieven en ansichtkaarten. De eerste dateren van 1905, de laatste heeft ze in december 1942, kort voor haar dood, geschreven. Uit de correspondentie blijkt dat Jean Arp haar heeft laten inzien dat het belangrijk is te blijven evolueren en vernieuwen als kunstenaar. Tegelijkertijd heeft de carrière van Sophie Taeuber-Arp geleden onder de concurrentie met haar man. Vaak deed Sophie Taeuber voor hem het voorbereidende werk en voltooide ze ook zijn werken, zodat hij alles tot een goed einde kon brengen. Daarbovenop legde ze zich toe op haar eigen artistieke werk, maar evenzeer op het huishouden en de administratieve rompslomp waar Arp als de dood voor was. We kunnen er ook de geschiedenis van de inrichting van de Aubette op naslaan, de zogenaamde Sixtijnse Kapel van de abstracte kunst, die is uitgewerkt zonder onderscheid te maken tussen de schone kunsten, decoratieve kunsten en interieurarchitectuur. Sophie had er in 1928 voor gekozen niet in het openbaar te reageren op de uitspraken van Theo van Doesburg

museums in Europe, the United States and Japan. Her private archives have thus become valuable sources for historians. Indeed, it is precisely this insight into the intimate sphere of her life that allows us to see Sophie Taeuber under a new light. For she was not at all a sacrificial angel, forever smiling and spontaneous.

In 2021, the publication of several hitherto unpublished letters written by Sophie TaeuberArp to her husband Jean, her sister and other friends shed new light on her life. Compiled in three imposing volumes edited by Medea Hoch, Walburga Krupp, and Sigrid Schade, the collection features 431 letters and postcards, dating from 1905 to December 1942, shortly before her death.

‘Sophie Taeuber could seamlessly switch from one discipline to another, which was perhaps indicative of the multiple roles she fulfilled as a woman’

The book indicates that Arp helped Taeuber-Arp grasp the importance of her pioneering artistic achievements. But, on the other hand, Sophie Taeuber-Arp’s artistic career suffered from the competition with her husband. TaeuberArp often handled Arp’s preliminary drawings and finished his pieces so he could complete commissions. After that, she had to focus on her personal artistic work and the many domestic and administrative chores he could not be bothered with.

We should also (re-)examine the history of the Aubette, nicknamed the ‘Sistine Chapel of abstract art’, which was envisioned without distinction between the fine arts, decorative arts and interior architecture. The artist, who had chosen to remain publicly silent regarding Van Doesburg’s comments in the 1928 edition of the De Stijl magazine opens up about the affair in a letter to Louise Maass, one of her former

droits Fondation Arp

Jean Arp, Constellation de formes blanches sur fond gris, 1941, bois peint.

‘They talked a lot about her, mostly in her name’

Photo JP. Pichon,

in De Stijl, maar in een brief aan Louise Maass, met wie ze samen aan de Debschitz-Schule had gestudeerd, luchtte ze haar hart: “Ik heb de moeite genomen om me te verdiepen in de theorieën van Theo van Doesburg. Hij beweert dat zijn composities niets te maken hebben met decoratie, dat ze de ruimte alleen maar vormgeven. Sommige zijn erg mooi, maar ik denk dat hij een theorie voor zichzelf verzint. Ik merk hoe Van Doesburg met iedereen gebrouilleerd geraakt omdat hij zichzelf zodanig overschat dat hij zich altijd onbegrepen en misbruikt voelt.”

In een andere brief verbergt ze haar gramschap niet langer: “Hij heeft gebruikgemaakt van zijn werk als journalist om de Aubette neer te zetten als zijn eigen werk en onze namen weg te laten. Ik begin stilaan mijn geduld te verliezen, en al helemaal omdat de opdracht aan ons werd toegekend en wij Van Doesburg alleen maar in de arm hebben genomen omdat het te veel werk bovenop onze andere bezigheden was.”

Sophie Taeuber en andere vrouwelijke kunstenaars zijn de drijvende kracht geweest achter de ingrijpende veranderingen die aan de oorsprong lagen van de ongeziene opwaardering van de zogenaamd minder belangrijke kunstvormen. Ze slaagden erin te pendelen tussen de verschillende disciplines en symboliseerden zo misschien wel de verschillende rollen die ze in hun tijd speelden als vrouw, als vrouwelijke kunstenaar en als vrouw van een kunstenaar. Al die rollen versterken het idee dat die disciplines voor hen niet samenhingen met een hiërarchie, maar deel uitmaakten van het leven van elke dag.

Safia Kessas

De tentoonstelling Hans/Jean Arp & Sophie Taeuber-Arp. Friends, Lovers, Partners loopt van 20 september 2024 tot 19 januari 2025. De tentoonstellingscatalogus wordt uitgegeven door Bozar Books & Mercatorfonds en is verkrijgbaar in de Bozar Bookshop.

Beluister het fascinerende verhaal over dit koppel via onze podcast, die ook een ode brengt aan Sophie Taeuber-Arp.

classmates at the Debschitz School: “I have tried hard to understand Van Doesburg’s theories. He claims his compositions have nothing to do with decoration at all, that they are purely spatial. Some are very beautiful, but I think he is making up a theory to please himself. I notice how Van Doesburg falls afoul of everyone because he overestimates himself to such an extent that he always feels misunderstood and abused.”

Another letter reveals her wrath: “He used his work as a journalist to promote the Aubette as his own, leaving out our names. I am gradually beginning to lose my patience, especially since the commission was awarded to us and we only engaged Van Doesburg because it was too much work on top of our other activities.”

Like Sophie Taeuber, other female artists were instrumental in introducing paradigm shifts that have led to a historically unprecedented valorisation of so-called minor arts. These women could seamlessly switch from one discipline to another, which was perhaps indicative of the multiple roles they fulfilled as women in their era, as female artists, and as artists’ wives. All of these roles reinforce the idea that, from their perspective, these disciplines were nonhierarchical and were part of the fabric of their everyday lives.

Safia Kessas

The exhibition Hans/Jean Arp & Sophie TaeuberArp. Friends, Lovers, Partners runs from 20 September 2024 to 19 January 2025. Exhibition catalogue is published by Bozar Books & Mercatorfonds and is available at the Bozar Bookshop

Listen to the fascinating story about this couple via our podcast, which also pays tribute to Sophie Taeuber-Arp.

Jean Arp, Nombril et nombril ailé, 1933, collage. Photo JP Pichon, droits Fondation Arp

E. Linck: Sophie Taeuber and Hans Arp in front of puppets, 1918, Stiftung Arp e.V., Berlin/Rolandswerth

Arp Returns Home to Brussels

NL De abstracte kunstenaar Hans Arp was al vroeg kind aan huis in het Brusselse kunstmilieu. In 1931 zwaaiden ook de smeedijzeren deuren van het prille Paleis voor Schone Kunsten voor hem open. Dit in schril contrast met zijn vrouw Sophie Taeuber-Arp, die er pas in 1953 haar première beleefde – tien jaar na haar dood. Even terugspoelen.

Kijk eens aan! In de archieven van het Paleis voor Schone Kunsten vind ik een handgeschreven brief van Arp – zonder voornaam. Ongedateerd, maar het moet van vroeg in 1931 zijn geweest. De brief is door Hans Arp geschreven in de Rue des Châtaigniers 21, in het zuidwesten van Parijs. In een rechthoekig huis met tuin, ontworpen door zijn vrouw Sophie Taeuber, waar het koppel sinds 1929 samenwoonde én -werkte. Sophie had er haar atelier op de derde verdieping, van waaruit ze over de Parijse voorstad uitkeek en het hele bedrijf bestierde. Leven en kunst liepen in elkaar over. (De kunstenaarswoning is overigens intact gebleven. Vandaag houdt de Stichting Arp er de nagedachtenis van het dadakoppel levendig.)

De brief van Hans is gericht aan Van Hecke – weerom zonder voornaam. Het gaat om PaulGustave, Pégé, Gust of Tatave voor de vrienden. Hij was de man achter de Brusselse galeries Sélection en L’Époque, die met zijn vrouw Norine de overstap maakte naar de mode. De couturierkunsthandelaar ging in 1931 echter nog wel aan de slag in het Paleis voor Schone Kunsten, de zetel van de vzw L’art vivant. De vereniging wilde kunstenaars een hart onder de riem steken, nadat de prijzen voor hun werk door de beurscrash de dieperik in waren gegaan.

Pégé zette in het Paleis voor Schone Kunsten de grootscheepse tentoonstelling L’art vivant en Europe op het getouw, een nagenoeg ongezien overzicht van de kunstbewegingen na het impressionisme waar kunstenaars maar wat graag aan meewerkten. Het parcours was opgebouwd per land: Frankrijk, Duitsland, België, Nederland,

EN Abstract artist Hans Arp felt at home in the Brussels art world from the very outset. And the wrought-iron doors of the fledgling Palais des Beaux-Arts swung open for him in 1931. In stark contrast to his wife, Sophie Taeuber-Arp, who did not make her debut here until 1953 –ten years after her death. Let’s rewind for a moment.

Look at this! I’ve found a handwritten letter from Arp – first name omitted – in the archives of the Palais des Beaux-Arts. Undated, but it must be from early 1931. Hans Arp wrote it from 21 Rue des Châtaigniers, in southwest Paris. In a rectangular house with a garden, designed by his wife Sophie Taeuber, where the couple had lived and worked together since 1929. Sophie’s studio was on the third floor, from where she looked out over the Parisian suburbs and ran their entire business. Life and art were indivisible. (Coincidentally, the artists’ house has survived intact. It is now home to the Arp Foundation, who keep the memory of the Dada couple alive.)

Hans’ letter is addressed to one Van Hecke –again, no first name. This is Paul-Gustave, or Pégé, Gust or Tatave to his friends. He was the man behind the Brussels galleries Sélection and L’Époque, but who switched to fashion with his wife Norine. However, the couturier-art dealer still worked for the Palais des Beaux-Arts in 1931 - home of the non-profit association L’art vivant [Living Art]. The organisation wanted to provide a lifeline for artists after the stock market crash, which had sent the prices of their work plummeting.

Pégé mounted the large-scale exhibition L’art vivant en Europe [Living Art in Europe] at the Palais des Beaux-Arts, an almost unprecedented survey of post-Impressionist art movements, in which artists were only too happy to participate. The overview was structured by country: France, Germany, Belgium, the Netherlands, Poland, Czechoslovakia.

Polen, Tsjecho-Slowakije. Maar er was ook een grote zaal gereserveerd voor de ‘school van Parijs’, want na de Eerste Wereldoorlog waren heel wat kunstvernieuwers uit de omliggende landen in de lichtstad aangespoeld.

Dadadada

In de archiefdoos ‘art vivant’ zitten heel wat brieven van pioniers van de moderne kunst gericht aan Van Hecke: Arp, Kurt Schwitters, Piet Mondriaan, Georges Vantongerloo, René Magritte, .... In de Kastanjeboomlaan, zo schrijft hij aan Pégé, had Arp bezoek gekregen van Mondriaan en Vantongerloo, twee vroege gangmakers van De Stijl. Ze moedigden Arp aan om mee te doen aan L’art vivant en Europe. Hans welteverstaan, niet zijn vrouw Sophie. Nadat Mondriaan en Vantongerloo bij de Arps waren vertrokken, klopte ook Tristan Tzara bij het koppel aan. Tzara, Arp en Taeuber kenden elkaar al lang – van het Cabaret Voltaire in Zürich. In die nachtclub in het neutrale Zwitserland werd dada in 1916 luidkeels boven de doopvont gehouden. Het dadaïsme was een grote middelvinger tegen het geweld, het individualisme en de nationalistische inslag van de Eerste Wereldoorlog. De kunsten buitelden vrolijk over elkaar heen. Het ego ging op de schop. Hans las er zijn klankrijke gedichten voor. Sophie liet zich opmerken met een expressionistische dans in kubo-futuristische outfit. De Roemeen Tristan Tzara moedigde het hele kunstcircus aan: ‘Da, da!’ (Ja, ja!)

‘Piet Mondriaan en Georges Vantongerloo moedigden Hans Arp aan om mee te doen aan L’art vivant en Europe’

Welnu, die Tzara kwam dus vertellen dat er sowieso al werken van Arp in de expo L’art vivant en Europe zouden hangen. Dat had hij vernomen van zijn vriend E.L.T. Mesens, dichtercollagekunstenaar-duivel-doet-al en ‘secrétaire des ventes’ van de tentoonstelling. “Neemt u werken van mij op die zich in Brussel bevinden?”,

A large room was also reserved for the ‘school of Paris’, on the grounds that numerous artistic innovators from the surrounding countries had ended up in the City of Light after the First World War.

Dadadada

The ‘art vivant’ archive box contains a clutch of letters to Van Hecke from the pioneers of modern art: Arp, Kurt Schwitters, Piet Mondrian, Georges Vantongerloo, René Magritte, .... In his letter, Arp tells Pégé that Mondrian and Vantongerloo, two early pacesetters of the De Stijl movement, had visited him at Rue des Châtaigniers. They had urged Arp to participate in L’art vivant en Europe Hans, that is, not his wife Sophie. After Mondrian and Vantongerloo parted company with the Arps, Tristan Tzara came knocking on their door. Tzara, Arp and Taeuber had known each other for a long time – since the days of the Cabaret Voltaire in Zurich. This was the nightclub in neutral Switzerland, in which Dada had been boisterously christened in 1916. Dadaism gave a mighty finger to the violent, individualist and nationalist slant of the First World War. Art forms tumbled merrily over each other. The group was more important than the ego. Hans recited his sound-rich poems at the Cabaret. Sophie turned heads with an expressionist dance in a cubist-futuristic outfit. Romanian Tristan Tzara egged the entire creative circus onwards: ‘Da, da!’ (Yes, yes!)

Now, what Tzara had to say to the Arps was this: Hans’ work would be shown in L’art vivant en Europe anyway. Or so he’d been told by his friend E.L.T. Mesens, the poet, collagist, artist, jack-ofall-trades and ‘sales secretary’ to the exhibition. “Are you including works of mine that are in Brussels?”, Arp asks Van Hecke. “Let me know!” Pégé and E.L.T. Mesens had effectively selected La planche à oeufs [Egg Board], a large relief from the collection of Paul-Gustave van Hecke and Norine, and Oiseaux [Birds] from the collection of Pierre Janlet, one of the driving forces behind the Palais des Beaux-Arts. As an aside: the first work was auctioned two years later for a rockbottom price, along with the rest of the Van Hecke collection, including dozens of Magrittes. The second fetched the hammer price of 3.5 million euros at Sotheby’s in 2022. Things certainly change in the art market.

vraagt Arp aan Van Hecke. “Geef me hierover eens meer nieuws.”

Pégé en E.L.T. Mesens hadden effectief gekozen voor La planche à oeufs, een groot reliëf uit de verzameling van Paul-Gustave van Hecke en Norine, en voor Oiseaux uit de collectie van Pierre Janlet, een van de bezielers van het Paleis voor Schone Kunsten. Pour la petite histoire: het eerste werk werd twee jaar later geveild aan een dumpprijs, samen met de rest van de collectie van de Van Heckes, waaronder tientallen Magrittes.

Het tweede haalde in 2022 bij Sotheby’s de hamerprijs van 3,5 miljoen euro. Het kan verkeren op de kunstmarkt.

À l’époque

Met zijn houten reliëfs gaf Hans Arp een ontwapenende, kinderlijke draai aan het alledaagse. Ze lijken wel uitvergrote decorstukken van een surrealistisch schooltoneel. Vogels en eieren. Flessen en vazen. Stukken van mensen: lippen, neuzen, snorren, navels. Plastrons. Oiseaux, ook wel L’O et L’U de l’oiseau genoemd, dateert uit 1928. Hans en Sophie waren in mei van dat jaar naar Brussel getrokken voor de opening van een solotentoonstelling van Arp in galerie L’Époque. Op 14 mei 1928 schrijft Sophie een postkaart aan haar zus Erika: Arp heeft in Brussel twee grote reliëfs geschilderd, en ze gaat jurken passen. Hoogstwaarschijnlijk is Oiseaux dus in Brussel gemaakt én meteen verkocht. Een fotograaf legde de Arp-expo in L’Époque vast voor het nageslacht: verschillende zaalzichten, maar ook foto’s van vijf heren in pak. Joan Miró met wandelstok en Arp prijken in het midden. Errond: drie olijke dichter-kunsthandelaars.

Naast Van Hecke en E.L.T. Mesens herkennen we ook Camille Goemans, een van de pioniers van het surrealisme in Brussel en een goede vriend van René Magritte. In 1927 had Arp een exclusiviteitscontract met Goemans getekend. Samen met Magritte zocht Goemans eind 1927 zijn heil in Parijs, waar de twee geregeld soupeerden met Arp, Miró en Dalí. In mei 1929 zou Goemans een galerie openen in de Rue de Seine 49 en hij huurde Sophie Taeuber in om de inrichting voor haar rekening te nemen. De eerste tentoonstelling in Galerie Goemans was gewijd aan haar man.

Nochtans was Sophie Taeuber-Arp lange tijd de vaste kostwinnaar van het kunstenaarskoppel.

À l’époque

Hans Arp gives a disarming, childlike twist to the everyday in his wooden reliefs. They resemble magnified pieces of scenery from a Surrealist school play. Birds and eggs. Bottles and vases. Fragments of people: lips, noses, moustaches, navels. Plastrons.

Oiseaux, also called L’O et L’U de l’oiseau, dates from 1928. In May of that year, Hans and Sophie had travelled to Brussels for the opening of Arp’s solo exhibition at L’Époque gallery. Sophie wrote a postcard to her sister Erika on 14 May 1928: Arp has painted two large reliefs in Brussels, and she is going to try on dresses. It is extremely likely, therefore, that Oiseaux was created in the Belgian capital and immediately sold.

‘Hans Arp gives a disarming, childlike twist to the everyday in his wooden reliefs’

The Arp exhibition at L’Époque was captured for posterity by a photographer: several installations shots survive, as well as pictures of five besuited gentlemen. In the centre: Joan Miró, with a cane, and Arp. Around them: three ostentatious poetartists. Alongside Van Hecke and E.L.T. Mesens, we discern Camille Goemans, one of the pioneers of Surrealism in Brussels and a close friend of Magritte. Arp had signed an exclusive contract with Goemans in 1927.

Both Magritte and Goemans moved to Paris that year, where they regularly dined with Arp, Miró and Dalí. In May 1929, Goemans opened a gallery at 49 Rue de Seine and hired Sophie Taeuber to oversee its interior design. The first exhibition at Galerie Goemans was dedicated to her husband. Yet Sophie Taeuber-Arp had long been the artist couple’s regular breadwinner. She taught at the Zurich School of Arts and Crafts but also made artworks for Hans. For example, she attached the cords that formed the contours of faces in unbroken lines. Georgette Magritte completed the job when Sophie was in Zurich.

‘Met zijn houten reliëfs gaf Hans Arp

Group photo at the Arp exhibition at the LÉpoque gallery, 1928, Paul-Gustave Van Hecke, Hans Arp, Joan Miró, E.L.T. Mesens, Camille Goemans..

Ze gaf les aan de Kunstnijverheidsschool van Zürich en maakte ook kunstwerken voor Hans. Ze bevestigde de koorden die in doorlopende lijnen de contouren van gezichten vormden. Wanneer Sophie in Zürich was, klaarde Georgette Magritte die klus.

Maar in 1928 hadden E.L.T. Mesens en PaulGustave van Hecke als respectievelijk directeur en eigenaar van L’Époque vooral oog voor Hans Arp. Zijn solotentoonstelling ging er open op zaterdag 5 mei – één dag nadat koning Albert het Paleis voor Schone Kunsten officieel was komen inhuldigen. Ik staar naar de foto’s van de opening en beeld me in dat Sophie en Hans erbij waren, daar in de eivolle sculpturenhal. Het was het kunstgebeuren van het jaar, in Brussel.

De 29-jarige Pierre Janlet, eigenaar van Oiseaux, was toen nog de rechterhand van Henry Le Boeuf, de drijvende kracht achter het Paleis voor Schone Kunsten. Later zou hij zelf directeur-generaal worden. Janlet sprokkelde tijdens zijn carrière een mooie kunstverzameling bij elkaar, en in 1928 sloeg hij ook in L’Époque zijn slag. Hij kocht er onder meer Lèvres écossaises van Arp. Het reliëf hing in de rechtse zaal van de galerie, links van de schouw. Aan de andere kant: La planche à oeufs. 96 jaar later komen beide reliëfs opnieuw samen in het Paleis voor Schone Kunsten. Ze zijn weer thuis in Brussel.

Kurt De Boodt

De tentoonstelling Hans/Jean Arp & Sophie

Taeuber-Arp. Friends, Lovers, Partners loopt van 20 september 2024 tot 19 januari 2025.

But E.L.T. Mesens and Paul-Gustave van Hecke, the director and owner of L’Époque respectively, set their sights firmly on Hans Arp in 1928. His solo exhibition opened at their gallery on Saturday 5 May – the day after King Albert had officially inaugurated the Palais des Beaux-Arts. I stare at the photos of the opening and imagine that Sophie and Hans were also present, there, in that jam-packed sculpture hall. It was the art event of the year for Brussels.

The twenty-nine-year-old owner of Oiseaux, Pierre Janlet, was then the right-hand man of Henry Le Boeuf, the driving force behind the Palais des Beaux-Arts. Janlet would later become its General Director. He amassed a superb art collection during his career and also struck gold at L’Époque in 1928. He purchased Arp’s Lèvres écossaises [Scottish Lips], amongst other pieces. The relief hung in the gallery’s right-hand room, to the left of the fireplace. On the other side: La planche à oeufs. Ninety-six years later, the two reliefs will be reunited in the Centre for Fine Arts. They are coming home – to Brussels.

Kurt De Boodt

The exhibition Hans/Jean Arp & Sophie TaeuberArp. Friends, Lovers, Partners runs from 20 September 2024 to 19 January 2025.

Pavel Kolesnikov & Samson Tsoy

NL In 2007 botsten ze op elkaar in de wandelgangen van het Conservatorium van Moskou. Sindsdien zijn Pavel Kolesnikov, de poëet, en Samson Tsoy, het buitenbeentje, onafscheidelijk.

De Russische pianisten Pavel Kolesnikov en Samson Tsoy wonen intussen samen in Londen. Het klavierkoppel deelt dus meer dan enkel een liefde voor muziek, en dat kan soms best lastig zijn. “Het is riskant om zo close te zijn,” aldus Tsoy, “en het is moeilijk om elkaar niet gek te maken tijdens repetities.”

Met pianoduetten begeven de twee zich bovendien op aartsmoeilijk terrein: ze brengen een bij uitstek huiselijk genre op het podium.

Van intiem naar extravert, van intens naar extatisch, de twee dertigers treden ermee in de voetstappen van Robert & Clara Schumann en Maurice Ravel & Ricardo Viñes. “Vanwege de aard van het instrument zijn we op het podium echt onafscheidelijk”, vertelt Tsoy. “Een piano delen met vier handen veronderstelt dat je samen denkt, samen ademt. Het is samenhorigheid van een uitzonderlijk niveau, een niveau dat je niet kan bereiken zonder héél hecht te zijn.”

Dat hun jarenlange ervaring vruchten afwerpt, bewijzen de internationale tournees en sinds kort ook hun eerste album als duo – uit bij Harmonia Mundi. Nochtans is hun karakter naar verluidt erg verschillend en is ook hun speelstijl amper te vergelijken. Maar in plaats van elkaar te ontmoeten in het midden, begroeten ze elkaar vanuit de extremen. En precies dat maakt hen volgens The Observer ook zo uniek: “De mix van Kolesnikovs eerder introverte, poëtische exploratie en de neiging van Tsoy tot meer extravagante expressie maakt er de ideale partners van.”

Guillaume De Grieve

Pavel Kolesnikov & Samson Tsoy spelen op 1 november 2024 in de Henry Le Bœufzaal.

EN They collided in the corridors of the Moscow Conservatory in 2007. Pavel Kolesnikov, the poet, and Samson Tsoy, the maverick, have been inseparable ever since.

The Russian pianists Pavel Kolesnikov and Samson Tsoy share a home in London nowadays, where they also co-founded the Ragged Music Festival. The pianist couple share more than just a love of music, which they say is not without its occasional difficulties. “It’s risky to be so close,” says Tsoy. When it comes to piano duets, things get even trickier as they are bringing an eminently domestic genre to the stage. From intimate to extrovert, from intense to ecstatic, the two thirty-somethings are following in the footsteps of Robert & Clara Schumann, Edvard & Nina Grieg and Maurice Ravel & Ricardo Viñes. “Because of the nature of the instrument, we are truly inseparable on stage,” Tsoy explains. “Sharing a piano with four hands presupposes thinking together, breathing together. It’s a form of closeness, but on an exceptional level. You can’t reach that level without being incredibly close.” That their years of experience are paying off is proven by their international tours and recently their first album as a duo – out on Harmonia Mundi. However, their characters are reportedly very different, while their distinct playing styles are hardly comparable. But instead of meeting in the middle, they greet each other from the extremes. And it is precisely that, according to Fiona Maddocks of the British newspaper The Observer, that makes them so unique: “The mix — to oversimplify — of Kolesnikov’s more inward, poetic exploration and Tsoy’s tendency to more extravagant expressivity makes them ideal duo partners.”

Guillaume De Grieve

Pavel Kolesnikov & Samson Tsoy play the Henry Le Bœuf Hall on 1 November 2024.

Luciano Berio & Cathy Berberian

NL Cathy Berberian zong het allemaal: van The Beatles in een klassiek jasje tot Monteverdi en Cage. Magnificathy, zoals Umberto Eco haar noemde, was een icoon van de avant-garde voor wie de Italiaanse componist Luciano Berio heel wat werk schreef, op maat van haar unieke stem en persoonlijkheid.

Cathy Berberian en Luciano Berio ontmoetten elkaar in 1949 op het conservatorium van Milaan. De Amerikaanse was op zoek naar een pianist en Berio verdiende bij aan het klavier. Het was het begin van een vruchtbare, artistieke samenwerking die ook na hun huwelijk – ze trouwden in 1950 – overeind bleef. Hij liet haar op een nieuwe manier zingen, zonder haar vocale veelzijdigheid en virtuositeit is zijn werk voor stem niet denkbaar. In het oeuvre van de Italiaanse avant-gardist speelt collage een hoofdrol. De westerse muziekgeschiedenis passeert de revue en Berio citeert gretig uit literaire en minder literaire bronnen. Ook volksmuziek wordt geïntegreerd: met Folk Songs componeerde hij een aangrijpende liedcyclus gebaseerd op muziek uit onder meer Italië en de VS. Sequenza III is dan weer een virtuoze solo die de mogelijkheden van de stem aftast, en het theatrale Recital I (for Cathy) voert een Sopraan ten tonele die tijdens een optreden langzaam wegzinkt in de waanzin. Met haar vernieuwende opvattingen over zang en performance beïnvloedde Berberian generaties aan grote vocalisten, onder wie Meredith Monk en Laurie Anderson. Na haar huwelijk ontwikkelde ze een aantal unieke recitals en componeerde ze zelf ook twee stukken, waaronder Stripsody, een collage van onomatopeeën uit strips voor solostem.

Cedric Feys

Op 26 januari 2025 brengen Hyoid & Joris Lacoste (coprod. Hallen van Schaarbeek), Nemø ensemble en Sarah Aristidou & Spectra Ensemble een hommage aan Berio-Berberian. Choreograaf Alexander Vantournhout vertaalt Berio’s Sequenze naar een ruimtelijke dansvoorstelling in februari 2025.

EN Cathy Berberian has sung it all: from The Beatles in a classical arrangement to Monteverdi and Cage. Magnificathy, as Umberto Eco called her, was an icon of the avant-garde for whom the Italian composer Luciano Berio wrote an array of work, tailored to her unique voice and personality.

Cathy Berberian and Luciano Berio met at the Milan Conservatory in 1949. The American was looking for a pianist and Berio had a side hustle playing keyboards. This was the beginning of a fruitful artistic collaboration that even survived –they wed in 1950 – the end of their marriage. He enabled her to sing in a new way, and without her vocal versatility and virtuosity, his work for voice is inconceivable. Collage plays a leading role in the oeuvre of the Italian avant-garde. Western musical history is reviewed, and Berio avidly quotes from literary and less literary sources. Folk music is also integrated: with Folk Songs, he composed a poignant song cycle based on music from Italy and the US, among others. Sequenza III is a virtuoso solo that explores the possibilities of the voice, and the theatrical Recital I (for Cathy) is about a singer who slowly sinks into madness during a rendition. With her innovative views on singing and performance, Berberian influenced generations of great vocalists, including Meredith Monk and Laurie Anderson. After her marriage, she developed a number of unique recitals and also composed two pieces herself, including Stripsody, a collage of onomatopoeia from comics for solo voice.

Cedric Feys

On 26 January 2025, Hyoid & Joris Lacoste (coprod. Halls of Schaerbeek), Nemø ensemble and Sarah Aristidou & Spectra Ensemble pay homage to Berio-Berberian. Choreographer Alexander Vantournhout translates Berio’s Sequenze into a spatial dance performance in February 2025.

schntzl & Carl Stone

NL Al vijftien jaar onafscheidelijk, terwijl ze nog maar eind de twintig zijn. Het muzikaal avontuur van Hendrik Lasure en Casper Van De Velde (schntzl) bolt als op een snelweg: soms wordt een afrit genomen, maar ze komen steeds weer samen.

Al tijdens hun studies richtten Hendrik Lasure (piano) en Casper Van De Velde (drums) het duo schntzl op. Hun vertrekpunt? Cinematografische kamermuziek met improvisatie. Tussendoor werkten ze ook aan andere projecten, waaronder An Pierlé Quartet en Bombataz, maar zelfs dat deden ze meestal in tandem.

De twee delen daarnaast een bewondering voor Carl Stone, die al in de jaren 80 experimenteerde met elektronische muziek en turntables. “Mijn eerste kennismaking met de muziek van Stone was het album Mom’s uit 1990”, vertelt Lasure. “Ik was meteen ontroerd door de sfeer ervan. Het voelt alsof elke track gemaakt is met erg weinig bronmateriaal, waardoor de muzikale wereld heel specifiek afgelijnd is.”

De recentere muziek van Stone beïnvloedde schntzl dan weer op het vlak van live sampling. “Casper en ik hebben een set-up waarbij we live op podium klanken opnemen en die dan als samples gebruiken binnen de geïmproviseerde muziek”, aldus Lasure. Zo creëert het duo ruimte voor toeval, als in een wachtkamer van het onverwachte. “Nee heb je, ja kan je krijgen”, moeten Lasure en Van De Velde gedacht hebben, toen ze Carl Stone contacteerden om hun EP Amsterdam te remixen. Het bleef uiteindelijk bij nee, maar ze bleven ook in contact. En de verhoopte samenwerking komt er nu toch, in een generatie-overspannend project met een oor voor sonorische details en een gevoel voor avontuur.

Guillaume De Grieve

schntzl & Carl Stone spelen op 8 november 2024 in de Terarkenzaal.

EN Inseparable for fifteen years, and yet they are only in their late twenties. The musical adventure of Hendrik Lasure and Casper Van De Velde (schntzl) spins along like on a motorway: occasionally, they take an exit, but they always reconnect.

Hendrik Lasure (piano) and Casper Van De Velde (drums) founded the duo schntzl when they were still students. Their starting point? Cinematographic chamber music with improvisation. Between the creation of three award-winning albums, they also worked on other projects, including Warm Bad, the An Pierlé Quartet and Bombataz, but even these were mostly in tandem.

They are both huge admirers of living legend Carl Stone, who experimented with electronic music and turntables back in the 1980s. “My first introduction to Stone’s music was the 1990 album Mom’s,” Lasure says. “I was immediately moved by its atmosphere. It feels like each track was made with very little raw material, making the musical world very singularly defined.”

Schntzl’s use of live sampling is influenced, in turn, by Stone’s more recent music. “Both Casper and I have a set-up where we record sounds live on stage, which we can then use as samples in the improvised music,” explains Lasure. Thus, the duo creates space for happenstance, as in a waiting room of the unexpected.

“It doesn’t hurt to ask”, Lasure and Van De Velde must have thought when they contacted Carl Stone to remix their EP Amsterdam. The answer was no, but they kept in touch. And now, the longed-for collaboration has finally come to fruition, in a cross-generational project with an ear for sonorous detail and a sense of adventure.

Guillaume De Grieve

schntzl & Carl Stone play in the Terarken Hall on 8 November 2024.

Daphnis & Chloé

NL Zo bont de romance van Daphnis & Chloé, zo weinig is er geweten over de romances van Maurice Ravel. Het weerhield er de componist gelukkig niet van om de pastorale van Longus om te turnen in een ‘groot muzikaal fresco’.

Over het liefdesleven van de Franse componist Maurice Ravel valt frustrerend weinig te noteren. Er zijn romantische geruchten – hij koesterde ‘vol toewijding’ zijn vriendschappen met Ricardo Viñes, Marguerite Long en Hélène JourdanMorhange – maar geen echte bewijzen. Ravel liet wel eens vallen dat de enige liefdesaffaire die hij ooit beleefde … met zijn muziek was. In die context is het des te opmerkelijk dat Maurice Ravels grootste orkestwerk geheel in het teken staat van de liefde. In opdracht van Sergej Diaghilev, directeur van de Ballets Russes, componeerde de Fransman van 1909 tot 1912 het ballet Daphnis et Chloé. Uitgangspunt was de novelle van de Griekse schrijver Longus. De titelpersonages Daphnis en Chloé zijn twee vondelingen die ver weg van het stedelijke leven respectievelijk door een geitenherder en een schapenhouder worden opgevoed. Ze worden hartstochtelijk verliefd op elkaar, maar missen ervaring om hun liefde te consumeren. En het advies dat ze krijgen van de ervaringsdeskundigen die hun pad kruisen, nemen de naïeve aspirant-minnaars best met een korrel zout. Voeg daar nog een orgie aan al dan niet goddelijke intriges aan toe en je krijgt een verhaal dat intussen al bijna twee millennia tot de verbeelding spreekt en mee aan de basis lag van de pastorale roman. Auteurs als Jean-Jacques Rousseau en Yukio Mishima lieten er zich door inspirerenen dan is er dus ook het ballet van Ravel – een van de kleurrijkste en op orkestraal vlak meest geraffineerde werken ooit geschreven.

Mien Bogaert

Naar aanleiding van Ravels 150ste verjaardag speelt het Belgian National Orchestra Daphnis et Chloé op 4 april 2025 in de Henry Le Bœufzaal.

EN Daphnis & Chloé’s romance is as colourful as Maurice Ravel’s love life was obscure. Fortunately, that did not dissuade him from transforming Longus’ pastoral into a “vast musical fresco”, to quote the composer.

There is frustratingly little to note about the French composer Maurice Ravel’s love life. Romantic rumours abound – he “devotedly” nurtured his friendships with Ricardo Viñes, Marguerite Long and Hélène Jourdan-Morhange – but there is scant evidence. Once, Ravel let slip that his only love affair … was with his music. Which makes it all the more remarkable that his greatest orchestral work is devoted solely to love. Ravel composed the ballet Daphnis et Chloé between 1909 and 1912 for Sergei Diaghilev, the director of the Ballets Russes. The starting point was the novella by the Greek writer Longus. The titular characters, Daphnis and Chloé, are two foundlings raised in rural isolation by a goatherd and shepherd respectively. The protagonists fall passionately in love with each other but are too naïve to consummate their relationship. Daphnis and Chloé cross paths with far greater authorities on the matter (including their sheep and goats), but the innocent, would-be lovers are better off taking their advice with a pinch of salt. Throw an orgy into the mix and a host of intrigues, divine or otherwise, and you end up with a story that has captured the imagination for almost two millennia. It also laid the foundations for the pastoral novel. Authors such as Jean-Jacques Rousseau and Yukio Mishima were inspired by the tale, Marc Chagall used it as the basis for a series of lithographs, and then there is Maurice Ravel’s ballet – one of the most vibrant and orchestrally sophisticated works ever written.

Mien

Bogaert

To mark the 150th anniversary of Ravel’s birth, the Belgian National Orchestra will play Daphnis et Chloé in the Henry Le Bœuf Hall on 4 April 2025.

Friendship at the Heart of Life

NL De vriendschap van Geoffroy de Lagasnerie, Didier Eribon en Édouard Louis is vervlochten met hun levenswandel. Meer nog: ze geeft de maat aan van hun schrijverschap en zet conventies op hun kop. Van ’s morgens tot ’s avonds. Vriendschap boven alles, als ‘beschikbaarheidsethos’. Bovendien is de vriendschapsband van de drie allesbehalve een persoonlijke affaire.

Wie op 24 december inlogt op Instagram – om even te ontsnappen aan een hoogoplopende discussie aan de feestdis, bijvoorbeeld – zal zien dat Geoffroy de Lagasnerie, Didier Eribon en Édouard Louis de avond samen doorbrengen. Misschien benijd je hen, want ze breken uit het traditionele familiehokje. De drie genieten volop van hun vriendschap – een vriendschap ‘à trois’ die sinds 2011 standhoudt en zich ook aftekent in hun boeken.

“We hebben de boeken geschreven die we hebben geschreven omdat onze relatie bestaat”, tekent Geoffroy de Lagasnerie in 2023 op in 3, een tekst waarin hij zich niet alleen verdiept in de vriendschap als levenswijze, maar er ook de lof van zingt. De drie nemen de vriendschap – laat dat duidelijk zijn – erg serieus. Van ’s morgens tot ’s avonds, dus. Of, welja, misschien veeleer van ’s middags tot in het holst van de nacht. (Ze stoppen het niet weg: ’s morgens zijn ze niet van de partij.)

Vriendschap als koppelteken

“Zie het zo: vrienden zijn prioritair, al de rest moet ervoor wijken”, aldus De Lagasnerie, die het heeft over een ‘beschikbaarheidsethos’. Een ethos die niet louter een theoretisch concept is, maar een voortdurende praktijk. Dat bevestigt ook Édouard Louis, de jongste van het drietal, in zijn recente boek Monique s’évade. Wanneer de schrijver zijn moeder vanuit Athene aanraadt om te breken met de drankverslaafde en gewelddadige man met wie ze samenwoont, springt Didier in de bres. Hij staat

EN The friendship of Geoffroy de Lagasnerie, Didier Eribon and Édouard Louis is intertwined with their lives. It defies tradition and paces their writing. From dawn to dusk. Friendship above all else, as an ‘ethos of availability’. The three’s friendship is real, and anything but a personal affair.

Should you decide to go on Instagram on 24 December – to distract yourself from a gruesome family discussion for example – you will find that Geoffroy de Lagasnerie, Didier Eribon and Édouard Louis spend Christmas Eve together. You may even feel a tinge of jealousy. They dodge the traditional family circle and revel in their three-way friendship. A friendship that dates back to 2011. A friendship paced by writing.

“We wrote the books we wrote because this relationship exists,” confided Geoffroy de Lagasnerie in 2023 in 3 – a book that explores (and celebrates) friendship as a way of life. So yes, they all take friendship extremely seriously. From sunrise to sunset. Or, more precisely, from noon to the middle of the night. (They willingly admit they are not morning people.)

Friendship as a hyphen

“We have to see our friends as priorities that take precedence over all others,” explains De Lagasnerie, using the term ‘ethos of availability’. This ethos is more than a theoretical concept; it is a continuous process. The youngest of the three, Édouard Louis, illustrates this friendship in his latest book, Monique s’évade. When the young writer advises his mother from Athens to immediately leave the violent alcoholic she is living with in Paris, Didier is there. He is there“naturally, of course” - to help Monique escape. He also has the words to comfort Édouard Louis’ mother: “You’re brave. It’s always difficult to escape. I admire you.”

Didier is, in fact, the renowned sociologist and philosopher Didier Eribon, who wrote the

meteen klaar – “natuurlijk, vanzelfsprekend” – om Monique te helpen ontsnappen. Didier vindt ook de juiste woorden om de moeder van Édouard

Louis te troosten: “Je bent moedig. Vluchten is altijd moeilijk. Ik bewonder jou.”

Didier, dat is de grote socioloog en filosoof Didier Eribon, schrijver van de bestseller Terug naar Reims. Ik noemde hem niet bij zijn familienaam. Niet om onbeleefd te zijn of vertrouwelijk te doen – dat zou ik iet durven – maar omdat dat hun vriendschap het best weerspiegelt. Didier, Édouard, Geoffroy: die drie voornamen komen steeds terug in zowel hun boeken als hun posts op sociale media. Ze laten voortdurend elkaars naam vallen. Ze halen elkaar aan. Hun vriendschap bestaat echt. Nee, die vriendschap is geen fictie. Ik heb ze gezien. In het echt. In een gebaar. In een paar woorden. Ik had Édouard en Geoffroy – zonder achternaam, dus – te gast in mijn radiouitzending (Dans quel Monde on vit, La Première, RTBF, 2018). Geoffroy praatte erg snel. Zijn gedachtegang was moeilijk te volgen. Dat besefte Édouard. Hij probeerde het hem duidelijk te maken met een subtiel handgebaar, als van een orkestleider. Het tempo nam af. De gedachten klaarden op. Na de uitzending vlug nog een foto. Daarna zag ik hen meteen op hun telefoon tokkelen. De derde voornaam viel. Didier wilde weten hoe het gegaan was.

De collectieve ‘Ik’

Deze vriendschap is dus geen fictie. Met fictie laten ze zich trouwens ook niet in. In hun teksten eigenen ze zich alle drie de werkelijkheid toe, om ze te beschrijven, te bestrijden, onder de aandacht te brengen of in concepten om te zetten. Elk in zijn eigen stijl en vanuit zijn eigen benadering, ervaringen, emoties, … Maar nooit zonder eerst met de twee anderen van gedachten te wisselen. “Ik” wordt ook “wij”. En in hun publicaties leidt het “ik” naar het meervoud, naar het collectief. Het staat ten dienste van de anderen.

De drie vrienden willen mensen helpen hun machteloosheid te overwinnen. (“Als ik de huidige politieke toestand en de manier waarop we die ervaren in één woord zou moeten omschrijven, dan zou ik voor het concept van de machteloosheid kiezen,” aldus De Lagasnerie.) Hun schrijven is een politieke daad, een proces

acclaimed Retour à Reims. The fact that I’ve decided to write ‘Didier’ without adding his surname is by no means a sign of disrespect or familiarity – I wouldn’t dare! It simply echoes their friendship. Didier, Édouard, Geoffroy: three first names that pop up in their books and social media posts. They mention each other by name. They quote each other. Their friendship exists. This friendship is no fabrication. I’ve seen it. In real life. In a gesture. In a few words. Édouard and Geoffroy – you will have understood by now why I don’t add their second names – were my guests on a radio show (Dans quel Monde on vit, La Première, RTBF, 2018). Geoffroy talked quickly, scarcely pausing. He’s not easy to keep up with. Édouard noticed this and gently raised his hand towards Geoffroy, in the same way as an orchestra conductor. The tempo dropped; Geoffroy’s thoughts became clearer. When they left the studio, we took one photo. And before I knew it, they were typing on their phones. I heard them utter the third name. Didier wanted to know how it went.

The collective ‘I’

So, this friendship is not a fiction. Moreover, these three don’t travel in the realm of fiction. They all capture reality in their writings. They express it, fight it, emphasise it or use it as a concept. Each with their individual approach, style, experience, emotion, ... But never without interacting with the other two. Between them, the ‘I’ becomes a ‘we’. In their texts, the ‘I’ becomes plural, collective. It is there to serve others. The three friends want to help people overcome their powerlessness. (“If I had to use one word to characterise the current political situation and our experience of it, I would use the concept of powerlessness”, according to De Lagasnerie.) Their act of writing is a political act. A process of unravelling systems of domination.

All three have a keen interest in sociology. Didier Eribon was even a close friend of Pierre Bourdieu - he described his meeting with the sociologist in 1979 as ‘friendship at first sight’. (Friendship is, clearly, never far away.) Bourdieu, by the way, is the guy who demonstrated that our social position determines our tastes and lifestyles. As such, they are not a matter of personal choice. The first book Édouard Louis published, at

waarmee ze de systemen van onderdrukking blootleggen.

