We inspire at www.duco.eu
Duurzaamheid heeft prioriteit in de installatietechniek. Een simpel gevolg van de regelgeving. Maar steeds vaker ontstaan er aan de randen van die normen en wetten creatieve oplossingen die het voor de klant nog een stuk aantrekkelijker maken. Zo is in Leeuwarden ee n blok van tien sociale huurwoningen gerealiseerd; de woningcorporatie streeft naar zo laag mogelijke energielasten voor de huurders. Buiten een dubbele industriële warmtepomp, een batterijopslag van 20 kWh en een laadpaalaansluiting, zijn twee elektrische delen niet alleen warmte en elektriciteit, maar ook gebruiker staat ook centraal bij de vervanging is gelukt om de bewoners voor een vast bedrag comfort te leveren, tegen een tarief van twaalf euro voor warm water en zeven euro voor verwarming en koeling. Een heel ander project waar buiten de lijntjes is getekend, betreft het Rijnstate Ziekenhuis in Elst, waar groene waterstof wordt geproduceerd uit opbrengsten uit zonnepanelen. Er is al rekening gehouden met de optie om bij een negatieve elektriciteitsprijs, elektriciteit uit het net te halen en ook hiervan waterstof maken.
Een systeem van dergelijke omvang is nog niet eerder gerealiseerd. Creativiteit in installatietechniek, een nieuwe prioriteit?
Met creatieve oplossingen is het ruim honderd jaar oude monumentale kantoor van Shell in Den Haag gerenoveerd naar aardgasvrij. Daarnaast voldoet het gebouw aan de eisen voor nieuwbou w. LT-warmtepompen naast HT-warmte pompen klaren de warmteklus.
Een kleine collectieve warmtepomp van 35 kW is toereikend voor de verwarming van 31 appartementen in Den Bosch. Zonnepanelen leveren 85 procent van de energie voor warm tapwater.
Een aardgasloos ziekenhuis is al bijzonder. Maar Rijnstate Ziekenhuis is voor zestig procent zelfvoorzienend dankzij zelfgeproduceerde groene waterstof. Een systeem van deze omvang is door de Franse leverancier nog niet eerder gemaakt en geleverd.
Op de campus van Erasmus Universiteit in Rotterdam is een van de duurzaamste onderwijsgebouwen van Nederland verrezen. Het gebouw beschikt over het natuurlijke
Museum Arnhem werd de afgelopen jaren grondig verbouwd. De oude zalen kregen een opknapbeurt én er kwam een complete nieuwbouwvleugel bij, een veelgeprezen uitkraging die vijftien meter over de rand van de stuwwal uitsteekt.
Het oudste deel van de Koninklijke Agio Sigarenfabriek was nauwelijks nog een gebouw te noemen. Toch ko zen de eigenaar, het bouwteam en de dierenartsen van AniCura voor het avontuur en bouwden ze de fabriek in Duizel om tot een moderne all electric-kliniek.
In Leeuwarden staat een blok van tien nieuwe huurwoningen. Met een dubbele industriële warmtepomp, een batterijop slag van 20 kWh en een laadpaalaansluiting. Deze woningen zijn onderdeel van Buurblok, een nieuw concept dat wonen, energie, onderhoud en mobili teit combineert.
Twee gigantische woontorens van 120 en 100 meter hoog verrezen in 2022 op een postzegel grond midden in het centrum van Den Haag, bijna op het centraal station.
Watertoren De Reusch in Schimmert is het meest duurzaam gerenoveerde rijksmonument, niet verassend want het lukte om de niet geïsoleerde enkel steens steenkolos energieneutraal te maken.
Het nieuwe sportgebouw op de campus van de Erasmus Universiteit in Rotterdam is energieneutraal en kan zelfvoorzienend functioneren. De 882 zonnepanelen op het dak spelen hierbij een belangrijke rol.
Het gloednieuwe Van der Valk hotel in Gorinchem is gasloos en betrekt zijn warmte en koeling grotendeels door middel van op het dak opgestelde warmtepompen uit de buitenlucht.
Natuurlijke ventilatie in een demontabel gebouw
Een pand verwarmen, koelen en ventileren met zo min mogelijk installatietechniek. In The Natural Pavilion op de Floriade in Almere blijkt dat vooral voor koelen en ventileren heel goed te werken.
In het centrum van Eindhoven heeft een voormalige studentencentrum plaatsgemaakt voor een imposant woon- en werkgebouw van honderd meter hoog: de BunkerToren.
De binnenplaats heeft een modern dak gekregen. Dit is een dubbelgekromde schaal van dertig bij dertig meter die is opgebouwd uit een diagonaal grid
Met creatieve oplossingen is het ruim honderd jaar oude monumentale kantoor van Shell in Den Haag gerenoveerd naar aardgasvrij. Daarnaast voldoet het gebouw aan de eisen voor nieuwbouw. LT-warmtepompen naast HT-warmtepompen klaren de warmteklus. In het hele gebouw zijn klimaatplafonds toegepast. Zonnepanelen liggen op het fraaie leistenen dak alleen uit zicht.
Door Joop van Vlerken
“Het gebouw is helemaal gestript, ontdaan van alles. De buitenmuren staan nog, maar verder is alles nieuw. Het is eigenlijk nieuwbouw in een bestaande jas. Een aantal monumentale interieurs zijn wel gespaard gebleven.” Aan het woord is Robert Philippi van ABT. Hij is als senior adviseur installatietechniek betrokken bij de vernieuwing van het monumentale Shell-gebouw aan de Carel van Bylandtlaan 30 in Den Haag. Dit oude hoofdkantoor van Shell International BV is volledig aardgasloos gemaakt terwijl de monumentale status van het gebouw is beschermd.
Het Shell-kantoor is een Rijksmonument uit 1917 met een oppervlakte van 38.000 m2 BVO. De buitenkant van het gebouw is helemaal monumentaal en daarnaast zijn ook het hoofdtrappenhuis, de entree en de historische kamers op de eerste verdieping beschermd. Na een forse verbouwing waarvoor de plannen al dateren uit 2017, is het gebouw in mei
opnieuw in gebruik genomen. Het gebouw voldoet nu aan de LEED Platinum-certificering en heeft een volledig vernieuwde energiecentrale in het souterrain gekregen.
Philippi vertelt dat er aanvankelijk geen intentie was om het gebouw aardgasvrij te maken. “Er lag eigenlijk al een installatie-ontwerp, waarbij de piekbelasting met cv-ketels zou worden opgevangen. Shell had aanvankelijk een plan voor de hele campus met daarin een nieuwbouw hoofdkantoor. Dat laatste ging uiteindelijk niet door en daardoor moest ook voor het oude gebouw het energie-ontwerp opnieuw gemaakt worden. Dat is zeker als je al wat verder in het proces zit, best wel een uitdaging.”
Die uitdaging zat er vooral in dat de opdrachtgever het bestaande ontwerp wilde respecteren, maar het
gebouw wel aardgasvrij wilde maken, zegt Philippi. “Vervolgens zijn we gaan kijken hoe we zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke uitgangspunten konden blijven. Uiteindelijk is dat gelukt en is het hele monumentale gebouw nu aardgasvrij.” Philippi legt uit
hoe de eisen van de opdrachtgever zijn ingevuld. “We hebben warmtepompen toegepast. Deze zijn via een ringleiding op de campus verbonden met een warmtekoudeopslag. Op deze ring kunnen in de toekomst mogelijk nog andere gebouwen aangesloten worden.”
Hoewel het Shell-gebouw dus aanvankelijk ontworpen is met het gebruik van cv-ketels voor piekvermogen in gedachten, is er geen concessie gedaan op het gebied van comfort, stelt Philippi. “Het voldoet aan alle nieuwbouweisen, op het gebied van klimaat en ventilatie. Laagtemperatuurverwarming is in dit
Laagtemperatuurverwarming is in dit gebouw echter niet overal een optieRenovatie van het Shell-gebouw aan de Carel van Bylandtlaan in Den Haag. Foto: Studio 38C.
MAGNUM Heating biedt een complementair elektrisch en watergedragen vloerverwarmingsprogramma voor nieuwbouw, renovatie en droogbouw inclusief geavanceerde WiFi thermostaten om deze interactief te beheren.
De consument stelt steeds meer belang bij een duurzaam en comfortabel woonklimaat. Onze
systemen hebben een zeer lange levensduur en spelen perfect in op de fundamentele energietransitie van fossiele verwarmingsbronnen naar duurzame klimaatoplossingen.
Wij fabriceren en assembleren de meeste producten zelf op onze eigen productieafdelingen. Op deze manier wordt het traject van begin tot eind in eigen hand
gehouden en is er een optimale kwaliteitsbewaking. Dit maakt ons tot de meest betrouwbare leverancier van vloerverwarmingsproducten.
Voor iedere verwarmingsvraag hebben wij een passend systeem. Kijk op voor het complete aanbod op magnumheating.nl
gebouw echter niet overal een optie. In het oorspronkelijke ontwerp lagen de afgiftetemperaturen tussen de 45 en 55 graden. Door dit terug te brengen naar 45 graden maximaal konden we warmtepompen toepassen en waren de cv-ketels voor piekbelasting niet meer nodig.”
monumentale kamers bijzondere oplossingen voor klimaatregeling en ventilatie toegepast. Zo zijn achter de betimmeringen onder de raamkozijnen convectoren voor koeling en verwarming geplaatst en wordt de lucht afgezogen via de oude schouwen.
wel, maar we hebben ze overal geplaatst, omdat we absoluut geen concessies willen doen op het gebied van comfort.”
Otto van Rijswijk, projectleider bij Kuijpers, vertelt hoe het energiesysteem gerealiseerd is. “In het gebied was al een wko aanwezig. Dat hebben we verder uitgebreid naar zes doubletten voor warmte en koude. Deze worden met een ring aan elkaar gekoppeld op de campus. Aan de wko’s zijn vier warmtepompen gekoppeld, twee voor hoge temperatuur en twee voor lage temperatuur.”
In het voormalige Shell-hoofdkantoor zijn een aantal zogenoemde heritage rooms. Deze monumentale ruimtes moesten gerespecteerd worden en vormden een belangrijke uitdaging in het project, beaamt Philippi. “We hebben deze ruimtes aangepast zonder afbreuk te doen aan de authenticiteit. Maar ze moeten natuurlijk wel aan alle moderne eisen op het gebied van klimaat en veiligheid voldoen.” Daarom zijn in de
Als je werkt in zo’n monumentale omgeving wil je daar natuurlijk ook rekening mee houden in de kleurstelling van de gebruikt technische oplossingen, vertelt Van Rijswijk. “De sprinklerkoppen zijn bijvoorbeeld messingkleurig, zodat ze niet opvallen in het interieur. Hetzelfde geldt voor alle schakelpanelen, die zijn zoveel mogelijk in zwart uitgevoerd, zodat het bijna lijkt alsof het bakeliet is. We hebben de techniek zoveel mogelijk ingepast zonder schade toe te brengen aan de authenticiteit.”
Deze esthetische keuzes hadden niet alleen betrekking op de interieurs, vertelt Frank van Eekelen, projectmanager bij Kuijpers. “Het zou wel heel erg zonde zijn als we zonnepanelen zouden leggen op deze leistenen daken. Waar het kan, hebben we zonnepanelen toegepast, maar dat is dus alleen als ze niet in het zicht liggen.”
In het hele gebouw zijn klimaatplafonds toegepast, vertelt Van Rijswijk. “Vanaf de kelder tot en met de tweede verdieping zijn deze plafonds van staal. Weer vanwege de esthetiek hebben we vanaf de derde verdieping gesloten klimaatplafonds van gips gebruikt. We hebben nog convectoren geplaatst voor de ramen om een koudeval te voorkomen. We weten niet of dit per se nodig is. Op de hoekkantoren misschien
Ook de ventilatie in het gebouw voldoet aan de modernste standaarden, merkt Van Rijswijk op. “Voor de ventilatie zijn er veertien luchtbehandelingskasten geplaatst en nog drie aanvullend voor de toiletten. De aan- en afvoer van lucht gaat via de dakkappellen. De lucht wordt aan de ene kant via omgebouwde dakkappellen binnengezogen, naar het souterrain geleid, geconditioneerd en naar alle plekken in het gebouw gestuurd. Daarna wordt de lucht aan de andere kant weer via de monumentale dakkappellen uitgeblazen. Daar zie je verder niets van en dat is helemaal tot in het detail uitgewerkt.” De lichtarmaturen in de monumentale trappenhuizen en gangen zijn omgebouwd naar led, vertelt Van Eekelen. “Deze zijn helemaal schoon gemaakt en gerenoveerd en vervolgens voorzien van ledverlichting.”
De binnenplaats van het pand heeft een modern dak gekregen. Dit is een dubbelgekromde schaal van dertig bij dertig meter die is opgebouwd uit een diagonaal grid van stalen ribben met daarin glazen panelen. Dit was een grote aanpassing van het gebouw, vertelt Van Eekelen. “Door de plaatsing van het dak is de hele binnentuin eigenlijk inpandig gemaakt. We hebben in deze ruimte vloerverwarming en -koeling aangebracht.” Ook hier zijn weer creatieve oplossingen bedacht, vertelt Philippi. “We hebben hier een enorme plantenbak als luchtafvoer gebruikt.”
De aan- en afvoer van ventilatielucht gaat via de monumentale dakkappellenDe ruimtes aangepast zonder afbreuk te doen aan de authenticiteit. Foto: Stijn Poelstra.
Een kleine collectieve warmtepomp van 35 kW is toereikend voor de verwarming van 31 appartementen. Zonnepanelen leveren 85 procent van de energie voor warmtapwater. Een uitgekiend ontwerp combineert een optimum in bouwfysica en installatietechniek. Met voor de bewoners uitermate lage energiekosten als gevolg.
Warmte en koeling worden tegen een vast bedrag verrekend in het appartementsgebouw. Iedereen betaalt hetzelfde bedrag, ongeacht verbruik.
Woningcorporatie BrabantWonen vervangt oude portiekwoningen uit de jaren zestig door nieuwe appartementsgebouwen. In de Gestelse buurt in ‘s-Hertogenbosch staan zes van dergelijke portiekwoningen, waarvan er inmiddels twee zijn vervangen door nieuwe exemplaren. Beide met vier woonlagen en 31 appartementen. Gemeente en woningcorporatie willen met deze nieuwbouw de buurt groener, veiliger en duurzamer maken. Voor de bewoners zijn de appartementen vooral bijzonder vanwege de lage woonlasten: warmte
Opdrachtgever
Aannemer: Huybregts Relou Installatiebedrijf: Kemkens
en koeling worden tegen een vast bedrag verrekend. Iedereen betaalt hetzelfde bedrag, ongeacht verbruik.
“De architect komt in 2018 met een ontwerp naar me toe met mooie serres en veel glas en overstekken”, zo herinnert Carl-Peter Goossen, directeur van Bouwnext, zich het eerste contact. “Hij vraagt zich af of het niet te warm zal worden met al dat glas. En of het wel zou kunnen.”
Ventilatie met WTW: Brink Flair Doorstroomboiler met thermische opslag: Flamco Flextherm Eco Afgiftesysteem: Jaga Strada Hybrid convectoren Zonnepanelen: 308 panelen van 300 Wp
De adviseur gaat ermee aan de slag en ontwikkelt het installatieconcept, waarbij de techniek volledig is afgestemd op de fysica van het gebouw. “Het moet natuurlijk aan BENG voldoen die er toen nog niet was, maar wel zou komen.” Maar Goossen wil meer. Hij is geïnspireerd door een project in Oostenrijk waar woningcorporatie Neue Heimat Tirol appartementen verhuurt voor vijf euro per vierkante meter per maand. “Een flat van 70 m 2 leidt zo naar een huur van 350 euro per maand, inclusief verwarming en warm water. Je kunt in Nederland rekenen wat je wil, maar dat is onmogelijk. Wat is dan wel mogelijk, zo vroegen we ons af? We kwamen al snel op een collectieve warmtepomp en een flat rate voor verwarmen en koelen.”
De lage thermische vraag heeft Goossen onder meer bereikt door ‘met de zon te spelen’. Er wordt maximaal gebruik gemaakt van de grote oppervlakken aan glas. “De zon komt in de winter tot achter in de woonkamer.
Er zit glas in met een hoge zontoetredingsfactor, zodat er echt veel zon kan binnenkomen in de winter, vooral in de tussenwoningen. Maar in het voorjaar blijft de zon zoveel mogelijk buiten de woning. In de eindwoningen op de zuidkant van de flat hebben we het glas juist heel erg zonwerend gemaakt.”
product van kennisinstituut Kern, een stichting waar Goossens overigens zelf penningmeester is. “Normaliter wordt gerekend met de BENG-berekening, een wettelijke vereiste om te toetsen. Maar bij het ontwerp van deze appartementen is met deze software gerekend, zodat ontwerpkeuzes voor isolatie en installaties op een betrouwbare manier onderzocht konden worden. Ook de kwaliteit van de kozijnen kon zo worden meegenomen, om de laagtemperatuurverwarming goed tot zijn recht te laten komen.”
berekent heb je geen problemen.” Elk appartement is uitgevoerd met warmteterugwinning van de ventilatielucht. “We hebben gekozen voor de Flair van Brink. Die zorgt ervoor dat het appartement altijd ongeveer 18 °C is.”
Verder is er een goede bouwkundige schil en veel aandacht voor het luchtdicht maken. “We zijn passiefhuis-adepten, maar ik heb het daar nooit over. Ook dit gebouw voldoet ook aan die normen en wordt gecertificeerd als passiefhuis. Maar daar gaat het niet om. Het gaat erom dat het wordt doorgerekend en dat je kunt zien wat er gebeurt in elk appartement.”
Voor deze berekeningen maakte Goossen gebruik van nZEB-tool, een ontwerptool voor de energetische optimalisatie van gebouwen. Het ontwerptool is een
De berekeningen hebben tot een water-waterwarmtepomp geleid met een relatief klein vermogen van 35 kW. Met twee boilers van elk 300 liter voor opslag van koude en warmte. “Als je kijkt naar de pieklast van het hele gebouw is er zo’n 30 kW nodig. Per appartement zijn er weliswaar hogere pieklasten, maar die zijn er nooit tegelijkertijd. Dit is een heel andere kijk op de structuur dan de ISSO 51 die meestal gehanteerd wordt.”
Goossen verwijst hiermee naar de klassieke warmteverliesberekening. “Er wordt dan naar het extreme aan de onderkant gekeken. Maar als het -10 of -6 °C is, dan hebben we ook heel veel zon. Maar die mogen we niet meerekenen. Weet je wat echt extreem is? In de nacht -2 °C en overdag 2 °C, met jachtsneeuw en geen zon.”
“Maar dan moet je die zon wel de mogelijkheid geven om binnen te komen natuurlijk. Als je het zo bekijkt en
De ventilatie-unit met warmteterugwinning heeft een laag specifiek opgenomen vermogen en een hoog rendement (0,91). Het apparaat beschikt daarnaast over elektrische voorverwarming. “Maar ik verwacht dat die in deze appartementen nooit in zal schakelen, omdat we de lucht uit de serre halen. Dan moet het wel heel erg koud zijn.” Verder bevat elk appartement een afzuigkap die is aangesloten op een ventilator op het dak.
Elk appartement bevat een dynamische inregeling (verdelerset) voor verwarming en koeling via een convectorradiator. “De tussenappartementen hebben ook vloerverwarming, omdat anders de convector te groot zou worden.”
