GMA105 - Bestuursrekeningkunde I

Bestuursrekeningkunde I & g n i n n a bepl

r e e h be

finansiĂŤle strategieĂŤ g n i t o r g be

e s i l ana

kostes & l a a i r mate

Skrywer: Roelien Botha

d i e b ar

c Kopiereg 2016 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOC (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Roelien Botha Onderwysontwerp, bladuitleg en taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia.

Alle regte voorbehou.

Adres: Von Willichlaan 284, Die Hoewes, Centurion Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Tel: 0861 222 888 E-pos: diens@akademia.ac.za Webtuiste: www.akademia.ac.za

Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.

www.akademia.ac.za

GMA105 Bestuursrekeningkunde

INHOUDSOPGAWE

Inleiding ............................................................................................................................... 5 Vakleeruitkomste ................................................................................................................ 7 Woordomskrywing vir evaluering ...................................................................................... 8

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde .......................................... 9 1.1

Studie-eenheid leeruitkomste ............................................................................................. 9

1.2

Voorgeskrewe handboeke ................................................................................................ 10

1.3

Verrykende bronne............................................................................................................. 10

1.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 10

1.5

Inleiding ................................................................................................................................ 11

1.6

Die definisie van bestuursrekeningkunde ....................................................................... 12

1.7

Kostebeheer en beplanning in sakeondernemings ....................................................... 15

1.8 Die gebruik van inligting in bestuursrekeningkunde om finansiële prestasie te bepaal .............................................................................................................................................. 18 1.9 Finansiële inligtingsbehoeftes van maatskappye, openbare liggame en die gemeenskap.................................................................................................................................... 23 1.10

Die rol van bestuursrekenmeesters................................................................................. 25

1.11

Die verhouding tussen bestuursrekenmeesters en die bestuur .................................. 26

1.12

Die ontstaan en agtergrond van CIMA............................................................................ 28

1.13

Die rol van CIMA as ʼn professionele liggaam vir bestuursrekeningkunde ................ 29

1.14

Samevatting ........................................................................................................................ 29

1.15

Selfevaluering ..................................................................................................................... 30

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag ........................................................... 31 2.1

Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 31

2.2

Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 32

2.3

Verrykende bronne............................................................................................................. 32

2.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 33

2.5

Inleiding ................................................................................................................................ 34

2.6

Kosteklassifikasie as direkte en indirekte koste ............................................................ 35

2.7

Definisie van ʼn koste.......................................................................................................... 43

2.8

Die historiese koste en ekonomiese waarde van ʼn bate ............................................. 43

Inhoudsopgawe

Bladsy 1

GMA105 Bestuursrekeningkunde 2.9

Die toedeling van bokoste................................................................................................. 44

2.10

Direkte, veranderlike en volle koste van ʼn produk, diens en aktiwiteit ...................... 46

2.11

Gebruik van koste-inligting met prysingsbesluite .......................................................... 49

2.12

Die gedrag van kostes soos produk-, diens- of aktiwiteitsvlakke verander............... 50

2.13

Onderskeid tussen vaste, veranderlike en semi-veranderlike (gemengde) kostes . 51

2.14

Stapsgewyse koste (step costs) ...................................................................................... 53

2.15

Die vaste en veranderlike komponent van semi-veranderlike (gemengde) kostes . 53

2.16

Samevatting ........................................................................................................................ 54

2.17

Selfevaluering ..................................................................................................................... 55

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings ................................... 57 3.1

Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 57

3.2

Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 58

3.3

Verrykende bronne............................................................................................................. 58

3.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 58

3.5

Inleiding ................................................................................................................................ 60

3.6

Noodsaaklikheid van finansiële planne (begrotings) vir ʼn finansiële jaar .................. 60

3.7

Funksionele begrotings en begrotings vir kapitaalbesteding en waardevermindering .............................................................................................................................................. 65

3.7.1

Verkopebegroting ........................................................................................................... 66

3.7.2

Produksiebegroting ........................................................................................................ 66

3.7.3

Direkte materiaalverbruiksbegroting............................................................................ 67

3.7.4

Direkte materiaalaankopebegroting ............................................................................ 68

3.7.5

Direkte arbeidsbegroting ............................................................................................... 69

3.7.6

Fabrieksbokostebegroting ............................................................................................. 70

3.7.7

Verkoops-,verspreidings- en administratiewe uitgawesbegroting .......................... 70

3.7.8

Departementele begroting ............................................................................................ 71

3.7.9

Kapitaalbestedingsbegroting ........................................................................................ 72

3.8

Hoofbegroting (Master budget) ........................................................................................ 74

3.9

Buigsame begroting (Flexible budget) ............................................................................ 76

3.10

Die beginsels van standaardkoste................................................................................... 81

3.11

Die vasstelling van standaarde ........................................................................................ 83

3.11.1

Die standaarduur en standaardarbeidskoste ............................................................. 87

3.11.2

Standaard direkte materiaalkoste ................................................................................ 89

3.11.3

Standaardbokoste .......................................................................................................... 89

Bladsy 2

Inhoudsopgawe

GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.12

Variansie-ontleding ............................................................................................................ 89

3.12.1

Direkte materiaalvariansie ............................................................................................ 90

3.12.2

Direkte arbeidsvariansie ................................................................................................ 91

3.12.3

Veranderlike bokostevariansies ................................................................................... 92

3.12.4

Redes vir kostevariansies ............................................................................................. 93

3.12.5

Verkopevariansies .......................................................................................................... 93

3.13

Rekonsiliasie tussen begrote en werklike wins ............................................................. 94

3.14

Afleiding van werklike data vanuit standaardkoste besonderhede en variansies .... 96

3.15

Verwantskappe tussen variansies ................................................................................... 96

3.16

Samevatting ........................................................................................................................ 97

3.17

Selfevaluering ..................................................................................................................... 98

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels .................................................... 101 4.1

Studie-eenheid leeruitkomste ......................................................................................... 101

4.2

Voorgeskrewe handboek ................................................................................................ 101

4.3

Verrykende bronne........................................................................................................... 102

4.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter? ..................................................................................... 102

4.5

Inleiding .............................................................................................................................. 103

4.6 Die beginsels van vervaardigingsrekeninge en integrasie van kosterekeninge met finansiĂŤle rekeningkundige stelsels ........................................................................................... 103 4.7

GeĂŻntegreerde rekeninge gebaseer op standaardkostevariansies........................... 106

4.8

Die proseskostestelsel..................................................................................................... 108

4.8.1

Basiese beginsels van ʼn proseskostestelsel ........................................................... 109

4.8.2

Die hantering van verliese tydens die produksieproses ......................................... 110

4.8.3

Voorsiening vir skrootmateriaal (scrap) .................................................................... 111

4.8.4

Die waardasie van sluitingsvoorraad van onvoltooide werk (WIP)....................... 112

4.8.5

Waardasie van openingsvoorraad van onvoltooide werk (WIP) ........................... 112

4.9

Die taakkostestelsel (job costing) .................................................................................. 113

4.10

Die spulkostestelsel (batch costing) .............................................................................. 114

4.11

Die dienskostestelsel ....................................................................................................... 114

4.12

Bestuursverslae vir verskillende sakeondernemings.................................................. 116

4.13

Samevatting ...................................................................................................................... 118

4.14

Selfevaluering ................................................................................................................... 118

Inhoudsopgawe

Bladsy 3

GMA105 Bestuursrekeningkunde Studie-eenheid 5:FinansiĂŤle besluitneming .................................................................. 121 5.1

Studie-eenheid leeruitkomste ......................................................................................... 121

5.2

Voorgeskrewe handboek ................................................................................................ 121

5.3

Verrykende bronne........................................................................................................... 122

5.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter? ..................................................................................... 122

5.5

Inleiding .............................................................................................................................. 124

5.6

Gelykbreekontleding en die bydrae-konsep ................................................................. 124

5.7 Berekening van die gelykbreekpunt, teikenwins, veiligheidsmarge en wins/volume verhouding vir ʼn enkele produk of diens................................................................................... 125 5.8

Gelykbreekgrafieke en wins/volume grafieke vir ʼn enkele produk of diens ............ 127

5.9

Relevante koste en kontantvloei .................................................................................... 130

5.10

Maak-of-koop-besluite ..................................................................................................... 131

5.11

Beperkende faktorontleding ............................................................................................ 132

5.12

Waardasie van langtermynbeleggings of -projekte ..................................................... 133

5.13

Waardasie metodes vir langtermynbeleggings of -projekte....................................... 134

5.13.1

Terugbetalingstydperk ................................................................................................. 137

5.13.2

Netto huidige waarde of verdiskonteerde-kontantvloeimodel ............................... 137

5.13.3

Interne opbrengskoers................................................................................................. 138

5.14

Samevatting ...................................................................................................................... 139

5.15

Selfevaluering ................................................................................................................... 140

Woordelys in Afrikaans en Engels................................................................................. 142 Bronnelys ........................................................................................................................ 144 Selfevalueringsriglyne .................................................................................................... 146

Bladsy 4

Inhoudsopgawe

GMA105 Bestuursrekeningkunde

INLEIDING Bestuursrekeningkunde behels die voorsiening van finansiële inligting aan belanghebbendes in die sakeonderneming ten einde hulle in staat te stel om besluitneming te fasiliteer en die algehele doeltreffendheid van bestaande bedrywighede te verbeter. Die bestuursrekenmeester se taak behels, onder andere, om lewensvatbare finansiële strategieë daar te stel, korporatiewe doelwitte te formuleer, korttermyn operasionele beplanning uit te voer, finansiering te bekom en dit doeltreffend aan te wend, beheer uit te oefen oor die finansiële departement en risiko te bestuur.

In Studie-eenheid 1 word die konteks van bestuursrekeningkunde bespreek. Die verskil tussen bestuursrekeningkunde en finansiële rekeningkunde word uitgelig. Die beheer en beplanning van kostes, beter bekend as kosterekeningkunde, behels dat die aard van kostes geïdentifiseer word, begrotings opgestel word, standaarde met werklike kostes vergelyk word om afwykings te identifiseer en prosesse in plek gestel word om afwykings te bestuur.

Bestuursinligting se rol in die sakeonderneming word ook behandel, asook die gebruikers van hierdie inligting. Studie-eenheid 1 word afgesluit met die rol van CIMA (Chartered Institute of Management Accountants) as ʼn professionele liggaam vir bestuursrekenmeesters.

Studie-eenheid 2 fokus op die kosterekeningkunde komponent van bestuursrekeningkunde.

Finansiële beplanning en beheer word deur middel van begrotings vir ʼn finansiële jaar uitgevoer. Voordat ʼn begroting egter opgestel word, is dit belangrik vir die bestuursrekenmeester om die gedrag van kostes waar te neem om die kostes te klassifiseer. Die totale koste van ʼn produk kan opgedeel word in drie hoof koste-elemente: Materiaal, arbeid en bokoste.

In Studie-eenheid 3 word beheer en beplanning deur middel van begrotings behandel. Dit behels die vasstelling van teikens en standaarde in terme van produksie en winsgewendheid en die ontleding van afwykings tussen werklike en begrote resultate om die finansiële en operasionele prestasie van die onderneming te meet.

Koste- en rekeningkundige beheerstelsels soos standaardkoste, proseskoste, taakkoste en spulkosteberekeninge (batch costing) word behandel in Studie-eenheid 4. In die finale studie-eenheid (Studie-eenheid 5) word spesifieke besluitnemingshulpmiddels in beleggingsprojekte bespreek en hoe om die produksiekapasiteit te verander en voorraadvlakke te beheer. Tegnieke beskikbaar vir besluitneming is onder andere, kostevolume-wins-ontleding, gelykbreekpuntontleding, netto huidige waarde en die interne opbrengskoers.

Inleiding

Bladsy 5

GMA105 Bestuursrekeningkunde Vir hierdie vak is die volgende handboeke voorgeskryf: Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA. EN BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C01: Fundamentals of Management Accounting, 2de uitgawe. Verenigde Koninkryk: Polestar Wheatons Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word.Die gids sal jou dan deur die handboeke begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig; om aan te vul waar nodig en om die belangrike gedeeltes uit te wys.

Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboeke, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.

Bladsy 6

Inleiding

GMA105 Bestuursrekeningkunde

VAKLEERUITKOMSTE Kennis en begrip Na voltooiing van die vak BESTUURSREKENINGKUNDE (GMA105) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •

Die konteks van bestuursrekeningkunde

•

Koste-identifikasie en gedrag

•

Finansiële beplanning in sakeondernemings

•

Rekeningkundige beheerstelsels

•

Finansiële besluitneming

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •

die doel van bestuursrekeningkunde te verduidelik;

•

die rol van die bestuursrekenmeester te beskryf;

•

ʼn professionele liggaam soos die Chartered Institute of Management Accountants(CIMA) se rol teenoor bestuursrekenmeesters te verduidelik;

•

kostes te klassifiseer aan die hand van gedrag en ander eienskappe;

•

begrotings vir beplanning en beheer op te stel;

•

ʼn staat van variansie op te stel;

•

geïntegreerde rekeninge in ʼn kosteberekeninge-omgewing op te stel;

•

finansiële state vir bestuursdoeleindes op te stel;

•

die gebruik van ʼn gelykbreekontleding in korttermynbesluite te demonstreer;

•

basiese beginsels as deel van besluitneming toe te pas; en

•

die gebruik van beleggingswaardasie-tegnieke met langtermynbesluite toe te pas.

Vakleeruitkomste

Bladsy 7

GMA105 Bestuursrekeningkunde

WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig.Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help.

Werkwoord

Omskrywing

Lys

Lys die name/items wat bymekaar hoort

Identifiseer

Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde

Verduidelik

Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer

Beskryf

Omskryf die konsep of woorde duidelik

Kategoriseer/

Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde

Klassifiseer

items/voorwerpe behoort

Analiseer

Om iets te ontleed

Evalueer

Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens.

Toepas

Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem

Hersien

Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens.

Berei voor

Stel ʼn finansiële staat, nota of begroting op

Bladsy 8

Woordomskrywing vir evaluering

GMA105 Bestuursrekeningkunde

STUDIE-EENHEID 1: DIE KONTEKS VAN BESTUURSREKENINGKUNDE

1.1

Studie-eenheid leeruitkomste

Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •

Doel van bestuursrekeningkunde

•

Rol van die bestuursrekenmeester

•

Rol van CIMA as professionele liggaam vir bestuursrekeningkunde

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •

bestuursrekeningkunde te definieer;

•

die belangrikheid van kostebeheer en beplanning binne sakeondernemings te verduidelik;

•

te verduidelik hoe inligting gebruik kan word om prestasie binne ʼn sakeonderneming te identifiseer en te meet;

•

die verskil tussen finansiële inligtingsvereistes vir maatskappye, openbare liggame en gemeenskappe te verduidelik;

•

die rol van die bestuursrekenmeester te verduidelik;

•

die verhouding tussen die bestuursrekenmeester en die bestuur te verduidelik;

•

te verduidelik wat die agtergrond tot die totstandkoming van CIMA is; en

•

die rol van CIMA tot die ontwikkeling van bestuursrekeningkundepraktyke te verduidelik.