Alle drie besteden ze behoorlijk wat aandacht aan de sociologie. Didier Eribon was goed bevriend met Pierre Bourdieu. Hij bestempelde zijn kennismaking met de socioloog in 1979 als “vriendschap op het eerste gezicht”. De vriendschap is duidelijk nooit ver weg. Bourdieu was overigens de man die bovenal heeft aangetoond dat onze voorkeuren en levensstijlen bepaald worden door onze maatschappelijke positie. Ze komen dus niet voort uit een persoonlijke keuze.

In 2013 heeft Édouard Louis zijn eerste werk –hij was toen pas 21 – gewijd aan de socioloog: Pierre Bourdieu: weerspannigheid als erfenis. En kijk eens aan, de titel van het eerste boek van Geoffroy de Lagasnerie luidt L’Empire de l’université. Sur Bourdieu, les intellectuels et le journalisme.

De drie schrijvers willen ontsnappen uit de voortdurende psychologisering van feiten en menselijke gebaren. Wat ons overkomt, is verre van een persoonlijke zaak. “Om het met Adorno te zeggen, wie we zijn mogen we nooit verwarren met wat de maatschappij van ons heeft gemaakt”, geeft De Lagasnerie aan in 3. En lees zeker ook wat Didier Eribon te zeggen heeft over de psychoanalyse, die hij maar triest en arrogant vindt. Op de achterflap van zijn essay Het vonnis van de samenleving uit 2013 bijvoorbeeld: “De samenleving kent ons een positie toe. Ze spreekt vonnissen uit die ons overvallen en ons leven voorgoed bepalen. Ze trekt grenzen en creëert hiërarchieën tussen individuen en groepen.”

Kortom, volgens het trio moeten we putten uit de gereedschapskoffer (en de concepten) van de sociologie om een zo afdoend mogelijk antwoord te vinden op de intimiderende vraag: “Wie ben ik?”

Politieke strijd

En zij? Wie zijn zij naast (of door) hun vriendschap? Sociologisch hebben Didier en Édouard hun sociale klasse ontvlucht. Ze zijn afgedwaald van hun toegewezen plaats. Tien jaar geleden deed Édouard Louis in Weg met Eddy Bellegueule het verhaal van zijn (over)leven in een dorp in het noorden van Frankrijk waar hij zijn eerste levensjaren doorbracht. Hij was er het slachtoffer van ondraaglijk homofoob geweld.

the age of 21, was devoted to Pierre Bourdieu: L’insoumission en héritage (A Legacy of Insubordination). Incidentally, the title of Geoffroy de Lagasnerie’s first book is L’Empire de l’université. Sur Bourdieu, les intellectuels et le journalisme (The Empire of the University. On Bourdieu, intellectuals and journalism).

‘Exiting the world to reconstruct it better, bending it, dis-ordering it: in a sense, this could be the political formula of friendship as a fulfilled practical utopia’

The three writers strive to overcome the permanent psychologization of human actions. What we go through is not a personal matter. “We must never, as Adorno says, mistake what we are for what society has made of us,” writes De Lagasnerie in 3. And you should definitely also read Didier Eribon’s thoughts on psychoanalysis, which he dismisses as sad and arrogant. Like in his 2013 essay La société comme verdict (The Verdict of Society). The sheer lucidity of his message transpires from the back cover: “Society allocates positions. It passes verdicts that imprison us and scar our lives forever. Society draws boundaries and hierarchies between individuals and groups.” In short, the three suggest that we should rummage into the toolbox – and concepts – of sociology to find the best answer to that daunting question, “Who am I?”

Political Battle

But so, who are they? Besides (or because of) their friendship? If sociology provides the answer, we could say that Didier and Édouard are class defectors. That they have broken away from their assigned place in society. Ten years ago, in En finir avec Eddy Bellegueule (Away with Eddy Bellegueule), Édouard Louis described his survival in a village in the north of France where

‘We hebben de boeken geschreven die we hebben

geschreven omdat onze relatie bestaat’

Louis,

Eribon, De Lagasnerie

© Paul Lehr

Uiteindelijk is hij er gevlucht. Hij had geen andere keuze. Hij was in gevaar.

“De ene klasse inruilen voor de andere, dat is geen verraad, maar een kwestie van overleven”, liet hij onlangs optekenen in de krant Libération Terug naar Reims van Didier Eribon heeft hem de ogen geopend voor wat er zich in zijn binnenste afspeelde: een gevoel van schaamte. De socioloog, geboren in 1953, heeft het in zijn boek over de wereld van de arbeiders waarin hij is opgegroeid. Over zijn gezin. En over de weg die hij heeft afgelegd om zich aan zijn klasse te ontworstelen. Het boek is op dat vlak een referentie. Net zoals in de teksten van Louis lopen het intieme en het sociologische samen. Ze onthullen elkaar.

Geoffroy de Lagasnerie, geboren in 1981, komt uit een meer bevoorrecht milieu. Hij weidt nooit lang uit over zijn gezinsleven, maar hij wijdt wel een deel van zijn werk aan de mensen (en klassen) die overheerst worden. Zo schreef hij samen met Assa Traoré in 2019 Le Combat Adama. Assa Traoré is de zus van Adama Traoré, die in 2016 na een arrestatie hardhandig werd aangepakt door drie gendarmes en overleed. De Lagasnerie gaat dieper in op het politiegeweld in de volkse wijken. Hij probeert ook uit te leggen waarom de jongens er op de loop gaan voor de ordehandhavers: “De vlucht is de politieke uiting van hun verhouding tot de instellingen, die als een dreiging worden ervaren, en de werking ervan.”

De vlucht, de ontsnappingen, van Adama, van Monique, van Édouard, van Didier. Hoor hoe hun teksten resoneren. De vlucht, en vervolgens de vriendschap als toevluchtsoord. Een toevluchtsoord dat – bovenal – toegang geeft tot anderen. Buiten jezelf om. De vriendschap die de deur openzet voor de strijd, het gevecht. In de woorden van De Lagasnerie: “Afstand nemen van de wereld om hem beter te kunnen hervormen, onderwerpen en ontregelen, dat zou wel eens de politieke formule kunnen zijn van de vriendschap als praktische utopie die werkelijkheid wordt.”

Wat zouden je vrienden daarvan zeggen?

Pascal Claude

Op 17 september 2024 openen de drie vrienden op vraag van Bozar het nieuwe seizoen met een gezamenlijke lezing in de Henry Le Bœufzaal.

he spent the first years of his life, and where he was subjected to terrible homophobic bullying. He ran away. He had no choice. He was in danger. “Shifting from one class to another isn’t about betrayal, it’s about survival,” as he recently explained in Libération. It was when he read Didier Eribon’s Retour à Reims that he realised what was going on inside him – the feeling of shame, in particular. In this book, the sociologist (born in 1953) recounts the working-class world in which he grew up. His family. And his own journey as a class defector. Retour à Reims is a benchmark on the subject. As in Louis’ writings, intimacy and sociology intermingle and unfold. Born in 1981 into a much more privileged background, Geoffroy de Lagasnerie never dwells on his family life, but devotes part of his work to the ruled masses. For instance, he co-wrote Le Combat Adama (The Adama Fight) with Assa Traoré, sister of Adama Traoré, a 24-year-old Frenchman who died after being arrested and beaten by three policemen. In it, De Lagasnerie explores the phenomenon of police violence in working-class neighbourhoods and tries to understand why young boys run away from the police: “Running away is the political expression of a relationship with institutions and a result of the way they work, which is threatening or perceived as such.”

The escape, the flights, those of Adama, Monique, Édouard, Didier. Notice how their texts resonate with each other. The escape, and then finding a haven in friendship. One that is particularly open to others, beyond the self. Friendship that leads to action, to combat. As De Lagasnerie writes: “To leave the world in order to recompose it better, to bend it, to disorganise it: this could be, in a sense, the political formula of friendship as a fulfilled practical utopia.” What would your friends say about this?

Pascal Claude

On 17 September 2024, at Bozar’s request, the three friends will open the new season with a joint lecture in the Henry Le Bœuf Hall.

Photo by Supatra Srithongkum and Sutiwat Kumpai

Apichatpong Weerasethakul: ‘Virtual Reality gaat over vrijheid’

NL De eerste VR-film van de Thaise filmaker Apichatpong Weerasethakul komt naar Brussel. A Conversation with the Sun is een verontrustende ervaring die de diepten van dromen en herinneringen verkent, en terugkeert naar de oorsprong van het leven.

Apichatpong Weerasethakul staat als regisseur bekend om zijn contemplatieve kleinoden tegen de achtergrond van Noordoost-Thailand. Zijn internationaal gerenommeerde films zijn van een uitzonderlijke beeldende schoonheid en worden bevolkt door zowel menselijke als niet-menselijke wezens die deel uitmaken van een vergrote ruimte-tijd. Oude legendes worden erin vermengd met persoonlijke herinneringen, anekdotes over vorige levens met actuele onderwerpen. Weerasethakul drukt al jaren zijn stempel op de filmgeschiedenis met meesterwerken als Tropical Malady (2004, Juryprijs in Cannes), Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives (2010, Gouden Palm in Cannes) en Memoria (2021, Juryprijs in Cannes).En in opdracht van de Aichi Triennale 2022 maakte hij met Japanse kunstenaars onlangs ook A Conversation with the Sun, als een experimentele performance waarbij de regisseur voor het eerst met Virtual Reality (VR) werkte.

“Ik ben erg blij met wat we hebben bereikt”, vertelt Weerasethakul vanuit Chiang Mai in Thailand, waar hij al vijftien jaar woont met een paar honden. Thailand is politiek instabiel, vertelt de filmmaker. “Maar ik voel me aangetrokken tot desorganisatie, en toeval.”

Wou je daarom ook met VR aan de slag? Apichatpong Weerasethakul: “Eerlijk: ik dacht dat VR cinema naar een andere plek zou brengen, dat het de toekomst van cinema zou voortstuwen. Dat was mijn motivatie om aan dit project te beginnen. Maar ik denk dat ik het mis had. Uiteindelijk blijkt dat VR meer een mengeling is van theater en cinema, waarbij de grenzen tussen realiteit en illusie vervagen. Het

EN Thai filmmaker Apichatpong Weerasethakul brings his first VR film to Brussels. A Conversation with the Sun is an unsettling experience that explores the depths of dreams and memories and returns to the origins of life.

Apichatpong Weerasethakul is known for his contemplative films set against the backdrop of Northeast Thailand. His visually stunning and internationally acclaimed work is haunted by both human and non-human beings, which are part of an expanded space-time. His films blend ancient legends with personal memories, and anecdotes about past lives with topical issues.

Weerasethakul has long been making his mark on film history with masterpieces such as Tropical Malady (2004, Jury Prize at Cannes), Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives (2010, Golden Palm at Cannes) and Memoria (2021, Jury Prize at Cannes). Commissioned by the Aichi Triennale 2022, and working with Japanese artists, he created A Conversation with the Sun – an experimental performance that marks the director’s first foray into Virtual Reality (VR).

“I’m thrilled with what we’ve achieved,”

Weerasethakul says from Chiang Mai in Thailand, where he has lived for fifteen years with his two dogs. Thailand is politically unstable, says the film-maker. “But I’m attracted to disorganisation, and chance.”

Is this what prompted you to start working with VR?

Apichatpong Weerasethakul: “Honestly: I thought VR would take cinema to another place, that it would propel its future. That was my motivation for embarking on this project. But I think I was wrong. In the end, it turns out that VR is more of a mixture of theatre and cinema, blurring the lines between reality and illusion. It’s a different animal, another language. Cinema creates something linear. You can use close-ups, panning and all kinds of camera movements to steer the audience’s emotions. But in VR you

‘VR is active, like life, while cinema is physically passive, like dreaming’

is iets anders, het is een andere taal. Cinema creëert iets lineairs. Er zijn close-ups, panning, allerlei camerabewegingen om de emoties van het publiek te sturen. Maar in VR ben je heel open, er is geen kader. Door met VR te werken, werd ik vaak herinnerd aan de vergankelijkheid en onderlinge verbondenheid van dingen. Het weerspiegelt het idee van het boeddhisme, waarin ik uiteraard sterk geïnteresseerd ben.”

‘Dat sommigen de behoefte voelen om AI te beheersen, komt omdat ze bang zijn om machteloos te zijn en gezag te verliezen’

VR heeft dus geen nieuwe horizonten voor jou geopend als filmmaker?

Weerasethakul: “Ik denk het niet, nee. Maar ik ben erdoor wel meer over cinema beginnen nadenken. Over hoe beperkt en intiem cinema als medium is. Kadrering, beweging, geluid, het is allemaal heel subjectief, heel gecontroleerd. Als je films maakt, dwing je het publiek te kijken. Je plaatst een kader waar mensen doorheen moeten kijken. Hoewel mensen denken dat VR meeslepend is, kan cinema je nog meer bezielen.”

VR is dus meer …

Weerasethakul: “Zoals het leven! VR is actief, terwijl cinema fysiek passief is. Zoals dromen. VR gaat om vrijheid. Als je het open VR-kader ziet, heb je de vrijheid om niet alleen naar de personages te kijken, maar ook naar de bomen, de acties. VR lijkt in dat opzicht ook meer op theater. Of op een performance. In A Conversation with the Sun kan het publiek rondlopen omdat er geen draden zijn. Je kunt lopen waar je wil en je ziet de andere toeschouwers als lichtpuntjes. Je perspectief wordt door niemand geleid. Het gaat om wat er in elk deel van de ruimte gebeurt.”

Kun je iets zeggen over de muziek die Ryuichi Sakamoto heeft gemaakt voor dit project?

Weerasethakul: “Omdat ik met zijn muziek ben opgegroeid, was het geluidsproces van dit

are very open, there is no frame. Working with VR, I was often reminded of the impermanence and interconnectedness of things. It mirrors the idea of Buddhism, something that obviously fascinates me.”

So VR didn’t open up any new horizons for you as a film-maker?

Weerasethakul: “I don’t think so, no. But it did make me start thinking more about cinema. About how limited and intimate it is as a medium. Framing, movement, sound, it’s all very subjective, very controlled. When you make films, you’re forcing the audience to watch. You present a frame through which people have to look. While people consider VR to be immersive, cinema can possess you more.

So VR is more ...

Weerasethakul: “Like life! VR is active, whilst cinema is physically passive. Like dreaming. VR is about freedom. When you see the open VR frame, you have the scope to look not only at the characters, but also at the trees, the actions. VR is also more like theatre in that respect. Or like a performance. In A Conversation with the Sun, the

‘VR is a mixture of theatre and cinema, blurring the lines between reality and illusion’

audience can walk around because there are no cables. You can walk wherever you want and will see the other spectators as points of light. Your perspective is not guided by anyone. It’s about what happens in each part of the space.”

Can you tell us more about Ryuichi Sakamoto’s music for the project?

Weerasethakul: “Having grown up with his music, the sound process for this project was a profound experience. I shared my ideas with him, emphasising limitlessness, the joy of emptiness. I was looking for a means to push this project away from the pressure to tell stories. I wanted to say something from the experience of living, seeing and listening.”

project een diepgaande ervaring. Ik deelde mijn ideeën met hem en legde daarbij de nadruk op grenzeloosheid, op de vreugde van leegte. Ik was op zoek naar een manier om dit project weg te duwen van de druk om verhalen te vertellen. Ik wou iets vertellen vanuit de ervaring van leven, zien en luisteren.”

Je werk wordt over het algemeen beschouwd als spiritueel. Je bent bezig met verschillende niveaus van bewustzijn of incarnaties van het leven. Maar onlangs heb je niet alleen geëxperimenteerd met VR, maar ook met AI. Welke inzichten heeft werken met een machine jou opgeleverd?

Weerasethakul: “Ik beschouw AI als een deel van de mens en ons bewustzijn. Ik accepteer dat machines uiteindelijk mensen zullen vervangen, maar ze zijn onze creatie. Hybride of nieuwe levensvormen zijn nodig om voorbij de aarde te reizen. Ik geloof dat wat wij doen – of het nu via de kunst is of op andere gebieden – dit nieuwe leven uitbroedt. Ik ben in elk geval blij om getuige te zijn van de vooruitgang van AI en de impact ervan. Dat sommigen de behoefte voelen om AI te beheersen, komt omdat ze bang zijn om machteloos te zijn, gezag te verliezen, veiligheid, enzovoort. Maar die angst voor een onzekere realiteit is altijd al aanwezig geweest in de mensheid. Onze relatie met kennis is altijd aan het verschuiven geweest.”

Christophe Slagmuylder

Op 16 tot 29 september 2024 organiseren we een Close-up rond de multidisciplinaire artiest Apichatpong Weerasethakul. Op 16 september vindt er een Meet the Artist plaats in de Henry Le Bœufzaal. A Conversation with the Sun (VR) is te beleven van 19 tot 29 september 2024. Je kunt een film en filmkeuzes van Apichatpong Weerasethakul in diezelfde periode bekijken.

Your work is generally considered spiritual. You’re dealing with different levels of consciousness or incarnations of life. But recently, you’ve not just been experimenting with VR, but also with AI. What insights has working with a machine given you?

Weerasethakul: “I see AI as a part of humanity and our consciousness. I accept that machines will eventually replace humans, but we created them. Hybrid or new life forms are needed to travel beyond Earth. I believe that what we’re doing – whether through art or in other fields – is incubating this new life. In any event, I’m happy to witness the advance of AI and its impact. If some people feel the need to control AI, then it’s because they’re afraid of being powerless, of losing authority, security and so on. But this fear of an uncertain reality has always been present in humanity. Our relationship with knowledge is ever-changing.

Christophe Slagmuylder

From 16 to 29 September 2024, we are organising a Close-up around multidisciplinary artist Apichatpong Weerasethakul. A Meet the Artist takes place at the Henry Le Bœuf Hall on 16 September. A Conversation with the Sun (VR) can be experienced from 19 to 29 September 2024. You can watch a film and film choices by Apichatpong Weerasethakul during that same period.

Sterker door samenspel

NL Aurore Aubouin en Jeroen Vanacker zijn nog maar nauwelijks aangekondigd als het nieuwe koppel muziekdirecteurs bij Bozar of ze lijken al perfect op elkaar ingespeeld. “Binnen het muzikale programma willen we de unieke polyfone positie van Brussel tot uitdrukking brengen".

Aurore Aubouin heeft er dertien jaar opzitten bij De Munt en twee jaar bij de Philharmonie de Paris. Jeroen Vanacker komt dan weer van het Concertgebouw Brugge, waar hij liefst 21 jaar aan de slag was. Om maar te zeggen dat de nieuwbakken muziekdirecteurs van Bozar over uitstekende geloofsbrieven beschikken én niet bekend staan als de grootste jobhoppers.

Tot voor kort kenden ze elkaar niet persoonlijk –het buikgevoel van Bozar-directeur Christophe Slagmuylder bracht de twee samen – maar ze voelen nu al instinctief aan wie welke vragen het beste kan beantwoorden en waar ze elkaar kunnen aanvullen. Het hele interview lang praten ze nauwelijks door elkaar, nooit naast elkaar, maar steevast als een stem uit twee monden.

“We hebben inderdaad nog nooit samengewerkt,” geeft Aurore Aubouin toe, “maar dankzij gemeenschappelijke kennissen had ik wel een beeld van Jeroen. Een positief beeld. Hij werd me altijd voorgesteld als iemand open en integer, iemand die gelooft in de intelligentie van het collectief. Ik keek ook vol bewondering naar de coherente en elegante programma’s die hij in Concertgebouw Brugge jarenlang heeft samengesteld.”

Aan jou om met complimenten te strooien, Jeroen.

Jeroen Vanacker: (lacht) Ik kende op mijn beurt haar geweldige reputatie bij De Munt, als iemand die enorme, ambitieuze producties gerealiseerd kreeg door middel van een sterke, maar ook open en transparante organisatie. Daar kwam dan ook nog haar ervaring bij de Philharmonie de Paris bij – een huis dat sterk dramaturgisch werk levert

EN Aurore Aubouin and Jeroen Vanacker have barely got their feet under the desk as the new pair of musical directors at Bozar, but they already seem perfectly attuned. “Within the musical programme, we want to express the unique polyphonic context of Brussels.”

Aurore Aubouin put in thirteen years at La Monnaie and two years at the Philharmonie de Paris. Jeroen Vanacker, in turn, hails from Concertgebouw Brugge, where he spent no less than 21 years. In other words, Bozar’s new music directors have excellent credentials, and they are not the biggest job-hoppers.

Until recently, the two did not know each other personally – it was the gut feeling of Bozar’s director Christophe Slagmuylder that brought them together. But they already instinctively sense who can best answer which questions, and where they can complement each other. For the entire interview, they barely interrupt each other, never speak at cross purposes. They unfailingly come across like a single voice.

“It’s true that we’ve never worked together before,” Aurore Aubouin admits, “but thanks to common acquaintances I did already have an impression of Jeroen. A positive one! He was always presented to me as a man of integrity and openness, someone who believes in the intelligence of the collective. I also admired the coherent and elegant programmes that he had put together at Concertgebouw Brugge for all those years.”

Your turn to shower your colleague with compliments, Jeroen.

Jeroen Vanacker: (laughs) I, in turn, was aware of her fabulous reputation at La Monnaie, as someone who got huge, ambitious productions off the ground by way of a strong but also open and transparent organisation. Add to that her experience at the Philharmonie de Paris – an institution that delivers strong dramaturgical work, and that’s always been a shining example

en voor mij toch altijd een groot voorbeeld is geweest. Dus je moet mij effectief niet vertellen waarom ze een grote meerwaarde voor het muziekdepartement van Bozar is.”

Is jullie complementariteit de sterkte van deze duobaan?

Vanacker: “Dat is alleszins een beetje de spelverdeling die we voor ogen hebben: dat ik de programmatie iets meer trek en Aurore het productieteam leidt. Je kan dat zien als een ‘split road’, maar ik denk vooral dat we allebei erg geloven in het feit dat je productie en programmatie niet los kan zien van elkaar. Je moet daar van in het begin mee bezig zijn –samen! Dat is de dynamiek die we in Bozar willen realiseren.”

Aurore Aubouin: “Al is het natuurlijk wel belangrijk dat we het fundamenteel eens zijn over waar we met het muziekprogramma naartoe willen. Niettegenstaande we vanuit onze expertise allicht elk ook wat andere accenten zullen leggen, en Jeroen zich logischerwijs wat meer met het dramaturgische en de storytelling zal bezighouden. Maar er moet een artistieke dialoog zijn, en ik denk ook dat daarin onze kracht zit.”

‘Binnen het muzikale programma willen we de unieke polyfone positie van Brussel tot uitdrukking brengen’

Hoe klonk die dialoog tot nu toe? Waar willen jullie met Bozar de komende jaren naartoe?

Vanacker: “We willen – kort samengevat –transmuzikaal zijn. En niet alleen omdat dat past bij de transdisciplinaire ambitie van Bozar. Het is sowieso altijd de visie van dit huis geweest om muziek met andere kunstvormen te verbinden, maar de laatste tijd zie je ook binnen de muziek hybride genres ontstaan. En die maken het steeds moeilijker om dingen in hokjes te stoppen. In plaats van daar tegen te vechten, willen we daar juist op inspelen. Want volgens mij biedt dat enorme kansen voor klassieke muziek. Je bereikt er een nieuw publiek mee, een nieuwe generatie die breed geïnteresseerd is, een soort van

for me. So you definitely need not tell me why she is a great asset to the music department at Bozar.”

Is your complementarity the strength of this pairing?

Vanacker: “That’s certainly the gameplan we have in mind. The idea is that I will be a little more focused on the programme, and Aurore will lead the production team. You might perceive that as a split road, but I think that we both strongly believe that you can’t see production and programming as separate entities. You have to put everything in place right from the start – together! That’s the dynamic we want to achieve at Bozar.”

Aurore Aubouin: “It’s important that we fundamentally agree on where we want to go with the music programme. Even though that, based on our expertise, we will probably each place slightly different emphases, and Jeroen will logically be more concerned with dramaturgy and storytelling. But there must be an artistic dialogue. And I also think that this is where our strength lies.”

Give us a flavour of this dialogue so far. Where do you want to go with Bozar over the coming years?

Vanacker: “In short, we want to be transmusical and to connect a diverse range of musical genres. And really not just because this chimes with Bozar’s transdisciplinary ambition to integrate all art forms under this one roof. Recently, you can see that a sort of hybrid listening has arisen among young generations – let’s call them the shuffle generations. Pigeonholing is a thing of the past, and we want to tap into this new fluidity. Because I believe that this offers major opportunities for classical music. With a transmusical programme you can appeal to a new audience.”

And for that you had to move to Bozar?

Aubouin: “For me, the Brussels context is an essential component of this story. Contentwise, my job is very similar to what I was doing in Paris. But there are more opportunities for collaborations here. The social fabric is completely different and we really want to convey the richness à la belge in the music programme.”

Vanacker: “Yes! There is the situation in Brussels, the federal aspect, the bicommunal aspect, and

shufflegeneratie die erg gediversifieerd luistert.”

En daarvoor moesten jullie naar Bozar verkassen?

Aubouin: “De Brusselse context is voor mij essentieel in dit verhaal. Inhoudelijk ligt mijn functie heel dicht bij wat ik in Parijs deed, maar er zijn hier meer mogelijkheden om tot samenwerkingen te komen. Het sociaal weefsel is hier helemaal anders en we willen de rijkheid à la belge ook echt uitdragen in het muziekprogramma.”

Vanacker: “Absoluut! Er is de Brusselse situatie, het federale aspect, het bicommunautaire, … Maar ook de historiek van Bozar is voor mij van belang. De voortrekkersrol die dit huis in de 20ste eeuw op muzikaal vlak heeft gespeeld, werkt zeer inspirerend. De fusie van verleden, heden en toekomst moet ook in onze programmatie een belangrijke rol spelen.”

Aubouin: “En dan is er ook nog wat je daarnet aanhaalde: het linken van verschillende disciplines. Je creëert je muziekfocus hier niet in een vacuüm. Je moet je voortdurend de vraag stellen hoe het muziekprogramma kan dialogeren met bijvoorbeeld de exposities van Bozar. Er zijn weinig tot geen andere kunsthuizen in Europa waar dat überhaupt mogelijk is.”

Geef eens wat voorbeelden?

Vanacker: “Laat me toch eerst even benadrukken dat dit seizoen nog grotendeels door onze voorganger is opgesteld. Ik ben er pas sinds de zomer van 2024 bij, dus we zitten dit seizoen in een transitieperiode. Maar dat wil niet zeggen dat we nog geen accenten hebben kunnen leggen. Een voorbeeld? Een van de grote Bozartentoonstellingen van dit seizoen draait rond het kunstenaarskoppel Hans/Jean Arp & Sophie Taeuber-Arp, maar ook binnen de muziek zijn er natuurlijk heel wat interessante voorbeelden van koppels. Luciano Berio en Cathy Berberian, om er zo maar eentje te noemen. Het is razend interessant om de thema’s van expo naar muziek te vertalen en vice versa. Maar dat vraagt ook een andere manier van samenwerken en communiceren over de disciplines heen, en dat is best uitdagend.”

Aubouin: “Maar er zijn uiteraard nog manieren om transversaal te werken, en daarnaast willen we de komende seizoenen ook in vraag stellen hoe je vandaag een concert beleeft. Bijvoorbeeld

so on. But Bozar’s history is also important to me. The pioneering role played by this institution in the 20th century on a musical level is incredibly inspiring. The fusion of past, present and future should also play an important role in our programming.”

Aubouin: “And then there’s what Jeroen has just touched on: the linking of diverse disciplines. You’re not creating a musical focus here in a vacuum. You constantly have to ask yourself how the music programme interacts with Bozar’s exhibitions, for example. Ultimately, there are few if any other art houses in Europe where that is at all possible.”

‘Classical music isn’t often described as socially progressive, but fortunately there is more and more awareness’

Can you give us some examples?

Vanacker: “First of all, I want to emphasise that this season was largely put together by our predecessor and the current programming team. They were already doing a great job shaping Christophe Slagmuylder’s transdisciplinary vision. For example, one of this season’s big Bozar exhibitions is centred on the artist couple Hans/Jean Arp & Sophie Taeuber-Arp, and the music programme also contains several interesting examples of couples. There’s Luciano Berio and Cathy Berberian. Or the piano duo Pavel Kolesnikov and Samson Tsoy. It is fascinating to translate the exhibition themes into music and vice versa. But that also demands a different type of cross-disciplinary collaboration and communication, which can be challenging.”

Aubouin: “But, of course, there are more ways to work transversally, and we also want to question how you experience a concert today. For example, by taking a more relaxed approach to our matinee concerts on Sunday and putting the audience on stage. Or by developing totally new concepts, such as Staging the Concert, a series of concerts that have been tailor-made for Bozar. The idea is to create a mise-en-scène for music. In one

door onze matineeconcerten op zondag gemoedelijker aan te pakken en het publiek óp de scène te zetten. Of door heel nieuwe concepten te ontwikkelen, zoals Staging the Concert – een reeks concerten gecreëerd op maat van Bozar. Bedoeling is om een mise-en-scène voor muziek te realiseren – op een of andere manier, want we willen de contouren ervan niet vastleggen, zodat kunstenaars zich volledig vrij voelen om met de muziek aan de slag te gaan. En ook daar komt trouwens weer de kracht van ons collectief naar boven, want zoiets kun je alleen realiseren met een sterke productiepoot.”

Welke muzikale coups de coeur dragen jullie visie dit seizoen al het meest uit?

Vanacker: “Als het gaat over transmuzikaliteit, dan denk ik meteen aan Bryce Dessner en Caroline Shaw. Dat zijn voor mij echt veelzijdige makers die zich laten inspireren door verschillende muzikale stijlen en die daar hun eigen ding mee doen. Op die manier zijn ze ook actief bezig met het uitrekken van de canon – iets waar we de komende jaren nog veel verder in moeten gaan.”

Aubouin: “Klassieke muziek is niet altijd vooruitstrevend te noemen op vlak van sociale thema’s, maar er is gelukkig steeds meer bewustwording. Er beweegt iets bij de grote huizen en orkesten. Neem het programma van het symfonieorkest van Montréal: ze kiezen zeer bewust voor Eko-Bmijwang (As Long in Time as the River Flows) van componist Barbara Assiginaak. Haar roots liggen bij de Anishinaabe of Ojibweg – een van de eerste volkeren van Canada – en haar werk verdient het echt om onder de aandacht gebracht te worden. Daarin is trouwens ook internationaal een belangrijke taak voor Bozar weggelegd, want we moeten daarin niet bescheiden zijn: binnen het Europees netwerk van muziekschouwburgen hebben we wel wat gewicht om die verandering mee op gang te trekken.”

Jasper Croonen

way or another, because we don’t want to be too prescriptive about the contours of this, to allow artists complete freedom to get their teeth into the music. And once again, you see the strength of our collective coming to the fore here, because you can only achieve something like that with a strong production team.”

Which musical heart-stopper best embodies your vision this season?

Vanacker: “If we’re talking transmusicality, then the first people that spring to mind are Bryce Dessner and Caroline Shaw. They are truly versatile creators who draw inspiration from various musical styles to do their own thing. They are busy elongating the canon – something that we need to take even further in the coming years.”

Aubouin: “Classical music isn’t often described as progressive when it comes to social themes, but fortunately there is more and more awareness. There’s a shift underway at the major houses and orchestras. Take the Montréal Symphony Orchestra’s programme: they are very consciously opting for Eko-Bmijwang (As Long in Time as the River Flows) by composer Barbara Assiginaak. Her heritage lies in the Anishinaabe or Ojibwe tribe - one of Canada’s first peopleand her work really deserves to be spotlighted. In this, by the way, Bozar also has an important role to play internationally, because we shouldn’t be modest about that: within the European network of music halls, we do have some weight to help initiate this change.”

Jasper Croonen

‘We want to be transmusical and connect a diverse range of musical genres’

Klaus Mäkelä: wonderkind, globetrotter, amateurfotograaf

NL Hij verkiest winter boven zomer (hij is een Fin), koffie boven thee (hij draait overuren) en het begin van de Vijfde symfonie van Sibelius als wekker (hij blijft een Fin). Maar welke vijf dingen weet je nog níet over de veelbesproken dirigent Klaus Mäkelä?

1. Zijn agenda telt dertien maanden

Klaus Mäkelä heeft het druk, érg druk. Sinds 2020 is hij chef-dirigent bij het Filharmonisch Orkest van Oslo. In de tussentijd beoefent hij dezelfde rol bij het Orchestre philharmonique de Paris. En hij is momenteel ook artistiek partner van het Koninklijk Concertgebouworkest in Amsterdam, waarvan hij in 2027 eveneens chefdirigent wordt. “Die drie orkesten hebben een compleet andere manier van leidinggeven nodig”, aldus Mäkelä in het muziekmagazine Preludium. “Ik leer daar ongelofelijk veel van, want ik moet in wezen drie verschillende dirigenten zijn, zonder mezelf kwijt te raken.”

Maar wacht, dat is nog niet alles! In april 2024 raakte bekend dat Klaus Mäkelä het Chicago Symphony Orchestra zal leiden – als opvolger van Riccardo Muti. De 28-jarige Fin wordt de jongste chef-dirigent in de geschiedenis van de Chicago Symphony. En voor mocht dat nog niet duidelijk zijn: Mäkelä staat op het verlanglijstje van nog meer wereldvermaarde orkesten. Meestal zijn één of twee gastoptredens voldoende om een langdurige samenwerking te bezegelen.

2. Als kind vond je hem onder de piano

Als kleuter kroop hij onder de piano van zijn ouders en liet hij de warme klank als deken over zich vallen. Muziek was alomtegenwoordig ten huize Mäkelä. Zijn vader is cellist, zijn moeder pianist en samen speelden ze dagelijks Sonate voor cello en piano van Sjostakovitsj. Wanneer de zevenjarige Klaus meezingt in een productie van Carmen, richt hij zijn aandacht als een olympische boogschutter op één persoon: de dirigent.

EN He prefers winter to summer (he’s a Finn), coffee to tea (he works overtime) and the opening bars of Sibelius’ Fifth Symphony as an alarm clock (forever a Finn). But which five things do you not yet know about the muchdiscussed conductor Klaus Mäkelä?

1. There are thirteen months in his diary

Klaus Mäkelä is busy, extremely busy. He was appointed Chief Conductor of the Oslo Philharmonic Orchestra in 2020. A job he combines with his role as Music Director at the Orchestre philharmonique de Paris. Whilst also being Artistic Partner to the Royal Concertgebouw Orchestra in Amsterdam, of which he will become Chief Conductor in 2027. “The three orchestras require a completely different way of conducting,” Mäkelä told music magazine Preludium “I’m learning an incredible amount from that, because I essentially have to be three different conductors - without losing myself.”

But wait, that’s not all! In April 2024, it was announced that Klaus Mäkelä will lead the Chicago Symphony Orchestra – succeeding Riccardo Muti. The 28-year-old Finn will become the youngest Chief Conductor in the Chicago Symphony’s history. And just in case it still isn’t clear: Mäkelä is on the wish list of even more world-renowned orchestras. Usually, one or two guest appearances are enough to seal a longterm collaboration.

2. As a child, you’d find him under the piano

As a toddler, he crawled under his parents’ piano and let the warm sound envelop him like a blanket. Music was omnipresent in the Mäkelä household. His father is a cellist, his mother a pianist, and they played Shostakovich’s Sonata for Cello and Piano together every day. When seven-year-old Klaus sang in a production of Carmen, he trained his sights – like an Olympic archer – on one person: the conductor.

Na die levensbepalende ervaring weet hij wat hem te doen staat: “Ik wou doen wat die dirigent deed! Niettegenstaande ik toen nog geen idee had welke verantwoordelijkheden hij had.” Orkestdirectie wint het vervolgens geleidelijk aan van zijn cellostudies, tot hij in Helsinki uiteindelijk onder de vleugels wordt genomen door Jorma Panula – leraar van onder meer Esa-Pekka Salonen en Osmo Vänskä. En de rest is (recente) geschiedenis.

3. Hij combineert hemel en hel

In zijn programmakeuzes laat Mäkelä geregeld het ene werk botsen met het andere. Er moet (en zal) leven in zitten. En dat mogen we letterlijk nemen. Werken met nog levende componisten houdt het vizier van de dirigent op scherp. “Je weet nooit wat te verwachten”, zegt hij over zijn verschillende creatieopdrachten. De Fin stelt zich volledig ten dienste van de componist en hij houdt er ook van om ze in de zaal te hebben zitten tijdens repetities. Voor concerten rekent hij dan weer op een nieuwsgierig publiek dat “hardcore hedendaagse muziek” verwelkomt, aldus Mäkelä. “Zo voegden we Thomas Larchers Tweede symfonie samen met Mahlers Tiende symfonie, die me altijd doet denken aan apocalyptische visioenen – type Hiëronymus Bosch. Daarmee hebben we de hemel en de hel verenigd – vanuit een Oostenrijks perspectief.”

4. Dirigeren heeft iets spiritueels

Wanneer Mäkelä op de dirigentenbok springt, weet het orkest hoe laat het is. En dat de klok tikt. “Efficiënt en effectief”, zo omschrijven muzikanten de werkethiek van Mäkelä. Wat niet wegneemt dat hij ook de tijd neemt voor ideeën uit het orkest en dat hij wil dat iedereen elkaar ook echt hoort. Midden in een repetitie van het Concertgebouworkest geeft hij met veel gestiek aan dat de celli hun oren moeten openen voor de hoorns. De rol van een dirigent bestaat volgens Mäkelä niet enkel uit de tel aangeven, “maar ook een illusie van vrijheid creëren voor de muzikant. Zie het als iets spiritueels of magisch dat ruimte geeft aan ongeplande wow-momenten in de zaal.”

Mäkelä dirigeert hoofdzakelijk uit het hoofd, kent de repetitietekens vanbuiten en heeft zo oog en oor voor het volledige orkest – zelfs voor de

After that life-defining experience, he knew what lay in store: “I wanted to do what that conductor did! Notwithstanding the fact that, at the time, I had no idea of his responsibilities.” Orchestra conducting gradually won out over his cello studies, until he was finally taken under the wing of Jorma Panula in Helsinki – the teacher of Esa-Pekka Salonen and Osmo Vänskä, amongst others. And the rest is (recent) history.

3. He combines heaven and hell

Mäkelä often lets one work clash with another in his programme choices. It must (and will) have life. Quite literally. Working with living composers keeps the conductor’s sights sharp. “You never know what to expect,” he says of his various creative commissions. The Finn places himself at the composer’s full disposal and he enjoys them being in the hall during rehearsals. For concerts, in turn, he counts on curious audiences that

‘Mäkelä counts on curious audiences that welcome hardcore contemporary music’

welcome, “hardcore contemporary music,” in Mäkelä’s own words. “For example, we merged Thomas Larcher’s Second Symphony with Mahler’s Tenth, which always reminds me of apocalyptic visions – think Hieronymus Bosch. With that, we united heaven and hell – from an Austrian perspective.”

4. Conducting has a spiritual element

When Mäkelä picks up the conductor’s baton, the orchestra knows what time it is. And that the clock is ticking. “Efficient and effective” is how musicians describe Mäkelä’s work ethic. Which does not alter the fact that he also allows time for ideas from the orchestra and wants everyone to hear one another. In the middle of a rehearsal of the Concertgebouw Orchestra, he gesticulated that the cellos should open their ears to the horns. According to Mäkelä, the role of

percussionisten achterin. Met weinig woorden worden details besproken, met veel wederzijds vertrouwen worden beslissingen genomen en met een gezonde portie timemanagement wordt toegewerkt naar een sensationeel concert.

5. Hij bekijkt het leven door een lens

Reizen, repeteren, recepties afschuimen, het leven van een sterdirigent klinkt als een uitputtingsslag. Maar Mäkelä bekijkt het positief en ziet vooral de opportuniteiten. De zeldzame vrije momenten in de agenda van de Finse dirigent vult hij daarom niet in met muziek, maar met fotografie. Met zijn Leica M11 in de hand ziet hij de wereld – van Chicago tot Oslo – het liefst van al door een zwart-witfilter. Iedere stad heeft voor hem een eigen karakter, een eigen way of life. Over Amsterdam grapt hij dat het er bijzonder atmosferisch is en “dat je er kan rondfietsen, als je geen schrik hebt om te sterven.”

‘Mäkelä dirigeert hoofdzakelijk uit het hoofd en heeft zo oog en oor voor het volledige orkest’

“Mijn foto’s zijn eigenlijk een soort dagboek”, zegt hij in Preludium. “Ik ben voortdurend op reis en dan is mijn camera fijn gezelschap. Ik heb grote bewondering voor échte fotografen en kan me daar totaal niet mee meten, maar ik word gewoon ontzettend gelukkig van foto’s maken. Het is mijn manier om herinneringen vast te leggen.”

Guillaume De Grieve

Klaus Mäkelä speelt in de Henry Le Bœufzaal op 27 oktober 2024 met Oslo Philharmonic (en violist Vilde Frang), op 3 maart met Orchestre de Paris en op 8 mei 2025 met het Koninklijk Concertgebouworkest.

a conductor is not just to indicate the beat, “but to create an illusion of freedom for the musician, something spiritual, something magical, which allows for those unplanned wow moments in the concert hall.”

Conducting mainly by heart, Mäkelä knows the repeat signs inside out and thus has an eye and ear for the entire orchestra – even the percussionists in the back. Details are discussed in few words; decisions are made with immense mutual trust; and a healthy dose of time management is used when working towards a sensational concert.

5. He views life through a lens

Travelling, rehearsing, networking receptions, the life of a star conductor sounds like a war of attrition. But Mäkelä takes a positive view and, above all, sees the opportunities. That is why the rare free moments in the Finnish conductor’s schedule are not filled with music but with photography. With his Leica M11 in hand, he prefers to see the world – from Chicago to Oslo – through a black-and-white filter. To him, every city has its own character, its own way of life. He jokes that Amsterdam is particularly atmospheric and “you can cycle around it, if you aren’t afraid of dying.”

“My photos are actually a kind of diary,” he told Preludium. “I’m constantly travelling, and my camera is a good companion. I have enormous admiration for real photographers, and can’t measure up to them at all, but taking photos makes me incredibly happy. It’s my way of capturing memories.”

Guillaume De Grieve

Klaus Mäkelä plays the Henry Le Bœuf Hall on 27 October 2024 with Oslo Philharmonic (and violinist Vilde Frang), on 3 March with Orchestre de Paris and on 8 May 2025 with the Royal Concertgebouw Orchestra.

‘The role of a conductor is not just to indicate the beat, but to create an illusion of freedom for the musician’

‘Het is boeiend om populairdere genres de klassieke wereld binnen te brengen’

NL De veelzijdigheid van Caroline Shaw treedt in Bozar op de voorgrond met een bloemlezing van haar repertoire – van strijkkwartetten en vocale muziek tot liedjes met Gabriel Kahane. Een ontmoeting met een Amerikaanse duizendpoot!

Als je Caroline Shaw in een hokje wil plaatsen, ben je eraan voor de moeite. De Amerikaanse componist kneedt pop, jazz en klassiek tot een unieke, muzikale taal. Haar veelzijdigheid wordt breed gewaardeerd, want zowel klassieke sterren als Anne Sofie von Otter als popartiesten als Rosalía staan te trappelen om met haar samen te werken.

Je bent actief als componist, violist en zanger. Die werelden lijken constant in elkaar over te vloeien.

Caroline Shaw: “Ik ben op zeer jonge leeftijd viool beginnen spelen en op mijn zesde maakte ik al liedjes in mijn hoofd. Toen ik elf werd, kreeg ik een muzieknotitieblok waarin ik al mijn ideeën minutieus begon neer te schrijven. Toch hield ik dat lange tijd verborgen, zelfs voor mijn vrienden met wie ik musiceerde. Ik kende geen vrouwelijke componisten, en ik dacht ook dat je musiceren en componeren niet kon combineren. Nu weet ik uiteraard beter en allicht is het daarom dat al die muzikale praktijen bij mij sterk met elkaar vervlochten zijn – ik zie ze nooit los van elkaar.”

Je zingt in Bozar mee met liefst drie projecten. Dat moet toch wel wat inspanning vragen?

