Lamentaties 2025 by Nederlandse Bachvereniging

Nederlandse Bachvereniging

LAMENTATIES 2025

Alfonso Ferrabosco (1575-1628)

Hear me, O God (Four-Note Pavan)

William Byrd (1542-1623)

Ave verum corpus (In Nomine)

Thomas Tallis (1505-1585)

Lamentations of Jeremiah

Incipit

Aleph

Beth

John Bull (1562-1628)

In Nomine

John Taverner (1490-1545)

In Nomine

Carlo Gesualdo (1566-1613)

Tristis est anima mea

Wlliam Byrd

Miserere mei I, II

Robert White (1538-1574)

Lamentations

Lamed

Mem

Thomas Tallis

In Nomine

Carlo Gesualdo

O vos omnes programma

uitvoerenden

Mieneke van der Velden, leiding en viola da gamba

Anna Lachegyi, viola da gamba

Alex Baker, viola da gamba

Stefan Woudenberg, viola da gamba

Amelia Berrigde, sopraan

concertagenda

Goede Vrijdag 18 april - 9.15 uur

Stille Zaterdag 19 april - 9.15 uur

DE KLANK VAN DE TROOST

In het bijbelboek Klaagliederen rouwt de profeet Jeremia om de val van Jeruzalem en de verwoesting van de tempel in 586 voor Christus. Het bijbelboek is een grote muzikale bron van inspiratie geweest door de eeuwen heen.

In de kerk klonken deze persoonlijke en dramatische bijbelteksten van oudsher in de Goede Week voor Pasen, uit piëteit voor het lijden van Christus. De Bachvereniging heeft deze traditie jaren geleden nieuw leven ingeblazen en geeft de klaagmuziek ieder jaar een podium in de Lamentaties, een intiem concert op de vroege ochtend van Goede Vrijdag en Stille Zaterdag, voorafgaand aan de Matthäus-Passion.

Het is ook traditie dat een van de kernleden van het ensemble van de Bachvereniging het programma voor de Lamentaties samenstelt. Dit jaar is dat gambist Mieneke van der Velden. Ze koos voor een programma met de viola da gamba in de hoofdrol. Met haar consort Lyrata voert ze vijfstemmige lamentaties uit voor vier gambisten en de enkele sopraanstem van Amelia Berridge – een vaste waarde in het vocale ensemble van de Bachvereniging.

Mieneke stelt in deze Lamentaties scherp op de Engelse muziek uit de zestiende en zeventiende eeuw, met een klein Italiaans uitstapje. In die tijd waren er nog geen orkesten zoals we die nu kennen. Wel waren er ‘consorts’: instrumentale ensembles, vaak van instrumenten van dezelfde familie. In Engeland waren

Rouwmuziek

Voor dit concert koos Mieneke in eerste instantie voor de Lamentations van de beroemde Thomas Tallis (1505-1585) en Robert White (1538-1574), in zijn tijd zeer bekend en gewaardeerd, Thomas Morley noemde hem

één van de grootste Engelse componisten. Mieneke laat delen uit de klaagliederen van Tallis en White horen. Het zijn acrostichons, oftewel gedichten waarvan iedere regel begint met een letter en alle beginletters samen een woord vormen (een bekend voorbeeld hiervan is het Wilhelmus). In een bijbels acrostichon begint ieder vers of iedere regel met een opvolgende letter van het Hebreeuws alfabet: Aleph, Beth, Ghimel, etc.

De werken die White en Tallis omlijsten, sluiten naadloos aan. Uiteraard geldt dit voor de Engelse consort-muziek van Ferrabosco en Byrd, die verhaalt over het offer dat Jezus bracht ter vergeving van onze zonden, over berouw en godvruchtigheid. Alfonso Ferrabosco de jongere was een Engelse violist en componist met Italiaanse wortels. Zijn Hear me, O God is een toonzetting van een gedicht van de gevierde zestiende-eeuwse toneelschrijver, criticus en dichter Ben Jonson. Mieneke: “Het is een originele consort - song voor sopraan en vier gamba’s. Heel bijzonder aan dit stuk is dat de sopraan steeds vier noten zingt, iedere frase wordt opgedeeld in een stuk van vier noten: Hear me, O God /A broken heart/ etc.”. Het stuk is geschreven in het ritme van de pavane (van oorsprong een Italiaanse hofdans). Verscheidene componisten - zoals componisten erg gecharmeerd van de combinatie gambaconsort en zanger. Deze consort-stijl vloeide rechtstreeks voort uit de kerkmuziek van die tijd, waarin het voor het midden van de zestiende eeuw al gebruikelijk werd om zangstemmen te versterken met een strijkinstrument – of er zelfs door te vervangen. Mieneke: “Het is een heel logische stap om vocale partijen te bezetten met instrumenten. Veel stukken uit het zestiende-eeuwse Engeland bestaan in verschillende versies: helemaal vocaal, soms geheel instrumentaal, of als ‘consort song’: één zanger met een aantal gamba’s. Een viola da gamba is bij uitstek geschikt om vocale partijen te spelen. De gamba werd indertijd gezien als het instrument dat de menselijke stem het meest benadert”. Beroemde Engelse componisten, zoals Purcell, Tallis en Dowland, schreven voor deze bezetting prachtige, vaak wat melancholische muziek. Ook en zeker muziek die past bij de lijdenstijd.