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 9

GMA105 Bestuursrekeningkunde 1.2

Voorgeskrewe handboeke

Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 1, bladsye 5-9; 12; 15-20 EN: BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C01: Fundamentals of Management Accounting, 2de uitgawe. Verenigde Koninkryk: Polestar Wheatons Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 1, paragrawe 1-8 (bladsy 4-23) Hoofstuk 2, paragraaf 1.3 en paragrawe 5-7 (bladsy 27; 38-49) 1.3

Verrykende bronne

Kaplan Financial Knowledge Bank, 2012. Beskikbaar by: http://kfknowledgebank.kaplan.co.uk/KFKB/Wiki%20Pages/Financial%20Performance%20In dicators%20%28FPIs%29.aspx [Besoek 05/01/2015] (Maatstawwe vir die meting van finansiĂŤle prestasie).

Shanker, S. 2014. How can managers use accounting information? Beskikbaar by: http://smallbusiness.chron.com/can-managers-use-accounting-information-3950.html [Besoek 06/01/2015] (Gebruik van bestuursinligting).

1.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord

Omskrywing

Beheerbare koste

Koste wat beĂŻnvloed kan word deur die bestuur se besluite en aksies.

Beleggingsentrum

Dit sluit winssentrums in maar met die addisionele verantwoordelikheid van finansiering en kapitaalbeleggings. Die winste moet dus gekapitaliseer word, of in die geval van onvoldoende winste moet finansiering aangegaan word.

Bestuursinligting

Inligting wat aan die bestuur verskaf word vir beplanning-, besluitnemings- en beheerdoeleindes.

Bladsy 10

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Bestuurs-

Die voorsiening van inligting aan persone binne die

rekeningkunde

sakeonderneming om hulle in staat te stel om beter besluitneming te handhaaf en die effektiwiteit en doeltreffendheid van huidige bedrywighede te verbeter.

Dit word ook omskryf as die proses waarvolgens bestuursverslae en rekeninge opgestel word wat akkurate en tydige finansiële en statistiese inligting voorsien aan die bestuur sodat daaglikse en korttermynbesluite geneem kan word (Business Dictionary, 2014. http://www.businessdictionary.com/definition/managementaccounting.html).

Data

Wetenskaplike term vir feite, syfers en afmetings wat nog rou en onverwerk is.

Finansiële

Die proses waartydens finansiële inligting ingesamel, te boek

rekeningkunde

gestel, opgesom en gekommunikeer word om sodoende die finansiële state van ʼn sakeonderneming op te stel.

Kosterekeningkunde

Die insameling van inligting oor kostes en die verwante kostevoorwerpe (objects), die vasstelling van begrotings, standaardkostes en die werklike koste van bedrywighede, aktiwiteite en produkte. Dit sluit ook in die deeglike analise van enige afwykings tussen begrote en werklike resultate, winsgewendheid en die maatskaplike aanwending van fondse.

Kostesentrum

Versamelpunte of invorderingsplekke van kostes voordat dit verder geanaliseer word.

Onbeheerbare koste

Koste wat nie deur die bestuur beïnvloed kan word vir ʼn gegewe tydsverloop nie.

Winssentrum

ʼn Afdeling van die onderneming waaraan beide inkomste en uitgawes (kostes) toegedeel kan word sodat winsgewendheid bepaal kan word.

1.5

Inleiding

Die vakgebied van bestuursrekeningkunde is ʼn integrale deel van die bestuursfunksie van enige maatskappy, openbare liggaam en nie-regeringsorganisasies. Die Chartered Institute of Management Accountants (CIMA) is die professionele liggaam waaraan geoktrooieerde bestuursrekenmeesters behoort. CIMA reguleer die opleiding wat bestuursrekenmeesters

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 11

GMA105 Bestuursrekeningkunde moet ontvang, asook die prestasie en etiese gedrag van bestuursrekenmeesters in die werksplek. Die definisie van bestuursrekeningkunde en die rol van ʼn bestuursrekenmeester sluit bymekaar aan, naamlik die voorsiening van finansiële inligting aan die bestuur van ʼn sakeonderneming ten einde hulle te ondersteun met besluitneming, beplanning en beheer.

Die rol van die bestuursrekenmeester is veral belangrik in kostebeheer en beplanning.

Finansiële prestasie word gemeet aan die hand van die beskikbare inligting en met behulp van finansiële prestasiemaatstawwe. Maatskappye, openbare liggame en nieregeringsorganisasies of gemeenskappe het verskillende inligtingsbehoeftes en die bestuursrekenmeester moet aan elkeen se behoefte voldoen.

Die ontstaan, geskiedenis en rol van CIMA as die globale professionele liggaam vir geoktrooieerde bestuursrekenmeesters sal ook bespreek word.

1.6

Die definisie van bestuursrekeningkunde

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 6; 16-20

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 1: paragrawe 1; 5.3 (bladsye 4 en 11)

Bestuursrekeningkunde behels die voorsiening van inligting aan persone binne die sakeonderneming om hulle in staat te stel om beter besluitneming te handhaaf en die effektiwiteit en doeltreffendheid van huidige bedrywighede te verbeter (Drury, 2015: 6). Die amptelike definisie van bestuursrekeningkunde wat uitgereik word deur die Chartered Institute of Management Accountants (voortaan na verwys as CIMA) verskyn in paragraaf 5.3 (Hoofstuk 1) in die CIMA voorgeskrewe handboek (2012: 11) tesame met die nege funksies wat dit behels as ʼn integrale deel van bestuur. Daar word ook verwys na kosterekeningkunde as die insameling van koste-inligting om kostebeheer en -bepaling uit te voer. Maak seker dat jy die onderskeid tussen bestuursrekeningkunde en kosterekeningkunde verstaan en korrek kan gebruik deur die loop van die studie. Daar is ook ʼn verskil tussen finansiële rekeningkunde en bestuursrekeningkunde wat later aangeraak sal word.

Soos wat uit die CIMA definisie van bestuursrekeningkunde afgelei kan word, is die inligting wat verskaf word deur bestuursrekenmeesters belangrik vir die bestuur met verwysing na drie primêre doelwitte: •

Beplanning,

•

beheer, en

•

besluitneming.

Bladsy 12

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde Hierdie drie doelwitte sal in die volgende afdeling in meer besonder behandel word.

(http://www.shared-services-research.com/wpcontent/uploads/2013/09/CIMA_pink_name2.png) CIMA voorsien op hulle webtuiste ʼn alternatiewe definisie vir bestuursrekeningkunde, naamlik: bestuursrekeningkunde kombineer rekeningkunde, finansies en bestuur met nuwe tegnieke wat nodig is om suksesvolle sakeondernemings te bestuur (CIMA, 2014. http://www.cimaglobal.com/CIMA-in-business/What-is-management-accounting/). CIMA voorsien ʼn grafiese uitbeelding van wat bestuursrekeningkunde behels en hoe dit rekeningkunde, finansies en bestuur kombineer. Bestudeer Figuur 1.1 hieronder.

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 13

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Finansiële rekeningkunde

Toegevoegde waarde

Verslag doen oor finansiële prestasie

Bestuur sakegeleenthede

Wette Standaarde Regulasies

Bewyse Oplossings Beste praktyk

Finansieel Kwantitatief Sekerheid

Nie-finansieel Kwalitatief Voorspellend

Staties

Dinamies

Histories

Toekomsgerig

Verslagdoen Tegnies Analities

Kommunikasie Innoverend Probleemoplossing

Voldoening

Strategie

Figuur 1.1: Uiteensetting van die bestuursrekeningkunde funksie (Aangepas vanuit CIMA, 2014. http://www.cimaglobal.com/CIMA-in-business/What-ismanagement-accounting/) Verwys na Hoofstuk 1, paragraaf 1 in die CIMA studieteks waar die definisie van rekeningkunde uiteengesit word (2012: 4). Rekeninge se belangrikheid word spesifiek uitgelig as ʼn hulpmiddel om aan te dui hoe kontant verdien is en hoe dit bestee is. ʼn Alternatiewe definisie vir bestuursrekeningkunde is ook dat dit die proses is waarvolgens bestuursverslae en rekeninge opgestel word wat akkurate en tydige finansiële en statistiese inligting aan die bestuur voorsien sodat daaglikse en korttermynbesluite geneem kan word (Business Dictionary, 2014. http://www.businessdictionary.com/definition/managementaccounting.html).

Bladsy 14

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde Die funksies van ʼn bestuursrekeningkunde stelsel behels dat dit inligting moet genereer om aan drie vereistes te voldoen: die toewysing (allocation) van kostes, die voorsiening van relevante inligting aan die bestuur vir besluitneming en die voorsiening van inligting vir beplanning, beheer en prestasiemeting (Drury, 2015: 16-17).

Verwys ook na die geskiedenis van bestuursrekeningkunde soos dit kortliks opgesom word in Drury (2015: 18-20)

(http://difference-between.net/wp-content/uploads/2014/12/calculator-385506_640.jpg) 1.7

Kostebeheer en beplanning in sakeondernemings

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 6-9

•

CIMA studieteks, 2012: bladsye 6-7; 11-12; 26-29; 38-39

Die bestuursrekenmeester is meer betrokke by die opstel van beleide en die bestuursproses as ʼn finansiële rekenmeester. Bestuursrekeningkunde is gefokus op interne verslagdoening en alhoewel bestuursrekenmeesters en finansiële rekenmeesters basies oor dieselfde data vir inkomstes en uitgawes rapporteer, is die analise en aanwending van die inligting vir verskillende doeleindes en verbruikers soos verduidelik in Hoofstuk 1, paragraaf 3 van die CIMA studieteks (2012: 6-7).

Buiten die definisie van bestuursrekeningkunde is dit ook belangrik om die onderskeid tussen bestuursrekeningkunde en finansiële rekeningkunde baas te raak. Die verskille word bespreek in Drury (2015: 6-7) asook in die CIMA studieteks in paragraaf 3 (2012: 6-7).

Verwys spesifiek na die tabel op bladsy 7 in die CIMA studieteks, wat ʼn opsomming is van die verskille tussen bestuursrekeninge en finansiële rekeninge.

Kostebeheer en finansiële beplanning skakel in by die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses. Vanuit die inligting geproduseer deur die finansiële en bestuursrekenmeesters moet die bestuur van ʼn sakeonderneming besluite op baseer. Daar

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 15

GMA105 Bestuursrekeningkunde is ses fases tot die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses waarvan die eerste vier fases die besluitnemings- en beplanningsproses verteenwoordig en die laaste twee fases die beheerproses. Verwys na Figuur 1.1 in Drury (2015: 7) vir ʼn uiteensetting van die ses fases van die besluitnemings- , beplannings- en beheerproses. Die ses fases kan kortliks soos volg opgesom word: 1. Identifiseer doelwitte 2. Soek na alternatiewe planne van aksie 3. Kies die geskikte plan van aksie 4. Implementeer besluite 5. Vergelyk werklike en beplande uitkomstes 6. Reageer op afwykings van die plan Bestudeer die bespreking van elke fase in Drury (2015: 7-9).

Die algehele doelwit wat ʼn sakeonderneming wil bereik is om toekomstige winste te maksimeer. Die drie redes waarom daar op hierdie doelwit gekonsentreer word, word gelys in Drury (2015: 8).

Voorbeeld 1.1 Alhoewel winsbejag as die primêre doelwit vir die meeste sakeondernemings beskou word, is die Coca-Cola maatskappy ʼn voorbeeld van ʼn maatskappy wat ook ander doelwitte najaag.

Coca-Cola beskryf op hulle webwerf die belangrikheid van doelwitte en ʼn visie. Doelwitte speel ʼn groot rol in die vorming van die grondslag waarop maatskappye besluitneming baseer. Coca-Cola beoog om wêreldwyd bekend te wees as ʼn onderneming wat handel op ʼn verantwoordelike en etiese wyse, asook om volhoubare groei te versnel om sodoende in die toekoms voort te bestaan.

Die visie word soos volg uiteengesit: •

Mense: om ʼn goeie werksplek te wees waar mense geïnspireer voel om die beste te wees wat hulle kan wees

•

Portefeulje: om aan die wêreld ʼn portefeulje met ʼn verskeidenheid van gehalte koeldranke en drankies te voorsien wat aan mense se behoeftes voldoen

•

Vennote: om ʼn netwerk van kliënte en verskaffers te koester ten einde wedersydse blywende waarde te skep

Bladsy 16

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde

•

Planeet: om ʼn verantwoordelike burger te wees wat ʼn verskil maak deur volhoubare gemeenskappe te help vestig

•

Wins: maksimeer langtermynopbrengste aan aandeelhouers terwyl daar deurentyd ook ʼn bewussyn van die ander verantwoordelikhede en doelwitte ook is

•

Produktiwiteit: om ʼn hoogs effektiewe en vinnig-bewegende maatskappy te wees.

(The Coca-Cola Company, 2014. Mission, vision and values. Beskikbaar by: http://www.coca-colacompany.com/our-company/mission-vision-values) Kostebeheer en beplanning hoort tuis onder kosterekeningkunde en is van die hooffunksies van die bestuursrekenmeester. Die CIMA definisie van kosterekeningkunde word voorsien in paragraaf 5.3 van Hoofstuk 1 in die CIMA studieteks (2012: 11). Kosterekeningkundige stelsels as deel van kostebeheer en beplanning is nie net beperk tot vervaardigingsbedrywe nie. Dit strek ook tot die diensleweringsindustrieë, regeringsdepartemente en liefdadigheidsorganisasies. Kosterekeningkundige stelsels sentreer rondom voldoende akkurate en gedetailleerde inligting. Bestudeer paragraaf 5.4 in die CIMA studieteks wat handel oor kosterekeningkundige stelsels (2012: 11-12).

In Hoofstuk 2 onder paragraaf 5 in die CIMA studieteks word ʼn kosteklassifikasie vir die beheer van kostes bespreek (2012: 38-39). ʼn Nuwe term word uitgelig in paragraaf 5.1, naamlik verantwoordelikheidsrekeningkunde (CIMA, 2012: 38).

Verantwoordelikheidsrekeningkunde behels dat verantwoordelikheidsentrums daargestel word waarvoor ʼn bepaalde bestuurder verantwoordelikheid neem vir die kostes aangegaan.