Gekozen is voor een laagtemperatuur afgiftesysteem (LTA) dat snel kan reageren. “Immers, als de zon achter de wolken vandaan komt, warmt de ruimte met dit bouwkundig concept snel op. Een luchtverwarmer of een convectorsysteem is dan een slimme keuze. Vloerverwarming werkt te traag en kan in de winter de woning doorwarmen. De zon staat dan laag en schijnt diep de ruimte in.”
Daarbij viel de keuze op de Jaga Strada Hybrid convectoren, waarmee zowel verwarmd (45 °C) als gekoeld (18 °C) kan worden.
Integrale opzet - bouwkundig en installatietechnisch.Warmtepomp.‘Elk appartement is uitgevoerd met warmteterugwinning van de ventilatielucht’
In de zomer wordt gekoeld met grondwater om de tien bronnen voor de winter te regenereren. “Daarnaast heeft ieder appartement een zomernachtluik dat ‘s nachts opengezet kan worden. Bij een hittegolf in de zomer kan de woning dan toch koelen. Want ook bij een hittegolf is in de nacht meestal onder de 18 °C. Jaarlijks zijn er gemiddeld maar drie nachten die boven die temperatuur komen. Afgelopen zomer is in maar twee nachten de temperatuur niet onder de 18 °C gezakt.”
Voor de productie van warm water bevat elk appartement een elektrische doorstroomboiler: de Flamco Flextherm Eco. Deze boiler bevat een thermisch laadstation op basis van zout dat elektriciteit direct omzet in warmte en opslaat voor warmwatervoorziening. “Met 75 kg zout kan circa 180 liter water op 58 °C worden verwarmd. De energie hiervoor komt uit de 308 zonnepanelen op het dak. “Dit verlaagt het energieverbruik verder en houdt de energielasten voor bewoners beperkt.”
Als er zon is, wordt de zoutboiler gevoed met 2.300 W. Als er geen zon is worden ze met 230 W gevoed.” Dat wordt per boiler geregeld. “Dat voorkomt piekbelasting van het pv-systeem. En resterende pv-energie gaat rechtstreeks het net op. Zo maken we nog gebruik van de salderingsregeling. Door verwarming en warm water te scheiden is het nu mogelijk om warm water individueel af te rekenen.” De energie
voor de productie van warm water komt voor ongeveer 85 procent uit de zonnepanelen. “Bijkomend voordeel is dat de ochtendpiek voor warmtapwater volledig wordt opgevangen door de zoutboilers. Je hebt vervolgens de hele dag weer om de boilers op te warmen.”
“Op deze manier kun je met de collectieve zonnepanelen warmtapwater afrekenen per kWh.” Warm water wordt momenteel gebudgetteerd op een voorschot van 12 euro per maand. “En door de collectieve warmtepomp kun je de verwarming afrekenen via een vast bedrag. De bewoners betalen samen voor het gehele complex.”
Voor verwarming en koeling geldt een flat rate - voor iedereen hetzelfde bedrag - van zeven euro per maand. Naast de collectieve en individuele kosten voor warm water gaat het huishoudelijk verbruik via de eigen groepenkast. “Op basis van data van andere appartementen is die gebudgetteerd op gemiddeld 1.800 kWh per huishouden.”
“Dat iets wat we in Oostenrijk hebben gezien, ook in Nederland hebben weten realiseren,” daar is Goossens het meest trots op. Hij ziet in verschillende Europese landen oplossingen waar hij in Nederland ook kansen voor ziet.
Hij pleit ervoor om niet blindelings achter bestaande en soms verouderde nationale regelgeving aan te
lopen. “Hoe zitten de dingen echt in elkaar? Waarom hebben we bijvoorbeeld de NEN 1087 (ventilatie, red.)? Die is bedacht in de tijd dat we nog rookgas hadden die niet naar binnen mocht komen.”
Goosens duidt met deze opmerking op de verdunningsfactor, die bepaalt of er voldoende afstand is tussen de rookgasafvoer en de ventilatie-toevoeropening. “In Duitsland heb je dat niet. Dan kunnen de buizen anders liggen en kom je energetisch veel beter uit.”
En zo heeft Goossen nog veel meer voorbeelden, die hij wel telkens goed moet uitleggen aan installatiebedrijven en aannemers, want die houden liefst de bestaande normen aan. “Ik leg het telkens met geduld uit; dan gaan ze vervolgens zelf nadenken en uiteindelijk gaat iedereen ervoor.”
Vermogenselektronica per apprtement.Constructie van de zonnepanelen.De piek voor warmtapwater wordt volledig opgevangen door de zoutboilers
Het nieuwe ‘Webasto Certified Partners’ programma creëert de essentiële basis voor een sterke en vertrouwde samenwerking. Word ook partner en profiteer van de vele voordelen voor installatie- of verkooppartners. Als Webasto Certified Partner bent u onderdeel van een wereldwijd team van experts die de nieuwste EV laadoplossingen aanbieden voor zowel particuliere als zakelijke klanten. Daarbij bieden we de volgende ondersteuning om de installatie zo efficiënt mogelijk te maken:
• Eigen trainers die zowel klassikaal als online trainingen verzorgen • Uitgebreide digitale bibliotheek met installatievideo’s en handleidingen • Service en Installatie app met stap voor stap ondersteuning tijdens de installatie van onze producten.
Lagedrukopslag - Zonnestroom - Restwarmte
Bij het nieuwe ziekenhuis in aanbouw in Elst van Rijnstate is de eerste waterstofopslagtank al geplaatst. De tweede volgt later
Een aardgasloos ziekenhuis is al bijzonder. Maar Rijnstate Ziekenhuis is voor zestig procent zelfvoorzienend dankzij zelfgeproduceerde groene waterstof. Een systeem van deze omvang is door de Franse leverancier nog niet eerder gemaakt en geleverd. Door Harmen Weijer
Het ziekenhuis is nog in aanbouw, evenals de installatietechniek.
Stichting Rijnstate Ziekenhuis bouwt in Elst een poliklinisch ziekenhuis van 13.250 m 2 BVO. Het ambitieuze plan om op duurzame wijze op locatie waterstof te maken en in te zetten voor elektriciteit en warmte komt voort uit het beleid van Rijnstate Ziekenhuis de nieuwbouw in Elst aardgasloos te realiseren. “Rijnstate heeft dit beleid geformuleerd, conform de Routekaart Zorg waaraan ze zelf hebben meegeschreven”, legt Robbert Karreman van adviesbureau K&R uit, ingeschakeld door Rijnstate om het waterstofproject te begeleiden.
“Een van de duidelijke eisen in die Routekaart is dat de CO2-reductie gerealiseerd moet worden met zelf duurzaam opgewekte energie. Dat kan door gebruik te maken van de wind en de zon. Windenergie is geen optie op deze plek in Elst en dan houd je zonne-energie over. En dat gaan we ook fors gebruiken.”
Er worden namelijk ruim 1.350 pv-panelen neergelegd met een totale oppervlakte van 2.600 m 2 . Deze zullen op het dak en het maaiveld worden neergelegd en hebben een vermogen van 529 kWp en een opwek van 457 MWh.
Karreman: “Dit wordt echter een poliklinisch ziekenhuis, wat betekent dat het ’s avonds en in het weekend gesloten is. En dus zou een groot aandeel van de
opgewekte zonne-energie worden teruggeleverd aan het net. Dat is jammer voor ons, want dan kunnen we deze opbrengst niet meetellen in onze CO2-reductie. Bovendien is het ook niet wenselijk om zoveel energie terug te leveren vanwege de problemen rondom steeds meer netcongestie. Dus we willen die zonneenergie opslaan om op latere momenten te kunnen gebruiken.”
Vanaf het eerste moment - in de aanbesteding van de bouw van het poliklinisch ziekenhuis - is de optie voor het opslaan van zonne-energie in waterstof als voorkeursmogelijkheid meegenomen. Het plan dat installatieconcern Unica, die in consortium met bouwbedrijf Berghege Heerkens het ziekenhuis bouwt, in hun voorstel neerlegde, past precies in dat plaatje, vertelt Jeroen van Schaijk van Unica. “Wij zijn op onze beurt geïnspireerd door Jan Pereboom van JP-Energiesystemen, die bij een bijeenkomst van TVVL een presentatie over waterstof hield, die precies paste in wat we voor Rijnstate zouden willen doen. We hebben daarop samen gekeken hoe we Rijnstate kunnen meenemen in hun plan om waterstof te gebruiken in hun energievoorziening. Men heeft ervoor gekozen
om in zee te gaan met een gespecialiseerde leverancier van dergelijke systemen.”
Deze leverancier, het Franse PowiDian (in Nederland vertegenwoordigd door JP-Energiesystemen), heeft ruime ervaring met waterstofopslagsystemen voor gebouwde omgeving. “Maar een systeem van deze omvang heeft het bedrijf nog niet eerder gemaakt en geleverd”, vertelt Jan Pereboom, die veel werkt met PowiDian. “Het dichtst in de buurt komt een waterstofopslagsysteem bij een grote boerderij in Noorwegen. Maar het gaat hier wel om een dubbel zo groot systeem.”
Het begint bij de opwekking van zonne-energie. Op doordeweekse dagen wordt deze energie overdag tijdens openingsuren direct verbruikt in het ziekenhuis. Bij een eventueel tekort aan stroom wordt het stroomnet gebruikt, want het ziekenhuis wordt ondanks de verwachte energieneutraliteit gewoon aangesloten op het net met een vermogen van 1.600 kVA. Bij een overschot aan zonne-stroom wordt deze via elektrolyse omgezet in waterstof. “Je zou zelfs bij een negatieve stroomprijs elektriciteit uit het net kunnen halen en hiervan waterstof maken.
‘We willen zonne-energie opslaan om op latere momenten te kunnen gebruiken’
is weliswaar niet het doel op voorhand, maar in het ontwerp van het systeem is daar al wel rekening mee gehouden”, tevens kan het op dat moment ook helpen om het net te ontlasten” zegt Karreman. De waterstof wordt opgeslagen in twee tanks, die aan de linker voorkant van het ziekenhuis zijn geplaatst. Het gaat om twee tanks waarin elk honderd kilogram aan waterstof kan. Jan Pereboom: “Daarnaast hebben we gekozen voor opslag onder lage druk, 30 bar. Dit heeft meerdere redenen. Zo zijn er op deze manier geen compressoren nodig. Dat zijn peperdure apparaten; die zeker een kwart van de totale investering zouden vergen. Bovendien vragen compressoren veel onderhoud en verbruiken de compressoren ook weer stroom, waardoor het rendement van het systeem minder goed wordt. En is het hier ook niet nodig, want we hebben de ruimte, wat je bijvoorbeeld in waterstofauto’s niet hebt. Daar wordt de waterstof onder een druk van 700 bar opgeslagen.”
Rijnstate is begin 2020 gestart met de selectie voor een bouwteam voor de nieuwe polikliniek. Half 2020 is gekozen voor het consortium Heerkens Berghege Unica, en is het ontwerp verder uitgewerkt en de gebruikersgesprekken voor de benodigde techniek en voorzieningen plaats gevonden. Begin 2021 is hierop de realisatie overeenkomst gesloten, waarbij half 2021 is gestart met de realisatie. Jeroen van Schaijk van Unica: “Vanaf begin 2021 is ook het ontwerp en door ontwikkelen van de waterstof ambitie met elkaar opgepakt. Een erg ambitieus en kort tijdstraject voor een project van deze omvang en complexiteit.”
De waterstof wordt via brandstofcellen omgezet in stroom en warmte. In totaal kan 150 kWe en 150 kWth worden opgewekt via deze brandstofcellen. De warmte wordt afgegeven aan het gebouw en aangevuld met twee lucht/water-warmtepompen: met een capaciteit van 405 kW aan koeling en 265 kW aan verwarming per stuk. Pereboom: “Doordat we deze restwarmte hergebruiken, ziet het plaatje qua efficiëntie er heel anders uit dan gebruikelijk bij dit soort waterstofprojecten. Dat negatieve vlaggetje van het niet gebruiken van de restwarmte, dat vaak hangt boven brandstofcelprojecten, kunnen we hier weghalen.”
Door de gemeente en brandweer tijdig te betrekken bij de vergunningsaanvraag was er grote bereidheid om mee te werken, ondanks dat er niet echt eenduidige regelgeving is voor dergelijke systemen, vertelt Karreman. “Maar het feit dat we met lagedrukopslag gaan werken, nam al veel risico’s weg. We hebben hiervoor een zogeheten QRA, een kwantitatieve risicoanalyse, moeten uitvoeren: wat gebeurt er als er lekkage plaats vindt of als de tanks door externe invloeden openscheuren? En dan blijkt dat 30 bar in zo’n QRA goed valt, want de impact bij een calamiteit is dan beperkt.”
Dat kan van belang zijn, mocht dit systeem in Elst verder uitgebouwd worden. Want omdat het systeem modulair is, kan het relatief eenvoudig worden uitgebreid. Op die manier kunnen ook omliggende bedrijven en instellingen meedoen in duurzame zonne-energieopwekking en waterstofgebruik.
Van Schaijk: “Naast deze polikliniek gaat Rijnstate even verderop op dit bedrijventerrein een laboratorium realiseren. Dat lab heeft natuurlijk ook een forse energievraag.”
Karreman vult hem aan: “Er zijn ook andere bedrij-
ven in de directe nabijheid, zoals logistieke bedrijven. We hebben het nog niet uitgezocht, maar gerede kans dat deze bedrijven zonnepanelen op hun dak zouden willen hebben voor eigen gebruik, maar het overschot niet meer mogen terugleveren aan het net. Dat maakt een investering in zonnepanelen minder aantrekkelijk. Dan is dit een hele mooie optie voor hen. Daarnaast wordt hier een all-electric zwembad gebouwd, met een flinke warmtevraag. Ook zij kunnen hierbij aanhaken.”
Het zijn allemaal ingrediënten om in Elst een heuse waterstofhub op te zetten, ziet ook Pereboom. “Dit zou je heel goed kunnen kopiëren naar andere locaties hier in Elst, waarbij je zorgt voor koppeling en onderling waterstof en energie kunt uitwisselen. Het is ook mogelijk hier mobiliteit aan te koppelen. Bovendien helpt dit om netcongestieproblemen op te lossen. Met Netbeheer Nederland voeren we dan ook gesprekken om dit soort projecten op meerdere plekken in Nederland op te starten. Dat hoeft dus juist niet direct met hele grote opslagprojecten te worden gedaan. Je kunt klein beginnen en daarna opschalen, waarbij eventueel woonwijken ook zouden kunnen meeprofiteren.”
Hoe dan ook wordt er nu al met veel interesse gekeken naar dit project door meerdere partijen, zoals overheden, bedrijven en zoals gezegd Netbeheer Nederland. Pereboom: “Het is immers het eerste gebouw in Nederland en zelfs het eerste ziekenhuis in Europa waar op deze schaal zelf duurzame energie wordt opwekt en waarvan op dezelfde locatie waterstof wordt gemaakt en opgeslagen, om voor een later moment te kunnen worden omgezet in stroom en warmte. Deze combinatie is heel uitzonderlijk.”
De bouw van het ziekenhuis heeft inmiddels het hoogste punt bereikt. Het is de bedoeling dat het medio 2023 wordt geopend.
De zelfklevende driehoek leidingkoker van Canalit is de ideale oplossing om in een hoek alle snoeren en kabels weg te werken. De koker is zowel horizontaal als verticaal te monteren en is voorzien van een deksel die strak over steekt. Hierdoor krijgt de koker een naadloze aansluiting op de muur en is hij in vrijwel elke hoek te plaatsen.
De koker is individueel verpakt met een stevige Canalit buisfolie waardoor hij tot montage schoon en onbeschadigd blijft. De deksel is tevens voorzien van een extra beschermfolie voor een perfect eindresultaat.
Naadloze aansluiting met de muur Snoeren en kabels wegwerken Deksel beschermd met afdekfolie Dekt boorgaten eenvoudig af Snel en stofvrij te monteren
Meer weten: canalit.nl
Driehoek leidingkokerArtnr. 2 meter wit (RAL 9010) 911980 3 meter wit (RAL 9010) 911985
Op de campus van Erasmus Universiteit in Rotterdam is een van de duurzaamste onderwijsgebouwen van Nederland verrezen. Het gebouw beschikt over het natuurlijke ventilatiesysteem ‘Earth, Wind and Fire’. Het gebouw als luchtbehandelingskast.
Erasmus Universiteit Rotterdam heeft de ambitie om een van de duurzaamste universiteiten van Nederland te worden. Het bouwprogramma ‘Campus in ontwikkeling’ moet hieraan bijdragen, met grootschalige renovaties en nieuwbouwprojecten. De derde fase van dit programma is in 2017 van start gegaan en in deze
fase heeft de universiteit onder meer de ambitie om efficiënter gebruik te maken van energie. Als onderdeel van deze programmafase moet het nieuwgebouwde Multifunctionele Onderwijsgebouw MFO II bijdragen aan energie-efficiëntie, met een EPC van lager dan 0 als gesteld doel. Daarnaast gold de
duurzaamheidskwalificatie BREEAM Outstanding als minimale duurzaamheidseis.
Al direct bij de uitwerking van het schetsontwerp zag BAM Bouw en Techniek in dit project een ideale kans om het natuurlijke ventilatiesysteem ‘Earth, Wind and Fire’ (EWF) toe te passen.
“Er bestaan veel innovatieve ideeën. Als we onze duurzaamheidsambities willen nakomen, dan moeten we ook nieuwe ideeën toepassen. Het EWF-systeem kennen we dankzij een presentatie van bedenker en aanjager Ben Bronsema. We waren op zoek naar projecten die voor dit systeem in aanmerking komen”, vertelt projectleider Gijs Leffers van BAM Bouw en Techniek.
“Bij MFO II hadden we het geluk dat de duurzaamheidsadviseur van Erasmus Universiteit dit systeem kende. Hierdoor viel alles op zijn plek.” Zijn collega, projectmanager Dennis van Zwieten, vult aan: “Mede
door de ‘Design, Build & Maintain’-contractvorm en de integrale uitvraag wat betreft bouw en installaties was MFO II in onze ogen een ideaal project. Deze contractvorm houdt in dat we zelf verantwoordelijk zijn voor het ontwerp en de uitvoering. Daarnaast omvat de opdracht twee jaar aan onderhoud. Als die termijn dertig jaar was geweest, dan hadden we wellicht voor een bewezen techniek gekozen. Innovaties kunnen
voor een onzekerheidsfactor zorgen, die een aannemer niet alleen kan dragen.”
Bij de uitwerking van de installatietechniek in het schetsontwerp had BAM Bouw en Techniek om advies gevraagd bij adviesbureau Halmos, dat ook direct enthousiast reageerde op het voorstel om het
BAM Bouw en Techniek heeft zo veel mogelijk gebruik gemaakt van gerecyclede materialen. Zo heeft het bouwbedrijf materialen uit gesloopte gebouwen van Erasmus Universiteit en van eigen sloop- en renovatieprojecten zo veel mogelijk hergebruikt. Hierdoor beschikt MFO II onder meer over hergebruikte plafondplaten en elektra- en databekabeling uit gesloopte panden. “We hebben moeten zoeken welke materialen we het best kunnen hergebruiken”, vertelt projectleider Bas van der Zandt van BAM Bouw en Techniek. “Zo zijn er eisen op het gebied van brandveiligheid aan een kabel. Een kabel ouder dan zo’n zes jaar voldoet niet aan die eisen. Hierdoor zijn we afhankelijk van de materialen in gesloopte gebouwen. Voor MFO II hebben we ervoor gekozen om een deel hergebruikte kabelgoot toe te passen.”
rstock.com/nl/image-photo/dnepropetrovsk-ukraine-november-11-youth-symphony-162
Een goede warmtepompinstallatie is als een goed orkest. Net als een dirigent maak jij als installateur het verschil. Alle onderdelen zijn essentieel en moeten perfect op elkaar zijn afgestemd voor een klinkend resultaat. Kun je daar wel wat advies of hulp bij gebruiken? Wij helpen je graag de onderdelen op elkaar af te stemmen. Kijk op rensa.nl/warmtepompadvies.
