BNA Blad #05/09

Grenzen verleggen De recessie maakt het nog belangrijker marktkansen te verkennen, ook buiten Nederland.

Wat zijn de kansen voor architecten internationaal?

Imago architectenbranche De architectenbranche heeft een aantrekkelijk en jong imago maar het salaris mag wel wat hoger, zo blijkt uit onderzoeken van de SFA.

Is er een klik?

Serie opdrachtgevers. Hoe selecteren opdrachtgevers een architect? Een vijfdelige verkenning met in dit nummer particulieren.

Ontwerpen voor minder mensen Krimp gaat niet alleen over problemen en knelpunten. Een daling van de bevolking biedt juist ook kansen voor nieuwe vitaliteit.

BNABLAD#05/09

grenzen verleggen duurzaamheid

advertentie

inhoud 04 Uitvergroot

Harry Abels over het Ronald McDonald Huis van Tjeerd Jellema.

07 Van Schooten

De open prijsvraag als remedie.

08 Kortom 10 Het imago van de architectenbranche

De architectenbranche heeft een aantrekkelijk en jong imago maar het salaris mag wel wat hoger, zo blijkt uit arbeidsmarktonderzoeken van de SFA.

13 Het Detail

De prefab elementengevel transformeert een gevangenis tot een heldere, open kliniek.

14 Grenzen verleggen

De recessie maakt het nog belangrijker marktkansen te verkennen, ook buiten Nederland. Wat zijn de kansen voor architecten internationaal? En hoe komen ze aan opdrachten?

19 Reisbagage

Een handelsmissie naar Hong Kong. Wat was de eye opener voor Ton Venhoeven, architect-directeur van Ton Venhoeven CS?

BNABLAD #05/09

20 Is er een klik?

Serie opdrachtgevers. Hoe selecteren opdrachtgevers een architect? Een vijfdelige verkenning met in dit nummer particulieren.

24 Opinie

Alle bouwprojecten moeten over tien jaar integraal worden ontworpen en gebouwd, zegt de BNA. Mee eens, zeggen twee architecten en de bestuursvoorzitter van BAM.

26 Ontwerpen voor minder mensen

Het debat over krimp ging tot nu toe vooral over problemen en knelpunten, maar een daling van de bevolking biedt ook kansen voor nieuwe vitaliteit.

30 Bureauberichten 31 Nieuwe Oogst 32 BNA Academie 33 Het Bureau

NRJ Architectuur

5

03

langgerekte huiskamer van aaneengeschakelde ruimtes

enerzijds privacy, anderzijds de aanwezigheid van anderen 04

vide en trappenhuis bieden een prettig doorzicht 05

vakmanschap en liefde voor detail

Beeld RenĂŠ de Wit

06

COLUMN

■UITVERGROOT Een gevestigde naam uit de Nederlandse architectenwereld vertelt over het werk van een jonge architect

De open prijsvraag als remedie Hoe moet het met de huidige generatie pas afgestudeerden en met de jonge architecten nu het werk even niet voor het oprapen ligt? We zijn het misschien alweer bijna vergeten, maar dit is niet de eerste keer in de geschiedenis dat dit voorkomt.

Ronald McDonald huis Harry Abels (51) directeur-eigenaar van IAA Architecten over het Ronald McDonald Huis in Groningen, een ontwerp van Tjeerd Jellema (38) van De Zwarte Hond

‘Als jurylid van het BNA Gebouw van het Jaar 2009 Regio Noord werd ik op dit project gewezen door Moriko Kira, die me vertelde dat het meer klasse heeft dan je in eerste instantie zou denken. Dit gebouw is precies wat het moet zijn. Tjeerd Jellema heeft heel goed geluisterd naar de wensen van de opdrachtgever en die zeer zorgvuldig uitgewerkt. De directeur kon ook bijzonder helder verwoorden wat de architect had bedoeld: het is duidelijk dat zij elkaar goed hebben verstaan.

In een Ronald McDonald Huis verblijven ouders die worstelen met de zorgen om een ernstig ziek kind. Daarbij heb je enerzijds behoefte aan privacy, anderzijds word je gesterkt door de aanwezigheid van anderen. Die twee aspecten zijn heel slim in dit huis verwerkt. Er zijn eigen kamers om je in terug te trekken, maar er is ook een bijzonder langgerekte huiskamer van aaneengeschakelde ruimtes waar wel zes families tegelijk hun eigen gang kunnen gaan zonder alleen te zijn. De vide daaromheen en het trappenhuis bieden een prettig doorzicht. De was- en strijkruimte – bij uitstek de plek om een praatje met elkaar te maken – bevindt zich op een strategische plek vlak bij de entree, met uitzicht op de straat. Er is een speciale plek aan het einde van de gang waar je met een verrekijker naar het ziekenhuis en je kind kunt kijken.

De rijkdom zit hem hier in het beheerst organiseren van de ruimte. Dat is heel smaakvol gedaan met vrij eenvoudige ingrepen. De sfeer is absoluut huiselijk; het voelt niet als een zorginstelling. Er is bewust gekozen voor IKEA-meubels om het thuisgevoel te versterken. Het groene behang met motief in het trappenhuis brengt luchtigheid. En er zijn geen wegwijzerbordjes zoals in een ziekenhuis, de routing wijst zichzelf. Daar komt nog bij dat het gebouw ongelooflijk zorgvuldig is gedetailleerd.

Eén blik op de gevel toont het vakmanschap en de liefde van de architect voor detail.’

BNABLAD #05/09

Toen ik zelf begon in 1984 was er ook bijna geen werk voor architecten. Het was een periode van zoeken naar werk, en van zoeken naar nieuwe wegen in de architectuur. Sommigen wierpen zich op ontwerpen voor particulieren en maakten badkamers, keukens, serres en dakkapellen. Hier en daar kreeg iemand de kans een winkelinterieur of zelfs een hele woning te maken. Toch lukte het een groep vooral jongere ontwerpers zich aan de architectonische malaise te ontworstelen. Zonder de economische malaise te willen romantiseren, de afwezigheid van werk was misschien juist een gunstige omstandigheid voor het ontwikkelen van een nieuw elan.

Want er waren weinig concrete opdrachten, maar wel grote open prijsvragen. Juist omdat er zoveel ontwerpenergie in werd gestoken en – bij gebrek aan ander werk – in kon worden gestoken, gaven ze een impuls aan de architectonische cultuur. Het Parc de la Villette in Parijs bijvoorbeeld, waar Rem Koolhaas het nét moest afleggen tegen Bernard Tschumi, of de Hong Kong Peak waarvoor Zaha Hadid een spectaculair ontwerp leverde.

Of – dichter bij huis – het Museumplein in Amsterdam en de herbestemming van sanatorium Zonnestraal in Hilversum.

De meeste architecten willen bouwen, maar je zou kunnen zeggen dat het bouwen de architectuur een traagheid geeft; juist als er weinig of niets wordt gebouwd, kan de architectuur zich sneller ontwikkelen. Van de economische nood zou een culturele deugd kunnen worden gemaakt door juist nú de open prijsvraag in ere te herstellen en alle creatieve energie te mobiliseren.

Er zijn meer dan voldoende onderwerpen die hiervoor in aanmerking kunnen komen. Verdichtingstudies voor grote steden, herbestemming van leegstaande kantoorgebouwen, het tegengaan van versnippering van het suburbane gebied, omgaan met bevolkingskrimp. De uitkomsten uit deze prijsvragen en studies zouden richting kunnen geven aan oplossingen zodra de markt weer verbetert, én de nieuwe generatie kan zich los van bestaande bureaus presenteren aan (toekomstige) opdrachtgevers. Het vasthouden aan de werkstructuren en denkpatronen die ons in deze economische recessie hebben gebracht, zal nooit leiden tot de oplossing ervan. Alleen met nieuwe ideeën kunnen we de huidige problemen oplossen.

Jeroen van Schooten

07

kort nieuws

kortom Ledentevredenheidsonderzoek De BNA voert momenteel een online ledentevredenheidsonderzoek uit onder alle leden. Met dit onderzoek willen wij inzicht krijgen in uw verwachtingen van het lidmaatschap en in hoeverre die worden waargemaakt. De BNA hoort graag uw ervaringen, mening en gevoel met betrekking tot de BNA, zodat de dienstverlening waar mogelijk kan worden verbeterd. Het onderzoek wordt uitgevoerd door onderzoeksbureau Integron, een bureau met ruime ervaring in onderzoek voor beroeps- en brancheverenigingen. De resultaten zijn binnenkort bekend en zullen inzicht geven in verbeterpunten.

Uiteraard wordt u hierover ge誰nformeerd.

Wilma Jansen, manager brancheontwikkeling en marketing

ARCHITECTen 2012: strategie voor de toekomst De BNA maakt dit jaar een nieuw Strategisch Beleidsplan voor de periode 2010 tot en met 2012. Wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen in de bouwopgave en ruimtelijke kwaliteit, bij de opdrachtgevers en in het ontwerp- en bouwproces? En hoe moeten de architectenbureaus daar intern en extern op inspelen? Wat moet veranderen in de bouw? Welke ontwikkelingen moeten juist worden gestimuleerd? En welke acties moet de BNA ondernemen in al die ontwikkelingen? Die vragen staan dit jaar centraal in een proces dat leidt tot het vaststellen van het nieuwe Strategisch Beleidsplan 2012 door de Algemene Vergadering in december 2009.

Als start sprak de Ledenadviesraad (LAR) in april van dit jaar over de belangrijkste ontwikkelingen in de komende jaren en de rol van de BNA daarin. Daarna organiseerde de BNA in mei twee Rondetafelgesprekken over kansen en valkuilen voor bouwen in Nederland. Tijdens het eerste gesprek discussieerden architecten en andere bouwpartners over de belangrijke ontwikkelingen in de komende tijd. Tijdens het tweede gesprek was de beurt aan de architecten zelf: hoe moeten wij omgaan met deze ontwikkelingen en wat zal nog meer van wezenlijk belang zijn voor de branche de komende jaren? De resultaten van deze discussies zullen worden gepubliceerd in het volgende BNA Blad. Het verslag van beide gesprekken zal ook op de BNA-website worden gepubliceerd. In juni bespreekt het bestuur een eerste contour van het nieuwe beleidsplan en vervolgens bespreken bestuur en LAR in september het concept-beleidsplan. Om oktober stelt het bestuur het beleidsplan vast, en in december van dit jaar legt het bestuur het plan ter goedkeuring voor aan de Algemene Vergadering.

Dag van de Architectuur 2009, 27 en 28 juni Voor de 23e keer organiseert de BNA in het laatste weekend van juni de Dag van de Architectuur. Het thema is dit jaar Architectuur en Mobiliteit. Dit thema wordt door de lokale organisatoren zoals altijd op veel manieren ingevuld. Zo stelt Rotterdam het Groot Handelsgebouw centraal; met ruim 1,5 kilometer aan eigen autowegen en 7 kilometer aan gangen en galerijen op zichzelf al een infastructurele knoop. In Roosendaal kunnen bezoekers een bustocht maken langs gebouwen die met mobiliteit te maken hebben: van wonen langs een drukke weg of langs het spoor tot mobiele werkplekken. In Delft lichten verschillende ontwerpers van de projecten in de Spoorzone hun plannen toe aan een breed publiek. Treinreizigers in Groningen, Drenthe en Friesland ontvangen in de aanloop naar de Dag van de Architectuur tijdens hun reis via Bluetooth op hun mobiele telefoon vooraf ingesproken columns en verhalen over het noordelijke landschap en de bebouwing.