Shaw: “Ik vind het fantastisch dat ik met mijn eigen muziek op het podium kan staan. Ik kan direct met musici in interactie gaan en leer ook van hun ideeën. Je kan dus wel stellen dat ik erg betrokken ben – ik sta allesbehalve vanaf de zijlijn mee te kijken. Het is bovendien ook boeiend om populairdere genres de klassieke wereld binnen te brengen.”

EN The versatility of Caroline Shaw takes centre stage at Bozar with an anthology of her repertoire – from string quartets and vocal music to songs with Gabriel Kahane. An encounter with an American jack of all trades!

If you want to pigeonhole Caroline Shaw, you are in for a struggle. The American composer kneads pop, jazz and classical into a unique, musical language. Her versatility is widely appreciated, because both classical stars such as Anne Sofie von Otter, and pop artists like Rosalía are queueing up to collaborate with her.

You are active as a composer, violinist and singer. Those worlds seem to constantly intertwine.

Caroline Shaw: “I started playing at a very young age, and I was already creating songs in my head at the age of six. When I turned eleven, I was given a music manuscript notebook in which I began to write down all my ideas in granular detail. But I kept it hidden for a long time, even from my friends with whom I played music. I didn’t know of any female composers, and I also thought that you couldn’t combine performing with composing. Of course, I know better now, and this is probably why all these musical practices are so powerfully interwoven inside me – I never see them as separate entities.”

At Bozar you are singing in at least three projects. Surely that takes considerable effort? Shaw: “I think it’s fantastic that I can perform my own music on stage. I’m able to interact directly with musicians, and I learn from their ideas too. So it’s correct to say that I’m deeply involved –I’m certainly not standing on the sidelines and looking on. What’s more, it’s also truly thrilling to introduce more popular genres into the classical world.”

Verschilt de manier van componeren voor je? Ik kan me voorstellen dat een koorwerk of strijkkwartet een heel andere aanpak vereist dan een samenwerking met het percussiekwartet Sō Percussion of de singersongwriter Gabriel Kahane.

Shaw: “Dat klopt. Werken voor ensembles schrijf ik voornamelijk in isolatie aan mijn bureau, maar een samenwerking met Sō Percussion vraagt veel dialoog met de muzikanten. Ons nieuwe album Rectangles and Circumstance bevat geen enkel nummer dat ik helemaal zelf heb gecomponeerd. We schreven alle nummers samen. Ik ben de belangrijkste songwriter – dat wel – maar de melodieën, ritmes en harmonieën komen van alle musici die aan het album hebben meegewerkt.”

Verloopt een samenwerking met het Spaanse popfenomeen Rosalía ook op dezelfde manier?

Shaw: “Rosalía is een fantastische persoonlijkheid. Ze ziet zichzelf niet als componist, maar dat is ze voor mij wel. Op een bijzonder hoog niveau zelfs. In onze samenwerking beslist zij over de melodieën en structuren, en ik weef er vervolgens de koorfragmenten in door. Het is een evenwichtige samenwerking, zonder dat een van ons de controle heeft.”

Waar haal je de meeste inspiratie als componist?

Shaw: “Ik kan letterlijk overal inspiratie uit halen, waardoor ik er nooit enig gebrek aan heb. (lacht) Voor mijn strijkkwartet The Evergreen liet ik me bijvoorbeeld inspireren door een boom in een Canadees woud. Toen ik naar de boom keek, kwamen er verschillende melodische ideeën en geluiden in me op. Klassieke muziek is evenzeer een grote inspiratiebron. Ik heb een bijzonder lange playlist met vooral oude muziek. Momenteel ben ik weer geobsedeerd door Das Wohltemperierte Klavier van Johann Sebastian Bach. De kleinste harmonische verschuiving in een van de miniaturen kan al het fundamentele element zijn voor een nieuwe compositie.”

Heb je een favoriet klassiek muziekwerk?

Shaw: “Dat verandert constant, als ik eerlijk ben. Het afgelopen jaar was An die Musik van Schubert misschien wel mijn favoriet. De laatste track op Rectangles and Circumstance is een arrangement van dat lied. Schuberts

Does the way that you compose vary? I imagine that a choral work or string quartet requires a very different approach to a collaboration with the percussion quartet Sō Percussion, or the singer-songwriter Gabriel Kahane.

Shaw: “That’s right. I mainly compose works for ensembles in isolation at my desk, but a collaboration with Sō Percussion demands a huge amount of dialogue with the musicians. Our new album Rectangles and Circumstance does not contain a single piece that I have composed entirely by myself. We wrote everything together. It’s true that I’m the songwriting lead, but the melodies, rhythms and harmonies come from all the musicians who have collaborated on the album.”

Does a collaboration with the Spanish pop phenomenon Rosalía work in a similar way?

Shaw: “Rosalía is a fantastic character. She doesn’t see herself as a composer, but I certainly regard her as such. And as an extremely good one at that. In our collaboration, she decides on the melodies and structures, and I then weave in the choral fragments. It is a balanced collaboration, without either of us having overall control.”

Where do you get your most inspiration from as a composer?

Shaw: “I can literally get inspiration from anywhere, so I’m never short of it. (laughs) For my string quartet The Evergreen, my inspiration came from a tree in a Canadian forest, for example. As I was looking at the tree, a whole host of melodic ideas and sounds came to me. Classical music is also a huge source of inspiration. I have an exceptionally long playlist, above all of early music. At the moment I’m having another one of my obsessions, this time with Das Wohltemperierte Klavier [The Well-Tempered Clavier] by Johann Sebastian Bach. The tiniest harmonic shift in one of the miniatures can already serve as the foundational element for a new composition.”

Do you have a favourite piece of classical music?

Shaw: “That changes constantly, to be honest. Last year, An die Musik [To Music] by Schubert was probably my favourite. The final track on Rectangles and Circumstance is an arrangement of that song. Schubert’s chord progressions are

akkoordprogressies zijn zo bijzonder, zo magisch, alsof er een wereld van emotie in vervat zit. Mozarts Die Zauberflöte was ook lang een obsessie, maar momenteel kan ik er zelfs niet meer naar luisteren. (lacht) Het heeft iets te lang op repeat gestaan.”

Je schrijft veel voor stem en strijkers. Zijn dat ook de instrumenten die je het meest na aan het hart liggen?

Shaw: “Ik heb een nauwe band met snaarinstrumenten en ik schrijf daarom ook érg graag voor strijkkwartet. Er is een prachtig repertoire voor die bezetting. Het is ook echt wel bijzonder verrijkend om voor vier strijkers te schrijven die goed op elkaar zijn ingespeeld. Met een orkest heb je meer mogelijkheden op het gebied van instrumentcombinaties en klankkleuren, maar ik vind het constructieproces, waarbij elk element helemaal juist in de structuur moet zitten, daar soms minder oprecht. Maar het persoonlijkste instrument is de stem, omdat mijn expressiemogelijkheden daarmee oneindig zijn.”

so exceptional, so magical, as if they contain a world of emotion. Mozart’s The Magic Flute was also a long-term obsession, but at the moment I can’t even bear to listen to it anymore. (laughs) It was on repeat for just a little too long.”

You write a great deal for voice and strings. Are those the instruments that lie closest to your heart?

Shaw: “I have a close bond with string instruments and so I absolutely love writing for string quartet. There is a wonderful repertoire for this line-up. It is also exceptionally enriching to write for four string players who are well attuned to one another. With an orchestra, you do of course have more options when it comes to instrument combinations and sound colours, but I find the construction process, in which every element must be fitted with great precision into the structure, less sincere as a result. But the most personal instrument is probably the voice, because my expressive possibilities with that are endless.”

Met welke projecten ben je nu bezig?

Shaw: “Ik ben met veel te veel projecten bezig! Soms kijk ik al reikhalzend uit naar mijn pensioen. Een van mijn grootste uitdagingen voor de komende jaren is een opera voor de Deutsche Oper in Berlijn, niettegenstaande ik had gezegd dat ik geen opera meer zou doen. Daarnaast heb ik verschillende compositieopdrachten en werk ik met mijn partner Danni Lee verder aan onze popband Ringdown. Als grootste droom zou ik heel graag nog een project met Rosalía doen. En als het eens niet over muziek moet gaan, zou ik graag meer tijd besteden aan de bloemen in mijn tuin.”

Je treedt voor het eerst op in Brussel. Ken je de stad een beetje?

Shaw: “Toen ik 22 was, heb ik enkele maanden in Brussel verbleven en ik was verliefd op de stad. Ik ben toen uiteraard ook enkele keren Bozar bezocht, en dat is echt wel een bijzondere plek. Ik kijk er enorm naar uit dat mijn muziek in dat iconisch gebouw zal weerklinken.”

Maarten Sterckx

Caroline Shaw speelt in Bozar met Kamus Quartet op 30 september 2024, Sō Percussion op 26 november 2024 en Gabriel Kahane op 12 maart 2025. Verder brengen Roomful of Teeth op 21 november 2024 en Il Gardellino & Vlaams Radiokoor op 29 mei 2025 werk van Shaw. Op 25 november 2024 nodigen we Caroline Shaw uit voor een Meet the Artist.

What projects are you working on at the moment?

Shaw: “I’m working on far too many projects! Sometimes I find myself eagerly looking forward to my retirement. One of my biggest challenges for the coming years is an opera for the Deutsche Oper in Berlin, despite my having said that I’d never write an opera again. In addition, I have several composition commissions, and I’m constantly working with my partner Danni Lee on our pop band Ringdown. More than anything, I’d love to do another project with Rosalía. And if I’m allowed to put music to one side for a moment, I’d also like to spend more time on the flowers in my garden.”

This is the first time that you will be performing in Brussels. Are you familiar with the city at all?

Shaw: “When I was 22, I stayed in Brussels for a few months, and I fell in love with the city. Naturally, I visited Bozar a few times then, and it’s a truly special place. I’m greatly looking forward to the day that my music will resonate through this iconic building.”

Maarten Sterckx

Caroline Shaw plays at Bozar with Kamus Quartet on 30 September 2024, Sō Percussion on 26 November 2024 and Gabriel Kahane on 12 March 2025. Furthermore, Roomful of Teeth will play works by Shaw on 21 November 2024 and Il Gardellino & Flemish Radio Choir on 29 May 2025. Caroline Shaw is invited on 25 November 2024 for a Meet the Artist.

‘I can literally get inspiration from anywhere, so I’m never short of it’

c. Anja Schütz.

De (muzikale) revolutie van Gustavo Dudamel

NL Gustavo Dudamel en het Simón Bolívar Symphony Orchestra waren jaren onafscheidelijk. Tot politieke verschuivingen in Venezuela de twee partijen in 2017 uit elkaar dreven. Hun toekomst werd geboycot, maar niet gecanceld.

Eerst terug naar het prille begin! Het succes van zowel de Venezolaanse dirigent Gustavo Dudamel als het wereldvermaard jeugdorkest Simón Bolívar Symphony Orchestra is te danken aan El Sistema, een muzikaal educatieprogramma voor kansarme kinderen dat in 1975 werd opgericht door José Antonio Abreu. Oorspronkelijk bestond het gesubsidieerd initiatief uit gratis muzieklessen na de schooluren, maar al snel ontstonden er overal in Venezuela jeugdorkesten. Dudamel startte zelf in 1986 met vioollessen en nam in 1999 de artistieke leiding op zich van het Simón Bolívar Youth Orchestra. Onder zijn impuls maakte het orkest verder naam: tournees leidden tot in Carnegie Hall en zelfs een contract met Deutsche Grammophon bleef niet uit. In 2011 liet het orkest zijn jeugdig gelaat vallen en ging het verder als Simón Bolívar Symphony Orchestra. Zelfs wanneer Dudamel aangesteld wordt als chef-dirigent bij Los Angeles Philharmonic, behoudt hij de hartelijke band met het Venezolaans orkest. Maar wanneer de sociale en politieke onrust er in 2017 een hoogtepunt bereikt, staat Dudamel voor een moeilijke keuze. Tijdens betogingen tegen het bewind van president Nicolás Maduro wordt de achttienjarige violist Armando Cañizales – ook een kind van El Sistema – doodgeschoten door de veiligheidstroepen. Andere muzikanten worden opgepakt.

Voor Gustavo Dudamel is de maat vol. Hij spreekt zich uit in een statement: “Genoeg is genoeg. Mensen hebben geen wapens nodig, maar tools om hun toekomst te smeden: boeken, penselen, muziekinstrumenten. Zodat ze de hoogste waarden kunnen uitdragen: goedheid, waarheid

EN Gustavo Dudamel and the Simón Bolívar Symphony Orchestra were inseparable for years. Until political shifts in Venezuela drove them apart in 2017. Their future was boycotted, but not cancelled.

First, back to the very beginning! The Venezuelan conductor Gustavo Dudamel and the worldrenowned youth ensemble, the Simón Bolívar Symphony Orchestra, both owe their success to El Sistema, a musical education programme for underprivileged children founded by José Antonio Abreu in 1975. Originally a subsidised initiative consisting of free after-school music lessons, youth orchestras soon sprung up all over Venezuela.

‘Finally making music together again, in the flesh, it allowed me to reconnect with my soul, my spirit’

Dudamel himself started taking violin lessons in 1986, becoming the artistic director of the Simón Bolívar Youth Orchestra in 1999. Under his impetus, its reputation soared: tours took the orchestra to Carnegie Hall and a contract with Deutsche Grammophon also materialised. The ensemble dropped its youthful countenance and became the Simón Bolívar Symphony Orchestra in 2011.

Dudamel was still on good terms with the Venezuelan orchestra when he was appointed Chief Conductor at the Los Angeles Philharmonic. But when social and political unrest in his homeland reached a pinnacle in 2017, Dudamel was faced with a difficult choice. Eighteen-year-old violinist Armando Cañizales – also a child of El Sistema – was shot dead by

en schoonheid.” Hij pleit verder voor democratie en roept de president op om te luisteren naar het Venezolaanse volk. Verrassend genoeg: Maduro luisterde niet.

De president reageerde daarentegen wel door de tournees van het Simón Bolívar Symphony Orchestra te laten annuleren. Net als andere muzikanten uit het orkest en zo’n acht miljoen landgenoten, verlaat Dudamel daarop zijn thuisland. Hij vestigt zich definitief in de VS, maar blijft de situatie in Caracas op de voet volgen.

In een opiniestuk in The New York Times reflecteert hij over zijn beslissing en eerdere uitspraken: “Mijn land maakt donkere, complexe tijden door en volgt een gevaarlijk pad dat haast onvermijdelijk leidt naar het verloochenen van onze tradities.” Vanuit zijn ervaring als dirigent leerde hij dat de samenleving, net als een orkest, bestaat uit unieke individuen met een eigen wil en visie. “Deze prachtige diversiteit betekent dat er in de politiek, net als in de muziek, geen absolute waarheden bestaan.” Daarom is er volgens Dudamel een kader nodig waarin alle mensen zich opgenomen voelen, ondanks hun verschillen.

Emotioneel weerzien

Pas in 2022 keerde Gustavo Dudamel terug naar Venezuela voor een paar repetities met het Simón Bolívar Symphony Orchestra. Een publieke hereniging volgde in Edinburgh in 2023. Zes jaar na hun tumultueuze scheiding betekende de reünie niet alleen een artistieke resurrectie, maar ook een erg emotioneel weerzien. “Iedereen terugzien, eindelijk weer samen muziek maken, in levenden lijve, het heeft ervoor gezorgd dat ik weer connectie kon maken met mijn ziel, mijn geest”, aldus de dirigent. Het bijzonder traject van Gustavo Dudamel en het Simón Bolívar Symphony Orchestra is nog lang niet afgerond, maar leert ons alvast twee dingen: een succesverhaal schrijven, hangt niet af van je afkomst, en muziek maken is niet voor iedereen even vanzelfsprekend. Dat besef helpt vandaag om drie keer zo hard te genieten van hun concerten.

In 2025 gaat Dudamel met zijn orkest op tournee, en hij zet ook twee andere landgenoten op het programma: Ricardo Lorenz en Gonzalo Grau. Want ondanks de onbuigzaamheid van het huidig regime, blijft Dudamel zijn ambassadeursrol

security forces during demonstrations against President Nicolás Maduro’s rule. Other musicians were arrested.

For Gustavo Dudamel, enough was enough. He issued a statement: “The only weapons that can be given to people are the necessary tools to forge their future: books, brushes, musical instruments; in short, those that embody the highest values of the human spirit: good, truth and beauty.” He advocated for democracy and called on the president to listen to the Venezuelan people. Unsurprisingly, Maduro did not listen. The president’s response, in contrast, was to cancel the Simón Bolívar Symphony Orchestra’s tours. Like other musicians in the orchestra and some eight million compatriots, Dudamel quit his homeland. He settled permanently in the US but continued to monitor the situation in Caracas closely.

He reflected on his decision and earlier statements in an opinion piece for The New York Times: “My country is living through dark and complicated times, following a dangerous path that may lead us inevitably to the betrayal of our deepest national traditions.” From his experience as a conductor, he has learned that society, like an orchestra, is composed of unique individuals, all with their personal wills and visions. “This wonderful diversity means that in politics, as in music, no absolute truths exist.” Therefore, according to Dudamel, a framework is needed in which all people feel included, despite their differences.

Emotional Reunion

Gustavo Dudamel did not return to Venezuela until 2022, for a handful of rehearsals with the Simón Bolívar Symphony Orchestra. A public reunion followed in Edinburgh in 2023. Six years after their tumultuous separation, this not only meant an artistic resurrection, but also a very emotional reconnection. “Seeing everyone again, finally making music together again, in the flesh, it allowed me to reconnect with my soul, my spirit,” said the conductor.

Gustavo Dudamel’s and the Simón Bolívar Symphony Orchestra’s extraordinary trajectory is far from over, but it already teaches us two things: writing a success story does not depend on your origins, and making music is not something that everyone takes for granted. Today, this realisation

Bozar

uitoefenen.

Wat daarnaast ook niet is verdwenen, is het jeugdig enthousiasme dat in de jaren 80 werd gevoed door El Sistema. Onlangs riep hij muzikanten van de Los Angeles Philharmonic in een repetitie op om terug met dezelfde energie te spelen als toen ze zestien waren én terug dezelfde fouten te maken. “Wees wild! Hou je niet in!” Een throwback naar betere tijden. Of moet het beste nog komen?

Guillaume De Grieve

Gustavo Dudamel en het Simón Bolívar Symphony Orchestra spelen op 23 januari 2025 in de Henry Le Bœufzaal.

can only triple our enjoyment of their concerts. Dudamel will tour with his orchestra in 2025 and is also placing two of his compatriots on the programme: Ricardo Lorenz and Gonzalo Grau. Despite the intransigence of the current regime, Dudamel continues to play his ambassadorial role.

Nor has the youthful enthusiasm that El Sistema nurtured in the 1980s dissipated. In a recent rehearsal, he exhorted the musicians of the Los Angeles Philharmonic to play with the same gusto as when they were sixteen and to make all the same mistakes. “Be wild! Don’t hold back!” A throwback to better times. Or is the best still to come?

Guillaume De Grieve

Gustavo Dudamel and the Simón Bolívar Symphony Orchestra play the Henry Le Bœuf Hall on 23 January 2025

‘Als dirigent leerde Dudamel dat de samenleving, net als een orkest,

‘Het is tijd voor klassieke muziek om connectie te zoeken met andere werelden’

Abel Selaocoe & Manchester Collective

NL De Zuid-Afrikaanse virtuoos Abel Selaocoe verzet al jaren bakens met zijn cello. Naadloos beweegt hij zich doorheen de meest uiteenlopende genres en stijlen, en hij haalt daarbij steeds nauwer de banden aan tussen westerse en niet-westerse tradities.

Met een beurs op zak ging Abel Selaocoe als zeventienjarige studeren aan het conservatorium van Manchester. Het was een tijd waarin hij zich in het klassiek repertoire verdiepte, maar zich ook begon af te vragen wie hij nu eigenlijk was. “Op school speelde iedereen goed cello,” aldus Selaocoe, “dus wat kon ik dan juist betekenen in die kakofonie van ongelooflijke cellisten?” Componist en cellist Giovanni Sollima wees hem op het belang van improvisatie en moedigde hem aan om zijn Afrikaanse achtergrond in de schaal te werpen. In violist Rakhi Singh en Adam Szabo – sinds kort directeur van het BBC Philharmonic Orchestra –vond de Zuid-Afrikaanse cellist gelijkgestemden. Singh en Szabo waren gefrustreerd door het gebrek aan diversiteit in de klassieke muziek en ze wilden het repertoire uitbreiden. Het Manchester Collective was geboren. Sinds 2016 blaast het ensemble een nieuwe wind doorheen de klassieke muziek door culturen te verbinden. Een programma als Sirocco (met Stravinsky, Haydn, Afrikaanse traditionals en oude Deense folk) is niet de uitzondering, maar de regel. “Ik denk dat mensen lang geen link vonden tussen klassieke muziek en andere werelden”, zegt Selaocoe. “Als je naar jazz luistert, dan hoor je dat zo’n link – een verbinding tussen culturen – er wel altijd geweest is. Inheemse volken uit Zuid-Amerika die traditionele muziek spelen, slaan vlot de brug naar jazz. In Zuid-Afrika zie je precies hetzelfde. Ik denk dat nu het moment is aangebroken voor klassieke muziek om ook dieconnectie te zoeken.”

Cedric Feys

Abel Selaocoe & Manchester Collective spelen op 9 november 2024 in de Henry Le Bœufzaal.

EN For years, Abel Selaocoe has charted new territory with his cello. The South African virtuoso moves seamlessly through the most diverse genres and styles, thereby creating ever-stronger ties between Western and nonWestern traditions.

Abel Selaocoe travelled to Manchester at the age of seventeen to study at the Royal Northern College of Music, for which he’d received a scholarship. He immersed himself in the classical repertoire during this time, but also began to question who he truly was. “At school, everyone played the cello brilliantly,” says Selaocoe, “so what purpose could I have in that cacophony of incredible cellists?” Composer and cellist Giovanni Sollima showed him the importance of improvisation and encouraged him to tap into his African background. In violinist Rakhi Singh and Adam Szabo – the latter is the newly appointed Director of the BBC Philharmonic Orchestra – the South African cellist found kindred spirits. Singh and Szabo were frustrated by the lack of diversity in classical music, and they wanted to expand the repertoire. The Manchester Collective was born. Since 2016, the ensemble has been blowing a fresh breeze through classical music by connecting cultures. A programme such as Sirocco (featuring Stravinsky, Haydn, African traditionals and historic Danish folk) is not the exception, but the rule. “I think that for a long time, people failed to find a link between classical music and other worlds”, says Selaocoe. “When you listen to jazz, you hear that this kind of link – a connection between cultures – has existed forever. Indigenous peoples from South America who play traditional music quickly bridge the gap to jazz. You see the same thing happening in South Africa. It’s high time classical music finds that connection too.”

Cedric Feys

Abel Selaocoe & Manchester Collective will play the Henry Le Bœuf Hall on 9 November 2024.

Patricia Kopatchinskaja

NL Avontuurlijk, open, verrassend. Zo laat een concert van Patricia Kopatchinskaja zich het best omschrijven. Met een tomeloze energie staat de violist op het podium, klaar om je iets nieuws te laten ontdekken. “Er moet iets gebeuren tijdens een concert. Een wonder. Nee, ik ben daar niet bescheiden over.”

Kopatchinskaja groeide op in een muzikale familie. Beide ouders speelden bij het Moldavisch Staats Folklore Ensemble – haar vader cimbalom, haar moeder viool. De jonge Patricia kreeg haar eerste viool op haar zesde en gaf al vlug concerten. Dat doet ze nog steeds. Met een onblusbare nieuwsgierigheid blaast ze bekend werk nieuw leven in en geldt ze als pleitbezorger van hedendaagse muziek. In haar carrière werkte de violist samen met topdirigenten als Currentzis, Petrenko, Rattle en Herreweghe, en ze treedt geregeld op met klinkende namen als cellist Sol Gabetta en pianist Fazil Say. Wat Kopatchinskaja speelt, is nooit vrijblijvend. “Er moet een link zijn met wat er vandaag gebeurt. Anders voel ik me een museumstuk. Als je hetzelfde stuk honderden keren op dezelfde manier speelt, is het alsof je een souvenir uit een museumwinkel koopt. Voor mij heeft dat geen enkele waarde.”

Haar Dies irae (dag der toorn), een programma dat de violiste omschrijft als “een theaterstuk zonder plot, bedoeld als een aanslag op de zintuigen”, telt als een bijtende aanklacht tegen oorlogszucht en de aanhoudende klimaatproblematiek. Kopatchinskaja voert je van Heinrich Bibers barokke oorlogsevocatie Battalia à 10 in D tot Black Angels van George Crumb, een iconische compositie tegen de Vietnamoorlog. Eindigen doet ze met Galina Ustvolskaya’s verpletterende Dies irae, waar Kopatchinskaja zelf de percussiepartij speelt.

Cedric Feys

Patricia Kopatchinskaja speelt in de Henry Le Bœufzaal op 21 maart 2025 met Fazil Say en op 30 maart 2025 met Aurora Orchestra (Dies irae), in samenwerking met Klarafestival.

EN Adventurous, open, surprising. That’s the best way to describe a concert by Patricia Kopatchinskaja. The violinist has boundless onstage energy and always wants you to discover something new. “Something needs to happen during a concert. A miracle. No, I’m not modest about that.”

Kopatchinskaja grew up in a musical family. Both parents played with the Moldovan State Folklore Ensemble – her father on the cimbalom, her mother a violinist. The young Patricia received her first violin at the age of six and was soon giving concerts. She’s still going strong. With an unquenchable curiosity, she breathes new life into well-known work and is considered a champion of contemporary music. In her impressive career, the violinist has collaborated with top conductors such as Currentzis, Petrenko, Rattle and Herreweghe. And she regularly performs with renowned musicians such as cellist Sol Gabetta and pianist Fazil Say. Kopatchinskaja never picks the pieces she performs lightly. “It has to have an echo in what is happening today. Otherwise I’m a product of a museum. Playing the same piece hundreds of times the same way, it’s like buying a souvenir from a museum shop. It doesn’t really have any value to me.” Her Dies irae (day of wrath), a programme that the violinist describes as “a play without a plot, intended as an assault on the senses,” is a caustic indictment of bellicosity and the ongoing climate crisis. Kopatchinskaja transports you from Battalia à 10 in D, Heinrich Biber’s baroque evocation of war, to Black Angels by George Crumb – an iconic composition criticising the Vietnam War. She concludes with Galina Ustvolskaya’s devastating Dies irae, in which Kopatchinskaja herself plays percussion.

Cedric Feys

Patricia Kopatchinskaja plays the Henry Le Bœuf Hall on 21 March 2025 with Fazil Say, and on 30 March 2025 with Aurora Orchestra (Dies irae) in collaboration with Klarafestival.

‘There are musical vibrations that connect us all’

Arooj Aftab

NL In de middelbare school ‘Wonderwall’ op gitaar leren spelen, dat kunnen er wel meer zeggen. De muziekwereld met verstomming slaan en daarmee als eerste Pakistaanse vrouw een Grammy winnen, dat kan enkel Arooj Aftab.

Het gebeurt niet vaak dat elektronica-gedreven jazz, Amerikaanse folk en Zuid-Aziatische melodieën de bouwstenen vormen van een succesvolle muziekcarrière. Maar dat is precies wat Arooj Aftab overkwam, nadat ze in 2021 het album Vulture Prince uitbracht. Met haar nieuwe album Night Reign gaat de Pakistaanse op hetzelfde elan verder. Al duikt ze zeker niet alleen de nacht in: er staan samenwerkingen op de plaat met James Francies, Moor Mother, Cautious Clay en Vijay Iyer. Met de Amerikaanse pianist Vijay Iyer maakte Aftab in 2023 ook al het album Love in Exile. “Het feit dat we daarop uitsluitend communiceren door middel van muziek is waanzinnig”, zei ze daar toen over. “Er zijn muziekvibraties die ons allemaal met elkaar verbinden.” Haar muziekkompanen werken meestal binnen een vrij abstract kader. “Het is niet altijd netjes uitgeschreven en we zijn niet altijd op elkaar ingespeeld. Ook niet live trouwens. Het begin van een concert ligt meestal enigszins vast, het einde iets minder. Maar zo heb ik het graag! Ik zou ook nooit alleen kunnen werken. Ik moet de muziek, de energie, de swag van andere muzikanten horen en voelen.” Zonder woorden, maar met veel betekenis voegen die andere muzikanten op Night Reign personages toe aan het poëtisch verhaal van Aftab. De nacht is voor haar een moment van reflectie waarin ze tot de essentie van het leven komt. En wanneer de avond valt, vallen ook de instrumenten in. Ze spelen door tot het opkomen van de zon, want Arooj Aftab wordt vrij vertaald als de eerste zonnestraal op het wateroppervlak.

Guillaume De Grieve

Arooj Aftab speelt op 16 oktober 2024 in de Henry Le Bœufzaal, coproductie met Ancienne Belgique.

EN Learning to play ‘Wonderwall’ on the guitar in high school, that’s common enough. But stunning the music world and becoming the first Pakistani woman to win a Grammy – that’s something only Arooj Aftab could do.

It is not often that electronica-driven jazz, American folk and South Asian melodies form the building blocks of a successful music career. But that is exactly what Arooj Aftab has forged since the release of her album Vulture Prince in 2021. With her new album Night Reign, the Pakistani singer continues along the same lines. But this is no solitary dive into the night: the record features collaborations with James Francies, Moor Mother, Cautious Clay and Vijay Iyer.

Aftab also made the album Love in Exile with the American pianist Vijay Iyer in 2023. “The fact that we communicate solely through music is crazy,” she said at the time. “There are musical vibrations that connect us all.” Her musician companions usually work within a quite abstract framework. “It’s not always prepared or written. Nor when we play live, for that matter. The beginning of a concert is usually somewhat fixed, the end a little less so. But that’s how I like it! I don’t think I can work alone at all. I need to workshop stuff, I need to hear the parts played to me by the person, their energy, their own personal taste or swag.”

Without words, but full of meaning, the other musicians on Night Reign add the characters to Aftab’s poetic story. For her, the night is a moment of reflection in which she reaches the essence of life. And when night falls, the music begins. And continues until sunrise, because Arooj Aftab’s name, freely translated, means the first ray of sunlight on the water’s surface.

Guillaume De Grieve

Arooj Aftab plays the Henry Le Bœuf Hall on 16 October 2024, co-production with Ancienne Belgique.

Yannick Nézet-Séguin

NL Met zijn uitgesproken uiterlijk (inclusief geblondeerde haren en gelakte nagels) stuurt de gevierde Canadese dirigent Yannick Nézet-Séguin de koers van de klassieke muziekwereld bij.

Als sinds 2000 staat Nézet-Séguin op de bok bij het Orchestre Métropolitain, het orkest uit Montréal dat hij internationaal op de kaart heeft gezet. Daarnaast mag hij zich muzikaal directeur van de Metropolitan Opera in New York noemen en coachte hij Bradley Cooper in de rol van Leonard Bernstein voor de Netflix-film Maestro uit 2023. Met Bernstein als grote voorbeeld heeft Nézet-Séguin een duidelijke missie: grenzen doorbreken en klassieke muziek van zijn, welja, klassiek imago afhelpen. “We hebben te lang de idee gecultiveerd dat klassieke muziek iets exclusiefs is en dat je er niets van kan begrijpen, als je geen noten hebt gestudeerd”, zei de dirigent onlangs aan de streamingdienst Qobuz. “Dat is verkeerd. Je moet niet kunnen koken om lekker eten te waarderen.”

Maar om ervoor te zorgen dat een breder publiek zijn gading vindt in klassieke muziek, is er meer diversiteit nodig – zowel bij de muzikanten op het podium als in de keuze van composities. Dat besef leeft duidelijk bij Nézet-Séguin, die in het verleden bijzondere aandacht had voor de Afro-Amerikaanse componist Florence Price en met een inclusieve cast de opera Florencia en el Amazonas van Daniel Catán bracht. Bovendien voerde hij als eerste dirigent werk van een zwarte componist uit in de Metropolitan Opera in New York – meer specifiek van Terence Blanchard in … 2021! “Hoe meer de klassieke muziekwereld zich bedreigd voelt, hoe meer ik juist doe”, zegt NézetSéguin met een rebelse knipoog.

Guillaume De Grieve

Yannick Nézet-Séguin speelt met het Orchestre Métropolitain de Montréal (en pianist Alexandre Kantorow) op 23 juni 2025 in de Henry Le Bœufzaal.

EN With his distinct appearance (including blonde hair and painted nails), the celebrated Canadian conductor Yannick Nézet-Séguin is steering the course of the classical music world.

Nézet-Séguin has been holding the baton at the Orchestre Métropolitain since 2000, the Montreal-based orchestra that he put on the international map. He is also musical director of the Metropolitan Opera in New York and coached Bradley Cooper in the role of Leonard Bernstein for the 2023 Netflix film Maestro. With Bernstein as his great role model, Nézet-Séguin is on a clear mission: to break down barriers and rid classical music of its, ahem, classical image. “We have projected for so long the image of classical music being very exclusive. And that if you haven’t studied music, you won’t know what we’re talking about,” the conductor recently told the streaming service Qobuz. “That’s wrong. You don’t need to be able to cook to appreciate a good meal.” But to ensure that a wider public can enjoy classical music, more diversity is needed – both in the musicians on stage and in the choice of compositions. Nézet-Séguin understands this all too well: he has previously focused on AfricanAmerican composer Florence Price and staged Daniel Catán’s opera Florencia en el Amazonas with an inclusive cast. Moreover, he was the first conductor to perform work by a black composer at the Metropolitan Opera in New York – more specifically by Terence Blanchard – in ... 2021! “The more the classical music world feels threatened, the more I feel we’re doing the right thing,” says Nézet-Séguin with a rebellious wink.

Guillaume De Grieve

Yannick Nézet-Séguin conducts the Orchestre Métropolitain de Montréal (and pianist Alexandre Kantorow) in the Henry Le Bœuf Hall on 23 June 2025.

Bryce Dessner

NL Bryce Dessner is zo’n muzikant die genres overstijgt en onmogelijk in een hokje te plaatsen valt. Hij is vooral bekend als songwriter-gitarist van de Amerikaanse rockband The National, maar schreef ook muziek voor films als The Revenant en C’mon C’mon. De laatste jaren duikt hij ook steeds meer op in – als we toch een hokje moeten kiezen – ‘klassieke’ muziekmiddens.

Aan de universiteit van Yale pende Bryce Dessner zijn eerste kamermuziekcomposities neer en componeerde hij ook muziek voor dansproducties. In zijn werk horen we invloeden van zijn mentor Steve Reich, al noemt Dessner ook Dutilleux, Stravinski en Bartók als referenties. Hij is naar eigen zeggen aangetrokken door hun ritmische variaties en extatische energie. Meer nog: uiteindelijk worden dat ook zijn bouwstenen. Het onderscheid tussen zijn werk bij The National en zijn eigen, hedendaagse muziek zit in het creatieproces. Bij The National vloeit alles voort uit een collaboratief proces, terwijl hij in zijn eigen werk vrij improviseert en autonoom een muzikale identiteit creëert.

Toch zoekt Bryce Dessner ook samenwerkingen op: zijn recente Piano Concerto is geschreven voor de Duits-Japanse pianist Alice Sara Ott, die sprak van een virtuoos werk – uitdagend voor de rechterhand met extreme contrasten. Al staat hij ook nog steeds zelf als uitvoerder op het podium, en dus niet enkel bij The National. Of hij cureert muziekprogramma’s. Tijdens An Evening with Bryce Dessner zet hij bijvoorbeeld de muzikale lijnen uit en vraagt vervolgens aan bevriende muzikanten om daarbinnen en liefst ook daarbuiten te kleuren. En het publiek staat recht. Zoals in een club. Dichtbij de muzikant, maar ook dichterbij de componist.

Roel Vanhoeck

Bryce Dessner speelt op 23 november (Dream House Quartet), 24 november (Brussels Philharmonic + Alice Sara Ott) en op 30 november 2024 (An Evening with Bryce Dessner) i.s.m. Ars Musica.

EN Bryce Dessner is one of those genretranscending musicians who is impossible to pigeonhole. He is best known as the songwriterguitarist of US rock band The National but has also composed music for films like The Revenant and C’mon C’mon. In recent years, he has increasingly been involved in the – if pigeonholing him proves impossible to resist – ‘classical’ music scene.

It was at Yale University that Bryce Dessner penned his first chamber music compositions while also composing music for dance productions. In his work, we discern the clear influence of his mentor Steve Reich, although Dessner also mentions Henri Dutilleux, Igor Stravinsky and Béla Bartók as sources of inspiration. By his own account, he is attracted to their rhythmic variations and ecstatic energy. What’s more, these ultimately became his own building blocks. The distinction between his work for The National and his own contemporary music lies in the creative process. With The National, everything stems from a collaborative approach, while in his own work he improvises freely, and autonomously creates a musical identity. Still, Bryce Dessner also seeks out collaborations: his recent Piano Concerto was written for the German-Japanese pianist Alice Sara Ott, who described it as a virtuoso work. He also still performs on stage himself, and not just with The National. And he curates music programmes. During An Evening with Bryce Dessner, he sketches out the musical lines before asking his musician friends to colour inside them, and ideally outside them too. And the audience always stands. Like in a club. Close to the musicians. And closer to the composer too.

Roel Vanhoeck

Bryce Dessner plays on 23 November (Dream House Quartet) and 24 November (Brussels Philharmonic + Alice Sara Ott), and on 30 November 2024 (An Evening with Bryce Dessner) in collaboration with Ars Musica.

Why Love? And Why Is It Louder?

NL Een kunsttentoonstelling over liefde? In tijden van toenemende polarisatie? In Bozar!? Zoë Gray, die aan het hoofd staat van de tentoonstellingen in het kunstpaleis, legt uit. Plus: maak kennis met het werk van vijf kunstenaars uit de expo Love is Louder.

“Toen ik bij Bozar solliciteerde, vroeg de pas aangestelde artistiek directeur Christophe Slagmuylder me om een idee te pitchen voor de eerste tentoonstelling van wat ons nieuw programma zou worden. Iets wat zou aansluiten bij zijn verlangen om met Bozar een meer crossdisciplinaire koers te varen. Een voorproefje van wat zal komen, zeg maar. Ik besefte dat het een thematische groepstentoonstelling moest worden, en niet het minst omdat je niet van één kunstenaar kunt verwachten dat die de nieuwe artistieke werking van Bozar uitdraagt. Een thema kan het publiek op verschillende manieren laten kennismaken met een idee en met, jawel, een instelling.

De toestand van de wereld is niet meteen om vrolijk van te worden: de COVID-19-pandemie zindert nog na, her en der woeden wrede oorlogen en de toekomst oogt onzeker. Ik vond dan ook dat we een positief signaal moesten uitsturen en kiezen voor een thema dat de mensen, en de kunstenaars al helemaal, altijd al heeft geïnspireerd. Denk maar aan Matisse, die in 1954 vroeg: “Ligt de liefde niet aan de oorsprong van alle creatie?”

Ik zag Bozar ook als een plek die veel mensen na aan het hart ligt, zoals bleek uit de publieke reacties op de brand van 2021. Ook veel mensen die in Bozar werken, zoals de gidsen, uiten vaak hun genegenheid voor de instelling. Nu bepaalde politieke krachten de behoefte aan cultuur ter discussie stellen, moeten we benadrukken hoeveel mensen van de kunsten houden. Voor Bozar is het belangrijk te onderstrepen dat we een openbare instelling zijn, dat we voor het publiek bestaan. De relatie tussen Bozar en het publiek

EN An art exhibition about love, you say? In times of increasing polarization? At Bozar!? How did that come about? Allow Zoë Gray, Bozar’s director of exhibitions, to explain. Plus, discover the work of five artists featured in the Love is Louder exhibition.

When applying for this job, I was asked by the newly appointed artistic director, Christophe Slagmuylder, to pitch an idea for the first exhibition of what would be our new programme. Something that would fit his desire for Bozar to work in a more cross-disciplinary fashion. Something that would give a taste of what was to come. I realised that it would need to be a thematic group exhibition – not least because it would not be fair to ask a single artist to stand for a new artistic approach in Bozar. A theme can offer audiences various ways into an idea and, indeed, into an institution.

Given the bleak state of the world at present – as we continue to count the after-effects of the Covid-19 pandemic, as so many brutal wars rage around the world, as the future looks so uncertain – I thought we needed to send a positive signal, to choose a theme that has always motivated people, not least artists. For, as Matisse asked in 1954, “is not love the origin of all creation?” I was also thinking about Bozar as a place that inspires strong feelings of attachment in so many people. This was tangible in public reactions to the fire that took place in 2021, but is also expressed by so many of the people who work at Bozar, including the exhibition tour guides. At a time when certain political forces question the need for culture, it is important to highlight how much people love the arts. And for Bozar, it is important to underscore that we are a public institution, that we exist for the public. So the relationship between Bozar and its audience should be a reciprocal one of love and affection.

hoort dan ook wederkerig te zijn en uit te gaan van liefde en affectie.

Summer of love

Nadat ik het thema had gekozen – en de baan had gekregen! – drong zich al meteen een volgende vraag op: binnen welke grenzen moeten we werken? Ik besliste enkel te focussen op de liefde tussen mensen en ons te beperken tot kunstwerken die tussen de Summer of Love in 1967 en vandaag gemaakt zijn. Zo zouden we kunnen nagaan hoe de manier waarop we tegen de liefde aankijken in die kleine zestig jaar tijd is veranderd.

Met de beslissing om de expo te laten beginnen bij de opkomst van de hippiebeweging konden we meteen ook het revolutionaire potentieel van de liefde onderstrepen. De Summer of Love was namelijk een directe reactie op de Vietnamoorlog en hing nauw samen met de strijd voor burgerrechten.

De titel van de tentoonstelling, Love is Louder, is schatplichtig aan een werk van Sam Durant – een van de deelnemende kunstenaars – die de leuze tijdens een betoging op een bord had gelezen. De vraag die zich opdringt, luidt: Luider dan wat? Het antwoord kan voor iedereen verschillend zijn. Luider dan oorlog. Luider dan verlies. U beslist!

Een uit liefde verricht werk

Van meet af aan was het duidelijk dat ik deze tentoonstelling niet alleen kon cureren. Ze mag immers niet enkel ontstaan uit mijn ideeën over de liefde, maar hoort een gezamenlijk, uit liefde verricht werk te zijn. Ik heb de hele ploeg van Bozar Exhibitions erbij betrokken, en iedereen droeg voorstellen aan om de structuur, het kader dat ik had uitgezet, verder aan te scherpen. Uiteindelijk hebben we met een hecht team van vijf mensen aan de tentoonstelling gewerkt: Christel Tsilibaris, Maïté Smeyers, Anamaría Pazmiño, Emma Dumartheray en ikzelf. Eerst hebben we van gedachten gewisseld over welke kunstenaars bij dit soort beschouwing rond het thema van de liefde betrokken moesten worden. Bepaalde namen kwamen bovendrijven, zoals Tracey Emin, Louise Bourgeois and Félix González-Torres. Daarna zijn we aan onze research begonnen. We hebben artikels gelezen en met artiesten en andere curatoren gepraat

Summer of love

After picking the theme – and being picked for the job! – the next question was: where to set the limits? I decided that we would focus only on love between people and that we would include artworks made since the Summer of Love in 1967, up until today. This would allow us to look at how discussions about love have shifted over almost 60 years.

The decision to begin the scope of the exhibition with the birth of the hippie movement was also to underscore the revolutionary potential of love – as the Summer of Love was a direct reaction against the Vietnam war and closely connected to the battle for civil rights.

The exhibition’s title, Love is Louder, is taken from a work by Sam Durant – featured in the exhibition – which itself appropriates this phrase spotted on a demonstration placard. It asks the question: louder than what? The answer can be different for everybody. Louder than war. Louder than loss. You decide!

Labour of Love

From the get-go, it was clear to me that this was not an exhibition I could curate alone. Because it should not be shaped only by my ideas about love, and because it should be a shared labour of love. I invited the whole team of Bozar Exhibitions to get involved, and everyone came up with suggestions to help sharpen the structure, the

‘Louder than war? Louder than loss? You decide!’

framework I had sketched out. In the end, we became a team of five people working closely on the exhibition: Christel Tsilibaris, Maïté Smeyers, Anamaria Pazmiño, Emma Dumartheray and myself.