Warmtepompadvies. Je regelt ‘t met Rensa.
EWF-systeem toe te passen. “Vanwege de wens voor een energieneutraal onderwijsgebouw wilden we het energiegebruik zo veel mogelijk terugschroeven”, legt Halmos-directeur Ron van der Plas uit.
“MFO II is een gebouw van vijf verdiepingen met een beperkt dakoppervlak. Hierdoor was er te weinig ruimte om hier genoeg pv-panelen op te leggen, die voor voldoende duurzaam opgewekte energie voor alle installaties konden zorgen. Met name ventileren en verlichten zorgen voor een flinke energievraag. Dankzij de aansluiting op het bronnensysteem van de universiteit kost het verwarmen en koelen van het gebouw weinig energie. In het EWF-systeem vonden we de ideale oplossing om het energiegebruik van de ventilatie aanzienlijk terug te dringen.”
Het principe van het EWF-systeem is dat het gebouw als luchtbehandelingskast werkt. Het systeem bestaat uit een klimaatcascade, een zonneschoorsteen en een venturi-dak. De wind brengt frisse buitenlucht aan de bovenzijde van het gebouw naar binnen, waarna waterdruppels in een schacht - de zogeheten klimaatcascade - de lucht wassen, koelen en drogen of verwarmen en bevochtigen. Dankzij de zwaartekracht en de stuwende werking van de waterdruppels daalt de lucht vervolgens naar de
kelder, waarvandaan de lucht naar de te klimatiseren ruimtes wordt gedistribueerd. De zonneschoorsteen en het venturi-dak zorgt voor een natuurlijke trek van zonneschoorsteen, zodat de gebruikte lucht met windkracht weer naar buiten wordt getransporteerd. “Met dit systeem willen we voor zo veel mogelijk natuurlijke luchtstroming zorgen”, geeft Van der Plas aan. In het MFO II-gebouw zijn twee EWF-systemen toegepast met een totale ventilatiecapaciteit van 135.000 kubieke meter per uur. Met behulp van simulatietechniek is bepaald dat zo’n vijftig procent minder energie wordt verbruikt in vergelijking met luchtbehandelingskasten.
Bij de toepassing van dit systeem in het onderwijsgebouw prijst Van der Plas de aannemer. “We waarderen het ontzettend dat BAM Bouw en Techniek voor het EWF-systeem zijn nek uitsteekt. Het is toch een fors risico als je dit nog niet eerder hebt gedaan en je niet weet wat je tegenkomt. Het is vaak de moeilijke weg belopen en dat kost vaak meer tijd dan wat je van tevoren had verwacht. Daarnaast kan het soms ook meer kosten dan je van tevoren had kunnen weten. Het is een ontdekkingsreis.”
De toepassing van het EWF-systeem betekende volgens Van der Plas ook een zoektocht naar com-
promissen. “Je moet vanaf het begin voor dit ventilatiesysteem kiezen”, legt hij uit. “Dit had ook voor de architect gevolgen, want in plaats van technische ruimtes moest hij de klimaatcascade in het ontwerp van het gebouw meenemen. Paul de Ruiter heeft het ons moeilijk gemaakt, door zowel de toevoer als de afvoer in één kern te krijgen. Aan de andere kant is het aan hem om het gebouw zo efficiënt mogelijk in te delen.”
Enkel de toepassing van het EWF-systeem was niet voldoende voor het MFO II-gebouw om BREEAM Outstanding te halen. Ook de waterbuffer op het dak, waardoor stortbuien beter worden opgevangen en vertraagd naar de omgeving worden afgevoerd, draagt hieraan bij. Daarnaast zijn onder meer de
verlichting, de toepassing van duurzame materialen (zie kader) en het transport van de bouwmaterialen naar een gebouw zijn van invloed op deze score. “Het gaat niet alleen het energiegebruik en de isolatie; alles wordt meegewogen”, vertelt Van der Plas. “Het gaat ook om een goede organisatie en een goede communicatie van het project.” Vanwege de BREEAM-ambitie heeft BAM Bouw en Techniek ervoor gekozen om een warmtepomp toe te passen met een milieuvriendelijk koudemiddel. “Door de keuze voor een natuurlijk, maar wel brandbaar, koudemiddel had als gevolg dat we moesten kiezen voor de nodige veiligheidsmiddelen, zoals lekdetectie en ventilatieafzuiging in de technische ruimten”, vertelt Van Zwieten. “Ook die zaken komen erbij om de benodigde punten te halen voor het BREEAM Outstanding-label. En dat is nu eenmaal het doel van Erasmus Universiteit.”
Het gebouw werkt als een luchtbehandelingskastFrames voor de pv-panelen. (Foto: BAM Bouw en Techniek.)
Museum Arnhem werd de afgelopen jaren grondig verbouwd. De oude zalen kregen een opknapbeurt én er kwam een complete nieuwbouwvleugel bij, een veelgeprezen uitkraging die vijftien meter over de rand van de stuwwal uitsteekt. Dat je op zo’n plek met zeer bijzondere geologische omstandigheden te maken hebt, bleek toen gedurende het bouwproces werd besloten om de geplande techniekruimte niet in de nieuwbouw, maar in de oudbouw te plaatsen.
Door Tijdo van der Zee
Het oude deel van het museum stamt uit 1873 en werd oorspronkelijk door architect Cornelis Outshoorn ontworpen als herensociëteit, maar kreeg niet veel later een museale bestemming. In 2016 ging het oude museum dicht en schreef de gemeente een architectenselectie uit. Die werd gewonnen door het vermaarde bureau Benthem Crouwel, met een ontwerp van architecten Joost Vos en Saartje van der Made. De architecten hadden een nieuwe vleugel ontworpen, een negentig meter lange rechthoek, waarvan de laatste vijftien meter vrij zwevend boven de helling van de
stuwwal, die vanaf de oever van de rivier de Rijn steil omhoog loopt. Een aanbesteding voor de uitvoering liep in eerste instantie op niets uit. Er waren geen aannemers die het binnen het door de gemeente gestelde budget konden uitvoeren, temeer daar er geen steigers op de stuwwal geplaatst mochten worden, die immers verzakking konden veroorzaken.
Uitschuivende stalen constructie Gekozen werd uiteindelijk voor een methode van het Achterhoekse bedrijf Rots Bouw, dat een techniek
uit de bruggenbouw voorstelde: een stukje bij beetje uitschuivende stalen constructie, die telkens met genoeg contragewicht op zijn plaats gehouden werd. De operatie kon in december 2020 door iedereen live gevolgd worden via een videostream. De nieuwe vleugel werd later aan de buitenzijde voorzien van 82.000 kleine keramische tegeltjes van Koninklijke Tichelaar uit Makkum. Aan de rivierzijde zijn de tegeltjes schitterend blauw-wit en naarmate ze dichter bij de stuwwal liggen nemen de aardetinten de overhand. Op 13 mei dit jaar werd het museum feestelijk geopend. Rots Bouw koos voor vaste partner Alferink Installatietechniek uit Groenlo voor de technische installaties. Technisch manager Arthur Peppinck: “Het is mooi dat ons consortium is gekozen vanwege de innovatieve en gedurfde wijze waarop de nieuwe vleugel op zijn plek gelegd werd.”
Diezelfde stuwwal zorgde bij Alferink Installaties tijdens de bouw nog regelmatig voor hoofdbrekens. Immers, gedurende het proces bleek dat de stuwwal waarschijnlijk niet bestand zou zijn tegen het gewicht van de voorziene technische ruimte, in een kelder onder de nieuwbouw. “Warmtepompen en buffervaten samen
Drukopnemer.
wegen natuurlijk al snel een paar ton. Dat bleek toch een beetje teveel van het goede.” En dus moest de technische ruimte verhuisd worden naar de oudbouw. “We wisten van tevoren dat we dit soort dingen zouden tegenkomen, daar waren we al op voorbereid. Het is tekenend voor dit soort projecten, waarbij veel tussentijdse wijzigingen zijn en strakke deadlines”, zegt Peppinck.
‘Warmtepompen en buffervaten wegen samen al snel een paar ton, dat bleek een beetje teveel van het goede’
Het project werd gasloos uitgevoerd, wat in dit geval inhoudt dat er gebruik wordt gemaakt van een viertal lucht/water-warmtepompen met (verwarmingsvermogen van 220 kW en een koelvermogen van 255 kW) en een water/water-warmtepomp met een verwarmingsvermogen van 180 kW. Beide warmtepompen werden geleverd door Airview. Peppinck: “De warmtepompen leveren de warmte en koude voor de luchtbehandelingskasten, waarin ook een ontvochtiger geplaatst is.” Het systeem is uitgevoerd als ‘all air’, wat wil zeggen zowel ventilatie als verwarming en koeling via luchtkanalen plaatsvinden.
“Het is voor het behoud van de kunstcollectie van belang”, zegt Peppinck, “om een relatieve luchtvochtigheid van vijftig procent aan te houden en een tempratuur tussen de 20 en 21 graden.” Alferink Installatietechniek heeft ruime ervaring met dit soort semi-kritische omgevingen: het bedrijf installeerde eerder bijvoorbeeld ook voor het regionaal historisch archief in Tiel en het museum Hof van Heeckeren in Zutphen.
De geconditioneerde inblaaslucht wordt in de zalen gebracht middels roosters langs de rand van het plafond en is daarmee niet zichtbaar. Afzuiging gebeurt door roosters in een plint op vloerniveau.
Peppinck: “Door van bovenaf in te blazen en onder af te zuigen heb je een goede doorspoeling en een betrouwbare luchtverdeling.” Met een warmtewiel is een uitstekende warmteterugwinning mogelijk. Gedeeltelijk wordt de lucht gerecirculeerd.
Dat er gekozen werd voor een water/water-warmtepomp lag voor de hand. Er was immers al een bestaande, niet in gebruik zijnde bron. Die bron was al in 2004 aangebracht, maar was in de loop van de tijd teveel opgewarmd, dus voor hij weer operationeel kon worden, moest hij eerst in balans gebracht worden. De vier buitenunits van de lucht/water-warmtepompen verhuisden gedurende het project vanuit de tuin, naar de voorzijde van het gebouw. Dit was om esthetische overwegingen: voor bezoekers van een mooie
museumtuin is het niet leuk om tegen een omkasting met daarin techniek aan te moeten kijken. Daarnaast maakt een warmtepomp ook geluid. Maar aan de voorzijde van het museum waren zeker ook belemmeringen. Museum Arnhem staat met de gevel immers vlak langs de drukke Utrechtseweg en aan de overzijde staan verscheidene luxe woningen. Peppinck: “Nelissen Ingenieursbureau heeft een geluidsmeting laten uitvoeren. Vooral in de nacht is het kritiek, omdat je dan niet boven de 35 dBA uit mag komen op de erfgrens. Dat is ons gelukkig gelukt, mede ook dankzij een betonnen omkasting bovenop de fietsenstalling. Geluid gaat hierdoor vooral naar boven en in horizontale richting is de geluidshinder dan een stuk minder.”
Alle partners hebben uitgebreid voorwerk gedaan en het hele ontwerp werd vooraf uitgewerkt in BIM. Peppinck: “Maar in de oudbouw was vooraf niet alle informatie aanwezig. Dat betekent dat we bijvoorbeeld op plekken dragende balken tegenkwamen waar we die niet hadden voorzien en waar we eigenlijk met een kanaal langs wilden. Je moet in dit soort gevallen soms toch sparingen maken en dit dan met verstevigende ravelingen compenseren. Soms was zelfs dat niet mogelijk en waren we genoodzaakt om een andere route te kiezen onder het verlaagde plafond. Let wel: het was daar boven dat plafond een drukte van belang. Er liepen natuurlijk ook kabelgoten voor verlichting, data, de camera’s, de brandmeldinstallatie en alle andere voedingen zoals de stopcontacten.”
De nieuwbouwvleugel steekt vijftien meter over de rand van de stuwwal uit.
Hoe het was om te werken met de architecten van Benthem Crouwel? “Inspirerend en uitdagend. Ze waren natuurlijk erg veeleisend over de esthetische waarde van alle installaties die in het zicht zitten. Zo hebben de stopcontacten een specifieke kleur en liggen armaturen en uitblaasroosters allemaal in vooraf
bepaalde mooie ‘zichtlijnen’. Daar mochten we niet van afwijken, ook niet als het bijna niet te doen was. Dat was soms lastig, maar het resultaat mag er zijn. Het is een indrukwekkend mooi museum geworden en we zijn trots dat we hieraan hebben mogen samenwerken.”
Het oudste deel van de Koninklijke Agio Sigarenfabriek was nauwelijks nog een gebouw te noemen. Toch kozen de eigenaar, het bouwteam en de dierenartsen van AniCura voor het avontuur en bouwden ze de fabriek in het Brabantse Duizel om tot een moderne all electric-kliniek. Met behoud van traditionele elementen als de zaagtanddaken.
De buitenunits van de warmtepompen.
Vanaf 1904 rolden de werknemers van Agio tabaksbladeren tot sigaren in wat toen een moderne fabriek was die bestond uit een kantoorgebouw en een fabrieksruimte. De muren hadden al een spouw. “Na jaren van leegstand in deze eeuw was het gebouw er slecht aan toe”, zegt architect Roy Bertholet van 2architecten in Eindhoven. “De muren waren beschimmeld en er stonden flinke waterplassen binnen. We inventariseerden eerst wat er nog bruikbaar was. De buitenmuren hebben we deels kunnen behouden. De voorste vier zaagtanddelen hadden een stalen dakconstructie en draagkolommen die we konden gebruiken. De eenheden daarachter waren van beton en die vormden een ernstige koudebrug. We sloopten daarom drie traveeën zodat de nieuwe kliniek los staat van de rest van de fabriek.”
de indeling. Om het oude karakter van het gebouw te behouden bleven de zaagtanddaken in het zicht, met geïsoleerd, zonwerend glas aan de noordkant en een geïsoleerd gesloten deel op het zuiden. Het gevolg hiervan is dat de aan de dakconstructie hangende techniek, zoals luchtleidingen en kabelgoten, zichtbaar blijft. Omdat de stalen draagconstructie een beperkte draagkracht heeft, was het een uitdaging het geheel binnen de gewichtsgrenzen te ontwerpen.
“Ontwerpen in BIM was belangrijk omdat we virtueel in beeld wilden brengen hoe de zichtbare delen van de technische installatie in het gebouw passen”, zegt Ronald van Geffen van Geffen Energie-Electro-Bevei-
liging uit Eersel. Het BIM-ontwerp maakte duidelijk dat er geen clash tussen de E- en W-installaties zou zijn. Van Geffen voegt toe: “Installatieadviseur Klictet tekende alle schakelpunten en contactdozen in zodat ook zichtbaar werd of deze op de goede plek zitten.” Bertholet liet de gebruikers met een VR-bril door het gestripte gebouw lopen. “Zo konden ze zien hoe de indeling zou worden en of de techniek niet storend in beeld kwam”. Praktijkmanager en dierenarts Hanneke van Meeuwen was blij met de 3D virtual reality toer door het gebouw. “Pas hierdoor kreeg ik een beeld van hoe de kliniek eruit zou gaan zien. We waren meteen enthousiast en hadden er alle vertrouwen in dat het goed zou gaan.”
Na het strippen van het gebouw werd het in BIM getekend waarna de architecten aan de slag gingen met
Thermostaten en naregeling: Danfoss
Balansventilatie met WTW: 5x LG LZ-H100GXN4 maximaal ventilatiedebiet 1.000M 3 /h
Verdeelkast: Hager Schakelmateriaal: Gira
Led-verlichting: Glamox
‘Al met al gebruikt de dierenkliniek veel elektrische energie’
Al 50 jaar partner van de installatie sector
50 jaar dankzij jou! Kijk voor onze jubileumactie op wildkamp.nl/50jaar
Omdat de constructie van het gebouw licht is, qua massa en lichtinval door de vele ramen, heeft het een behoorlijke warmtelast. Voor het grootste deel nemen twee LG lucht-waterwarmtepompen de verwarming en koeling van de vloer voor hun rekening. Pieter Hoogers van W-installateur Aqualon van Zutphen Installatietechniek uit Eersel over de klimaatregeling: “Alle ruimtes zijn met een aparte thermostaat na te regelen, maar het hele gebouw wordt of gekoeld of verwarmd. Vanwege kostentechnische overwegingen zijn niet alle ruimtes voorzien van een aanvullende koeling wat vooral in de wachtruimte resulteert in temperatuuroverschrijding op warme dagen.” Van Meeuwen beaamt: “Bij onze glazen entree en wachtruimte wordt het op hete dagen inderdaad erg warm, daar moeten we wellicht iets aan doen.”
De dierenkliniek heeft enkele bijzondere ruimtes en installaties die extra eisen aan de klimaatregeling stellen. Dit wordt meteen duidelijk als je vanuit de wachtruimte doorloopt naar de operatiekamers waar het veel koeler is. Hoogers: “Voor deze ruimtes is een striktere en sneller regelbare temperatuurregeling nodig. Hiervoor installeerden we een luchtluchtwarmtepomp (VRF-koeling/verwarming). De kliniek heeft een kamer met een CT-scanner die veel warmte produceert. Een aparte server-airco koelt deze ruimte.”
De dierenverblijven hebben elektrische vloerverwarming: “De dieren liggen er vaak op de grond en daarom is verwarming het hele jaar door belangrijk”, aldus van Geffen. De balansventilatie met warmteterugwinning heeft, vanwege de hygiëne, een kruiswisselaar zodat alle gebruikte lucht uit het gebouw naar buiten verdwijnt.
Al met al gebruikt de dierenkliniek veel elektrische energie. “De warmtepompen, röntgenapparatuur en CT-scanner vergen een 250 A aansluiting”, zegt van Geffen. Hoewel de op het zuiden gerichte delen van het zaagtanddak ideaal zijn voor zonnepanelen, liggen ze er niet. Deze zijn te zwaar voor de oude stalen constructie.
De bewust lokaal gekozen bedrijven die de renovatie voor hun rekening namen, werkten alle als nevenaannemers. Van Geffen: “Als nevenaannemers deel je de verantwoordelijkheid voor het bouwproces en dat zorgt ervoor dat je met elkaar meedenkt en elkaar ondersteunt.” Bertholet: “Een bouwregisseur leidde de samenwerking en dat bespoedigde het hele proces.”
