Feiten en fabels over een gezond binnenklimaat

We isoleren woningen steeds beter, ventilatie wordt daarbij vaak onvoldoende meegenomen. Toch staat een gezond binnenklimaat - of binnenmilieu - steeds hoger op de agenda van gebouweigenaren. Zeven vragen aan senior scientist bij TNO Piet Jacobs over gezonde lucht in huis.

Tekst Hidde Middelweerd

Wanneer is een binnenklimaat nu eigenlijk gezond?

“Een duidelijke definitie is er eigenlijk niet, ook niet vanuit de wet- en regelgeving. Die stelt ventilatie in gebouwen weliswaar verplicht wat betreft capaciteit, maar controleert de hoeveelheid ventilatie tijdens gebruik niet. Ook bij oplevering wordt de ventilatiecapaciteit vrijwel nooit gecontroleerd. Daarnaast gaat een gezond binnenklimaat veel verder dan alleen goede ventilatie. Een gezonde CO 2 -concentratie is essentieel, maar fijnstof (deeltjes kleiner dan 2,5 micrometer) is zeker net zo belangrijk”. Ook temperatuur draagt bij aan de kwaliteit van een binnenklimaat. “En hetzelfde geldt voor de aan- of afwezigheid van verontreinigingen, zoals vluchtige organische koolwaterstoffen en schimmels. Zaken als lekkages, drukke bezetting van woningen of was die binnen droogt, zorgen voor schimmelsporen en die belanden ook in de lucht. Dat komt het binnenklimaat logischerwijs niet ten goede.” Een gezond binnenklimaat is bereikt wanneer er een goede balans bestaat tussen al deze factoren. “Een comfortabele omgeving dus, die de vitaliteit van de aanwezigen bevordert. Zonder verontreinigen in de lucht en met CO 2 - en fijnstofniveaus die de gezondheid niet aantasten.” Jacobs houdt zich sinds 2001 al met binnenmilieus bezig, in zowel woningen als kantoren en scholen. “Vroeger ging dat vooral over goede ventilatie, maar inmiddels is ook fijnstof een belangrijk agendapunt geworden”. Jacobs voerde door de jaren heen verschillende onderzoeken uit over het binnenklimaat. Zo zette hij een lab op om fijnstofgehaltes na het koken te meten. Wat bleek? Bakken en braden zorgt voor meer fijnstof in onze woningen dan de omliggende snelwegen.

Wat zijn de gevolgen van een ongezond binnenklimaat? “Heel kort de bocht: als je niet goed ventileert, neemt ziekteverzuim toe. Dat komt simpelweg omdat het aantal bacteriën, virussen en andere verontreinigingen (zoals menselijke geurstoffen) in de lucht toenemen. Daarnaast vermindert een slecht binnenklimaat de productiviteit van mensen met vijf tot tien procent. Op scholen kan het de leerprestaties zelfs met dertig procent terugdringen. En wie niet goed ventileert in de slaapkamer, slaapt slechter. Daar zijn allemaal indicaties voor uit kleinschalige studies.” Jacobs: “Je zou zeggen: goed ventileren dus! Maar zo simpel is het niet. Met ventilatie haal je namelijk ook fijnstof en geluid binnen, zeker als het gebouw in kwestie langs een drukke weg staat. Te hoge fijnstofgehaltes worden weer in verband gebracht met astma, schade aan longen, hart en vaten en irritatie van de ogen, neus en keel. Langs een drukke weg heb je ook nog te maken met roetdeeltjes; die kunnen op hun beurt weer kankerverwekkend zijn. Over koken op gas weten we daarnaast dat het (naast ultrafijnstof) ook stikstofdioxide-emissies veroor

Het fornuis is de grootste boosdoener als het gaat om hoge fijnstofgehaltes

zaakt. De WHO heeft geconcludeerd dat koken op gas de kans op luchtwegklachten bij kinderen met twintig procent verhoogd. Genoeg redenen om in te zetten op een gezond binnenklimaat dus.” De TNO heeft recentelijk een proefproject opgezet in het Jordan Montessori Lyceum in Zeist, om het binnenklimaat daar fors te verbeteren. “Eén van de resultaten was dat de luchtwegklachten van een leraar fors afnamen. Dat toont aan hoe belangrijk een gezond binnenklimaat kan zijn.”