Speciale aandacht is er voor de stations van Nederland: met grootschalige herstructureringen van de stationsgebieden in onder meer de stedelijke knooppunten Rotterdam, Arnhem en Utrecht erg actueel. Ook op verschillende historische stations worden, in samenwerking met NS en ProRail, lezingen en rondleidingen georganiseerd.

In vijftig gemeenten in Nederland vinden activiteiten plaats. Het complete programma staat op www.dagvandearchitectuur.nl en verschijnt op 20 juni a.s. in een bijlage bij dagblad Trouw.

Beeld Centraal Station Utrecht.

Ontwerp: ProRail/ Benthem Crouwel Architekten Beeld Centraal Station Arnhem.

Ontwerp: ProRail/ Ben van Berkel, UNStudio

De BNA vindt het van belang dat leden input geven op het nieuwe beleidsplan en roept daarom alle leden op een reactie te geven op de discussies en conceptplannen via www.bna.nl/architecten2012.

Leontien Sauerwein, manager beleid en ontwikkeling

08

BNABLAD #05/09

kort nieuws

Economische situatie verslechtert Tachtig procent van de architectenbureaus ondervindt inmiddels de gevolgen van de economische crisis. De BNA heeft in april 2009 door onderzoeksbureau USP Marketing Consultancy B.V. een tweede onderzoek laten uitvoeren naar de gevolgen van de economische crisis.

De gevolgen van de economische crisis zijn (nog steeds) vooral merkbaar doordat het aantal opdrachten vermindert (driekwart van de bureaus) en opdrachten tot nader order worden uitgesteld (68% van de bureaus). Ook slinkt de orderportefeuille beduidend: gemiddeld genomen is een daling van 33,6% waarneembaar onder architectenbureaus. De gevolgen blijven het grootst in de woningbouw, een belangrijke sector voor de branche. Om de crisis te lijf te gaan, heeft 93% van de getroffen architectenbureaus intussen maatregelen getroffen of zal deze nog treffen. De meest genoemde maatregel is een actievere marktbewerking, naast het snijden in het personeelsbestand.

Het zijn vooral bouwkundigtekenaars en architect-medewerkers van wie contracten niet worden verlengd (respectievelijk 81% en 50%) of die worden ontslagen (respectievelijk 67% en 43%).

De BNA is niet tevreden over de maatregelen die het kabinet tegen de economische crisis heeft genomen. De lobby voor het op gang brengen van opdrachten, voor het wegnemen van belemmeringen bij gemeenten, en voor het stimuleren van de arbeidsmarkt zet de BNA dus onverminderd voort. De BNA ontwikkelt daarnaast veel ondersteunende activiteiten voor leden. Er zijn verschillende informatiebijeenkomsten over bijvoorbeeld het ontslagrecht of het ondernemen in moeilijke tijden. In regionale BNAnetwerken wisselen leden onderling ervaringen uit, en via lokale netwerken stimuleert de BNA onderlinge uitwisseling van personeel. Zo blijft personeel voor de branche behouden. Verder verschaft de BNA op de eigen website veel praktische informatie, bijvoorbeeld over de in de branche veel gebruikte deeltijd-ww-regeling. Ook is de BNA in overleg met onder meer de VNG over mogelijke arbeidsplaatsen bij gemeenten. Het idee van de Rijksbouwmeester een Ontwerplab op te zetten voor ontslagen architectmedewerkers, ondersteunt de BNA. Maar ook voor andere functiegroepen moeten ook oplossingen worden gezocht. De BNA werkt daar hard aan. Alle informatie over de economische crisis en de acties van de BNA is te vinden op www.bna.nl/economischecrisis.

Bedrijfsvergelijkend onderzoek: informatie en hulpmiddel Goede bedrijfsinformatie heeft doorslaggevend effect op de bedrijfsvoering van uw bureau. De BNA voert ook dit jaar weer het bedrijfsvergelijkend onderzoek (BVO) uit. In het BVO worden uw bedrijfseconomische resultaten afgezet tegen de resultaten van vergelijkbare bureaus en tegen de branche als geheel. De cijfers uit het BVO geven antwoord op de vraag hoe uw bureau presteert ten opzichte van uw conculegae en zijn een hulpmiddel bij het maken van strategische keuzes.

In crisistijd heeft u niet alleen behoefte aan de juiste informatie, u wilt hier ook snel over kunnen beschikken. Na het online invullen van de vragen voor het BVO, krijgt u de beschikking over een praktische online applicatie. In een interactief exploitatiemodel kunt u op eenvoudige wijze de gevolgen van tussentijdse mutaties in uw bedrijfsvoering laten doorrekenen. Veranderingen in de omzet of het aantal medewerkers worden dan direct in de resultaatrekening in beeld gebracht.

Het BVO, dat gaat over boekjaar 2008, is eind mei jl. gestart en loopt tot eind juni van dit jaar. Deelname aan het BVO is kosteloos en exclusief voor BNA-leden. Elk BNA-bureau is uitgenodigd mee te doen. Hiervoor hebben de directeureneigenaren een brief met inlogcode ontvangen. Elke deelnemer krijgt kosteloos de beschikking over een individuele rapportage. In oktober van dit jaar ontvangen deelnemers de totaalrapportage waarin de algemene brancheresultaten worden beschreven. BNA-leden die niet hebben deelgenomen, kunnen deze rapportage bestellen tegen betaling van â‚Ź 50,00.

Voor meer informatie over het BVO kunt u zich richten tot de helpdesk van de BNA. Jasper Etten, beleidsmedewerker ondernemerschap en marktontwikkeling

Leontien Sauerwein, manager beleid en ontwikkeling

BNABLAD #05/09

09

ARTIKEL

10

BNABLAD #05/09

ARTIKEL

het imago van de architectenbranche De architectenbranche heeft een aantrekkelijk en jong imago, maar het salaris mag wel wat hoger. Dit blijkt uit arbeidsmarktonderzoeken die de Stichting Fonds Architectenbureaus (SFA) vorig jaar heeft laten uitvoeren.

––

Tekst Miloe van Beek Beeld Stockxpert

Een jaar geleden, tijdens de hoogconjunctuur van 2008, liet de SFA (Stichting Fonds Architectenbureaus) drie arbeidsmarktonderzoeken uitvoeren. ‘We wilden hiermee de stand van zaken op de arbeidsmarkt inventariseren. Gaan er in de toekomst tekorten aan personeel ontstaan? Hoe kunnen we de zittende mensen geschikt houden voor het werk?’ vertelt SFA-voorzitter Hans de Keijzer. Uit de onderzoeken bleek dat er de komende jaren behoefte zal zijn aan gekwalificeerd personeel. met name bouwkundig tekenaars en projectleiders. Een jaar later echter, is de arbeidsmarkt totaal

Het is een moeilijke tijd, de sector zit op slot veranderd, en in plaats van een tekort is er eerder een overschot aan personeel. ‘Wij hebben sinds begin 2009 afscheid moeten nemen van twintig mensen. Het is een heel moeilijke tijd, de hele sector zit op slot’, zegt Huub de Graaff, directielid van architectenbureau KOW. Bij de SFA had niemand verwacht dat de bouwsector zo zou instorten. ‘Toch denk ik dat het voor de toekomst belangrijk is om de architectenbranche te promoten bij jongeren’, zegt Hans Kortland, hoofd P&O bij architectenbureau EGM en secretaris van de SFA. ‘Er is bijvoorbeeld al bekend dat in de metaalsector tussen nu en 2015 een tekort van 100.000 mensen zal

BNABLAD #05/09

ontstaan. We moeten dus blijven werken aan de attractiviteit van de architectenbranche.’ Uit de onderzoeken blijkt dat de architectuur weliswaar een jong imago heeft, maar niet zo bekend is onder jongeren. Ook hebben jongeren een beperkt beeld van de functies die op een bureau kunnen worden uitgeoefend. Een speciale beroepenanalyse die de SFA momenteel laat uitvoeren, moet ervoor zorgen dat functies en beeldvorming beter op elkaar aansluiten. Hans de Keijzer: ‘We willen jongeren vertellen welke functies je allemaal kunt uitoefenen op een architectenbureau.’ Ook wil de SFA van werkgevers weten welke vaardigheden zij wensen van een werknemer. ‘Er blijkt nogal een gat te zitten tussen wat er tijdens de opleiding is geleerd en waar werkgevers behoefte aan hebben. Reden is de snelle ontwikkelingen binnen de architectenbranche, opleidingen kunnen die amper bijhouden’, verklaart de Keijzer.

Voldoende leren De SFA-onderzoeken laten ook zien dat werknemers in de architectenbranche vinden dat er meer aandacht mag komen voor employability: het optimaal inzetbaar houden van mensen. Dit kan onder meer door scholing. Hans Kortland: ‘De branche is gestoeld op professionele en permanente scholing van medewerkers. Toch denken veel bureaus dat werknemers in de praktijk wel voldoende leren.’ Om alle architecten, ook zij die bij een klein bureau werken, de mogelijkheid te geven cursussen te volgen, is de BNA Academie in het leven geroepen. ‘We hebben de kosten van de cursussen bewust zo laag

11

ARTIKEL

mogelijk gehouden’, zegt BNA directeur Marie Hélène Cornips.

Er zijn ook werkgevers die de opleidingen intern aanbieden. Bij architectenbureaus KOW en KAW wordt de kennisverspreiding vooral intern opgepakt via workshops of trainingen.

Schoonheid van Nederland Architecten zijn best te spreken over de arbeidsvoorwaarden in de branche, alleen over de hoogte van het salaris en de doorgroeimogelijkheden heerst ontevredenheid.

‘Architectenbureaus hebben jarenlang een terughoudend financieel beleid gevoerd. Andere branches zijn vooruitstrevender geweest’, zegt Hans de Keijzer. Het salaris blijkt overigens geen reden om niet in de architectenbranche aan de slag te gaan, maar wel een reden om over te stappen naar een andere branche. ‘Een projectleider die bijvoorbeeld switcht naar een bouwkundig bureau, kan daar inderdaad flink meer verdienen’, meent de Graaff. Architecten willen graag dat de BNA het initiatief neemt om een loonsverhoging aan te kaarten, maar blijken zelf ook niet altijd het onderste uit de kan te halen. ‘We zijn een beetje laks en vinden ons vak, de schoonheid van Nederland, belangrijker dan geld’, aldus KAW-projectarchitect Sjoerd Betten. De vraag is wanneer de architectuurbranche een inhaalslag kan maken, in deze economische tijd zijn salarisverhogingen niet te realiseren.

