30
Robert Pitera
cóż, przekonań o mocarstwowości, czy raczej snów o potędze, podobnie jak wzorców patriotyzmu, nie takie klęski dziejowe Polakom wyzbyć się czy zmienić nie zdołały. A przecież można się było czegoś nauczyć nawet od Czechów. Tych pogardzanych i wykpiwanych, choćby z racji śmiesznie brzmiących nazwisk; weźmy Polaček – brzmi śmiesznie, ale jeszcze nie obraźliwie. Ale już taki Čapek – u nas w ten sposób nazywa się psy rasy kundel. Bardziej chyba razi Polaków – dumnych potomków Chrobrego – sposób pojmowania patriotyzmu przez Czechów. Albowiem patriotyzm był przez nich rozumiany w cokolwiek odmienny sposób od naszego. W czeskiej tradycji przede wszystkim chodziło o miłość do kraju, postrzeganego jako własne miejsce do życia, miejsce na ziemi. W dużo mniejszym stopniu do narodu czy państwa. Patriotyzm rozumiany na sposób podobny do polskiego, a więc – w zależności od nurtu myśli politycznej – narodowy bądź państwowy, zaczął się kształtować, i to w ograniczonym zakresie, w drugiej połowie XIX wieku, co miało związek z recepcją romantycznego pojęcia narodu. Lecz dopiero w okresie międzywojennym podjęty został przez prezydenta Edvarda Beneša trud wprowadzenia patriotyzmu państwowego. Później – chcąc nie chcąc – owe starania, choć w swoistej wersji, musieli kontynuować komuniści. Ale nawet w odniesieniu do wskazanych tu okresów nasilenia się państwowej propagandy patriotycznej w tej nowej formie, trudno powiedzieć, że i tamto tradycyjne przekonanie o tym, że za patriotę należy uważać tego, kto na koniu z mieczem zdobywa nowe terytoria czy też składa z siebie czy współziomków całopalną ofiarę (najlepsze w tej roli okazywały się dzieci, że o dziewicach-żołnierkach już nie wspomnę) na barykadzie, ustąpiło miejsca etosowi budowniczych, czyli tych, którzy wznosząc fabryki i two-
Edward Brzozowski, Bolesław Chrobry i Otton III u grobu świętego Wojciecha rząc renomowane marki, uwiarygodniali hasło: my też potrafimy. A właśnie to w początkach XX wieku usytuowało Czechy jako kraj, a jeszcze nie odrodzone państwo, w czołówce najwyżej rozwiniętych regionów gospodarczych świata, Czechom jako narodowi przysparzając prawo do szacunku. A przecież jeszcze w dobie Wiosny Ludów, równie niefortunnej jak dla Polaków, przemierzających Europę w poszukiwaniu pracy, chociażby sąsiednie kraje niemieckie, to właśnie Czesi mieli szczególną (bo przymusową) sposobność dostrzec różnicę oddzielającą ich kraj od państw rozwiniętych przemysłowo. To z poczucia wstydu, zaściankowości i świadomości własnego ubóstwa zrodził się pęd ku nowoczesności, by wpierw dorównać Niemcom, a następnie ich przegonić. Skutkiem tego okazało się chociażby powstanie – rychło uznanych za renomowane – fabryk, takich jak Škoda, mogących się poszczycić nowoczesnymi, wysokiej jakości produktami, tudzież elektryfikacja ulic Pragi już w 1891 roku, czy też uruchomienie
dostępnych dla niemal każdego sieci połączeń kolejowych. Chociaż klęski dziejowe w różnej postaci nie omijały i naszego południowego sąsiada, raczej trudno sobie wyobrazić, że Czesi dopuściliby do sytuacji, jaka zaistniała w Warszawie za sprawą przywódców polskiego państwa podziemnego. W Pradze wprawdzie również wybuchło powstanie, tyle że w sytuacji pod względem wojskowym zupełnie klarownej. Czesi ponad honor stawiali ochronę narodowego dziedzictwa, jakim stała się złota metropolia nad Wełtawą. Datujący się od Jana Luksemburskiego rozkwit gospodarczy i kulturalny, aczkolwiek nie zawsze jednostajnie dynamiczny, dla Czechów stanowił wyzwanie i zobowiązanie. Niekiedy bardzo trudne – wiemy, jak 14 marca 1939 roku Hitler groźbą zbombardowania stolicy zmusił prezydenta Háchę do przyjęcia swojego dyktatu, oznaczającego faktyczną inkorporację Czech i Moraw do III Rzeszy. Polacy, poza zwykle bardziej powściągliwą oficjalną historiografią, z tego typu postaw szydzili, przeciwstawiając im niezłomną, to jest bez względu na koszta, walkę.
PRZEMYSKI PRZEGLĄD KULTURALNY