William Byrd hier in Hear me, O God - legden de nadruk op het gedragen karakter van de dans waardoor de pavane geleidelijk de bijbetekenis kreeg van rouwmuziek.

Harmonische wendingen

De muziek van de Italiaanse Carlo

Gesualdo is met een snelle blik een buitenbeentje, geografisch gezien dan. Maar, vertelt

Mieneke: “Gesualdo is uit dezelfde periode, zijn teksten komen rechtstreeks uit Klaagliederen en uit het evangelie van Mattheus en passen perfect. Ik heb Gesualdo altijd al willen programmeren: de harmonische wendingen in deze muziek zijn zo ongelofelijk. En ook de Engelse muziek uit die tijd heeft heel specifieke harmonieën, de combinatie ligt voor de hand. En de stukken zijn zo mooi.”

Tussen de vocale werken door klinken de instrumentale ‘In Nomine’s’, een van de bekendste muzikale genres in de Engelse muziek van de zestiende eeuw. Mieneke: “De lange gregoriaanse In Nomine-melodie is oorspronkelijk afkomstig uit een mis van John Taverner (Missa Gloria tibi Trinitas). Componisten gebruikten de melodie een beetje zoals Bach koraalmelodieën gebruikte: er zijn de meest uiteenlopende In Nomine’s gecomponeerd, met soms enorm

“DE HARMONISCHE WENDINGEN IN DEZE MUZIEK ZIJN ZO ONGELOFELIJK.”

complexe ritmische structuren, maar de gregoriaanse melodie is altijd gelijk. Die melodie wordt bijna altijd gespeeld in de tweede stem van het gamba-consort.”

Troostrijk geluid

Gesualdo’s O vos omnes vormt het sluitstuk van de Lamentaties van vanochtend. De tekst, uit Klaagliederen 1, is vaak gezongen in de Goede Week als verwijzing naar het lijden van Christus. Daarnaast spreekt het elke luisteraar aan, gelovig of niet: bezie het lijden van de ander, wees niet onverschillig. Zo wordt het klagen een vraag om troost en mededogen. De klank van de gamba, die misschien zo dicht bij het geluid van de menselijke stem ligt, is hiervoor prachtig gekozen. Minder donker dan de cello, wordt het gezien als een instrument met een troostrijk geluid. En met een kwetsbaar geluid, volgens Mieneke: “Misschien vind ik het daarom wel zo mooi. Elke beweging met de strijkstok (streeksnelheid, aanzet, enz.) doet er toe – gamba’s zeggen snel ‘nee’.

Mieneke van der Velden viola da gamba en leiding

‘Dat meisje zou gamba moeten spelen’ was het advies van een goede vriend van mijn ouders. Een betere raad had hij niet kunnen geven: ik kan me geen instrument voorstellen dat beter bij me past. Zo ben ik op negenjarige leeftijd begonnen, eerst op een sopraanvedeltje met stalen snaren en fijnstemmers. Hoewel ik in mijn puberteit heel graag en vaak op een windsurfplank stond, won toch mijn liefde voor de muziek en de gamba en werd me al snel duidelijk dat ik naar het conservatorium wilde. Na te hebben gestudeerd aan het conservatorium van Utrecht ben ik in Den Haag bij Wieland Kuijken terecht gekomen. Zijn lessen inspireren me tot op de dag van vandaag en hebben mij als musicus gevormd.

Al jaren geef ik nu zelf les aan de conservatoria van Den Haag en Amsterdam, waar ik Wieland met grote regelmaat citeer.