Cornips: ‘De crisis zal de onderhandelingsruimte bepalen. We moeten in ieder geval zorgen dat we niet verder gaan achterlopen op het gebied van arbeidsvoorwaarden. Daarom zijn we nu ook samen met de SFA bezig om de voorwaarden voor de branche te moderniseren.’ Om te onderzoeken waar architecten behoefte aan hebben – een betere balans tussen werk en privé, ontwikkelmogelijkheden of meer flexibiliteit – zal de SFA deze zomer een aantal paneldiscussies organiseren.

Architecten zijn ontevreden over hoogte salaris

als werkgever rekening mee.’ Ook het lage aantal vrouwen dat werkzaam is in de architectenbranche, staat op de agenda. Er studeren evenveel vrouwen als mannen aan de TU’s, maar veel vrouwen stromen uit als ze kinderen krijgen, iets waar volgens Cornips meer aandacht voor moet komen. Maar voor kleinere bureaus die geen aparte afdeling personeelszaken hebben is dit in de praktijk soms lastig. Reden voor de BNA en de SFA om hier instrumenten voor te ontwikkelen. ‘Veel werkgevers weten niet hoe ze een functioneringsgesprek moeten voeren. Als SFA maken we daar nu een handleiding voor’, zegt Hans Kortland.

Elke leeftijd brengt eigen dynamiek met zich mee Inhaalslag maken Alle activiteiten gaan dus door, ondanks de crisis. De SFA wil zich niet laten leiden door de waan van de dag. Kortland: ‘We hebben vertrouwen en hoop dat het binnenkort beter zal gaan.’ Maar door de huidige ontslaggolf kan de branche kwalitatief interessante collega’s kwijtraken. ‘Wie nu zijn baan bij een architectenbureau kwijtraakt, zal waarschijnlijk zijn geluk zoeken in een andere branche en als dat lukt niet snel terugkeren. Ik denk dat bureaus na de crisis, samen met de SFA en de BNA, een extra inhaalslag moeten maken om het imago op te vijzelen’, vindt Huub de Graaff. De BNA probeert op dit moment buiten de architectenbranche verschillende oplossingen te vinden voor werknemers die moeten vertrekken. ‘We zijn onder meer in gesprek met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten om te zien of we bijvoorbeeld bouwkundig tekenaars tijdelijk aan hen kunnen uitlenen’, aldus directeur Cornips.

In september wordt een speciale SFA-website gelanceerd met meer informatie over de beroepenanalyse en andere initiatieven.

Goed personeelsbeleid Behalve met een goed salaris, kunnen werknemers ook worden vastgehouden door goed personeelsbeleid.

‘Werknemers zijn het kapitaal van de onderneming. Besteed dus aandacht aan personeelsbeleid, bijvoorbeeld door regelmatig functioneringsgesprekken te voeren en na te denken over leeftijdsbewust personeelsbeleid’, zegt Cornips. Elke leeftijd brengt zijn eigen dynamiek en problemen met zich mee, meent ook Hans de Keijzer. ‘Een oudere werknemer heeft andere behoeften dan iemand met kleine kinderen. Houd daar

12

ARBEIDSMARKT TEN TIJDE VAN CRISIS: WAT DOET DE BNA? De nadruk ligt op het zo veel mogelijk behouden van arbeidskrachten voor de branche. Daartoe biedt de BNA uitgebreide informatie op de website, met een speciaal Dossier Economische crisis, informatie over deeltijd-ww, uitleencontracten en ontslagregels. Ook is er een breed scholingsaanbod van de BNA Academie en heeft de BNA voor leden en medewerkers van BNA-bureaus om te kunnen netwerken een groep gestart op LinkedIn.

BNABLAD #05/09

RUBRIEK

■HEt DETAIL

Waarom ziet een gebouw eruit zoals het eruitziet?

De architect van het gebouw bespreekt een in het oog springend detail.

Tekst Kirsten Hannema Beeld René de Wit

Pictureframe gevelelement

Studio M10 ontwierp een prefab elementengevel, waarmee de traditionele steenachtige gesloten gevangenis is getransformeerd tot een heldere, open kliniek.

‘Licht, lucht en – vooral – zicht, dat waren onze uitgangspunten’, zegt projectarchitect Martien Jansen over het ontwerp voor de Oostvaarderskliniek, gelegen in een woonwijk in Almere. ‘Maar er worden zoveel eisen gesteld aan een tbs-kliniek, dat je vrijwel automatisch uitkomt bij een betonnen gebouw met gevelopeningen van een meter in het vierkant. Bovendien merk ik dat er nog op een ouderwetse manier wordt gedacht over de toepassing van glas bij een justitiële inrichting. Terwijl het afgelopen decennium dusdanige vernieuwingen hebben plaatsgevonden, dat glas de sterkte-eigenschappen van beton kan krijgen.’

Om zijn opdrachtgever daarvan te overtuigen, zocht Jansen tijdens de ontwerpfase contact met gevelbouwer Oskomera en glasproducent Saint-Gobain en werden mock ups gebouwd om de kogel- en uitbraakwerendheid (de gevel fungeert ten dele als ringmuur) te testen. De uitkomst van dat ontwerponderzoek is een prefab pictureframe

BNABLAD #05/09

gevelelement van 1,80 meter breed en 3,60 meter hoog – de grootst mogelijk te realiseren afmeting. Ook in de verdere detaillering wilde Jansen ‘tot het uiterste gaan’. Het glas wordt omlijst door minuscule glaslijsten. Daar waar noodzakelijk, is het aluminium kozijn inwendig versterkt met staal.

De samenstelling van het bijzondere glas is een goed bewaard geheim. De opdrachtgever wenst dit niet prijs te geven. De tbs-ers die in het gebouw verblijven, zouden met die exacte informatie wel eens op verkeerde ideeën kunnen worden gebracht. Het blijft tenslotte een gevangenis. In de minimale naden tussen de gevelelementen zijn daarom consoles opgenomen voor de ophanging van de stroomdoorvoerende detectie en traliewerken (eveneens zonwering) bij de woongebouwen. Daarnaast zijn zichtbeperkende oplossingen als verschillende zeefprints in het glas van de gevelelementen geïntegreerd.

Alles uiterst subtiel. De openheid die Jansen beoogde, wordt nergens verstoord.

Want: ‘Het verborgene is dodelijk voor het functioneren van de kliniek’, zegt Jansen.

‘Zicht door vergaande transparantie en nauwkeurige ordening van de ruimte is van wezenlijk belang voor het herstel van patiënten in een veilige omgeving.’

Project Oostvaarderskliniek, Almere Architect Studio M10, projectarchitect Martien Jansen Opdrachtgever Rijksgebouwendienst

13

Beeld DSM hoofdkantoor in Shanghai, China. Duurzame kantoorruimte en voorziening Research & Development. Ontwerp en foto: de Architekten Cie.

14

ARTIKEL

Grenzen verleggen De BNA heeft als doel zijn leden te ondersteunen bij excellent vakmanschap. Daar kan ook werken buiten Nederland bij horen. Wat zijn de kansen voor architecten internationaal?

En hoe komen ze aan opdrachten?

––

Tekst Ellen Meijer

Door de recessie liggen de opdrachten voor architecten niet voor het oprapen. Dat maakt het nog belangrijker marktkansen te verkennen, ook buiten Nederland. Europese regelgeving heeft het makkelijker gemaakt buiten de landsgrenzen te werken. De animo daarvoor is echter bescheiden, blijkt uit het verdiepingsonderzoek van het Bedrijfsvergelijkend Onderzoek (BVO) van de BNA van afgelopen november. Tweederde van de respondenten verwacht de komende vijf jaar geen grote veranderingen in de herkomst van opdrachtgevers. Architecten geven aan wel open te staan voor internationalisering en kiezen dan vooral voor activiteiten in de omringende landen. Slechts zes procent kijkt naar nieuwe opkomende markten.

Newtowns Rob van der Velden, stedenbouwkundige en directeur-eigenaar van architectenbureau Atelier Dutch in Almere, waagde begin deze eeuw de sprong naar Shanghai. De stad aan de Chinese oostkust stond onder druk van het binnenland om te groeien. Het stadsbestuur wilde daarom negen newtowns bouwen, in de bouwstijlen van verschillende Europese landen.

Er kwam ook een telefoontje naar zusterstad Rotterdam met de vraag om namen van bureaus voor een competitie. Twee lokale bureaus en de voorloper van Atelier Dutch deden mee.

Het Rotterdamse bureau KuiperCompagnons won, maar na een gesprek met de locoburgemeester van Shanghai mocht Van der Velden samen met de winnaar de Hollandse stad vormgeven.

BNABLAD #05/09

De Chinese architectuursector lijkt wat ontwerpproces betreft op de onze, meent hij. Het verschil zit in de manier waarop de markt is georganiseerd: ‘Belangrijke bouwopgaven liepen jarenlang via de communistische partij. Concurrentie ontbrak en daarmee de creatieve uitdaging. Bovendien mocht je tijdens de Culturele Revolutie geen eigen mening hebben. Het vak raakte daardoor uitgehold.’ Sinds het openbreken van de economie gaan studenten weer naar het buitenland. Kritiek wordt – binnen zekere grenzen – geaccepteerd. Mede daardoor zit de architectuur in de lift. Van der Velden: ‘Zag je jarenlang spiegelgebouwen met protserige lijsten, Chinezen zijn zich nu meer bewust van wat er in de wereld gebeurt op ontwerpgebied. Ze kunnen het werk van topontwerpers uit andere landen uitstekend vertalen naar hun eigen cultuur. De volgende stap is dat ze zelf met oorspronkelijke ideeën komen.

Dat duurt misschien nog één generatie; de Chinese modescene laat nu al veel originaliteit zien. De architectuur volgt zonder twijfel.’

Dynamiek China hoort met India en Duitsland tot de focuslanden van Dutch Design, Fashion & Architecture (Dutch DFA). Deze publiek-private samenwerking heeft als doel de internationale positie van design, mode en architectuur uit Nederland te versterken. China en India zijn gekozen vanwege de dynamiek in die samenlevingen, Duitsland omdat het dichtbij ligt en onze belangrijkste handelspartner is. In vier jaar tijd wil Dutch DFA

15

ARTIKEL

Beeld Gaoqiao New Town in Shanghai, China. Nieuwe uitbreidingswijk ‘Hollandse stad’; stedenbouwkundig ontwerp en woningen.

Ontwerp: coproductie van atelier DUTCH, KuiperCompagnons en GZPI (Guangzhou, China). Foto: atelier DUTCH

een programma ontwikkelen dat de kansen voor de hele ontwerpsector duurzaam verbetert. Programmadirecteur Christine de Baan: ‘In elke discipline hebben toonaangevende ontwerpers op eigen kracht een internationale positie bereikt. Onze activiteiten gaan initiatieven bundelen om het effect te vergroten. Zo kan een culturele tentoonstelling in een museum invloed hebben op de markt. Veel ontwerpers hebben op die manier al opdrachten gekregen.’

Gerda van Groesen is accountmanager creatieve industrie bij de EVD, het agentschap van het ministerie van Economische Zaken dat zich richt op internationaal ondernemen en samenwerken. Ze vertegenwoordigt de EVD in Dutch DFA. De samenwerking tussen drie ministeries (OCW, EZ en BuZa), brancheorganisaties BNA, BNO, BNI en Modint, sectorinstituten NAi en Premsela en de grote steden is in haar ogen bijzonder: ‘Ik zie dit soort initiatieven niet veel in andere sectoren. Het grote voordeel is dat je elkaar versterkt doordat je activiteiten afstemt en gezamenlijk naar buiten treedt.’