Al met al is de ombouw van de sigarenfabriek tot dierenkliniek een geslaagde exercitie. Een flink aantal honden in de wachtruimte verraadt meteen de functie
De AniCura kliniek was tot begin 2022 gevestigd in een oude boerderij in het buurdorp Eersel, naast de woning van de eigenaren van de Koninklijke Agio Sigarenfabriek. Dierenarts Hanneke van Meeuwen: “D e kliniek in Eersel was veel te klein geworden en inmiddels zo druk dat we wat overlast veroorzaakten. Onze buurman wist dat we een grotere ruimte zochten en bood ons de fabriek aan waar zijn familie de sigarenproductie ooit begon.” De eigenaar bekostigde de verbouwing van de fabriek en de dierenartsen namen de inrichting voor hun rekening. Zo ontstond een win-win situatie waarbij Eersel meer rust kreeg en een historisch gebouw een nieuwe toekomst.
van het gebouw. De kliniek oogt modern en ademt toch de sfeer van vroeger uit. De stalen, met klinknagels bevestigde dakconstructie en kolommen vallen meteen op. Ook aan de buitenkant is de ouderdom nog te zien aan bijvoorbeeld de oude hoofdingang met glazen ‘metselwerk’ boven de deur en de tekst ‘Agio Sigaren’ op de gevel.
Schakelkast van de kliniek.
Hoe kun je vanuit energieperspectief woningen het efficiëntst verduurzamen voor elektriciteit en voor warmte? Voor deze vraag koppelde woningcorporatie WoonFriesland twee partijen aan elkaar: stichting Wocozon en Bouwgroep Dijkstra Draisma. “Als stichting van en voor woningcorporaties richten we ons op het genereren van lage energielasten voor huurders van sociale huurwoningen”, vertelt Wocozon-oprichter en directeur Roland van der Klauw. “Toen we die vraag hoorden, verbaasden we ons erover dat elke woning over zijn eigen energiesysteem beschikt. We vroegen ons af of het niet verstandiger is om de woningen in een blok als een gezamenlijk energiesysteem te zien. Dan kun je samen energie opwekken, gebruiken en opslaan.” Dit heeft geresulteerd in het nieuwe concept ‘Buurblok’, een joint venture van Wocozon en Bouwgroep Dijkstra Draisma. Het Friese bouwbedrijf zorgt in zijn fabriek in Dokkum voor geïndustrialiseerde woningen met een lage warmtevraag, de stichting zorgt voor het energieconcept. Met als doel: het aanbieden van wonen als dienst. “Het voornaamste is dat de woningen op één kadastraal stuk grond met één eigenaar moeten komen, zonder dat er leidingen over de openbare ruimte gaan. Anders zouden wij als eigenaar ineens energieleverancier worden en dan gaan weer nieuwe wetten en regels gelden”, legt Van der Klauw uit.
“Het stuk grond vonden we in de wijk Techum in Leeuwarden, waar een voorlichtingslocatie over deze nieuwgebouwde wijk vrijkwam. Daarbij gaf de gemeente aan open te staan voor vernieuwing op het gebied van energievoorziening en woningcorporatie WoonFriesland liet weten in ons concept te geloven. Wij verhuren de tien Buurblok-woningen inclusief energiesysteem aan deze corporatie voor een vast bedrag, met daarbij ook het volledige onderhoud. Zo heeft een woningcorporatie hier geen omkijken naar.”
Voor de eerste tien Buurblok-woningen in Leeuwarden staat een extra schuurtje centraal, de zogeheten elfde aansluiting. “De tien woningen beschikken in totaal over 144 zonnepanelen en 30 pvt-panelen”, legt Van der Klauw uit. “De energie van de zonnepanelen gaat naar de woningen, de warmte en elektrische energie van de pvt-panelen gaat naar de elfde aansluiting. De extra schuur hebben we voorzien van een centraal energiesturingssysteem met een dubbele industriele warmtepomp, een batterijopslag van 20 kWh, monitoringsunits en een laadpaalaansluiting. Twee elektrische auto’s met elk een batterij van 64 kWh horen namelijk bij het Buurblok-concept en kunnen dienen als extra batterijopslag.”
De bewoners kunnen hun overgebleven stroom verkopen aan het collectief, geeft hij aan. “We mogen nog geen energie terugleveren van de elfde aansluiting naar de woningen. Zodra dit juridisch mogelijk is, gaan we dat wel doen. De leiding van het extra schuurtje naar de woningen is hiervoor al gelegd.”
De bewoners van het blok delen dus de warmte en de stroom met elkaar, maar volgens Van der Klauw merken ze daar niets van. “Ze kunnen nog steeds met een
Gebouwen: sociale huurwoningen van Buurblok voor woningcorporatie Bouw: Bouwgroep Dijkstra Draisma Installateur: INST. installatietechniek
Warmtepomp: NIBE
Fabrikant zonnepanelen: Bisol Solar
Fabrikant pvt-panelen: Triple Solar
Montagemateriaal zonnepanelen: Van der Valk Solar Systems
Omvormers: APsystems
In Leeuwarden delen tien huurwoningen wonen, energie, onderhoud en mobiliteit.
p-opener: Dé sleutel tot succesvol toegangscontrole beheer
iP-OPENER, een toegangscontrolesysteem ideaal voor alle soorten appartementen complexen en k antoorgebouwen. Een k rachtig systeem ontwikk eld binnen onze eigen groep. Het systeem is niet alleen flexibel maar ook veilig en real-time, via cloud door uzelf te beheren. Desgewenst kunnen wij het beheer volledig uit handen nemen.
Slim gebruik tussen cloud en controller, kan stand-alone blijven functioneren Overzichtelijke en intuïtieve web-based cloud sof tware.
Schaalbaar en daardoor flexibel en op elk moment uit te bereiden.
Eigen 2- draads SMART lezers met 128 bits AES encryptie, IP65 en IK10 protectie en via de cloud van updates te voorzien.
Integratie van systemen derden, o.a LPR camera’s, CCTV en liftsturingen Integratie van het GTwin 2- draads deurvideo systeem.
Koppeling met Aperio draadloze deur k ruk oplossingen Naast de hardware en software, zijn de engineers continu bezig de lezers, tags, controllers en software door te ontwikkelen met steeds nieuwe implementaties en ver beteringen. Updates zijn k osteloos en real-time online door te voeren. Mogelijk om via API te k oppelen. Kortgezegd: onbeper kte mogelijkheden!
Geef uzelf toegang tot het meest uitgebreide toegangscontrole systeem op de markt. K ij k voor meer informatie o p vercoma.nl o f neem d irect contact op met Vercoma voor een uitgebreide demonstratie: verkoop@vercoma.nl | T 075 62 17 628
Tags
App op smartphone Bluetooth lezer
Aperio
thermostaat de temperatuur in hun woning instellen. Het enige verschil met andere gasloze woningen is dat de warmtepomp niet op zolder staat, maar in de extra schuur.”
De woningen zijn bedoeld voor het lage middenhuursegment en WoonFriesland heeft de woningen toege-
Door met Buurblok te richten op de lage middenhuur konden stichting Wocozon en Bouwgroep Dijkstra Draisma niet alleen bewoners voor de tien woningen kiezen, maar woningcorporaties ook helpen bij de doorstroming, vertelt Roland van de Klauw van Wocozon.
“Corporaties hebben niet de financiële middelen om goed voor het lage middenhuursegment te kunnen bouwen, dat zit niet in hun modale ruimtes. Wij richten ons juist met ons concept op de lage middenhuur. Hierdoor dragen we eraan bij dat sociale huurwoningen vrijkomen voor mensen die deze woningen nodig hebben.”
De huur van een Buurblok-woning met een totaal woonoppervlak van zo’n honderd vierkante meter, inclusief energiekosten en gebruik van een deelauto, kost zo’n 910 euro per maand. Van
wezen aan tien bewoners in verschillende gezinssamenstellingen. “We hebben de bewoners onder meer geselecteerd op hun duurzaamheidsambitie en hun affiniteit met duurzame techniek. Ze moeten bijvoorbeeld wel begrijpen dat een warmtepomp anders werkt dan een cv-ketel. Daarbij hebben de woningen
een collectief systeem. We sturen alles centraal aan, maar niet het comfortniveau in de woning.”
dit bedrag gaat naar verwachting op jaarbasis driehonderd euro aan energiekosten af. Aanvankelijk was de bedoeling om met Buurblok te richten op het sociale huursegment, maar door een uitspraak van de Hoge Raad is dit voorlopig niet meer mogelijk, geeft hij aan. “Deze uitspraak van begin dit jaar ging over de kosten van warmteinstallaties. Bij het aanleggen van een warmtenet voor een bepaalde groep huurwoningen mogen de kosten voor het warmtenet niet meer onder de Warmtewet in rekening worden gebracht. Alleen de werkelijke kosten voor opwekking mogen worden verrekend. Hierdoor is er bij sociale huurwoningen geen ruimte om investerings- en onderhoudskosten van een warmtenet te verrekenen.” In haar uitspraak gaf de Hoge Raad aan dat de wetgever hiervoor een oplossing moet bieden.
Wocozon en Dijkstra Draisma hebben grote verwachtingen van Buurblok de komende jaren. “Het heeft juridisch drie jaar gekost om dit concept uit te denken, met name door de wetgeving op energiegebied”, legt Van der Klauw uit. “Er ligt nu een ontwerp en dankzij de financiering van Rabobank kunnen we opschalen. Het kan snel gaan, want dankzij de zogeheten droogstapelsysteem van Dijkstra Draisma wordt er één woning per dag geplaatst. De afbouw duurt dan nog drie tot drie weken per woning.”
Daarbij weet hij dat woningcorporaties geïnteresseerd zijn. “Na de meivakantie hebben we een evenement georganiseerd, waarbij woningcorporaties een kijkje konden nemen. Toen bleek dat de belangstelling onder andere woningcorporaties best groot was.
Ons doel is om dit jaar de opdracht te krijgen om nog enkele tientallen Buurblok-blokken van tien woningen neer te gaan zetten. Komende jaren willen we voor enkele honderden woningen gaan zorgen, om vervolgens complete woonwijken te kunnen realiseren.
Voor de toekomst heeft WoonFriesland bijvoorbeeld aangegeven dat ze tien procent van haar nieuwbouwinvesteringen in de periode 2032-2032 uit Buurblokwoningen wil laten bestaan.”
Twee gigantische woontorens van 120 en 100 meter hoog verrezen in 2022 op een postzegel grond midden in het centrum van Den Haag, bijna op het centraal station. De bouw van Grotius I en II zorgt voor logistieke uitdagingen. Installatietechnisch zijn slimme maatregelen genomen om de 655 appartementen te voorzien van warmte, koude en warm tapwater.
“Het is hier echt hoogbouw op een postzegel. Je hebt bijna geen ruimte. We hebben een overkluizing over de weg moeten aanbrengen tegen vallende voorwerpen. En sommige stoplichten zijn langer op rood gezet om een kraanbeweging te kunnen maken.”
Met deze woorden schetst Martijn de Roos, technisch manager projectrealisatie, de uitdaging van het project Grotius-torens in Den Haag. De Roos spreekt namens de bouwcombinatie van J.P. van Eesteren en BESIX. In twee woontorens van 120 en 100 meter hoog zijn 655 huurappartementen gemaakt, waarvan 114 sociale huurwoningen.
De gevels van de woontorens zijn gemaakt van natuursteen en hout en zijn van ver herkenbaar. Op de bovenkant van de torens is een landschap van terrassen, groen en bamboe gemaakt. De torens zijn een
Opdrachtgever: Provast
Hoofdaannemer: Bouwcombinatie van J.P. van Eesteren en BESIX
Architect: MVRDV Architecten
Warmteleverancier/explopitatie: Eteck/ Roodenburg
W-installaties: Giesbers
E-installaties: Rijndorp
onderdeel van een vernieuwing van het gebied ten oosten van het Centraal Station in Den Haag.
Om op deze locatie te kunnen te kunnen bouwen waren extreme logistieke maatregelen nodig, vertelt De Roos. “Het ging zelfs zo ver dat de naastgelegen Koninklijke Bibliotheek een aantal keren is gesloten, zodat we bepaalde kraanbewegingen konden maken. We hadden om het gebouw heen maximaal twintig meter, op sommige plekken nog veel minder. Dan kom je nogal snel in de openbare ruimte terecht. Daarnaast zijn er ook andere logistieke uitdagingen. Je bouwt maar zo snel als je met de lift omhoog kunt. Die logistieke puzzel was misschien wel de grootste uitdaging in dit project.”
Afleversets: Redenko
Vloerverwarming: WTH
WTW-ventilatie: Bemarx
Overdruk/ventilatie: Novenco
Sprinkler en brandbeveiliging: De Groot
Installatiegroep
Warmtepompen: Aermec
Dat gold ook voor de gevel, vertelt De Roos. “De gevel was heel complex om in elkaar te zetten, omdat er heel weinig foutmarge in zat. Dat heeft veel kruim gekost.”
Eteck is voor de bewoners van het pand de warmteleverancier, maar is hier ook opdrachtgever voor het ontwerp en aanleg van de wko-installatie, vertelt Sander Lokhoff, projectmanager bij Eteck. “We zijn in dit project naast exploitant ook de opdrachtgever voor de realisatie van de installaties. We zijn al een hele tijd actief als exploitant van bestaande installaties, maar nu komen er steeds meer nieuwe door ons ontwikkelde projecten bij. Dit is een van de eerste projecten waarbij we de installatie zelf hebben laten bouwen.”
De installaties waar Eteck mee werkt zijn vaak aangesloten op een wko. Dat is ook hier het geval; bronnen verwarmen en koelen het pand, vertelt Lokhoff. “We hebben een bronpaar aangelegd, een voor warmte en een voor koude. Die liggen aan elk aan een andere zijde van het perceel zodat ze niet met elkaar interfereren. Daarnaast is er een aansluiting op de lokale stadsverwarming en zijn er luchtwaterwarmtepompen geplaatst. Warmte en koude halen we natuurlijk zoveel mogelijk uit de bodembronnen, maar omdat een woongebouw bijna altijd een hogere warmtevraag
heeft en we de bron in balans moeten houden hebben we deze extra opties naast de wko-bronnen nodig.”
De techniek voor de beide gebouwen is gerealiseerd in de kelder van Grotius I. Hier is ruimte voor de warmtepompen die de energie uit de bronnen verder opwaarderen. Vanuit de kelder loopt de distributie door de beide gebouwen tot aan de afleversets van de woningen. In dit project werd gekozen voor open bronnen, vertelt Lokhoff. “Open bronnen hebben een veel grotere capaciteit, omdat je daadwerkelijk grondwater onttrekt aan de bodem. Dat kan hier alleen maar omdat de waterwinning niet uit de bodem komt en dan nog moeten we aan de strengste regels voldoen. De bronnen zijn bovendien 270 meter diep, waardoor de capaciteit nog groter wordt.”
Naast verwarming hebben alle 655 de appartementen in de twee torens ook de mogelijkheid tot koeling. Lokhoff legt uit hoe dit werkt. “Dat is zogenaamde passieve vloerkoeling die vanuit de bron alleen doorgepompt hoeft te worden en die via de afleverset aan de vloerverwarming wordt afgegeven. Het is dus geen actieve koeling zoals airconditioning, maar passieve koeling waarvoor alleen pompenergie gebruikt wordt. Je kunt er dus niet zo diep mee koelen, maar het is wel heel duurzaam en we gebruiken de onttrokken warmte om de bron te regenereren.”
In alle 655 appartementen is een afleverset geplaatst die de energie de woningen in brengt. Daarnaast wordt deze ook gebruikt voor het doorgeven van warmte aan het tapwater. Lokhoff: “Deze afgifteset is speciaal voor dit project ontwikkeld en kan in het stookseizoen laagtemperatuurverwarming leveren voor de vloerverwarming en hoogtemperatuurwater ten bate van het warm tapwater. In de zomer kan dan weer overgescha-
keld worden op koelen. Mocht er tijdens deze periode toch behoefte zijn aan warmte dan kan dit vanuit het HT-systeem afgegeven worden.” Deze afleverset werd ontwikkeld door Roodenburg Installatie Bedrijf en Redenko. In het gebouw loopt een hoogtemperatuurleidingnetwerk en een changeovernetwerk, zodat er tegelijk gekoeld verwarmd kan worden.
Roodenburg maakte in opdracht van Eteck de primaire W-installaties in dit project, maar voor de E-installaties en andere installatie-onderdelen werden andere bedrijven aangetrokken. Het vinden van een installateur voor dit project was niet eenvoudig vertelt De Roos. “In de ontwerpfase zijn we op zoek gegaan naar een totaalinstallateur die dit project zou kunnen maken, maar qua prijs kwamen we er niet uit. Daarom hebben we gewerkt met een installatiegroep. Dat is achteraf zo succesvol gebleken dat we het nu op een ander project gaan kopiëren.”
Samenhang borgen
Hoewel het werken met een groep installateurs
positief heeft uitgewerkt in dit project, kent het ook uitdagingen, vertelt De Roos. “Het is nogal een uitdaging om met een grote groep van Definitief Ontwerp naar Uitvoerend Ontwerp te gaan. Het is echt een andere dimensie. Je moet er als bouwer goed bovenop zitten om samenhang in het project te borgen en de diverse disciplines te kunnen aansturen. Normaal heb je als opdrachtgever een voordeur waar je kunt aanbellen als er iets aan de hand is, maar wij hadden er vijf. Er is dus zeker iets meer overleg nodig. Het project was ook nog eens budgetgestuurd, dus als er iets was moesten de installateurs het samen oplossen.”
De bewoners zijn voor de warmte- en koudelevering gebonden aan Eteck. De gehele installatie is door Eteck zelf gefinancierd en deze wordt doorberekend over een periode van dertig jaar. Vandaar dat er een contractperiode van dertig jaar wordt gehanteerd. Lokhoff: “Maar het is niet zo dat we nu kunnen vragen wat we willen. Onze tarieven zijn gereguleerd door de ACM, dat is vastgelegd in de Warmtewet.”
Het nieuwe sportgebouw op de campus van de Erasmus Universiteit in Rotterdam is energieneutraal en kan zelfvoorzienend functioneren. De 882 zonnepanelen op het dak spelen hierbij een belangrijke rol. De andere hoofdrol is voor het klimaatsysteem van het gebouw. Met een wko-installatie wordt het gebouw op temperatuur gehouden. Daarnaast was een uitgekiend ventilatiesysteem nodig om te voldoen aan de strenge eisen van NOC-NSF.
“Het sportgebouw is bijzonder omdat het een energieneutraal gebouw is. Dat komt doordat er 882 zonnepanelen geplaatst zijn en het gebouw duurzaam gekoeld en verwarmd wordt. Daarnaast is de snelle bouwtijd opvallend. We hebben de riolering in juli 2021 gelegd en een jaar later is het gebouw opgeleverd. Zo’n groot gebouw in een jaar neerzetten, dat is snel.” Aan het woord is Sam van der Pol, werkvoorbereider bij Hoppenbrouwers Techniek, de technisch dienstverlener die verantwoordelijk is voor alle gebouwgebonden installaties in dit project.
Het nieuwe gebouw telt drie sporthallen en herbergt daarnaast nog twee trainingshallen, een fitnessruimte en nog een multifunctionele ruimte voor bijvoorbeeld
yoga of personal training. Het nieuwe gebouw biedt meer ruimte voor het groeiende aantal studenten aan de Erasmus Universiteit. Het sportcomplex staat aan de boulevard op de campus, vertelt architect Martijn Tjassens Keiser van VenhoevenCS architecture+urbanism. “Dit gebouw is op een compacte locatie gebouwd. Normaal staan sporthallen juist op grote locaties. Omdat er meerdere zalen in het complex zitten, moesten we dus de hoogte in. De sportzalen zijn daarom boven elkaar geplaatst.”