Kosteklassifikasie vir die effektiewe beheer van kostes behels ook dat kostes geklassifiseer word as beheerbare en onbeheerbare kostes (CIMA, 2012: 38, paragraaf 5.2,). Hou egter in gedagte dat daar in werklikheid nie duidelike reëls is oor watter kostes beheer en nie beheer kan word nie. Elke koste moet individueel geassesseer word en op grond van beskikbare inligting en die gedrag van die koste. Bestudeer ook paragrawe 5.2.1-5.2.3 wat handel oor die beheerbaarheid van vaste kostes, ʼn koste waarvoor twee of meer bestuurders

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 17

GMA105 Bestuursrekeningkunde verantwoordelik is en konsepte soos kostesentrums; winssentrums en beleggingsentrums (CIMA, 2012: 39).

Voorbeeld 1.2 Kostebeheer en beplanning is veral belangrik in die konstruksiebedryf. Indien die werklike kostes die begrote bedrae oorskry plaas dit baie druk op die projekbestuurders om effektiewe kostebeheer toe te pas. Twee groot konstruksieprojekte onderneem deur die regering van Suid-Afrika kan hiervan getuig, byvoorbeeld: •

Transnet se nuwe multiproduk-pyplyn van Durban na Johannesburg waar die kapitaalkoste vanaf R9.5 miljard aan die begin van die projek opgestoot is na R23.4 miljard. Dit is ʼn 146% verhoging in die kapitaalkoste.

•

Die koste van Eskom se Ingula pompopgaarskema-elektrisiteitsprojek het vanaf R8.9 miljard na R23.8 miljard gestyg. Dit is ʼn 167% verhoging in die totale koste van die projek.

(West, E. 2013. Cost overruns raise questions over infrastructure projects. Business Day Live, Januarie 2013. Beskikbaar by: http://www.bdlive.co.za/business/2013/01/04/costoverruns-raise-questions-over-infrastructure-projects).

1.8

Die gebruik van inligting in bestuursrekeningkunde om finansiële prestasie te bepaal

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 5-6

•

CIMA studieteks, 2012: o

Hoofstuk 1: paragrawe 4 en 6.1 (bladsye 8-9 en 13-14)

o

Hoofstuk 2: paragrawe 1.3; 6-7 (bladsye 27; 39-49)

Rekeningkundige inligting word benodig deur ʼn verskeidenheid interne en eksterne gebruikers of belanghebbendes. Die doel van bestuursrekeningkunde is om genoegsame inligting aan die gebruikers van finansiële verslae te verskaf, sodat die gebruikers van die inligting die waarde en finansiële prestasie van die sakeonderneming kan bepaal om belangrike besluite te neem.

Daar is twee soorte gebruikers van rekeningkundige inligting soos dit vervat word in finansiële verslae:

Bladsy 18

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde

•

Interne (primêre) gebruikers: o

Bestuur: analiseer die prestasie en posisie van die sakeonderneming in die mark om sodoende vir die toekoms te beplan en finansiële resultate te verbeter.

o

Werknemers: assesseer aan die hand van die sakeonderneming se winsgewendheid of hulle sekerheid kan hê oor hul poste en toekomstige vergoeding.

o

Eienaars: analiseer of hulle belegging (kapitaal) in die sakeonderneming winsgewend was en watter toekomstige planne om te onderneem.

•

Eksterne (sekondêre) gebruikers: o

Krediteure: bepaal die kredietwaardigheid van die sakeonderneming, asook bepalings en voorwaardes onderhewig aan die toestaan van krediet.

o

Belastingowerhede: bepaal die geloofwaardigheid van belastingopgawes wat ingedien is.

o

Beleggers: analiseer of die sakeonderneming ʼn goeie belegging sal wees en ʼn goeie opbrengs sal lewer.

o

Kliënte: bepaal die voortbestaan van die sakeonderneming en of daar ʼn stabiele verskaffing van die produk of diens sal wees.

o

Regulerende owerhede: verseker dat die sakeonderneming se openbaarmaking van finansiële inligting voldoen aan die vereiste standaarde en regulasies (byvoorbeeld, AARP en IFRS).

(Accounting-Simplified, 2013. http://accounting-simplified.com/financial/users-of-accountinginformation.html).

Bestudeer paragraaf 4 in Hoofstuk 1 van die CIMA studieteks wat handel oor belanghebbende partye wat geïnteresseerd is in die finansiële inligting van groot openbare maatskappye en ook van openbare liggame of nie-regeringsorganisasies (2012: 8-9).

Bestudeer ook Drury (2015: 5-6) waar die gebruikers van rekeningkundige inligting bespreek word.

Bestuursinligting word beskryf in Hoofstuk 1, paragraaf 6.1 in die CIMA studieteks (2012: 13-14) as inligting wat die bestuur van ʼn sakeonderneming help om hulpbronne effektief en doeltreffend te bestuur deur ingeligte besluitneming, beplanning en beheer oor bedrywighede.

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 19

GMA105 Bestuursrekeningkunde Die vraag is egter hoe word bestuursinligting aangewend om die finansiële prestasie van ʼn sakeondermening te bepaal. Paragraaf 6 in Hoofstuk 2 van die CIMA studieteks fokus op die prestasiemaatstawwe (performance measurements) wat beoog om te bepaal hoe goed iemand of iets presteer in terme van ʼn beplande aktiwiteit (2012: 40-46). Die prestasiemaatstawwe word onderverdeel in kostesentrums (paragraaf 6.1), winssentrums (paragraaf 6.2) en beleggingsentrums (paragraaf 6.3). Daar word ook vlugtig verwys na prestasiemaatstawwe vir maatskappye sonder winsbejag (paragraaf 6.5).

Wanneer jy die inligting bestudeer, tref deeglik onderskeid tussen ʼn kostesentrum, winssentrum en beleggingsentrum. Kostesentrums word in paragraaf 1.3 van Hoofstuk 2 in die CIMA studieteks (2012: 27) bespreek en word beskou as invorderingsplekke van kostes voordat dit verder geanaliseer word. Tipiese voorbeelde van kostesentrums word uitgebeeld in Figuur 1.2 hieronder.

Produksiedepartement

Nuwe produkte

Masjinerie & ander toerusting

Nuwe werknemers

Figuur 1.2: Voorbeelde van kostesentrums (http://herco-wt.de/tl_files/herco/bilder/halle1.jpg; http://matest.com/Cms_Data/Import_Data_Image/Prodotto/_3781_C055N_C09215%20concrete%20testing%20machines1.JPG; http://www.connect-pr.co.uk/wpcontent/uploads/The-U-CAN-range-by-Tarmac-Building-Products-the-revolutionary-new-products-tohelp-DIY-shy-Brits-562x375.jpg; http://www.catotv.com/images/training.jpg)

Wins- en beleggingsentrums word in paragraaf 5.2.3 in Hoofstuk 2 van die CIMA studieteks (2012: bladsy 39) behandel. ʼn Winssentrum is ʼn afdeling van die onderneming waaraan

Bladsy 20

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde beide inkomste en uitgawes (kostes) toegedeel kan word sodat winsgewendheid bepaal kan word. Onthou dat die verskil tussen inkomste en uitgawes immers wins verteenwoordig.

Beleggingsentrums sluit winssentrums in maar met die bykomende verantwoordelikheid van finansiering en kapitaalbeleggings.

Bestudeer Tabel 1.1 hieronder wat dien as ʼn opsomming van die verskillende finansiële prestasiemaatstawwe volgens koste-, wins- en beleggingsentrums, asook maatskappye sonder winsbejag.

Verwysing in

Verhouding of

CIMA studieteks

prestasiemaatstaf

Formule

Kostesentrums Par. 6.1.1

Produktiwiteit

Uitset teenoor inset, byvoorbeeld eenhede vervaardig per uur of per werknemer

Par. 6.1.2

Koste per eenheid

Totale koste ÷ aantal eenhede vervaardig

Winssentrums Par. 6.2.1

Winsmarge

(bedryfswins ÷ verkope) × 100% [bedryfswins = verkope – totale bedryfsuitgawes]

Par. 6.2.3

Bruto winsmarge

(bruto wins ÷ verkope) × 100% [bruto wins = verkope – koste van verkope]

Par. 6.2.4

Koste-tot-verkope

Verskeie kostes in verhouding tot

verhouding

verkope kan bereken word, byvoorbeeld (produksie koste ÷ verkope) × 100%

Par. 6.2.6

Waarde toegevoeg

(verkope – koste van aangekoopte materiaal, komponente en dienste)

Beleggingsentrums Par. 6.3.1

Opbrengs op kapitaal

(wins ÷ kapitaal aangewend) × 100%

aangewend (OOKA) [ook genoem opbrengs op belegging]

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 21

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Par. 6.3.2

Par. 6.3.3

Oorblywende (residual)

Voorbelaste winste – veronderstelde

inkomste

rentekoste op geïnvesteerde kapitaal

Bate omsetsnelheid

verkope ÷ kapitaal aangewend [kan ook bereken word as volg: (verkope ÷ totale bates)]

Maatskappye sonder winsbejag Par. 6.5.1

Waarde vir geld

Geen formule beskikbaar. Beskou as beste waarde van ʼn diens verkry teen laagste moontlike koste

Tabel 1.1: Finansiële prestasiemaatstawwe (Aangepas vanuit CIMA, 2012: 40-46)

Voorbeeld 1.3 Daar word in die CIMA studieteks ʼn voorbeeld verskaf vir elkeen van die finansiële prestasiemaatstawwe soos dit opgesom is in Tabel 1.1.

Bestudeer die volgende paragrawe in die CIMA studieteks waarin voorbeelde vervat is (2012: 40-49): Verwysing

Prestasiemaatstaf

Paragraaf 6.1.2

Koste per eenheid

Paragraaf 6.2.2

Winsmarge (wins-tot-verkope)

Paragraaf 6.2.3

Bruto winsmarge

Paragraaf 6.2.5

Koste-tot-verkope verhouding

Paragraaf 6.3.1

Opbrengs op kapitaal aangewend (OOKA)

Paragraaf 6.3.2

Oorblywende (residual) inkomste

Paragraaf 6.3.3

Bate omsetsnelheid

Paragraaf 6.4

OOKA, bate-omsetsnelheid en netto winsmarge

Paragraaf 6.5.2

Waarde vir geld

Bestudeer in die CIMA studieteks die voorbeeld wat voorsien word in paragraaf 6.4 van Hoofstuk 2 (2012: 45). Hier word ʼn alternatiewe metode om die opbrengs op kapitaal

Bladsy 22

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde aangewend (OOKA) te bereken aangedui, naamlik: OOKA = bate omsetsnelheid × netto winsmarge LW! Maak seker jy is vertroud met al die finansiële prestasiemaatstawwe se formules – dit sal nie voorsien word vir toets- en eksamendoeleindes nie.

1.9

Finansiële inligtingsbehoeftes van maatskappye, openbare liggame en die gemeenskap

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsy 12

•

CIMA studieteks, 2012: o

Hoofstuk 1: paragrawe 7.1-7.8 (bladsye 14-18)

o

Hoofstuk 2: paragrawe 7.1-7.5 (bladsye 46-49)

Voordat die inligtingsbehoeftes van maatskappye, openbare liggame en die gemeenskap aangeraak word, is dit noodsaaklik om eers ʼn duidelike begrip te hê van die bronne en kategorieë inligting wat bestaan. Bestudeer paragraaf 7 in Hoofstuk 1 van die CIMA studieteks (2012: 14-18). Die onderskeid tussen data en inligting word uitgelig in paragrawe 7.1 en 7.2 (CIMA, 2012: 15). Data word beskou as syfers en feite wat nog in ʼn rou, onverwerkte formaat is. Inligting is data wat verwerk is, in so ʼn mate dat dit betekenisvol is vir die persoon wat dit ontvang. Inligting wat tipies deur die bestuur benodig word om besluite te neem en beplanning uit te voer word verdeel in twee tipes: •

finansiële inligting, en

•

nie-finansiële inligting.

Bestuursinligting wat in die verslae van maatskappye verskyn word opgesom in Figuur 1.3 hieronder (bestudeer ook paragraaf 7.3 in CIMA, 2012: 16).

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 23

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Bestuursinligting

Vergelykings tussen werklike en beplande resultate

Kumulatiewe inligting (jaar-tot-datum)

Vergelyking tussen maatskappyresultate en resultate van mededingers

Vergelyking tussen huidige en vorige jaar se resultate

Winsgewendheid van produk, diens of hele maatskappy

Waarde van voorraad aan die einde van 'n spesifieke periode

Figuur 1.3: Bestuursinligting vervat in bestuursverslae van maatskappye (Aangepas vanuit CIMA, 2012: 16)

Die eienskappe van goeie bestuursinligting word opgesom met behulp van ʼn geheuebrug (mnemonic) ACCURATE in die tabel in paragraaf 7.4 (CIMA, 2012: 16). Die belangrikste eienskap van bestuursinligting is dat dit akkuraat moet wees.

Data en inligting kan van interne of eksterne bronne afkomstig wees. Inligtingstelsels van maatskappye moet so ontwerp wees deur die bestuur dat dit voorsiening maak vir inligting afkomstig van beide interne of eksterne bronne. Interne inligting word opgeneem deur ʼn stelsel wat transaksiedata insamel en meet; die informele kommunikasie wat plaasvind tussen die bestuur en personeel en laastens kommunikasie tussen personeel op alle vlakke in die maatskappy (paragraaf 7.5 in CIMA, 2012: 17). Die interne databronne word uitgelig in paragraaf 7.6 en wissel van rekeningkundige rekords (primêre bronne) na personeel, die regering en die media. Rekeningkundige rekords moet akkuraat wees en dit kan slegs behaal word deur effektiewe en streng beheer oor hoe elke transaksie te boek gestel word.

Die navolging van rekeningkundige standaarde soos Algemeen Aanvaarde Rekeningkundige Praktyk (AARP) en Internasionale Finansiële Verslagdoeningstandaarde (IFRS) verseker die akkuraatheid en betroubaarheid van rekeningkundige rekords.

Eksterne inligting van buite die maatskappy word ingesamel op ʼn gereelde of nie-gereelde grondslag deur spesifieke bekwame individue of bronne. Paragraaf 7.7 in Hoofstuk 1 van die CIMA (2012: 17-18) beskryf die gereelde (routine) formele insameling van data van eksterne bronne en watter inligting dit tipies behels. Paragraaf 7.7 omskryf ook die nie-gereelde

Bladsy 24

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde insameling van data vanuit die omgewing waarin die maatskappy funksioneer. Dit vind deurentyd bewustelik en onbewustelik plaas. Die eksterne data bronne word gelys in paragraaf 7.8 (CIMA, 2012: 18).