Hoe is het gesteld met de binnenklimaten in Nederland? “Dat verschilt natuurlijk per gebouw. Daarnaast beschikken we niet over de data voor alle

gebouwen in Nederland. Maar steekproeven wijzen uit dat de fijnstofconcentratie in vijftien procent van de woningen hoger ligt dan de advieswaarde. Dat heeft voor een groot deel met koken te maken en nog specifieker met braden van vlees en wokken van groenten. Dat probleem kun je verhelpen door goede kookafzuiging; uit onderzoek van TNO blijkt dat daar een afzuigcapaciteit van minimaal 300 m 3 /uur voor nodig is. De bouwregelgeving gaat echter uit van een capaciteit van 75/m 3 , dus daar valt nog een wereld te winnen.” Jacobs: “Daarnaast is de CO 2 -concentratie in bijna de helft van de Nederlandse slaapkamers 21 uur per week hoger dan de aanbevolen hoeveelheid van 1.200 ppm (parts per million, red.). Soms worden zelfs waardes van 3.500 ppm bereikt. Exploratief onderzoek toont aan dat dit tot slaapverstoring kan leiden en productiviteitsverlies op de volgende dag. Ook heeft ongeveer tien procent van de woningen circa 0,8 m 2 aan schimmel in de woonkamer en slaapkamer. In 41 procent van de gevallen is schimmel in de badkamer aanwezig. Uit onderzoek blijkt dat met name schimmel in de slaapen woonkamer tot gezondheidsrisico’s leidt, dus je begrijpt: ook dat kan beter.” In kantoren en scholen is er evengoed werk aan de winkel. “De Europese studie Officair stelt dat 37 procent van kantoormedewerkers in Europa klachten heeft over de luchtkwaliteit. Daar

moet ik wel bij zeggen dat het in Nederland best goed gaat. De meeste Nederlandse kantoren worden tegenwoordig geventileerd met veertien liter/seconde per persoon, wat netjes is. In Nederlandse scholen is dat een ander verhaal: onderzoek toont aan dat in ongeveer tachtig procent van de scholen de ventilatie ondermaats is.”

Welke maatregelen kunnen we treffen om binnenklimaten te verbeteren?

“Dat begint met het meten van de huidige luchtkwaliteit en dat kunnen we gelukkig steeds beter. Sensoren die de CO 2 -concentratie in een ruimte meten, kosten tegenwoordig zo’n vijftig euro. Voor fijnstofmeters praat je over ongeveer tweehonderd euro. De volgende stap is het interpreteren van die data, zodat je er daadwerkelijk iets mee kan. In twee onderzoeksprojecten zijn we bezig om daar meetsystemen voor te ontwikkelen. Die beoordelen de luchtkwaliteit in een ruimte met een A, B, C of D. Om je een idee te geven: D staat gelijk aan een slecht binnenklimaat, C is op het randje, A is uitstekend. Aan de hand van die beoordeling kan een gebouweigenaar bepalen of het nodig is om de installateur te bellen en iets aan het binnenklimaat te doen. Maar er komen ook systemen aan die zelf adviezen zullen genereren. Of beter nog, die de instellingen van het ventilatiesysteem zélf aanpassen.” De maatregelen die je kan nemen om het binnenklimaat vervolgens te verbeteren, zijn nagenoeg eindeloos, vertelt Jacobs. “Door fijnstoffilters te installeren in bestaande woning balansventilatiesystemen (een lage investering) boek je in dat opzicht bijvoorbeeld al veel winst.”

Worden dergelijke maatregelen al getroffen? “In kantoren wordt het binnenklimaat inmiddels serieus genomen. Het is immers bewezen dat een gezond binnenklimaat de productiviteit bevordert. In woningen is het een ander verhaal. Om een voorbeeld te geven: door goede fijnstoffiltering (in combinatie met goede kookafzuiging) kun je je totale jaarlijkse fijnstofblootstelling (dus niet alleen in huis maar ook buiten en op het werk) halveren. Het resultaat: een levensduurverlenging van drie maanden. Dat is echter een voordeel waar je in het dagelijks leven niets van merkt, dus weinig mensen zijn vooralsnog bereid om daarin te investeren.”

Energiebesparing en een gezond binnenklimaat staan soms op gespannen voet met elkaar. Waarom is dat zo? “Omwille van energiebesparing isoleren we woningen steeds beter. Ze worden dus steeds

Materie Mogelijke gevolgen voor de gezondheid (voor zover bekend)

CO 2 Vermoeidheid, hoofdpijn, concentratieverlies, toename ziekteverzuim, mogelijk slechter slapen.

PM 2.5 fijnstof (massa/m 3 < 2,5 μm) Verminderde longfunctie en verergering van luchtwegklachten, harten vaatziekten.

Ultrafijnstof (aantal deeltjes/cm 3 < 100 nm)

Twintig procent hoger risico op longklachten, bij kinderen in woningen waar op gas wordt Micro-organismen Bepaalde microorganismen kunnen ziektes veroorzaken

Vocht en schimmels Verhoogde kans op astma bij kinderen met name bij schimmel in slaapkamer en woonkamer.

