De Vismarkt in 1827. Op de tekening is de stenen stadskraan te zien te midden van de viskramen. De kraan is minder hoog getekend dan hij in werkelijkheid geweest moet zijn. De diameter van de tredraderen bepaalde de hoogte van de kraan. De dakrand is voorzien van een kroonlijst met goot. Op de spits van het dak staat een fraaie piron. Detail van een tekening van de Kruisstraat door J. Jelgerhuis. (Collectie: Brabant-Collectie, Tilburg University)
hand. In 1435 is er sprake van een ‘ordonnantie van de craen binnen deser stad’ en Van Oudenhoven beweert dat er in 1442 een nieuwe kraan is opgericht. Deze vermeldingen zouden erop wijzen dat er al ver voor 1435 een stadskraan bestond en dit moet wel de kraan bij de Vismarkt zijn geweest.2 In het cijnsboek van 1520 wordt de ‘craen’ vermeld en in het cijnsboek van 1573 wordt deze nader aangeduid als ‘de craen aende Vischmerckt’. In laatstgenoemde cijnsboek is ook sprake van het nabij gelegen huis ‘Inden Craen’.3 Niet duidelijk is of dit het gildehuis van de kraankinderen was.
Een eeuwenoud model Hoe de middeleeuwse Bossche kraan er heeft uitgezien weten we niet. Er zijn geen afbeeldingen van bekend. Van oude stadskranen elders in het land zijn wel afbeel-
Plan van de Haven van ’s-Hertogenbosch in 1767 (detail) getekend door Hendrik Verhees. De kraan staat hier nog in zijn oude vorm met twee tredraderen waartussen het hijshuis. Het geheel is draaibaar om een verticale middenas. Opvallend zijn de grote raderen. De maat komt overeen met de raderen die in 1783 nieuw zijn gemaakt. (RU Leiden, collectie Bodel-Nijenhuis nr. P 6 N 23)
BOSSCHE KRINGEN
dingen bewaard.4 Het zijn grote houten constructies, bestaande uit een draaibaar middengedeelte met een hoog boven het straatpeil uitstekende lastarm en aan weerszijden een groot rad. In deze zogenaamde tredraderen liepen meerdere personen, de al genoemde kraankinderen, zodat het rad ging draaien en via een dik touw, de ‘reep’, een as in beweging gebracht werd waardoor een last kon worden gehesen.5 Dit hijssysteem is al door Vitruvius beschreven en kwam in de tweede helft van de dertiende eeuw voor het eerst in onze steden voor.6 Een dergelijke stadskraan is ook weergeven op een zestiende-eeuws schilderij uit Breda.7 Dit ’middeleeuwse’ type stadskraan bleef eeuwenlang in gebruik. Naast tredraderen werden ook wel grote met de hand bediende raderen toegepast. De in 1696 vernieuwde kraan van Breda bezat dergelijke raderen.8 In de loop van de achttiende eeuw zijn in meerdere steden de oude kranen vervangen. De draaibare houten kranen waren nogal instabiel en erg aan slijtage onderhevig. Zo is de kraan van Middelburg in 1744 vervangen door een vaste kraan met nog wel de traditionele tredraderen, maar met een vernuftig binnenhijswerk naar voorbeeld van de kranen in Dordrecht en Antwerpen.9 De tredraderen werden nu binnen een vast, niet draaibaar middengedeelte ondergebracht. Zo waren Kadastrale kaart van Den Bosch uit 1823 (detail). De kraan (een voorganger) staat hier als een cirkel weergegeven. De afstand tot de kademuur is iets kleiner dan bij de latere kraan. (Collectie: Stadsarchief)
59
JAARGANG 1 • NUMMER 2 • JULI 2014