Die gebruikers van rekeningkundige inligting is reeds behandel in die vorige paragraaf 1.8 van hierdie begeleidingsgids. Verwys weer na die tabelle voorsien in die CIMA studieteks op bladsy 8 en 9. Daar word die spesifieke inligtingsbehoeftes van maatskappye, openbare liggame en die gemeenskap of nie-regeringsorganisasies uitgelig.

Inligtingstegnologie het in die afgelope twee dekades ʼn beduidende invloed op besigheidsbedrywighede en besluitneming gehad. Spesifiek het inligtingstegnologiestelsels soos ondernemingshulpbronbeplanning-stelsels (enterprise resource planning systems (ERPS)) maatskappye se vloei van inligting beheerbaar en toeganklik vir al die werknemers en bestuur gemaak. Bestudeer in Drury die bespreking van inligtingstegnologie op bladsy 12.

Die impak van aandeelhouers se waarde, omgewingskostes, sosiale verantwoordelikheid en omgewingsbeleide op finansiële inligting en die rol daarvan in bestuursrekeningkunde word uitgelig in paragrawe 7.1-7.5 in Hoofstuk 2 (CIMA, 2012: 46-49).

1.10 Die rol van bestuursrekenmeesters Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsye 7

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 1, paragrawe 2.1-2.3; 5.1-5.2 (bladsye 4-6; 10)

CIMA se definisie van die rol van ʼn geoktrooieerde bestuursrekenmeester kan saamgevat word as die persoon wat die sakeonderneming help om lewensvatbare (viable) strategieë daar te stel en die strategieë te omskep in wins vir maatskappye met winsbejag of waarde vir geld in die geval van maatskappye sonder winsbejag. Die funksies of take wat die bestuursrekenmeester uitvoer as ʼn deel van die bestuurspan word gelys in paragraaf 2.1 (CIMA, 2012: 4).

Die bestuursrekenmeester dien as ʼn sentrale skakel in die bestuur van ʼn maatskappy se besluitnemings-, beplannings- en beheerproses. Hierdie proses is reeds in paragraaf 1.7 van die begeleidingsgids gedek. Verwys gerus weer na Figuur 1.1 in Drury vir ʼn uiteensetting van die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses (Drury, 2015: 7). Paragraaf 5 in die CIMA studieteks omskryf wat die bestuursrekenmeester se rol presies by die 3 hoof fases van die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses behels (2012: 10). Die rol van die bestuursrekenmeester in die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses word opgesom in Figuur 1.4 hieronder. Dit is ook belangrik om kennis te neem dat die sukses van ʼn

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 25

GMA105 Bestuursrekeningkunde bestuursrekenmeester se werk afhang van die kwaliteit en akkuraatheid van die inligting wat hulle voorsien aan die bestuur asook of bestuur wel behoorlik aangewend word in die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses.

Besluitneming

Beplanning

•Assessering en modellering van uitgawe en kontantvloeiimplikasies van voorgestelde besluite

•Opstel van begrotings •Vooruitskattings lewer

Beheer •Begrotings vergelyk met werklike resultate om prestasie te monitor •Assesseer die opbrengste wat produkte, dienste, prosesse lewer •Stel standaardkostestelsels op

Figuur 1.4: Rol van bestuursrekenmeesters in die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses (Aangepas vanuit CIMA, 2012: 10) Die kosterekenmeester se rol word ook vlugtig uitgelig in paragraaf 5.1 en 5.2 (CIMA, 2012: 10). Hou deurentyd in gedagte dat daar ʼn verskil is tussen ʼn finansiële rekenmeester, ʼn bestuursrekenmeester en ʼn kosterekenmeester. Elkeen het ʼn unieke rol en funksie wat verrig word in die maatskappy se finansiële departement. Die finansiële rekenmeester is gemoeid met die opstel van rekeningkundige rekords (finansiële state) deur alle transaksies te boek te stel en die rekeningkundige proses uit te voer vanaf die joernale tot die finansiële state. Die bestuursrekenmeester analiseer die rekeningkundige rekords met finansiële verhoudings, stel begrotings op, bepaal kontantvloei-implikasies vir beplande projekte en stel kostestelsels op om prestasie te monitor. Die kosterekenmeester assisteer die bestuursrekenmeester deur te fokus op aspekte soos die koste van goedere geproduseer en die koste van ʼn bepaalde afdeling. Die kosterekenmeester verskaf koste-verwante inligting aan die bestuursrekenmeester.

1.11 Die verhouding tussen bestuursrekenmeesters en die bestuur Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsye 7-9

•

CIMA, 2012: Hoofstuk 1: paragraaf 5.5 (bladsye 12-13)

Die verhouding tussen die bestuursrekenmeester en bestuur is reeds uitgelig in paragraaf 1.7 van die begeleidingsgids met die verwysing na Figuur 1.1 in Drury (2015: 7) waar die ses

Bladsy 26

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde fases van die besluitnemings- , beplannings- en beheerproses bespreek is. Die bestuursrekenmeester speel ʼn integrale rol in elkeen van hierdie besluitnemings-, beplannings- en beheerfases soos dit ook uitgebeeld is in Figuur 1.4 onder paragraaf 1.10 van die begeleidingsgids.

Die verhouding tussen bestuursrekenmeesters en die bestuur word beskou as ʼn ondersteunende een deurdat bestuursrekenmeesters die bestuur ondersteun met die voorsiening van inligting om besluitneming, beplanning en beheer te fasiliteer. In paragraaf 5.5 word hierdie verhouding tussen bestuursrekenmeesters en die bestuur egter uitgebrei na meer as net ondersteunend om verskeie redes (CIMA, 2012: 12). Die verskuiwing van bestuur en die sakeonderneming se fokus vanweë toenemende druk van mededingers en skommelinge in die mark beteken dat bestuursrekenmeesters se huidige rol meer beskou word as die ontwikkeling van koste-georiënteerde, kwaliteit en tydsverbonde inligting wat die bestuursproses ondersteun en waarde toevoeg tot die algehele sakeonderneming.

Besluitneming funksioneer op drie vlakke in ʼn sakeonderneming, naamlik: •

operasionele;

•

bestuur; en

•

strategiese vlak.

Bestudeer paragraaf 5.5.1 in die CIMA (Hoofstuk 1) vir ʼn verduideliking van elke vlak van besluitneming (2012: 12). Die uitleg van die professionele CIMA kwalifikasie is ook gebaseer op hierdie drie vlakke van die besluitnemingsfunksie. Beskou die onderstaande Figuur 1.5 vir ʼn uiteensetting van die CIMA professionele kwalifikasie.

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 27

GMA105 Bestuursrekeningkunde

•E1: Organisational management •P1: Management accounting 1.

•F1: Financial reporting and taxation Operational •Operational case study exam level •E2: Project and relationship management •P2: Advanced management accounting 2.

•F2: Advanced financial reporting Management •Management case study exam level

3.

Strategic level

•E3: Strategic management •P3: Risk management •F3: Financial strategy •Strategic case study exam

Figuur 1.5: Uiteensetting van die CIMA professionele kwalifikasie (Aangepas vanuit CIMA Global, 2014. http://www.cimaglobal.com/Study-with-us/CIMA-ProfessionalQualification/Syllabus-and-assessment/)

Aangesien bestuursrekeningkunde beskou word as ondersteunend tot die besluitneming van bestuur moet dit beklemtoon word dat bestuursrekenmeesters nie slegs binne die finansiële funksie (departement) werk nie, maar eerder kruis-funksionele (cross-functional) spanne werk. Bestudeer paragraaf 5.5.2 (CIMA, 2012: 13) waar hierdie kruis-funksionele rol verduidelik word, asook die impak van ontwikkelinge in inligtingstegnologie en inligtingstelsels wat reeds bespreek is in paragraaf 1.9 van die begeleidingsgids.

1.12 Die ontstaan en agtergrond van CIMA Bestudeer die handboek: •

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 1: paragrawe 8.1-8.2 (bladsye 19-20)

Buiten CIMA is daar verskeie ander professionele rekeningkundige liggame waarvan die globale organisasie vir die rekeningkundige professie die Internasionale Federasie van Rekenmeesters (International Federation of Accountants (IFAC)) is. Daar is verskeie rekeningkundige liggame wat onder IFAC dien waarvan CIMA een is. Verwys na paragraaf 8.1 in die CIMA studieteks vir ʼn lys van al die hoof rekeningkundige liggame (2012: 19).

CIMA is die grootste professionele liggaam vir bestuursrekenmeester in die wêreld en is in Londen in die Verenigde Koninkryk (VK) gebaseer. Tans het CIMA nagenoeg 218 000 lede Bladsy 28

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde en studente in 177 lande (CIMA, 2014. http://www.cimaglobal.com/About-us/). Paragraaf 8.2 in die CIMA studieteks som die geskiedenis van CIMA goed op (2012: 19). Die hoofpunte van CIMA se geskiedenis is soos volg: •

Ontstaan in 1919 as “The Institute of Cost and Works Accountants” (ICWA)

•

Verander van naam na “Institute of Cost and Management Accountants” (ICMA) in 1972

•

Vestig die naam “Chartered Institute of Management Accountants” (CIMA) in 1986.

Lees gerus meer oor CIMA op hulle webwerf: http://www.cimaglobal.com/About-us/.

1.13 Die rol van CIMA as ʼn professionele liggaam vir bestuursrekeningkunde Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsye 15

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 1: paragraaf 8.3 (bladsye 19-20)

CIMA se rol as die grootste professionele liggaam vir geoktrooieerde bestuursrekenmeesters word omskryf in paragraaf 8.3 (CIMA, 2012: 19-20). Die instansie reguleer die aktiwiteite waaraan al die lede deelneem in werksplekke met behulp van ʼn gedragskode (code of practice) , ʼn dissiplinêre komitee en ʼn voortdurende onderwysskema.

Die bestuursrekenmeester is uit die aard van die saak, vanweë die sensitiwiteit van die finansiële inligting waarmee hy/sy daagliks werk, onderhewig aan ʼn sekere standaard van etiese gedrag. CIMA het ʼn gedragskode met etiese riglyne vir al die lede opgestel, asook meganismes om etiese gedrag te monitor en af te dwing. Die vyf fundamentele beginsels van die etiese kode sentreer om: •

Integriteit;

•

Objektiwiteit;

•

Professionele bevoegdheid en redelike sorg

•

Vertroulikheid;

•

Professionele optrede (Drury, 2015: 15 en CIMA, 2012: 20).

Lees deur die etiese riglyne van CIMA op die webwerf by: http://www.cimaglobal.com/Professional-ethics/Ethics/.

1.14 Samevatting Die Chartered Institute of Management Accountants (CIMA) is die globale professionele liggaam vir geoktrooieerde bestuursrekenmeesters. Daar is verskeie definisies van Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

Bladsy 29

GMA105 Bestuursrekeningkunde bestuursrekeningkunde maar al die definisies kom ooreen dat bestuursrekeningkunde op die voorsiening van akkurate finansiële inligting aan bestuur fokus. Die rol van ʼn bestuursrekenmeester word beskou as ondersteunend tot die besluitnemings-, beplanningsen beheerproses van bestuur.

Kostebeheer en beplanning is een van die belangrikste take van ʼn bestuursrekenmeester en behels die klassifikasie van kostes op grond van die beskikbare inligting daaroor. Finansiële inligting word aangewend om finansiële prestasie te bepaal en te meet met behulp van verskeie prestasiemaatstawwe. Die prestasiemaatstawwe word verdeel in kostesentrums, winssentrums, beleggingsentrums en maatskappye sonder winsbejag. Die finansiële inligtingsbehoeftes verskil tussen maatskappye, publieke liggame en die gemeenskap. Die geskiedenis van CIMA sedert die ontstaan daarvan in 1919 in Londen en die rol wat CIMA vervul as die professionele liggaam vir geoktrooieerde bestuursrekenmeesters is ook bespreek.

In die volgende studie-eenheid sal daar gefokus word op die identifikasie en klassifikasie van kostes op grond van gedrag.

1.15 Selfevaluering Aktiwiteit 1 Voltooi die 10 meerkeusevrae aan die einde van Hoofstuk 1 (bladsye 22-23) in die CIMA studieteks. Doen ook Vrae 1-5 van die vrae-bank (Question Bank) op bladsy 379 in die CIMA studieteks. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vraag te voltooi.

Aktiwiteit 2 Voltooi die volgende hersieningsvrae aan die einde van Hoofstuk 1 (bladsy 23-24) in die Drury handboek:

Bladsy 30

Vraag 1.1

Vraag 1.7

Vraag 1.2

Vraag 1.8

Vraag 1.3

Vraag 1.9

Studie-eenheid 1: Die konteks van Bestuursrekeningkunde

GMA105 Bestuursrekeningkunde

STUDIE-EENHEID 2: KOSTE-IDENTIFIKASIE EN GEDRAG

2.1

Studie-eenheid leeruitkomste

Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •

Metodes om koste te identifiseer

•

Die gedrag van kostes

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •

Die konsep van ʼn direkte en indirekte koste te verduidelik;

•

Te Verduidelik waarom die konsep van ʼn “koste” gedefinieer moet word;

•

Onderskeid te tref tussen historiese koste en die ekonomiese waarde van ʼn bate;

•

Kostestate vir die toewysing en toedeling van bokoste op te stel;

•

Direkte, veranderlike en volle (full) kostes van ʼn produk, diens en aktiwiteit te bereken met behulp van oorhoofse absorpsiekoerse om die indirekte kostes toe te deel aan koste-eenhede;

•

Koste-inligting te benut en toe te pas met prysingsbesluite;

•

Te verduidelik hoe ʼn koste reageer soos wat ʼn produk-, diens- of aktiwiteitsvlak toeneem of afneem;

•

Te onderskei tussen vaste, veranderlike en semi-veranderlike kostes;

•

ʼn Verduideliking te verskaf van wat stapsgewyse kostes (step costs) is en die belangrikheid van tydskale (time scales) in sulke kostes se hantering as vas of veranderlik; en

•

Die vaste en veranderlike komponente van ʼn semi-veranderlike koste te bereken.

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 31

GMA105 Bestuursrekeningkunde 2.2

Voorgeskrewe handboek

Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 2, bladsye 25-36 Hoofstuk 3, bladsye 49-51; 53-67 Hoofstuk 23, bladsye 632-634 BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C01: Fundamentals of Management Accounting, 2de uitgawe. Verenigde Koninkryk: Polestar Wheatons Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 2, paragrawe 1-4 (bladsy 26-37) Hoofstuk 3, paragrawe 1-3 (bladsy 54-65) Hoofstuk 4, paragrawe 1-7 (bladsy 72-100) Hoofstuk 5, paragrawe 1-3 (bladsy 106-122)

2.3

Verrykende bronne

Accounting Coach, 2014. Beskikbaar by: http://www.accountingcoach.com/manufacturingoverhead/explanation/1 [Besoek 21/01/2015] (Verduideliking van bokoste in ʼn vervaardigingsdepartement).