Het werken met de nieuwe generatie geeft me veel energie, het is een groot voorrecht de studenten te begeleiden in hun ontwikkeling, en voor je het weet zijn zij nieuwe collega’s op je ‘eigen’ podium. Zo speel ik in deze Lamentaties samen met mijn (oud)studenten met wie ik inmiddels in het Lyrata-consort speel. Ik heb veel plezier in het samenstellen van concertprogramma’s voor conservatoriumprojecten of voor mijn eigen ensemble; vocale muziek staat hierin centraal. Het is een weelde om te kunnen kiezen uit de meest waanzinnige stukken en iedere keer weer een prachtig programma te zien ontstaan: de rijkdom van het gamba-repertoire in verschillende combinaties en stijlen is enorm. Ik prijs me gelukkig dat ik dat meisje was dat gamba zou moeten spelen.

Bekijk Mieneke van der Velden op All of Bach

ALFONSO FERRABOSCO HEAR ME, O GOD

Hear me, O God! A broken heart Is my best part. Use still thy rod, That I may prove Therein thy Love.

If thou had’st not Been stern to me, But left me free, I had forgot Myself and thee. For sin’s so sweet, As minds ill bent Cannot repent, Until they meet Their punishment.

Who more can crave Than thou hast done?

That gav’st a Son, To free a slave, First made of nought; With all since bought.

Sin, Death, and Hell His glorious name Quite overcame, Yet I rebel And slight the same.

But I’ll come in Before my loss Me further toss, As sure to win Under His cross.

Hoor mij, O God! Een geslagen hart is mijn grootste schat. Blijf Uw roede gebruiken, opdat ik daarin Uw liefde mag ervaren.

Was U niet streng geweest voor mij, had U mij vrij gelaten, ik zou mijzelf en U vergeten zijn.

Want de zonde lijkt zoet, en wie geneigd is tot kwaad kent geen berouw, totdat hij zijn straf ontmoet.

Wie had ons meer kunnen geven dan U? U die een Zoon gaf om een slaaf te bevrijden. Niets waren wij, nu zijn we alles voor U.

Zonde, dood en hel, Zijn glorieuze naam overwon het allemaal. En toch doe ik verkeerd, toch laat ik het goede na.

Maar ik wend mij tot U, voordat ik door zonde voor altijd verloren ben, want ik vind zeker vergeving onder Zijn kruis.

WILLIAM BYRD

AVE

VERUM CORPUS

Ave verum corpus, natum de Maria Virgine, vere passum, immolatum in cruce pro homine. Cuius latus perforatum unda fluxit sanguine. Esto nobis praegustatum in mortis examine.

O dulcis, O pie, O Jesu Fili Mariae, miserere mei.

Amen.

Gegroet waarachtig lichaam, geboren uit de Maagd Maria, dat werkelijk heeft geleden, en voor de mens geofferd is aan het kruis. Uit wiens doorboorde zijde bloed vloeide.

Laat dit ons een voorsmaak zijn tijdens de beproeving van de dood.

O zoete, O trouwe, O Jezus, Zoon van Maria. ontferm U over mij.

Amen.

THOMAS TALLIS LAMENTATIONS OF JEREMIAH

Incipit lamentatio Hieremiae Prophetae.

Aleph.

Quomodo sedet sola, civitas plena populo. Facta est quasi vidua Domina gentium, princeps provinciarum, facta est sub tributo.

Beth. Plorans ploravit in nocte, et lacrimae ejus in maxillis ejus. Non est qui consoletur eam, ex omnibus caris ejus; omnes amici ejus spreverunt eam, et facti sunt ei inimici.

Hierusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.

Hier beginnen de klaagliederen van de profeet Jeremia.

Aleph.

Ach, hoe eenzaam zit zij neer, de eens zo levendige stad.

Een weduwe is ze geworden, zij die groot was onder de volken, de vorstin van de gewesten is tot slavernij vervallen.

Beth.

Heel de nacht weent zij, haar wangen zijn nat van tranen. Er is niemand die haar troost, niemand van haar vele minnaars; geen vriend bleef haar trouw, allen zijn haar vijandig gezind.

Jeruzalem, bekeer je tot de Heer je God.

CARLO GESUALDO

TRISTIS EST ANIMA MEA

Tristis est anima mea usque ad mortem: sustinete hic, et vigilate mecum. Nunc videbitis turbam, quae circumdabit me: Vos fugam capietis et ego vadam immolari pro vobis. Ecce appropinquat hora, et Filius hominis tradetur in manus peccatorum.

Ik voel me dodelijk bedroefd, blijf hier met mij waken.

Weldra zullen jullie de menigte zien die mij zal omringen: Jullie zullen op de vlucht slaan, en ik zal mijzelf voor u offeren. Het ogenblik is nabij waarop de Mensenzoon wordt uitgeleverd aan zondaars.