We started by considering who were the artists who needed to be included in such a reflection on love. Certain names quickly emerged, such as Tracey Emin, Louise Bourgeois and Félix Gonzàles-Torres. Then, we started doing research, reading articles, talking with artists and

zodat we niet de meest voor de hand liggende keuzes zouden maken. Terwijl we ideeën opdeden over welke werken we konden opnemen, ontwikkelden we een structuur voor de tentoonstelling die drie ‘niveaus’ van de liefde zou verkennen: romantische liefde, liefde binnen gezinnen, en familiebetrekkingen en vriendschappen. En, in ruimere zin, de plaats die de liefde toebedeeld krijgt in de samenleving. Hopelijk zullen de bezoekers niet alleen liefdesgeschiedenissen ontdekken waarin ze zichzelf herkennen, maar zullen ze ook kennismaken met nieuwe liefdesverhalen die hen vanuit andere perspectieven zullen laten kijken naar de belangrijkste emotie die de mens tot uitdrukking kan brengen.

Zoë Gray

De tentoonstelling Love is Louder loopt van van 12 oktober 2024 tot 5 januari 2025.

other curators, making sure that we avoided the obvious choices.

While gathering ideas of works to include, we developed a structure for the exhibition that would explore three ‘degrees’ of love: romantic love, love within families, but also kinship and friendship. And, more broadly, the place that love is afforded by society.

Hopefully, visitors will find love stories that remind them of their own, but also discover others that will open up new ways of considering the most important emotion that humans can express.

Gray

The Love is Louder exhibition runs from 12 October 2024 to 5 January 2025.

Sam Durant, Love Is Louder, 2023, Electric sign with vinyl text, Courtesy Praz-Delavallade Paris, Los Angeles.

Zoë

Omar Mismar

A Hands Routine, 2012

NL Sommige mensen kunnen zomaar hand in hand lopen, zonder daar bij na te denken. Andere mensen hebben die luxe niet. Voor hen is handen vasthouden een risico. Maar het kan ook wel een daad van verzet zijn.

Ik heb het werk van Omar Mismar ontdekt toen ik vorig jaar, bij wijze van research voor Love is Louder, in het Institut du monde arabe in Parijs de expo Habibi. Les révolutions de l’amour heb bezocht. Het neonwerk The Path of Love trok meteen mijn aandacht. Het is het resultaat van een minimalistisch onderzoek naar hoe onze lichamen zich in de (stedelijke) ruimte verplaatsen wanneer ze door de liefde worden voortgedreven. Het werk is een neontekening van de verschillende routes die de kunstenaar in San Francisco heeft afgelegd terwijl hij zijn matches van een datingapp voor gays volgde. Ik vroeg mezelf meteen af: wat voor een kaart zou ik kunnen tekenen op basis van mijn ontmoetingen? Hoe ver zou ik reizen in mijn zoektocht naar de liefde? Dit specifieke werk van Mismar weet de veelzijdige complexiteit te vatten van de tocht die de liefde in een stad aflegt, uit een prangend verlangen naar hartstocht, uit nieuwsgierigheid naar de kennismaking met een vreemde in een nieuwe stad, of als deel van de zoektocht naar menselijke connectie.

Liefde, politiek en openbare ruimten zijn terugkerende thema’s in de artistieke praktijk van Omar Mismar. A Hands Routine, dat te zien is in de expo Love is Louder, vormt daar geen uitzondering op. De Libanese kunstenaar nodigt de toeschouwer uit om te graven in de intimiteit van twee mannen die met de auto Beiroet doorkruisen. Het werk focust op het eenvoudige, maar erg betekenisvolle gebaar van handen vasthouden. Voor de doorsnee heteroseksuele persoon die in het Westen woont is het een onschuldig gebaar, maar in deze specifieke context wordt het vaak onderbroken. De rode lijnen op de kaart staan voor momenten van vrijheid en affectie: de twee mannen houden elkaars hand vast. De groene en blauwe lijnen wijzen op momenten

EN While some people won’t ever think twice about holding hands, others do not have that luxury. For them, holding hands poses a risk. Though it can also be an act of defiance.

I discovered the work of Omar Mismar as part of the exhibition Habibi. Les révolutions de l’amour last year at the Institut du Monde Arabe in Paris, during my research for Love is Louder. His neon piece The Path of Love immediately captured my attention with its minimalist exploration of how our bodies wander through (urban) space when driven by love. The work is a neon drawing of the artist’s travels through the city of San Francisco when following his matches on a gay meeting app. I asked myself: what kind of map could I draw from my encounters? How far would I travel in pursuit of love? Whether it’s because of the urgent drive for desire, the curiosity of meeting a stranger in a new city or the quest for human connection, this specific work by Mismar encapsulated the complexities of love’s journey in a city.

Love, politics and public spaces are recurring themes in Omar Mismar’s practice. A Hands Routine, presented in the Love is Louder exhibition, is no exception. The Lebanese artist invites the viewer to delve into the intimacy of two men’s car journeys through Beirut. The work centres around the simple yet profoundly significant gesture of holding hands. Despite its apparent innocent quality for the average heterosexual person living in the West, the gesture is often disrupted in this particular context. The red lines drawn on the map depict moments of freedom and affection – they indicate that the two men are holding hands. The green and blue lines indicate moments of restraint, symbolising the desire and the necessity to let go. “He is driving and I am sitting next to him,” says Mismar – one of the two men. “Sometimes I reach to his side and put my hand in his, other times he reaches to my side and puts his hand in mine. We roam, we talk and we look. Holding hands

‘

A Hands Routine focust op het eenvoudige, maar erg betekenisvolle gebaar van handen vasthouden’

van terughoudendheid, en symboliseren respectievelijk de begeerte en de noodzaak om los te laten.

“Hij zit achter het stuur en ik zit naast hem”, zegt Mismar, een van de twee mannen. “Nu eens steek ik mijn arm naar hem uit en leg ik mijn hand in de zijne, en dan weer steekt hij zijn arm naar mij uit en legt hij zijn hand in die van mij. We rijden doelloos rond, we praten en we kijken. Handen vasthouden wordt een risico, een stiekeme handeling. Het is leuk, want het is gevaarlijk. We houden elkaars hand vast en laten die dan weer los, afhankelijk van waar we zijn, van wie er in de buurt is, van wat er in de buurt is.”

A Hands Routine zet ons ertoe aan na te denken over de ruimte die iemand heeft om in het openbare leven van elke dag liefdevolle gebaren te stellen. Die wordt namelijk bepaald door de stad waarin je woont en door welk beeld van de liefde je uitdraagt. In een stad waar traditie en modernisme met elkaar verstrengeld zijn, staat Mismar stil bij de interferentie van de publieke en de persoonlijke ruimte en bij de manieren waarop de liefde, in al haar vormen, haar plaats heeft in deze landschappen.

Als maatschappelijke normen bepalen wat, in het bijzonder voor gemarginaliseerde gemeenschappen, aanvaardbaar gedrag is, wordt de handeling van het handen vasthouden er alleen maar krachtiger op. Binnen de besloten ruimte van een auto – een privétoevluchtsoord te midden van de chaos van de stad – vinden Mismar en zijn partner troost en connectie bij elkaar. Ook al blijven ze zich bewust van de werkelijkheid die hen om de hoek opwacht, ook al dwingt het licht dat van rood op groen springt hen hun fysieke connectie te doorbreken.

De kaart van Mismar is als een dans: een-tweedrie-een-twee-drie, stoppen en blijven staan een choreografie van wat aanvaardbaar is en van wat dat niet is. Via de verkenning van de intimiteit, de zichtbaarheid en de publieke ruimte nodigt Mismar ons uit om onze eigen kijk op liefdevolle gebaren te herzien, om dankbaar te zijn dat we ze vrij tot uiting kunnen brengen waar we wonen, en om de talloze vormen die ze wereldwijd kunnen aannemen te doorgronden.

Hoe ziet jouw liefdesroutine eruit? En wat zou ze kunnen onderbreken?

Emma Dumartheray

becomes a risk, a secret act. It’s fun because it’s dangerous. We hold and un-hold, depending on where we are, on who is near, on what is near.”

A Hands Routine incites us to think about the space one has for gestures of love in public daily life, depending on which city you are living in and what image of love you represent. In a city marked by its blend of tradition and modernism, Mismar reflects on the mediation of public and private spaces, and the ways in which love, in all its forms, has a place in these landscapes. When societal norms determine what is acceptable behaviour, particularly for marginalized communities, the act of holding

‘Love, politics and public spaces are recurring themes in Omar Mismar’s practice’

hands takes on added resonance. Within the confines of the car – a private sanctuary amidst the chaos of the city – Mismar and his partner find comfort and connection. Even as they remain aware of the realities that await them around the corner, as the simple change of a traffic light from green to red forces them to interrupt their physical connection.

Mismar’s map is like a dance routine: a onetwo-three-one-two-three, stop-and-stay choreography of what is acceptable, and what is not. Through the exploration of intimacy, visibility and public space, Mismar invites us to reconsider our own understanding of love gestures, to value the freedom we have to express them where we live, and to fathom the myriad forms they can take around the world.

And you, what is your love routine? And what could interrupt it?

Emma Dumartheray

Evelyne Axell, Joli mois de mai, 1970

NL Wat zou Axell gedacht hebben van het #MeToo-tijdperk? Vijftig jaar na haar overlijden zijn de zeden veranderd, maar de strijd voor meer gelijkheid en liefde in onze samenleving blijft meer dan ooit noodzakelijk. Haar feministische werk dat baadt in een bevrijdende jubelsfeer is nog altijd even actueel.

Uitbundige haardossen, jongeren in het gras, ontspannen in al hun naaktheid, levendige kleurvlakken die met lakverf op plexiglas zijn aangebracht … Le joli mois de mai (1970) van Evelyne Axell voert ons met zijn vorm en inhoud mee naar het einde van de jaren zestig. De titel verwijst natuurlijk naar mei ’68 en naar het verlangen om die nieuwe wind die tijdens de Summer of Love in 1967 in San Francisco opstak ook hier te laten waaien. Uit protest tegen het Amerikaanse imperialisme en de Vietnamoorlog brak de hippiebeweging een lans voor de vrije liefde, voor de liefde boven alles. Toen ik dit artikel schreef (mei 2024), zag ik onvermijdelijk de parallellen met de hevige protesten tegen de oorlog in Gaza die de campussen in vuur en vlam zetten. De slogan “Make love, not war” heeft nog niets aan relevantie ingeboet … Die Summer of Love van 1967 – die het begin markeert van de periode die de expo bestrijkt – heeft een versnelling in de evolutie van de liefdesrelaties teweeggebracht. “Een koppel vormen”, “een gemeenschap vormen”, en in algemenere zin “een samenleving vormen”: door die bril hebben we het thema van de liefde via de geselecteerde werken willen aansnijden. Haar schilderscarrière heeft maar zeven jaar geduurd – Axell liet in 1972 het leven in een tragisch auto-ongeluk – maar de Naamse kunstenaar heeft een rijk, geëngageerd en vernieuwend oeuvre nagelaten, in de stijl van de bloeiende popart. Ze werd vaak overschaduwd door haar mannelijke tijdgenoten, maar was een pionier wat betreft de verkenning van de vrouwelijke seksualiteit, waarbij ze het vrouwelijke genot en verlangen op gedurfde wijze afbeeldde.

EN What would Evelyne Axell think of the #MeToo era? While fifty years after her death, sexual and social mores have changed, the fight for greater equality and love in society is more critical than ever. Her feminist œuvre steeped in jubilant freedom remains as topical today as it was when she was alive.

Flamboyant hair, uninhibited naked young people sitting on fresh grass, brightly coloured solid colours painted in enamel on Plexiglas… In its form and its content, Evelyne Axell’s Le joli mois de mai (1970) transports us back to the late sixties. The title alludes to May’68 and the enthusiasm for the fresh wind that swept through San Francisco during the 1967 ‘Summer of Love’. Protesting

‘More than a political engagement, the revolution is also personal and intimate, suggests the artist’

American imperialism and the Vietnam War, hippies advocated free love and love per se. At the time of writing (May 2024), these sentiments inevitably echo the heated protests igniting university campuses in response to the war in Gaza. ‘Make love, not war’ holds true today. The 1967 ‘Summer of Love’ – which opens the epoch explored in this exhibition – heralds the dawn of a new era in relationships between people. The works on display broach themes of couplehood, community and more broadly, society.

Although her career as a painter only spanned seven years – Axell tragically died in a car crash in 1972 – the Namur-born artist left behind a prolific, politically committed, and innovative œuvre rooted in the spirit of the burgeoning

Le joli mois de mai is een triptiek. Het centrale paneel is een ode aan de seksuele bevrijding en de liefde. De felle kleuren monden uit in het revolutionaire rood van de vlag dat ook de kleur van de liefde is. Axell laat de vlag, met haar golvende en vrije vorm, bewust buiten het kader wapperen. Zo breekt ze uit het keurslijf van het klassieke drieluik, net zoals de jongeren van mei ’68 zich losrukten en braken met de maatschappelijke conventies en de gevestigde orde.

De protestbeweging was Axell niet vreemd en liet haar evenmin onverschillig. De studentenrevolte zette namelijk ook Brussel, en dan vooral de culturele milieus, in vlam. Zo heeft Marcel Broodthaers in mei ’68 het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel bezet en er open bijeenkomsten georganiseerd waaraan ook Axell deelnam. In Parijs maakte ze kennis met Pierre Restany, een invloedrijk kunstcriticus en verdediger van de meest vernieuwende kunstvormen, zoals die van Axell, Niki de Saint Phalle en Marta Minujín (alle drie opgenomen in de expo). Op het linkerluik heeft Axell Restany afgebeeld als goeroe die de bevrijding van de kunsten predikt. Met zijn geheven hand weerspiegelt hij de centrale figuur die, met ontblote boezem, het vaandel van de (seksuele) bevrijding laat wapperen, naar het evenbeeld van La Liberté guidant le peuple van Eugène Delacroix (1830).

Op het rechterluik heeft Axell zichzelf, zoals vaak naakt, afgebeeld. Ze draagt haar kenmerkende John Lennonbril en is gewapend met haar schildermateriaal. Ze laat zich er in alle vrijheid op voorstaan baas te zijn over haar eigen lichaam en haar penseel.

In dit belangrijke werk omarmt Evelyne Axell de opstandigheid van die tijd die de seksuele revolutie inluidde en suggereert ze dat de revolutie niet enkel een politiek engagement, maar ook een persoonlijke en intieme kwestie is.

Maïté Smeyers

Pop Art movement of her day. While her male counterparts often eclipsed her, she pioneered the exploration of female sexuality, daringly depicting female desire and pleasure.

The central panel of the triptych Le joli mois de mai sings a hymn to sexual freedom and love in dazzling colours dominated by the revolutionary red of the flag, which also symbolises love. The artist has deliberately placed the undulating, free-flowing flag outside the frame, thereby breaking the constraints of traditional triptychs, in the same way as the young protesters of the Sixties stormed the streets, destroying social conventions and fighting the establishment. Axell was no stranger to this rebellious spirit, nor was she insensitive to it. Indeed, the student protests also ignited Brussels, particularly in cultural circles. In May ‘68, Marcel Broodthaers occupied the Palais des Beaux-Arts in Brussels, where he held free assemblies, which Axell attended. While in Paris, she met Pierre Restany, the influential art critic who supported groundbreaking art, including the work of Axell, Niki de Saint Phalle, and Marta Minujin (all three featured in the exhibition). On the left-hand panel, Axell has depicted Restany as a ‘guru’ preaching the liberation of the arts. His raised hand parallels the central bare-breasted figure flying the banner of (sexual) liberation, following in the footsteps of Eugène Delacroix’s Liberty Leading the People (1830).

In the right-hand panel, Axell is depicted – as she often is – naked, wearing John Lennon glasses. Donning the attributes of a painter, she proudly proclaims her freedom to use her body and paintbrush as she sees fit.

Evelyne Axell’s masterpiece encapsulates the anti-establishment spirit of the time, personifies the sexual liberation of the era, and suggests that the revolution is not only political but also personal and intimate.

Maïté Smeyers

‘Axell pioneered the exploration of female sexuality, daringly depicting female desire and pleasure’

‘Ik geloof in de liefde zoals ik in de kunst geloof’

Marta Minujín,

Amor a primera vista, 2007

NL Marta Minujín heeft met haar experimenteerdrang een bijzonder, polymorf en immer relevant oeuvre gecreëerd. Zo is ze uitgegroeid tot een van de belangrijkste LatijnsAmerikaanse kunstenaars van haar generatie.

Is het u ooit al overkomen dat u zich ineens en onbedwingbaar, als door een magneet, aangetrokken voelde door iemand die u pas had leren kennen? Hebt u ooit al dat magische moment beleefd waarop uw blik die van een ander kruist, de tijd lijkt stil te staan, en de liefde vrij spel krijgt? Hebt u ooit al die intense en onweerstaanbare behoefte aan emotionele connectie en fysieke versmelting gevoeld die zo irrationeel is dat ze haast voorbestemd lijkt?

Dat is de krachtige en mysterieuze gewaarwording van de plotselinge verliefdheid die kunstenaar Marta Minujín (geboren in 1943 in Buenos Aires, Argentinië) heeft willen weergeven in Amor a primera vista (2007). Het werk houdt het midden tussen een schilderij en een sculptuur en bestaat uit een matras en stukken schuimrubber.

De kunstenaar heeft ze met beddentijk overtrokken en er strepen in levendige kleuren op geschilderd. De hoop zachte en organische vormen die in elkaar grijpen, vormt een abstracte en sensuele weergave van de liefde op het eerste gezicht. Er zijn verstrengelde lichamen in te ontwaren, armen en benen ook die met elkaar vervlochten zijn en samensmelten in de tomeloze wanorde van de passie. Over dit werk vertelt Marta Minujín: “Ik geloof in de liefde zoals ik in de kunst geloof. Ik geloof in liefde op het eerste gezicht. Sommige mensen ervaren die nooit. Maar ik ben op m’n zestiende getrouwd en ik ben mijn hele leven lang bij mijn man gebleven. Intussen is hij overleden. Maar ik geloof in de liefde.” De liefde is een terugkerend thema in het werk van deze pionier van de popart. En hoe kun je beter over de liefde praten dan via het matras, met haar verende structuur en stille aanwezigheid in ons intieme leven?

Al in 1963, toen ze helemaal in de ban was van

EN With her penchant for experimentation, Marta Minujín produced a singular, polymorphous and pertinent œuvre. In so doing, she became one of the most prominent Latin American artists of her generation.

Have you ever felt a sudden, irrepressible attraction, as though you were drawn to someone you’d only just met? Have you experienced a magical spark when you lock eyes with someone, when time stands still to give birth to love? Have you ever had an intense, compelling craving for emotional connection and physical fusion so irrational that it seems inexorable?

Such is the powerful, eerie sensation of love at first sight that artist Marta Minujín (b. 1943, Buenos Aires, Argentina) sought to portray

‘Minujín’s pursuit of a radically dynamic art form has established her as a precursor of performances and mass media art’

in Amor a primera vista (2007). Part painting, part sculpture, Amor a primera vista features mattresses and pieces of foam rubber covered in Coutille ticking-woven cloth assembled by the artist and painted with brightly coloured stripes. This bundle of interpenetrating, soft, organic forms, gives an abstract, sensual representation of love at first sight. It conjures up images of bodies embracing, arms and legs intertwining as they merge in the frantic turmoil of passion. Speaking about this piece, Marta Minujín declared: ‘I believe in love as I believe in art. I believe in love at first sight. Some people never find it. But I married him when I was 16 and I’ve been with him all my life. Now he’s gone. But I

de seksuele revolutie en – naar eigen zeggen –inspiratie vond in een bont gestreepte minirok, stapte Marta Minujín af van de gebruikte matrassen van haar allereerste “colchones blandos” (zachte matrassen) en begon ze haar eigen matrassen te vervaardigen. Ze creëerde zachte en bruikbare sculpturen die je kunt betreden, zoals La Chambre d’Amour (1963), een ruimte vol gekleurde matrassen waar de deelnemers konden slapen, nadenken, dromen en liefhebben. In ¡Revuélquese y Viva! (1964), een tweede participatieve structuur, maakte de uitnodiging plaats voor het gebod: “Rollebol en Leef!” Het werk belichaamt de aanvang van de vrouwelijke politieke kunst in een behoudsgezind Argentinië.

Marta Minujín is, met haar platinablonde haren en zonnebril, niet enkel een geniaal kunstenaar, maar ook een vrijpostig en charismatisch persoon. In de loop van haar carrière, die intussen al meer dan zes decennia omspant, heeft Marta Minujín altijd vrij en lucide ingespeeld op de bekommernissen van verschillende artistieke avant-gardebewegingen en op de Argentijnse en internationale politiek. Met haar zoektocht naar een radicaal dynamische vorm van kunst om te beleven – “Vivir en arte” is haar motto – is Marta Minujín een voorloper van de happenings, de performances, de participatieve omgevingen en de massamediakunst.

De verscheidenheid van de verrassende en brutale werken die ze al vanaf de jaren zestig maakt, getuigt niet alleen van haar onuitputtelijke creativiteit, maar ook van een onwankelbaar geloof in de kunst, de liefde en het leven. Oorlogen, dictaturen, economische crisissen … Het doet er allemaal niet toe, want met de vooringenomenheid van de liefde, het genot en de kleur kun je je nu eens vermaken, en dan weer de dingen ontwrichten.

Anamaría Pazmiño

believe in love.’ Since love is a recurrent theme in the work of this pioneer of Pop Art, is there a better material to evoke it than a mattress, with its plush consistency and silent presence in our intimate lives?

Already in 1963, caught up in the sexual revolution and inspired – she says – by a colourful striped miniskirt, Marta Minujín abandoned the used mattresses of her very first ‘colchones blandos’ (soft mattresses) and started producing her own. She designed soft, habitable sculptures that could be explored, such as The Love Room (1963) – a colourful mattress-covered chamber where participants were invited to sleep, think, dream, and love. Her second participatory structure, entitled Revuélquese y Viva! (1964), was no longer an invitation but an injunction: ‘have sex and live!’. It incarnated the emergence of feminist political art in the conservative Argentina of that time. With her platinum blonde hair, eyes hidden by sunglasses, Marta Minujín is a brilliant artist and an impertinent, charismatic figure. Throughout a career spanning more than six decades, Marta Minujín has tackled the preoccupations of numerous avant-garde artistic movements and Argentinian and international politics with abundant freedom and clarity. Marta Minujín’s pursuit of a radically dynamic art form – ‘Vivir en arte’ (Live in Art) is her motto – has established her as a precursor of happenings, performances, participatory environments, and mass media art. The sheer breadth and diversity of her astonishing and unbridled work from the 1960s to today testify to her boundless creativity and her unfailing faith in art, love, and life. Wars, dictatorships, financial crashes – never mind, there will always be love, joy and colour… sometimes to rejoice, sometimes to provoke.

Anamaría Pazmiño

‘Hoe kun je beter

over

de liefde

praten dan

via een matras, met haar stille aanwezigheid in ons intieme leven?’

Galerie Rehbein

Galerie

Love is Louder╳Love is Louder╳Love is Louder

Joëlle Dubois, According to Lulu He Has the Smallest Dick Ever, 2018

NL Jawel, op de schilderijen van Joëlle Dubois zijn vrijpartijen te zien. Maar laat je niet om de tuin leiden door de erotiek die ze ademen. Er is ook eenzaamheid aanwezig in het universum van de Belgische schilder.

“Schildert Joëlle Dubois geen vrijende mensen?” Ik vang de vraag van het koppel voor me op terwijl ik op mijn telefoon zit te tokkelen. Ik kan het antwoord niet horen, want er stapt net een groep luidruchtige tieners in de bus. Ik had hun zelfverzekerdheid en gevoel voor stijl maar al te graag ook had gehad op die leeftijd. Ze trekken meteen ieders aandacht, en mijn kans om me te mengen in het gesprek is verkeken. Ik had namelijk graag gezegd: “Jawel, maar eigenlijk niet, want ze schildert de archetypes van onze tijden en die zijn duister!” In plaats daarvan zit ik stilzwijgend in mijn stoel. De Belgische kunstenaar Joëlle Dubois staat bekend om haar levendige en kleurrijke schilderijen, met hun expliciete seksscènes, en hun intimiderende vrouwen en kwetsbare, eenzaam ogende individuen die helemaal in beslag genomen zijn door hun computer, tablet of smartphone. Wie door de zuurstokkleurige Miami Beachvibe van de jaren 80 en de expliciete erotica heen kijkt, ontdekt dat Dubois symptomen van het hedendaagse leven afbeeldt, zoals onze verslaving aan sociale media en technologie, en hoe beide onze intieme relaties en liefdespraktijken, onze schoonheidsnormen en ons zelfvertrouwen mee hebben vormgegeven. Dubois vertelt verhalen. Ze zet haar persoonlijke ervaringen schaamteloos en onbevreesd om in schilderijen. Toch is het makkelijk om je als toeschouwer te herkennen in haar verhalen (en schilderijen). According to Lulu He Has the Smallest Dick Ever laat een koppel op een bed zien. Vermoedelijk hebben ze net geslachtsgemeenschap gehad. De sexy en weinig verhullende rode lingerie, de half opgebrande kaarsen, de lege bierblikjes en de wiet op de tafel lijken erop te wijzen dat we getuige zijn van de

EN Yes, there’s love-making going on in the paintings of Joëlle Dubois. But don’t be fooled by the eroticism they exude. There’s also loneliness to be detected in the Belgian painter’s universe.

“Doesn’t Joëlle Dubois paint people having sex?” My ear catches the question coming from a couple sitting in front of me whilst I am tapping on my phone. I don’t hear the answer as a group of teenagers, with a self-confidence and sense of style I wished I had at their age, loudly gets on the bus. Everyone’s attention shifts towards them, and I miss my opportunity to crash the conversation and say “Yes, but actually no, because she paints the archetypes of our times and it’s dark!” Instead, I sit quietly in my seat. Belgian artist Joëlle Dubois is known for her vibrant and colourful paintings depicting explicit sexual intercourse, intimidating women, and fragile and lonely individuals who are absorbed by their computer, tablet or smartphone. Behind the candy-coloured 80s Miami Beach vibe and explicit erotica, Dubois portrays symptoms of contemporary life, including our dependence on social media and technology, and how both have shaped our intimate relationships and love practices, beauty standards and self-confidence. Dubois is a storyteller who turns her personal experiences into paintings, shamelessly and fearlessly. Though you’ll soon notice that her stories (and paintings) are easily relatable. In According to Lulu He Has the Smallest Dick Ever, a couple is seen resting on a bed in what we assume is a post-coital moment. The sexy and revealing red lingerie, the half-consumed candles, the empty cans of beer and the weed on the table suggest we are witnessing the aftermath of a steamy night of love-making. But upon closer inspection, Dubois’ erotic scene exudes little intimacy. The woman is absorbed by the content on her phone, while the man is observing her with a worried look. As the title suggests, she is probably discussing the size of

nasleep van een stomende liefdesnacht. Maar bij nader inzien ademt het erotische tafereel van Dubois maar weinig intimiteit. De vrouw wordt helemaal in beslag genomen door haar telefoon, terwijl de man haar met een bezorgde blik in zich opneemt. Zoals de titel al suggereert, heeft ze het met haar vriendinnen waarschijnlijk over de grootte van zijn penis. Of zit ze op een app en is ze al op zoek naar een volgende partner? Er is nu een zekere kilheid voelbaar. De fysieke nabijheid van de personages staat in schril contrast met hun emotionele onbeschikbaarheid.

Joëlle Dubois verdiept zich in het persoonlijke om het over het universele te kunnen hebben. Via haar schilderijen worden we getuige van de nieuwe manieren waarop de ultra-digitaal geconnecteerde generatie relaties aangaat. Ze hebben zelfvertrouwen en omarmen hun lichaam. Liefde en seksualiteit lijken te verworden tot een transactie waarbij de seksuele partner een wegwerpartikel wordt. Wie niet langer helemaal aan de vooropgestelde criteria beantwoordt, kan met een swipe naar links of naar rechts vervangen worden. Ik zie hoe de single veertigers in mijn vriendenkring worstelen. Het lijkt wel alsof daten en relaties onderhouden steeds onbevattelijker zijn geworden.

De verwarring op het gezicht van de man op het schilderij van Dubois en de apathie van de vrouw naast hem zijn een afspiegeling van het type relatie dat hedendaagse sociologen ‘situationships’ noemen. Een situationship is geen romantische relatie met een duidelijke hofmakerij of een zekere langdurigheid. Het is een emotioneel ongebonden interactie tussen volwassenen die met wederzijdse toestemming vrijblijvende seks met elkaar hebben. Onvoorwaardelijke seks heeft iets bevrijdends, in het bijzonder voor de hedendaagse vrouw. Maar dat betekent niet dat er niet ook een zekere melancholie om de hoek loert. De hedendaagse erotische en seksuele ervaring, zoals die wordt vormgegeven (en gedocumenteerd) door de sociale media mag dan wel leuk, vlug, egostrelend en vrij van verantwoordelijkheden zijn, toch gaat er onder het glimmende oppervlak vaak ook eenzaamheid schuil. En het is net die eenzaamheid die Dubois in haar werk met een grote precisie vastlegt in deze tijden van vlugge liefde en consumptie.

Christel Tsilibaris

his penis with her girlfriends. Or is checking an app for her next mate? A coldness sets in, the characters’ physical proximity in sharp contrast to their emotional unavailability.

‘Here is a certain liberation in no-strings-attached sex, especially for women’

Joëlle Dubois explores the personal to talk about the universal. Through her paintings, we become witness to new forms of relationship-making of an ultra-digitally connected generation. Assured in body and self, love and sexuality seem to become another transaction where the sexual partner becomes a disposable item – to be replaced with a left or right swipe on the phone if the desired criteria are not fully met. Witnessing the struggles of my single friends in their forties, it seems to me that to navigate dating and relationships has become increasingly incomprehensible since the dawn of social media, dating sites and apps. The puzzlement on the man’s face in Dubois’ painting and the apathy of the woman next to him are depictions of a type of relationship that contemporary sociologists call ‘situationships.’ Neither a romantic relationship with a clear courtship, nor one with a duration in time, a situationship is an emotionally detached interaction between consenting adults who engage in casual sex. No explanation needed. There is a certain liberation in no-stringsattached sex, especially for women nowadays. But that is not to say that it doesn’t also come with a certain melancholia. The contemporary erotic and sexual experience as shaped (and documented) by social media might be fun, quick, ego-satisfying and responsibility-free. But quite often, under its shiny surface, loneliness lingers. And it is that loneliness that Dubois’ work pinpoints in this era of fast love and consumption.

Christel Tsilibaris

‘Dubois is a storyteller who turns her personal experiences into paintings, shamelessly and fearlessly’

Joëlle Dubois

Alexander Popelier

Fernando Marques Penteado, Meet Me at the Finger Buffet, 2020

NL Het woord liefde roept bij de meeste mensen spontaan het beeld van de romantische liefde op. Maar liefde is zoveel meer, liefde is veel ruimer dan dat. En net dat besef laat het werk van Fernando Marques Penteado, met al zijn speelse evocaties van mannelijke vriendschap, er zo uitspringen.

Kunst stelt ons in staat de wereld op een andere manier te zien, de dingen vanuit een ander perspectief, door de ogen van een ander, te bekijken. Daarom hou ik zo van kunst. En het werk van Fernando Marques Penteado bedient me op mijn wenken: het nodigt ons uit zijn universum te betreden, ons onder te dompelen in de levens (en de liefdes) van zijn personages, zonder dat we ooit helemaal te weten komen wat echt en wat verzonnen is.

Penteado is in 1955 in Brazilië geboren en is een paar jaar geleden naar Brussel verhuisd. Toen dat me via een andere Braziliaanse kunstenaar ter ore kwam, heb ik hem opgezocht in zijn studio/ appartement. De beste aanbevelingen krijg je altijd van kunstenaars. Ik werd er verwelkomd door een innemende man op teenslippers. De geur van sterke koffie kwam me tegemoet gewaaid. Ik had het raden naar hoeveel mensen in deze zolderruimte woonden. Maar ik maakte al gauw kennis met een hele resem personages waarvan Penteado de geestelijke vader is en die hem op zijn levenspad begeleiden. De kunstenaar maakt portretten van verschillende, meestal mannelijke, personages die hij borduurt op stukken stof die hij ergens gevonden heeft. Borduren is voor hem als tekenen, en zijn steken ademen een expressieve kwaliteit. Sommige stukken stof kadert hij in door ze op vintage tennisrackets te spannen of ze vast te maken aan gevonden voorwerpen. Andere naait hij dan weer samen in de vorm van een boek. Net als een romanschrijver bedenkt hij voor elk personage een voorgeschiedenis waarin hij autobiografische elementen verweeft.

EN When mentioning love, romance is usually the first thing that pops up in people’s minds. But love is so much more, so much broader. And it’s precisely that realisation that makes the work of Fernando Marques Penteado with its playful evocations of male friendship stand out.

What I love about art is how it enables us to see the world differently, to look at things from another perspective, through the eyes of someone else. The work of Fernando Marques Penteado does exactly that: it invites us to step into his universe, to dive into the lives (and loves) of his characters, without ever quite knowing what is real and what is fictional.

Penteado was born in Brazil in 1955 but settled in Brussels a few years ago. Having been alerted to his presence here by a fellow Brazilian artist, I visited his studio/apartment. The best recommendations always come from artists. Welcomed by a charming man in flipflops and the odour of strong coffee, I had little idea how many people inhabited this attic space. Quickly though, I was introduced to a broad range of characters, all of Penteado’s creation, who accompany him through life.

The artist makes portraits of different characters – usually male – that he embroiders onto found fabrics. For him, embroidery is a form of drawing and his stitches have an expressive quality. He frames some textiles by stretching them on vintage tennis rackets or attaching them to found objects. Others are sewn together into book forms. Like a novelist, he weaves a whole backstory to each character, intertwining them with elements of his own autobiography. Penteado also creates pinboard collages like filmic storyboards, giving hints of the tastes or backgrounds of his characters. They evoke the pinboards that so many of us have at home, featuring postcards, love notes, theatre tickets, … The traces of everyday interactions that we keep as mementoes.

Penteado creëert ook prikbordcollages die net filmische storyboards zijn en een tip van de sluier oplichten over de voorkeuren of de achtergrond van zijn personages. Ze doen denken aan de prikborden die veel mensen thuis hebben en waarop ansichtkaarten, liefdesbriefjes, theaterkaartjes … gespeld zijn, als sporen van de doordeweekse interacties die we bijhouden als aandenkens.

Hij maakt speelse installaties waarin hij zijn borduursels en collages combineert met echte voorwerpen of meubelstukken om zijn denkbeeldige protagonisten tot leven te wekken. In het eindresultaat kun je een huisaltaar of een verzameling votiefgeschenken zien. Ze doen me denken aan het voyeuristische genot dat me telkens weer overvalt wanneer ik voor het eerst bij iemand thuis kom en op basis van de snuisterijen op de schoorsteenmantel zoveel mogelijk te weten probeer te komen over de bewoner.

Meet Me at the Finger Buffet, dat deel uitmaakt van de expo Love is Louder, vertelt het verhaal van een Belgische man, een zekere Xavier, die een reünie organiseert voor een groep vrienden die hij destijds als Erasmus-student in Engeland heeft leren kennen. Hij krijgt hulp van zijn goede vriend Jean-Claude. Op de tafel in de installatie liggen beelden die hun gesprek over hoe het fingerfoodbuffet er moet uitzien weergeven. Intussen laat Penteado ook afbeeldingen van mogelijke snacks zien, en zo benadrukt hij hoe belangrijk voedsel is wanneer je vrienden ontvangt.

In dit werk, en in een aantal andere werken, wil de Braziliaanse kunstenaar genuanceerde en speelse evocaties van de mannelijke vriendschap creëren. Over de platonische liefde wordt namelijk minder vaak gepraat dan over de romantische liefde. Toch kunnen we niet zonder vriendschappen en zijn ze vaak een langer leven beschoren dan romantische relaties. Om die reden vind ik dat dit werk een eigenaardig, maar oprecht element toevoegt aan de expo die een brede waaier aan uiteenlopende liefdesverhalen wil aanbieden.

Zoë Gray

He makes playful installations that combine his embroideries and collages with real items or pieces of furniture, to bring his imaginary protagonists to life. The result can resemble a domestic altar or a collection of ex-votos. They remind me of the voyeuristic pleasure that I have when visiting someone’s house for the first time, trying to piece together information about the inhabitant though the collection of trinkets they display on their mantlepiece.

‘Friendships are of vital importance in our lives – often outliving romantic relationships’

Meet Me at the Finger Buffet, which is presented in the Love is Louder exhibition, tells the story of a Belgian man, called Xavier, who organises a reunion for a group of friends he met while on an Erasmus exchange programme in England as a young man. He is helped by his close friend Jean-Claude. The table in the installation reveals images evoked by their conversation about what will be offered during the finger buffet, while Penteado also depicts examples of the possible snacks that they will propose – highlighting the importance of food when entertaining friends. In this work, as in several others, the Brazilian artist is interested in creating nuanced and playful evocations of male friendship. Platonic love is a lot less often discussed than romantic love and yet, friendships are of vital importance in our lives – often outliving romantic relationships. For that reason, I feel that this work adds a whimsical yet sincere element to the exhibition, which aims to offer a diverse range of love stories.

Zoë Gray

Fernando Marques Penteado © Mendes Wood DM

Liefde in tijden van videogames

NL Ook videogamedesigners proberen de overweldigende, ongrijpbare, ondefinieerbare liefde in hun werk te vatten. En daar zit zelfs een opmerkelijke evolutie in.

Walter, het hoofdpersonage in de videogame The Journey Home, banjert doorheen het weefsel van de realiteit. Tussen een hoop surreële decors treft hij eveneens taferelen aan die hem aan zijn aardse leven herinneren: een schommel (uit een kindertijd die mogelijks te wensen overliet), de plek van een verkeersongeval (met een allicht intens trauma als gevolg) en een (al dan niet metaforisch) alziend oog.

De Belgische tweepersoonsstudio Joey’s Entertainment is The Journey Home nog volop aan het ontwikkelen, maar een vroege versie maakt straks al haar debuut in de Bozar Arcade –een plek voor inspirerende videogames. Inclusie was het thema van de vorige ‘speelruimte’, naar aanleiding van het Afropolitan Festival. “De nieuwe Bozar Arcade staat in het teken van de tentoonstelling Love Is Louder”, vertelt de digitale dramaturg Jafar Hejazi. “Ik ben op zoek gegaan naar games over liefde in de breedste zin. The Journey Home is een meditatie over emoties, dus die past mooi in het rijtje.”

Briljante hofmakerij

Liefde heeft er al een evolutie opzitten in videogames – het thema wordt elk decennium met iets meer oog voor nuance en complexiteit verkend. Het begon in 1987 met comedygame Leisure Suit Larry in the Land of the Lounge Lizards, waarin een double entendres spuwende incel het mikpunt van flink wat grappen was. Een jaar later bevatte de datingsimulator Romantic Encounters at the Dome een ‘steward’ die té voortvarende spelers aanmaande om te dimmen. En in 1997 presenteerde het rollenspel Final Fantasy VII de allereerste videogameromance met Hollywoodaspiraties. De vrijage tussen de hoofdpersonages Cloud en Aerith (en de tragische

Video game designers too strive to capture love in their work – in all its overwhelming, elusive and indefinable nuances. Moreover, the genre has undergone a remarkable evolution in that department.

Walter the protagonist in the video game The Journey Home, trudges through the fabric of reality. Amidst a range of surreal settings, he also encounters scenes that remind him of his earthly life: a swing (from a childhood that may have left something to be desired), the site of a traffic accident (resulting in intense trauma) and an allseeing eye (metaphorical or otherwise).

Belgian studio Joey’s Entertainment – a doubleact – is still developing The Journey Home, but an early version is about to be shown in the Bozar Arcade: a place for inspiring and artistic video games. Inclusion and decolonisation were the themes of the previous ‘play space’, in the context of the Afropolitan Festival. “The new Bozar Arcade is linked to the exhibition Love is Louder,” says digital dramaturge Jafar Hejazi. “I went looking for games about love in the broadest sense. The Journey Home is a meditation on emotions, so it fits in perfectly.”

Brilliant Courtship

Love has evolved considerably as a theme within video games – and it is explored with a little more nuance and complexity every decade. It all began in 1987, with the comedy game Leisure Suit Larry in the Land of the Lounge Lizards, in which a double entendre spewing incel was the butt of multiple jokes. A year later, the dating simulator Romantic Encounters at the Dome featured a ‘steward’ who exhorted over-enthusiastic players to shut it. And in 1997, the role-playing game Final Fantasy VII presented the very first video game romance with Hollywood aspirations. The flirtation between the main characters Cloud and Aerith (and the tragic conclusion) coloured the teenage years of millions of millennials.

‘Can anyone attending the next Bozar Arcade be trained to become ‘better’ at love? In a way, yes’

manier waarop die werd beëindigd) kleurde de tienerjaren van miljoenen millennials.

Max Payne 2: The Fall of Max Payne serveerde in 2003 dan weer een complexe romance tussen twee rouwende geliefden. En Mass Effect 2 pakte in 2010 uit met redelijk briljante hofmakerij: de speler moest in speelbare dialoogscènes écht moeite doen om ervoor te zorgen dat zijn protagonist een van de andere personages (m/v/x/ alien) aan de haak zou kunnen slaan. En dan zwijg ik nog over de indievideogamebeweging, waarin het liefdesthema vanuit nog meer diverse perspectieven werd belicht. Obsessieve verliefdheid in Braid (2008), de stationsroman als guilty pleasure in Everlove (2014), gay mannen die hun seksualiteit ontdekken én dat moeten combineren met het prille ouderschap in Dream Daddy (2017), toxisch amoureus gedrag in Boyfriend Dungeon (2021), … De lijst is relatief lang.

Maar niet alles daarvan beantwoordt aan de parameters die Jafar Hejazi hanteert om games te selecteren voor Bozar Arcade. “Ik zal niet ontkennen dat ook het commercieel circuit het thema intussen heeft omarmd”, vertelt de ‘gamescurator’. “Maar de manier waarop is beperkt. Liefde wordt er meestal in geëxploreerd via tekst, en dat probeer ik te mijden. Ik zoek naar games die over taal-, maar ook leeftijdsbarrières heengaan.” Hejazi voegt eraan toe dat het in commerciële games ook bijna uitsluitend om romantische liefde gaat. “Waar zijn de videogames over zelfliefde? Over maatschappelijke liefde?

Over de liefde voor familie en vrienden?”

Queer Man Peering Into a Rock Pool.jpg is voor de co-curator van Bozar Arcade een voorbeeld van hoe het dieper kan. De protagonist, een homoseksuele man van middelbare leeftijd, richt erin zijn lege huis in. Vanuit die handeling gaat een mijmering over seksuele identiteit gisten in het hoofd van de speler. “Met de volgende Bozar Arcade wil ik mensen echt doen nadenken over liefde”, zegt Hejazi. “Over hoe we onszelf én elkaar kunnen liefhebben.”

Artistieke expressie

Jafar Hejazi is een digitale dramaturg – bezig met het raakpunt tussen digitale technologie en artistieke expressie. Vanuit zijn achtergrond is hij vaak in de weer met ‘game engines’, met de software die de wereld van een videogame

Then in 2003, Max Payne 2: The Fall of Max Payne served up a complex romance between two grieving lovers. And Mass Effect 2 picked up the theme in 2010 with a near brilliant courtship: in playable dialogue scenes, the player had to put real effort into making sure their protagonist could hook up with one of the other characters (m/f/x/alien). Nor should one forget the indie video game movement, which explored the theme of love from even more diverse perspectives. Obsessive infatuation in Braid (2008); the airport novel as guilty pleasure in Everlove (2014); gay men discovering their sexuality and, in a pioneering move, becoming parents in Dream Daddy (2017); toxic amorous behaviour in Boyfriend Dungeon (2021), ... The list is relatively long.