Accounting Coach, 2014. Beskikbaar by: http://www.accountingcoach.com/manufacturingoverhead/explanation/2 [Besoek 21/01/2015] (Metodes om bokoste in ʼn vervaardigingsdepartement toe te deel).

Learn cost accounting, 2010. Beskikbaar by: http://learncostaccounting.blogspot.com/2010/03/cost-allocation-and-costapportionment.html [Besoek 30/01/2015] (Die verskil tussen toedeling en toewysing van bokoste)

Bladsy 32

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde 2.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord

Omskrywing

Direkte koste

ʼn Koste of uitgawe wat ten volle na ʼn spesifieke produk, diens of departement teruggespoor kan word. Die koste is direk toeskryfbaar aan ʼn kostevoorwerp. Direkte koste sluit direkte materiaal, direkte arbeid en ander direkte uitgawes in.

Indirekte koste

Koste wat aangegaan is tydens die vervaardiging van ʼn produk,

(bokoste)

lewering van ʼn diens of bedrywighede van ʼn departement, maar wat nie direk en ten volle teruggespoor kan word na die produk, diens of departement nie – bestaan tipies uit produksie, administrasie, verkope en verspreidingskoste.

Koste-eenheid

ʼn Basiese eenheid van ʼn produk of diens waaraan sekere kostes toegeskryf word. Dit word ook na verwys as ʼn kwantifiseerbare maatstaf vir ʼn kostevoorwerp.

Kostegedrag

Die wyse waarop ʼn koste verander soos wat aktiwiteitsvlakke verander. Meer in besonder word dit beskou as die veranderinge van insetkostes soos wat aktiwiteite onderneem word.

Kosteklassifikasie

Die verdeling van die elemente van koste in logiese groepe indien die koste se aard (vas, veranderlik, gemeng), funksie (produksie of verkope) en gebruik in die bedrywighede van die sakeonderneming in ag geneem word.

Kostevoorwerp

Enige produk, diens, sentrum, aktiwiteit, kliënt of verspreidingskanaal waar die bepaalde kostes verbonde daaraan vasgestel kan word.

Omskeppingskoste

Direkte arbeid + direkte ander kostes.

Primêre koste

Word bereken as direkte materiaal + direkte arbeid + direkte ander uitgawes. Dit is dus die hoofkomponente waaruit die produk bestaan en mee vervaardig is.

Semi-veranderlike

Kostes wat gedeeltelik vas en gedeeltelik veranderlik is en dus

koste (gemengde

gedeeltelik beïnvloed word deur veranderinge in

koste)

aktiwiteitsvlakke.

Stapsgewyse koste

Kostes wat slegs binne ʼn sekere aktiwiteitsvlak konstant bly, dus

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 33

GMA105 Bestuursrekeningkunde kan die koste vir ʼn bepaalde tydperk voorkom as vas, maar met verdere verloop van tyd kan die koste verhoog of verlaag.

Toedeling

Indien bokoste nie spesifiek na ʼn identifiseerbare kostesentrum

(apportionment)

of kostevoorwerp teruggespoor kan word nie, word die bokoste toegedeel aan verskeie kostesentrums of kostevoorwerpe op grond van ʼn toedelingsbasis (Basic college accounting, 2006. http://basiccollegeaccounting.com/2006/07/what-is-thedifference-between-allocation-and-apportionment/).

Toewysing

Dit behels dat ʼn bokoste direk en na ʼn spesifieke kostesentrum of

(allocation /

kostevoorwerp toegewys kan word. Dit word dus deel van

assignment)

daardie kostesentrum of kostevoorwerp se totale koste (Basic college accounting, 2006. http://basiccollegeaccounting.com/2006/07/what-is-thedifference-between-allocation-and-apportionment/).

Vaste koste

ʼn Koste wat aangegaan is gedurende ʼn sekere tydperk en wat binne ʼn relevante reeks van uitsetvolume onveranderd sal bly ten spyte van veranderinge in aktiwiteitsvlakke.

Veranderlike koste

ʼn Koste wat verander of wissel soos wat ʼn aktiwiteitsvlak verander. Die koste sal direk verander soos wat die volume uitset verander.

Volle koste 2.5

Produksie bokoste + primêre koste

Inleiding

Die prys van ʼn produk of diens moet bepaal word aan die hand van die kostes wat aangegaan is tydens die vervaardiging of lewering daarvan plus dan ʼn bepaalde winsmarge.

Die kostes wat aangegaan word in ʼn vervaardigingsmaatskappy moet toegedeel word aan kostesentrums en dan aan kostevoorwerpe. Koste wat toegeken word aan ʼn kostevoorwerp word geklassifiseer in twee breë kategorieë, naamlik direkte en indirekte koste. ʼn Direkte koste word beskou as ʼn koste wat in totaal toegeskryf kan word aan ʼn bepaalde kostevoorwerp. Dit is dus die hoofkomponente waaruit die kostevoorwerp bestaan en wat ingesit is tydens die vervaardiging of lewering daarvan. Indirekte of bokoste is kostes wat aangegaan is tydens die vervaardiging of lewering van die produk, maar nie direk teruggespoor kan word na die kostevoorwerp nie.

Bokoste moet op ʼn bepaalde toedelingsgrondslag toegedeel word na die kostesentrums en kostevoorwerpe met behulp van die absorpsie-kosteberekening. Die totale koste van ʼn

Bladsy 34

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde kostevoorwerp bestaan uit drie elemente: materiaal, arbeid en ander bokoste.

Kosteklassifikasie word gebaseer op vier aspekte, naamlik die aard van die koste, die doel daarvan, die gedrag van die koste soos wat aktiwiteitsvlakke verander en wie verantwoordelik is vir kostebeheer.

Die gedrag van die koste soos wat aktiwiteitsvlakke verander, bepaal of ʼn koste as ʼn vaste koste, veranderlike koste of semi-veranderlike (gemengde) koste geklassifiseer word. ʼn Vaste koste bly onveranderd vir ʼn sekere tydperk ongeag die aktiwiteitsvlakke, byvoorbeeld die uitset van die eenhede van ʼn produk. Veranderlike koste wissel weer in direkte verhouding met die aktiwiteitsvlakke. Soos wat aktiwiteitsvlakke toeneem, styg die totale veranderlike koste ook. Semi-veranderlike (gemengde) koste word gedeeltelik beïnvloed deur aktiwiteitsvlakke en bevat dus eienskappe van ʼn vaste en veranderlike koste. Met behulp van die hoog-laag-metode en die spreidingsdiagram-metode (scattergraph method) kan die vaste en veranderlike komponente geskei word van ʼn gemengde koste.

2.6

Kosteklassifikasie as direkte en indirekte koste

Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsye 25-31

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 2: paragrawe 1.1-1.4; 3.1-3.4; 4.1-4.5 (bladsye 26-28; 30-37)

Kostes wat toegeken word aan sekere kostevoorwerpe (cost objects) kan in twee breë kategorieë verdeel word: direkte en indirekte koste. Voordat daar aanbeweeg word na wat die verskil is tussen ʼn direkte en indirekte koste, is dit nodig om eers ʼn paar belangrike koste-konsepte te begryp. Skep eerstens vir jouself die prentjie van ʼn maatskappy, byvoorbeeld ʼn vervaardiger van voertuie, of ʼn verskaffer van dienste soos Vodacom, of selfs ʼn openbare sektor organisasie soos ʼn hospitaal. In elkeen van hierdie voorbeelde funksioneer daar verskillende departemente. Elkeen van hierdie departemente dien as kostesentrums vir verskillende kategorieë kostes. Bestudeer paragraaf 1.1 in Hoofstuk 2 van die CIMA studieteks vir ʼn voorbeeld van hoe die struktuur van ʼn vervaardigingsmaatskappy sal lyk (bladsy 26).

Kostevoorwerpe in paragraaf 1.2 word beskou as enige produk, diens, sentrum, aktiwiteit, kliënt of verspreidingskanaal waar die bepaalde kostes verbonde daaraan vasgestel kan word (CIMA, 2012: 26). Kostevoorwerpe word ook in Drury bespreek as enige aktiwiteit waarvoor ʼn afsonderlike meting van die koste verlang word (2015: 25).

Kostesentrums in paragraaf 1.3 is reeds in Studie-eenheid 1 bespreek. Dit word beskou as die versamelpunte vir kostes voordat dit verder geanaliseer en geallokeer word. Hou in gedagte dat kostesentrums nie letterlik ʼn bepaalde departement hoef te wees nie, dit kan ʼn Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 35

GMA105 Bestuursrekeningkunde nuwe projek wees wat beplan word, of selfs ʼn nuwe werknemer. Paragraaf 1.4 in Hoofstuk 2 van die CIMA studieteks omskryf moontlike koste-eenhede vir elke kostesentrum se bepaalde kostevoorwerp. ʼn Koste-eenheid word beskou as ʼn kwantifiseerbare maatstaf vir die kostevoorwerp. Bestudeer die tabel voorsien op bladsy 27 in die CIMA studieteks vir voorstelle van koste-eenhede.

Gevallestudie 2.1 Bestudeer die onderstaande organisatoriese struktuur van ʼn relatiewe groot hotel (500 kamers):

Beantwoord dan die volgende vraag met behulp van die organisatoriese struktuur: 1. Watter departemente kan jy identifiseer as die hoof kostesentrums?

2. Wat sal die bepaalde kostevoorwerp(e) vir elkeen van die kostesentrums, oftewel departemente, wees?

Antwoord: Departemente word aangedui met die vierde vlak van hierdie struktuur, reg onder die inwoner-bestuurder, en die kostevoorwerpe van elk van die departemente/kostesentrums: •

Skoonmaakdienste (housekeeping) – skoonmaakmiddele, linne, skoonmaak toerusting en masjinerie, personeel.

Bladsy 36

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde

•

Voorkantoor (frontoffice) – rekenaar en telefoontoerusting, meubels, skryfbehoeftes; personeel.

•

Telekommunikasie – internet en landlynkonneksies, programmatuur, rekenaar en telekommunikasietoerusting, personeel.

•

Ingenieurswese – masjinerie, gereedskap en toerusting vir herstelwerk, personeel.

•

Sekuriteit – sekuriteitstelsels en toerusting, kluise, rookverklikkers, brandblussers, personeel.

•

Menslikehulpbronne – programmatuurstelsels, personeel.

•

Voedsel en drank – voorraad van voedsel en drank, toerusting en gereedskap om voedsel voor te berei, meubels, eetgerei en ander breekware, personeel.

•

Verkope – personeel, bemarking.

•

Kontrolering/Inspeksie – personeel, programmatuurstelsels

(Hotel Mule, 2010. Beskikbaar by: http://www.hotelmule.com/forum/attachments/month_1006/10062622130d2de1dfd9dc5329. gif).

Alle kostes moet ook eers geklassifiseer word en in ʼn bepaalde kostestelsels (berekeninge) geplaas word – in die geval van direkte kostes sal dit ʼn bepaalde koste-eenheid wees en vir indirekte kostes sal dit ʼn bestemde kostesentrum wees. Koste word geklassifiseer op grond van vier aspekte, soos opgesom in Figuur 2.1 hieronder. Bestudeer paragrawe 3.1-3.4 vir die klassifikasie van kostes volgens vier aspekte daarvan (CIMA, 2010: 30).

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 37

GMA105 Bestuursrekeningkunde •Subjektiewe klassifikasie op grond van die aard van die koste

•Objektiewe klassifikasie op grond van hoekom die koste aangegaan is

Aard

Doel

Verantwoordelikheid

Gedrag

•Wie is verantwoordelik vir die koste en voer kostebeheer uit?

•Koste verander soos aktiwiteitsvlakke verander

Figuur 2.1: Kosteklassifikasie (Aangepas vanuit CIMA, 2012: bladsy 30)

Kosteklassifikasie vir die waardering van voorraad en die vasstelling van winsgewendheid behels eerstens dat die koste van elke eenheid van ʼn produk of diens bereken word (CIMA, 2012, Hoofstuk 2, paragraaf 4.1, bladsy 31). Die totale koste van ʼn koste-eenheid bestaan uit drie elemente, naamlik: •

Materiaal;

•

arbeid; en

•

ander oorhoofse uitgawes.

Hierdie drie koste-elemente word dan gekategoriseer as direkte of indirekte koste. ʼn Direkte koste kan beskou word as ʼn koste wat in geheel direk teruggespoor kan word na ʼn produk, diens of departement. Bestudeer paragraaf 4.2 in Hoofstuk 2 van die CIMA (2012: 31). ʼn Direkte koste word dus direk toegeskryf aan ʼn bepaalde kostevoorwerp. Soos voorheen genoem, is daar drie koste-elemente – materiaal, arbeid en ander uitgawes. Indien die materiaal, arbeid of ander uitgawe direk toegeskryf kan word aan ʼn bepaalde kostevoorwerp soos ʼn produk, word dit beskou as ʼn direkte koste. ʼn Nuwe term word ook gekoppel aan die direkte materiaal, direkte arbeid en direkte ander uitgawes, naamlik die primêre koste van die kostevoorwerp.

Primêre koste = direkte materiaal + direkte arbeid + direkte ander uitgawes

Bladsy 38

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde In die geval van ʼn vervaardiger wat grondstowwe aankoop vanaf ʼn verskaffer en dit dan met behulp van arbeid en ander kapitaalinsette (soos masjinerie) omskep in ʼn tasbare produk, sal daar gewoonlik drie soorte voorrade te alle tye wees: •

Grondstowwe wat aangekoop is en wag om in produksie gebruik te word;

•

Onvoltooide werkvoorraad (work-in-progress) wat bestaan uit onvoltooide produkte en wag om voltooi te word; en

•

Voltooide produkte wat ten volle voltooi is en gereed is om verkoop te word (Drury, 2015: 26).

Bestudeer in Drury die verduideliking van direkte materiaalkostes en direkte arbeidskostes – meer spesifiek hoe hierdie kostes gemeet word (dus die koste-eenhede) (2015: 26-28).

Hoofstuk 2 se paragraaf 4.2.1 in die CIMA studieteks omskryf ook direkte materiaalkoste in meer besonderhede met behulp van voorbeelde (2012: 31-32). Onthou: direkte materiaal is materiaal wat die hoofkomponent in die samestelling van die produk is. Indien jy daardie materiaalkomponent weglaat, kan die produk nie bestaan nie. Dit kan ook wees dat een produk twee of meer direkte materiaalkomponente toeskryfbaar daaraan het. Klein, weglaatbare materiaalkomponente word beskou as indirekte materiaal en word toegeskryf as bokostes.