Deze stapeling van de sportzalen bracht de nodige uitdagingen, vertelt Tjassens Keiser. “We moesten bijvoorbeeld kijken hoe we de vluchtroutes moesten plannen en we hebben maatregelen genomen om het
gebouw brandveilig te maken door overal sprinklers te plaatsen. Als je de beslissing neemt om met sprinklers te werken, moet je daar vanaf dag één rekening mee houden in het ontwerp. Daarnaast waren er constructieve uitdagingen omdat we met flinke overspanningen moesten werken.”
Warmte en koude komen uit het collectief bronnensysteem op de campus, vertelt Van der Pol. “Voor het sportcomplex gebruiken we twee bronnen die gekoppeld worden aan een clusterput voor opti-
maal gebruik.” Om het water uit de bronnen verder op te waarderen is een warmtepomp ingezet, legt Van der Pol uit. “We gebruiken een watergevoerde warmtepomp, de Carrier Aquasnap, die levert 233 kw koelvermogen en 296 kw verwarmingsvermogen.
‘Het was best lastig om alle techniek in de technische ruimte te krijgen’De installaties zijn voor een deel gestapeld in de hoge installatieruimte. Foto: TheCreatorsHub.
Aanvullend kunnen we het lokale warmtenet gebruiken als piekvermogen. Dat zullen we meestal niet nodig hebben omdat het gebouw volledig in balans is en zal dus alleen gebruikt worden bij extreme kou of als back-up. Daarnaast gebruiken we het warmtenet ook voor het warme tapwater.”
De afgiftesystemen in de kantoren zijn anders dan die in de sporthallen. Van der Pol: “De kantoren worden met klimaatvloeren en lucht geconditioneerd, de sporthallen alleen met lucht. Per ruimte is het klimaat te regelen en er hangt dan ook in iedere ruimte een thermostaat.”
De
met
Een ander opvallend element van de installatie is het gebruik van restwarmte, licht Van der Pol toe. “Als de warmtepomp koelt, wordt de restwarme gebruikt als voorverwarming voor het warm tapwater. Waarom zou je dit restproduct verspillen?” Het gebouw is zelfvoorzienend, vertelt Van der Pol. “Als de elektrakabel doorgeknipt wordt, kunnen we met de zonnepa-
nelen genoeg elektriciteit leveren, aangevuld met de warmte uit het warmtenet.”
De belangrijkste uitdaging van het installatiewerk zat volgens Van der Pol in het technisch tekenwerk. “Dat was echt een forse opgave. Daarnaast was het best lastig om alle techniek in de technische ruimte te krijgen. De installaties zijn daarom voor een deel gestapeld in de hoge installatieruimte.”
Van der Pol: “De opdrachtgever wilde het pand niet breder maken, waardoor we met de technische ruimte de hoogte in moesten. En men wilde de techniek ook niet op het dak hebben, omdat dat ten koste zou gaan van de zonnepanelen en het zicht. Door in BIM te werken en een digital twin toe te passen, is het allemaal gelukt en hebben we de installaties compact in de ruimte gekregen.”
De architect vertelt dat er in het ontwerp rekening is gehouden met het gesloten karakter van sportcomplexen. Tsjassen Keiser: “Waar mogelijk hebben we het gebouw open gemaakt. Dat zijn bijvoorbeeld de horeca, de fitnessruimte en de tussenstraat. Deze tussenstraat verbindt de verschillende functies in het gebouw en vormt tevens de entree. Ook de loopbruggen zijn vanaf de buitenkant zichtbaar vanuit het idee: zien bewegen, doet bewegen.”
Het gebouw heeft door het open karakter relatief veel glas. Daardoor moesten er extra maatregelen genomen worden om het comfortabel te houden, vertelt Tjassens Keiser. “Zo hebben we waar nodig zonwe-
rend glas toegepast waardoor het gebouw minder snel opwarmt.”
De sporthal voldoet aan de vereisten van NOC-NSF, vertelt Van der Pol. “Door de bond worden eisen gesteld aan de luchtsnelheid, de hoeveelheid licht en de akoestiek. Door luchtzakken aan het plafond wordt de luchtstroom in de sporthallen zo gelijkmatig mogelijk verdeeld. Er moet hier bij wijze van spreken een olympisch badmintontoernooi gehouden kunnen worden. Per sporthal is bovendien de ventilatie aan te passen gebaseerd op de capaciteit, het gebruik en het aantal mensen dat er verblijft.”
De akoestiek van sporthallen laat nog wel eens te wensen over, maar dat is hier niet aan de orde, vertelt Van der Pol. “De wanden zijn heel goed geïsoleerd en de geluidsweerkaatsing is mimimaal.”
In het centrum van Eindhoven heeft een voormalige studentencentrum plaatsgemaakt voor een imposant woon- en werkgebouw van honderd meter hoog: de BunkerToren. Door te kiezen voor tunnelbouw wist Hoppenbrouwers Techniek de elektrotechnische, werktuigbouwkundige en sprinklerinstallaties in een jaar tijd te realiseren.
Het Philips Stadion, het Evoluon, de Lichttoren, het Klokgebouw en de Blob: Eindhoven staat vol met gebouwen die een internationale faam genieten. Sinds deze zomer kan aan dit rijtje van prestigieuze gebouwen een nieuwe naam worden toegevoegd. Ten minste, als het aan initiatiefnemers Real Estate Development Company en Being ligt. In opdracht van de gemeente Eindhoven stelden zij in 2018 een bouwteam samen om de verouderde studentenmensa Bunker aan de John F. Kennedylaan te vervangen door de BunkerToren.
Dit is een complex van honderd meter hoog, dat beschikt over 32 verdiepingen met 85 koop- en 127 huurappartementen, een kantoorruimte en een grand café. Ze benaderden Hoppenbrouwers Techniek om
de volledige installatietechniek uit te voeren. “We zijn verantwoordelijk gemaakt voor elektrotechnische en werktuigbouwkundige werkzaamheden”, vertelt projectleider Ward Bertens van het Udenhoutse installatiebedrijf. “Zo hebben we gezorgd voor algemene installaties als brandbeveiliging en de sprinklerinstallaties en alle installaties in de woningen.”
De installatie van de 393 pv-panelen boven op het dak van de BunkerToren en de wko-installatie, die zijn voeding deels krijgt van de panelen, lag niet in de handen van Hoppenbrouwers Techniek. “Het was wel onze taak om de appartementen te voorzien van onder meer elektriciteit, ventilatie, vloerverwarming en -koeling en koud en warm water.”
Nadat in april 2019 de sloop van een deel van de Bunker van start ging, kon het installatiebedrijf vlak voor de bouwvak van 2020 beginnen met alle
installatietechnische werkzaamheden. “We hebben alle woningen onder meer voorzien van een balansventilatiesysteem en mechanische lucht toe- en afvoer met warmteterugwinning”, vertelt Bertens. “Hierbij verwarmt de warmtewisselaar, die we heb-
ben aangesloten op de leidingschachten, de koude lucht van buiten voordat de lucht in de woning wordt geblazen. Daarnaast hebben we met leidingen ervoor gezorgd dat elke woning wordt voorzien van water. Een warmtewisselaar-afleverset van Eteck verzorgt de verwarming, koeling en warm tapwater.”
Verder heeft het installatiebedrijf gezorgd voor elektrotechnische zaken, waaronder de montage van stopcontacten en domoticasystemen, en voor sprinklers en brandmeldi ngsapparatuur. “Zo heb-
‘Wanden en de vloeren worden inclusief de installaties van een verdieping in één stort gerealiseerd’
Wij zijn koplopers in het veld van klimaatoplossingen en leveren warmtepompen en airconditioners van Champions League niveau. Voor thuis, op het werk en bij jouw sportvereniging. Samen met de KNVB zetten we de volgende stap in het verduurzamen van alle amateurclubs in Nederland. Daarom zijn wij de duurzaamheidspartner van de KNVB Groene Club.
alklima.nl/knvb
Bij tunnelbouw worden de wanden en de vloeren inclusief de installaties van een verdieping in één stort gerealiseerd. Foto: Hop penbrouwers Techniek.
ben we een overdrukventilatiesysteem geïnstalleerd, waardoor mensen in geval van een brand een uur lang rookvrij kunnen vluchten via het trappenhuis.”
Met name bij de realisatie van de koopappartementen had Hoppenbrouwers Techniek te maken met een groot aantal verschillende wensen. Voordat het Brabantse installatiebedrijf met zijn werkzaamheden aan de slag ging, moeten alle kopers hun voorkeuren voor hun toekomstige woningen op het gebied van de installatietechniek al doorgeven. Het bedrijf had namelijk gekozen om aan de hand van tunnelbouw zijn werkzaamheden aan de BunkerToren uit te voeren.
Bij deze manier van bouwen worden de wanden en de vloeren inclusief de installaties van een verdieping in één stort worden gerealiseerd. “We hebben voor deze manier van bouwen gekozen vanwege de hogere snelheid”, geeft Bertens aan.
“Met breedplaatvloeren zouden we ongeveer 3,5 week per verdieping doen. Door de verdiepingen via tunnelbouw uit te voeren, hebben we alle werkzaamheden op de 32 verdiepingen uitgevoerd in een jaar tijd. Dat scheelt toch een half jaar aan bouwtijd.”
Deze manier van werken had een strakke planning tot gevolg. “Voordat het beton werd gestort, moesten we eerst alle disciplines in de vloer maken, zoals de elektrotechnische en werktuigbouwkundige installaties, de sprinklers en de waterleidingen en de venti-
latieschachten. Dat vereist op iedere verdieping een enorme discipline, want zeker bij de koopwoningen waren er steeds verschillende wensen. Zo wilde de ene koper een domoticasysteem, terwijl een ander extra loze buisleidingen wenste. Op papier moesten we ervoor zorgen dat alles goed gemonteerd werd. Want nadat het beton is gestort, dan kun je niets meer veranderen.”
Per verdieping waren vier betonstortdagen ingepland. “Van uur tot uur stond alles nauwkeurig ingepland wie wat doet. Zeker bij verdiepingen op hoogte is dat van belang, zodat materialen voor een bepaalde etage in één keer in een container via een bouwlift omhoog kunnen.” Coronabesmettingen konden echter wel eens voor problemen zorgen, weet Bertens nog. “Door de coronapandemie moest ook iedereen meehelpen om ervoor te zorgen dat alles op tijd klaar was, zodat het beton kon worden gestort. Dit zorgde voor een goed teamverband.” In het beton zorgde Hoppenbrouwers ook voor waterleidingen om de planten mee te irrigeren. “We hebben een irrigatiesysteem voor een hemelwater gerealiseerd. Al het hemelwater dat op de platte daken valt, wordt opgevangen in verschillende bassins. Van daaruit leiden leidingen het water naar de plantenbakken die aan de balkons hangen.”
Hoewel de BunkerToren ook beschikt over een zogeheten commerciële plint met een kantoorruimte
De bestaande installaties in de oude Bunker waren in dusdanig slechte staat dat Hoppenbrouwers Techniek ze niet meer kon gebruiken in de nieuwe BunkerToren. “We hebben alleen nieuwe materialen voor de installaties gebruikt”, vertelt Ward Bertens van het installatiebedrijf. Het nieuwe Eindhovense woon- en werkgebouw beschikt echter wel over een klein beetje nostalgie: niet alleen is het onderste deel gebouwd op basis van de oude bouwstijl, maar ook zijn gevelpanelen uit de voormalige Bunker gezaagd om ze toe te passen als gevel van de nieuwe toren.
en een grand café, hoorde dit in eerste instantie niet tot de opdracht van Hoppenbrouwers Techniek. Dit veranderde toen bekend werd dat bedrijf in online trainingen GoodHabitz in 2022 zijn kantoor gaat vestigen.
“GoodHabitz had onder meer als wens om de kantoorruimte van drieduizend vierkante meter in te delen in verschillende kantoorruimtes, om daarin online trainingen te kunnen geven. We kregen eerst de vraag om te adviseren welke installaties hiervoor het best zouden zijn. Nadat we ons advies hadden uitgewerkt, hebben we de opdracht gekregen om de elektrotechnische en werktuigbouwkundige installaties ook uit te voeren”, vertelt Bertens. Zo veel verschillende opdrachtgevers konden de werkzaamheden best ingewikkeld maken, merkte hij. “Het vraagt veel energie, vooral omdat alles in een kort tijdsbestek moet gebeuren. Het was al een enorme uitdaging om alles op papier te krijgen en we hebben er hard aan moeten trekken om alles op tijd voor elkaar te krijgen.”
Ook het afmonteren bleek redelijk wat voeten in de aarde te hebben. “Door de vele wensen hebben we in iedere woningen en ruimte de wandcontactdozen en de afvoeren op verschillende hoogten moeten maken.”
Nadat de oplevering rond de bouwvak plaatsvond, zijn inmiddels de meeste bewoners al ingetrokken in hun nieuwe woning. Ook voor Hoppenbrouwers Techniek was de oplevering een bijzonder moment. “Het gebouw is als eyecatcher in het centrum van Eindhoven en daarmee voor ons ook een prestigeproject”, vindt Bertens. “Door hieraan mee te werken heeft de BunkerToren ons meer naamsbekendheid bezorgd in de installatiewereld. Die naamsbekendheid hebben we ook te danken aan het feit dat we een totaalinstallateur zijn, dat komt blijkbaar steeds minder voor.”
Watertoren De Reusch in Schimmert is winnaar van de Open Monumentendag Duurzaamheidsprijs 2022. Dat de toren het meest duurzaam gerenoveerde rijksmonument is, is niet verassend want het lukte om de niet geïsoleerde enkelsteens steenkolos energieneutraal te maken.
Door Patrick Marx
Vanuit heel Zuid-Limburg is watertoren De Reusch in Schimmert te zien. Of het nu vanaf de Pietersberg in Maastricht is of de mijnsteenbergen in Landgraaf, steeds trekt deze reus de aandacht. De 38 meter hoge toren draagt zijn naam dus met recht. In 1926 opende de Waterleiding Maatschappij Limburg (WML) de watertoren die tot 2014 zorgde voor de drinkwatervoorziening in Zuid-Limburg.
Het ontwerp is van architect Jos Wielders, die aanhanger was van de Amsterdamse School. “Kenmerkend voor deze school is de betonskeletbouw. Twaalf betonnen kolommen dragen het betonnen watervat en de rest van het gebouw. Het metselwerk aan de buitenkant draagt niet aan de constructie bij”, zegt Nico Eurelings, eigenaar van zowel De Reusch als New Energy Systems, een leverancier en installateur van duurzame energie producten. De plaatsing van warmtepompen en pv-techniek regelde Eurelings dan ook zelf.
De eerste uitdaging waarvoor Eurelings stond was de verwarming en koeling van het niet geïsoleerde enkelsteens monument. Het acht etages tellende gebouw was van binnen een doorlopende verticale ruimte. “We deelden de ruimte in gesloten zones op om te voorkomen dat alle warmte opstijgt en de beneden verdieping niet warm wordt”, zegt Eurelings. De toren telt drie zones: De eerste omvat drie etages met een restaurant, een brouwerij en ruimte voor de productie en verkoop van lokale producten. De middelste zone is twee etages hoog en bevat de voormalige betonnen watertank. Hierin zit nu een theaterruimte. De bovenste zone herbergt een roof top bar met erboven
Energietechniek: New Energy Systems
Elektrotechniek en verlichting: LS Elektrotechniek
Luchtbehandeling: Jos Smeets Luchtbehandeling
Warmtepompen: Vier Daikin Monoblocs van 45 Kw en 14 Kw (3x)
Luchtbehandeling: Vier WTW-installaties
1 AL-KO (Easyair 12x6) 3.000 m 3 (BG-5e verd.)
2x Orcon (WTU) 2 x 1.500 m 3 (6e-7e verd.)
een zolder vol techniek.
Nieuwe vloeren scheiden de drie zones en maken zo het binnenklimaat beheersbaar. Alleen de vloer op de begane grond en het dak kregen thermische isolatie. Alle vloeren hebben vloerverwarming (ongeveer 1.000 m 2). De in totaal vier warmtepompen leveren samen 87 kW thermisch vermogen. “Dat is genoeg om het in de winter warm te houden maar was deze zomer maar net genoeg om het koel te houden”, zegt Raymond Wintraecken van Jos Smeets Luchtbehandeling.
Wintraecken stond voor de meest uitdagende klus, het plaatsen van de luchtbehandeling (één WTW-installatie per zone) zonder dat deze in het zicht van de gebruikers van de toren komt. Eurelings wil geen apparatuur, leidingen of kabels in het zicht en dat kostte nogal wat hoofdbrekens vertelt hij: “Ik heb het geluk dat ik als eigenaar ook techneut ben en zelf nachten lang kon puzzelen om alle apparatuur in het gebouw te passen.
1 Zehnder Q600 600 m 3 (8e verd.)
PV-panelen: 350 stuks JA Solar 415 watt piek met Solar Edge omvormers
Laadpunten: Zes stuks maximaal 22 kW met dynamic balancing
Ledverlichting: 160 armaturen
Domotica: KNX met DALI aansturing en DMX (voor theater en buitenverlichting) Beckhoff PLC besturing voor naregelingen
Had ik het installatieontwerp uitbesteedt, dan had ik beslist te horen gekregen dat het onmogelijk zou zijn. Maar, voor mij geldt: gaat niet bestaat niet.”
Uiteindelijk installeerde Wintraecken drie WTW’s op de kleine, spits toelopende zolder waar een houten dakconstructie heel wat plek inneemt. “Deze keuze stelde eisen aan de afmetingen van de apparatuur die we plaatsten” zegt hij. “Alles moest in of op de bouwlift passen.” Eurelings vult aan: “We lieten alles zo ontwerpen dat het in onderdelen in de lift paste, dat geldt ook voor de tribunes van het theater. Verticaal bouwen bleek een hele uitdaging, vooral voor monteurs die boven ontdekten dat ze iets vergeten waren en vervolgens merkten dat de lift bezet was.”
Via het trappenhuis van de toren lopen oude waterleidingen (450 mm diameter) omhoog naar het watervat. De installateurs hergebruikten deze leidingen voor de luchtbehandeling.
De toren is van binnen en buiten voorzien van Ledver-
Brouwvaten met warmteterugwinning.lichting. Ledschijnwerpers verlichten de buitenkant, bij feestdagen zelfs in een passende kleur. Léon Stevens, van LS Elektrotechniek was verantwoordelijk voor de installatie van de verlichting en de ver doorgevoerde domotica. “We hebben alle techniek, van de verlichting, de alarminstallatie tot de warmtepompen via KNX, Modbus, DALI en DMX domotica verbonden. Zodra iemand ‘s avonds het alarm aanzet, gaat in het hele gebouw het licht uit. Zodra ‘s ochtends de alarminstallatie uit gaat, gaan alle installaties naar hun dagmodus. Verlichting schakel je per ruimte handmatig zodat het licht niet onnodig aan is.”
Stevens noemt nog een bijzonder detail. “De glazen liftschacht heeft ledverlichting die automatisch dimt op de zevende etage zodra daar een voorstelling in het theater begint.”