ROBERT WHITE LAMENTATIONS

Lamed.

O vos omnes qui transitis per viam attendite et videte si est dolor sicut dolor meus: quoniam vindimiavit me ut locutus est Dominus in die irae furoris sui.

Mem.

Hierusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.

O vos omnes, qui transitis per viam,

Lamed.

Jullie die hier voorbijgaan, merk toch op en zie is er leed als het leed dat mij wordt aangedaan, dat de Heer op de dag van zijn toorn over mij heeft uitgestort?

Mem.

Jerusalem, bekeer je tot de Heer je God. Jullie die hier voorbijgaan,

CARLO GESUALDO O VOS OMNES

attendite, et videte: si est dolor similis sicut dolor meus. Attendite universi populi, et videte dolorem meum; si est dolor similis sicut dolor meus.

merk toch op en zie: is er leed als het leed dat mij wordt aangedaan? Merk toch op alle volken en zie mijn leed; is er leed als het leed dat mij wordt aangedaan?

IEDEREEN VOOR BACH

De Nederlandse Bachvereniging is een uniek en toonaangevend vocaal-instrumentaal ensemble. Ruim honderd jaar geleden begonnen we met het uitvoeren van Johann Sebastian Bachs MatthäusPassion in de Grote Kerk Naarden.

Sindsdien zetten we ons met hart en ziel in om Bachs muziek met de wereld te delen. Met educatieve projecten, talentontwikkeling en rond de zestig concerten per jaar geven we invulling aan onze missie Bach voor iedereen. Dat doen we zeker ook met All of Bach: het project waarin we alle werken van Bach opnemen in beeld én geluid en gratis met de wereld delen op YouTube. Zo kan een groeiend aantal muziekliefhebbers – nu al meer dan 500.000 abonnees - altijd en overal genieten van Bachs muziek in de beste kwaliteit.

Het ensemble van de Bachvereniging bestaat uit professionele spelers en zangers. Ze spelen op historische instrumenten en laten zich leiden door nieuwsgierigheid en speelplezier. Hun hart klopt voor Bach en zijn tijdgenoten.

bachvereniging.nl youtube.com/bach

ALL OF BACH BELEEF BACH VANUIT HUIS

Alle werken van Bach in hoogwaardige audio- én videokwaliteit

We nemen alle werken van Bach op in beeld en geluid en maken de video’s via bachvereniging.nl en YouTube gratis toegankelijk voor een miljoenenpubliek over de hele wereld. Zo kan iedereen – met de mooiste opnames in de hoogste kwaliteit – altijd en overal genieten van de muziek van Bach.

Mis geen enkele opname, abonneer je op youtube.com/bach

subsidiënten, sponsors en donateurs

Subsidiënten

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

Gemeente Utrecht

Premium partner

Deloitte

Talentontwikkeling en educatie

De Bachvereniging kent twaalf donateurs die op jaarbasis schenken aan het Jos van Veldhoven Fonds, dat investeert in talentontwikkeling.

Daarnaast ondersteunt het Witte Donderdag Gezelschap talentontwikkeling en educatieprojecten van de Bachvereniging.

Kijk voor de actuele lijst van subsidiënten en ondersteuners op bachvereniging.nl/ steun-ons.

Steun jij ons ook?

Neem contact op met de afdeling Fondsenwerving & Nalatenschappen via development@bachvereniging.nl of kijk op bachvereniging.nl/steun-ons.

Colofon

Nederlandse Bachvereniging

tekst en eindredactie Brechtje van Riel vertaling zangteksten Margriet Agricola, Nieuwe Bijbelvertaling beeld Eduardus Lee ontwerp Atelier Blanco drukwerk De Bink Opmeer

Nederlandse Bachvereniging

Postbus 295, 3500 AG Utrecht 030 - 251 34 13

info@bachvereniging.nl bachvereniging.nl youtube.com/bach

KOMENDE CONCERTEN

Instrumentaal vuurwerk o.l.v. Rachel Podger 22 t/m 25 mei 2025

Bezin met Bach Beatrice de Graaf over crisis 31 mei 2025

BACH VOOR ALTIJD

Help mee om Bachs erfenis te laten voortbestaan.

Neem de Bachvereniging op in je testament. Zo ontferm je je over toekomstige generaties en maak je de prachtige en tijdloze muziek van Bach ook voor hen toegankelijk. Jouw nalatenschap zorgt ervoor dat wij Bach levend kunnen houden en wij zijn muziek op het allerhoogste niveau kunnen blijven uitvoeren.

Ga voor meer informatie naar

bachvereniging.nl/steun