Voorbeeld 2.1 Direkte materiaal vorm deel van die primêre koste van die kostevoorwerp. Dit is die hoofkomponent waaruit die vervaardigde produk bestaan. Veral in vervaardigingsmaatskappye moet direkte materiaal akkuraat geïdentifiseer word.

Oak Tree Life vervaardig pragtige houttafels vanuit eikehout met staalpote soos die tafel hieronder.

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 39

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Die direkte materiaalkoste van hierdie tafel is: •

Die eikehout, en

•

staal vir die pote.

Dit is moontlik vir een produk (kostevoorwerp) om uit twee of meer direkte kostekomponente te bestaan.

Die indirekte materiaal koste wat onbeduidend is en as bokoste beskou word is: •

gom wat gebruik is om die eikehoutplanke aan mekaar vas te plak;

•

politoer of seëlmiddels om die hout te beskerm;

•

spykers of skroewe wat gebruik is om die blad aan die pote vas te maak; en

•

rubber wat onder die pote geplaas word om die tafel stabiel te maak.

(Oak Tree Life, 2013. Beskikbaar by http://oaktreelife.com/various-reclaimed-woodcounter-height-dining-table-ideas/fancy-wooden-height-table-with-tube-steel-legs-andsquare-legs-for-weight-bearing/).

Direkte arbeid word bespreek in Hoofstuk 2, paragraaf 4.2.2 in die CIMA studieteks (2012: 32). Direkte arbeid vorm deel van die primêre koste van ʼn kostevoorwerp en word geïdentifiseer as arbeiders/werknemers wat direk die toestand, bouvorm of samestelling van die produk verander. Dit sluit ook inspekteurs in wat spesifiek net aan die een produk (kostevoorwerp) verbonde is.

Ander direkte uitgawes wat toegeskryf kan word aan ʼn bepaalde kostevoorwerp en deel vorm van die primêre koste daarvan word gedefinieer in paragraaf 4.2.3 (CIMA, 2012: Hoofstuk 2, bladsy 32). Dit kan relatief moeilik wees om ʼn koste te identifiseer as ʼn direkte koste indien dit nie materiaal of arbeid is nie. Vra jouself deurentyd af of die kostevoorwerp

Bladsy 40

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde (produk of diens) sal kan bestaan sonder die bepaalde koste en of die koste direk teruggespoor kan word na die kostevoorwerp.

Indirekte koste kan nie spesifiek geïdentifiseer word as eksklusief toeskryfbaar aan ʼn bepaalde kostevoorwerp nie. Dit sluit in die drie koste-elemente van indirekte materiaal, indirekte arbeid en indirekte (oorhoofse) uitgawes (Drury, 2015: 28-29). Paragraaf 4.3 in Hoofstuk 2 van CIMA (2012: 32) definieer indirekte of bokoste en beeld uit hoe die totale koste van ʼn produk of diens geanaliseer kan word, naamlik: Totale koste = direkte of primêre kostes + indirekte of bokoste Bestudeer paragrawe 4.3.1-4.3.4 in Hoofstuk 2 van die CIMA studieteks waar verskeie voorbeelde van indirekte of bokoste bespreek word soos produksiebokoste, administrasiebokoste, verkopebokoste en verspreidingsbokoste (2012: 33-34).

Figuur 2.1 in die Drury handboek beeld ook uit hoe vervaardigings- en nievervaardigingskostes saamgestel word (2015: 28). Dit kan beskou word as die direkte en indirekte koste van vervaardiging. Direkte arbeid en direkte ander kostes word gesamentlik na verwys as die omskeppingskoste waar die grondstowwe omskep word in voltooide produkte.

Omskeppingskoste = direkte arbeid + direkte ander kostes Verwys na Figuur 2.2 hieronder vir ʼn opsomming van koste-konsepte en klassifikasie.

Kostesentrum (departement of nuwe produk) waar kostes akkumuleer

Kostevoorwerp soos 'n produk of diens waaraan kostes gekoppel is

Koste-eenhede wat die koste per kosteeenheid meet

Klassifiseer as produk of tydperk (period) koste

Verdeling van kosteelemente in direkte of indirekte kostes

Koste-elemente: materiaal, arbeid en ander uitgawes

Figuur 2.2: Koste-konsepte en klassifikasie (Outeur, 2015)

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 41

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Oefening 2.1 Maak seker dat jy al die kosteterme en kosteklassifikasies onder die knie kry en probeer dan die oefeninge doen wat deurlopend in Hoofstuk 2 van die CIMA studieteks gegee word: •

Kostesentrums of koste-eenhede, bladsy 28

•

Primêre koste, bladsy 33

•

Direkte en indirekte arbeidskoste, bladsy 34

•

Direkte arbeidskoste, bladsy 35

Verwys gerus ook na die diagram voorsien in paragraaf 4.4 van die CIMA studieteks (2012: 36) om te differensieer tussen die verskillende soorte koste.

Wanneer die finansiële state van ʼn maatskappy opgestel word en die toevallingsbeginsel van rekeningkunde toegepas moet word, is dit nodig om kostes verder te klassifiseer as produkkostes of tydperk-kostes (period costs). Paragraaf 4.4 in Hoofstuk 2 lig die verskil tussen produk- en tydperk-kostes uit (CIMA, 2012: 35-36). Produkkostes word toegeskryf aan voltooide produkte wat vervaardig is vanuit die koste-elemente (materiaal, arbeid en ander uitgawes). Tydperk-kostes is kostes wat as uitgawes vir die huidige tydperk afgeskryf word. In Drury word die onderskeid tussen produk- en tydperk-kostes ook getref met behulp van ʼn vervaardigingsmaatskappy as voorbeeld in Figuur 2.2 (Drury, 2015: 29-31). Werk ook deur Voorbeeld 2.1 in Drury waar ʼn winsstaat vir ʼn vervaardigingsmaatskappy opgestel word (2015: 30). Daar sal in meer besonderhede na ʼn kostestaat in latere paragrawe van hierdie eenheid gekyk word.

Klassifikasie van kostes volgens die funksie wat dit verrig behels dat kostes as vervaardigingskoste, administrasiekoste of bemarkings- en verspreidingskoste geklassifiseer word. Die aktiwiteit wat die koste tot gevolg gehad het word beskou as die funksie waarvolgens dit geklassifiseer word. Bestudeer paragraaf 4.5 in Hoofstuk 2 van die CIMA studieteks in hierdie verband (2012: 36).

Oefening 2.2 Die klassifikasie van koste ten opsigte van ʼn vervaardigingsmaatskappy se uitgawes wat aangegaan is, word in die oefening op bladsy 37 van Hoofstuk 2 in die CIMA studieteks (2012: 37) getoets.

Bladsy 42

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde 2.7

Definisie van ʼn koste

Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsy 25

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 2: paragraaf 2.3 (bladsy 29)

Die term “koste” moet gedefinieer word ten einde betekenis daaraan te kan heg en kosteklassifikasie te kan uitvoer. ʼn Bepaalde koste moet gekwalifiseer en geklassifiseer word sodat soortgelyke kostes gegroepeer kan word om ʼn doeltreffende stelsel vir die insameling en analise van kostes te ontwerp. Die term “koste” word deur Drury omskryf as ʼn monetêre maatstaf van die hulpbronne wat opgegee of verbeur word om ʼn bepaalde doelwit te bereik, byvoorbeeld om grondstowwe aan te koop (2015: 25). Bestudeer ook paragraaf 2.3 in Hoofstuk 2 van die CIMA studieteks (2012: 29).

2.8

Die historiese koste en ekonomiese waarde van ʼn bate

Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsye 35-36

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 2: paragrawe 2.1-2.2 (bladsye 28-29)

Rekeningkundige transaksies verbonde aan kostes word te boek gestel teen die historiese koste. ʼn Koste kan egter ook gemeet word in terme van die ekonomiese waarde daarvan.

Die historiese koste word beskou as die prys wat oorspronklik betaal is toe die transaksie plaasgevind het. Die ekonomiese waarde is die huidige markwaarde van daardie koste of transaksie wat gaan plaasvind.

Oefening 2.3 Identifiseer drie produkte of dienste wat jy die afgelope vyf jaar gekoop of van gebruik gemaak het. Wat was die prys wat jy daarvoor betaal het vyf jaar gelede en wat sal jy nou daarvoor betaal?

Die prys wat jy vyf jaar gelede betaal het word beskou as die historiese koste en die prys wat jy vandag daarvoor sal betaal word beskou as die ekonomiese waarde. ʼn Koste kan ook te boek gestel word teen die ekonomiese koste daarvan (CIMA, 2012, paragraaf 2.1.1, bladsy 29). ʼn Alternatiewe term daarvoor is geleentheidskoste.

Geleentheidskoste is die koste wat ʼn geleentheid sou kos maar wat nou verlore is aangesien ʼn alternatiewe opsie gekies is. Bestudeer Drury vir ʼn verduideliking van geleentheidskoste en Voorbeeld 2.2 op bladsye 35-36.

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 43

GMA105 Bestuursrekeningkunde 2.9

Die toedeling van bokoste

Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsye 49-51

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 4: paragrawe 1-3 (bladsye 72-80)

Soos daar reeds uitgelig is, word kostes hoofsaaklik gekategoriseer as direkte of indirekte koste. Direkte kostes kan ten volle en met gemak teruggespoor word na die kostevoorwerp (voltooide produk) en word beskou as die hoofkomponente waarsonder die produk of diens nie sou kon bestaan nie. Indirekte kostes, ook bekend as bokoste, is kostes wat aangegaan is tydens die vervaardiging van die produk of lewering van die diens maar wat nie ten volle teruggespoor kan word na die produk of diens nie. In paragraaf 1 van Hoofstuk 3 in die CIMA studieteks (2012: 72) word daar ʼn voorbeeld voorsien van ʼn onderneming wat koeke bak en verkoop. Ten einde die volle koste van elke koek of departement te bereken en te bepaal of die koeke teen ʼn wins of verlies verkoop word, moet daar ʼn metode gevind word om bokoste toe te deel aan die koeke of departemente.

Die toewysing (allocation) van direkte en indirekte (bo-) koste word ook bespreek in Drury (2015: 49). Daar word spesifiek van die term kostetoewysing (assignment/allocation) gebruik gemaak. Kostetoewysing is van toepassing op bokoste aangesien die kwantiteit van oorhoofse hulpbronne (byvoorbeeld elektrisiteit en water) wat verbruik is deur die kostevoorwerp nie direk gemeet of teruggespoor kan word nie. Daar word dan van ʼn spesifieke kostedrywer of toewysingsgrondslag gebruik gemaak om die bokoste toe te deel.

Indien die kostedrywer of toewysingsgrondslag ʼn beduidende bepalende grondslag (determinant) is van die bokoste word die toewysing genoem ʼn oorsaak-en-gevolgtoewysing. Indien die kostetoewysingsgrondslag nie so ʼn beduidende determinant van die bokoste is nie word daarna verwys as arbitrêre toewysing. Verwys na Figuur 3.1 in Drury (2015: 50).

Daar is twee soorte kostetoewysingstelsel wat gebruik kan word om kostes toe te deel aan kostevoorwerpe (Drury, 2015: 49). Bestudeer Figuur 2.3 hieronder.

Bladsy 44

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Kostetoewysingsberekening

DIREKTE KOSTE: Direkte kosteberekening (ook genoem marginale of veranderlike kosteberekening)

DIREKTE & INDIREKTE KOSTE: Absorpsiekosteberekening

Tradisionele kosteberekening

Aktiwiteitsgebaseerde kosteberekening

Figuur 2.3: Koste toewysingsberekeninge (Aangepas vanuit Drury, 2015: bladsy 49)

Bestudeer die regte-wĂŞreld-siening 3.1 en die twee redes waarom verskillende kostes toegewys word deur vervaardigingsmaatskappye (Drury, 2015: 50-51).

Daar word spesifiek gefokus op die absorpsiekosteberekening vir die toedeling van bokoste in paragrawe 2 en 3 in die CIMA studieteks. Identifiseer eerstens die verskillende kostesentrums en of daar spesifiek bokostes is wat aan die kostesentrum toegedeel kan word. Verwys na die Voorbeeld 2.1 in Hoofstuk 3 van die CIMA studieteks (2012: 72-73).

Paragraaf 3 van Hoofstuk 3 in die CIMA studieteks (2012: 73) verwys na die tweede stap van die absorpsiekosteberekening, naamlik bokostetoedeling (apportionment).

Bokostetoedeling (apportionment) is ʼn twee-fase proses soos opgesom in Figuur 2.4 hieronder. Bestudeer paragrawe 3.1-3.2 en veral die voorbeelde in paragrawe 3.1.2 en 3.2.1 in die CIMA studieteks (2012: bladsye 73-80).

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 45

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Fase 1: Toedeling van algemene bokoste

•Identifiseer kostesentrums en die bokoste van elkeen •Sekere bokostes behoort aan die algemene bokostesentrum en moet verdeel word onder die ander kostesentrums •Besluit op die grondslag van die toedeling (byvoorbeeld vloerruimte beset, arbeidsure gewerk) Totale bokoste •Formule: × waarde Totale waarde van toedelingsbasis van spesifieke kostesentrum se toedelingsgrondslag

Fase 2: Dienskostesentrums se kostetoedeling

•Behels die toedeling van diensdepartement se bokoste na die produksiedepartement •Besluit op die grondslag van die toedeling (byvoorbeeld direkte arbeidsure, ure se herstelwerk uitgevoer) •Twee metodes vir fase 2-toedeling: direkte metode en herhaalde verspreidingsmetode

Figuur 2.4: Toedeling van bokoste met die absorpsiekosteberekening (Aangepas vanuit CIMA, 2012: 73-80)

2.10 Direkte, veranderlike en volle koste van ʼn produk, diens en aktiwiteit Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsye 53-67

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 4: paragrawe 4-7 (bladsye 80-100)

Nadat die twee-fase-toedeling van bokoste plaasgevind het, is die volgende fase met die absorpsiekosteberekening om hierdie bokoste te laat absorbeer in die koste van produksie of verkope. Produksiebokoste word getel by die primêre koste (direkte materiaal, arbeid en ander uitgawes). Bestudeer paragraaf 4.1 in die CIMA studieteks (2012: 80).

Fabriekskoste of volle koste van produksie = produksie bokoste + primêre koste ʼn Voorafbepaalde absorpsiekoers word gebruik om die bokoste toe te deel (te laat absorbeer) na produksiekoste. Bestudeer paragraaf 4.2 in Hoofstuk 4 van die CIMA studieteks vir die verskillende redes waarom die absorpsiekoers vooraf bepaal word.