‘Video games are successful at triggering emotions’

But not every title meets the criteria that Jafar Hejazi uses to select the games for Bozar Arcade. “I won’t deny that the commercial circuit has also embraced the theme in the meantime,” says the ‘games curator’. “But only in a limited way. Love is usually explored through text, which is something we try to avoid. We look for games that transcend language, but also age barriers.” Hejazi adds that commercial games are almost exclusively about romantic love. “Where are the video games about self-love? About social love? About love of family and friends?”

Queer Man Peering Into a Rock Pool.jpg is, for the curator, an example of something deeper. In the game, the protagonist, a middle-aged gay man, furnishes his empty house. Through this act, a reverie about sexual identity ferments in the player’s mind. “With the next Bozar Arcade, we want to make people really think about love,” says Hejazi. “About how we can love ourselves as well as each other.”

Artistic expression

Jafar Hejazi is a digital dramaturge – concerned with the intersection between digital technology and artistic expression. His background often

doet draaien. “Wat mij vooral interesseert is de gamificatie van ideeën en concepten”, vertelt de co-curator. “Je kunt erg abstracte dingen toch voelbaar maken met spelmechanieken.”

Voor zijn curatie van Bozar Arcade heeft Hejazi een aantal criteria gedefinieerd. Dat het om ervaringen moet gaan, bijvoorbeeld, niet om competitie.

Dat de games door onafhankelijke makers zijn gecreëerd en een canvas zijn voor artistieke expressie. Dat ze thematisch relevant zijn. Dat ze niet louter entertainend zijn, maar ook inspirerend. Dat ze geen extreem geweld of discriminatie bevatten. Dat ze niet de realiteit hoeven na te bootsen, maar juist vanuit een artistiek concept de realiteit proberen te veranderen. Dat ze, welja, kunst zijn.

“Toegegeven, mensen die aan commerciële games werken, beschouwen hun werk ook als kunst”, aldus Hejazi. “Gamedesigners bouwen een wereld en ontwerpen een ervaring. Maar Bozar wil nog een stapje verder gaan. Wat gamebedrijven beter ook zouden doen, in plaats van enkel hun kernpubliek te bedienen. Met Bozar willen we graag een brug slaan tussen de – zeg maar – hoge kunsten en de meer populaire kunsten.”

Een videogame is in de eerste plaats een simulatie. En die kan heel krachtig en overtuigend zijn, zegt de digitale dramaturg. “Technologiebedrijven gebruiken videogames om AI-bots te trainen. Zo kan het ook werken met mensen, lijkt me.”

Kan iemand die de volgende Bozar Arcade bezoekt worden getraind om ‘beter’ te worden in de liefde? “In een bepaald opzicht wel”, gelooft Hejazi. “Wat games al zeer goed doen, is verbinden. Ik zoek games waarin personages met elkaar in contact komen, waarin ze samen een gemeenschap bouwen, waarin ze elkaar dus proberen te begrijpen. Videogames zijn bovendien erg goed in het triggeren van emoties. Speel een FIFA-voetbalspel en je bent emotioneel betrokken. Met de volgende Bozar Arcade wil ik videogames presenteren die dat soort emotionele betrokkenheid koppelen aan zinvolle ideeën over liefde en gevoelens.”

Ronald Meeus

Bozar Arcade is te bezoeken tijdens Love is Louder van 12 oktober 2024 tot 5 januari 2025.

brings him into contact with ‘game engines’, which is the software that makes the world of a video game spin. “What interests me most is the gamification of ideas and concepts,” says the curator. “You can make very abstract things tangible with game mechanics.”

For the curation of Bozar Arcade, Hejazi defined several criteria. That it should be about experiences, for example, and not competition. That the games are devised by independent creators and form a canvas for artistic expression. That they be thematically relevant. That they are not merely entertaining, but inspiring. That they do not contain extreme violence or discrimination. They do not have to imitate reality, but rather try to change it through an artistic concept. That they are, in short, art. “Admittedly, people working on commercial games also consider their work as art,” Hejazi says. “Game designers build worlds and design experiences. But Bozar wants to go a step further. Which is what game companies would be wise to do as well, instead of just serving their core audience. At Bozar, we want to bridge the gap between – how shall I say it – the high arts and the more popular ones.”

A video game is first and foremost a simulation. And these can be very powerful and persuasive, says the digital dramaturge. “Technology companies use video games to train AI bots. That’s how it can work with humans too, or so it seems to me.”

So, can anyone attending the next Bozar Arcade be trained to become ‘better’ at love? “In a way, yes,” believes Hejazi. “What games already do very well is connect. I look for titles in which the characters connect with each other, where they collectively build a community, and thus try to understand one another. Video games are also successful at triggering emotions. Play a FIFA football game and you can’t help but get emotionally involved. With the next Bozar Arcade, I want to present video games that link that kind of emotional engagement with meaningful ideas about love and feelings.”

Ronald Meeus

Bozar Arcade can be visited during Love is Louder from 12 October 2024 to 5 January 2025.

Ovidie, nooit alleen sinds ze heteroseksualiteit heeft afgezworen

NL Ovidie is niet alleen erg bedreven als regisseur en auteur. Ze is ook doctor in de Letteren en Film, en ze heeft zich gespecialiseerd in alles wat met het intieme te maken heeft.

Nadat ze in de jaren 2000 feministische pornografie exploreerde, heeft Ovidie (geboren Eloïse Delsart) verschillende documentaires en fictieprogramma’s gemaakt voor radio en tv, waaronder Là où les putains n’existent pas in 2018 (Amnesty International Award voor beste documentaire) en Des gens bien ordinaires in 2023 (International Emmy voor beste miniserie). In haar essay La chair est triste hélas uit 2023 zet Ovidie uiteen hoe ze onthecht raakte aan seks, eerst uit vermoeidheid en ontgoocheling, en later uit overtuiging. “Het is een vorm van geweld waar je uiteindelijk spijt van krijgt,” schreef ze, “maar waar je doorheen moet om rust te vinden. Deze tekst is de hartstocht die me in vuur en vlam zet en me verteert.” Er gaat een ontgoocheling zo strak als een boog in schuil, gedreven door een heilzame eerlijkheid en een bijna koude woede.

Je werkt al lang rond intimiteit en seksualiteit. Is dat ook de rode draad doorheen jouw werk?

Ovidie: “De rode draad is al 25 jaar de politisering van het intieme. Hoe het intieme tot een politieke zaak wordt gemaakt en hoe dat tegenwoordig – post-MeToo – in debatten al wat meer wordt aanvaard. Wanneer ik het heb over het intieme, heb ik het trouwens niet noodzakelijk over seksualiteit. Het kan ook over het koppel gaan, over de liefde, het ouderschap, een bevalling. Het is niet alleen de politisering van wat er in de slaapkamer gebeurt, maar ook van wat er zich in het hele gezin afspeelt.”

Door wie of wat ben je zelf beïnvloed?

Ovidie: “Ik ben sterk beïnvloed geweest door de feministische pro-seksbeweging van eind jaren 70, begin jaren 80, waarbij werd geijverd

EN Ovidie is not just a prolific filmmaker and author. She also holds a PhD in literature and film, and specialises all things intimacy. “We have come to realise that the couple as we know it doesn’t work.”

After exploring feminist pornography in the 2000s, Ovidie (born Eloïse Delsart) went on to direct several television and radio documentaries and dramas, including Là où les putains n’existent pas [Everything’s Better Than a Hooker] in 2018 (Amnesty International Award for Best Documentary) and Des gens bien ordinaires [A Very Ordinary World] in 2023 (International Emmy for Best Miniseries). In her 2023 essay entitled La chair est triste hélas, Ovidie bares her decision to give up sex, initially out of sheer weariness and disappointment, and subsequently by conviction. “There is a kind of violence that you end up regretting,” she writes, “but which you have to go through to find peace. This text is the fury that inflames and consumes me.” It reveals a spirit of disenchantment as taut as a bow, buoyed by a salutary frankness and near-cold anger.

You’ve been working on issues of intimacy and sexuality for a long time. Is that also the common thread throughout your work?

Ovidie: “I’ve been exploring the political dimension of intimacy for the past 25 years. How can intimacy be made into a political issue, which is becoming increasingly commonplace in today’s debates – particularly in the post-MeToo climate? I don’t necessarily refer to sex when I use the term intimacy, by the way. To me, the word intimacy covers relationships, love, parenthood, even childbirth. I try to give a political dimension to anything that takes place in the bedroom and the home in general.”

What are some of your influences?

Ovidie: “I was strongly influenced by the feminist pro-sex movement of the late 70s and early 80s

om musea ook open te stellen voor vrouwelijke kunstenaars. Die beweging was verweven met andere bewegingen die dan weer opkwamen voor een betere seksuele opvoeding. Ik had daarnaast ook enorme bewondering voor het werk van bepaalde vrouwelijke performers. Ik denk aan Cosey Fanni Tutti, die haar gebruikte tampons tentoonstelde in het Institute of Contemporary Arts in Londen. Dat was in 1976. Ik was helemaal in de ban van al die vrouwen die met hun lichaam werkten.”

In La chair est triste hélas heb je het over het geweld dat in het intieme leven plaatsvindt. Heb je ook stilgestaan bij het geweld waartoe jouw uitlatingen zouden kunnen leiden? Je schrijft: “Ik voorvoel ook dat deze tekst me op geweld en bedreigingen zal komen te staan, want mannen verafschuwen vrouwen die hen afwijzen.”

Ovidie: “Voor de promotie van het boek heb ik alle gefilmde interviews en tv-uitzendingen geweigerd, want ik weet hoe het werkt. Iedereen kijkt eerst naar je uiterlijk. Dat doen we allemaal, zowel mannen als vrouwen. Ik ben niet meteen bezig met wat een vrouw zal zeggen. Nee, ik kijk eerst hoe ze eruitziet. In La chair est triste hélas gaat het tenslotte over het verzaken aan de seksualiteit, het verzaken aan de heteroseksualiteit. Zo zullen er noodgedwongen twee kampen ontstaan. Je zult mensen hebben die zeggen “Jammer, want ze mag er nog wel zijn”, terwijl anderen zullen zeggen “Ze is zo lelijk dat ik haar nog niet met een tang zou willen aanraken”. In elk geval zou dat een slecht uitgangspunt zijn. Ik heb me dan ook op de radio en de geschreven pers gefocust. We zijn trouwens met een aantal feministen die, meer dan vroeger, de heteroseksualiteit afzweren. En dat gaat niet zonder slag of stoot. Het lokt bij bepaalde mannen viscerale reacties uit. Ze zijn een beetje zoals grillige kinderen, en willen alle vrouwen kunnen bezitten. Zodra een vrouw zegt “Ik ben niet toegankelijk”, zodra ze niet ingaat op dat mannelijke verlangen en zich niet beschikbaar opstelt, wordt het de mannen als het ware zwart voor de ogen en worden ze erg agressief. Zo leg ik trouwens ook de lesbofobie of de haat jegens de sluier uit.”

when artists worked to introduce women into museums, as well as other campaigns for a better sex education. I also admired the work of some female performers, such as Cosey Fanni Tutti and her 1976 performance with used tampons at London’s Institute of Contemporary Arts. I’m captivated by all these women who used their bodies as a medium.”

The essay La chair est triste hélas broaches the subject of violence in the private sphere. Did you anticipate the violence your words might provoke? You wrote, “I also suspect that this story will incite violence and threats because men loathe women who reject them.”

Ovidie: “When I was out promoting the book, I declined all video interviews and TV show; I know how the media operates. Instead of focusing on hearing what a woman has to say, [people think] I’ll check her out first. We’re all guilty of that. La chair est triste speaks of giving up on sex, of a departure from heterosexuality. Inevitably, there will be two opposing sides. Some will say ‘what a

‘Once we break free of this pressure to be in a relationship, we realise that we have much more mental space’

shame, she’s still fit’, whilst others will say ‘she’s so ugly I wouldn’t even touch her with a barge pole.’ Either way, it sends the wrong message. So I focused on radio and print. Because the withdrawal from heterosexuality is not without consequences. It triggers visceral reactions in some men. These men have a capricious, childlike urge to possess all women. They go ballistic and become incredibly aggressive the minute a woman says, ‘I’m not accessible’, shutting the door on desire and approachability. That’s also how I explain lesbophobia and people’s aversion to the hijab.”

Hoe staat u, nu u de seksualiteit vaarwel hebt gezegd, tegenover het koppel?

Ovidie: “We zijn allemaal zoekende en we vragen ons af of de liefde niet de plek is waar alle vormen van ongelijkheid en geweld ontstaan. Nooit eerder hebben we zoveel nagedacht over de vernietiging van het koppel en de heropbouw van iets wat meer gelijkheid ademt. Dat past bij de tijdsgeest. Er schort iets en dus moeten we de liefde heruitvinden. Maar we weten niet hoe we dat moeten doen. Ik ben al jaren bezig met die deconstructie, maar het einde is nog altijd niet in zicht. In mijn ogen bevinden we ons in een woestenij. Ik heb de indruk dat het nog jaren zal duren vooraleer we de gepaste modellen zullen hebben ontwikkeld. Ofwel zullen we terugkeren naar het klassieke stel en zal er niets veranderd zijn. Op dit moment hebben we een experimentele onderbreking ingelast.”

Staat ook het concept van het gezin ter discussie?

Ovidie: “Hoe kun je tegenwoordig op een andere manier een gezin stichten? In mijn omgeving zie ik heel wat mensen die een ander soort ouderschap uitproberen, met z’n tweeën, met z’n drieën … Al mijn lesbische en homoseksuele vrienden denken daar veel over na. Vroeger was een kind de vrucht van de liefde. Inmiddels vragen we ons af hoe we een kind zullen maken, hoe we het zullen grootbrengen, los van alle amoureuze perikelen en geschillen. We zien dat het stel zoals we dat kennen - en het ouderschap dat met dat stel verbonden is - het niet meer doet. Nog voor het kind drie jaar is, nemen we een advocaat in de arm om uit elkaar te gaan, en uiteindelijk zijn we ongelukkig. Dat betekent dat er iets niet al te best functioneert, maar ik heb ook de oplossing niet.”

Experimenteert u met nieuwe relatievormen of met nieuwe manieren om u te engageren?

Ovidie: “Ik hou me ver van alles wat met liefde of verlangen te maken heeft. Ik deserteer liever, ik heb niet de ambitie om wat dan ook opnieuw op te bouwen. Vriendschap, daarentegen, vind ik ondergewaardeerd. Wanneer je afscheid neemt van het seksuele en van de heteroseksualiteit in het algemeen, gebeurt er iets opvallends. Ineens ben je een aantal relaties kwijt. Dat is de eerste klap. Zodra je kenbaar maakt dat je niet beschikbaar bent, beginnen heel wat mensen uit

When considering today’s issues around relationships, where do you stand after giving up sex?

Ovidie: “We’re all scrabbling around, wondering if love isn’t at the root of all forms of discrimination and violence. Never before have we given so much time and thought to destroying the couple and attempting to rebuild something more egalitarian. It’s very much the zeitgeist. There’s something wrong, so we have to reinvent love. But we don’t exactly know how to reconstruct. I’ve spent years deconstructing, but I still can’t see the end of the reconstruction process. I feel we’re in a minefield. I have a feeling that it will take years to reconstruct models that work for us. Or, otherwise, we’ll go back to the couple as it was before. Absolutely nothing will have changed. We’re currently entering an experimental stage.”

Do you think that the notion of family is also being reassessed?

Ovidie: “How can we create a different type of family today? Lots of people around me propose an alternative parental structure. All my dyke and gay friends have given this a lot of thought. There was a time when children were the fruit of love. Nowadays, we have to think about how to conceive a child and how to raise it, irrespective of any disagreement over the issues around love. We have come to realise that the couple as we know it – and the parenthood associated with that couple – doesn’t work. Within a child’s first three years, the couple breaks up, lawyers are called in and, eventually, everyone is unhappy. This demonstrates that something isn’t working properly, but I don’t have a solution.”

Are you exploring new relationships or new avenues of commitment?

Ovidie: “As far as I’m concerned, I prefer to shut myself away completely from everything involving love and desire. I’ve chosen desertion. I’m not trying to rebuild anything. But you know what: friendship is underrated. Once you break away from issues around sex and, more generally, heterosexuality, something becomes blatantly obvious. You suddenly start losing contact with some of the people around you. It feels like a slap in the face. The first one. When you start showing signs that you’re inaccessible, many people around you – even those who didn’t especially want to fuck you – start behaving differently.

je omgeving - die je overigens niet noodzakelijk wilden bespringen - op een andere manier tegen je te praten. Zonder dat we het beseffen, zou er in onze interacties weleens een zekere vorm van verleiding kunnen schuilgaan, een zekere mate van koketterie. Als je niet beschikbaar bent omdat je een vriend hebt, kan het ze niet schelen, dat houdt ze niet tegen en het verhindert ze niet om zich waanvoorstellingen te maken. Dat is al een eerste selectie.”

U stelt geen enkel model voor, u tekent geen enkel pad uit voor uzelf of de anderen. Voelt u zich alleen staan?

Ovidie: “Neen, ik sta niet alleen. Om te beginnen heb ik een dochter. Ik woon ook niet alleen, ik heb drie honden. Vrouwen en honden hebben een bijzondere band die uitgaat van empathie. Honden moesten zich dienstbaar opstellen en simpele taken uitvoeren, en dat deden ze samen met de vrouwen. Beide werden in het huishouden ingezet en dat schept een bijzondere band. De hond was niet zozeer een “jachtwerktuig”, maar werd al vroeg een sociale partner van, voornamelijk, de vrouwen. Iedereen ziet meteen het beeld voor zich van de arme meid of de oude vrijster die moederziel alleen zal sterven. Welnu, ik ben nooit alleen. Ik heb op de een of andere manier altijd gezelschap. Ik heb nooit iemand de hele tijd aan mijn zijde, maar ik heb altijd al altijd gezelschap gehad. Ik voel me niet alleen. Ze hebben ons altijd gezegd dat we op de eerste plaats op de liefde moesten focussen. Vriendinnen kwamen op de tweede plaats. Maar als je jezelf bevrijdt van die verplichting om deel uit te maken van een koppel, krijg je veel meer mentale ruimte, heb je veel meer tijd die je in je vriendschappen kunt investeren.”

Safia Kessas

Mis “Meet the writer” met Ovidie niet. Afspraak op 25 november 2024, in Zaal Henry Le Bœuf, voor een gesprek met Safia Kessas.

Unbeknownst to us, there was probably a hint of flirtation in those interactions, a bit of affectation. People don’t give a shit that you have a boyfriend, it seems – it won’t stop them from fantasising. But not wanting sex!? So that’s the first phase of the skimming process.”

You don’t provide alternative models or paths to follow – for yourself or others. Do you feel lonely?

Ovidie: “No, I’m not lonely. For a start, I have a daughter. And I don’t live on my own, I have three dogs. Dogs and women have forged a unique bond founded on empathy. Historically, dogs were assigned to domesticity and menial tasks, which meant working with women in the home. This form of household duty led to a unique relationship. More than just a ‘hunting tool’, dogs became social partners very early on, especially with women. The image of the crazy cat lady dying all alone immediately springs to mind, but I’m never alone. I’m always with someone – one way or another. I’ve never had somebody by my side 24/7 but I’ve always had someone by my side. I don’t feel alone. We’ve constantly been told that we should always put love first and that girlfriends come second. Once we break free of this pressure to be in a relationship, we realise that we have much more mental space, and consequently more time to dedicate to our friends.”

On 25 November 2024, as part of Meet the Writer, Ovidie will continue this conversation with Safia Kessas in the Henry Le Bœuf Hall.

Safia Kessas

‘There’s something wrong, so we have to reinvent love’

Breaching the Walls, Breaking the Codes

NL Performancekunst is sinds de opening van het Paleis voor Schone Kunsten altijd al onder de waterlijn aanwezig geweest. Maar vorig seizoen heeft ze zich tijdens de nocturnes in Bozar duidelijker gemanifesteerd, en dit jaar gaat programmator Paul Briottet zelfs nog een stap verder.

Al sinds vorig seizoen staan de nocturnes All Over the P(a)lace – elke laatste donderdag van de maand – voor feestelijke, multidisciplinaire en verbindende evenementen. Ze zijn gespreid over de verschillende ruimten van Bozar, met telkens een centraal thema. “We willen dat elk hoekje van het gebouw, dat werkelijk een doolhof is, door iets wordt bezield of tot leven wordt gewekt,” aldus Paul Briottet. “Dat alles in beweging wordt gebracht, zeg maar. Dat is het achterliggende idee.”

De nieuwe artistieke rechterhand van CEO Christophe Slagmuylder heeft er een carrière van meer dan tien jaar in de opera opzitten. “Maar anders dan in het theater, waar iedereen in dezelfde zaal plaatsneemt, kan het publiek tijdens

All Over the P(a)lace vrij in Bozar rondlopen”, gaat Briottet verder. “Mensen kunnen de expo’s bezoeken, een videovertoning of lezing bijwonen, iets drinken in de Hortahal, … Tot de performances en dj-sets, die verspreid over het Paleis plaatsvinden, iedereen bij elkaar brengt. Vorig seizoen hebben we daar uitgebreid mee kunnen experimenteren. Elke nocturne baadde in haar eigen, unieke sfeer, die vaak gelinkt was aan een van de lopende expo’s.”

Deicy Sanches, de Franse regisseur en danser met Kaapverdische roots, heeft tijdens de opening van het Afropolitan Festival een van de nocturnes van All Over the P(a)lace vanop de eerste rij meegemaakt. Samen met haar broer Teddy, een danser en ontwerper, leidt ze Les Envahisseurs. Hun collectief richt zich op hiphop en kreeg de vraag om samen met Paul Briottet een multidisciplinaire nocturne uit te werken: een combinatie van debatten, videovertoningen,

EN Performance art has been a staple of the Palais des Beaux-Arts since its inauguration. But last season it manifested itself more clearly during the All Over the P(a)lace nocturnes. And this year, programmer Paul Briottet goes even one step further.

Since last season, the All Over the P(a)lace nocturnes – held every last Thursday of the month – have been synonymous with festive, multidisciplinary and connecting happenings. They are spread across Bozar’s various spaces, always with a central theme. “The idea is that every corner of the building – a veritable maze – vibrates and comes alive”, explains Paul Briottet, the new artistic right-hand man of CEO Christophe Slagmuylder who spent more than ten years in the opera world. “Everything needs to be set in motion, so to speak.”

‘Performance lies at the intersection of dance, theatre and visual arts’

“In contrast to a theatre, which brings together people in the same room, the audience can roam around the building relatively freely,” continues Briottet. “The public visits the exhibitions, participates in a talk, attends a screening or a reading, enjoys a drink in the Horta Hall, etc. That is, until the performances and DJ sets, which take place across the Palace, bring everyone together. Last season proved a fantastic opportunity for experimentation. Each nocturne basked in its own unique atmosphere, often linked to one of the ongoing exhibitions.”

Deicy Sanches, the French director and dancer with Cape Verdean roots, experienced one of these All Over the P(a)lace evenings first-hand during the opening of the Afropolitan festival. With Les Envahisseurs – a hip-hop dance

‘We willen dat elk hoekje van het Paleis, dat werkelijk een doolhof is, door iets wordt bezield of tot leven wordt gewekt’

© Marin

Driguez

performances en een dj-set in verschillende ruimten van Bozar.

“Wat me vooral is bijgebleven van die performance,” vertelt Sanches, “is dat het publiek erg aanwezig was, dat de mensen bij ons waren en aan het evenement deelnamen. Het publiek nam niet die houding aan die het institutionele kader weleens durft op te leggen: in alle rust en stilte toekijken. Vaak werpen de instelling en haar architectuur een drempel op en onderwerpen ze de verschillende lichamen die aanwezig zijn aan bepaalde gedragsregels. Ik had echter de indruk dat we die barrière hebben kunnen slopen. We hebben op een dusdanige manier gebruikgemaakt van de performance, de improvisatie en de muziek dat het publiek samen met ons durfde te dansen. En uiteindelijk waren we met z’n allen samen aan het dansen –collectief!”

Performancecyclus

Bozar wil de performance in de toekomst nog sterker verankeren in het huis met een heuse cyclus. Die krijgt een centrale plaats toebedeeld in de Hortahal en zal de activiteiten van het Paleis ook mee bepalen. Net zoals tijdens de All Over the P(a)lace-nocturnes brengt deze cyclus van performances Bozar opnieuw in beweging. Het slopen van de grens tussen ‘performers’ en ‘toeschouwers’, maar ook het afbreken van ‘de vierde wand’, die kenmerkend is voor de theaterwereld, is volgens Paul Briottet eigen aan de performancekunst. De performance bevindt zich voor hem op het snijvlak van de dans, het theater en de beeldende kunsten. “De performance breekt met het idee van kunst die - binnen het strikt kader van de planken en ingesloten door het podium - vorm krijgt door middel van grootse technische middelen”, aldus de programmator. “We gaan ook weg van een bepaalde machinerie die een afstand creëert tussen de toeschouwer en datgene wat zich op het podium afspeelt. In de performance is er sprake van een intiemere, haast vleselijke verhouding waarbij de nabijheid tussen publiek en artiesten cruciaal is.”

Een ander kenmerk van de performance: het feit dat het vaak om een in-situcreatie gaat, op maat van een specifieke ruimte en met een welbepaalde verhouding tot het publiek. “Daarmee is de performance tegenwoordig

collective she runs with her dancer and designer brother Teddy – she was asked to conjure up a multi-disciplinary evening of debates, screenings and performances in the various areas of Bozar. The evening ended with a DJ set. She remembers, “one of the highlights of this performance was the feeling that the audience was very much present. The spectators were with us. They were actively present. The public was not in the posture often dictated by the institutional setting: quiet, silently observing. The institution and its architecture often impose codes and boundaries on everyone present. I got the impression that we had broken down that barrier. We used performance, improvisation and music in such a way that the audience felt compelled to dance with us. By the end of the evening, we were all dancing together!”

Cycle of performances

In the same vein, Bozar has now launched a new series of events to reinforce the role of performance art in the institution and introduce a dynamic dimension to the activities of the Palais by occupying a prominent position at the heart of the Horta Hall. Much like the Bozar All Over the P(a)lace events, this series of performances introduces movement back into Bozar and completes the artistic offering.

‘We used performance, improvisation, and music in such a way that the audience felt compelled to dance with us’

In the words of Paul Briottet, performance art is defined by the removal of boundaries between ‘performers’ and ‘spectators’, and by the demolition of the ‘fourth wall’ characteristic of theatre. Performance lies at the intersection of dance, theatre and visual arts. He explains that “with performance art, we’re not trapped in an artistic approach based on

nog altijd veeleer een uitzondering”, vervolgt Briottet. “Anders dan een – ook nu weer –theatervoorstelling heeft de performance een uniek karakter dat exclusief, zij het zónder uit te sluiten. Het is iets wat op het moment zelf wordt beleefd en dat nooit op dezelfde manier wordt herhaald.”

‘In de performancekunst is er sprake van een intiemere, haast vleselijke verhouding waarbij de nabijheid tussen publiek en artiesten cruciaal is’

Nu de performancekunst de Hortahal overneemt, wordt er ook opnieuw aangeknoopt met de geschiedenis van een gebouw dat is ontworpen vanuit de ambitie om verschillende kunstvormen, waaronder de podiumkunsten, samen te brengen. “Toen ik me ben gaan verdiepen in de geschiedenis van deze plek, heb ik ontdekt dat de performance hier vanaf de eerste jaren aanwezig was”, drukt Briottet ons op het hart. “In 1929 heeft Sergej Pavlovitsj Diaghilev met zijn Ballets Russes de Hortahal ingehuldigd. Naar aanleiding van dit nieuw seizoen, knoopt de programmatie opnieuw aan met die historische opzet van het Paleis. Hedendaagse kunstenaars zullen worden uitgenodigd om creaties te hernemen, maar ook om nieuwe creaties te bedenken voor die zo bijzondere Hortahal. Het is een manier om het publiek en de artiesten op een andere manier samen te brengen, en om mensen de wereld door een andere bril te laten bekijken.”

Estelle Spoto

Op 11 en 12 oktober 2024 brengt Boris Charmatz de performances Aatt enen tionon en herses, duo in de Hortahal. Op 10 en 11 november 2024 komt Eszter Salamon met Mothers & daughters. Op 9 en 10 december 2024 vindt de performance Together van Maria Hassabi plaats.

the strict confines of the stage, bounded by a backdrop and supported with substantial technical resources. There are no mechanics that create a distance between the spectator and the action unfolding on stage. A performance establishes a more intimate – almost carnal – relationship between the spectators and performers, whereby they are drawn closer together.”

Another distinctive quality of performance art is that it is often created in situ, tailored to a given space and a privileged relationship with the public. “This makes it a unique experience in today’s world,” Briottet continues. “Here too, contrary to the theatrical experience, performance boasts a unique, almost exclusive –although not exclusionary – character that is lived in the present moment and never repeated in quite the same way.”

Additionally, the decision to use the Horta Hall for performances serves as a reminder of the history of a building conceived to bring many different art forms together, including performing arts. As Briottet explains, ‘as I was delving into the history of the building, I discovered that performance has been present from the outset. In 1929, Sergei Diaghilev inaugurated the Horta Hall with his Ballets Russes. To mark the opening of this season, the programme revives this historic tradition at the Palais des Beaux-Arts by inviting today’s artists to revisit existing creations or devise new works for the iconic Horta Hall. This innovative approach of uniting audiences and artists encourages visitors to examine the world differently.”

Estelle Spoto

On 11 and 12 October 2024, Boris Charmatz brings the performances Aatt enen tionon and herses, duo in the Horta Hall. On 10 and 11 November 2024, Eszter Salamon will perform Mothers & daughters. On 9 and 10 December 2024, Maria Hassabi’s performance Together will take place.

‘Er

is niets sensuelers dan mensen die zich goed voelen in hun vel’

NL Er zijn van die tentoonstellingen waar mensen niet over uitgepraat raken, die recht naar het hart gaan en mogelijk zelfs een ommekeer teweegbrengen. When We See Us is er zo een, gelooft Martha Da’ro. “Het leek alsof de maan en sterren juist stonden.”

Dobberen op de Rijn! Vitra Design Museum! Museum Tinguely! Zet uw dataroaming uit! Aan tips geen gebrek, eens vrienden op social media doorhebben dat ik in Basel ben neergestreken. Alleen is dit geen social call, want samen met mij is ook Martha Da’ro in de Zwitserse en verdomd charmante stad aangekomen voor een blitzbezoek aan de tentoonstelling When We See Us – een indrukwekkend overzicht van honderd jaar figuratieve, zwarte schilderkunst uit Afrika en de Afrikaanse diaspora.

De expo staat hier vijf maanden op het programma van Kunstmuseum Basel, nadat ze eerst in Zeitz MOCAA in Kaapstad was te zien én voordat ze doorreist naar Bozar. Zeggen dat When We See Us een belangrijke bladzijde wordt in de vooralsnog eerder witte geschiedenis van de Brusselse kunsttempel is bepaald niet overdreven. Maar het is ook geenszins overdreven om When We See Us een belangrijke bladzijde in de kunstgeschiedenis te noemen, want de tentoonstelling is niet alleen uniek, ze is ook van zo’n uitzonderlijk niveau dat er binnen tien, twintig, dertig jaar nog over gesproken wordt. Of zoals Martha Da’ro een dag na haar bezoek nog altijd zichtbaar bewogen stelt: “Dit was voor mij als artiest, maar ook als persoon ontzettend verfrissend en krachtig! Ik denk niet dat ik op een namiddag al ooit zo veel kunstenaars op Instagram heb opgezocht en ben beginnen volgen.” Ze lacht. “Het leek alsof de maan en sterren juist stonden, want ik had het echt nodig om al die werken en kunstenaars te ontdekken.”

Voor wie Martha Da’ro (geboren Martha da Rosa Canga Antonio) niet goed kent: in 2015 brak ze op twintigjarige leeftijd door met de

EN There are those exhibitions that people can’t stop talking about, that go straight to the heart and may even cause a turnaround. When We See Us is one of them, believes Martha Da’ro. “It felt like the moon and stars were aligned.”

Vitra Design Museum! Tinguely Museum! Float down the Rhine! Switch off your data roaming! Once my friends on social media realise that I’ve landed in Basel, there’s no shortage of tips. Only this isn’t a social call, because along with me, Martha Da’ro has also arrived in the Swiss and damn charming city. We’re here for a whistlestop tour of the exhibition When We See Us – an impressive hundred-year survey of black figuration in painting from Africa and the African diaspora. The exhibition is enjoying a five-month run at the Kunstmuseum Basel, after making its debut at Zeitz MOCAA in Cape Town. Next stop: Bozar.

‘Small everyday things are easy to overlook because we see them as mundane, but they are the source of untold pleasure’

To describe When We See Us as an important page in the still rather white history of the Brussels art temple would be an understatement. Nor is it an exaggeration to call it a seminal moment in art history, because the exhibition is as unique as it is magnificent. Trust me, it will still be discussed in ten, twenty, even thirty years’ time. Or, as Martha Da’ro stated the day after her visit, still visibly moved: “This was incredibly invigorating and powerful! And I don’t just mean as an artist, but also on a personal level. I don’t think I’ve ever looked up and followed so many

hoofdrol in Black van Adil El Arbi and Bilall Fallah. Sindsdien volgden er nog meer opvallende rollen in films als Cleo van Eva Cools of tvseries als Roomies en de Netflix-hit Lupin. Maar minstens even belangrijk was dat de Brusselse in 2020 de uitstekende EP Cheap Wine & Paris uitbracht, gevolgd door het even soulvolle als hartstochtelijke en opzwepende album Philophobia in 2023.

Maar we zijn dus in Basel voor een tentoonstelling over figuratieve schilderkunst, en daar heeft ze mogelijk net iets minder – oprechte excuses, maar het moest – Zwitserse kaas van gegeten. Toch? “Ik heb dat al gedaan, schilderen”, geeft ze aanvankelijk schoorvoetend toe. “Wacht.” Ze duikt in haar gsm om er minuten later foto’s van enkele heerlijk bonte en gekke schilderijen uit op te vissen die hoegenaamd niet de indruk geven dat ze eerste pogingen zijn. “Ze zijn al een paar jaar oud, maar misschien pik ik het ooit terug op. When We See Us heeft mij in elk geval véél zin gegeven.”

Keukengeheimen

When We See Us is het geesteskind van Tandazani Dhlakama en Koyo Kouoh, met wie Martha in Basel heeft afgesproken. Even voordien hadden we onder ons twee nog over de titel van de tentoonstelling zitten praten – een titel die voor mij aanvoelt als een statement, voor Martha als een uitnodiging. “De titel geeft een draai aan When They See Us van Ava DuVernay”, vertelt Koyo Kouoh. Die erg straffe Netflix-reeks gaat over de Central Park Five, vijf mannen van kleur die in de jaren 80 ten onrechte werden aangeduid en veroordeeld als de verkrachters van een vrouw in Central Park. Want dat was hoe ‘ze’ door de Amerikaanse media en New Yorkse politie werden gezien.

“De focus van de reeks en zo veel andere zwarte verhalen ligt echter op trauma,” gaat Koyo verder, “en daar wilden wij van wegblijven. En door ‘they’ te veranderen in ‘we’ merkten we dat we op een relatief simpele manier het discours konden omdraaien en het ons konden toe-eigenen. Ergens is het dus wel een statement, maar het is effectief ook een uitnodiging, want we gaan opzettelijk weg van een wij-tegen-zij-discours waar velen zich begrijpelijk niet comfortabel bij voelen.”

Tegelijk gaat er van de expo wel degelijk een

artists on Instagram in a single afternoon.” She laughs. “It felt like the moon and the stars were aligned, because I absolutely needed to discover all these works and artists.”

For those who don’t yet know Martha Da’ro (born Martha da Rosa Canga Antonio): she broke through in 2015, at the age of twenty, when she played the lead in Adil El Arbi and Bilall Fallah’s indie darling Black. She then landed notable roles in films such as Eva Cools’ Cleo and the TV series Roomies. The Netflix hit Lupin soon followed. But just as importantly, the Brussels-based artist released the exceptional EP Cheap Wine & Paris in 2020, followed by the equally soulful, passionate and rousing album Philophobia in 2023.

But now we’re in Basel for an exhibition of figurative painting, which is surely less familiar territory. Right? “I’ve already done some painting too,” she admits, reluctantly at first. “Hold on.” She dives into her mobile phone to pull up, minutes later, pictures of some wonderfully colourful and wacky paintings that don’t look anything like first attempts. “They’re already a few years old, but I might pick it up again one day. When We See Us has left me itching to get back to it.”

Kitchen secrets

When We See Us is the brainchild of Tandazani Dhlakama and Koyo Kouoh, whom Martha also met up with in Basel. Moments before, we’d been discussing the title of the exhibition – a title that feels like a statement to me, but an invitation to Martha. “The title puts a spin on When They See Us by Ava DuVernay,” explains Koyo Kouoh. It’s the title of a compelling Netflix series on the Central Park Five, five young black guys who were wrongly identified and convicted of raping a woman in Central Park in the 1980s. Because that was how ‘they’ were seen by the US media and New York police.

“The series focused, like so many other black stories, on trauma,” Koyo continues, “and that’s something we wanted to avoid. By changing ‘they’ to ‘we’, we realised that we could flip the discourse and appropriate it in a relatively simple way. On the one hand, it’s a statement, but on the other, it’s a genuine invitation. Because we’re deliberately moving away from the ‘usagainst-them’ discourse that many people, understandably, are uncomfortable with.”

collectieve, zwarte kracht uit, voegt de curator eraan toe. En vreugde. Ontzettend veel vreugde. “Je voelt dat ook”, zegt Martha, die werd geboren in Bergen, maar Angolese roots heeft. “Er zit zo veel joy in al deze werken. Ze komen zo hard van een gevoel van vreugde dat ik er zelf ook vrolijk van word.” Ze blijft staan bij een werk van de Brits-Nigeriaanse Joy Labinjo: Gisting in the Kitchen. “Die kleuren zijn sowieso al prachtig, maar wat mij hierin het meest aanspreekt, is dat er ogenschijnlijk drie generaties vrouwen in te zien zijn die gewoon wat in de keuken staan te babbelen. En dat doet mij zo hard denken aan die eindeloze gesprekken over alles en niets die ik al met mijn mama en tante heb gevoerd – in de keuken, ja.”

Nog iets verder in de expo botst Martha op een aantal werken van de inmiddels overleden Afrikaans-Amerikaanse kunstenaar Jacob Lawrence, waarop een priester uitbundig staat te prediken. “In mijn jeugd ben ik vaak met mijn ouders naar de kerk geweest,” herinnert ze zich,

At the same time, collective black power does also emanate from the exhibition, adds the curator. And joy. An abundance of joy. “You really feel that,” says Martha, who was born in Mons, Belgium but has Angolan roots. “The works are filled with joy. It’s such a powerful sensation that you can’t help but feel happy too.” She lingers before a work by the British-Nigerian artist Joy Labinjo: Gisting in the Kitchen. “The colours alone are beautiful, but what I love the most is that the work seems to depict three generations of women. They’re just chatting in the kitchen. It’s such a poignant reminder of those endless conversations, about everything and nothing, that I had with my own mother and aunt – in the kitchen, of course.”

Slightly further on, Martha encounters several works by the late African-American artist Jacob Lawrence, depicting an impassioned priest in the midst of a sermon. “At a young age, I often went to church with my parents,” she recalls, “and the priest’s gestures and expression catapulted

Roméo Mivekannin, Le modèle noir, d’après Félix Vallotton, 2019, Courtesy of the artist and Galerie Cécile Fakhoury © Sabam2024

“en de bewegingen en intense expressie van die priester katapulteren mij daar terug naartoe. Weet je, preachen is echt een kunst, een performance. Je gebruikt een boek dat iedereen kan lezen, maar daar gaat het niet om. Het gaat om de manier waarop je de verhalen erin vertelt. Je ziet zo’n priester echt door elke emotie gaan. Net als in dit werk. En terug die kleuren, ja. Ik hou van kleuren!”

Of in haar kerkbezoek misschien niet de kiem van haar zang- en acteercarrière ligt, vraag ik langs de neus weg. Ze twijfelt. “Mmmmisschien. Muziek maakt ook heel erg deel uit van zo’n kerkdienst. En of je nu in het koor zit of niet, je bent deel van het gebeuren. Zingen, dansen, je geeft echt alles.”

Aan zingen komen we in de expo niet toe. Aan dansen daarentegen. “Oh, dit is zo’n goed nummer”, zegt Martha, terwijl ze heupwiegend voorbij wandelt. Het nummer blijkt ‘Voodoo Woman’ van Bill Fleming te zijn, weet de muziekapp Shazam mij te vertellen. En het maakt deel uit van de officiële soundtrack van de expo, die werd samengesteld door de Zuid-Afrikaanse muzikant Neo Muyanga.

“Muziek speelt een belangrijke rol in het leven van elke kunstenaar,” vertelt Koyo, “maar als je kijkt naar het werk van Congolese schilders als Moké en Chéri Samba, daar zit ook echt ritme in.” Al had de curator nog een reden om muziek doorheen de exporuimtes te jagen: “Muziek heeft eveneens een belangrijke rol gespeeld bij de burgerrechtenbeweging, bij bevrijdingsbewegingen en bij alle vormen van zwart bewustzijn. Het was echt een no-brainer om voor deze expo met muziek te werken.” Muyanga heeft bovendien niet zomaar wat aanstekelijke deuntjes gekozen, gaat co-curator Tandazani Dhlakama verder. “Hij heeft gegraven naar muziek die in de vergetelheid is geraakt of op een bepaald moment zelfs verboden was. De liedjes sluiten daarenboven nauw aan bij de verschillende thema’s van de expo, die allemaal een manifestatie zijn van ‘black joy’. Het is dus allesbehalve een random selectie.”

Liggend naakt

Voor wie het zich intussen afvraagt: de thema’s van When We See Us zijn The Everyday, Joy and Revelry, Repose, Spirituality, Triumph and Emancipation en – de favoriet van Martha Da’ro –

me straight back to that time. Preaching is truly an art, you know, a performance. You work with a book that anyone can read, but that’s not the point. It’s all about how you tell the stories within. A good priest can convey the entire gamut of human emotion. As in this work. Not to mention those colours, yes. I love colour!”

I can’t help but wonder whether the origins of Martha’s singing and acting career lie in her early church-going. She hesitates. “M-a-a-ay-be. Music is a fundamental part of a church service. It doesn’t matter whether you’re in the choir or not: you’re still part of the event. Singing, dancing, you really give your all.”

There’s no singing in the exhibition. Dancing, though, that’s another story. “Oh, this is such a great song,” says Martha, sashaying past. It turns out to be ‘Voodoo Woman’ by Bill Fleming, as the music app Shazam tells me. And it’s part of the official exhibition soundtrack, which was curated by the South African musician Neo Muyanga.

“Music is central to every artist’s life,” Koyo explains. “Just look at the work of Congolese painters such as Moké and Chéri Samba, and you can’t help but notice the rhythm.” But this isn’t the only reason why the curator pursued music in the exhibition spaces: “Music also played an important role in the civil rights movement, in the struggle for liberation and in all forms of black consciousness. Working with music for this exhibition was a real no-brainer.” Moreover, Muyanga didn’t just select any old catchy tunes, as co-curator Tandazani Dhlakama explains. “He dug deep to find music that had fallen into oblivion or was even banned at a certain point. Moreover, the songs correspond to the various themes of the exhibition, all of which are manifestations of ‘black joy’. It’s anything but a random selection.”

Reclining nude

In case you were wondering, the themes in When We See Us are: The Everyday, Joy and Revelry, Repose, Spirituality, Triumph and Emancipation and – Martha Da’ro’s favourite – Sensuality. “I’m particularly fascinated by the latter theme because there are so many bodies at rest in this exhibition,” says the Brussels-based artist. “It’s a rare sight. And there is nothing more sensual than people feeling comfortable in their skin.” She lingers, for what seems like an age, before

Sensuality. “Ik ben vooral door dat laatste thema gefascineerd omdat er in deze expo zo veel lichamen in rust te zien zijn”, vertelt de Brusselse artiest. “Dat zie je niet vaak. Terwijl dat juist zo mooi en sensueel is, mensen die zich goed voelen in hun vel.”