De elektriciteitsvoorziening is een verhaal apart. Behalve de watertoren kocht Eurelings ook de andere bedrijfspanden van WML, aan de overkant van de straat. Op de daken hiervan liggen nu 350 zonnepanelen die genoeg energie opwekken om de gasloze watertoren, de daarin gevestigde bedrijven en zes laadpalen voor auto’s van stroom te voorzien. Eurelings: “Dynamic Balancing zorgt ervoor dat het bedrijfspand voorrang heeft op de auto’s. Als het
gebouw meer stroom vraagt dan de pv-panelen kunnen leveren dan gaat het vermogen van de laadpalen automatisch omlaag.”
Echt profiteren van zijn eigen stroom kan Eurelings niet. De watertoren en de andere gebouwen aan weerszijden van de straat vormen aparte percelen die volgens de wet geen elektriciteitsaansluiting mogen delen. “Ik verkoop noodgedwongen de opgewekte stroom aan het energiebedrijf en koop die één deur verder voor het dubbele tarief weer terug.” Het steekt Eurelings dat er geen oplossing voor dit probleem is, zeker omdat hij dankzij de pv-panelen het rijksmonument energieneutraal kon maken. “Het bevestigen van zonnepanelen op een monument is niet mogelijk, dus als eigenaren hun monument met pv-panelen energieneutraal willen maken, dan moeten ze uitwijken naar een ruimte elders. Als mensen dat willen, zorg er dan voor dat het ook kan, zodat ze hun
zelf opgewekte stroom zonder extra kosten kunnen gebruiken.”
De toren past dankzij het ontwerp van architect Wielders goed in het omringende landschap. De architect laat in het hele ontwerp de getallenreeks van de Italiaanse wiskundige Fibonacci terugkeren (0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13 enzovoorts, waarbij elk getal de som van de twee voorgaande is. De reeks komt veel in de natuur voor .) Eurelings: “Je ziet de reeks terug in de plaatsing van de kolommen waarop het watervat rust. Ook bij de renovatie gebruiken we Fibonacci, bijvoorbeeld bij de plaatsing van de lichtarmaturen, de lift en andere nieuwe componenten.” De watertoren, die behoorlijk vervallen was, kan dankzij de renovatie weer decennialang vooruit en dankzij zijn nieuwe functie de reus van Zuid-Limburg blijven.
Watertorens dienden als bewaker van de drinkwatervoorziening, een functie die nu door pompen is overgenomen. Doorgaans zit het watervat in de toren op dertig-veertig meter hoogte. De watermassa in het vat hield de druk tot in de wijde omgeving op 3-4 bar. De inhoud van het vat diende bovendien als buffervoorraad. Het vat in De Reusch, bijvoorbeeld, heeft een volume van 1.050 m 3 . Daarnaast fungeerde de watertoren in Schimmert als regelsta tion voor het waterleidingnet in Zuid-Limburg.
Buitenunits warmtewisselaar op het balkon.Alklima b.v.62 BLT Luchttechniek67 Damstra Installatietechniek67 Duco Ventilation & Sun Control3 E&S Electrading b.v.24 Econic14
EURO-INDEX b.v.72 GIRA Giersiepen GmbH & Co. KG72 Grohe Nederland b.v.22, 23 Groupe Atlantic48, 49 Hager Electro84 Intergas Verwarming b.v.2, 76
Het gloednieuwe Van der Valk hotel in Gorinchem is gasloos en betrekt zijn warmte en koeling grotendeels
door middel van op het dak opgestelde warmtepompen uit de buitenlucht. Interessant is dat er zowel voor de koelcellen als voor het warmtapwater het koudemiddel CO2 is toegepast.
Door Tijdo van der Zee
De bouw van het hotel begon in juni 2020. Een half jaar later kreeg de bekende ‘toekan’ een plekje aan de gevel, vorig jaar werd het hoogste punt bereikt en vanaf het begin van het nieuwe jaar 2023 kunnen hotelgasten er een kamer boeken.
Zoals bij meer Van der Valk hotels is ook het nieuwe complex langs de A15 in Gorinchem multifunctioneel.
Het gebouw heeft niet alleen hotelkamers en een restaurant en brasserie, maar onder hetzelfde dak bevin-
den zich ook vergaderzalen, een wellness-centrum, een IMAX 4D-bioscoop met zes zalen, een zwembad, een fitnesscentrum en een casino. Het hotel heeft 158 kamers, verdeeld over dertien verdiepingen. Het pand van 18.000m² bvo bestaat uit een betoncasco, staalconstructies met gevels van metselwerk en sandwichbekleding. “Uiteraard is het pand gasloos uitgevoerd”, zegt Jonathan Ketting, projectleider bij Linthorst Techniek, dat verantwoordelijk is voor de
werktuigbouwkundige installaties in het gebouw. Mur Conditioning uit Utrecht is onder meer verantwoordelijk is voor de VRF-installatie.
Voor het warmtapwater voor het restaurant, de brasserie en de hotelkamers is er een circulatieleiding aangelegd dat zijn sanitair warme water betrekt uit een drietal voorraadvaten van 2.500 liter elk, die worden gevoed door twee hoogtemperatuur CO2 warmtepompen. CO2 als koudemiddel heeft als eigenschap dat het vrij eenvoudig hoge temperaturen haalt, en dus die legionella-aangroei voorkomt zonder dat een elektrisch eleme nt noodzakelijk is.
Ketting: “Het gaat om de Eco Cute QAHV van Mitsubishi Electric. De warmtepomp heeft een grote verwarmingscapaciteit, zelfs bij lage buitentemperaturen.”
Het apparaat kan warmte leveren tot buitentemperaturen van -10 graden en haalt een COP van 3,65 bij een buitentemperaturen van 7 graden, Ketting: “En natuurlijk mooi dat CO2 een GWP van 1 heeft.”
De andere CO2-installatie betreft een transkritische CO2-installatie, die door een kraan in een container op het dak is gehesen, en waar een gaskoeler naast is geïnstalleerd. Het gaat om een installatie die is gebouwd door de Duitse firma TEKO Refrigeration en die werd geïnstalleerd door Mur Conditioning uit Utrecht. Erik Sluijs, verkoopadviseur bij Mur: “Deze installatie is bedoeld voor het koelen en vriezen van producten in de keuken, uitgiftebuffetten en barren. De installatie is extra energiezuinig doordat hij is voorzien van warmteterugwinning.”
Mur Conditoning installeert deze transkritische CO2 installaties al een jaar of vier, maar het bedrijf beseft goed dat de techniek voor de meeste mensen nog geen alledaagse kost is. Sluijs: “Het is energetisch een goede techniek, maar met CO2 als koudemiddel ben je natuurlijk ook toekomstgericht bezig.” Verwarming en koeling van de verschillende ruimtes gebeurt op verschillende manieren.
Ketting: “Op de begane grond en op de eerste verdieping is vloerverwarming aangebracht. De warmte en koeling voor dit afgiftesysteem is afkomstig van een tweetal Carrier lucht/water-warmtepompen die op het dak staan.” Het gaat om de Carrier AquaSnap 30RQ warmtepomp met als koudemiddel R410A, die elk een koelcapaciteit hebben van 172 kW en een verwarmingscapaciteit van 87 kW.
Architect: Inbo Architecten
W-installaties: Linthorst Techniek
Klimaatinstallaties: Mur Conditioning
E-installaties: Techval (onderdeel Van der Valk)
Transkritische CO2-installatie: TEKO Kältetechnik
Luchtbehandelingskasten: Wolf energiesystemen
De begane grond en de eerste verdieping worden qua verwarming en koeling nog geassisteerd door een Mitsubishi VRF-systeem. De volgende etages, waar de hotelkamers liggen, hebben geen vloerverwarming, maar worden voor elke verdiepingsvloer geheel bediend door een VRF-systeem. Het gaat om een direct-expansiesysteem, waarbij er per etage sprake is van één buitenunit op het dak die dan verbonden is met een leidingensysteem gevuld met koudemiddel (R410A) en afgifte-units op de kamer, die zowel warmte als koeling kunnen leveren. Installatiebedrijf Linthorst heeft ook zorg gedragen voor de installatie van de luchtbehandelingskast van Wolf energiesystemen, die een maximale capaciteit heeft van 38.000 kuub lucht per uur. Het mooie is,
VRF-systeem: Mitsubishi Electric
Warmtepomp vloerverwarming en -koeling begane grond en 1e verdieping: Carrier Warmtapwater: Eco Cute (Mitsubishi)
Brandwerende Doorvoeringen: Heat Barrier Stekerbare installaties: Isolectra
zegt Ketting, “dat deze installatie niet alleen alle ruimtes voorziet van frisse lucht, maar dat de installatie ook is aangesloten op de afzuigkappen van de keuken, en dat de warmte van deze relatief warme lucht wordt teruggewonnen door kruisstroomwisselaars. Ketting Jonathan: “Uiteraard worden de vettige bakluchten gefilterd door RVS-filters, die in de spoelmachine kunnen worden gewassen.”
Ketting is content met de voorfase van het bouwproces: het teken- en engineeringsproces dat helemaal in 3D BIM (Autodesk Revit) is uitgevoerd. Bij BIM werken alle bouwpartners samen in een digitaal bouwmodel, waardoor eventuele clashes al in een vroeg stadium geëlimineerd kunnen worden. Ook is het daardoor mogelijk om de techniek in alle beschikbare ruimte zo efficiënt in te delen.
En het is precies daar dat Linthorst echte winst heeft geboekt, zegt Ketting “We hebben al het leidingen- en kanalenwerk in het verlaagde plafond zo precies kunnen ontwerpen, door onze modelleur Roy Heerink, dat we op verschillende plaatsen wel twintig centimeter hebben kunnen winnen. Zonder BIM was dat natuurlijk nooit gelukt. Het was heel mooi om onze opdrachtgever hiermee blij te kunnen maken!”
Een pand verwarmen, koelen en ventileren met zo min mogelijk installatietechniek. In The Natural Pavilion op de Floriade in Almere blijkt dat vooral voor koelen en ventileren heel goed te werken, maar verwarmen kon nog wel eens een probleem gaan worden. Het wordt spannend hoe het gebouw de winter doorkomt. Het goede nieuws is dat natuurlijke ventilatie ook op warme dagen heel goed werkt.
Op het moment van het interview is het buiten tegen de dertig graden, maar dankzij slimme natuurlijke ventilatie is het binnen in het Natural Pavilion heel aangenaam. En dat zonder airco en zonder een ventilatiesysteem, vertelt André Meijer van installatieadviesbureau Huygen, die het installatieconcept van het paviljoen heeft bedacht. “Het systeem van natuurlijk ventileren is even simpel als doeltreffend: zet een raam open als het nodig is en doe hem dicht als je er last van hebt. Dat betekent op warme dagen als vandaag dat de zogeheten louvre-ramen al voor de middag dicht gaan.”
Het paviljoen is een tentoonstellingsruimte over duurzaam en innovatief bouwen, dus de voordeuren gaan regelmatig open. Meijer: “En dankzij de noordoostenwind komt er voldoende frisse lucht binnen.
Het atrium is daarbij heel belangrijk, want daar stijgt de warme lucht naar boven waar sheddaken open kunnen om die warme lucht weer af te voeren.
Het openen en sluiten van de ramen wordt slim geregeld, op basis van wind en temperatuur. Die waarden bepalen welke ramen open kunnen staan en welke niet.”
De natuurlijke trek van lucht heeft zich inmiddels ook op hele warme dagen zonder veel wind bewezen, weet Meijer. “We hebben deze zomer al heel veel warme dagen gekend, waaronder eentje van veertig graden en weinig wind. Dan merk je wel dat het warmer wordt, maar toch was het binnen zes graden koeler dan buiten. Dat lijkt dan nog steeds een hoge temperatuur, maar het gevoel is toch anders, aangenamer.” Een van de belangrijkste redenen daarvan is dat het gebouw niet is opgewarmd, ondanks de warme dagen. “Het is geheel van hout, op de stalen verbindingen van de houten modules na. Daardoor ademt het heel erg mee met de omgeving.”
Daarnaast zijn er andere aspecten waardoor het binnenklimaat van het paviljoen zo aangenaam kan zijn, ook op warme dagen. “Neem bijvoorbeeld de bescha-
Het openen en sluiten van de louvre ramen wordt slim geregeld, op basis van wind en temperatuur. Die waarden bepalen welke rame n open kunnen staan en welke niet.
duwing, daar hebben we heel goed over nagedacht. Op de begane grond zijn er inpandige overkappingen met beplanting. Op de begane grond zijn er zelfs moestuintjes, en dus geen stenen tot aan de gevel. Dat zorgt voor minder opwarming van de gevel en daarmee de rest van het gebouw. Daarnaast zijn er vaste lamellen als zonwering aan de gevel geplaatst. Die hebben we parametrisch ontworpen, door te kijken naar lichtinval en uitzicht. Met die parametrische tool hebben we berekend dat over het jaar heen dit de meest gunstige stand is. Onder die hoek staan de lamellen ook vast op de gevel. We hebben ook bewust voor vaste lamellen gekozen in plaats van beweegbare, omdat deze laatste toch weer meer techniek vragen en storingsgevoeliger zijn. Wel zijn er verschillende soorten lamellen geplaatst: horizontaal aan de noord-, oost- en westkant, waarbij aan de noordkant
de lamellen helemaal open staan en aan de oost- en westkant onder een hoek. Op de zuidkant zijn er zowel verticale als horizontale lamellen geplaatst, omdat de zon aan die zijde hoger staat en op deze manier is de zoninval beter te weren terwijl er wel voldoende lichtinval en uitzicht is.”
Natuurlijke ventilatie vraagt om maatwerk, zo weet Meijer als geen ander. “Nu bouwen we in Nederland zo ongeveer elk gebouw hetzelfde, inclusief binnenklimaatsysteem, waarbij ieder hoekje net zo koel, warm en goed geventileerd moet zijn. We zouden eigenlijk over moeten gaan op een veel minder rigide concept door middel van zonering. Dan kunnen gebruikers zelf een plek zoeken waar ze het op dat moment fijn toeven vinden. We proberen dat steeds vaker in concepten voor onze opdrachtgevers neer te zetten, maar daarbij worden we niet echt geholpen door de
‘Het openen en sluiten van de ramen wordt slim geregeld’
bouweisen, zoals het Bouwbesluit en BENG. Warmteterugwinning wordt in BENG sterk gewaardeerd, maar is bij natuurlijke ventilatie wel heel lastig te realiseren. Ook de standaard programma’s van eisen gaan uit van heel rigide waarden. Hoe hoger de beoogde kwaliteit van het gebouw, hoe strikter de eisen voor het klimaat. Terwijl dit voor de gezondheid niet per se de goede uitgangspunten zijn.”
Een ander punt is zeker nog de verwarming, want in het concept voor The Natural Pavilion is dat niet meegenomen. “Dat komt omdat dit pand van april tot oktober zou blijven staan, en daarna gedemonteerd en elders weer opgebouwd. Onze simulaties hebben we gemaakt op basis van deze gebruikstijd. Maar de mogelijkheid voor verwarming hebben we wel meegenomen, en dan
moet je denken aan het plaatsen van infraroodpanelen in de ruimten die gebruikt gaan worden. De kans is groot dat dit pand een kantoor gaat worden. Dan blijft het natuurlijk geventileerd worden en dat betekent dat op koudere dagen er meer lucht verwarmd moeten worden. En dan is zonering noodzakelijk, dus de warmte daar brengen waar het nodig is. En er moeten wel voorzetramen worden geplaatst, want het huidige, hergebruikte glas is enkelglas.”
Op het dak van The Natural Pavilion zijn twaalf vlakken van elk negen m2 PV-panelen geplaatst. Dit zijn ‘glas-in-glas’-panelen: ze wekken energie op, maar laten ook daglicht door. Er is een aansluiting op het energienetwerk, maar naar verwachting zal de afname zeer beperkt blijven. Met de opgewekte energie wordt de klimaatinstallatie beheerd, middels de aansturing van de dakramen en lamellen in de gevel.
Omdat The Natural Pavilion geheel demontabel is, zijn ook de installaties demontabel. Daarbij gaat het overigens om niet heel veel installatietechniek, vanwege het ontbreken van een klimaatsysteem. Het enige dat opvalt zijn de kabelgoten voor de verlich ting. Deze Led-verlichting is eveneens demontabel. Zo is voor het paviljoen een nieuwe ophangmethode ontwikkeld om Led-strips zonder nagelvaste bevestiging op te hangen. Deze subtiele bevestiging bevindt zich tussen twee constructieve elementen en is bijna niet te zien.
En geheel passend in klimaatbestendig bouwen wordt al het hemelwater dat op en rond het paviljoen valt, opgevangen en opgeslagen dan wel direct gebruikt voor de begroeiing rondom het paviljoen.
Koelhuis - Zonnepark - BREEAM
Het logistieke bedrijfsgebouw heeft een opslaghal van 43.640 m2
Het distributiecentrum van ruim 57.000 m2 van Acht Foodpark aan de A50 bij Veghel is in mei opgeleverd. Na oplevering van het zonnepark op het dak wordt het gebouw energieleverend. Daarnaast voldoet het gebouw als eerste in Nederland aan de eisen voor de nieuwste BREEAM Outstanding certificering van 2020.
“Wij hebben voor dit koelhuis de plannen ontworpen. Het is voor de gemeente vooral belangrijk dat het geen repeterend geheel is. Dit heb ik opgelost door aan de strakke vormen een organisch spel van verticale lijnen toe te voegen rondom het gebouw. Hierdoor creëer je een zachtheid in het kubistisch verhaal. Daarnaast heb ik bruintinten gebruikt om het nogal grote gebouw rustiger op het landschap te laten reageren. Ik wilde niet en een groot gebouw neerzetten en ook nog eens schreeuwende natuur-
Opdrachtgever: V8 Vastgoed
Hoofdaannemer: Aan de Stegge Twello Architect: Van Hooft architecten
E-installaties: Van der Vleuten Elektrotechniek & Beveiliging
W-installaties: Van den Biggelaar installatietechniek
vreemde kleuren toepassen.” Architect Anton van Hooft van Hooft architecten vertelt dat er veel aan is gedaan om het distributiecentrum in het landschap op te laten gaan.
“Het is toch een behoorlijk oppervlak met 125 bij 300 meter, maar door bepaalde detaillering aan te brengen, kun je ervoor zorgen dat het gebouw optisch beter in de omgeving past.”
Warmtepompen: Nibe-Rhoss
Koelmachine: Nibe-Rhoss
Lichtbehandelingskasten: Systemair Regeltechniek: Priva
Regenwaterafvoer: Geberit Pluvia
Het perceel van 61.972 m2 aan de A50 in Veghel waar het distributiecentrum op staat, is eigendom van V8 Vastgoed. Het logistieke bedrijfsgebouw heeft een opslaghal van 43.640 m2 , een mezzanine van 12.229 m2 , 1.716 m2 kantoor en nog eens een flinke buitenruimte voor het laden en lossen en het parkeerterrein. In het gebouw worden goederen voor verschillende
‘Op het dak van het distributiecentrum is een zonnepark ingericht’Nieuwbouw distributiecentrum Van Acht Foodpark.
bedrijven opgeslagen. Met de realisatie van het nieuwe bedrijfsgebouw wordt de opslagcapaciteit van Acht flink uitgebreid. Het gebouw en de installaties worden volledig gebruiksklaar opgeleverd door bouwbedrijf Aan de Stegge Twello.