Paragraaf 4.3 verduidelik hoe die voorafbepaalde absorpsiekoers bereken word. Die algemene berekening van die absorpsiekoers is: begrote bokoste begrote aktiwiteitsvlak

Bladsy 46

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde Die geskikte absorpsiegrondslag is die basis wat op ʼn realistiese wyse die eienskappe van die kostesentrum uitbeeld soos bespreek in paragraaf 4.4 van Hoofstuk 3 (CIMA, 2012: 81-82). Die algemeenste absorpsiegrondslag vir vervaardigers is direkte arbeid se uurlikse koers of die masjiene se uurlikse koers. Bestudeer die voorbeeld in paragraaf 4.5 (CIMA, 2012: 82). Soos duidelik is uit die voorbeeld kan daar verskillende absorpsiegrondslae wees. Die impak wat verskillende absorpsiegrondslae kan hê op die koste van ʼn individuele produk word bespreek in paragraaf 4.6 (CIMA, 2012: 83).

Die twee-fase toewysingsproses (allocation) vir tradisionele en aktiwiteitsgebaseerde kosteberekeninge word breedvoerig behandel in Drury vanaf bladsy 54-64. Bestudeer Figuur 3.3 op bladsy 54 vir ʼn opsomming van die twee-fase toewysingsproses. Vir ʼn tradisionele kosteberekening is die twee-fase toewysingsproses soos volg: •

Stap 1: Toewysing van alle produksiebokoste van die produksie- en dienskostesentrums;

•

Stap 2: Toewysing van koste toegeskryf aan dienskostesentrums na die produksiekostesentrums;

•

Stap 3: Berekening van afsonderlike oorhoofse koerse vir elke produksiekostesentrum;

•

Stap 4: Toewysing van kostesentrumbokoste na produkte of ander kostevoorwerpe.

Die twee-fase toewysingsproses vir ʼn aktiwiteitsgebaseerde kosteberekening verskil in sekere opsigte van die tradisionele kosteberekening (Drury, 2015: 60-64). Die vier stappe is dieselfde met enkele uitsonderings soos dat daar meer kostesentrums is in die eerste stap; die kostedrywers of toewysingsgrondslag is meer en bokoste word toegedeel aan aktiwiteite en nie departemente nie.

Die aktiwiteitsgebaseerde kosteberekening (ABC) word in meer besonderhede bespreek in paragrawe 7.1.1-7.2.4 van Hoofstuk 4 in die CIMA studieteks (2012: 94-100). Bestudeer veral paragraaf 7.2.3 wat die stappe toon van hoe produkkoste met die aktiwiteitsgebaseerde kosteberekening bereken word en paragraaf 7.2.4 wat die voorbeeld bevat.

Omvattende (blanket) absorpsiekoerse is ʼn absorpsiekoers wat regdeur die hele fabriek en vir alle uitseteenhede gebruik word. Dit is egter nie voldoende om van ʼn omvattende absorpsiekoers gebruik te maak nie aangesien nie elke uitseteenheid ewe veel tyd in elke kostesentrum spandeer nie. Bestudeer paragrawe 5.1-5.3 in Hoofstuk 4 wat handel oor omvattende absorpsiekoerse se regverdigheid en die uitwerking van afsonderlike absorpsiekoerse (CIMA, 2012: 87-89). Drury bespreek ook omvattende (blanket) of aanleg-

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 47

GMA105 Bestuursrekeningkunde wye (plant-wide) oorhoofse koerse op bladsy 53. Voorts word die kwessie van werklike en begrote oorhoofse koerse ook bespreek in Drury (2015: 64-65).

Oorhoofse absorpsiekoerse word bereken op grond van begrote syfers en die werklikheid verskil dikwels van begrotings. Werklike bokoste sal groter of kleiner wees as die bokoste wat geabsorbeer is in die koste van produksie. Dus vind daar oor- of onder-absorpsie plaas.

Bestudeer paragrawe 6.1-6.3 in Hoofstuk 4 van die CIMA studieteks (2012: 90-94). Werk veral deur die voorbeelde voorsien in paragrawe 6.1 en 6.3, onthou die “NOPU”-reël en maak seker jy verstaan die berekeninge. Drury bespreek ook oor- en onder-absorpsie van bokoste (2015: 66-67) en voorsien ʼn uitbeelding daarvan in Figuur 3.4 op bladsy 67 ook.

Oor-absorpsie: begrote bokoste toegedeel, is groter as die werklike bokoste aangegaan

Onder-absorpsie: toedeling van bokoste is onvoldoende (minder) as die werklike bokoste aangegaan

Figuur 2.5: Oor- en onder-absorpsie van bokoste (Aangepas vanuit CIMA, 2012: 89)

Oefening 2.4 Maak ʼn opsomming van bokostetoedeling en probeer dan die oefeninge wat deurlopend gegee word in Hoofstuk 4 van die CIMA studieteks: •

Grondslag vir toedeling, bladsy 73-74

•

Toedeling van bokoste, bladsy 75-77

•

Herhaaldelike verspreidingsmetode (repeated distribution), bladsy 79

•

Wedersydse dienslewering (reciprocal servicing), bladsy 80

•

Oorhoofse absorpsiekoers, bladsy 83-84

•

Toewysing, toedeling en absorpsie, bladsy 84-87

•

Masjien-ure absorpsiekoers, bladsy 89

Bladsy 48

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde

•

Oor- en onder-absorpsie van bokoste, bladsy 93-94

•

Begrote oorhoofse absorpsiekoers, bladsy 94

•

Aktiwiteitsgebaseerde kosteberekening (ABC), bladsy 99-100.

2.11 Gebruik van koste-inligting met prysingsbesluite Bestudeer die handboek: •

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 5, paragrawe 1-3 (bladsye 106-122)

Die marginale koste van ʼn produk sluit slegs die veranderlike kostes in. Die term veranderlike of marginale koste word uitgelig in paragraaf 1.1 in Hoofstuk 5 van die CIMA studieteks (2012: 106) Dit beteken dat die koste nie sou voorkom as die produk of diens nie vervaardig of gelewer is nie. Die marginale koste van ʼn produk sluit in: •

Direkte materiaal;

•

direkte arbeid, en

•

veranderlike produksiebokoste

ʼn Tweede belangrike term is “bydrae” (contribution) wat bereken word as die verskil tussen verkope en marginale of veranderlike koste. Bestudeer paragraaf 1.2 in die CIMA studieteks (2012: 106). Paragraaf 2 verduidelik die marginale kosteberekening as ʼn kosteberekening waar slegs die veranderlike koste na koste-eenhede toegeskryf word en vaste koste afgeskryf word as tydperk-koste (period costs) (CIMA, 2012: 107). Vaste koste word beskou as ʼn koste wat nie geaffekteer word deur aktiwiteitsvlakke nie. Dit bly dus konstant.

Veranderlike koste, aan die anderkant, verhoog of verlaag weer soos wat aktiwiteitsvlakke fluktueer. Daar sal in paragraaf 2.13 in hierdie gids meer gekyk word na die gedrag van koste. Werk deur die voorbeeld van marginale koste in paragraaf 2.1, bladsy 107-108 in die CIMA studieteks. Dit is belangrik om die gevolgtrekkings uit die voorbeeld in gedagte te hou met soortgelyke berekeninge, naamlik: •

Die wins per eenheid wissel soos wat die vlakke van eenhede verkoop verander;

•

Die bydrae (contribution) per eenheid bly konstant; die totale bydrae (contribution) verander weer in direkte verhouding tot die eenhede verkoop;

•

Die beste metode om die verwagte wins te bereken is om eerstens die totale bydrae (contribution) te bereken en dan die vaste koste daarvan af te trek.

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 49

GMA105 Bestuursrekeningkunde Vergewis jouself van die basiese beginsels van wanneer daar ʼn wins, verlies of gelykbreekpunt bereik word in paragraaf 2.2 (CIMA, 2012: 108). Die verskil tussen marginale en absorpsiekosteberekening word duidelik gemaak in paragrawe 2.3 en 2.4 (voorbeeld), bladsy 109-111. Die hantering van die waardasie van eindvoorraad speel ʼn rol in die verskil tussen die twee kosteberekenings, en dan ook natuurlik die absorpsie van vaste bokoste in die koste van produkte.

Die prysingsbesluit berus op die twee kosteberekeninge – absorpsiekoste en marginale koste. Elkeen van die twee kosteberekeninge het nadele asook voordele wanneer dit gaan oor die prysingsbesluit van ʼn produk. Paragraaf 3.1 (3.1.1-3.1.4) behandel die volle koste of absorpsiekosteberekening as ʼn metode om ʼn prys te bepaal (CIMA, 2012: 116-119). Die marginale of veranderlike kosteberekening as prysingstrategie word in paragraaf 3.2 (3.2.13.2.3) bespreek (CIMA, 2012: 119-122).

Oefening 2.5 Pas die beginsels van die marginale kostestelsel toe en doen die volgende vrae wat deurlopend in Hoofstuk 5 van die CIMA studieteks voorsien word: •

Bydrae (contribution), bladsy 106

•

Marginale koste beginsels, bladsy 109

•

Berekening van wins, bladsy 111-113

•

Twee benaderings tot die hantering van bokoste, bladsy 113-115

•

Wins rekonsiliasie, bladsy 115

•

Winsmarge, bladsy 118

•

Pryse om ʼn opbrengs op beleggings te genereer, bladsy 119

•

Winsmarge, bladsy 120

•

Verkoopsprys en eenheidskoste, bladsy 121

•

Winsmarge, bladsy 121-122

2.12 Die gedrag van kostes soos produk-, diens- of aktiwiteitsvlakke verander Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsy 31

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 3: paragraaf 1.1-1.2 (bladsy 54)

Bladsy 50

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde Die gedrag van koste word gesien as hoe die koste reageer op veranderinge in aktiwiteitsvlakke. Die koste kan konstant bly (vaste koste), dit kan proporsioneel tot aktiwiteitsvlakke (veranderlike koste) verander, of dit kan ʼn gemengde reaksie toon (semiveranderlike koste). Die amptelike CIMA definisie van die gedrag van koste word verskaf op bladsy 54. Paragraaf 1.1 verduidelik wat aktiwiteitsvlakke is (CIMA, 2012: 54). Dit kan beskou word as die produksievolume; eenhede verkoop; fakture uitgereik of selfs die eenhede elektrisiteit wat verbruik is. Die sakeonderneming se bedrywighede sal gewoonlik bepaal wat die aktiwiteitsvlakke sal wees. Bestudeer ook die basiese beginsel van kostegedrag (paragraaf 1.2), naamlik: soos die aktiwiteitsvlak toeneem, sal die koste ook toeneem (CIMA, 2012: 54).

In die Drury handboek word daar meer gefokus op waarom die gedrag van koste belangrik is vir bestuur en hul besluitneming (2015: 31).

2.13 Onderskeid tussen vaste, veranderlike en semi-veranderlike (gemengde) kostes Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsye 31-32; 34-35

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 3: paragrawe 2.1-2.2; 2.4-2.7 (bladsye 54-62)

Die gedragspatrone van kostes word in paragraaf 2 van Hoofstuk 3 in die CIMA studieteks bespreek. Daar is drie hoofsoorte gedrag wat ʼn koste kan toon: ʼn vaste, veranderlike of semi-veranderlike gedrag. Paragraaf 2.1 bespreek die eerste soort gedrag – die vaste koste (CIMA, 2012: 54). Ongeag die aktiwiteitsvlak sal hierdie tipe koste konstant bly vir ʼn spesifieke tydperk. Soos wat tyd aanbeweeg, sal die vaste koste moontlik verhoog. Die volume uitset (eenhede vervaardig) het geen uitwerking op hierdie tipe koste nie.

Voorbeelde word gelys in paragraaf 2.1.1. Verwys ook na die grafiek voorsien op bladsy 55. ʼn Belangrike konsep om egter uit te klaar is dat vaste koste in geheel konstant bly ongeag die eenhede uitset, maar die vaste koste per eenheid sal verminder namate meer eenhede uitset gelewer word. Verwys na die assesseringsfokuspunt op bladsy 55 in die CIMA studieteks vir ʼn verduideliking hiervan. In die Drury handboek sluit Figuur 2.4 ook aan by die vaste-koste-in-totaal-konsep en per-eenheid-konsep (2015: 32).

Veranderlike koste verhoog of verlaag soos wat die aktiwiteitsvlakke toeneem of afneem (CIMA, 2012: paragraaf 2.2, bladsy 55). Bestudeer ook Figuur 2.3 in die Drury handboek – dit beeld die volgende konsep uit: veranderlike koste per eenheid is konstant vir elke eenheid, maar die veranderlike koste in totaal verhoog of verlaag soos die aktiwiteitsvlakke verander (2015: 31-32). Voorbeelde van veranderlike koste word voorsien in paragraaf 2.2.1 van die CIMA studieteks (2012: 56).

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 51

GMA105 Bestuursrekeningkunde Verwys na paragraaf 2.6 vir ʼn grafiese uitbeelding van kostegedrag per eenheid en in totaal vir beide vaste en veranderlik koste (CIMA, 2012: 58-59).

Die grafieke van nie-lineêre veranderlike koste in paragraaf 2.4 beeld uit dat die totale veranderlike koste wel ook kan verlaag met elke eenheid wat opmekaar volg (CIMA, 2012: 57).

Semi-veranderlike of gemengde koste word gedeeltelik beïnvloed deur veranderinge in aktiwiteitsvlakke. Bestudeer paragraaf 2.5.1 waar voorbeelde verskaf word van hierdie tipe koste (CIMA, 2012: 58). Daar sal later in paragraaf 2.15 van hierdie gids gekyk word na hoe jy die vaste en veranderlike komponente van ʼn gemengde koste kan skei.

Aannames oor die gedrag van koste word verduidelik in paragrawe 2.7.1 en 2.7.2 en met behulp van verskeie grafieke vervat in vrae. Daar word aangeneem dat ʼn relevante reeks van aktiwiteitsvlakke bestaan waarin die aannames van kostegedrag met ʼn gelykbreekpuntanalise as geldig beskou word (CIMA, 2012: 59-62).

In Drury word daar ook duidelikheid verskaf oor ʼn aantal ander kosteterme en gedrag (2015: 34-35). Bestudeer Tabel 2.1 hieronder vir ʼn opsomming van ander soorte kostes wat voorkom.

Soort koste

Omskrywing

Relevante koste en inkomste

Toekomstige koste en inkomste wat nou deur ʼn besluit beïnvloed sal word.