Krachten bundelen levert meer op Ontwerpklimaat

Beeld Gaoqiao New Town in Shanghai, China. Nieuwe uitbreidingswijk ‘Hollandse stad’; stedenbouwkundig ontwerp en woningen.

Ontwerp: coproductie van atelier DUTCH, KuiperCompagnons en GZPI (Guangzhou, China). Foto: Xiaoying Liu Beeld The Pinnacles of Lusail, Qatar. Dubbelontwerp voor appartementen, resp. 120 en 136 meter hoog. Ontwerp en beeld: KOW

Dit jaar doet Dutch DFA onderzoek naar het imago van Nederlandse ontwerpers in het buitenland. Vanuit haar netwerkcontacten schetst De Baan een algemeen beeld voor de architectuur: ‘Nederlandse architecten staan bekend om hun conceptuele en experimentele benadering. In de jaren negentig is het vak opgebloeid doordat jonge bureaus kansen kregen om bijzondere gebouwen te ontwerpen.’ Als andere sterke punten noemt ze de beheersing van complexe processen, pragmatiek, het vermogen tot samenwerken en een innovatieve houding. De Baan ziet veel kansen voor architecten op het gebied van sociale woningbouw, bouwen met water en innovatief ontwerpen. ‘Iedere goede architect reageert vanuit een autonome visie op een opdracht, maar conceptueel denken is sterk verankerd in het Nederlandse ontwerpklimaat. Daarmee onderscheiden we ons.’ Een sterk punt is volgens haar ook het interdisciplinaire verkeer: ‘In Nederland delen mode, design en architectuur gemeenschappelijke roots via het onderwijs. Als je je op die manier

EXPORTSTAPPENPLAN Om internationaal te kunnen werken en succesvol diensten te exporteren, moet je goed zijn voorbereid. Stel jezelf belangrijke vragen als: Waarom wil ik überhaupt de stap over de grens zetten? Is mijn bureau voldoende voorbereid om eraan te beginnen? Hoe zit de markt in desbetreffend land in elkaar? Een goed hulpmiddel daarbij is het Exportstappenplan van de BNA dat je langs alle deze belangrijke vragen leidt. Het Exportstappenplan kan worden gedownload van de BNA-website: www.bna.nl > Helpdesk online > Bureauzaken > Het architectenbureau > Werken in het buitenland Exportstappenplan.

16

BNABLAD #05/09

ARTIKEL

profileert, kun je de gedeelde karakteristieken benadrukken.

Dat maakt het verhaal krachtiger.’

Wat weerhoudt architecten er eigenlijk van over de grens te werken? In Duitsland is het vooral een cultuurkwestie, denkt De Baan: ‘Duitse opdrachtgevers vinden Nederlandse experimenten inspirerend, maar ze zijn huiverig voor het geven van een opdracht vanwege de grotere rol die de architect daar speelt in het uitvoerende proces. Voor bureaus die daar goed in zijn, is de stap de overweging waard.’ In China en India werpen de geografische afstand en de taalbarrière drempels op. Zijn die voor kleine ondernemers te overwinnen? De Baan: ‘Kleine, startende bureaus winnen ook competities in het buitenland. Zij zoeken er dan meestal een groot bureau bij als partner.’

Handelsmissie De BNA en Dutch DFA helpen bureaus bij de voorbereiding op internationaal werk. Bijvoorbeeld door deelname aan beurzen en het organiseren van handelsmissies, zoals de Business of Design Week (BoDW) afgelopen najaar in Hong Kong waaraan ook de EVD ondersteuning verleende. De Baan: ‘Wij zorgen bovendien voor follow up waardoor professionele netwerken ontstaan. Als je goede contacten ontwikkelt met de creatieve industrie in andere landen, kun je meerjarenprogramma’s opzetten voor Nederlandse bureaus. Denk aan een creatieve broedplaats waar mensen een paar maanden kunnen werken om hun kansen te verkennen.’

Atelier Dutch was één van de 287 deelnemers aan de BoDW in Hong Kong. Van der Velden ging met name mee om zijn netwerk te versterken: ‘Verder wilde ik een paar jaar na ons werk in Shanghai verkennen hoe de Chinese markt ervoor staat om te bepalen of we ons er weer op willen richten.’ Hij vond de BoDW relatief vrijblijvend: ‘We moeten ons nog beter richten op de vraag. Als ze daar zeggen: we willen duurzame gebouwen, komen wij aan met zonnepanelen terwijl ze bij wijze van spreken de muren nog niet hebben geïsoleerd.’ Dit najaar heeft Dutch DFA een handelsmissie gepland voor Shanghai. Voor Van der Velden een interessante optie: ‘De stad is groter dan Hong Kong en we hebben er al gewerkt.

Bovendien brengt het Nederlandse consulaat in Shanghai actief Nederlandse architecten voor het voetlicht.’

Beeld CasaNova in Bolzano, Italië. Nieuwe uitbreidingswijk; stedenbouwkundig plan en woningen. Ontwerp: de Architekten Cie. Foto: Christoph Mayr Fingerle

Ook internationale kansen voor kleine bureaus Krachten bundelen Wie over de grens op korte termijn extra omzet zoekt, komt bedrogen uit, zeggen zowel Van Groesen als Van der Velden.

Van der Velden heeft ervaren dat geld verdienen aan internationaal werk een lange adem vraagt: ‘Je moet er een jaar of vier doorlopend energie in steken voordat je slechtbetaalde opdrachten kunt weigeren. De investeringen lopen in de tienduizenden euro’s per jaar. Maar er kunnen andere redenen

BNABLAD #05/09

Beeld Jakob-Kaiser-Haus in Berlijn, Duitsland. Regeringsgebouw met kantoorruimte. Ontwerp en foto: de Architekten Cie.

17

ARTIKEL

Beeld Bergbau-Museum in Bochum, Duitsland. Uitbreiding van het Duitse mijnmuseum. Ontwerp en beeld: Benthem Crouwel Architekten

Beeld Canton Fair in Guangzhou, Guangdong, China.

Beursgebouw met expositiecentrum, kantoor/hotel en expeditie.

Ontwerp en beeld: KOW i.s.m. HSA

zijn om over de grens te werken. Prestige bijvoorbeeld, potentiële opdrachtgevers herkennen in een buitenlands avontuur je ondernemersgeest.’ Alleen grote bureaus hebben genoeg massa om een buitenlandse vestiging te openen. Toch ziet Van der Velden mogelijkheden voor kleine ondernemers: ‘Als groep zijn ze net zo sterk als een groot bureau. Je kunt bijvoorbeeld een menukaart ontwikkelen waar buitenlandse opdrachtgevers uit kunnen kiezen. Willen ze kennis invliegen voor een week, dan vaardigt het collectief één iemand af.

Kleine bureaus hebben de flexibiliteit en het improvisatievermogen. Door hun krachten te bundelen kunnen ze daar gebruik van maken.’

De EVD biedt zowel individuele ondernemers als samenwerkende bedrijven ondersteuning bij het verkennen van buitenlandse markten. Van Groesen: ‘Een architect die een nieuwe markt wil aanboren, kan gebruik maken van de subsidieregeling Prepare2start, of met onze hulp een individuele marktscan doen. Verder hebben we het tenderprogramma Collectieve Promotionele Activiteiten, waarvoor collectieven twee keer per jaar subsidieaanvragen kunnen indienen. Dat is bijvoorbeeld interessant voor een groep architecten die een handelsreis naar een land wil organiseren.’ De BNA vertegenwoordigt als onafhankelijke partij de hele branche. Maar als de bond speciaal energie steekt in bureaus die het internationale avontuur aangaan, is dat volgens Van der Velden niet solidair tegenover ondernemers die alleen in Nederland werken. Hij vindt dat de BNA het goed doet: ‘Faciliteren, adviseren en contacten leggen, verder moeten bureaus het zelf doen. Daar ben je ondernemer voor.’

handelsmissies. ‘Je hoeft niet meteen de wereld over om internationaal te werken’, aldus Van Groesen. ‘Kijk bijvoorbeeld eens in België of Duitsland. De Kamers van Koophandel hebben consulenten internationale handel om ondernemers op weg te helpen. Zij voeren ook de regeling Prepare2start uit.

Mijn ervaring is dat als je aan de criteria voldoet, er grote kans is dat je subsidie krijgt.’

Verkennen Op de website van de EVD staat uitgebreide landeninformatie en informatie over subsidies. De EVD heeft verder een gratis nieuwsservice waarmee ze bedrijven op de hoogte houdt van economische ontwikkelingen en activiteiten, zoals

18

Markt verkennen met subsidie Netwerken noemt Van der Velden een goede manier van marktverkenning: ‘Daarvoor is meedoen aan een handelsmissie nuttig. Je komt erachter wie de belangrijkste spelers zijn en waaraan in de markt behoefte bestaat. Zit je eenmaal in een circuit van bureaus die in een land actief zijn of dat willen zijn, dan kom je makkelijker aan informatie over prijsvragen.’ India en Korea ziet hij als markten met vergelijkbare kansen als China: ‘Daar spelen vergelijkbare problemen en de kennis ontbreekt. Nederlandse architecten kunnen oorspronkelijke en innovatieve ontwerpideeën leveren en integraal opereren vanuit hun kennis van bouwen. Laten we elkaar in het buitenland niet als concurrenten zien, maar sámen optreden.’

MEER INFORMATIE Voor meer informatie over werken in het buitenland kunt u terecht op de websites van de EVD (www.evd.nl ) en Dutch DFA (www.dutchdfa.nl).

BNABLAD #05/09

RUBRIEK

■Reisbagage

Goede ideeën zijn overal te vinden, ook in het buitenland. Deelnemers aan architectuurreizen beschrijven hun eye opener.

Tekst Miloe van Beek Beeld Deelnemers reis

Hong Kong Wie Ton Venhoeven, architect-directeur van Ton Venhoeven CS. Reis Handelsmissie naar Hong Kong met het Ministerie van Economische Zaken Eye opener In China is nog veel te doen op het gebied van duurzaamheid

Bijna zijn hele leven is Ton Venhoeven al geïnteresseerd in het verre Oosten. Hong Kong bezocht hij al vaker als toerist, maar tijdens deze reis zag hij een andere kant van de regio. ‘Ik heb seminars gevolgd over stadsontwikkeling en was onder de indruk van de stedenbouwkundige ontwikkeling. In sommige gebieden woonden dertig jaar geleden slechts een paar honderd mensen, nu twintig miljoen.’

De bouw van een stad wordt in bijvoor-

BNABLAD #05/09

beeld Shenzen, een van de snelst groeiende steden op aarde, civieltechnisch bekeken.