Organische koolwaterstoffen

Verhoogde kans op luchtwegklachten of allergische reacties. Temperatuur Lagere productiviteit (+/- tien procent) en comfortklachten.

Luchtvochtigheid Ademhalingsproblemen, allergieën, infecties of een lagere weerstand bij te hoge luchtvochtigheid.

Veilige grenswaarden * Volgens… Mogelijke oplossingen

Maximaal 1.200 ppm (particles per million). Bouwbesluit Installatie van sensoren die CO 2 -gehalte meten, ventilatieroosters/ramen zoveel mogelijk open in vertrekken waar mensen aanwezig zijn, installatie van efficiënt(er) of krachtiger ventilatiesysteem. gekookt.

10 ug/m 3 jaargemiddeld, 25 ug/m 3 daggemiddeld

WHO Installatie van fijnstofmeters, adequate kookafzuiging, fijnstoffilters (F7 of ePM1) in ventilatiesysteem of HEPA luchtreinigers. Nog niet beschikbaar WHO Goede kookafzuiging (een recirculatiekap helpt niet) of overstappen op elektrisch koken, bij voorkeur inductief.

Aantal KVE(kolonieaantal)/m 3 : lager dan 2.500, met strengere richtlijnen voor bepaalde soorten. Nederlandse Vereniging voor Arbeidshygiëne Houdt hygiëne van luchtbehandelingskast en luchtfiltering op peil.

Nog niet bekend. Bepaal eerst de oorzaak van het vochtprobleem (gaat het om condensatievocht, optrekkend vocht, doorslaand vocht?). Neem vervolgens passende maatregelen, zoals het vermijden van koudebruggen, voldoende ventileren en verwarmen.

200 μg/m 3

Voor licht fysiek kantoorwerk wordt een maximum temperatuur van 26˚C aangeraden. Een relatieve luchtvochtigheid van tussen de 35 en 70 procent. Gezondheidsraad Vermijd interieurmaterialen die veel VOC emitteren, lucht voldoende, luchten na gebruik van oplosmiddelen of lijmen.

Programma van Eisen gezonde kantoren 2018 Zonwering, betere airconditioning en/of ventilatie.

Programma van Eisen gezonde kantoren 2018 Beperkte mate van luchtbevochtiging waarbij het bevochtigingssetpoint op 35 procent wordt ingesteld (een hoger setpoint hanteren heeft geen meerwaarde).

luchtdichter. Ventilatie wordt vaak niet of onvoldoende meegenomen in dat verhaal. Begrijp me niet verkeerd: elke nieuwbouwwoning heeft tegenwoordig wel een ventilatiesysteem, maar die schiet vaak tekort. Of hij maakt te veel geluid, waardoor bewoners er te weinig gebruik van maken. Dat is een probleem, want als je op gas kookt in een zeer luchtdicht huis blijven die verbrandingsgassen urenlang hangen. Hetzelfde geldt voor iets onschuldigs als het branden van kaarsjes; daar komen roetdeeltjes bij vrij. In de zomer is dat natuurlijk niet zo erg (dan hebben we de ramen open en waait het vanzelf weg), maar in de winter blijven die in een luchtdicht huis urenlang hangen.” Wat moet er gebeuren om een beter binnenklimaat te garanderen? “Een hoop. Bij nieuwbouw is het bijvoorbeeld essentieel dat we ventilatiesystemen beter gaan afstemmen op de luchtdichtheid van woningen. Dat moeten we vanaf het ontwerp in de bouwplannen meenemen. Op die manier kunnen de eventueel benodigde ruime toe- en afvoerkanalen direct worden aangelegd. Met name de toe- en afvoercapaciteit voor de keuken is kritisch. Voor goede kookafzuiging zou deze een factor vier hoger moeten zijn dan nu in het Bouwbesluit wordt voorgeschreven. Daarnaast raadt Jacobs eigenaren van bestaande woningen ook aan om hun kookafzuiging eens kritisch onder de loep te nemen. “Ons fornuis is de grootste boosdoener als het gaat om (te hoge) fijnstofgehaltes, maar de keukenafzuiging schiet vaak tekort. TNO raadt aan om kookdampen direct naar buiten af te voeren, met een capaciteit van minimaal 300 m 3 /uur. Een recirculatie kap is af te raden tenzij het echt niet anders kan en dan alleen in combinatie met een fijnstoffilter en elektrisch koken. De weg naar een beter binnenklimaat begint echter bij het meten en beoordelen van de huidige situatie, weet Jacobs. “Pas als je weet waar je aan toe bent, kun je passende vervolgstappen zetten. Die duidelijkheid is erg belangrijk, dus dat is echt het startpunt.”