Het langst van al staat ze uiteindelijk stil bij Espero que ya le dijiste a tu madre de nosotras van Tiffany Alfonseca. “Ik hoop dat je jouw moeder al hebt verteld over ons”, vertaalt Martha de titel gedecideerd. Ze lacht, als ze de verbaasde blik op mijn gezicht ziet. “Ik spreek vijf talen: Nederlands, Frans, Engels, Spaans en – de officiële taal van Angola – Portugees.”

Ook in dit werk zijn twee lichamen te zien in rust, verstrengeld in elkaars armen. “Twee vrouwen,” weet Martha, “want er staat ‘nosotras’. Hier zit echt zo veel in. De intensiteit van dat moment, een moment in de tijd, enkel zij twee, voor ze terug de wereld moeten trotseren. Je hebt de titel van het werk niet eens nodig om te voelen dat er een heel verhaal in zit – een bestaand verhaal, wie weet? Maar die titel maakt het natuurlijk wel af.”

En dan is er zeker ook nog Le modèle noir, d’après Félix Vallotton van Roméo Mivekannin – een gigantisch doek waarmee het thema Sensuality op gang wordt getrapt. “En ik hou van gigantische doeken”, vertelt Martha. Meer dan eens. “Maar hier is het vooral de blik van die man die mij direct heeft gegrepen. Het is een portret van de kunstenaar, las ik zonet. En dat maakt het geheel nog meer fascinerend. Wat zit die daar te doen?”

Koyo Kouoh is maar wat blij om op die vraag te antwoorden, want het is effectief een beeld dat prikkelt – een zwarte man zit aan het uiteinde van een bed met daarop een kleurloos model – en dat ook overduidelijk een kritiek op de Westerse kunstgeschiedenis is. “Het is een bekend motief in de schilderkunst”, vertelt de curator, “het liggend naakt. Of toch zeker in de Westerse kunstwereld.” Noem het zelfs gerust een witte, mannelijke fantasie. Zoals Olympia van Édouard Manet uit 1863, waarop niet alleen een naakte, witte vrouw te zien is, maar ook een zwarte dienstmeid. Alleen staat die laatste zodanig op de achtergrond dat kunstcritici er lange tijd amper acht op sloegen.

Tot Félix Vallotton in 1913 een interpretatie van het schilderij maakte en de dienstmeid omturnde in een zelfzekere, zwarte vrouw die opvallend chill naar het naakte, liggende lichaam zit te

Espero que ya le dijiste a tu madre de nosotras by Tiffany Alfonseca. “I hope you’ve told your mother about us,” says Martha, translating the title with assurance. Upon noticing my puzzled look, she smiles. “I speak five languages: Dutch, French, English, Spanish and – the official language of Angola – Portuguese.”

The work depicts two reclining bodies, entwined in each other’s arms. “Two women,” Martha asserts, “because the title says ‘nosotras’. This work is so rich. The intensity of that moment, a moment in time, just the two of them, before they have to face the world again. You don’t even need to know the painting’s title to feel that it captures an entire story – a true story, who knows? But of course, the title makes it complete.”

‘The works are filled with joy. It’s such a powerful sensation that you can’t help but feel happy too’

The exhibition also includes Le modèle noir, d’après Félix Vallotton by Roméo Mivekannin – a monumental canvas that ushers in the Sensuality theme. “I love huge canvases,” Martha admits. Several times. “But here, what really catches my eye, more than anything else, is the man’s gaze. I just read that it’s a portrait of the artist. Which makes the entire work even more fascinating. What is he doing, sitting there?”

Koyo Kouoh is only too happy to answer the question, because it’s both a tantalising image –a black man sitting at the end of a bed, on which a colourless woman reclines – and clearly also an overt criticism of Western art history. “It’s a wellknown motif in painting,” explains the curator, “the reclining nude. Or at least in the Western art world.” To take it further: a white male fantasy. Like Édouard Manet’s Olympia from 1863, which not only depicts a white, female nude, but also a black maid. However, the latter is so deep in the background that, for a long time, she was barely mentioned by art critics.

Until Félix Vallotton made his own interpretation of the painting in 1913 and transformed the maid into a self-confident black woman. She sits at the end of the bed, completely chill, gazing at the

by Ben Van Alboom

‘Een moment in de tijd, enkel zij twee, voor ze terug de wereld moeten trotseren’

kijken. Roméo Mivekannin stuurde dat werk op zijn beurt nog een andere richting uit door het naakte lichaam vrijwel volledig uit te gommen, zichzelf te casten als de zelfzekere, zwarte vrouw en de toeschouwer recht in de ogen te kijken. “Zijn assertiviteit, de manier waarop hij zichzelf onbevreesd een plaats in de kunstgeschiedenis geeft, het is echt bepalend geweest voor de keuzes die we bij het cureren van deze tentoonstelling hebben gemaakt”, aldus Koyo. Dat onbevreesde zit hem trouwens voor een stuk ook in de manier waarop Mivekannin in dit werk met gender speelt. En hij is – opmerkelijk genoeg – lang niet de enige kunstenaar die dat in deze tentoonstelling doet. “Maar ik heb ook echt het gevoel dat dat iets wat er altijd al is geweest”, zegt Martha. “Een derde geslacht, genderloosheid, … We hebben er nu gewoon allerhande namen en labels voor bedacht, waardoor het officieel een plaats heeft gekregen in de wereld en we er ook meer over praten. Maar ik geloof echt dat dat iets van alle tijden is.”

Eye-opener

Na meer dan drie uur in de tentoonstelling te hebben rondgelopen, ontsnappen we naar het dak van het Kunstmuseum Basel om op adem te komen. En toch op zijn minst van het zicht op de Rijn te kunnen genieten. (Dat dobberen zal voor een andere keer zijn.)

“Het was veel, maar ik kan niet wachten om de expo in Brussel een tweede keer te bezoeken én al mijn vrienden mee te nemen”, zegt Martha opgetogen. “Die gaan dit ook allemaal fantastisch vinden!” Al kan ik mij moeilijk inbeelden dat iemand When We See Us niet fantastisch zou vinden. De ontzagwekkende tentoonstelling met ruim tweehonderd werken van meer dan honderd kunstenaars is een echte eye-opener. “Een van de dingen die we hebben proberen doen,” besluit Tandazani, “is aantonen dat er de voorbije honderd jaar ook massa’s kunstenaars zijn geweest die onwaarschijnlijke dingen hebben gedaan buiten de mainstream, buiten de Westerse kunstwereld. Maar evenzeer dat er heel wat Afrikaanse en pan-Afrikaanse kunstenaars zijn geweest die niet enkel geïnspireerd waren door de bevrijdingsbewegingen. Dat dat niet het enige was waarvoor ze leefden. En dat dat ook niet per se de essentie van hun kunst hoeft te zijn. Doorheen de geschiedenis hebben mensen

naked woman in repose. Roméo Mivekannin, in turn, steered that work in yet another direction by virtually erasing the naked woman, casting himself as the assured black woman, and looking the viewer straight in the eye. “His assertiveness, the fearlessness with which he claims a place in art history, it really determined the choices we made in curating this exhibition,” Koyo says. That fearlessness, by the way, also informs Mivekannin’s play on gender in this painting. And he is – remarkably – far from the only artist to tread this path in the exhibition. “I’m also convinced that it’s something that’s been around forever,” says Martha. “A third gender, genderlessness, ... Nowadays, we’ve invented all kinds of names and labels for it, which means that it’s officially found a place in the world and is also discussed a lot more. But I genuinely believe it’s of all times.”

Eye-opener

After our three-hour tour of the exhibition, we escape to the roof of the Kunstmuseum Basel to catch our breath. And to enjoy a view of the Rhine, at least. (Floating down the river will be for another day.) “It was a lot, but I can’t wait to see the show in Brussels for a second time AND to bring all my friends along,” Martha says excitedly. “They’re going to love this too!” Truth be told, it’s hard to imagine anyone not being blown away by When We See Us. This jaw-dropping exhibition – with over 200 works by more than a hundred artists – is a real eye-opener.

“One of the things we’ve tried to do,” concludes Tandazani, “is to demonstrate that countless artists over the past one hundred years have done extraordinary and unexpected things beyond the mainstream, outside the Western art world. And to simultaneously show that African and pan-African artists are not exclusively inspired by the liberation movements. That it hasn’t been their only raison d’être. Nor has it necessarily been the essence of their art. People have used painting to express emotion, to reflect upon themselves and to tell their truth since time immemorial. And that’s no different in Africa and the African diaspora.”

Martha adds that this is also what she loves the most about the exhibition: “I adore snapshots. Small, everyday things that are easy to overlook because we see them as ‘mundane’ rather than

de schilderkunst gebruikt om emoties uit te drukken, om over zichzelf te reflecteren, om hun waarheid te vertellen. Dat was in Afrika en de Afrikaanse diaspora echt niet anders.”

Martha vult aan dat dat ook hetgeen is wat haar het meest is bijgebleven: “Ik hou van momentopnames. Van kleine, alledaagse dingen die al te makkelijk over het hoofd worden gezien omdat we ze niet als ‘vreugde’ zien, maar als ‘leven’. Terwijl ze ons wel degelijk – als we er even vijf seconden bij stilstaan – ontzettend veel plezier brengen.”

En misschien is het dat ook wat deze expo zo tijdloos en – vooral – universeel maakt, gelooft Tandazani. “Dit is een viering van het leven,” zegt de curator, “en iedereen is uitgenodigd om mee te komen vieren.”

Ben Van Alboom

De tentoonstelling When We See Us loopt van 7 februari tot 17 augustus 2025.

‘joyful’. But if we stop to think about it, for just five seconds, we’d see that they are the source of untold pleasure.” Tandazani believes that this might be why the exhibition feels so timeless and – above all else – universal. “It’s a celebration of life,” says the curator, “and everyone is invited to come and celebrate with us.”

Ben Van Alboom

The exhibition When We See Us runs from 7 February to 17 August 2025.

Mulanga, Cinthia Sifa, W, 2021, Courtesy of Serge Tiroche and the Africa First Collection

Adeniyi-Jones, Tunji, Turbulent Youth, 2021, Courtesy of the artist and White Cube

When We See When We See Us

NL De tentoonstelling When We See Us zoomt in op hoe toonaangevende kunstenaars uit Afrika en zijn diaspora de voorbije honderd jaar hun leefwereld hebben verbeeld. Vanuit een oogpunt dat – jammer genoeg – vrij uniek is in de Westerse kunstgeschiedenis.

“Van meet af aan was duidelijk dat we geen tentoonstelling wilden maken waarin geweld en trauma centraal stonden,” aldus curator Koyo Kouoh, “in tegenstelling tot het esthetische, het formalistische aspect van zwarte figuratie, van zwarte representatie in figuratieve schilderkunst door kunstenaars uit Afrika en de diaspora.” Minstens even belangrijk voor de directeur van het Zeitz Museum of Contemporary Art Africa in Kaapstad was dat de expo “gebaseerd is op zwarte vreugde en het potentieel ervan om de zwarte ervaring uit te drukken.”

We vroegen aan drie Belgische kunstenaars - Alphonse Eklou Uwantege, Inès Eshun, Lou Cocody-Valentino - om elk een werk uit de tentoonstelling te kiezen en er hun licht over te laten schijnen.

EN The exhibition When We See Us focuses on how leading artists from Africa and its diaspora have depicted their social environment over the past hundred years. From a point of view that is – unfortunately – quite unique in Western art history.

“It was clear from the outset that we didn’t want to make an exhibition centred on violence and trauma,” says curator Koyo Kouoh, “as opposed to the aesthetic, the formalist aspect of black figuration, of black representation in figurative painting by artists from Africa and the diaspora.” For the director of the Zeitz Museum of Contemporary Art Africa in Cape Town it was just as important that the exhibition be “based on black joy and its potential to express the black experience.”

We invited three Belgian artists - Alphonse Eklou Uwantege, Inès Eshun, Lou Cocody-Valentino - to choose a work in the exhibition and to shine a light on it from their perspective.

Alphonse Eklou Uwantege

Zandile Tshabalala, The Conversation, 2020

NL “Een lichaam. Twee paar schoenen. Een klimopplant. Twee stoelen.” Dat ziet podiumkunstenaar Alphonse Eklou Uwantege in The Conversation. Al had het doek van Zandile Tshabalala in hun lezing ook Traces kunnen heten. “Er ontbreekt iemand. Het is alsof de andere figuur nog iemand verwacht.”

En dat hoeft niet eens triest te zijn. “Gemis doet je nadenken over hoe je eerbetoon kan bieden aan je dierbaren.” Zoals hun overleden oom, die voortleeft in zijn voornaam. “Ik heb lang moeten wachten op het hele verhaal. Door erover te praten, bestaat hij nog. Sowieso geloof ik niet in de strikte westerse scheiding tussen leven en dood.” Het is een rode draad in de performancekunst van Eklou Uwantege: heden en verleden samenbrengen via een ritualistische herinneringspraktijk.

“Leven vervliegt niet, denk ik”, aldus de kunstenaar. “Hoogstens verglijdt het van een menselijke naar niet-menselijke vorm.” Net als de klimopplant in het schilderij, die zich om de tuinstoel wikkelt. Traag. Ongestoord. Haast onopgemerkt. Het is een vrijheid die lichamen van kleur zelden gegund is, vindt Eklou. “Bij een eerste blik op dit schilderij,” vertelt die, “probeerde ik de genderidentiteit van het personage te achterhalen. Tot ik besefte dat dat precies is wat mij zo vaak overkomt. Maar wat doen die hokjes ertoe? Het is gewoon een zwart lichaam. Zo uitzonderlijk in zijn banaliteit, omdat zwarte lichamen in de beeldcultuur nog al te vaak een object zijn van een exotiserende witte blik. Onze aanwezigheid is nooit neutraal, zelfs als we proberen om dat wel te zijn. Uiteindelijk zijn het omstaanders die betekenis geven aan het zwarte lichaam. Maar The Conversation is een waardevolle poging om die klassieke interpretaties bij te sturen. Om ons op te tillen van onderwerp naar protagonist.”

EN “A body. Two pairs of shoes. An ivy plant. Two chairs.” This is what performing artist Alphonse Eklou Uwantege sees in The Conversation Although in their reading, Zandile Tshabalala’s canvas might just as well have been called Traces “Someone is missing. As though the other figure is waiting for someone.”

But this doesn’t have to be a sad thing: “Absence makes you think about how you can pay tribute to your loved ones.” Like their late uncle, who lives on in the artist’s first name. “I had to wait a long time for the whole story. But by talking about it, he still exists. Anyway, I don’t believe in the strict Western separation between life and death.” It is a common thread in Eklou Uwantege’s performance art: bringing past and present together through a ritualistic practice of remembrance.

“Life doesn’t dissipate, in my view,” says the artist. “At most, it slips from human to non-human form.” Like the ivy plant in the painting, wrapping itself around the garden chair. Slowly. Undisturbed. Almost unnoticed. It is a freedom rarely granted to bodies of colour, Eklou believes.

“When first looking at this painting,” they say, “I tried to figure out the gender identity of the character. Until I realised that’s exactly what happens to me, quite regularly. But what do these pigeonholes matter? It’s just a black body. So extraordinary in its banality, because black bodies in visual culture are still too often the object of an exoticizing white gaze. Our presence is never neutral, even if we try to be. Ultimately, it is bystanders who give meaning to the black body. But The Conversation is a valuable attempt to adjust those classical interpretations. To lift us from subject to protagonist.”

‘Black bodies in visual culture are still too often the object of an exoticizing white gaze’

Zandile Tshabalala, The Conversation, 2020, Courtesy of the Ditau Collection

Aaron Douglas, Boy with a Toy Plane, 1938, Courtesy of SCAD Museum of Art, gift of Dr. Walter O. Evans and Mrs. Linda J. Evans © Sabam2024

Inès Eshun

Aaron Douglas, Boy with a Toy Plane, 1938

NL Gevraagd naar de aantrekkingskracht van Boy with a Toy Plane, noemt Inès Eshun de impressionistische stijl en sobere tonen. “We zijn zo lang ondervertegenwoordigd in de kunstgeschiedenis,” weet de auteur en cineast, “maar hoe kijken we naar onszelf? Naar mijn gevoel is de figuratieve beeldvorming van zwarte lichamen doorgaans heel expliciet. Vaak domineert naaktheid, of toch een verlangen naar naaktheid. Makers grijpen ook vaak naar opvallende kleuren of technieken die de huidskleur benadrukken.” Alsof beeltenissen van zwarte figuren niet zonder die opsmuk kunnen. De Amerikaanse kunstenaar Aaron Douglas doet hier niets van dat alles, en toch prikkelt dit doek de verbeelding. “Eigenlijk vertelt het twee dingen tegelijk”, zegt Eshun. “Op het eerste gezicht zie je een jongeman met een miniatuurvliegtuig in de handen. Dat zou een hoopvol tafereel kunnen zijn, van een kind dat nog een hele toekomst voor zich heeft. Alleen verraadt zijn gezichtsuitdrukking een zekere gelatenheid.”

Misschien is het een weerspiegeling van de tijdsgeest, bedenkt Eshun als haar oog op de datum valt. Douglas schilderde dit doek in de late jaren 30. Een tijdperk van economische malaise en raciale segregatie.

“Tegen die historische achtergrond lijkt de jongen zich af te vragen wat morgen voor hem in petto heeft. Maar wat ik hierin lees, zegt natuurlijk ook veel over mijn eigen blik.” Kwetsbare jongeren die voorzichtig durven te dromen, het is een terugkerend thema in het oeuvre van Eshun.

Zoals in haar bejubelde kortfilm Het leven van Esteban, waarin het titelpersonage langs sociale obstakels een toekomst als olympisch zwemmer najaagt. “Ook daarin draait het om een jong kind dat, ondanks de omstandigheden, stilstaat bij zijn kansen”, vertelt de filmmaker. “Wat is er mogelijk voor mij? Wie kan ik worden?”

EN Asked about the appeal of Boy with a Toy Plane, Inès Eshun cites the impressionistic style and austere tones.

“We’ve been underrepresented in art history for so long,” attests the author and filmmaker, “but how do we see ourselves? In my opinion, the figurative depiction of black bodies tends to be very explicit. Nudity, or at least a desire for nudity, often dominates. Creators are also inclined to use striking colours or techniques that emphasise skin colour.” As if images of black people couldn’t do without those trappings.

American artist Aaron Douglas does none of that here, and yet this canvas stimulates the imagination. “Actually, it says two things simultaneously,” says Eshun. “At first glance, you see a young man holding a miniature plane. It could be a hopeful scene, of a child who still has his whole future ahead of him. Only his facial expression betrays a certain resignation.” Perhaps it reflects the spirit of the times, Eshun muses as her eye clocks the date. Douglas painted this canvas in the late 1930s, an era of economic malaise and racial segregation.

“Set against that historical background, the boy seems to be wondering what the future holds for him. But of course, what I read in this work also speaks volumes about my own outlook.”

Vulnerable young people who cautiously dare to dream is a recurring theme in Eshun’s oeuvre. As in her acclaimed short film The Life of Esteban, in which the eponymous character pursues a future as an Olympic swimmer, despite the social obstacles. “Here too, the story revolves around a young child who, despite the circumstances, contemplates his chances,” says the filmmaker. “What is possible for me? Who can I become?”

Lou Cocody-Valentino

Kudzanai-Violet Hwami, An Evening in Mazowe, 2019

FR Ze kan er de vinger niet op leggen, maar An evening in Mazowe roept een instinctieve reactie op bij multidisciplinair kunstenaar Lou CocodyValentino. “Het is een diep buikgevoel”, geeft ze eerlijk toe. “Zijn het de kleuren? Het huis in de achtergrond? De archetypische stoel? Ik weet het niet, maar er gaat iets intiems uit van dit doek. Iets kwetsbaars ook. Op de een of andere manier haalt het warme herinneringen naar boven.” Aan Martinique, waar haar wortels liggen. Aan haar tante.

“Dit schilderij ziet eruit als een familiefoto”, gaat Cocody-Valentino verder. “Ik heb ergens nog een gelijkaardig portret liggen van mijn tante, die op dezelfde manier voor haar huis zit. Eigenlijk denk ik dat veel mensen zo’n beeld hebben liggen.”

De Brits-Zimbabwaanse kunstschilder KudzanaiViolet Hwami vertrekt geregeld van gevonden beeldmateriaal zoals familiefoto’s. “Dat wist ik eerst niet”, vertelt Cocody-Valentino. “Toen ik haar werk enkele jaren geleden in Parijs zag, werd ik er ook al naartoe gezogen. Nu begrijp ik waarom.” In haar eigen artistieke praktijk grijpt Cocody-Valentino ook geregeld terug naar foto’s uit haar directe omgeving. “Of ik nu een beeldhouwwerk of installatie maak, ik probeer altijd een authentieke menselijke ervaring op te roepen. Dat lukt het best als ik uit mijn directe omgeving put.”

Of die alledaagse representaties noodzakelijk zijn om het narratief in zwarte beeldvorming te veranderen? “Nee dat denk ik niet. Enfin, wat mij betreft moet elke kunstenaar daar vrij in zijn. Het is niet aan ons om de wereld te tonen dat we normale mensen zijn. Al apprecieer ik het wel dat steeds meer makers als Hwami de heersende clichés naast zich neerleggen. Dit schilderij is gewoon een eerlijke bespiegeling van het leven zoals het is. Zonder meer.”

Josephine Dapaah

EN She can’t put her finger on it, but An Evening in Mazowe elicits an instinctive reaction in multidisciplinary artist Lou Cocody-Valentino. “It’s a deep, gut feeling,” she admits honestly. “Is it the colours? The house in the background? The archetypal chair? I don’t know, but something intimate emanates from this canvas. Something vulnerable too. It somehow evokes warm memories.” Of Martinique, where her roots lie. And her aunt.

“This painting resembles a family photo,” CocodyValentino continues. “I probably have a similar portrait of my aunt somewhere, sitting before her house in the same way. Actually, I think many people have such an image lying around.”

British-Zimbabwean painter Kudzanai-Violet Hwami regularly departs from found imagery such as family photos. “I didn’t know that initially,” says Cocody-Valentino. “When I saw her work in Paris a few years ago, I was also already drawn to it. Now I understand why.” In her own artistic practice, Cocody-Valentino regularly relies on photographs from her immediate surroundings as well. “Whether I make a sculpture or an installation, I always try to evoke an authentic human experience. This works best when I draw from the world around me.”

Are these familiar representations essential to changing the narrative of black imagery? “No, I don’t think so. But as far as I’m concerned, every artist should have this freedom. It’s not up to us to show the world that we’re normal people. Though I do appreciate that more and more creators, like Hwami, are disregarding the prevailing clichés. This painting is quite simply an honest reflection of the reality. No more, no less.”

Josephine Dapaah

Kudzanai-Violet

Hwami, An evening in Mazow e, 2019, Courtesy of Jorge M. Pérez Collection, Miami

‘Davóne

Tines

brengt een hommage aan Paul Robeson, die andere notoire bas-bariton’

NL Grensverleggend, gedurfd, uitbundig, markant, het zijn maar een paar adjectieven waarmee het werk van de Amerikaanse basbariton Davóne Tines wordt bedacht. En dat was nog voor zijn recitalproject over die andere Amerikaanse bas-bariton Paul Robeson, die ooit in het vizier kwam van de CIA!

“Davóne Tines is changing what it means to be a classical singer”, kopte de bekende muziekrecensent Alex Ross al in 2021 in The New Yorker. Wie Tines vorig seizoen in Bozar aan het werk zag in Rufus Wainwrights Hadrian, begrijpt precies wat Ross bedoelde. Met zijn charismatische persoonlijkheid is het duidelijk dat Tines geen doorsnee klassieke zanger is. Dit seizoen keert hij terug met zijn recitalproject No. 2: Robeson, waarin hij zijn band met de zanger én activist Paul Robeson blootlegt – een icoon in de strijd tegen racisme en ongelijkheid in de VS. “Al zie ik mezelf helemaal niet als een activist”, maakt Tines meteen duidelijk. “Een zanger daarentegen …”

Was het altijd duidelijk dat je wilde zingen?

Davóne Tines: “Als kind was ik veel met muziek bezig, vooral met vioolspelen. Daarnaast zong ik in het kerkkoor van mijn dorp in Virginia. Mijn grootvader, een rockmuzikant, overtuigde me van het feit dat ik een opvallende stem had. Ik herinner me nog hoe hij me na een repetitie vroeg hoe het ging, en ik antwoordde hem ‘operaachtig’. Hij zei toen dat ik écht iets met mijn stem moest doen. Kort daarna sloot ik me aan bij het lokale musicalgezelschap, en ik bleek er effectief heel goed in te zijn. Gaandeweg besefte ik ook dat ik me meer als zanger kon uitleven dan als violist omdat ik het contact met het publiek directer vond.”

EN Groundbreaking, daring, exuberant, striking – those are just a few of the adjectives used to describe the work of American bass-baritone Davóne Tines. And that was even before his recital project about that other American bassbaritone, Paul Robeson, who was once in the CIA’s sights!

“Davóne Tines is changing what it means to be a classical singer,” ran the headline of renowned music critic Alex Ross’ article in The New Yorker, back in 2021. Anyone who saw Tines at work in Rufus Wainwright’s Hadrian at Bozar last season will understand exactly what Ross meant. With his charismatic personality, it is evident that Tines is no ordinary classical singer.

This season, he returns with his recital project No. 2: Robeson, in which he reveals his connection with the singer and activist Paul Robeson – an icon in the fight against racism and inequality in the US. “Although I don’t see myself as an activist at all,” Tines immediately makes clear. “A singer on the other hand ...”

Did you always know that you wanted to sing?

Davóne Tines: “As a child, I was always busy with music, especially playing the violin. I also sang in the church choir in my town in Virginia. My grandfather, a rock musician, convinced me that I had a distinctive voice. I remember him asking me, after a rehearsal, how it was going, and I responded with ‘operatic’. He replied that I ought to do something with my voice. Shortly afterwards, I joined the local musical group, and I turned out to be really good. Gradually, I also realised that I could enjoy myself more as a singer than as a violinist, because I found the contact with the audience more direct.”

Groeide je ambitie om professioneel te zingen ook mee?

Tines: “Mijn ouders zagen een professionele muziekcarrière niet direct zitten. Daarom studeerde ik eerst sociologie en cultuurmanagement aan Harvard, waarna ik in de cultuursector aan de slag ging in verschillende productionele en administratieve jobs. Maar het zingen liet me niet los, en na verschillende audities bij conservatoria werd ik tot mijn eigen verbazing aangenomen bij Juilliard. Dat was echter geen eenvoudige periode, want alles draait er om perfectie. Pas op: ik wilde me zangtechnisch zeker verbeteren, maar ik voelde dat ik niet vrij was. Het was echt van groot belang dat ik levende componisten zou leren kennen die me een nieuw perspectief op zingen gaven.”

Welke componisten waren dat uiteindelijk?

Tines: “Matthew Aucoin was erg bepalend voor mijn carrière. Hij schreef in 2015 de opera Crossing, waarin ik een gevluchte slaaf tijdens de Burgeroorlog speelde. Die rol had veel te maken met de geschiedenis van mijn familie, die acht generaties lang onder slavernij hebben geleden. Ook John Adams heeft veel invloed op mij gehad. In zijn opera Girls of the Golden West wist hij samen met Peter Sellars de donkere kanten van de Californische goldrush bloot te leggen. Het moedigde me aan om nog dieper in mijn persoonlijke ervaringen te duiken.”

Hoe stel je inmiddels zelf jouw concertavonden op?

Tines: “Ik probeer steeds muziek te zoeken die vandaag écht relevant is en me persoonlijk raakt. Dat kan soms leiden tot niet erg voor de hand liggende combinaties: Bach, gospel, Eastman, Shaw en Schönberg kunnen in mijn ogen perfect naast elkaar staan. Ik vat mijn concerten daarnaast ook op als een verhaal, zoals in een film of opera. In mijn eerste recital gebruikte ik de misviering als uitgangspunt, met delen als kyrie en gloria als structurele bouwstenen. Ik voegde ook hedendaagse composities toe om nieuwe betekenislagen te verkennen en stelde me de vraag wat spiritualiteit vandaag kan betekenen. We beleven onze wereld in narratieve vorm, en ik denk ook dat dit de beste manier is om met mijn publiek te communiceren.”

Did your ambition to sing professionally grow in tandem?

Tines: “My parents weren’t immediately keen on a professional music career. So, I first studied sociology and cultural management at Harvard, after which I started working in the cultural sector in various production and administrative jobs.

‘I always try to find music with great contemporary relevance’

But singing didn’t let me go, and after several auditions at conservatories, and much to my surprise, I was accepted at Juilliard. It wasn’t an easy period, however, because everything at the school revolves around perfection. Don’t get me wrong: I definitely wanted to improve vocally, but I just didn’t feel free. It was absolutely vital for me to get to know living composers, and they gave me a new perspective on singing.”

Which composers specifically?

Tines: “Matthew Aucoin was very influential in my career. He wrote the opera Crossing in 2015, in which I played a runaway slave during the Civil War. That role was also entwined with the history of my family, who suffered under slavery for eight generations. John Adams was another huge influence. Together with Peter Sellars, he succeeded in exposing the dark side of the Californian gold rush in the opera Girls of the Golden West. It encouraged me to dive even deeper into my personal experiences.”

How do you arrange your concert nights?

Tines: “I always try to find music with great contemporary relevance, and which touches me personally. It can sometimes lead to some surprising combinations: Bach, gospel, Eastman, Shaw and Schönberg can, in my view, happily coexist. I also regard my concerts as a form of storytelling, as in a film or opera. In my first recital, I used the celebration of mass as a starting point, with the Kyrie and Gloria as structural building blocks. I also added some contemporary compositions to explore new layers of meaning and question what spirituality can mean today. We experience our world in narrative form, and I also

Davóne Tines © Noah Morrison

In je tweede recital No. 2: Robeson stel je de acteur, zanger en activist Paul Robeson centraal. Waarom?

Tines: “Omwille van mijn lage stem werd ik vaak met hem vergeleken. Hoeveel keer mensen mij in mijn leven al niet hebben gevraagd of ik Paul Robeson en het liedje ‘Ol’ Man River’ uit de musical Show Boat ken … Om eerlijk te zijn, wist ik aanvankelijk niet veel over de man en vond ik het zelfs vervelend dat ze mij vroegen om dat liedje te zingen. Maar ik besloot me in zijn leven te verdiepen en raakte gefascineerd door zijn verhaal. Robeson werd tijdens zijn politieke ballingschap in Moskou door de CIA vergiftigd met LSD en deed een zelfmoordpoging in de badkamer van zijn hotel. Dat deed me inzien dat hij niet alleen een bijzonder getalenteerde artiest was, maar ook een bijzonder kwetsbaar persoon. Iedereen heeft wel eens een moment dat je niet weet hoe het verder moet, maar toch een manier vindt om door te gaan. Dat is wat hij deed.”

Hoe bouw je het recital juist op?

Tines: “Het is opgesteld als een imaginaire LSD-trip. We herbeleven Robesons leven aan de hand van nummers die hij zelf zong – variërend van klassiek, gospel en Broadway, en met elektronische instrumenten. John Bitoy, een belangrijke figuur in de experimentele jazz, en Khari Lucas helpen me om de juiste sfeer te creëren en het hallucinatie-effect te versterken door hun talent om akoestische geluiden te manipuleren en uit te vergroten.”

Zie je jezelf, net als Robeson, als een activist?

Tines: “Nee, een activist werkt actief aan sociale verandering. Met mijn kunst kan ik zeker invloed uitoefenen en met mijn identiteit als zwarte, homoseksuele man zelfs engagement tonen. Maar ik breng die elementen, die wel degelijk in mijn optredens verwerkt zitten, niet bewust naar voren. Het kan natuurlijk zijn dat mijn werk politiek geïnterpreteerd wordt, maar dat komt dan toch vooral omdat sommigen mijn identiteit politiek vinden. Want het is louter mijn bedoeling om een persoonlijk verhaal te vertellen – iets wat in de klassieke muziek misschien nog te weinig gebeurt.”

Tot slot, wat kan een instelling als Bozar doen om meer divers te worden?

Tines: “Diversiteit gaat veel verder dan alleen meer artiesten van kleur een podium geven.

think it’s the best way to communicate with my audience.”

In your recital No. 2: Robeson, you focus on the actor, singer and activist Paul Robeson. Why?

Tines: “I was frequently compared to him, because of my low voice. I’ve lost count of how many times I’ve been asked if I know Paul Robeson and the song ‘Ol’ Man River’ from the musical Show Boat ... To be honest, I hardly knew anything about him in the beginning, and I was always slightly annoyed at being asked to sing that song. But then I decided to delve into his life and became fascinated by his story. The CIA poisoned Robeson with LSD during his political exile in Moscow and he attempted suicide in his hotel bathroom. It made me realise that he was not only an exceptionally talented artist, but also a very vulnerable person. Everyone has a moment when they think they can’t go on, yet they still find a way to get through. That’s what he did.”

How do you capture this in the recital?

Tines: “It’s devised like an imaginary LSD trip. We relive Robeson’s life through the songs that he sang – ranging from classical, gospel and Broadway, and involving electronic instruments. John Bitoy, a major figure in experimental jazz, and Khari Lucas helped me create the right atmosphere and, thanks to their talent for manipulating and magnifying acoustic sounds, they were able to enhance the hallucinatory effects.”

Do you see yourself as an activist, like Robeson?

Tines: “No, an activist actively works for social change. I can certainly have an influence through my art, and my identity as a black, gay man can even be a form of engagement. But I don’t consciously bring out those elements, although they do feature in my performances. Of course, it may be that my work is interpreted politically, but that is mainly because some people find my identity political. My sole intention is to tell a personal story – something that, even now, happens all too little in classical music.”

What can an institution like Bozar do to become more diverse, you feel?

Tines: “Diversity goes far beyond just giving more artists of colour a stage. Institutions must continue to actively experiment and question why

Instellingen moeten actief blijven experimenteren en zich afvragen waarom bepaalde groepen niet in het publiek zitten. Het gaat om een diepe, blijvende reflectie in de manier waarop ze denken en werken. Ik zie alvast dat instellingen niet louter zeggen dat ze meer diversiteit willen, dat ze ook echt bereid zijn om ermee te experimenteren. Hopelijk leidt dat tot echte verandering.”

Maarten Sterckx

Davóne Tines & The Truth spelen op 8 februari 2025 in de Henry Le Bœufzaal.

certain groups are not in the audience. It’s about deep, ongoing reflection in the way they think and work. I’m already seeing that institutions are not merely saying they want more diversity, that they are actually willing to experiment with it. Hopefully that will lead to real change.”

Maarten Sterckx

Davóne Tines & The Truth play the Henry Le Bœuf Hall on 8 February 2025.

The Sofa Sessions by Young Ambassadors

NL Zes kunstminnende Young Ambassadors verdiepen zich in ons artistiek programma om een intergenerationele uitdaging aan te gaan! Maak kennis met Yohana Bayekula (performances), Pia Bonafede (literatuur), Olivia Jadesola Foresythe (niet-klassieke muziek), Mireia Vaquer Fortuny (klassieke muziek), Alice Pamart (film) en Löah Salik (expo’s). In het kader van de tentoonstelling When We See Us nodigen ze internationale kunstenaars uit voor de Sofa Sessions. Dit nomadisch en intiem salon prikkelt met dynamische discussies over thema’s die hen nauw aan het hart liggen. De Amerikaanse bas-bariton Davóne Tines zit alvast klaar om het eerste gesprek te leiden. Wie zal de volgende gast zijn om te inspireren en te engageren?

EN Six art-savvy Young Ambassadors delve into Bozar’s artistic programs to spot the next intergenerational challenge! Meet Yohana Bayekula (performance art), Pia Bonafede (literature), Olivia Jadesola Foresythe (non-classical music), Mireia Vaquer Fortuny (classical music), Alice Pamart (cinema), and Löah Salik (exhibition). In the framework of the When We See Us exhibition, they will invite international artists for informal Sofa Sessions. This nomadic salon tickles dynamic discussions on themes close to the hearts of the younger generation. American Bass-baritone Davóne Tines is ready to put himself on the line to lead the conversation, who will join next to inspire and engage?

Young

Ambassadors at Bozar © Robin Joris Dullers

‘Every last Thursday of the month you can visit Bozar a little longer and enjoy exhibitions,

DJ sets, performances and drinks with friends’

Bozar All Over the P(a)lace

NL Elke laatste donderdag van de maand trekt Bozar alle registers én deuren open. Van 18u tot middernacht vindt dan Bozar All Over the P(a)lace plaats en bots je over heel het gebouw op concerten, performances, talks, films, dj-sets en – uiteraard – alle lopende tentoonstellingen.

EN Every last Thursday of the month, Bozar pulls out all the stops and throws open all its doors for an event like no other: Bozar All Over the P(a)lace. From 18:00 to midnight, and throughout the Palace’s numerous spaces, you’ll run into concerts, performances, talks, films, DJ sets and – of course – all the ongoing exhibitions.

Op zoek naar een nieuw lied voor Brussel

NL Voor Let’s Zing Ensemble liet Bozar nieuwe muziek over Brussel componeren – voor koren in de hoofdstad én daarbuiten. Brusselse ensembles namen inmiddels de proef op de som. “Zelfs zonder te spreken voel je een band als je samen zingt.”

Het is verkiezingsdag, en het is gek om over de Kunstberg, waar de stemkoorts broeit, naar de Henri Le Bœufzaal te wandelen, waar uitsluitend warme samenzang de tempratuur doet stijgen.

“Let us be us!” zingen tientallen amateurzangers unisono, vanop het podium en in de zaal. Het is een van de tien nieuwe liederen die deze middag langs de oude wanden zullen galmen tijdens de eerste repetitie van Let’s Zing Ensemble. Vijftien koren, de meeste uit Brussel, oefenden elk een paar van de werken in en repeteren vandaag voor het eerst gezamenlijk. Voor de zangers is het nog aftasten in die immense zaal, maar de dirigenten leiden hen met vaste hand en goede hoop. “Today is more like a gathering”, zegt dirigent Emily. “Het samenkomen is nu belangrijk.” “We zochten naar een nieuw songbook voor Brussel”, vertelt Hidde van Schie, coördinator van het project. “Transcendentaal, maar niet religieus. Multicultureel en meertalig, maar niet folkloristisch. We hebben bewust voor tien componisten gekozen die nog nooit voor koor hebben geschreven. Let Us Be Us is bijvoorbeeld van Laryssa Kim, die elektro-akoestische muziek maakt. En Laïla Amezian komt uit de Maghrebijnse Chaabi-cultuur, waarin veel wordt gezongen, maar niet meerstemmig. Kaito Winse heeft dan weer een postpunkband.”

In de Terarkenzaal van Bozar leidt Maarten Van Ingelgem, een ervaren dirigent die de componisten begeleidde in hun werkproces, enkele andere koren door het repertoire. “Jullie lopen een beetje achter op de rest,” hoor ik hem zeggen, “comme un rallentando!” Perfect twee- en zelfs drietalig, zoals dat gaat in Brussel. “Het is een ander soort repertoire dan ik gewend ben”, geeft Geert toe –zanger van De 2de Adem uit Gent. “Ik ben vooral

EN For Let’s Zing Ensemble, Bozar commissioned new music about Brussels – for choirs in the capital and beyond. Brussels ensembles, meanwhile, put it to the test: “Even without speaking, you feel a bond when you sing together.”

It’s election day, and it’s crazy to try and cross the Mont des Arts, where voting fever is brewing, to the Henri Le Bœuf Hall, where only the warmest harmonies are raising the temperature. From on the stage and in the hall, dozens of amateur singers chorus in unison, Let us be us!

It is one of the ten new songs that will resound from the historic walls this afternoon, during the first rehearsal for Let’s Zing Ensemble. Fifteen choirs, mostly from Brussels, have rehearsed a few of the works each and are practicing together for the first time today. The immense hall is a challenge for the singers but the conductors lead them with a steady hand and high hopes. “Today is more like a gathering,” says conductor Emily. “Coming together is important now.”

“We were looking for a new songbook for Brussels,” says Hidde van Schie, responsible for the project at Bozar. “Transcendental, but not religious. Multicultural and multilingual, but not folkloric. We deliberately selected ten composers who have never previously written for choirs. Let Us Be Us, for instance, is by Laryssa Kim, who makes electro-acoustic music. And Laïla Amezian comes from the Maghrebian Chaabi culture, in which there is a lot of singing, but not polyphony. Kaito Winse, in turn, has a post-punk band.”

Maarten Van Ingelgem, an experienced conductor who guided the composers during the working process, leads some of the other choirs through the repertoire in Bozar’s Terarken Hall. “You’re a bit behind the rest,” I hear him say, “comme un rallentando!” Perfectly bilingual and even trilingual, which is how it goes in Brussels. “It’s a different kind of repertoire than I’m used to,” admits Geert – a singer with De 2de Adem (2nd Breath) from Ghent. “I’m especially curious to see

benieuwd wat het wordt met het orkest.”

Terug naar de Henri Le Bœufzaal, waar componist Esinam Dogbatse toekijkt. Haar liedje Freedom, Peace and Love is boven alles épuré, zegt ze zelf. Uitgekleed, zeg maar. “Ik zocht naar één frase die elke zanger kan herhalen tot die haar in zich zou dragen. Voor mij ligt de kracht van Brussel trouwens ook precies in die vrijheid, vrede en liefde. Ik heb Ghanese wortels en heb veel gereisd. Maar telkens als ik hier thuiskom, voel ik: deze stad is vrij en verwelkomt je. Ze is niet perfect, maar wel – boven alles – open.”

Dat beaamt Sergiy, lid van een koor met vluchtelingen uit Oekraïne. “Ik ben trots dat we hier ons talent en onze cultuur mogen laten zien. We hebben nog niet met de andere koren kunnen spreken, maar je voelt wel al een band. Dat is wat samen zingen met je doet. In Oekraïne zingt iedereen – overal! Het houdt ons recht.”

Wat verderop staan Daniel en Robbievan het LGBTQIA+ koor Sing Out Brussels na te praten. “Het is heerlijk om andere koren uit de stad te leren kennen.” En wat vinden ze van de nummers? “Vooral Poppies in the Sky is leuk: heel psychedelisch, anders dan de popsongs op ons eigen repertoire.” Judith Kiddo, de componist van het liedje, hoort het graag: “Ik wou iets met de natuur doen en poppies of klaprozen deden mij denken aan de Eerste Wereldoorlog in België. Het is een herkenbaar beeld. Aan luisteraars om er een diepere laag in te vinden. Maar dat de klaproos ook symbool staat voor Palestina, geeft het lied natuurlijk nog een diepere betekenis.”

Pas twee weken na deze eerste gezamenlijke repetitie zien de koren het orkest. Op de dag van het optreden! Drie uur repeteren, en dan al de bühne op. Voor Hidde van Schie is die uitdaging even belangrijk als de ontmoeting: “Let’s Zing Ensemble draait niet enkel rond gezellig samenzijn. Een sociaal project werkt niet zonder artistieke ambitie. Onze hoop is echt om iets toe te voegen aan het bestaand koorrepertoire: nieuwe ideeën, nieuwe verhalen. Zolang deelnemers maar geïnspireerd geraken.”

Jasper

Van Loy

Wil je het repertoire van Let’s Zing Ensemble zelf zingen? Alle composities en tutorials zijn terug te vinden op de website van Bozar.

what it will be like with the orchestra.”

Back to the Henri Le Bœuf hall, where composer Esinam Dogbatse looks on. Her song Freedom, Peace and Love is above all épuré, she tells herself. Undressed, so to speak. “I was looking for one phrase that any singer can repeat until it becomes part of them. For me, the power of Brussels also lies precisely in that freedom, peace and love. I have Ghanaian roots and have travelled a lot. But every time I come home, back here, I feel: this city is free and welcomes you. It’s not perfect, but – above all – it’s open.”