Eerst legt men de metrolijn en hoofdstraat neer, aan de zijkanten verrijst vervolgens de stad. ‘In Nederland bouwen we eerst een leefmilieu. Daarna gaan we eindeloos praten over de afslag op de snelweg en een station. Gevolg: weinig samenhang, files en slecht openbaar vervoer. In Shenzen bestaat er door deze aanpak meer cohesie tussen stadsdelen, bedrijfsruimtes en winkels. Het centrum met theater komen daardoor vanzelf op de goede plek.’

concurrentie van het vasteland flink is afgenomen, wil de overheid een andere weg inslaan. Er wordt geïnvesteerd in design, kunst en fashion: de creatieve economie.’

Venhoeven ziet kansen op het gebied van duurzaam design en stedenbouw. Al langer was hij van plan zich op China te richten, deze reis gaf hem het laatste zetje. ‘Wij kunnen in Europa wel investeren in energiezuinige gebouwen, maar op wereldschaal stelt dat nog steeds weinig voor. Tien procent minder CO2-uitstoot in China heeft veel grotere gevolgen voor het ecosysteem.

Daar ga ik induiken.’

Creatieve economie De economie van Hong Kong was gebaseerd op productie, maar omdat deze door

Een interessante reis gemaakt?

E-mail naar redactie@bna.nl

19

serie opdrachtgevers

Beeld ...

Beeld Woning gebouwd in particulier opdrachtgeverschap, Almere. Foto: Gemeente Almere

Beeld Woningen gebouwd in particulier opdrachtgeverschap, Almere. Foto: Gemeente Almere

Is er een klik?

Particulieren selecteren op invloed en honorarium

Hoe selecteren opdrachtgevers een architect? En welke invloed heeft de economische crisis? In een vijfdelige verkenning komen projectontwikkelaars en ontwikkelingsmaatschappijen, woningcorporaties, de overheid, particulieren en het bedrijfsleven aan bod. In dit nummer aandacht voor particuliere opdrachtgevers. Ze zijn samen goed voor 32% van de omzet in de architectenbranche. Zo blijkt uit het Bedrijfsvergelijkend Onderzoek 2007 van de BNA. Hoe selecteren opdrachtgevers die samenwerken in een Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO)? ––

Tekst Gerard Keijsers

20

BNABLAD #05/09

serie opdrachtgevers

Beeld Woningen gebouwd in particulier opdrachtgeverschap, Almere.

Foto: Gemeente Almere

Mensen moeten meer zeggenschap krijgen over de manier waarop ze wonen, stelde de overheid in 2000 in de nota Mensen Wensen Wonen. Vanaf 2005 zou een derde van de jaarlijks opgeleverde hoeveelheid woningen door middel van CPO moeten zijn gerealiseerd. Zie daar een belangrijke markt voor architecten. Maar, hoe win je een collectief voor je bureau?

‘We geven in die brief onder meer aan wat de insteek is van de groep, om welke locatie het gaat, wat de stedenbouwkundige randvoorwaarden zijn. En we vragen het bureau om op basis van die informatie een visie op de locatie te geven.’ De bureaus wordt ook gevraagd naar hun honorarium en er wordt gepolst in hoeverre ze invulling kunnen en willen geven aan de CPOwensen.

In een CPO-project zijn particulieren, verenigd in een vereniging, gezamenlijk opdrachtgever voor nieuwbouw van woningen. Ze selecteren dus ook samen een architect. Om dat zo goed mogelijk te kunnen doen, kan een adviseur in de arm worden genomen. Zoals Bouwen in eigen beheer (BIEB), een adviesbureau dat zich heeft gespecialiseerd in het ondersteunen van CPO-projecten in de woningbouw. ‘Wij begeleiden de groep om als professioneel opdrachtgever te kunnen optreden’, zegt directeur Henk Vlemmix. ‘We loodsen de groep door het proces. Van het begin tot en met de oplevering en het beheer. En we ondersteunen in het afsluiten van contracten.’

De antwoorden van de architectenbureaus worden voorgelegd aan de selectiecommissie van het CPO-project, die namens de totale groep een selectie mag maken. Deze commissie selecteert en maakt een shortlist uit de groslijst van architecten.

Vlemmix: ‘Waarop wordt geselecteerd? Honorarium, ervaring, referenties, bouwstijlen en de presentatie van het bureau in hun documentatie en antwoorden op de vragen uit de eerste brief.’

Selectie

luisteren naar de wensen van de groep

BIEB helpt ook bij de architectenselectie. Het adviesbureau vraagt daarvoor allereerst de deelnemers in een CPO-project naar hun wensen en bekijkt of die passen in de plannen voor het te bebouwen gebied. Op basis van de wensen – die uiteenlopen van prijs tot bouwstijl – van de toekomstige bewoners schrijft de vereniging tien tot vijftien architecten aan. Vlemmix:

De shortlist van architecten bestaat uit drie of vier bureaus die een presentatie van een half uur mogen geven voor de vereniging. Het ene bureau geeft een gelikte presentatie met 3D-beelden. Het andere geeft meer aan welke bouwsferen er zouden kunnen komen, en geeft dus vooral aan dat de groep

BNABLAD #05/09

21

serie opdrachtgevers

Beeld Woningen gebouwd in Collectief Particulier Opdrachtgeverschap, Zandstraat in Casteren.

Ontwerp: Van den Pauwert Architecten BNA. Foto: BIEB bv

Beeld Luchtfoto van de Zandstraat in Casteren.

Ontwerp: Van den Pauwert Architecten BNA. Foto: BIEB bv

beslist. Welke vorm het meeste succes oplevert, kan Vlemmix niet zeggen. ‘Dat ligt aan de groep. Sommige groepen hechten aan consequent en consciëntieus werk. Die willen stappen zien. Andere groepen hechten weer aan beelden. De ene keer wordt iemand gekozen die een vrij saaie maar gedegen presentatie geeft. De ander keer iemand die een enthousiaste presentatie met bewegend beeld geeft. Er is dus geen Wet van Meden en Perzen. Natuurlijk speelt het honorarium ook een rol. Hoewel niet altijd de goedkoopste architect wordt gekozen.’

‘Je moet kunnen communiceren met een architect’ Criteria ‘Wij wilden een modern huis. En een grote tuin. Daarop hebben we de architect gekozen. En natuurlijk speelde de prijs mee’, zegt Geert Meijer, die via CPO een huis heeft gebouwd in Casteren. Architect Van den Pauwert uit Eindhoven mocht de woningen in Casteren bouwen. ‘Welke criteria bij ons voorop stonden?’ vraagt Stefan Verhoeven, opdrachtgever in hetzelfde CPO-project in Casteren. ‘Op één stonden de kosten.

Wat gaat het kosten als jij onze architect wordt? Wel volgens de Standaardregeling 1997 (SR). De een geeft 15%, de ander 25%, weer een ander 30% korting op de SR.’ Beeld Kavel van particuliere opdrachtgever in het Homeruskwartier, Almere Poort. Foto: Gemeente Almere

22

Verhoeven, werkzaam als bouwkundig medewerker op een architectenbureau, somt nog een paar criteria op. ‘Is er al een volledig plan ontworpen of is er vrijheid in keuze? En, heeft de

BNABLAD #05/09

serie opdrachtgevers

Beeld Woningen gebouwd in Collectief Particulier Opdrachtgeverschap, Zandstraat in Casteren.

Ontwerp: Van den Pauwert Architecten BNA. Foto: BIEB bv

architect ervaring met dergelijke projecten? Nog een belangrijk selectiecriterium is gevoel. Iemand komt een verhaal vertellen.

Als hij hakkelt dan heb je daar minder gevoel bij dan bij iemand die een gelikt verhaal vertelt. Je moet wel kunnen communiceren met een architect. In ons geval was er een architect die moeilijk uit zijn woorden kwam, alsof hij niets had voorbereid.

Daar hadden we meteen het gevoel bij: dat wordt niks.’

‘Het gaat om de klik, die bepaalt de selectie’ Dienstbaarheid en communicatie De twee particuliere opdrachtgevers zeggen het niet met zoveel woorden, maar feitelijk het belangrijkste criterium is toch dat een architect moet aangeven dat de keuze voor een woning ligt bij de particuliere opdrachtgever. ‘Natuurlijk moet de architect je wel aanspreken’, zegt Meijer. ‘Want er volgt een lang traject van overleg. Wij konden onze ideeën samen met de architect uitwerken. Hebben de inrichting een beetje aangepast, waaronder de draairichting van deuren. Ik ben timmerman en kan dus wel een beetje tekeningen lezen.’

Verhoeven: ‘De architect die bij ons de opdracht kreeg, liet zien dat het alle kanten op zou kunnen en dat wíj daarover zouden beslissen. Dat gaf de doorslag.’

Ook Geert Meijer vindt het belangrijk dat een particulier mag meedenken en praten over het ontwerp. ‘Het is belangrijk dat je je eigen wensen ingevuld krijgt.’ ‘Het gaat om de klik, die bepaalt de selectie’, zegt Vlemmix van BIEB. ‘De groep moet een paar jaar vooruit met de architect. De groep moet dus het

BNABLAD #05/09

idee hebben dat ze met de architect overweg kunnen, kunnen overleggen. De architect die het over het voetlicht krijgt dat het samen gebeurt, die maakt de meeste kans. De architect moet zich realiseren dat de groep de baas is en dat hij in staat moet zijn om te kunnen luisteren naar de wensen van de groep.’

Precies zoals de Stawon het beschrijft in de publicatie Bouwen met je Buren, die is gebaseerd op een pilotstudie naar CPO: ‘De pilotstudie leidt tot de conclusie dat niet iedere architect geschikt is voor Collectief Particulier Opdrachtgeverschap. Nog meer dan bij professionele opdrachtgevers moeten architecten zich dienstbaar opstellen en over goede communicatieve vaardigheden beschikken. Architecten die graag hun visie aan anderen opleggen, kunnen er beter niet aan beginnen.’

Publicatie Bouwen met je buren Op 17 juni 2009 ontvangt Adri Duivesteijn, wethouder in de gemeente Almere, de tweede, aanvullende publicatie Bouwen met je buren. Ontwerpen met maatschappelijke meerwaarde uit handen van Dolf Dobbelaar, voorzitter van de Stawon. Deze publicatie van de Stawon is het vervolg op de gelijknamige publicatie uit 2006, en is het resultaat van een aantal pilots die de Stawon in 2008 organiseerde. De overhandiging vindt plaats in Topsportcentrum Almere, om 15.30-17.30 uur. U kunt zich hiervoor aanmelden via e-mailadres stawon@bna.nl.

23

rubriek

■opinie

Zoveel mensen, zoveel meningen. In deze rubriek komen verschillende mensen aan het woord over een speciaal onderwerp.

Integraal de toekomst in Alle bouwprojecten moeten over tien jaar integraal worden ontworpen en gebouwd, zegt de BNA. Mee eens, zeggen twee architecten en de bestuursvoorzitter van BAM. Nu alleen die cultuuromslag nog even organiseren: van indekken en afbakenen naar delen en vertrouwen.