Bart Besemer, projectleider bij de Aan de Stegge Twello vertelt hoe de opdracht bij zijn bedrijf terecht kwam. “Van Acht had een grondpositie, maar nog geen aannemer voor deze ontwikkeling. Daar zijn wij als bouwende ontwikkelaar ingestapt om samen
en zijn elk uitgevoerd met 800 V / 3500 kVA transformatoren. De andere twee onderstations zijn elk 400 V/ 2500 kVA en die zijn specifiek voor het gebouw.”
Het koelhuis van Acht is gecertificeerd met BREEAM Outstanding. Dat maakt het volgens Van Hooft een interessant gebouw voor investeerders. “Ik denk dat het bijna niet meer mogelijk is om te bouwen zonder BREEAM-certificering. Diverse banken hangen er deze voorwaarde aan.”
Volgens Besemer is dit het eerste pand in Nederland dat voldoet aan de nieuwe BREEAM-norm uit 2020. “Daar staan nieuwe eisen in voor de certificering BREEAM Outstanding. Zo moet er bijvoorbeeld een grijswatersysteem aangelegd worden.”
met de eigenaar als bouwteam te functioneren. We hebben een traject afgesproken waar we de derde partijen en onderaannemers samen geselecteerd hebben in volledige transparantie.”
Het gebouw is energieleverend. Om dit voor elkaar te krijgen wordt op het dak van het distributiecentrum een zonnepark ingericht. Van Acht heeft hiervoor netcapaciteit gereserveerd bij netbeheerder Enexis om medio 2023 tot zestienduizend zonnepanelen op het dak te installeren. Dit is ruim voldoende voor eigen gebruik van het distributiecentrum, zodat ook andere partijen in de regio van de opgewekte zonnestroom kunnen profiteren. Om al deze zonnepanelen aan te sluiten, maakte Van der Vleuten Elektrotechniek & Beveiliging een inkoopstation met vier onderstations, vertelt projectleider John van Lankvelt. “Twee van deze onderstations worden gebruikt voor de zonnepanelen
Wim Mouwen van installatiebedrijf Van den Biggelaar bevestigt dat het naleven van de nieuwste BREEAM-eisen niet eenvoudig was. “Het toepassen van grijs water was een extra uitdaging. We gebruiken nu regenwater voor de spoeling van de toiletten en urinoirs. Andere verscherpte eisen waren er op het gebied van ventilatie. Er moet meer geventileerd worden om het comfort van de gebruikers van het pand te verbeteren.”
Mouwen benadrukt nog een extra uitdaging. “Met ruim 57.000 m 2 was het qua omvang echt een groot project en we hebben bij aanvang veel tijd moeten steken in de BREEAM-certificering, maar daar konden we verder in het project wel mooi op voortborduren.”
De omvang vormde voor Van Lankvelt de grootste uitdaging van dit project. “Voor ons waren de installaties redelijk standaard, maar door de grootte van het project werd het toch uitdagend. Dat zat vooral in de planning en logistiek.”
Voor de werktuigbouwkundige installateur zit het
meeste werk in de kantoren, legt Mouwen uit. “De kantoren zijn uitgerust met vloerkoeling en -verwarming. Daarnaast hebben we centrale luchtbehandeling met warmteterugwinning en fancoil-units toegepast, waarmee ook verwarmd en gekoeld wordt.” De opslaghallen zijn minimaal uitgerust met installaties, licht Mouwen toe. Verder houden de hallen zichzelf op temperatuur. Dit komt doordat de producten die er opgeslagen worden een bepaalde temperatuur hebben.”
De constante temperatuur in het warehouse was de belangrijkste reden om de warmtepompen binnen in de hal op te stellen, vertelt Mouwen. “Door de berekende minimale haltemperatuur van 15°C wordt altijd een zeer hoog rendement behaald door de warmtepomp. De koelmachine staat dan juist weer buiten opgesteld, omdat we de warmte die deze genereert niet naar binnen willen brengen.”
Het bouwteam heeft volgens de LEAN-methode gewerkt, licht Besemer toe. “Als je dat goed doet, kun je als ontwikkelaar achterover leunen, omdat de onderaannemers zelf de planning maken. Hierdoor gaat het project beter en sneller. Dat kun je hier wel zien, het gebouw is echt heel snel uit de grond gestampt. In minder dan een jaar gaan we van eerste paal naar klaar voor oplevering. Dat is uniek als je kijkt naar de enorme oppervlakte van dit gebouw, inclusief alle techniek.”
De huurder van het pand is nog niet bekend, vertelt Besemer. “We weten nog niet welke producten er in het koelhuis komen. Maar we hebben er bij het ontwerp in ieder geval rekening mee gehouden dat er een vriesfunctie kan worden toegevoegd. De techniekruimte is nu volledig ingericht op de begane grond. De drie verdiepingen erboven kunnen ook nog ingericht worden als technische ruimte. Het is daarmee echt een multifunctioneel pand voor koelen vriesopslag.”
‘Het toepassen van grijs water was hier een extra uitdaging’Impressie van de Noord-oost hoek van het distributiecentrum.
Het dimmen van verschillende soorten LED verlichting kan een uitdaging vormen. Voor elk type LED lamp heeft Lumiko nu een geschikte LED dimmer. Vrijwel alle dimmers zijn 2 draads aan te sluiten wat een snelle montage garandeert.
De software in de LED dimmer analyseert de fluctuaties in de belasting en past de dimmer hierop aan. Alle druk/draai LED dimmers zijn voorzien van een 4 mm as, inclusief 6 mm as-adapter, zodat vrijwel alle merken afdekplaten op deze LED dimmers te monteren zijn.
Kijk op klemko.nl of bel 088 002 3300.
Fase aan- of afsnijding LED dimmer: 891082
Fase aan- of afsnijding LED dimmer: 891082
Universele LED dimmer: 891042
Duo LED dimmer: 891200
Zigbee duo LED dimmer: 891195
Hotel-/wisselschakeling: 891032
Klein vermogen (1 tot 100W): 891038
Groot vermogen (5 tot 600W): 891028
Zigbee dimmer: 891105
Z-Wave dimmer: 891110
80
Dynamische verlichting versterkt identiteit Deventer
Om stadsbezoekers en inwoners een gezellige sfeer te bieden, zijn bijzondere plekken in de stad Deventer voorzien van dynamische lichtprojecties.
Transformatie voor iconische koepelgevangenis
De iconische 19e eeuwse koepelgevangenis van Haarlem heeft de afgelopen jaren een ware transformatie ondergaan.
Besparing van zesduizend montage-uren dankzij decentrale installatie
In de nieuwe schoolcampus met sportcomplex in Appingedam komen vier scholen samen en is plaats voor ruim 1.700 leerlingen. Bijzonder aan dit project is de decentrale installatie van onder meer de verlichting.
91
Beheer en onderhoud van openbare verlichting
Vaak wordt openbare verlichting nog handmatig geïnspecteerd. BrainCreators en Luminext staken de koppen bij elkaar om onderhoud en beheer van openbare verlichting te vereenvoudigen.
Hanzestad Deventer is een van de oudste steden van Nederland. Om stadsbezoekers en inwoners een gezellige sfeer te bieden, zijn bijzondere plekken in de stad voorzien van dynamische lichtprojecties. Stephan Jacobs, accountmanager en projectmanager bij Livingprojects, licht het project toe.
De gemeente heeft gekozen voor het connected led-verlichtingssysteem Interact Landmark.
Deventer heeft de binnenstedelijke verlichting vernieuwd. Daarbij ontstond het idee om niet alleen de straatverlichting te verduurzamen, maar ook om markante plekken te verlichten met innovatieve lichtprojecties die de identiteit van Deventer versterken en bijdragen aan het creëren van sfeer op straat. Uiteindelijk koos de gemeente voor connected ledverlichtingssysteem Interact Landmark. “Dit systeem is ontwikkeld om de beheerders en gemeentes een platform te bieden waarop zij verlichting kunnen beheren en bedienen. Er is daarbij sprake van een tweewegcommunicatie. Het is niet alleen mogelijk om informatie van het platform richting de armaturen te sturen. De armaturen genereren zelf ook data die weer in het platform terechtkomen. Hierdoor krijgt de beheerder inzicht in het aantal branduren per armatuur, of een armatuur oververhit geraakt of defect is. De conditie van de armaturen wordt duidelijk zodat het beheer en onderhoud hierop eenvoudig is af te stemmen”, zegt Stephan Jacobs, accountmanager en projectmanager bij Signify die het project heeft begeleid.
Grote diversiteit aan armaturen
“Ongeveer 250 dynamische armaturen zijn er toegepast bij diverse deelprojecten”, zegt Jacobs. “Denk aan in- en opbouwverlichting bij gebouwen, verlichtingselementen die de bekende Wilhelminabrug verlichten, een lichtkunstwerk met lampenkappen in de Smidsgang, enzovoort. De armaturen die hiervoor zijn gebruikt zijn erg divers. Uit de Essential White serie van Signify hebben we bijvoorbeeld een warme witte lichtkleur gebruikt van 3.000 kelvin. Daarnaast zijn er RGBW-schijnwerpers toegepast en IntelliHuearmaturen (deel van Colorkinetics). Dit is RGBWMverlichting, een vrij nieuwe verlichtingstechniek voor buitenomgevingen, waarmee je met de verschillende leds een nog groter kle urspectrum kunt benadrukken inclusief wit- en pasteltinten. Dat was een wens vanuit de opdrachtgever zodat met zachte kleuren ook per jaargetijde een bijzondere sfeer kan worden gecreëerd.”
De stad Deventer heeft een aantal ‘landmarks’ uitgekozen waar dynamische lichtscenario’s zijn geprogrammeerd. “Lichtontwerper Dick Rutten van Signify heeft een lichtleidraad Binnenstad Deventer opgesteld als richtlijn voor het ontwerp van de lichttoepassing in de openbare ruimte, met een bepaalde visie en sfeerbeleving, zodat potentiële bezoekers de stad worden ingeleid en verwelkomd. De lichtvisie -
De Smidsgang, waar verlichting in een steeg moest worden geïntegreerd, had de grootste installatietechnische uitdagingen.
met onder meer de vier seizoenen en kleurthema’s is met de gemeente besproken en verder uitgewerkt. De vertaalslag van wens naar techniek en uitvoering waarbij je aan de verwachtingen van de klant voldoet is altijd een uitdaging.”
Jacobs: “Daarom hebben we een uitvoerig programmeerdocument opgesteld. Hierin is onder meer een tijdsschema vastgelegd, het gewenste nachtelijke lichtbeeld en de positie van de verlichting rekening houdend met het ecologische aspect. Op die manier krijgen de betrokkenen een duidelijker beeld wat ze kunnen verwachten. Vervolgens hebben we gewerkt met een aantal mock-ups.”
Jacobs licht toe met een voorbeeld: “Op de Zandpoort is met de omwonenden of betrokken partijen nauw contact gezocht. We gingen in gesprek met huiseigenaren, horeca-uitbaters en de stad om ervoor te zorgen dat het licht dat langs de gevels strijkt
niet voor overlast zorgt, maar wel het straatbeeld en de verlichting in de omgeving ondersteunt. Op een avond hebben we een mock-up opgesteld en de omwonenden en gemeente uitgenodigd om de verlichting in deze testfase te aanschouwen. Op basis van de ontvangen feedback is de positionering van de armaturen nog enigszins aangepast om lichthinder te voorkomen. Op die manier zijn we gekomen tot een optimale uitkomst voor alle betrokken partijen.”
Het lichtproject in Deventer bestaat uit meerdere deelprojecten. De Smidsgang, waar verlichting in een steeg moest worden geïntegreerd, had de grootste installatietechnische uitdagingen. “In deze straat van zes meter breed moesten op maat gemaakte verlichtingsarmaturen aan st aalkabels in een kruispatroon worden gehangen naar ontwerp van Arjen
Ontdek meer over het nieuwe LED TUBE EXT SYSTEM:
Het LEDVANCE LED TUBE EXTERNAL SYSTEM is perfect op elkaar afgestemd en bestaat uit T8 of T5 LED tubes en een instelbare externe DALI-2 driver, in één- of tweelampsuitvoering. Het systeem is dimbaar, wat het bijvoorbeeld mogelijk maakt om bestaande DALI armaturen om te bouwen naar LED tubes in een bestaand of nieuw lichtmanagementsysteem. Bovendien matcht dit concept perfect met het circulaire economische concept dankzij de vervangbare componenten. LED TUBE EXTERNAL SYSTEM is ook geschikt voor noodverlichting.
van Cruijsen lichtontwerp. De verlichtingsarmaturen wegen twaalf kilogram per stuk. De staalkabels moesten ook minimaal dertig centimeter doorhangen zodat bij harde wind of extra belasting de staalkabels niet kunnen bezwijken onder hoge druk. Dit is door engineers berekend zodat er een veilige omgeving kan worden gewaarborgd. Aangezien sommige huizen geen baksteengevels hadden, hebben we hier een extra staalconstructie gemaakt om de veiligheid te kunnen garanderen.”
Een tweede uitdaging in het project was de planning. Jacobs geeft een voorbeeld. “Voor de verlichtingsinstallaties hebben we vermogen nodig en moest bij
Met IntelliHue-armaturen is het mogelijk witte punten nauwkeurig te richten en aan te passen over en buiten het hele ANSI-witte bereik, van kaarsvlam en roodachtige vuurgloed in het bereik van 2.000 K tot 2.500 K, tot daglicht en blauwe zenithemel in de 7.000 K tot 10.000 K bereik.
netbeheerders een aanvraag worden gedaan voor de aansluiting. De netbeheerder inspecteert vooraf of al de voorzieningen technisch in orde zijn voor hij groen licht geeft voor de aansluiting. Na akkoord duurt het vervolgens nog een aantal weken tot de officiële aansluiting is gemaakt. Het was dus zaak om op tijd de aanvraag te doen en de basisvoorzieningen aan te leggen vóór de controle. Voor die eerste controle plaatsvindt ben je al een paar maanden verder. Zeker in de huidige situatie waarin er sprake is van een tekort aan technisch personeel en een grote vraag naar nieuwe aansluitingen, kan dit wel voor wat druk op de planning zorgen.”
Het laatste deelproject is in maart 2022 opgeleverd. Het onderhoud en beheer verzorgt Interact. “Er is enerzijds het preventief onderhoud: het jaarlijks onderhouden van de installatie. Daarbij hoort het reinigen van de armaturen, de technische inspectie ervan en controle of de posities nog goed zijn ingesteld. Door andere werkzaamheden in de stad kunnen de posities wel eens zijn gewijzigd. Het is belangrijk dit aspect mee te nemen in de inspectieronde. Daarnaast voeren we regelmatig software-updates uit zodat de
lichtcontrole, gateway en router van de juiste software zijn voorzien om een veilige installatie te kunnen blijven realiseren.” Correctief onderhoud is eveneens aan de orde. “De Lighting Asset Management Remote Monitor-app van Interact landmark scant het volledige verlichtingssysteem, inclusief armaturen, stroom-/ gegevensapparaten en controllers. De software controleert op connectiviteit en fouten, legt de apparaatinformatie en eigenschappen vast en vergelijkt deze informatie met referentiesite-informatie. De gegevens worden gevisualiseerd op een dashboard dat toegankelijk is vanaf elk apparaat dat is verbonden met internet. De partij die onderhoud uitvoert ontvangt daarbij ook meldingen zodra het systeem afwijkingen signaleert.”
De reguliere straatverlichting in Deventer is eveneens vernieuwd. Deze is geïnstalleerd door de beherende partijen aangesteld door de gemeente. “Deze verlichting is eveneens connected en draait op beheerplatform CityTouch. Ook hier kunnen de straatlantaarns op afstand worden bewaakt en uitgelezen, met inbegrip van storingsmeldingen. Het systeem meet daarbij het energieverbruik bijna in realtime met behulp van een standaard webbrowser.”
De stad Deventer heeft een aantal ‘landmarks’ uitgekozen – zoals de Wilhelminabrug - waar dynamische lichtscenario’s zijn geprogrammeerd.
Zeker bij grotere, technisch complexe projecten wil je een ervaren partner naast je hebben staan die adviseert, begeleidt en helpt in elke fase van je project.
Daar zit precies de kracht van onze projectorganisatie. Van aanvraag tot en met uitvoering en nazorg bieden onze specialisten je zekerheid en duidelijkheid. Samen met jou zoeken we de juiste oplossing. Reken op ons eerlijke advies, heldere communicatie, brede en diepgaande kennis, een proactieve houding en een vast aanspreekpunt; altijd bereikbaar of fysiek aanwezig op je project.
Kenmerken die zorgen voor een proces dat staat als een huis, maar flexibel is waar nodig.
Bekijk onze projectaanpak op hg.news/projecten
For you, with you.
De iconische 19e eeuwse koepelgevangenis van Haarlem heeft de afgelopen jaren een ware transformatie ondergaan.
“Ongeveer zeven jaar geleden is Unica benaderd door stichting Panopticon die de Koepel en het hele terrein eromheen zou ontwikkelen. Ons voorstel werd in eerste instantie even on hold gezet, maar twee jaar later klopten ze opnieuw bij ons aan met het verzoek om een nieuw installatie-ontwerp van het gebouw De Koepel te maken. De opdracht werd ons nu wel gegund. Concreet betekent dit dat we alle W- en E-installaties hebben gerealiseerd, van warmte-koudeopslag in de bodem data-installatie, sprinklers, vloerverwarming tot de verlichting. Wat betreft de verlichting hebben we ongeveer vijf- à zeshonderd armaturen geïnstalleerd”, zegt Norbert Hagedoorn,
De Koepel heeft een open ruimte van vijftigduizend kubieke meter. Belangrijk is dat hier een slim en afgewogen energieconcept wordt toegepast. Het gewenste klimaatniveau wordt bereikt zonder extreme energielasten. In het ontwerp van Unica is dit mogelijk doordat de primaire ventilatielucht van de voormalige verblijfsruimten overstort naar het atrium, en daar waar nodig aanvult met vloerverwarming c.q. koeling. Daarnaast is een WKO-installatie, warmte- en
koudeopslag, in de bodem aangelegd. De installatie ervan is in de kelder van De Koepel geplaatst, maar voedt het hele terrein. De isolering van het dak en de buitengevels draagt eveneens bij aan een duurzame oplossing en zorgt bovendien voor een betere akoestiek. Met een volledig geluidsabsorberend dak wordt de akoestiek gelijk aan die van de buitenruimte.
Bron: Unicamanager projecten bij Unica Building Projects.
De Koepel is verdeeld in vier verschillende gebieden: de bioscoopzalen-kelder, gevangeniscellen, openruimte en koepeldak.
In de kelder zijn filmzalen aanwezig. “Daar hebben we noodverlichting aangebracht en heeft een andere partij de specifieke bioscoopverlichting geleverd. In de foyer van de bioscoop zijn er armaturen met ledverlichting opgehangen in oude stijl die bijdragen aan een bijzondere sfeer.”
De Koepel zelf bestaat uit een gedeelte met oude gevangeniscellen. “Deze hebben een gewelfd platform bestaande uit bakstenen wat het lastig maakt om er rechtstreeks armaturen op te monteren als je de esthetiek van het gebogen plafond wil volgen. Daarom hebben we kleine beugeltjes ontwikkeld waarop we een lang stalen frame konden klikken. De gekozen led-armaturen monteerden we op dit frame. De armaturen hangen bewust een paar centimeter vrij van het plafond zodat ze goed zichtbaar zijn.”