Sergiy, a member of a choir with refugees from Ukraine, is in complete agreement. “I’m proud that we can showcase our talent and culture here. We haven’t been able to speak to the other choirs yet, but you already feel a connection. That’s what singing together does to you. In Ukraine, everyone sings – everywhere! It keeps us going.”

A little further on, Daniel and Robbie from the LGBTQIA+ choir Sing Out Brussels are enjoying a post rehearsal chat. “It’s great to get to know other choirs from the city.” And what do they think of the songs? “Poppies in the Sky is particularly fun: very psychedelic, it’s different to the pop songs in our own repertoire.” Judith Kiddo, the song’s composer, is delighted: “I wanted to do something with nature and poppies, the latter of which remind me of the First World War in Belgium. It’s a recognisable image. One in which listeners can find a deeper layer. But the fact that the poppy also symbolises Palestine naturally gives the song even greater meaning.”

The choirs won’t see the orchestra until a fortnight after this first group rehearsal. On the day of the performance itself! Three hours of rehearsals, and then straight onto the stage. For Hidde van Schie, that challenge is as important as the coming together: “Let’s Zing Ensemble is not just about socialising. A social project doesn’t work without artistic ambition. Our hope is to genuinely add something to the existing choral repertoire: new ideas, new stories. For as long as it inspires the participants.”

Jasper Van Loy

Want to try your hand at the Let’s Zing Ensemble repertoire? All compositions and tutorials are available on the Bozar website.

‘The immense hall is a challenge for the singers but the conductors lead them with a steady hand and high hopes’

Left to right, top to bottom: Romeu Runa, preparing the salt for the performance of Sybille, H&W, NY, 2016 / Label Sole Mio blankets / Detail from press clipping, source unknown / To Zurbaran, 2015, Berlinde De Bruyckere / Christ crowned with Thorns, Antonello da Messina (1470), The Metropolitan Museum of Art, NY

“Herinnering en archief zijn twee begrippen die voor mij samenvallen en in mijn hoofd één grote beeldenstroom vormen; beelden uit kranten van politieke conflicten en hun ontwrichtende gevolgen, van dagdagelijkse objecten, beelden uit de kunstgeschiedenis, cinema en podiumkunsten. Het is de steeds weerkerende gruwel en schoonheid die we als mens niet begrijpen, maar waar we toch onderdeel van zijn. Mijn werk is altijd een neerslag van hoe ik als mens en als kunstenaar naar de wereld kijk en die bevraag. Als je als artiest eerlijk in het leven staat en de dingen romdom je opzuigt als een spons, dan moet dat er op een bepaald moment weer uit, moet het vorm krijgen, een beeld worden. Anders ontplof je."

Berlinde De Bruyckere

“Memory and archive are two concepts that coincide for me and form one big stream of images in my mind: images from newspapers of political conflicts and their disruptive consequences, of everyday objects, images from art history, cinema and the performing arts. It is the ever-recurring horror and beauty that we, as humans, do not understand, but of which we are nevertheless a part. My work is always a reflection of how I look at and question the world as a person and as an artist. If you have an honest approach to life as an artist and absorb the things around you like a sponge, at some point it has to come out, it has to take shape, become an image. Otherwise you explode."

Van 21 februari tot 31 augustus 2025 strijkt

Berlinde De Bruyckere in Bozar neer met een grootschalige tentoonstelling, met zowel recent als ouder werk. Op deze pagina’s gunt de kunstenaar je een zeldzame blik in haar artistiek universum.

From 21 February to 31 August 2025 onwards, Berlinde De Bruyckere presents a large-scale exhibition at Bozar (including both recent and older work). The artist grants a rare glimpse into her artistic universe on these pages.

Left to right, top to bottom: Slaughtered cows, abattoir of Rekkem, Belgium / Inspiration image for Nicht schlafen, les Ballets C de la B / Funeral memorial card depicting The Crucifixion, Rogier Van Der Weyden (1443-1445) / Romeu, 2010 (detail), Berlinde De Bruyckere/ 18th century anatomic etching, comissioned by surgeon John Bell

Left to right, top to bottom: Weathered blankets for PEL, 2021 / Phantom mare, Ghent University veterinary hospital / Romeu Runa modeling in studio, 2008 / Press clipping of women during Islamic prayer, source unknown, and images preparations for in situ work Doris Halfmann, 1994 / Schmerzensmann drawings Berlinde De Bruyckere / Scene from Bloedwollefduivel, Ro Theater, 2001

Left to right, top to bottom: Antique leather grips, France / Marble sculpture of St. Bartholomew skinned, Marco D’Agrate, 1562 / Ex libris for edition Salon Verlag, reprint of Saint Julien the Hospitaler, Gustave Flaubert / Still life with pionies (detail), source unknown

Left to right, top to bottom: Jelle Luipaard modeling in studio, 2004 / Salted skins, skin workshop Geeroms, Anderlecht, 2014 / Calvary (detail), German Renaissance, source unknown / Judith with the Head of Holofernes, Lucas Cranach d.Ä. (c.1530) / Press clipping of refugees, source unknown / Scene from Nicht schlafen, Les Ballets C de la B, 2016

Monira Al Qadiri

by Raisa Hagiu

Monira Al Qadiri ponders:

‘Who qualifies as human? Who qualifies as beast?’

NL De relatie tussen mens en dier is de voorbije eeuwen zo verstoord geraakt dat we tijdens corona zowaar verbaasd waren, toen dieren zich opeens in ‘onze’ steden begaven. “Terwijl we dus in dezelfde wereld leven, hé”, proclameert de Koeweitse kunstenaar Monira Al Qadiri.

Over corona gesproken: in 2021 had Monira Al Qadiri al een lezing-performance in Bozar moeten geven, maar door de pandemie vond die uiteindelijk online plaats. Ook het onderwerp van die lezing had iets met corona te maken. “Toen musea na de eerste lockdown terug gedeeltelijk open mochten,” herinnert de kunstenaar zich, “ben ik naar het Egyptisch museum in Berlijn getrokken. Ik móest het huis uit! Daar werd ik aangetrokken door twee handen – al wat overbleef van een drieduizend jaar oud standbeeld van Nefertiti en Achnaton.”

Al Qadiri was gebiologeerd door die schijnbaar eeuwige verbinding en ze begon álles over het

‘We hebben nog amper ontzag voor tijgers en bij de Egyptenaren lag ons lot in handen van een vogel’

koningspaar en het oude Egypte op te zoeken. Net op dat moment kreeg ze van Bozar de vraag om een lezing te geven “over gelijk werk onderwerp,” weet de kunstenaar nog goed, “dus het lag voor de hand dat het daarover moest gaan.” Maar zelfs die millennia oude handdruk van een Egyptisch koningspaar was niet bestand tegen een volgende lockdown en Al Qadiri is nooit in Bozar geraakt.

“Dat ze mij nu de draad terug laten oppakken,” zegt de kunstenaar, “maakt mij intens gelukkig.

EN The relationship between humans and animals has become so distorted in recent centuries that, during Covid, we were stunned when animals suddenly moved into ‘our’ cities. “I mean, we do still live on the same planet,” exclaims Kuwaiti artist Monira Al Qadiri.

Talking about Covid: in 2021, Monira Al Qadiri was already supposed to give a lectureperformance at Bozar, but due to the pandemic, it ended up taking place online. Moreover, the topic of that lecture was also the result of the pandemic. “When museums were allowed to reopen again after the first lockdown,” recalls the artist, “I rushed to the Egyptian Museum in Berlin. I just had to get out of the house! There, I was drawn to two hands – all that remained of a three-thousand-year-old statue of Nefertiti and Akhenaten.”

Al Qadiri was mesmerised by that seemingly eternal touch and she started digging up everything she could about the royal couple and ancient Egypt. At that very moment, the artist was asked by Bozar to give a lecture “on any subject,” the artist recalls, “so it was obvious that it had to be about that.” But even a millennia-old handshake of an Egyptian king and queen was no match for yet another lockdown, and Al Qadiri never made it to Bozar.

“Luckily, Bozar let me pick up the thread,” says the artist, “and that makes me intensely happy. Especially since I can now also incorporate my fascination with parallel universes. I often felt so lost during the pandemic that I started pondering parallel timelines and worlds.”

Quite specifically, the Kuwaiti artist is brooding on an ambitious exhibition consisting of four installations that explores the relationship between humans and animals ... through the lens of ancient Egypt. “I call it The Archaeology of Beasts,” Al Qadiri enthuses. “Because who qualifies as human? Who qualifies as beast? And is one’s life worth more than the other? Certainly today, these are pertinent questions – at a time

Vooral omdat ik er nu ook mijn fascinatie voor parallelle universums bij kan betrekken. Ik voelde mij tijdens de pandemie vaak zo verloren dat ik begon na te denken over parallelle tijdslijnen en werelden.”

Zeer concreet broedt de Koeweitse kunstenaar op een ambitieuze tentoonstelling die bestaat uit vier installaties en waarin de relatie tussen mens en dier wordt uitgediept … door de lens van het oude Egypte. “Ik noem het The Archaeology of Beasts”, vertelt Al Qadiri enthousiast. “Wanneer ben je een mens? Wanneer ben je een beest? En is het leven van de ene echt meer waard dan dat van de andere? Zeker vandaag zijn dat pertinente vragen – op een moment dat we goed en wel beseffen dat we onze relatie met de natuur moeten herzien én het idee moeten laten varen dat we de natuur kunnen controleren.”

Ecologische boodschap

Het is lang niet de eerste keer dat Monira Al Qadiri zich over ecologische vraagstukken buigt, “maar dat ligt vast aan het feit dat ik uit een land kom dat olie produceert, waardoor ik mij verantwoordelijk voel voor het einde van de wereld.” Ze lacht, maar ze meent ook wat ze zegt. “Ecologie is echter een breed veld en ik ben de laatste tijd erg bezig met de relatie tussen mens en dier. Want die is vandaag heel anders dan vroeger. Tegenwoordig leven we zo gesegregeerd dat we verbouwereerd zijn als er tijdens een pandemie plots ‘wilde’ dieren opduiken in onze straten en rivieren. Alsof we compleet vergeten waren dat die in dezelfde wereld leven. Het verschil met het oude Egypte kan niet groter zijn, want daar werden dieren nog afgebeeld als goden.”

De kunstenaar geeft het voorbeeld van Thoth, een Egyptische god met het hoofd van een vogel die beslist of iemand al dan niet naar het hiernamaals gaat. “Hij legt jouw hart op een weegschaal met een veer, en als het hart zwaarder weegt dan de veer, dan wordt het aan een krokodil gevoerd en mag je niet naar de hemel.” Al Qadiri veert recht: “We hebben vandaag al amper ontzag voor leeuwen of tijgers, en bij de Egyptenaren lag ons lot in de handen van een vogel!”

De kunstenaar reisde voor de tentoonstelling uiteraard ook verschillende keren naar Egypte. Enerzijds om research te doen – “mijn liefde

when we are well aware that we need to rethink our relationship with nature and abandon the idea that we can control it.”

Environmental message

It is far from the first time Monira Al Qadiri has tackled ecological issues, “but I guess that’s because I come from a country that produces oil, which makes me feel responsible for the end of the world.” She laughs but seemingly means what she says. “Ecology is a broad field, though, and I have recently been very preoccupied with the relationship between humans and animals. Because that’s very different today than what it used to be. Nowadays, we live so segregated from each other that we are stunned when ‘wild’ animals suddenly appear in our streets and rivers during a pandemic. As if we had completely

‘You don’t need VR glasses to enter a parallel universe’

forgotten that these animals live in the same world. The difference with ancient Egypt, where animals were depicted as gods, could not be greater.”

The artist gives the example of Thoth, an Egyptian god with the head of a bird who decides whether or not someone goes to the afterlife. “He puts your heart on a scale with a feather, and if the heart weighs more than the feather, there is a small alligator that eats it. And that’s it! Your life is over, and you don’t go to heaven.’ Al Qadiri jumps up straight: “Today, we are barely in awe of lions or tigers, but in ancient Egypt, our fate was decided by a bird!”

Naturally, the artist travelled to Egypt several times for the exhibition. On the one hand to do research – “it completely revitalised my idea of art because after five thousand years, that’s all that remains of this ancient civilisation” – and on the other hand to make 3D scans.

“This will be my most technology-heavy exhibition ever,” says Al Qadiri. “One of the four installations is a VR experience with which I want to create a parallel world – based on the rather agricultural idea the ancient Egyptians had of the afterlife.

voor kunst is er nóg groter geworden, want na vijfduizend jaar is dat alles wat er nog van die oude beschaving overblijft” – anderzijds om 3D-scans te maken.

“Dit wordt mijn meest technologische tentoonstelling ooit”, aldus Al Qadiri. “Een van de vier installaties is zelfs een VR-ervaring waarmee ik een parallelle wereld wil creëren – gebaseerd op het vrij ‘agriculturele’ beeld dat de oude Egyptenaren hadden van het hiernamaals. Al moet ik eerlijk toegeven dat je soms helemaal geen VR-bril nodig hebt om het gevoel te hebben dat je in een parallel universum zit. Telkens als ik in Egypte zo’n vijfduizend jaar oude graftombe binnenstapte en dingen zag die nooit bedoeld waren om door mensen gezien te worden, voelde ik mij al in een soort alternatieve realiteit.”

Ben Van Alboom

De tentoonstelling The Archaeology of Beasts loopt van 14 november 2024 tot 9 maart 2025. Op 13 november 2024 is er ook een artist talk met Monira Al Qadiri in de Terarkenzaal.

Although I have to admit that sometimes you don’t need VR glasses at all to feel like you’re in a parallel universe. Whenever I stepped into one of those five-thousand-year-old tombs in Egypt and saw things that were never meant to be seen by people, I already felt like I was walking around in an alternate reality.”

Ben Van Alboom

The exhibition The Archaeology of Beasts runs from 14 November 2024 to 9 March 2025. There will also be an artist talk with Monira Al Qadiri in the Terarken Hall on 13 November 2024.

Monira

Al Qadiri by Raisa Hagiu

Robbrecht en Daem architecten:

‘Muziek is architectuur in de tijd’

NL De dialoog tussen muziek en beeldende kunst wordt in Bozar dit seizoen nog intenser met Staging the Concert, waarbij een kunstenaar wordt uitgenodigd om “in te grijpen in de muziek”. Robbrecht en Daem architecten zijn als eerste aan de beurt. De muziek? Muziek voor snaren, percussie en celesta van Béla Bartók.

Opvallend weinig verraadt dat achter het houten hek van twee bescheiden rijwoningen in Gent de allesbehalve bescheiden kantoren van Robbrecht en Daem architecten schuilgaan.

De buurt mogelijk nog het minst van al, want de Brugse Poort staat niet bepaald bekend om zijn baanbrekende architectuur.

“Het is een echte volksbuurt,” geeft Paul Robbrecht ruiterlijk toe, “waar allochtone en autochtone mensen rustig samenwonen. Al moet ik daar meteen aan toevoegen dat we deze immense oppervlakte hebben gekocht vóór de prijzen ook hier flink zijn beginnen stijgen. Het is onwaarschijnlijk wat mensen hier tegenwoordig betalen voor een huisje met niet meer dan een deur en een raam. We hebben enorm veel geluk gehad.”

Vroeger lag op deze plek een luciferfabriek, vandaag werken er zo’n 45 mensen in het architectenbureau dat Paul Robbrecht en zijn vrouw Hilde Daem in 1975 boven de doopvont hielden. Onder hen ook hun zoon Johannes Robbrecht, die bijna vanzelfsprekend eveneens betrokken was bij de vraag van Bozar om dit seizoen een nieuwe dimensie te geven aan de concertbeleving. “We zijn nu eenmaal een familiebedrijf”, aldus Paul Robbrecht.

En hoe muzikaal is die familie juist?

Paul: “Niet! We zijn volstrekt amuzikaal. We kunnen geen noten lezen en zelfs niet zingen. Of nee, wacht: als ik in de mood ben, durf ik mij aan Ierse ballades te wagen. (lacht) Maar we houden wel allemaal ontzettend veel van muziek.”

Johannes: “Dat is ook echt met de paplepel ingegeven. Als negenjarige werd ik meegenomen

EN The dialogue between music and visual art intensifies at Bozar this season with Staging the Concert, where an artist is invited to “intervene in the music.” Robbrecht en Daem architecten are up first. The music? Music for strings, percussion and celesta by Béla Bartók.

Few would guess that the wooden fence of two modest terraced houses in Ghent conceals the anything but modest offices of Robbrecht en Daem architecten. The neighbourhood is perhaps even less of a giveaway, since the Brugse Poort is not exactly known for its pioneering architecture. “It is a real working-class neighbourhood,” Paul Robbrecht candidly admits, “where people of different origins live together peacefully. Although I should immediately add that we purchased this immense plot before the prices started to shoot up here as well. It’s unbelievable what people pay here these days for a small house with little more than a door and a window. We’ve been extremely lucky.” Formerly the site of a match factory, today some thirty-five people work in the architectural firm that Paul Robbrecht and his wife Hilde Daem launched in 1975. Among them is their son and professional partner Johannes Robbrecht, who naturally also got involved in Bozar’s request to add a new dimension to the concert experience this season. “We are a real family business,” says Paul Robbrecht.

And just how musical is that family?

Paul: “Not! We’re completely unmusical. We can’t read notes or even sing. Or wait, when I’m in the mood, I dare to venture into Irish ballads. (laughs) But we’re great music lovers.”

Johannes: “It was also instilled in me from an early age. As a nine-year-old, I was taken to Collegium Vocale concerts, where I sat in the front row listening to Bach’s St Matthew Passion.”

Did you enjoy that?

Johannes: “I loved it! Although at that age, it was also an endurance test.”

naar concerten van Collegium Vocale en zat ik op de eerste rij naar de Mattheuspassie van Bach te luisteren.”

Vond je dat tof?

Johannes: “Ik vond dat geweldig! Al was dat op die leeftijd ook wel een uithoudingsproef.”

Paul: “Ik vind dat op mijn leeftijd nog altijd een uithoudingsproef! (lacht) Maar Collegium Vocale en dan vooral zijn oprichter Philippe Herreweghe zijn ontzettend belangrijk geweest in mijn muzikale vorming. We hebben elkaar leren kennen als twintigers en reisden vaak samen naar Italië. Ik leerde hem over de renaissancearchitectuur, hij mij over de renaissancemuziek. Dat was een enorm rijke uitwisseling.”

Een van jullie bekendste ontwerpen is uiteraard Concertgebouw Brugge. Heeft jullie liefde voor muziek geholpen om die architectuurwedstrijd te winnen?

Paul: “Dat is goed mogelijk. Gerard Mortier zat in de jury en die was naar eigen zeggen grote fan van ons ontwerp. We hadden er ook een kamermuziekzaal in gestoken, niettegenstaande die niet gevraagd was. Maar we zeiden vlakaf: jullie moeten dat doen! En zie, die zaal wordt vandaag constant gebruikt voor strijkkwartetten en pianorecitals. De dialoog die je in zo’n zaal creëert tussen muzikanten, is toch wel erg bijzonder. Intussen zijn veel muzikanten die daar spelen trouwens ook vrienden geworden. Isabelle Faust, bijvoorbeeld.”

Je spreekt nu vooral over klassieke muziek. Jullie voelen niets voor pop, rock of jazz?

Paul: “Toch wel. Ik ben door saxofonist Michel Mast de jazz ingetrokken. Vandaag speelt die bij onder meer Laughing Bastards, maar ooit hebben we samen nog een bureautje opgericht, want hij is ook architect. Architectuur en Muziek heette dat bureau, en ik heb daar zelfs nog ergens briefpapier van liggen. (lacht) En het was dus op een concert van Archie Shepp, georganiseerd door Michel, dat ik voor het eerst dacht dat jazz toch ook wel iets diepgaands heeft. Maar jij luistert ook naar avant-gardepop hé, Johannes? Sonic Youth en zo.” Johannes: “Dat is geen pop.” Paul: “Awel, ja: noise.”

Paul: “I still find it an endurance test at my age! (laughs) But Collegium Vocale and, especially, its founder Philippe Herreweghe have been incredibly important in my musical education. We met in our twenties and often travelled to Italy together. I taught him about Renaissance architecture, he taught me about Renaissance music. That was an enormously rich exchange.”

One of your most famous designs is, of course, Concertgebouw Brugge. Did your love of music help you win that architectural competition?

Paul: “It’s quite possible. Gerard Mortier was on the jury and, by his own admission, he was a huge fan of our design. We’d also included a chamber music hall, even though it hadn’t been requested. But we said: you have to do it! And lo and behold, the hall is in constant use nowadays for string

‘How Bartók structured his work is not unlike how we, as architects, create space’

quartets and piano recitals. The dialogue you create between musicians in that kind of space is quite extraordinary. Meanwhile, many of the musicians who’ve played there have since become friends. Isabelle Faust, for example.”

We’ve mostly been discussing classical music. You’re less keen on pop, rock or jazz?

Paul: “I do like it, in fact. I was drawn into jazz by saxophonist Michel Mast. He plays with the Laughing Bastards nowadays, amongst others, but we once set up a little agency together, because he’s also an architect. We called it Architectuur en Muziek (Architecture and Music), and I still have some of the stationery lying around somewhere. (laughs) It was at an Archie Shepp concert, organised by Michel, when I first thought that jazz has something deep to it, after all. But you also listen to avant-garde pop don’t you, Johannes?

Sonic Youth and all that.”

Johannes: “That’s not pop.”

Paul: “Well, then: noise.”

Ik vroeg het in feite vooral omdat ik bij ‘staging the concert’ eveneens moet denken aan die indrukwekkende podia waarmee U2 de wereld rondtrekt.

Johannes: “Ik heb mijn vader ooit eens meegenomen naar Pukkelpop, en naar Radiohead en Björk op Rock Werchter.”

Paul: “Ik vond dat fantastisch!”

Johannes: “Maar het is niet het soort architectuur waar wij kaas van gegeten hebben. Bovendien was dat ook niet de vraag van Bozar, om een podium te bouwen.”

Paul: “De vraag was om vanuit onze discipline te converseren met een muziekstuk. Want muziek is een taal, maar de architectuur is dat natuurlijk ook. En dus plaatsen we de geometrie, de basis van de architectuur, tegenover de structuur van Béla Bartóks Muziek voor snaren, percussie en celesta.”

Johannes: “Omdat we geloven dat we op een gelijkaardige manier te werk gaan. De wijze waarop hij in zijn werk structuur aanbrengt, komt sterk overeen met hoe wij als architecten ruimte maken. Of dat is toch wat we willen aantonen, dat die muziek voor ons architectuur in de tijd is.”

Dat klinkt …

Paul: “Abstract? Prima! Het moet een verrassing blijven.”

Johannes: “Ik kan je wel al vertellen dat er in de zaal twee dingen aanwezig zullen zijn: de muziek van Bartók en onze ingreep. En dat het de bedoeling is dat ze elkaar in evenwicht houden. Je zal ook voelen dat zowel het percussieve als het efemere van die muziek eveneens in onze ingreep zit.”

Paul: “We spelen bovendien met de instructies van Bartók om het orkest voor dit werk in te delen in twee groepen, waartussen een celesta staat –een vreemdsoortige piano.”

Hij werkte dus zelf ook architecturaal?

Johannes: “Ja, zeer ruimtelijk. Maar dat zit zeker niet alleen in de opvoering, het zit ook in de opbouw van de muziek. In de Henry Le Bœufzaal zal dat straks allemaal duidelijk worden.”

Wat vinden jullie trouwens van de rest van het Bozar-gebouw?

Paul: “Van Victor Horta? Geniaal natuurlijk.”

Johannes: “We zijn er ook al vaker in bezig geweest. We hebben de Cinematek gebouwd,

The reason I ask is because ‘staging the concert’ reminds me of those impressive stages that U2 take on their world tours.

Johannes: “I took my dad to Pukkelpop once, and to Radiohead and Björk at Rock Werchter.”

Paul: “I thought it was fantastic!”

Johannes: “But we’re not familiar with that kind of architecture. Besides, that wasn’t Bozar’s request either, to build a stage.”

Paul: “We were asked to converse with a piece of music from the perspective of our discipline. Because music is a language, as is architecture, of course. And so, we set geometry, the basis of architecture, against the structure of Béla Bartók’s Music for strings, percussion and celesta.”

Johannes: “Because we believe that we work in a similar way. How Bartók structured his work is not unlike how we, as architects, create space. Or at least, this is what we hope to demonstrate, that for us, music is architecture in time.”

That sounds ...

Paul: “Abstract? Absolutely! It’s got to remain a surprise.”

Johannes: “I can already reveal that the hall will contain two things: Bartók’s music and our intervention. And the aim is for them to maintain an equilibrium. You will also sense that both the percussive and ephemeral nature of the music form part of our intervention.”

Paul: “Moreover, we’re playing with Bartók’s instructions to divide the orchestra for this piece into two groups, between which there is a celesta – an unusual kind of piano.”

So Bartók also worked architecturally?

Johannes: “Yes, in an extremely spatial way. But it’s not just within the performance, it’s also part of how the music is constructed. It will all become clear, very soon, in the Henry Le Bœuf Hall.”

What do you think of the rest of the Bozar building, by the way?

Paul: “By Victor Horta? Genius, of course.”

Johannes: “We’ve worked here before. We built the Cinematek, the Bozar café Victor is ours, and we’ve also designed a couple of exhibitions.”

Paul: “That interweaving of different art forms in one building, that Wagnerian idea of a gesamtkunstwerk extended to architecture, that’s the true strength of Horta’s achievement. But

het Bozar-café Victor is van onze hand en dan hebben we ook een paar tentoonstellingen ontworpen.”

Paul: “Die vervlechting van verschillende

‘Op

den duur begonnen

onze architecturale plannen voor Staging the Concert op partituren te gelijken’

kunsten in één gebouw, dat Wagneriaans idee van een gesamtkunstwerk doorgetrokken naar architectuur, dát is de kracht van wat Horta heeft gedaan. Maar wat ik er misschien nog het meest fascinerend aan vind, is dat het aan de kant van het koninklijk paleis amper een muurtje hoog en aan de andere kant is het zélf een echt paleis.”

Was Staging the Concert voor jullie nu een uitdaging of was het vooral fun?

Johannes: (veert recht) “We zijn erin gevlogen! Er zat enigszins een uitdaging in het feit dat we dit op korte tijd moesten realiseren, maar dat maakte het juist ook zo fun. In de architectuur gaan dingen vaak erg traag. We hebben projecten die vijftien tot twintig jaar duren, zoals de Gentse Boekentoren. Iets als Staging the Concert ertussen nemen en op minder dan een jaar tijd in elkaar boksen, dat geeft echt energie.”

Paul: “Door over muziek te reflecteren, zijn we ook anders naar onze tekeningen beginnen te kijken. Op den duur begonnen onze plannen voor Staging the Concert zowaar zelfs op partituren te gelijken. Dat was voor mij misschien wel het mooiste aan deze opdracht.”

Ben Van Alboom

Bartók in Space and Time van Robbrecht en Daem architecten vindt plaats op 20 september 2024 in de Henry Le Bœufzaal. Choreograaf Alexander Vantournhout en beeldend kunstenaar Sammy Baloji nemen de volgende edities van Staging the Concert voor hun rekening.

what I find most fascinating about the building, perhaps, is that it’s barely a wall high on the Royal Palace side, whereas on the other, it is itself a real palace.”

Was Staging the Concert a challenge or was it mostly fun?

Johannes: (straightens up) “We flew with it! The challenge, if any, lay in the fact that it had to be realised to a tight deadline, but that’s what made it so fun. Things often move very slowly in architecture. We have projects that take fifteen to twenty years to complete, like the Book Tower in Ghent. Taking something like Staging the Concert in between these jobs, and pulling it together in under a year, that really energises you.”

Paul: “Reflecting on music also made us look at our drawings differently. Gradually, our plans for Staging the Concert even started to resemble scores. For me, that was perhaps the best thing about this commission.”

Ben Van Alboom

Bartók in Space and Time by Robbrecht en Daem architecten takes place on 20 September 2024 in the Henry Le Bœuf Hall. Choreographer Alexander Vantournhout and visual artist Sammy Baloji are designing the next instalments of Staging the Concert.

‘Reflecting on music made us look at our drawings differently. Gradually, our plans for Staging the Concert even started to resemble scores’

Michael Beutler, Artist in Progress

NL Vanaf de zomer van 2025 nodigt Bozar een kunstenaar uit om een installatie te maken in de Hortahal. Een beetje zoals de Turbine Hall in Tate Modern? Ja, maar dan op maat van wat architect Victor Horta ooit bedacht als een sculpturenhal. Michael Beutler bijt de spits af.

Michael Beutler heeft zijn thuisbasis in Berlijn. Zijn atelier oogt als een kruising tussen een keurig geordende doe-het-zelfzaak en een industriële werkplek. Met een waaier aan materialen, zelfgemaakte toestellen en beproefde technieken fabriceert de kunstenaar er met zijn team de bouwstenen voor zijn installaties. Het maakproces primeert op het resultaat.

Opmerkelijk: Beutlers publicatie Things in Slices lijkt op een staalboek voor de doe-het-zelver die de kunst van de Duitser wil (re)produceren. De gids bevat ook de tools om met diverse materialen objecten te maken. Zijn toestellen helpen om handmatige processen op grote schaal toe te passen. Je moet er doorgaans wel met meerdere mensen aan werken. Het maken heeft iets van een dans.

De stap naar het industriële tijdperk maakt

Beutler evenwel niet. Zijn pers-, lamineer-, vouw-, oprol-, lijm-, naai-, weef-, knoop-, knip-, giet- of montagetoestellen blijven artisanaal. Prefab is het evenmin. De afwerking van zijn installaties gebeurt altijd ter plekke, en vaak komen daar ook lokale materialen en technieken in het spel. Over heel de wereld verschijnen (en verdwijnen) installaties van Beutler in de openbare ruimte of in toonplekken voor hedendaagse kunst. Van het Hamburger Bahnhof in Berlijn tot het MOCA in Taipei. De meeste installaties zijn niet gemaakt om lang te blijven. Het work blijft in progress

Beutlers modulair opgebouwde bouwsels lijken wat op machines. Maar zo ziet hij ze niet – er is geen motor. De Duitser ziet ze als werktuigen met de wandelende toeschouwer als de motor voor zijn kunst. Door te kijken en te bewegen doen wij de tuigen werken.

EN From 2025, every summer, Bozar invites an artist to create an installation in the Horta Hall. A bit like the Turbine Hall at Tate Modern? Yes, but tailored to architect Victor Horta’s idea of a sculpture gallery. Michael Beutler leads the way.

Michael Beutler is based in Berlin. His studio looks like a cross between a meticulously arranged DIY shop and an industrial workplace. Using a range of materials, home-made appliances and tried-and-tested techniques, this is where the artist and his team fabricate the building blocks of his installations. The production process takes precedence over the result.

It’s extraordinary: Beutler’s publication Things in Slices resembles a sample book for do-ityourself enthusiasts who want to (re)produce the German’s art. The guide includes tools for making objects out of diverse materials. His devices enable the scaling up of manual processes. You typically need several people to assist, however. The making process has a dance-like quality. Beutler has yet to set foot in the industrial age. His pressed, laminated, folded, rolled, glued, sewn, woven, knotted, cut, cast or pieced together apparatuses are resolutely artisanal. Nothing is prefabricated. The installations are always finished in situ, and often involve local materials and techniques. Beutler’s installations appear (and disappear) in public spaces and contemporary art venues all over the world. From the Hamburger Bahnhof in Berlin to MOCA in Taipei. Most of his installations are temporary. The work is always in progress

Beutler’s modular constructions resemble machines. But he doesn’t see them that way –they lack an engine. The German considers them to be pieces of equipment, while the ambulant visitors are the motors. They become operational through our gazes and movements.

‘Beutler ziet de wandelende toeschouwer als de motor voor zijn kunst: door te kijken en te bewegen doen wij de tuigen werken’

Draaien maar!

Wat het in Bozar gaat worden? Michael Butler is al een kijkje komen nemen. De Hortahal ziet hij in de eerste plaats als een passage en dus niet zozeer als een tentoonstellingszaal op zich. De kunstenaar wil er een plek van maken om te (ver) blijven, een oriëntatiepunt. Zoals je op een plein rond de fontein gaat zitten om te verfrissen, je reisgids te raadplegen of een babbeltje te slaan. Beutler recycleert zijn werk voortdurend – hij past het aan de veranderende situatie aan – en in Brussel kiest hij voor wat hij ‘floating situations’ noemt. Drijvende kijkplatformen. In het midden van de hal laat hij een cilindervormige constructie optrekken. Het bouwsel rust op een waterpartij en rond het middelpunt kan je plaatsnemen op een ronddraaiend platform.

We bevinden ons als het ware in een reusachtige zoötroop – een mechanische voorloper van de filmprojector, waarvan er één iets verderop in de Wunderkammer van de Cinematek staat te pronken. Een zoötroop bestaat uit een rechtopstaande cilinder met sleuven en tekeningen aan de binnenwand. Als je de cilinder een draai geeft en door de kijkgaten gluurt, vloeien de beelden in elkaar over tot een primitieve tekenfilm.

Alleen, in het ontwerp van Beutler voor de Hortahal bevinden we ons niet rond, maar in het toestel. En door gaten kijken we naar buiten. Het marmer, het beton, het glazen plafond, … ze dansen rondom ons als in een feeëriek kleuren lichtspel. De hal wordt mechanisch geanimeerd. Met dank aan ons, de kijkers.

Kurt De Boodt

De installatie van Michael Beutler neemt in de zomer van 2025 de Hortahal over.

What is he making for Bozar? Michael Beutler has already done his homework. He sees the Horta Hall more as a thoroughfare than a fully-fledged exhibition space. The artist wants to turn it into a place in which to linger, an orientation point. Just as you might sit around a fountain on a square to refresh yourself, consult your travel guide or have a chat.

Beutler constantly recycles his work – adapting it to ever-changing situations – and in Brussels he is opting for what he calls ‘floating situations’. Floating viewing platforms. He will erect a cylindrical structure in the middle of the hall. It will sit within water, and you can take a seat on a platform that rotates around a central axis. We find ourselves inside a giant zoetrope, so to speak – a mechanical precursor to the film projector, an example of which can be seen a little further on in Cinematek’s Wunderkammer.

A zoetrope is an upright cylinder with rectangular slits. Pictures run around the interior surface. If you turn the cylinder and look through the peepholes, the images turn into a primitive cartoon.

Only, in Beutler’s design for the Horta Hall, we are not on the outside looking in: we are inside the device itself. And we can see the external world through the peepholes. The marble, the concrete, the glass skylight ... they dance around us in an enchanting play of colour and light. The hall is mechanically animated. Thanks to us, the viewers.

Kurt De Boodt

Michael Beutler’s installation will be the first summer commission for the Horta Hall in 2025.

Michael Beutler, Plonger et Pluiser, HAB

Rotor door de lens van B êk a & Lemoine

NL “Met z’n circulaire aanpak inspireert Rotor architecten, ontwerpers én het grote publiek”, stond onlangs nog in het juryverslag van de Ultimas, de Vlaamse cultuurprijzen. In Bozar viert het collectief zijn 20ste verjaardag met de Frans-Italiaanse videasten Bêka & Lemoine en een reeks films over de metafysica van het hergebruik.

Rotor is geen doorsnee architectenbureau. Zeut ontwerpen niet alleen tijdelijke constructies en interieurs, maar boksen ook tentoonstellingen in elkaar, stellen publicaties samen en dokteren onderzoeksprojecten uit. De rode draad doorheen alles wat ze doen, is hergebruik - een begrip waarmee ze de bouwindustrie bevragen. Rotor speelt ook een actieve rol in de circulaire economie door de nauwgezette ontmanteling – of deconstructie, om het met hun woorden te zeggen – van gebouwen. De gerecupereerde materialen worden daarna opnieuw op de markt gebracht en krijgen zo een tweede leven. Onlangs liep Rotor nog in de kijker met de publicatie van een monografie over architect Marcel Raymaekers, een vergeten pionier van het hergebruik in België, en in 2023 mocht het bureau de Ultima voor Architectuur en Toegepaste Kunsten in ontvangst nemen. Het viert nu ook zijn twintigste verjaardag met een overzichtstentoonstelling in Bozar, al wil het collectief de gelegenheid eveneens te baat nemen om vooruit te blikken. De architecten hebben daarvoor aan de Frans-Italiaanse filmmakers Ila Bêka en Louise Lemoine gevraagd om de verstrengeling van materiaalstromen vandaag op negen sites en in net zoveel situaties te documenteren.

Volgens Michaël Ghyoot maakt dat deel uit van het DNA van het bureau, om een tentoonstelling aan te grijpen om aan exploratie te doen. “Want we krijgen niet elke dag de gelegenheid om ver genoeg vooruit te denken”, aldus het Rotorlid. “Met de expo Behind the Green Door voor

EN “With its circular approach, Rotor inspires architects, designers and even the general public,” read the jury report from the Ultimas, the Flemish culture prizes, just recently. The collective is celebrating its 20th anniversary at Bozar with the French-Italian video artists Bêka & Lemoine and a series of films on the metaphysics of repurposing.

Rotor is not your average architecture firm. Not only do they design temporary structures and interiors, but they also assemble exhibitions, compile publications and devise research projects. The common thread throughout everything they do is reuse - a concept they, well, use to question the construction industry. Rotor also plays an active role in the circular economy by meticulously dismantling - or deconstructing, to put it in their words - buildings. The recovered materials are then reintroduced to the market, giving them a second life.

Rotor stood in the spotlight recently with the publication of a monograph on the architect Marcel Raymaekers, a forgotten Belgian pioneer in the field of repurposing, and in 2024 the firm also received the Ultima for Architecture and Applied Arts. It is now celebrating its 20th anniversary with a retrospective at Bozar, although the collective also sees this as an opportunity to look ahead. In order to do so, the architects have invited the French-Italian filmmakers Ila Bêka and Louise Lemoine to document the current entanglement of material flows on nine sites and in an equal number of situations.

Seizing the opportunity to ‘explore’ through an exhibition is part of Rotor’s DNA, according to Michaël Ghyoot. “Because it’s not every day that we get a chance to think into the future,” says the Rotor member. “With the exhibition Behind the Green Door for the Oslo Architecture Triennial in 2013, we wanted to make an inventory of all the interpretations appended to the word ‘sustainable’. We sensed that there were

de Oslo Architectuurtriënnale in 2013 wilden we alle invullingen van de term ‘duurzaam’ inventariseren. We voelden aan dat er grote, onhoudbare, conceptuele kloven gaapten én dat er tegenstrijdigheden in de vele begrippen zaten. Tegenwoordig is iedereen veel meer op z’n hoede voor zaken als greenwashing, maar tien jaar geleden vonden we dat we die vragen absoluut moesten stellen. Zoals we ons vandaag ook best vragen mogen stellen over de grenzen van ‘hergebruik’ – de term die we de voorbije twee decennia hebben gebruikt als hefboom om dingen ter discussie te stellen en te verkennen.”

In zekere zin is de nieuwe tentoonstelling in Bozar dus een soort autokritiek? Ghyoot: “Zelf kan ik me steeds minder vinden in het discours rond de ‘transitie’ naar een ‘circulaire economie’. In de meeste gevallen lijkt dat te weinig rekening te houden met de werkelijke toestand van de huidige economie. Het bouwt dromen op fundamenten die niet bijster stevig zijn. En niettegenstaande we het niet meteen zien als onze taak om de oplossing aan te dragen, willen die kwestie wel op de agenda zetten – hoe complex ze ook is.”

Om de verwevenheid van de materiaalstromen in de huidige context van uitgeputte grondstoffen, geopolitieke spanningen en klimaatverandering in beeld te brengen, vroeg Rotor aan de videasten Ila Bêka et Louise Lemoine om een aantal sites in een straal van tweehonderd kilometer rond Brussel te bezoeken en deze met een onbevangen blik te portretteren. “We willen er ook een zintuiglijke ervaring van maken,” aldus Ghyoot, “en we hebben hen daarom gevraagd om de dingen van nabij te gaan bekijken en uit te zoeken hoe het op het terrein in z’n werk gaat. Onze achterliggende doelstelling is hun films in dialoog te laten treden met de speerpunten uit ons werk, en dan specifiek de minder zichtbare projecten.”

De keuze om met Bêka & Lemoine in zee te gaan, vloeide voort uit de manier waarop ze het gebruik van architectuur in beeld brengen: de architectuur vervaagt achter wat er zich in afspeelt. Zoals in Koolhaas Houselife, de film waarmee het duo in 2008 doorbrak. Of in 24 heures sur place over de renovatie van de Place de République, waarbij ze mensen in beeld brachten die elkaar op het Parijse plein ontmoeten. Of in hun recentere films over megalopolissen in het zuidelijk halfrond, waarin

large, untenable conceptual gaps as well as contradictions in the many concepts. Nowadays, everyone is much more wary of things like greenwashing, but ten years ago we felt it was imperative to ask these questions. Just as we need to interrogate the limits of ‘reuse’ today – the term that’s been used as a lever to question and explore things for the past two decades.”

So, is the new exhibition at Bozar a kind of autocriticism then? Ghyoot: “Personally, I’m identifying less and less with the discourse around the ‘transition’ to a ‘circular economy’. In most cases, it takes too little account of the actual state of the current economy. It builds dreams on rather precarious foundations. And while we don’t see it as our primary task to provide the solution, we do want to put the issue firmly on the agenda – in all its complexity.”

‘Reuse on a small scale isn’t a problem, but the minute you try and introduce it to larger-scale projects, it becomes the spanner in the works’

In an attempt to visualise the interconnectedness of material flows in the current context of depleted resources, geopolitical tensions and climate change, Rotor asked videographers Ila Bêka and Louise Lemoine to visit a number of sites within a 200-kilometre radius of Brussels and to portray them with an open mind. “We also want to make it a sensory experience,” says Ghyoot, “and so we asked them to go and have a closer look at things and find out how everything works on the ground. Our underlying objective is to create a dialogue between the films and the driving forces of our work, specifically the less visible projects.”

The decision to partner with Bêka & Lemoine stems from their focus on how architecture is used: buildings fade behind the human activity. As in Koolhaas Houselife, the duo’s breakthrough

ze erin slagen om de complexiteit van een stedelijke atmosfeer te capteren zonder deze af te vlakken of te verheerlijken.

“In de tentoonstelling hebben we het over onder meer de recuperatie van bouwelementen in de Nederlandse provincie Zuid-Holland,” gaat Ghyoot verder. “De lokale hergebruikeconomie is er sterk verweven met de tuinbouw. Er vinden echter al een paar jaar grote veranderingen plaats in de sector, vooral als gevolg van de klimaatverandering. Het hagelt harder dan vroeger en het klassieke glas van serres is daar niet tegen bestand. Dat glas moet dus vervangen worden, wat bedrijven die gespecialiseerd zijn

‘We mogen ons vandaag best vragen stellen over de grenzen van hergebruik’

in hergebruik voor uitdagingen stelt. Ook de afzetgebieden van die laatste zijn overigens aan het verschuiven. Hun klanten bevonden zich vroeger vooral in Oost-Europa, maar daar bouwen ze met Europese subsidie nu nieuwe kassen, waardoor ze minder vaak een beroep doen op tweedehandsproducten.”

Geolied

proces

Het tweede grote thema van de tentoonstelling is schaal. De huidige bouwindustrie is volledig ingesteld op grootschaligheid, met een doorgedreven standaardisatie en certificatie van materialen. Alle architecten, studiebureaus en aannemers hebben de gewoonte om binnen dat kader te werken. Dit geolied proces wordt verstoord, wanneer hierin hergebruik wordt geïntroduceerd, want hergebruik impliceert veel kleinere en niet-gestandaardiseerde hoeveelheden materialen. “We merken dat hergebruik op kleine schaal geen probleem vormt”, aldus Ghyoot. “Maar zodra je het probeert te laten doorsijpelen in grootschaligere projecten, wordt het de zandkorrel in het raderwerk.”

“Bij opschaling volstaat het vaak om te vertrekken bij één speler en dat dan maal honderd te doen. Maar of dat ook zo werkt in het geval van

film from 2008. Or in 24 heures sur place about the renovation of the Place de République, for which they filmed people’s encounters in the Parisian square. The theme also permeates their recent films about megalopolises in the southern hemisphere, in which they succeed in capturing the complexity of an urban atmosphere without diluting or glorifying it.