––

Tekst Willemijn de Jonge

‘Het wordt snel als soft bestempeld’ Alexander Pastoors, beleidsmedewerker ontwerpproces en techniek bij de BNA ‘Ons pleidooi voor integraal ontwerpen is gericht op een nog beter product voor de opdrachtgever. Een gebouw dat functioneel, ruimtelijk en bouwtechnisch optimaal in elkaar steekt. Dat lukt beter als de verschillende partijen in het bouwproces beter communiceren en in een eerder stadium met elkaar gaan samenwerken. Dat klinkt als een open deur, maar ook open deuren moet je af en toe intrappen. Integraal ontwerpen is geen nieuw begrip, maar het gebeurt nog lang niet overal. Het is geen usance om zó intensief met elkaar samen te werken dat er geen informatie of expertise verloren gaat. De BNA wil goede voorbeelden in de etalage zetten om te laten zien dat het leidt tot minder faalkosten en meer

24

kwaliteit. Architecten zijn generalisten, dat is hun sterke punt. Ze weten veel, maar niet alles. Bij tal van disciplines zit kennis die de ontwerpers niet bereikt. Niet alleen bij installateurs, ook bij toeleveranciers. Wat dat betreft zou je over de hele bouwkolom, van architect tot metselaar, meer informatie moeten uitwisselen. Dat vergt wel een cultuuromslag. Het betekent dat je elkaar open en met respect voor elkaars kennis en kunde tegemoet moet treden. De laatste jaren is alles juist gericht geweest op juridisch afbakenen van taken en verantwoordelijkheden. In een integraal proces zul je je kwetsbaarder moeten opstellen, wat men in de bouwwereld al snel als ‘soft’ zal bestempelen. Architecten en aannemers zijn vaak huiverig voor het delen van informatie in een vroeg stadium. Bovendien spreken niet alle partijen dezelfde taal, een bouwer legt het begrip kwaliteit anders uit dan een ontwerper. Een andere drempel om te nemen is dat bepaalde kosten verschuiven naar de beginfase. De opdrachtgever ziet extra mensen aan tafel die extra uren gaan factureren. Die zul je ook moeten overtuigen van de toegevoegde waarde van integraal ontwerpen: uiteindelijk bespaart het tijd en geld en levert het een beter gebouw op.’

‘Laten we er geen heilig recept van maken’ Michiel Cohen, tot 2009 partner/ oprichter van cepezed, nu weer zelfstandig adviseur ‘Met die stelling ben ik het absoluut eens. Vrijwel alles wat misgaat bij het maken van gebouwen wordt veroorzaakt door de versnippering van het proces, door het gebrek aan interactie.

Het kwam met name bouwers in het verleden goed uit om het proces in stukken te hakken. Nu de balkons naar beneden vallen en parkeergarages instorten, komt men daarvan terug. Je kunt een gebouw nu eenmaal niet zien als een losse fundering met een vloer, een gevel, installaties en constructies; het is evident dat het één geheel moet worden. Een integraal resultaat dus.

Dat is iets anders dan een integraal proces, hoe je dat organiseert, hangt af van de opdracht en ook van de kennis

BNABLAD #05/09

rubriek

die je in huis hebt. Daar zijn geen ideale modellen voor. De een heeft die kennis, de ander huurt hem in.

Dus integraliteit is goed, maar laten we er geen heilig recept van maken. In de bouw wordt altijd in monoculturen gedacht. Ineens moet alles in bouwteams, terwijl dat niet voor elk project optimaal is. Het is niet zo zwart-wit. Berlage deed niet anders dan integraal ontwerpen, maar dat deed hij niet in een bouwteam. Wat ik wel als een belangrijke voorwaarde zie, is dat er van begin tot eind één persoon of een vast groepje verantwoordelijk is. Een scheidsrechter wissel je ook niet in de pauze.’

niet zien als een losse fundering met een vloer, een gevel, installaties en constructies; het is evident dat het één geheel moet worden. Een integraal resultaat dus. Dat is iets anders dan een integraal proces, hoe je dat organiseert, hangt af van de opdracht en ook van de kennis die je in huis hebt. Daar zijn geen ideale modellen voor. De een heeft die kennis, de ander huurt hem in.

Dus integraliteit is goed, maar laten we er geen heilig recept van maken. In de bouw wordt altijd in monoculturen gedacht.

Ineens moet alles in bouwteams, terwijl dat niet voor elk project optimaal is. Het is niet zo zwart-wit. Berlage deed niet anders dan integraal ontwerpen, maar dat deed hij niet in een bouwteam. Wat ik wel als een belangrijke voorwaarde zie, is dat er van begin tot eind één persoon of een vast groepje verantwoordelijk is.

Een scheidsrechter wissel je ook niet in de pauze.’

‘Speel je rol met verve’ Rien Trouborst, architect bij De Jong Gortemaker Algra architecten en bestuurslid Staro ‘Met die stelling ben ik het absoluut eens.

Vrijwel alles wat misgaat bij het maken van gebouwen wordt veroorzaakt door de versnippering van het proces, door het gebrek aan interactie. Het kwam met name bouwers in het verleden goed uit om het proces in stukken te hakken. Nu de balkons naar beneden vallen en parkeergarages instorten, komt men daarvan terug. Je kunt een gebouw nu eenmaal

BNABLAD #05/09

‘Van discussie wordt een ontwerp beter’ Joop van Oosten, voorzitter Raad van Bestuur Koninklijke BAM Groep ‘Helemaal mee eens. Een integraal proces komt de kwaliteit van het eindproduct ten goede. We zijn al bijna

een eeuw bezig de muren tussen de verschillende disciplines te slechten; het wordt tijd dat elkaar vertrouwen weer gewoonte wordt en samenwerken een vanzelfsprekendheid. Uiteindelijk hebben we allemaal dezelfde doelstelling, althans dat zou zo moeten zijn. Het begint met het bedienen van de klant.

De focus moet daarbij in eerste instantie op het eindproduct liggen, niet op de eigen bedrijfseconomische belangen.

De onderlinge rolverdeling is anders geworden door de schaal van de projecten en de kennis en financiële middelen die ervoor nodig zijn. Het kan nu zo zijn dat de bouwer de opdrachtgever van de architect wordt. Daar is niets mis mee, mits het met wederzijds respect gebeurt. Je kunt de architect niet klakkeloos onder de onderaannemers scharen. De architect heeft een inbreng die wij als bouwer niet kunnen verzorgen, maar het ontbreekt hem wel aan kennis en middelen om het hele proces in zijn eentje te kunnen bepalen. Wij hebben de architect nodig en de architect ons ook. Een goede architect weet de kwaliteit van zijn ontwerp overeind te houden aan de bespreektafel. Van de discussie wordt zijn ontwerp beter.

Wij gaan als bouwer niet over mooi, daar gaan de architect en de klant over.

Onze bijdrage zit hem in de techniek, (levensduur)kosten, financiering en uitvoerbaarheid. BAM bestaat al 140 jaar, dat haal je niet als je dat niet goed doet.

Integraal ontwerpen is een containerbegrip. Ik zie de publiek-private samenwerkingsprojecten die BAM doet als de zuiverste vorm. Samen met de architect komen we tot een ontwerp, we financieren en ontwikkelen het project en we blijven het dertig jaar lang beheren tegen een maandelijkse gebruikersfee. Daar hebben we goede ervaringen mee.’

25

ARtikel

Ontwerpen voor minder mensen Het debat over krimp ging tot nu toe vooral over problemen en knelpunten. Dat een daling van de bevolking ook kansen biedt voor nieuwe vitaliteit, maakt de recent verschenen studie Ruimte maken voor krimp duidelijk. ––

Tekst Kees de Graaf

26

BNABLAD #05/09

artikel

Beeld Idee voor ‘breed werkende boer’ op Walcheren.

Uit: Ruimte maken voor krimp (BNA) / Ontwerpteam Walcheren

Structurele bevolkingsdaling (de technische definitie van krimp) is een fenomeen dat over een decennium in veel Nederlandse gemeenten speelt. Lange tijd hebben bestuurders van gemeenten, die hun uitbreidingsproductie en daarmee de financiële bron voor tal van projecten zagen opdrogen, deze ontwikkeling ontkend. Maar drie jaar nadat krimp voor het eerst op de voorpagina van de Volkskrant verscheen, is het debat nu ook in politiek-bestuurlijke kringen volop doorgedrongen. Zo worden deze maanden bestuurdersconferenties van VROM, BZK en VNG aan het thema gewijd. Het momentum voor de afronding van de publicatie Ruimte maken voor krimp, op 13 mei gepresenteerd in het NAi, is dan ook goed gekozen.

Krimp biedt kansen voor nieuwe vitaliteit De studie is twee jaar geleden gestart, toen bij de BNA en zijn studiestichtingen duidelijk werd dat krimp een belangrijke maatschappelijke ontwikkeling is, die ook ontwerpers

BNABLAD #05/09

om antwoorden vraagt. Na een aantal workshops en een eerste congres tijdens de Architectuurbiënnale in Rotterdam haakten Aedes, koepel van woningcorporaties, en KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing bij het initiatief aan, waardoor de studie aan verbreding en verdieping won.

Brede analyse Gezamenlijk werd het verdere traject van het Ontwerplab Krimp verder uitgezet, waarbij in een tijdbestek van een jaar drie regio’s onder de loep werden genomen: Parkstad Limburg, Noordwest Friesland en Zeeland. Het ontwerpend onderzoek van de BNA en de BNA-studiestichtingen werd hierbij gebundeld met de Stadslab-methodiek van KEI. Bij deze laatste manier van werken wordt lokaal, met betrokken partijen, in een snelkookpan-achtige formule, de situatie en opgave verkend. Initiator en Ontwerplabcoördinator Jan van Dijk (tot voor kort werkzaam bij Inbo en tevens BNA-bestuurslid), is enthousiast over de bereikte resultaten. ‘Wat we met deze studie vooral wilden laten zien, is dat krimp kansen biedt om een nieuwe vitaliteit op lokaal en regionaal niveau te realiseren. Dat doen we door het introduceren van een andere manier van werken. Een

27

ARtikel

Beeld Een vrijgekomen tussenwoning biedt ruimte voor de buren.

Uit: Ruimte maken voor krimp (BNA) / Ontwerpteam Dongeradeel

werkwijze waarbij een brede analyse van de situatie ter plekke – sociaaleconomisch, cultuurhistorisch en ruimtelijk – uitmondt in strategieën voor de toekomst.

Let op: we bieden dus geen kant en klare plannen aan.

Krimp vraagt om maatwerk en flexibiliteit, denken in strategieën en scenario’s, niet om blauwdrukken.’

Dit maatwerk levert in de studie een rijkdom aan suggesties op, zoals een oude zuivelfabriek in Lioessens (Friesland) die kan worden herontwikkeld tot nieuw toeristisch centrum. Of de introductie van een nieuw tramlijntje op Walcheren, dat langs de kust meerdere kernen verbindt. In een aantal gevallen wordt niet eens ‘getekend’, maar worden louter strategieën voorgesteld, zoals de vrije wooneconomie in Parkstad, waarbij bewoners (letterlijk en figuurlijk) meer ruimte krijgen om in en rond hun woning economische activiteiten te ontplooien.

Ontwerplab levert andere manier van werken op Gevoel van urgentie In procesmatig opzicht betitelt Jan van Dijk de samenwerking met Aedes en KEI als waardevol: ‘Dit past heel erg in de manier waarop we als BNA willen samenwerken. Per thema willen we ons verbinden met partijen die onze belangstelling en het gevoel van urgentie daarvoor delen.