In totaal plaatste Unica in elke oude gevangeniscel - in totaal 240 - zo’n armatuur, inclusief lichtsensor die op de beugel werd gemonteerd. “De installatie
De aansluiting tussende nieuwe kantoren en de oude gevangeniscellen.
in combinatie met het oude metselwerk was geen eenvoudige klus. Er zijn meer handelingen nodig dan in moderne panden met standaard plafonds. Zo hebben we de voeding naar het armatuur in een K25/P25-kabelgoot gehangen, die met het plafond meeloopt. Hierin bevinden zich zowel de brandmeldkabels als de voeding voor het armatuur. De kleur van de kabelgoot is in een specifieke kleur besteld zodat deze zo min mogelijk zou opvallen. Op zich is het geen ingewikkelde installatie, het vergt alleen wat extra handelingen.”
In de grote openruimte in de Koepel is er een staalconstructie gebouwd waarin ruimtes zijn gemaakt die dienst doen als leslokalen en kantoren. “Daar hangen armaturen die gedeeltelijk zijn weggewerkt in een spuitplafond. De armaturen zijn nog wel zichtbaar, maar eromheen is een vastplafond met een pleisterstructuur gespoten. Om hier de armaturen te installeren, hebben we eerst een aantal houten plankjes gemonteerd op de plekken waar de armaturen zouden komen. Vervolgens werd het spuitplafond aangebracht. Waar de houten plankjes zaten was de spuitlaag minimaal zodat we zonder problemen de armaturen in het houtwerk konden schroeven.” Er was in de voorbereiding echter geen ruimte voor
fouten. “Aangezien je de armaturen alleen kunt monteren op de houten plankjes, luisterde de positionering erg nauw. De specifieke posities zijn daarom met lasers uitgezet. Uiteindelijk is dit gebeurd voor in totaal twee- à driehonderd armaturen aangezien we in ongeveer twintig ruimtes meerdere armaturen op deze manier hebben geplaatst.”
De Koepel zelf is voorzien van een aantal rechthoekige ramen. “Het idee van de architect was om onder deze ramen rechthoekig vlakken te creëren die zijn voorzien van ledverlichting om zo meer licht in de centrale ruimte te brengen. Er is gekozen om vijftien op maat gemaakte daglichtpanelen te plaatsen met een omvang van 200 x 300 cm, die zijn gekoppeld aan een besturingssysteem. De kleurtemperatuur van deze panelen kan variëren van 2.700-6.500 Kelvin.” De installatie van panelen van deze omvang op grote hoogte is niet eenvoudig. “We hebben de installatie ervan uitbesteed. De koepel is aan de binnenzijde ook voorzien van akoestische panelen die eruit zien als golfplaten waarmee de koepel in het verleden was bekleed. Het bedrijf dat deze panelen heeft aangebracht, heeft ook onze panelen opgehangen. Samenwerking leidde op die manier tot tijdsbesparing. Onze E-monteurs hebben uiteraard wel de
voeding en besturingskabel aangelegd. Dit deden ze met hoogwerkers en uiteraard met extra veiligheidsmaatregelen, maar dit was voor ons niet zo bijzonder aangezien we gewend zijn om extra maatregelen te nemen zodat veilig kan worden gewerkt.”
De grootste uitdaging was volgens Hagedoorn de levertijd. “Het project liep al tijdens de coronapandemie. Veel armaturen zijn in Azië ingekocht. Daardoor lieten de leveringen lang op zich wachten en nam de tijdsdruk toe. Om de planning toch te halen, hebben we aanvullende capaciteit aangevraagd zodra de armaturen beschikbaar kwamen. Daarnaast heeft een van onze verlichtingsleveranciers aangeboden om ons tijdens de installatie te ondersteunen met een aantal extra monteurs. Zij wilden hun latere leveringen compenseren, ook al hadden ze dit zelf helemaal niet in de hand. Met zes fte extra hebben we in een zeer korte tijdspanne de armaturen geïnstalleerd. Dat heeft zeker geholpen om het project tot een mooi eind te brengen.”
De Koepel is inmiddels opgeleverd. “We zijn er trots op dat we een bijdrage hebben mogen leveren om dit rijksmonument te modernis eren tot een multidisciplinair gebouw met een 21ste eeuwse standaard qua comfort en duurzaamheid”, aldus Hagedoorn.
Een nieuw schooljaar, een gloednieuwe campus. Regio Noord heeft de Campus Eemsdelta Groningen in Appingedam in september officieel in gebruik genomen. In de nieuwe schoolcampus met sportcomplex komen vier scholen samen en is plaats voor ruim 1.700 leerlingen. Bijzonder aan dit project is de decentrale installatie van onder meer de verlichting. Op zo’n grote schaal is dit uniek in Nederland.
“De nieuwe campus Eemsdelta is met een oppervlakte van 17.000 m2 erg groot. Dus qua aantal te installeren armaturen moet je toch rekenen op ruim tweeduizend exemplaren”, zegt Dirk Miedema, projectleider bij Bam Bouw en Techniek. Hij was voor dit project verantwoordelijk voor de techniek vanaf de aanbestedingsfase tot de oplevering. “Het project bestond uit zeven verschillende bouwdelen waardoor de levering van de armaturen ook per bouwdeel was gepland. Daarnaast hebben we de armaturen gezien de omvang van het project vroegtijdig besteld. Door deze aanpak ondervonden we geen leveringsproblemen. Maas en Hagoort nam de verlichting vroegtijdig op voorraad zodat ze op pallets just-in-time op de juiste plek terechtkwamen. Dat was een fijne werkwijze.”
Bijzonder aan dit project is niet zozeer de omvang en de korte bouwperiode - de bouw is gestart in januari 2021 en het geheel werd in september 2022 opgeleverd - maar vooral het decentraal installeren, zegt Miedema. “Het volledige verlichtingsconcept is uitgerust met Casambi, een draadloos lichtsysteem dat gebruik maakt van Bluetooth Low Energy. Het laat armaturen, leddrivers, ledmodules en andere apparaten met elkaar communiceren.”
Concreet betekent dit dat alle armaturen zijn voorzien van een driver met Casambi-functionaliteit. “Elk armatuur ontvangt een signaal maar zendt dit ook door naar een volgende armatuur waardoor alle armaturen draadloos met elkaar worden verbonden en een mesh-netwerk wordt opgebouwd. De schakelaars werken volgens hetzelfde principe. Hierdoor kun je de functionaliteit van de schakelaar eenvoudig programmeren.”
De armaturen worden per ruimte gegroepeerd en gekoppeld aan één draadloze schakelaar, een pulsdrukker. “Druk je één keer, dan brandt de verlichting op ongeveer veertig procent van de maximale sterkte zoals is voorgeprogrammeerd. Daarmee creëer je een lichtniveau van ongeveer 300 lux in de ruimte. Is er meer of minder licht nodig, dan houdt de bediener de schakelaar vast en kan hij de armaturen dimmen of opwaarderen tot bijvoorbeeld 500 lux. Daarnaast zijn de klaslokalen voorzien van Casambi-bewegingsmelders zodat nooit onnodig licht zal branden.”
Gangen en toiletten en dergelijke zijn functioneel gekoppeld aan de inbraakinstallatie. “Op het moment dat ’s ochtends de inbraakinstallatie wordt uitge-
Start bouw: januari 2021
Oplevering bouw: september 2022
Opdrachtgever: Stichting VO Eemsdelta
Ontwerpteam: De Unie Architecten, Technion adviseurs en Alferink van Schieveen ing. bureau
schakeld, zal de verlichting op dertig procent van zijn capaciteit branden. Afhankelijk van de lestijden en pauzes schakelt deze verlichting op een bepaald moment naar zestig procent. De beheerder heeft op een centrale plek via een touchscreen het overzicht en kan de verlichting schakelen en bedienen en alle programmaties indien nodig overrulen.”
Werken met dit systeem op zo’n grote schaal is uniek in Nederland. “Wij hebben dit idee aangedragen bij de opdrachtgever in het kader van vooruitgang in de techniek en met het oog op duurzaamheid. We kunnen ermee bijvoorbeeld veel bekabeling besparen in de gebouwen.” Dit komt omdat het geheel heel anders is opgebouwd dan conventionele installaties. “We hebben gekozen voor decentrale installatie. Er is niet langer een centrale plek met een onderverdeelkast waar alle kabels heengaan. In de plaats daarvan hebben we het geheel decentraal uitgevoerd met een railsysteem boven het plafond. Daarin hangen aftakkasten/tap-off boxen met beveiligingsautomaten per ruimte waarbij een witte Wielandaansluiting zorgt voor de verbinding met de verlichtingsarmaturen en via een zwarte Wielandaansluiting zijn de wandcontactdozen verbonden.”
Het gehele verlichtingsconcept is niet duurder dan een conventionele aanpak, stelt de projectleider. “We hebben geen vergelijking gemaakt met ‘gewone’ armaturen, maar in het bestek kwam de totale kostenpost armaturen in vergelijking met het oorspronkelijke idee lager uit. Daarnaast zijn de kosten voor bekabeling evenals installatiekosten aanzienlijk lager.”
Het decentraal installeren beperkt zich overigens niet alleen tot verlichting. “De data-installatie heeft traditioneel een MER (Main Equipment Room) of SER (Satelite Equipment Room) -ruimte in een gebouw waar alle datakabels worden verzameld.
In dit project is ervoor gekozen om eveneens de switches boven het plafond in de leslokalen te plaatsen en via glasvezel met elkaar te verbinden. Ook hier is weinig bekabeling nodig. We hebben uitgerekend dat we met dit project ongeveer zesduizend uren aan montage besparen dankzij de decentrale aanpak.”
Dit levert meteen ook een enorme CO2-besparing op. “Ongeveer drie ton aan CO2 is bespaard ten opzichte van de traditionele werkwijze. Dit komt onder meer door het lager aantal manuren waardoor minder
Realisatie: BAM Bouw en Techniek
Leverancier ledverlichting: Maas & Hagoort
Onderhoud en beheer na oplevering: BAM Bouw en Techniek
De campus herbergt vier middelbare scholen waarbij elke school een eigen herkenbare identiteit krijgt. Daarnaast er is een sportcomplex en ruimte voor cultuur. Er zijn diverse faciliteiten, denk aan een multicourt, danszalen, geluidsstudio’s, ateliers, theater, een zwemvijver met sportstrand, technische werkplaatsen, een kunstroute, laboratoria, moestuinen en een tiny forest.
Het gebouw is gefundeerd op ongeveer 1.100 prefab heipalen. Hierop ligt een betonnen fundatie met een beganegrond vloer van kanaalplaten en deels een in het werk gestorte betonvloer.
De constructie bestaat uit een staalconstructie waarbij de verdiepingsvloeren eveneens van kanaalplaten zijn. De gevels zijn uitgevoerd als houtskeletbouwgevelelementen.
reiskosten moeten worden gemaakt.” Een mooie prestatie. “Tegelijkertijd is dit ook nodig aangezien we met elkaar verplicht zijn om een aanzienlijke hoeveelheid CO2 te besparen in de bouw. En daar zetten we graag onze schouders onder door gebruik te maken van nieuwe slimme technieken.”
Vaak wordt openbare verlichting nog handmatig geïnspecteerd. BrainCreators - dat zich toelegt op digitale inspectie op basis van AI-technologie - en Luminext - gespecialiseerd in smart lighting - staken de koppen bij elkaar om onderhoud en beheer van openbare verlichting te vereenvoudigen.
Het dimgedrag van de lichtmast kan op afstand worden ingeregeld.
“Er is al beheer- en besturingssoftware op de markt om openbare verlichting te beheren. Deze software biedt inzicht in waar de verlichting is geïnstalleerd en welke componenten waar zijn toegepast. Aan bestaande armaturen kan bijvoorbeeld een controller worden toegevoegd zodat vanaf een centraal beheerssysteem (computer/tablet) de beheerder verbinding kan maken met de lichtmasten. Daarmee weet hij op afstand of er een storing is en is hij niet langer afhankelijk van bewoners die een melding maken dat een verlichtingspunt het niet meer doet.
Ook het dimgedrag van de lichtmast kan op afstand worden ingeregeld. Afhankelijk van de gekozen module is tweewegcommunicatie mogelijk”, zegt Leffert de Weerd, Business Analyst Smart Lighting.
Er is dus al veel mogelijk. “Toch merken we dat de markt het momenteel lastig vindt om hun beheer van
openbare verlichting op orde te hebben. Gemeentes die nog geen slimme openbare verlichting hebben geïnstalleerd, weten bijvoorbeeld niet wat er is geïnstalleerd en/of waar een lichtmast zich exact bevindt. Om dit inzichtelijk te krijgen, rijden ze met de auto rond en maken notities welke lichtmast waar is gepositioneerd en wat de status ervan is door het met de eigen ogen te beoordelen. Daarom voeren we nu samen met BrainCreators onderzoek uit. Dit is gericht op het vereenvoudigen van die visuele inspecties, het beheer en assetmanagement van de openbare verlichting.”
De Weerd licht verder toe in detail. “Voor je openbare verlichting slim kunt maken, is het belangrijk het geheel goed in kaart te brengen. Mogelijk is een aantal lichtmasten vuil of is corrosie opgetreden of staan ze scheef. We onderzoeken of we het mogelijk is om aan de hand van de analyse van videobeelden uit de gege-
nereerde data waardevolle info te halen. We maken in de pilotfase waarin we ons nu bevinden gebruik van een gespecialiseerd bedrijf om videobeelden te maken die we vervolgens analyseren. Er zijn ook andere partijen in de markt die op structurele basis periodiek videobeelden maken zoals bijvoorbeeld Google Streetview. Mocht de pilot succesvol blijken, dan kunnen we met dergelijke partijen in gesprek.”
Maar first things first. “We zitten momenteel nog in de voorbereidende fase. Dit betekent dat we de parameters hebben bepaald waarvan we willen onderzoeken of ze meetbaar en betrouwbaar zijn om er algoritmes voor te schrijven. BrainCreators levert hiervoor artificial intelligence-techniek.” Welke specifieke parameters kan de Weerd momenteel nog niet zeggen. “Ik wil geen verkeerde verwachtingen over het resultaat scheppen. We willen eerst volledig in beeld hebben welke betrouwbare
informatie we kunnen afleiden uit de data, maar denk bijvoorbeeld aan de positionering van de lichtmasten, uit welke componenten ze bestaan, wat de status van de mast is (scheef, corrosievorming, vies, …) enzovoort.”
De gemeente Utrecht heeft in een letter of intent aangegeven dat ze interesse hebben in het onderzoek. “Ze gebruiken momenteel onze software om hun storingen te monitoren. Daarnaast willen ze ons steunen bij dit soort pilots. Dit betekent dat we Utrecht als
De gemeente Utrecht maakt gebruik van het softwaresysteem Luminizer van Luminext. Dit systeem bestaat uit drie modules: (1) een Asset Management module waarin alle gegevens over de mast staan: locatie en component; (2) een Maintenance module voor een efficiënt storingsen onderhoudsproces in afstemming met de aannemer en (3) een Connect en Control module waarbij de masten slim zijn aan te sturen en uit te lezen. De gemeente Utrecht voert pilots uit met tweewegcommunicatie (module 3). Storingen die door bewoners worden gemeld worden in het systeem opgenomen en toegewezen aan een van de aannemers die de storing verhelpt. Deze vermeldt vervolgens welke handelingen zijn verricht en de gemeente kan dit verder opvolgen door in het logboek na te gaan of de storingen binnen de gestelde termijn zijn verholpen. Er is dus nog geen slimme verlichting aanwezig, maar uitbreidingen zijn altijd mogelijk.
locatie mogen gebruiken om data te toetsen. Ze zien dit soort ontwikkeling graag op de markt verschijnen.”
Energieverbruik beter in beeld Een ander onderdeel van het project is het energieverbruik van de verlichtingsinstallatie beter in beeld te brengen. “Dit doen we door data niet uit één maar uit verschillende bronnen te combineren. Denk aan de meetgegevens uit slimme controllers, de branduren die worden uitgelezen, maar ook een geschat verbruik op basis van de asset informatie. Afhankelijk van het aantal watt en het gekozen dimprotocol kun je eveneens het energieverbruik berekenen. We willen bereiken dat er altijd inzicht is in het energieverbruik. In de praktijk hebben gemeentes bijvoorbeeld niet hun volledige gemeente voorzien van slimme verlichting. Een deel is slim, maar een ander deel niet. En wanneer het energieverbruik van een slimme straat inzichtelijk is, betekent dit nog niet dat dit verbruik representatief is voor de overige niet-slimme straten. Daarom is het belangrijk verschillende bronnen te raadplegen zodat je beter een totaalbeeld van het volledige areaal kan krijgen.”
Bovendien leidt het inrichten van een straat met slimme verlichting niet altijd tot het juiste inzicht in energieverbruik. “Dit is onder meer afhankelijk van de functionaliteit van verschillende controllers. De ene kan heel goed energie meten, de ander gebruikt een afgeleide of legt de focus juist op snelle reactie. Meer meetmethodes combineren is nodig voor een accurater resultaat.”
Slim is niet altijd slim Wie aan de slag wil met slimme straatverlichting moet rekening houden met een aantal aspecten, stelt De Weerd. “Belangrijk is dat je goed weet welke functio-
naliteit je wilt toepassen. Op basis van die functionele behoefte moet je bepalen aan welke technische eisen het product moet voldoen. Sommige controllers kunnen snel communiceren, bij anderen is de reactietijd enkele seconden. Dit kan in sommige toepassingen een belangrijke functionaliteit zijn zoals verlichting waarvan het lichtniveau snel kan worden verhoogd in het geval van een calamiteit. Als je daar vooraf niet goed met elkaar over communiceert, kan dit achteraf voor ontevredenheid zorgen.”
Er komen steeds meer besturingssystemen op de markt voor openbare verlichting. “Een keuze maken is soms lastig maar kan ook gevolgen hebben voor de langere termijn. Wanneer een gemeente verschillende installaties van verschillende leveranciers in zijn gemeente heeft hangen, dan kan dit voor de beheerder betekenen dat hij in meerdere beheersystemen moet inloggen, wat de beheersbaarheid niet ten goede komt. Er zijn ook hardware-onafhankelijke beheersysteemen op de markt die slimme hardware van derden kunnen aansturen en uitlezen. Hardwareonafhankelijk beheren betaalt zich vaak snel terug zodra je met slimme verlichting van meerdere leveranciers aan de slag wil. Ook dat is een aspect waar je bij je keuze rekening mee moet houden.”
Luminizer is leveranciersonafhankelijk. “We hebben hiervoor bewust gekozen om te voorkomen dat je door een beslissing in het verleden voor een bepaald merk, je hier jarenlang aan vast moet blijven zitten of op andere manieren compromissen moet nemen. Ik hoop en verwacht dat beheersystemen steeds meer hardware-onafhankelijk zullen worden. Dan komt de kwaliteit van de systemen ook ten goede aangezien de eindgebruikers sneller kunnen overstappen op een ander systeem. Wie dan geen kwaliteit levert, zal snel terrein verliezen.”
Alle hardlopers van SLV op een rij
De SLV Topsellers zijn een begrip bij alle installateurs en groothandels als het gaat om verlichting. De SLV Topsellers zijn de bouwstenen van ons merk en al jaren vertrouwd bij de installateurs.
Last van keuzestress? Dit zijn de pareltjes uit ons brede assortiment, waarmee je nooit mis schiet.
Herken jij alle SLV Topsellers? Speel en win één van de SLV Gadgets! Scan de code en speel het spel, of ga naar: www.slvtopsellers.com