“In the exhibition, we consider, amongst other things, the recovery of building elements in the Dutch province of South Holland,” Ghyoot continues. “The local recycling economy there is strongly intertwined with horticulture. But the sector has undergone some major changes in recent years, primarily due to climate change. It hails harder than ever before and conventional glass from greenhouses cannot withstand the force. The panes have to be replaced, which poses challenges for companies specialising in reuse. And all the while, the latter’s market is also shifting. Their main customers were in Eastern Europe, but as these regions are now building new greenhouses with European subsidies, there’s less call for recycling services.”

A well-oiled process

The second major theme of the exhibition is scale. Today’s construction industry is fully geared to large-scale operations, with an allpervasive standardisation and certification of materials. All architects, engineering firms and contractors habitually work within the given framework. Introducing reuse disrupts this welloiled process because it implies much smaller and non-standardised quantities of materials.

“In our experience, reuse on a small scale isn’t a problem,” says Ghyoot. “But the minute you try and introduce it to larger-scale projects, it becomes the spanner in the works.”

“When scaling up, sometimes it is enough to start from one player and multiply the process times a hundred. But that’s not guaranteed to work in the case of reuse. Which forces us to think differently. And not just us, for that matter. Everyone senses that something has to change, but no one knows exactly how to begin. People get excited whenever a solution emerges that sounds promising or conclusive. But any potential answer, by definition, is incomplete and initially small-scale. And it’s far from certain that generalising or scaling up that solution is, in fact, the magic bullet. I would even

hergebruik is niet zeker. Dat verplicht ons om daar op een andere manier over na te denken. En wij niet alleen trouwens. Iedereen voelt aan dat er iets moet veranderen, maar niemand die weet hoe er precies aan te beginnen. Van zodra er een oplossing opduikt die er veelbelovend of afdoend uitziet, krijgen mensen er zin in. Maar elke mogelijke oplossing is per definitie eerst onvolledig en kleinschalig. En het is helemaal niet zeker dat de veralgemening of opschaling van die oplossing ook werkelijk een oplossing is. Ik zou zelfs durven te zeggen dat de neiging om ze te veralgemenen een risico inhoudt, maar dat zou ons tot haast metafysische beschouwingen leiden.”

Iwan Strauven

De tentoonstelling Rotor. Entangled Matter (inclusief werk van Bêka & Lemoine) loopt van 16 oktober 2024 tot 12 januari 2025. Tijdens een Close-up in december 2024 toont Bozar 7 van Bêka & Lemoines films, waaronder 2 premières, evenals een gesprek over hun boek The Emotional Power of Space.

dare to say that the tendency to generalise has its own risks, but that would lead us to almost metaphysical reflections.”

Iwan Strauven

The exhibition Rotor. Entangled Matter (including work by Bêka & Lemoine) runs from 16 October 2024 to 12 January 2025. During a Close-up in December 2024, Bozar presents 7 of Bêka & Lemoine’s films, including 2 premieres, as well as a talk about their book The Emotional Power of Space.

‘I’m identifying less and less with the discourse around the transition to a circular economy.

It builds dreams on rather precarious foundations’

Een VR-opera met een vleugje Tarkovsky en Akerman

NL In 2023 mag Yorgos Lanthimos met Poor Things dan al de Gouden Leeuw op het Filmfestival van Venetië hebben weggekaapt, de Nederlandse kunstenaar Celine Daemen veroverde er de toekomst. Haar VR-opera Songs for a Passerby werd op het festival bekroond met de Immersive Grand Prize. “Het is een exploratieve ervaring.”

Celine Daemen maakt transdisciplinaire kunst: ze zoekt het snijvlak op tussen film, theater, muziek en technologie. Na haar opleiding aan de Toneelacademie Maastricht in 2018 heeft ze een aantal immersieve werken gecreëerd, en met haar laatste worp Songs for a Passerby werd ze in 2023 op de Biënnale van Venetië dus bekroond met de Grote Prijs voor beste immersieve ervaring. Leuk om weten: een jaar eerder had ze met Eurydice op het Geneva International Film Festival ook al de Reflet D’Or voor beste immersieve ervaring in de wacht gesleept.

Centraal in haar werk staan beschouwingen rond het thema ‘zijn’. Celine Daemen creëert zintuiglijke ervaringen die het publiek uitnodigen de blik naar binnen te richten. Die reis naar binnen brengt hen naar een plek waar persoonlijke associaties ontstaan als antwoord op universele, filosofische vragen.

Virtual reality is geleidelijk aan uitgegroeid tot een, welja, realiteit in de kunstwereld. Toch blijft het een feit dat de meeste mensen VR nog steeds associëren met videogames en techbedrijven. Waarom dus VR? Wat vond jij er als kunstenaar zo boeiend aan?

Daemen: “In feite is het allemaal begonnen op de toneelschool, waar ik experimenteerde met het idee van verschillende rollen en personages. Ik besefte al gauw dat er in het klassiek theater een te grote kloof is met het publiek. Ik heb daarom ook nooit het gevoel gehad dat het echt iets voor mij was, en ik ben op zoek gegaan naar manieren waarop ik mensen echt een ervaring kon bieden

EN Yorgos Lanthimos may have won the Golden Lion with Poor Things at the 2023 Venice Film Festival, Dutch artist Celine Daemen won the future. That same year, her ‘VR opera’ Songs for a Passerby was awarded the Immersive Grand Prize. “It’s an explorative experience.”

Celine Daemen is a director of transdisciplinary art – working at the intersection of film, theatre, music and technology. After graduating from Maastricht’s Institute of Performing Arts in 2018, she created several immersive works. For her latest, Songs for a Passerby, she received the Grand Prize for the best immersive experience at the 2023 Venice Biennale – a year after having been awarded the Reflet D’Or for the best immersive experience at the Geneva International Film Festival for Eurydice.

Thematically, questions on ‘being’ are central to her work. Daemen creates sensory experiences that invite the audience to gaze inwards. This journey inwards takes them to a place where personal associations arise in response to universal philosophical questions.

While Virtual Reality has also steadily become a, well, reality in the art world, it’s safe to say most people still associate it with videogames and tech companies. So why VR? What attracted you to it as an artist?

Daemen: “It all started in theatre school, really, where I experimented with the idea of building different roles and personas. I quickly realised though that, in classical theatre, there’s too much of a gap with the audience. I never felt like it was the thing for me. So I searched for ways to offer people an experience they’re actually part of. Bottomline, I’m interested in the idea of immersion. And VR is an interesting tool to further explore that. So maybe you shouldn’t label me as a VR artist. Immersion is what my work is really all about.”

waar ze zélf deel van uitmaken. Ik ben dus in de eerste plaats geïnteresseerd in immersie – dat is de essentie – en VR is een interessante tool om ermee te experimenteren. Misschien moet je me dan ook maar geen VR-kunstenaar noemen. Mijn werk draait veeleer om die immersie.”

Hoe immersief is Songs for a Passerby, waarmee je op het Filmfestival van Venetië de Immersive Grand Prize won?

Daemen: “Ik noem het een VR-opera, een droomachtige ervaring. Alles speelt zich af in een duister, stedelijk landschap waar een kleine hond je doorheen leidt. Je loopt achter de hond aan – op straat, in de metro – en je komt in verschillende scènes terecht waar je de gedachten van mensen kunt horen. Op een bepaald moment zie je jezelf, met behulp van een aantal 3D-camera’s, in een spiegel. Zo word je een toeschouwer van je eigen lichaam. Je hebt een soort buitenlichamelijke ervaring. Songs for a Passerby is dus veeleer een verkennende dan een interactieve ervaring. Niemand dwingt je ergens naartoe te gaan. Maar als toeschouwer beslis je wel zelf hoe de reis verloopt.”

Wat inspireert jou wanneer je dit soort droomachtige ervaringen maakt?

Daemen: “Ik put uit de film. Uit de opera. Uit de muziek ook. De hele sfeer waarin deze film baadt, met inbegrip van het geluid, is beïnvloed door Andrei Tarkovsky. Al zijn de alomtegenwoordige duisternis, wolken en mist ook wel schatplichtig aan Les rendez-vous d’Anna van Chantal Akerman. Ik ben dol op de melancholische sfeer die ze in die film heeft neergezet.”

Je hebt er de Venice Immersive Grand Prize mee gewonnen. Wat betekent dat voor jou, als kunstenaar?

Daemen: “We hebben ons collectief Studio Nergens twee jaar geleden opgericht en we hebben daarmee al een aantal grote projecten tot een goed einde gebracht. Nog voor ik die prijs won, dus. Maar het is natuurlijk een grote erkenning van ons werk, en het is fantastisch om een Gouden Leeuw in de lucht te mogen steken. Het maakt het ons ook makkelijker om partners en financiers te overtuigen om met ons in zee te gaan. En ja, we hebben al heel wat projecten voor 2025 en 2026 op de planning staan.”

So how immersive is Songs for a Passerby, with which you won the Immersive Grand Prize at the Venice Biennale 2023?

Daemen: “I call it a VR opera, a dream-like experience. It takes place in a dark cityscape, in which you are led by a little dog. You follow the dog around – in the street, in the subway – and you walk into several scenes, in which you listen to people’s thoughts. At some point, you’ll see yourself in a mirror – due to some 3D cameras – and become a spectator of your own body. You have a kind of out-of-body experience. So it’s more of an explorative experience than an interactive one. You are not forced to go anywhere. Even though, as a spectator, you do have agency about how the journey develops.”

‘At some point, you’ll see yourself in a mirror and become a spectator of your own body - a kind of out-of-body experience’

What inspires you when making a dream-like experience like this?

Daemen: “I get inspiration from cinema. And from opera. And music. The whole atmosphere of this film (including the sound) is influenced by Andrei Tarkovsky. Mind you, the presence of darkness, clouds and fog is also inspired by Chantal Akerman’s Les rendez-vous d’Anna. I love the melancholic vibe she created in that film.”

Winning the Venice Immersive Grand Prize, what does that do for you as an artist?

Daemen: “We formed our collective, Studio Nergens, two years ago and we had already worked on some big projects – so before I won that prize. Of course, it’s a huge validation of our work, and it’s absolutely fantastic to hold a Venice Lion in your hands. It also helps convincing partners and financiers to work with you. In fact, we already have quite a number of projects lined up in 2025 and 2026.”

Hoe zie je VR evolueren?

Daemen: “Dat zal sterk afhangen van hoeveel de techindustrie erin investeert. Alleen als zij in de ontwikkeling van de technologie investeren, kunnen wij ons creatieve VR-werk voortzetten. Maar wat ik nu al best boeiend vind, is dat immersieve media het stadium ontgroeid zijn van de VR-headset die je in jouw woonkamer opzet. Ook musea en galerieën maken er inmiddels gebruik van, en dat zorgt voor een ongelooflijke verspreiding. Ik hoop dus echt dat de immersieve kunst in de toekomst nog meer mensen zal bereiken.”

Juliette Duret

Songs for a Passerby wordt vertoond van 18 tot 27 juni 2025.

How do you think VR will evolve?

Daemen: “That really depends on the tech industry’s investment – a lot. We need them to invest in the development of technologies to continue our creative work in the field. But what’s already quite interesting is that immersive media are not just about wearing a VR headset in the comfort of your own home anymore. You can also experience them in museums and galleries, and that’s an amazing reach-out. So I really do hope more people will be getting involved in immersive art in the future.”

Songs for a Passerby is presented from 18 to 27 June 2025.

Juliette Duret

The Unsound of Music

NL Met Bozar Electronic Arts Festival en Nuits sonores heeft Bozar inmiddels een serieuze reputatie opgebouwd op vlak van elektronische muziek én kunst. Maar ook het Poolse Unsound zit al jaren op die trip. In 2025 komen de twee reuzen samen!

Voor wie nog nooit van Unsound heeft gehoord: serieus!? Oké, ergens is het misschien niet geheel onbegrijpelijk, als je niets met elektronische muziek hebt of daar vooral David Guetta onder verstaat. En toch. Los van het feit dat Unsound al meer dan twintig jaar naarstig graaft naar onontgonnen parels of ruwe edelstenen in de elektronische underground, is het intussen ook uitgegroeid tot meer dan zomaar een muziekfestival. In 2012 stond het zelfs al eens eerder in Bozar met Music for Solaris van de IJslandse componist Daníel Bjarnason en de Australische elektronicaproducer Ben Frost. Naar aanleiding van de vijftigste verjaardag van Stanislaw Lems sciencefictionroman Solaris hadden die twee voor Unsound een nieuw muziekstuk geschreven voor strijkers, percussie, piano, gitaar en (erg dreigende) synths.

“We lieten tijdens dat concert ook één seconde zien uit de gelijknamige film van Andrei Tarkovsky,” herinnert Unsound-oprichter Mat Schulz zich, “maar dan zodanig vertraagd en verknipt dat die ene seconde heel het concert meeging. Brian Eno heeft dat toen voor ons gemaakt.” Schulz zegt het langs de neus weg, alsof Eno lang niet de grootste kunstenaar is met wie hij in zijn 22 jaar bij Unsound heeft samengewerkt. En, welja, dat is allicht ook zo. Nochtans is het festival in 2003 erg bescheiden begonnen – in een handvol kleine bars en kelders in Kraków, de tweede grootste stad van Polen met ongeveer een miljoen inwoners. Maar zelfs die kleine bars en kelders bleken dat eerste jaar nog te groot, weet Mat Schulz nog goed, “want we hebben toen amper tickets verkocht en we zijn zelfs nog te midden van de nacht uit een van die cafés gesmeten omdat de uitbaters de muziek te bizar vonden. Die eerste editie was echt een ramp

EN With Bozar Electronic Arts Festival and Nuits sonores, Bozar has built up a rock-solid reputation for both electronic music and art. But the Polish Unsound festival has also been on that path for years. 2025 will see the two giants come together!

For anyone who has never heard of Unsound: seriously!? OK, in a way it’s perhaps not entirely inconceivable, if you’re not into electronic music, or are labouring under the illusion that David Guetta is its chief proponent. And yet. Quite apart from the fact that Unsound has been diligently digging for undiscovered gems or rough diamonds in the electronic underground for more than twenty years now, it has since become so much more than a mere music festival. Bozar experienced it for the first time back in 2012 with Music for Solaris by the Icelandic composer Daníel Bjarnason and the Australian electronica producer Ben Frost. To mark the fiftieth birthday of Stanislaw Lem’s science fiction novel Solaris, the pair composed a new piece of music for Unsound. A work for strings, percussion, piano, guitar and (threatening) synths, to be precise. “During that concert, we also showed one second of the eponymous film by Andrei Tarkovsky,” recalls Unsound founder Mat Schulz, “but then slowed down and cut in such a way that that single second lasted for the entire concert. Brian Eno created that for us at the time.” Schulz says it casually, as if Eno is not the biggest artist he’s collaborated with in his twenty-two years at Unsound. And well, yes, that’s probably true. And yet the festival began on an extremely modest scale in 2003 – in a handful of small bars and basements in Kraków, Poland’s second-largest city with around a million inhabitants. But that first year, even the smallest bars and cellars proved to be still too big, Mat Schulz remembers, “because we hardly sold any tickets, and we were even thrown out of one of the bars in the middle of the night because the proprietors found the music too bizarre. That first edition was a total disaster

op nagenoeg elk vlak, en geen haar op ons hoofd dat eraan dacht om ermee voort te doen. Nu ja, dat is dus enigszins anders uitgedraaid.”

In West-Europa had je op dat moment al best wat festivals die zich met elektronische muziek bezighielden – van grote raves als Mayday (Duitsland), Awakenings (Nederland) en I Love Techno (België) naar zeker toen nog gespecialiseerdere dingen als Sonar (Spanje), 10 Days Off (België) en CTM Festival (Duitsland). Maar in Polen was er begin deze eeuw dus nog niets. “Of toch niets wat serieus te nemen viel”, zegt Gosia Plysa, die vandaag aan het hoofd van Unsound staat en er in het vierde jaar als vrijwilliger is bij gekomen. “Er waren uiteraard al technoparty’s, maar die hadden geen al te beste reputatie. Ze waren vrij commercieel en trokken mij als student daarom bijvoorbeeld ook niet aan. Ik mocht dan al verzot zijn op feestjes, ik was tegelijk op zoek naar muziek met toch een zekere ambitie.”

En dan was daar plots Unsound, een piepklein festival dat niet vies was van een goed feestje, maar ook echt oren had naar het experimenteel spectrum van de elektronische muziek. Op de affiche stonden namen als Four Tet en Caribou, “maar die waren toen nog helemaal niet zo groot”, zegt Schulz vandaag bijna verontschuldigend. “Onze scene was tout court nog niet zo groot – ook niet in de rest van de wereld. Ik heb Four Tet en Caribou gewoon gemaild met de vraag om te komen spelen, want bookers waren op dat moment nog totaal niet bezig met dat type elektronische muziek.”

Meer nog: het is pas toen Gosia Plysa erbij kwam dat Mat Schulz en zijn kompanen er zelf enigszins serieus zijn over beginnen nadenken. “Ze vroeg: waarom maken jullie dit festival niet groter?”, weet Schulz nog goed. Het antwoord? “Omdat we er dan meer tijd zouden moeten insteken!” Maar Plysa zag het helemaal voor haar: “De brug slaan tussen club- en experimentele muziek, tussen zittende en staande concerten, tussen highbrow en lowbrow, dat trok me enorm aan. En uiteindelijk is dat precies waar Unsound vandaag nog altijd voor staat. We organiseren hedonistische raves in middeleeuwse zoutmijnen, maar evenzeer zijn we actief in filharmonische concertzalen.”

Andy Warhol

De voorbije twintig jaar groeide Unsound uit tot een van de toonaangevendste elektronische

in pretty much every respect, and no way did we think that we’d carry on with it. But I guess that turned out differently, didn’t it!”

Quite a few festivals in Western Europe were focusing on electronic music at the time –from large-scale raves like Mayday (Germany), Awakenings (The Netherlands) and I Love Techno (Belgium) to more specialist events – particularly for that era – like Sonar (Spain), 10 Days Off (Belgium) and CTM Festival (Germany). But there was nothing in Poland at the turn of the millennium. “Or at least, nothing you could take seriously”, says Gosia Plysa, who today heads up Unsound and who joined as a volunteer in the fourth year. “Of course, there were already techno parties, but these didn’t have the best reputation. They were pretty commercial, so they didn’t really attract my attention as a student. I may have been crazy about parties, but I was also looking for music with a certain ambition.”

And then suddenly there was Unsound, a tiny festival that was not averse to a good party, but was also heavily invested in the experimental spectrum of electronic music. The line-up included names like Four Tet and Caribou, “but they weren’t huge at the time” says Schulz today almost apologetically. “Our scene in general wasn’t yet that big here, or in the rest of the world. I simply emailed Four Tet and Caribou to ask if they would come and play, because bookers weren’t interested in that type of electronic music back then.”

What’s more, it wasn’t until Gosia Plysa came on the scene that Mat Schulz and his companions started to think about it more seriously. Schulz clearly remembers Gosia asking: “Why don’t you make this festival bigger?” And the answer was: “Because then we would have to put in more time!” But Plysa had a clear vision: “Bridging the gap between club and experimental music, between seated and standing concerts, between highbrow and lowbrow, that really appealed to me. And ultimately that’s exactly what Unsound continues to stand for today. We organise hedonistic raves in medieval salt mines, but equally, we stage events in philharmonic concert halls.”

Andy Warhol

Over the past twenty years, Unsound has become one of the world’s leading electronic music

muziekfestivals in de wereld, en daar zat ook de toetreding van Polen tot de EU in 2005 naar verluidt voor iets tussen. Plots was er in Polen niet alleen meer geld voor cultuur, het werd voor andere Europeanen ook eenvoudiger om naar Kraków te reizen. Want vergis je niet: Unsound bleef maar kort een goed bewaard geheim. Al snel werd het festival ook onder de voet gelopen door elektronische muziekliefhebbers uit de andere uithoeken van Europa.

“Omdat we erg koppig onze eigen niche hebben gecreëerd,” zegt Plysa, “en daar vervolgens aan hebben vastgehouden. Wat zeker niet altijd evident was, want ik herinner me nog goed dat we op een bepaald moment echt een keuze hebben moeten maken: breder gaan en nog meer groeien of verder investeren in kwaliteit en daar dan misschien niet altijd meteen de vruchten van plukken.”

De keuze viel uiteindelijk op het tweede. In die mate zelfs dat Unsound stopte met acts als James Blake, Oneohtrix Point Never en Mount Kimbie groot op de affiche te zetten en het festival veeleer in zijn geheel in de markt zette als kunsthappening. Want rond dezelfde tijd begon Unsound, zoals een kunstenfestival, ook zelf werken te creëren. En het stak bovendien steeds vaker de grens over. Eerst naar andere Oost-Europese landen, maar in 2010 ook richting New York. Tot groot genoegen van The New York Times, dat het ambitieus festival enthousiast omschreef als “hightech, suggestief en niet vast te pinnen”.

Naast toonaangevende elektronicamuzikanten als FaltyDL, Morgan Geist en Jan Jelinek stond ook Andy Warhols Empire op het programma van die eerste editie in New York. “Een film van acht uur met een enkel shot van de Empire State Building, dat smeekt eenvoudigweg om live muziekbegeleiding”, aldus Mat Schulz, die er eveneens trots op is dat Unsound een pionier was op dat vlak. “Er zijn vandaag heel wat elektronische muziekfestivals die de brug slaan met andere kunsten of die er prat op gaan dat ze obscure namen programmeren die je niet op elk andere affiche ziet staan. Het is zelfs bijna een evidentie geworden, maar vijftien jaar geleden was het dat allesbehalve. Dus als het publiek toen zei ‘we kennen driekwart van de namen op het programma niet, maar we vertrouwen jullie’, dan was dat echt een zwaar compliment.”

Intussen zijn we alweer een decennium én een

festivals, and Poland’s accession to the EU in 2005 reportedly had something to do with that. Suddenly in Poland there was not only money for culture, but it also became simpler for other Europeans to travel to Kraków. Because make no mistake: Unsound was only briefly a well-kept secret. It wasn’t long before electronic music lovers from all over Europe were beating a path to the festival.

“Because we stubbornly created our own niche,” says Plysa, “and then stuck to it. Which was certainly not always self-evident, because I clearly remember that at some point, we were faced with a stark choice: do we go broader and grow even more, or invest further in quality and perhaps not always reap the fruits of that straight away.”

‘We organise hedonistic raves in medieval salt mines but equally we stage events in philharmonic concert halls’

Ultimately, it was the second of those routes that was chosen. Even to the extent that Unsound stopped putting acts like James Blake, Oneohtrix Point Never and Mount Kimbie in big letters on the poster, and pivoted more towards marketing the festival as a whole as an art happening. Because around the same time, Unsound, like an arts festival, also started commissioning works. And it increasingly crossed the border. First to other Eastern European countries, but also to New York in 2010. To the delight of The New York Times, which enthusiastically described the ambitious festival as “high-tech, allusive and not to be pinned down.”

In addition to leading electronica musicians such as FaltyDL, Morgan Geist and Jan Jelinek, Andy Warhol’s Empire was also on the programme for that first edition in New York. “An eight-hour film with a single shot of the Empire State Building, that’s simply crying out for a live music score”, says Mat Schulz, who is also proud that Unsound was a pioneer in that respect. “Today there are a great many electronic music festivals that bridge the gap with other arts, or pride themselves on programming obscure names that you don’t see

pak succesvolle edities in Londen, Adelaide, Toronto en Vladivostok verder, maar Unsound blijft zich heruitvinden als een festival dat elektronische muziek naar eigen zeggen ziet als een vorm van abstracte beeldhouwkunst. “We proberen intussen ook zo veel mogelijk het woord festival te vermijden”, zegt Plysa. “We doen nu ook dingen met dans, met performancekunst en onlangs hebben we met Tim Hecker, Kode9 en Ben Frost zelfs iets gedaan met geuren. Compleet weg dus van het visuele, dat toch een erg dominante rol speelt in de elektronische muziekscene. Maar ook definitief weg van het clichébeeld van een dude die twee uur lang achter zijn laptop staat.”

“We zoeken het avontuur op,” besluit Schulz, “net als Bozar. Het idee dat we nu samen een multidisciplinair programma uitwerken, maakt mij oprecht gelukkig.”

Ben Van Alboom

Unsound at Bozar vindt plaats op 14 en 15 februari 2025, naar aanleiding van het Pools voorzitterschap van de Europese Unie.

on every other poster. In fact, this has almost become self-evident now, but fifteen years ago it was anything but. So if the audience then said: ‘we have never heard of three-quarters of the names on the bill, but we trust you,’ that was a huge compliment.”

In the meantime, we are a decade and many successful editions in London, Adelaide, Toronto and Vladivostok further on, but Unsound continues to reinvent itself as a festival that overtly sees electronic music as a form of abstract sculpture. “Though we now try to avoid the word festival as much as possible,” says Plysa. “We’re also doing things with dance, with performance art, and recently we even did something around scents with Tim Hecker, Kode9 and Ben Frost. So a complete departure from the visual, which plays a highly dominant role in the electronic music scene. But also a definitive break from the clichéd image of a dude standing behind his laptop for two hours.”

“We’re looking for adventure,” Schulz concludes, “just like Bozar. The idea that we’re now developing a multidisciplinary programme together makes me genuinely happy.”

Ben Van Alboom

Unsound at Bozar will take place on 14 and 15 February 2025, to mark the Polish Presidency of the European Union.

‘We willen weggaan van het clichébeeld van een dude die twee uur lang achter zijn laptop staat’

Bozar Tickets

Tickets & information

Ravensteinstraat 16

1000 Brussel

Open van dinsdag tot zondag van 10 tot 17 uur en vanaf één uur voor aanvang van elke voorstelling. Telefonisch +32 (0)2 507 82 00 van maandag tot zaterdag van 13 tot 18 uur

Bozar.be/nl/tickets tickets@bozar.be

Kortingen

We bieden kortingen aan voor tentoonstellingen, concerten, films…

Check onze website voor de verschillende tarieven voor individuele bezoekers, kinderen, jongeren, scholen, personen met een handicap, groepen,…

Abonnementen

Zin om je meerdere keren per jaar tegen een zacht prijsje te laten verwonderen in Bozar? Kies dan een van onze vaste abonnementen of stel zelf je reeks samen met de à la carte.

Groepsbezoeken

Reserveren online: bozar.be/nl/groepen

Informatie: groups@bozar.be

Telefonisch + 32 (0)2 507 83 36 van maandag tot vrijdag van 14 tot 17 uur

Bozar Tickets

Rue Ravensteinstraat 16

1000 Brussels

Open from Tuesday to Sunday from 10 am to 5 pm and from one hour before the start of each performance.

By phone +32 (0)2 507 82 00 from Monday to Saturday from 1 pm to 6 pm

Bozar.be/tickets tickets@bozar.be

Discounts

We offer discounts for exhibitions, concerts, films...

Check our website for different rates for individual visitors, children, youngsters, schools, people with disabilities, groups,...

Subscriptions

Planning to enjoy several concerts at Bozar? Choose one of our subscriptions or create your own programme with a flexible subscription.

Group visits

Book online: bozar.be/en/groups

Information: groups@bozar.be

By phone + 32 (0)2 507 83 36 from Monday to Friday from 2 pm to 5 pm

-30 jaar · year

‘Een portie cultuur aan voordelige prijzen’

Ontdek onze grootste tentoonstellingen en ontmoet de beste musici: - 30 jaar = 50% korting

Ben je jonger dan 18? Dan betaal je slechts € 2 voor onze tentoonstellingen. Kinderen tot 6 jaar komen gratis mee.

Last-minute tickets kunnen vanaf 30 min voor aanvang van het concert beschikbaar komen aan € 10.

Bring Your Students

Alle concerten bij Bozar kosten € 10 per student voor studentengroepen, dit zonder leeftijdsgrens (voor secundair en hoger onderwijs, en academies).

Dit initiatief wordt mee mogelijk gemaakt door de Nationale Loterij en haar spelers.

‘All

the emotions for half the price’

Discover our exciting exhibitions and meet the greatest musicians: under 30s = 50% discount

Are you under 18? Then you only pay € 2 for our exhibitions. Children up to 6 years old come along for free.

Last-Minute tickets at € 10, available from 30 minutes before the concert begins at Bozar Tickets.

Bring Your Students

All Bozar concerts cost € 10 per student for student groups, with no age limit (for secondary and higher education, and academies).

This initiative is made possible by the National Lottery and its players.

Enjoy

Bozar, restored in its former grandeur

Bozar Season ’24-’25

Colofon · Colophon

This is a Bozar publication.

Executive Committee

CEO & Artistic Director Christophe Slagmuylder

Chief Financial Officer Christine Perpette

Managing Director Roger Christmann

Human Resources Director Ignace De Breuck

Secretary of the Board Hanne Lapierre

Artistic team

Head of Music, strategy, artistic planning and production Aurore Aubouin

Head of Music, strategy and programming Jeroen Vanacker

Senior programmer Jazz, Global, Electro Roel Vanhoeck

Programmer Classical Music Maarten Sterckx

Programmer Jazz, Global, Electro Anton Vanderhasselt

Director of Exhibitions Zoë Gray

Exhibition department Axelle Ancion, Marie Claes, Colin Fincoeur, Ann Flas, Ann Geeraerts, Anne Judong, Vera Kotaji, Frédéric Oulieu, Damien Pairon, Anamaría

Pazmiño, Alberta Sessa, Maïté Smeyers, Christel

Tsilibaris, Gert Baart

Head of Words, Images, Live Arts, Digital Evelyne Hinque

Words, Images, Live Arts, Digital department

Elena Akilo, Olga Briard, Tanguy Janmart, Geraldine Lenseclaes, Pierre Meremans, Camilla Gilardoni, Raphaele Monnoyer, David Slotema, Frederik Vandewiele

Programmer Writers & Thinkers (Words) Safia Kessas, Tom Van de Voorde, Karl Vanden Broeck

Head of Cinema (Images) Juliette Duret

Digital Creations and Bozar Arcade Jafar Hejazi, Emma Dumartheray

Dramaturge Kurt De Boodt

Artistic Associate to the CEO Paul Briottet

Management Team

Marketing & Communication Director Marianne Janssens

Head of Institutional Relations Magdalena Liskova

Head of Partnerships & Philanthropy Elke Kristoffersen

Audience Engagement Manager Tine Van Goethem

Manager Planning & Ticketing Annik Halmes

Public Services Manager Matthieu Vanderdonckt

ICT & Digital Manager François Pettiaux

Investments, Security & Archives Manager Stéphane

Vanreppelen

Manager Cleaning & Stock Rudi Anneessens

Maintenance Manager Eduardo Oblanca

Technical Production Manager Nicolas Bernus

The following people worked on this brochure: Editor-in-chief Ben Van Alboom

Coordination Kurt De Boodt, Emma Dumartheray, Eline Verbauwhede

Editing Olivier Boruchowitch, Guillaume De Grieve, Cedric Feys, Astrid Jansen, Lotte Poté

Translations Paula Cook, Piet De Meulemeester, Judith Hoorens, Helen Simpson, Catherine Warnant

With the contribution of Mien Bogaert, Pascal Claude, Jasper Croonen, Josephine Dapaah, Kurt De Boodt, Juliette Duret, Emma Dumartheray, Katrien Driesen, Ann Geeraerts, Zoë Gray, Marianne Janssens, Safia Kessas, Ronald Meeus, Elena Ndidi Akilo, Anamaría Pazmiño, Christophe Slagmuylder, Maïté Smeyers, Estelle Spoto, Maarten Sterckx, Iwan Strauven, Christel Tsilibaris, Ben Van Alboom, Jasper Van Loy, Hidde van Schie, Roel Vanhoeck

A special thanks to all participating artists and interviewees Monira Al Qadiri, Aurore Aubouin, Paul Briottet, Lou Cocody-Valentino, Martha Da’ro, Celine Daemen, Berlinde De Bruyckere, Geoffroy de Lagasnerie, Tandazani Dhlakama, Didier Eribon, Inès Eshun, Alphonse Eklou Uwantege, Michael Ghyoot, Jafar Hejazi, Hendrik Lasure, Édouard Louis, Ovidie, Gosia Plysa, Deicy Sanches, Mat Schulz, Caroline Shaw, Jeroen Vanacker, Löah Salik, Koyo Kouoh, Davoné Tines, Robbrecht en Daem architecten, Apichatpong Weerasethakul

Cover image Sophie Taeuber-Arp, Quadrangular Strokes Evoking a Group of Figures (detail), 1920, Courtesy Galerie Natalie Seroussi, Paris

Graphic Design Koenraad Impens

Printed by Artoos

In print on 15.07.2024

Responsible editor Christophe Slagmuylder, rue Ravensteinstraat 23 – 1000 Brussels

NL/EN Deze publicatie wordt uitgegeven in Nederlands en Engels. Er bestaat ook een andere versie in het Frans en Engels.

This publication is published in Dutch and English. There is also another version in French and English.

Deze brochure is gedrukt op Munken Lynx Rough papier van Arctic Paper Munkedal. Dit papier is Cradle to Cradle ® gecertificeerd, een wereldwijd erkende standaard voor veilige en duurzame producten die zijn ontworpen voor de circulaire economie.

This brochure is printed on Munken Lynx Rough paper from Arctic Paper Munkedal. This paper is Cradle to Cradle ® certified, a globally recognized standard for safe and sustainable products designed for the circular economy. www.arcticpaper.com

Bozar Membership

Wij danken onze mecenassen voor hun steun

We thank our patrons for their support

Bozar Maecenas

Prince et Princesse de Chimay • Monsieur et Madame Bertrand Ferrier • Barones Michèle Galle-Sioen • Monsieur et Madame Ferrier • Monsieur et Madame Laurent Legein • Madame Heike Müller • Monsieur et Madame Dominique Peninon • Monsieur et Madame Antoine Winckler • Chevalier Godefroid de Wouters d’Oplinter

Bozar Honorary Patrons

Comte Etienne Davignon • Madame Léo Goldschmidt

Bozar Patrons

Monsieur et Madame Charles Adriaenssen • Madame Marie-Louise Angenent • Comtesse Laurence d’Aramon • Comte Gabriel Armand • Monsieur Jean-François Bellis • Baron et Baronne Berghmans • Monsieur Tony Bernard • De heer Stefaan Bettens • Monsieur Philippe Bioul • Mevrouw Roger Blanpain-Bruggeman • Madame Laurette Blondeel • Comte et Comtesse Boël • Monsieur et Madame Thierry Bouckaert • Monsieur Thierry Boutemy • Madame Anny Cailloux • Madame Valérie Cardon de Lichtbuer • Madame Catherine Carniaux • Madame Paloma Castro Martinez de Tejada • Monsieur Jim Cloos et Madame Véronique Arnault • Mevrouw Chris Cooleman • Monsieur et Madame Jean Courtin • Monsieur et Madame Denis Dalibot • Madame Bernard Darty • Monsieur Jimmy Davignon • De heer en mevrouw Philippe De Baere • De heer Frederic Depoortere en mevrouw Ingrid Rossi • Monsieur Patrick Derom • Madame Louise Descamps • De heer Bernard Dubois • Mevrouw Sylvie Dubois • Madame Claudine Duvivier • Madame Dominique Eickhoff • Baron et Baronne William Frère • De heer Frederick Gordts • Comte et Comtesse Bernard de Grunne • Madame Nathalie Guiot • Monsieur et Madame Pierre et Anne-Sophie Gurdjian • De heer en mevrouw Philippe Haspeslagh-Van den Poel • Madame Susanne Hinrichs et Monsieur Peter Klein • Monsieur Jean-Pierre Hoa • De heer Xavier Hufkens • Madame Bonno H. Hylkema • Madame Fernand Jacquet • Baron Edouard Janssen • Madame Elisabeth Jongen • Monsieur et Madame Jean-Louis Joris • Monsieur et Madame Adnan Kandyoti • Monsieur et Madame Claude Kandyoti • Monsieur Sander Kashiva • Monsieur Sam Kestens • Monsieur et Madame Klaus Körner • Madame Marleen Lammerant • Monsieur Pierre Lebeau • Monsieur et Madame François Legein • Madame Gérald Leprince Jungbluth • Monsieur Xavier Letizia • De heer en mevrouw Thomas Leysen • Monsieur Bruno van Lierde • Madame Florence Lippens • Monsieur et Madame Clive Llewellyn • Monsieur et Madame Thierry Lorang • Madame Olga Machiels-Osterrieth • De heer Peter Maenhout • De heer en mevrouw Jean-Pierre en Ine Mariën • De heer en mevrouw Frederic Martens • Monsieur Yves-Loïc Martin • Monsieur et Madame Dominique Mathieu-Defforey • Madame Luc Mikolajczak • De heer en mevrouw Frank Monstrey • Madame Philippine de Montalembert • Madame Nelson • Monsieur Laurent Pampfer • Famille Philippson • Monsieur Gérard Philippson • Madame Jean Pelfrène-Piqueray • Madame Lucia Recalde Langarica • Madame Hermine Rédélé-Siegrist • Monsieur Bernard Respaut • De heer en mevrouw Guy en Martine Reyniers • Madame Fabienne Richard • Madame Elisabetta Righini • Monsieur et Madame Frédéric Samama • Monsieur Grégoire Schöller • Monsieur et Madame Philippe Schöller • Monsieur et Madame Hans C. Schwab • Monsieur et Madame Tommaso Setari • Madame Gaëlle Siegrist-Mendelssohn • Monsieur et Madame Olivier Solanet • Monsieur Eric Speeckaert • Monsieur Jean-Charles Speeckaert • Vicomte Philippe de Spoelberch et Madame

Daphné Lippitt • Madame Anne-Véronique Stainier • De heer Karl Stas • Monsieur et Madame Philippe Stoclet • De heer en mevrouw Coen Teulings • Messieurs Oliver Toegemann et Bernard Slegten • Monsieur et Madame Philippe Tournay • Monsieur Jean-Christophe Troussel • Dr. Philippe Uytterhaegen • Monsieur et Madame Xavier Van Campenhout • Mevrouw Yung Shin Van Der Sype • Mevrouw Barbara Van Der Wee en de heer Paul Lievevrouw • De heer Koen Van Loo • De heer en mevrouw Anton Van Rossum • De heer Johan Van Wassenhove • Monsieur et Madame Guy Viellevigne • Monsieur et Madame Michel Wajs-Goldschmidt • Monsieur et Madame Albert Wastiaux • Monsieur Luc Willame • Monsieur Robert Willocx • Monsieur et Madame Bernard Woronoff • Monsieur et Madame Jacques Zucker • Zita, maison d’art et d’âme

Bozar Circle

Monsieur et Madame Paul Bosmans • Monsieur et Madame Paul De Groote • Mevrouw Greet Puttaert • De heer Stefaan Sonck Thiebaut • Madame France Soubeyran • De heer en mevrouw Remi en Evelyne Van Den Broeck

Bozar Young Circle

Mademoiselle Floriana André • Docteur Amine Benyakoub • Mevrouw Sofie Bouckenooghe • Monsieur Matteo Cervi • Monsieur Rodolphe Dulait • Monsieur Avi Goldstein • Monsieur et Madame Melhan-Gam • De heer Sander Muylle • Madame Audrey Noble • Dokter Bram Peeters • Monsieur et Madame Clément et Caroline Vey-Werny • Madame Cory Zhang

And our Members who wish to remain anonymous

Members on date of publication

Wij danken onze partners voor hun steun

We

thank our partners for their support

Vlaamse Gemeenschap

Kabinet van de Minister-president van de Vlaamse

Regering en Vlaams minister van Buitenlandse Zaken, Cultuur, ICT en Facilitair Management

Communauté Française - Fédération Wallonie-Bruxelles

Cabinet du Ministre-Président

Cabinet de la Vice-Présidente et Ministre de l’Enfance, de la Santé, de la Culture, des Médias et des Droits des Femmes

Federale regering · Gouvernement fédéral

Diensten van de Eerste minister · Services du Premier Ministre

Diensten van de minister van Buitenlandse Zaken, Europese Zaken en Buitenlandse Handel, en van de Federale Culturele Instellingen · Services de la ministre des Affaires étrangères, des Affaires européennes et du Commerce extérieur, et des Institutions culturelles fédérales

Diensten van de Minister van Pensioenen en Maatschappelijke Integratie, belast met Personen met een handicap, Armoedebestrijding en Beliris · Services de la Ministre des Pensions et de l’Intégration sociale, chargée des Personnes handicapées, de la Lutte contre la pauvreté et de Beliris

Diensten van de Staatssecretaris voor Digitalisering, belast met Administratieve Vereenvoudiging, Privacy en met de Regie der gebouwen, toegevoegd aan de eerste minister · Services du Secrétaire d’État à la Digitalisation, chargé de la Simplification administrative, de la Protection de la vie privée et de la Régie des bâtiments, adjoint au Premier ministre

Diensten van de Vice-eersteminister en minister van Financiën, belast met de Coördinatie van de fraudebestrijding en de Nationale loterij · Services du Vice-Premier ministre et ministre des Finances, chargé de la Coordination de la lutte contre la fraude et de la Loterie nationale

Brussels Hoofdstedelijk Gewest · Région de Bruxelles-Capitale

Kabinet van de Minister-President belast met Territoriale Ontwikkeling en Stadsvernieuwing, Toerisme, de Promotie van het Imago van Brussel en Biculturele Zaken van gewestelijk Belang ·

Cabinet du Ministre-Président chargé du Développement territorial et de la Rénovation urbaine, du Tourisme, de la Promotion de l’Image de Bruxelles et du Biculturel d’Intérêt régional

Kabinet van de Minister belast met Financiën, Begroting, Openbaar Ambt, de Promotie van Meertaligheid en van het Imago van Brussel ·

Cabinet du Ministre chargé des Finances, du Budget, de la Fonction publique, de la Promotion du Multilinguisme et de l’Image de Bruxelles

Kabinet van de Staatssecretaris belast met Stedenbouw en Erfgoed, Europese en Internationale Betrekkingen, Buitenlandse Handel en Brandbestrijding en Dringende Medische Hulp. · Cabinet du Secrétaire d’Etat chargé de l’Urbanisme et du Patrimoine, des Relations européennes et internationales, du Commerce extérieur et de la Lutte contre l’Incendie et l’Aide médicale urgente

Vlaamse Gemeenschapscommissie

Commission Communautaire Française

Ville de Bruxelles · Stad Brussel

Het Paleis voor Schone Kunsten is lid van · Le Palais des Beaux-Arts est membre de · The Centre for Fine Arts is member of:

Regie der Gebouwen Régie des Bâtimentst

Music partners

Institutionele partners · Partenaires institutionnels · Institutional Partners

Structurele partner · Partenaire structurel · Structural Partner

Partenaires privilégiés · Bevoorrechte partners · Privileged Partners

Partenaire des concerts · Concertpartner · Concert Partner

Fondations · Stichtingen · Foundations

Mediapartners · Partenaires média · Media Partners

Promotiepartners · Partenaires promotionnels · Promotional Partners

Officiële leverancier · Fournisseur officiel · Official Supplier

Corporate Patrons

Proximus, proud partner of

Bedankt aan alle spelers van de Nationale Loterij. Dankzij hen kan Bozar jullie een fantastisch nieuw seizoen voorstellen.

Interesse om bij de Nationale Loterij te werken?

Intéressé(e) par un job à la Loterie Nationale ?

Jij speelt toch ook?

Merci à tous les joueurs de la Loterie Nationale. Grâce à eux, Bozar peut à nouveau vous proposer une fabuleuse nouvelle saison. Et vous, vous jouez aussi, non ?

READY FOR RISING STARS?

As a proud partner of Bozar, we’re shining a spotlight on emerging and established talents. Because creativity has the power to unite and inspire.

#WeLoveCulture

bozar.be

A Room Full of Voices

Hans/Jean Arp & Sophie Taeuber-Arp╳Ovidie╳Klaus Mäkelä╳Berlinde De Bruyckere╳Davóne Tines╳Love is Louder╳Caroline Shaw╳Robbrecht en Daem architecten╳Arooj Aftab╳Apichatpong Weerasethakul╳When We See Us╳Bryce Dessner╳Monira Al Qadiri╳Patricia Kopatchinskaja