De bundeling van kennis levert een interessante wisselwerking op en geeft de studie veel meer impact.’ Van Dijk

28

hoopt dat de studie in tweeërlei opzicht effect heeft. In de eerste plaats het verder brengen van het debat over bevolkingskrimp: ‘Gezien het feit dat deze studie nu al agenderend werkt in het veld, ben ik daar optimistisch over.’ Daarnaast moeten de BNA-architecten met deze studie hun voordeel doen: ‘Op verschillende plekken wordt vervolg gegeven aan de studie, het zou goed zijn wanneer de ontwerpers daar actief bij worden betrokken. Want dat zij een toegevoegde waarde hebben in een maatschappelijk debat als dit, is wel duidelijk geworden. Dat geldt overigens niet alleen voor de BNA-leden, maar ook voor de studenten die meededen. Zij kijken heel fris tegen deze materie aan.’

Ongrijpbaar issue Die laatste conclusie wordt gedeeld door Harry van Waveren, gedeputeerde van de provincie Zeeland. Hij was aanwezig bij de presentatie van de resultaten van de ontwerpteams van Walcheren en Terneuzen: ‘Daar bleek dat het met de creativiteit van de ontwerpers wel goed zit.

Daar hoef ik me geen zorgen over te maken.’ De komende tijd moet volgens Van Waveren vooral worden geïnvesteerd in het voeren van een discussie over een toekomstig Zeeland met minder mensen: ‘Onze Provinciale Staten hebben ervoor gekozen een brede maatschappelijke discussie over dit thema te organiseren. Het belangrijkste daarbij is om mensen voor te spiegelen wat krimp in de toekomst voor henzelf als consequentie kan hebben. Dat is nog niet eenvoudig, omdat voor velen krimp een vrij ongrijpbaar issue is.’

Dat krimp voor sommigen nog ver weg is, betekent niet dat er nu nog geen keuzes hoeven worden gemaakt, zo heeft het Ontwerplab Krimp duidelijk gemaakt. VNGdirectielid Sandra Korthuis over deze urgentie: ‘We moeten

BNABLAD #05/09

artikel Beeld Een tramlijn rond de kop van Walcheren brengt nieuwe dynamiek. Uit: Ruimte maken voor krimp (BNA) / Ontwerpteam Walcheren

Beeld Mogelijke herbestemming zuivelfabriek Lioessens. Uit: Ruimte maken voor krimp (BNA) / Ontwerpteam Dongeradeel zorgondersteuning + ruimte voor sociale functies (zoals kinderopvang, dagopvang bejaarden, jongerensoos) Beheerderswoning = oude directiewoning

woongroep voor senioren of Talant Koffie staat bruin in keuken woongroep

Plattelandswinkel (gerund door bewoners)

bed&brochtje in woongroep

Solexverhuur

zorgfabriek

realistisch zijn: over 15 tot 20 jaar heeft de helft van alle gemeenten hiermee te maken. Ook gemeenten die nu nog volop groeiplannen maken. Dat zal nog wel wat discussie vergen, voordat iedereen de consequenties van krimp op het netvlies heeft staan.’ Korthuis hoopt vooral dat de creativiteit zal worden aangewakkerd: ‘Krimp gaat behoorlijke eisen stellen aan het oplossend vermogen van inwoners en bestuurders. Samen met maatschappelijke organisaties moeten zij het gesprek aangaan en interessante nieuwe combinaties en arrangementen ontwikkelen.’

resultaten van Ontwerplab Krimp daaraan kunnen De Melkfabrie bijdragen.’

Met de resultaten van het ontwerplab in de hand gaan deze en andere partijen nu aan de slag. Om te beginnen gebeurt dat met enkele concrete, oplossingsgerichte experimenten die de SEV de komende tijd gaat begeleiden.

Ruimte maken voor krimp markeert zo de overgang van het doemdenken naar een veel positiever getinte aanpak. In deze tijden van recessie is dat zeker niet verkeerd.

Bestuurders nu aan zet om studie op te pakken Ondernemingszin Ook bij investerende partijen als de woningcorporaties is actie nodig, zo maakt Eric de Ceuster, directeur van Woongoed Middelburg duidelijk: ‘Voor ons als woningcorporatie in Zeeland betekent krimp een forse transformatie van onze woningvoorraad en daarmee een grote investeringsopgave. En dat in een periode dat het met de economische dragers en onze verdiencapaciteit slechter is gesteld. We hebben veel te doen, in een lastiger context.’

Ook De Ceuster ziet krimp evenwel vooral als kans: ‘Krimp kan de innovatie aanjagen, maar het kan ook de ruimtelijke kwaliteit van dit gebied verbeteren. Rotte plekken kunnen worden gesaneerd. Het prikkelt bij mij daarom de ondernemingszin: hoe kunnen we deze ontwikkeling gebruiken om Zeeland aantrekkelijker te maken? Het zal mooi zijn als de

BNABLAD #05/09

Meer informatie De resultaten van Ontwerplab Krimp zijn gebundeld in de publicatie Ruimte maken voor krimp. Ontwerpen voor minder mensen. Deze is op 13 mei jl. aangeboden aan Henk Ovink, directeur Nationale Ruimtelijke Ordening van het ministerie van VROM, tijdens een afsluitende conferentie in het NAi in Rotterdam. De publicatie kunt u kosteloos bestellen via bna@bna.nl, onder vermelding van ‘publicatie krimp’.

De conferentie en publicatie zijn tot stand gekomen met financiële ondersteuning van Aedes, KEI, SEV, het ministerie van VROM en het Stimuleringsfonds voor Architectuur. Kijk op de websites van de BNA (www.bna.nl/ontwerplabkrimp) en de SEV (www.sev.nl) voor achtergrondinformatie.

29

rubriek

Bureau berichten

uit de hele wereld werden ingezonden. Sponge ontwierp een flexibel paviljoen dat met behulp van uitschuifbare houten frames kan veranderen van omvang.

Beeld Het ontwerp voor het Westlandse stadhuis van cepezed

cepezed heeft het winnende ontwerp gemaakt voor het nieuwe stadhuis van de gemeente Westland. Zowel politiek en bestuur van de gemeente als het publiek kozen het ontwerp als beste uit totaal vier inzendingen. Bouwwethouder Weverling van Westland: ‘Het ontwerp sluit het best aan op onze eis om het gemeentehuis symbool te laten staan voor de Westlandse identiteit.’

Schagen. In de publicatie laat het bureau zien dat een mix van renovatie en vernieuwing kan leiden tot reparatie van de stad. Het boek is te bestellen via info@trancity.nl.

Jo Coenen en Winy Maas zijn benoemd tot erelid van het American Institute of Architects (AIA). Zij ontvingen hun erelidmaatschap op 1 mei jl. samen met zeven andere internationale architecten in de Grace-Kathedraal in San Francisco. Het erelidmaatschap is speciaal voor architecten die niet de Amerikaanse nationaliteit hebben of in de Verenigde Staten wonen.

projecten zijn ontworpen door BNA-leden. Doel van deze prijs is de renovatiesector breed te stimuleren om de kwaliteit van renovatieprojecten op een (nog) hoger peil te brengen.

Bovendien wil de prijs renovatie als ingreepmodel in de bestaande woningvoorraad onder de aandacht brengen van een breed publiek.

Bureau Van der Bijl & Wijffels Architecten heet met ingang van 1 mei jl. Wijffels Architecten. Het bureau heeft tevens een nieuwe website: www.wijffelsarchitecten.nl.

Beeld De Havenpost in Utrecht van Architectuurbureau Sluijmer & Van Leeuwen i.s.m. Metname.

Foto: Cornbreadworks

Op 23 april jl. is in Antwerpen bekendgemaakt dat de Havenpost in Utrecht van Architectuurbureau Sluijmer & Van Leeuwen i.s.m. Metname de tweede prijs in de Benelux Trofee Thermisch Verzinken 2009 heeft gewonnen. Een vakjury koos het project uit 173 inzendingen. De Havenpost werd eerder genomineerd voor BNA Gebouw van het Jaar 2009 Regio Noordwest/Centrum.

Correcties en aanvullingen Aanvulling op het Dossier Mediatips op pagina 26 van het BNA Blad #04 2009.

Helaas is in de tekst van dit Dossier de naam van de auteur weggevallen. De tekst van het Dossier Mediatips is geschreven door Ellen Meijer.

Overleden leden Op 24 april 2009 is op 96-jarige leeftijd architect R. Meinen, wonende te Hengelo, overleden.

Beeld Het paviljoenontwerp van Sponge

Sponge, Architects heeft een eervolle vermelding ontvangen van Art Alliance Austin uit de Verenigde Staten voor het ontwerp van een tijdelijk kunstpaviljoen. Het ontwerp werd gemaakt in het kader van de prijsvraag TOGS (Temporary Outdoor Gallery Space), waarvoor tweehonderd ontwerpen

30

Beeld Omslag van het boek van Van Schagen architekten

Van Schagen architekten brengt in juni van dit jaar de publicatie uit De bestaande stad als uitdaging. De methode Van

De Rotterdamse renovatieprojecten Las Palmas van Benthem Crouwel Architekten en Jobsveem van Mei Architecten en stedenbouwers, hebben de Nationale Renovatie Prijs 2009 gewonnen in respectievelijk de categorie Utiliteitsbouw en de categorie Woningbouw. Vijf van de in totaal zes genomineerde

Bureaubericht? E-mail naar redactie@bna.nl

BNABLAD #05/09

rubriek

Nieuwe oogst

Angie Abbink (40, AvB Amsterdam 2000) is sinds 2002 zelfstandig architect bij Abbink X De Haas Architecten te Amsterdam.

Igor Banusic (47, Universiteit van Sarajevo 1988) is sinds 2006 in dienst van 01-10 architecten te Rotterdam.

Bastiaan Buurman (28, AvB Arnhem 2007) werkt sinds 2001 bij SBH architecten + adviseurs te Arnhem.

COLOFON BNA Blad #05, derde jaargang, juni 2009 Uitgever Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten BNA, Postbus 19606, 1000 GP Amsterdam, T 020 555 36 66, E redactie@bna.nl, I www.bna.nl.

BNA Blad verschijnt tien keer per jaar (oplage 4.500) Advertenties Springer Uitgeverij, Postbus 246, 3990 AG Houten, T 030 638 37 32.

E frank.vanderwalt@springeruitgeverij.nl Adreswijzigingen administratie@bna.nl Druk Drukkerij Alfabase Redactie Annemiek van Bentem (eindredactie), Jiska Schoneveld (coördinatie), Inge Pit, Leontien Sauerwein, Wilma Jansen Redactiecommissie Michiel Cohen, Maarten Engelman, Sander Mirck Basisontwerp Thonik, Amsterdam Vormgeving Formalism, Amsterdam Beeld omslag CasaNova in Bolzano, Italië.

Nieuwe uitbreidingswijk; stedenbouwkundig plan en woningen. Ontwerp: de Architekten Cie. Foto: Walter Mair Foto column Ineke Oostveen ISSN 1874-2696

Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de BNA geheel of gedeeltelijk worden overgenomen. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die onjuist of onvolledig is opgenomen, aanvaarden wij geen aansprakelijkheid.

Jeroen Derksen (26, TU Delft 2008) is sinds 2008 zelfstandig architect bij derksen | windt architecten te Delft.

Dick van Gameren (46, TU Delft 1988) is sinds 2005 zelfstandig architect bij Dick van Gameren architecten te Amsterdam.

Wouter de Jonge (29, TU Delft 2003) is sinds 2006 werkzaam bij Architectenbureau Partitio BNA te Zierikzee.

Tayfun Tür (43, Fachhochschule Aachen 1999) werkt sinds 2002 bij Buro 5 te Maastricht.

Bert Wensink (31, AvB Groningen 2007) is sinds 2007 zelfstandig architect bij BAS Dijkhof te Klarenbeek.

Tjeerd Wessel (45, TU Delft 1993) is sinds 1997 werkzaam bij Quist Wintermans Architekten te Rotterdam.

David Windt (27, TU Delft 2008) is sinds 2008 zelfstandig architect bij derksen | windt architecten te Delft.

Student-leden Marjan van Herpen (37) zit in het voorbereidende jaar van de AvB Amsterdam.

Jeroen Triest (31) is derdejaarsstudent aan de AvB Amsterdam.

Arjen Kabboord (37, TU Delft 2003) is sinds 2003 in dienst van 01-10 architecten te Rotterdam.

Sven Katzke (37, Hochschule der Künste Berlijn 2000) werkt sinds 2006 bij Wiegerinck Architecten te Arnhem.

Werner Lübbers (40, Fachhochschule Erfurt 1996) is sinds 2007 directeureigenaar van Architektur & Design te Weener.

Roderik van der Meulen (29, TU Delft 2004) werkt sinds 2004 bij Benthem Crouwel Architekten te Amsterdam.

Robin Mulder (37, AvB Arnhem 2005) is sinds 2006 werkzaam bij SBH Architecten te Arnhem.

Gaby Paulissen (28, TU/e 2006) is sinds 2006 in dienst van Buro 5 te Maastricht.

BNABLAD #05/09

31

rubriek

Het zomeraanbod

Arbeidsrecht voor architecten Personeelsbeleid in tijden van economische crisis De NetLaw advocatenkantoren verzorgen een seminar over onderwerpen als arbeidstijdverkorting, vacaturestops, ontslagprocedures en beëindiging van detacheringsovereenkomsten.

Wanneer en waar o.m. op 8 juni 2009 in Alkmaar.

Het seminar wordt op verschillende plaatsen in het land gehouden. Kijk op www.bna-academie.nl voor de andere locaties en data.

Tijdstip 16.00 – 18.00 uur Kosten Geen, alleen toegankelijk voor directeuren-eigenaren en personeelsfunctionarissen

Als het economisch even tegenzit: over opdrachtgevers en marketingcommunicatie Bereik uw potentiële opdrachtgevers U gaat zelf aan de slag met het opstellen van een communicatieplan. U krijgt daarvoor de theorie en de praktische instrumenten aangereikt. Met persoonlijke feedback.

Wanneer en waar 9 en 30 juni 2009 in Rotterdam, 3 september en 1 oktober 2009 in Amersfoort Tijdstip 9.30 – 16.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 895.

Anderen: € 1.295

Hoe ontwerp ik mijn mooiste honorarium?

Plug and play Tweedaagse praktijkcursus voor iedereen die honorariumberekeningen moet maken en meer grip wil krijgen op het managen van een creatief proces.

Wanneer en waar 9 en 10 juni 2009 in Amersfoort, 8 en 9 september 2009 in Amsterdam Tijdstip 9.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 1.275.

Anderen: € 1.495

Het ontwerpen van duurzame groene daken Voor architecten, projectleiders en tekenaars

32

In deze eendaagse cursus komen alle aspecten van het ontwerpen en technisch uitwerken van groene daken aan bod. Ook is er aandacht voor innovatieve voorbeeldprojecten.

Wanneer en waar 10 juni, 1 oktober en 30 november 2009 in Gorinchem Tijdstip 14.00 – 20.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 335.

Anderen: € 395

Wabo voor architecten Leer omgaan met de nieuwe omgevingsvergunning In deze eendaagse cursus komen aan de orde: een introductie op de Wabo, de relatie met andere wetswijzigingen, de juridische en organisatorische consequenties en een praktijkcasus.

Wanneer en waar 11 juni 2009 in Amsterdam, 18 september 2009 in Zwolle, 28 september 2009 in Rotterdam Tijdstip 10.00 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 245.

Anderen: € 345

Integraal ontwerpen in collaborative teams Inzicht in de relatie tussen ontwerp en uitvoering In deze tweedaagse workshop gaat een multidisciplinair team van architecten, installateurs en dakspecialisten aan de slag met het integrale dakontwerp. Verschillende invalshoeken komen aan bod, zoals realisatie, onderhoud, energieverbruik en bouwfysica.

Wanneer en waar 12 en 19 juni 2009 in Utrecht Tijdstip 9.30 – 17.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 75.

Anderen: € 195

Een strategische wending Herbestemming van militaire vliegvelden en kazerneterreinen Er staan grote vliegvelden en kazerneterreinen te koop, klaar om herontwikkeld te worden. Ze vragen een eigen benadering.

Wat is daarin de rolverdeling

tussen overheden, marktpartijen, onderzoekers en ontwerpers?

Wanneer en waar 12 juni 2009 in Arnhem Tijdstip 9.30 – 17.30 uur Kosten € 175. Studenten € 35

De keuze voor een BIM-pakket Informatiemarkt U raakt op de hoogte van de overwegingen die spelen bij de keuze van een BIM-pakket, en op de informatiemarkt komt u in contact met de belangrijkste leveranciers.

Wanneer en waar 16 juni 2009 in Ede Tijdstip 16.00 – 18.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 75.

Anderen: € 150

Sterker uit de crisis Ondernemen in moeilijke tijden De informatiebijeenkomst is gewijd aan ondernemen in moeilijke tijden. Er komen onderwerpen aan de orde als profilering, acquisitie en kostenbeheersing maar ook HRM. Hoe komen we sterker uit de crisis?

Wanneer en waar 17 juni 2009 in Amsterdam Tijdstip 16.00 – 20.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 25.

Anderen: € 95

Ondernemen voor startende architecten Een vliegende start Vierdaagse cursus voor startende architect/ondernemers. De startende ondernemers maken hun eigen ondernemingsplan. Alle aspecten komen daarbij aan bod, van acquisitie en onderhandelen tot belasting en rechtsvorm.

Wanneer en waar 24, 25, 26 en 27 augustus 2009 in Utrecht Tijdstip 10.00 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 395.

Anderen: € 495

Gefeliciteerd, u wordt partner!

Cursus en coaching Partner, aandeelhouder, een direc-

tiefunctie: de volgende stap in uw loopbaan? ‘Gefeliciteerd u wordt partner’ biedt een coaching- en begeleidingstraject in combinatie met een vijfdaagse cursus ‘Ondernemen en leiding geven’.

Wanneer en waar vanaf 9 september 2009, midden van het land Tijdstip 10.00 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 1.995.

Anderen: € 2.495

Conflicthantering voor architecten Herkennen, beheersen en oplossen Tweedaagse workshop met als doel architecten kennis en vaardigheden bij te brengen over het herkennen, beheersen en oplossen van conflicten.

Wanneer en waar 14 september en 14 oktober 2009, midden van het land Tijdstip10.00 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 725.

Anderen: € 825

Bureaumanagement Alles over bedrijfsvoering Vierdaagse praktijkcursus over strategie, marketing & beleid, financiën, opdrachten & contracten, medewerkers, en andere aspecten van de bedrijfsvoering, zoals kwaliteitszorg en het ondernemingsplan.

Wanneer 16, 23 en 30 september en 7 oktober 2009, midden van het land Tijdstip 14.00 – 21.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 995.

Anderen: € 1.395

De vermelde prijzen zijn exclusief btw. Voor inschrijven en meer informatie over alle cursussen, zie www.bna-academie.nl.

Met vragen kunt u terecht op 020 555 36 31.

BNABLAD #05/09

rubriek

■Het Bureau

Architectenbureaus die zijn gevestigd op een bijzondere locatie.

Tekst Carla Roos Beeld NRJ Architectuur

NRJ Architectuur Locatie voormalige directiekamer van de Blokhuispoortgevangenis (1874) in Leeuwarden Zit daar sinds 2008 Projecten o.m. Stil(l) Afsluitdijk 2007, toekomstvisie Afsluitdijk i.o.v. Atelier Rijksbouwmeester; Vrijplaats Beet 2008, 1ste prijs Europan, Groningen; Welkom achterom 2009, intense laagbouw, Groningen

Toen Nynke-Rixt Jukema in 2008 de mogelijkheid kreeg om antikraak haar bureau NRJ Architectuur te vestigen in de voormalige Blokhuispoortgevangenis midden in Leeuwarden, was ze al even op zoek naar een geschikte ruimte. ‘Er zijn in Friesland veel kwetsbare, monumentale gebouwen en ik werk daar graag mee. Ik vind het belangrijk dat mijn werkplek mijn werkwijze weerspiegelt.’ De gevangenis kwam in 2008 leeg te staan en bleek voor de gemeente lastig te herbestemmen, onder meer door de status van Rijksmonument van de eerste categorie. Een antikraakbedrijf nam het initiatief creatieven zich te laten vestigen in het complex. Jukema had de eerste keus voor haar werkruimte: ‘Mijn oog viel direct op de directiekamer, die centraal is gelegen en uitkijkt over de luchtplaats.’ Ook belangrijk: ‘De ramen hebben hier geen tralies.’

Inmiddels hebben zich zo’n zestig bedrijven gevestigd in de cellen. Jukema: ‘We zitten hier met gelijkgestemden en lopen tegen dezelfde beperkingen aan. Zo is er nog geen water en hebben we weken zon-

BNABLAD #05/09

der verwarming en internet gezeten. We kamperen met elkaar in dit complex en dat geeft een speciale sfeer en een gevoel van verbondenheid.’

Jukema bouwt naar eigen zeggen minder dan de gemiddelde architect en richt zich meer op onderzoek en discussie. ‘We bouwen nog steeds alsof een gebouw honderd jaar blijft staan, terwijl we nu al bezig zijn de jaren ’60-architectuur af te breken.

Interessant is dat we deze gevangenis niet kunnen aanpassen aan het nieuwe gebruik.

We worden daardoor gedwongen de mogelijkheden in de beperkingen te zoeken.’

Dit past bij de visie van NRJ Architectuur: ‘Ik pas geen architectuurtoverdoosje toe en laat me niet alleen leiden door de markt.

Liever kijk ik naar de plek en de samenleving en bedenk wat daar het beste past.

Ik vind het fijn dat een opdrachtgever naar mij toe komt als hij het zelf niet meer weet.

Zo kan ik vernieuwend zijn en maatwerk leveren.’

Een bijzondere bureaulocatie?

E-mail naar redactie@bna.nl

33

advertentie

advertentie

advertentie