Irrelevante koste en inkomste

Toekomstige koste en inkomste wat nie nou deur ʼn besluit beïnvloed sal word nie.

Vermybare koste (avoidable

Koste wat bespaar kan word deur nie ʼn gegewe

cost)

alternatief te aanvaar nie.

Onvermydelike (unavoidable)

Koste wat nie gespaar kan word nie, ongeag of ʼn

koste

alternatief aanvaar is of nie.

Versonke koste (sunk cost)

Koste wat aangegaan is as gevolg van ʼn besluit in die verlede en wat nie verander kan word deur enige besluit in die toekoms nie.

Tabel 2.1: Opsomming van ander soorte kostes (Aangepas vanuit Drury, 2015: 34-35)

Bladsy 52

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Oefening 2.6 Maak seker jy is vertroud met die gedrag van kostes volgens hulle aard, funksie en gebruik in die bedrywighede van die sakeonderneming en doen dan die vrae wat deurlopend in Hoofstuk 3 van die CIMA studieteks voorsien word: •

Koste-gedragspatrone, bladsy 57

•

Vaste, veranderlike en gemengde koste, bladsy 59

•

Aktiwiteitsvlakke, bladsy 60

•

Koste-gedragsgrafieke, bladsye 60-61

•

Gedragsgrafiek, bladsy 61

•

Kostesoort, bladsy 62

2.14 Stapsgewyse koste (step costs) Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsye 33-34

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 3, paragraaf 2.3 (bladsye 56-57)

Stapsgewyse kostes is kostes wat slegs binne ʼn sekere aktiwiteitsvlak konstant bly.

Bestudeer die omskrywing in Hoofstuk 3 (CIMA, 2012, paragraaf 2.3) wat verduidelik word met behulp van ʼn voorbeeld oor die waardevermindering van masjiene. Paragraaf 2.3.1 lys nog voorbeelde van ʼn stapsgewyse koste. Dit word waarskynlik ʼn stapsgewyse koste genoem vanweë die grafiek lyn wat soos trappe voorkom. Die belangrikheid van tydskale word veral beklemtoon by stapsgewyse kostes. ʼn Koste kan vir ʼn bepaalde tydperk voorkom as vas, maar met verdere verloop van tyd kan die koste verhoog of verlaag. Dieselfde geld met veranderlike kostes oor ʼn korttermyn (CIMA, 2012: 56-57). Drury verduidelik ook stapsgewyse-vastekoste (2015: 33) met behulp van Figuur 2.5, bladsy 34.

2.15 Die vaste en veranderlike komponent van semi-veranderlike (gemengde) kostes Bestudeer die handboek: •

Drury, 2015: bladsye 632-634

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 3, paragrawe 3.1-3.2 (bladsye 62-65)

Daar is twee metodes om ʼn semi-veranderlike of gemengde koste op te deel in die vaste en veranderlike komponente soos bespreek in paragrawe 3.1 en 3.2 van die CIMA studieteks (2012: 62-65). Hierdie twee metodes word opgesom in Figuur 2.6 hieronder.

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 53

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Hoog-laag-metode

Spreidingsdiagram-metode

• Totale koste geassosieer met twee uitsetvlakke (hoogste en laagste uitsetvlak) • Verskil in koste tussen twee vlakke veroorsaak deur veranderlike koste wat verhoog • Stappe: 1) Bereken verskil tussen hoogste en laagste vlak se eenhede en totale koste 2) Verskil in koste ÷ verskil in eenhede = veranderlike koste per eenheid 3) Totale koste van hoogste of laagste vlak - veranderlike koste (eenhede × veranderlike koste p/eenheid bereken in stap 2) = vaste koste

• Koste word op die vertikale as en uitsetvolume op horisontale as aangedui • Stappe: 1) Teken (plot) die kostes teenoor die uitseteenhede in 2) 'n Lyn wat die beste pas word met goeie oordeel getrek om deur die middel van die ingetekende (plotted) punte te gaan 3) Punt waar die lyn die vertikale as sny = vaste koste 4) Totale koste van 'n punt wat die naaste aan die ingetekende lyn lê - vaste koste = veranderlike koste 5) Veranderlike koste ÷ eenhede = veranderlike koste per eenheid

Figuur 2.6: Opsomming van die hoog-laag- en spreidingsdiagram-metodes (Aangepas vanuit CIMA, 2012: 62-65)

Bestudeer die voorbeeld voorsien in paragrawe 3.1.1 en 3.2. Let wel dat een stel data gebruik word om met beide metodes die semi-veranderlike koste op te deel (CIMA, 2012: 63 en 65).

In Hoofstuk 23 van Drury word hierdie twee metodes ook verduidelik met behulp van voorbeelde 23.2 en 23.3, bladsye 633-634.

Oefening 2.7 Verwys na Figuur 2.6 hierbo vir die stappe van die hoog-laag-metode. Doen dan die vraag in die CIMA studieteks oor die hoog-laag-metode, bladsy 64.

2.16 Samevatting Die uitgawes wat aangegaan word tydens die vervaardiging van ʼn produk of die lewering van ʼn diens moet geklassifiseer word aan die hand van vier aspekte, naamlik die aard van die koste, die doel waarvoor die koste aangegaan is, die gedrag wat die koste toon soos wat aktiwiteitsvlakke verander en laastens, wie in die sakeonderneming verantwoordelik gehou gaan word vir die kostebeheer daarvan. Die eerste twee breë kategorieë waarin koste verdeel word indien dit aan ʼn kostevoorwerp soos ʼn produk of diens toegeskryf word, is direkte en indirekte (of bo-) koste. Die totale koste van ʼn produk of diens bestaan uit drie

Bladsy 54

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde hoofelemente wat materiaal, arbeid en ander bokoste is. Die materiaal, arbeid en ander oorhoofse uitgawes moet as direkte of indirekte koste geklassifiseer word.

Die indirekte of bokoste moet volgens ʼn voorafbepaalde absorpsiekoers toegedeel word aan die kostevoorwerp (produk of diens). Die gedrag wat ʼn koste toon met veranderinge in ʼn aktiwiteitsvlak soos die voltooide produkeenhede wat vervaardig is, dui aan of dit as ʼn vaste, veranderlike of gemengde koste geklassifiseer word. ʼn Vaste koste bly in totaal konstant ongeag die aktiwiteitsvlakke soos eenhede voltooide produkte wat vervaardig is.

Veranderlike kostes in totaal wissel weer in direkte verhouding met ʼn toename of afname in aktiwiteitsvlakke. Dan bestaan daar ook kostes wat slegs gedeeltelik beïnvloed word deur veranderinge in aktiwiteitsvlakke. Hierdie kostes is bekend as semi-veranderlik of gemengde kostes en kan met behulp van die hoog-laag-metode of die spreidingsdiagram-metode (scattergraph method) geskei word in die vaste en veranderlike komponent.

In die volgende studie-eenheid sal daar gekyk word na finansiële beplanning binne ʼn sakeonderneming met behulp van begrotings en variansie-analise-state.

2.17 Selfevaluering Aktiwiteit 3 Voltooi meerkeuse oefeninge 1-5 aan die einde van Hoofstuk 2 (bladsy 51) in die CIMA studieteks. Doen ook Vrae 6-9 van die vrae-bank (Question Bank), bladsy 379-380 in die CIMA studieteks. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vraag te voltooi.

Aktiwiteit 4 Voltooi die volgende hersieningsvrae en probleme aan die einde van Hoofstuk 2 (bladsy 4143) in die Drury handboek: Vraag 2.1

Vraag 2.16

Vraag 2.2

Vraag 2.17

Vraag 2.4

Vraag 2.18

Vraag 2.5

Vraag 2.19

Vraag 2.6

Vraag 2.20

Vraag 2.8

Vraag 2.23

Vraag 2.9

Vraag 2.24

Vraag 2.10

Vraag 2.25

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

Bladsy 55

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Vraag 2.12

Vraag 2.26

Vraag 2.14

Vraag 2.27

Vraag 2.15 Aktiwiteit 5 Voltooi meerkeuse oefeninge 1-10 aan die einde van Hoofstuk 3 (bladsye 66-68) in die CIMA studieteks. Doen ook Vrae 11-15 van die vrae-bank (Question Bank), bladsy 380-381 in die CIMA studieteks. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vraag te voltooi.

Aktiwiteit 6 Voltooi die volgende hersieningsvrae en probleme aan die einde van Hoofstuk 3 (bladsy 7884) in die Drury handboek: Vraag 3.2

Vraag 3.17

Vraag 3.6

Vraag 3.18

Vraag 3.7

Vraag 3.19

Vraag 3.8

Vraag 3.21

Vraag 3.10

Vraag 3.22

Vraag 3.12

Vraag 3.23

Vraag 3.13

Vraag 3.24

Vraag 3.15 Vraag 3.16 Aktiwiteit 7 Voltooi meerkeuse oefeninge 1-10 aan die einde van Hoofstuk 4 (bladsye 102-103) in die CIMA studieteks. Doen ook Vrae 16-20 van die vrae-bank (Question Bank), bladsy 382-383 in die CIMA studieteks. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vraag te voltooi.

Aktiwiteit 8 Voltooi meerkeuse oefeninge 1-10 aan die einde van Hoofstuk 5 (bladsye 123-125) in die CIMA studieteks. Doen ook Vrae 21-25 van die vrae-bank (Question Bank), bladsy 383-384 in die CIMA studieteks. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vraag te voltooi.

Bladsy 56

Studie-eenheid 2: Koste-identifikasie en gedrag

GMA105 Bestuursrekeningkunde

STUDIE-EENHEID 3: FINANSIËLE BEPLANNING IN SAKEONDERNEMINGS

3.1

Studie-eenheid leeruitkomste

Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •

Die voorbereiding van begrotingskontrolestate

•

Die voorbereiding van variansie-ontledingstate

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •

Te verduidelik waarom sakeondernemings finansiële planne in die formaat van begrotings uiteensit;

•

Funksionele begrotings en kapitaalbestedingsbegrotings op te stel;

•

ʼn Hoofbegroting (master budget) op grond van die funksionele begrotings op te stel;

•

Begrotingstate en die impak van begrote kontantsurplusse en -tekorte te verduidelik;

•

ʼn Buigsame begroting op te stel;

•

Begrotingsafwykings (variansies) te bereken;

•

ʼn Onderskeid te tref tussen vaste en buigsame begrotings;

•

Te verduidelik wat is die verskil tussen kostes insamel nadat die transaksie plaasgevind het en om eerder vooruit te beplan deur standaardkostes te bepaal;

•

Te verduidelik waarom beplande standaardkostes, pryse en volumes nuttig is tydens die vasstelling van norms;

•

Standaardkostes vir die materiaal, arbeid en veranderlike bokoste-elemente van ʼn produk of diens te bereken;

•

Afwykings of variansies vir materiaal, arbeid, veranderlike bokoste en verkope te bereken; en

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 57

GMA105 Bestuursrekeningkunde

ʼn Staat op te stel wat begrote wins met werklike wins rekonsilieer.

•

3.2

Voorgeskrewe handboek

Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 15, bladsye 369-386; 391-393 Hoofstuk 17, bladsye 434-455; 461 EN: BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C01: Fundamentals of Management Accounting, 2de uitgawe. Verenigde Koninkryk: Polestar Wheatons Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 7, paragrawe 1-5 (bladsye158-171) Hoofstuk 8, paragrawe 1-9 (bladsye 176-199) Hoofstuk 9, paragrawe 1-8 (bladsye 208-227) Hoofstuk 10, paragrawe 1-2 (bladsye 234-242) 3.3

Verrykende bronne

CMA Canada, 2008. Beskikbaar by http://www.cmaontario.org/portals/6/Media/CaseExam/Standard%20Cost%20And%20Varian ce%20Analysis.pdf [Besoek 21/02/2015] (Standaardkoste en variansie-ontleding) AccountingandFinance, 2014. http://www.educationscotland.gov.uk/Images/variance_analysis_tcm4-121116.pdf [Besoek 21/02/2015] (Standaardkostestelsel met bykomende oefeninge) 3.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord

Omskrywing

Afwyking (variansie)

ʼn Afwyking of variansie meet die verskil tussen werklike resultate en verwagte resultate.

Begroting

Bladsy 58

ʼn Kwantitatiewe uitdrukking van ʼn plan vir ʼn bepaalde

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde tydsperiode. Dit mag, onder andere, beplande verkoopsvolumes en inkomste, hoeveelhede van hulpbronne, kostes en uitgawes, bates, laste en kontantvloei insluit.

Begrotingshandleiding ʼn Versameling van instruksies wat riglyne gee aangaande die verantwoordelikhede van die betrokke persone en die prosedures, rekords en vorms wat verband hou met die voorbereiding en gebruik van begrotingsdata.

Begrotingstydperk

Die tydperk waarvoor ʼn begroting opgestel en gebruik word.

Buigsame begroting

ʼn Begroting wat verskillende kostegedragspatrone in ag neem en verander soos wat volume of aktiwiteitsvlakke verander.

Funksionele

Ook genoem departementele begrotings. Dit is begrotings

begrotings

wat onderverdeel word volgens gereelde inkomste en uitgawes van ʼn spesifieke funksie, byvoorbeeld die verkopebegroting, die produksiekostebegroting en die aankopebegroting.

Hoofbegroting

Die hoofbegroting dien as ʼn konsolidasie van al die onderskeie funksionele begrotings en bestaan onder andere uit ʼn begrote inkomstestaat (staat van omvattende inkomste), begrote staat van finansiële posisie en ʼn kontantbegroting.

Die hoofbegroting voorsien ʼn vooruitskatting van die winsgewendheid en finansiële posisie vir die komende finansiële jaar.

KapitaalbestedingsBegroting

Die kapitaalbestedingsbegroting fokus op die aankope, verkope, inruiling, vervanging, installasie en enige ander verwante uitgawe van nie-bedryfsbates.

Kontantbegroting

ʼn Gedetailleerde begroting van die verwagte kontantinvloei en kontantuitvloei wat ook inkomste en kapitaalitems inkorporeer.

Standaardkoste

ʼn Voorafbepaalde eenheidskoste van ʼn produk, komponent of diens en dit kan aanvaar word as die teikenkoste wat onder ideale werktoestande behaal moet word. Dit word nie beskou as ʼn begrote koste nie.

Standaardkostestelsel

ʼn Beheermeganisme wat enige variansies rapporteer deur

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 59

GMA105 Bestuursrekeningkunde werklike koste en voorafbepaalde standaarde te vergelyk.

Vaste begroting

ʼn Begroting wat opgestel is vir ʼn enkele aktiwiteitsvlak en word opgestel voor ʼn bepaalde tydperk vir beheerdoeleindes.

Die begroting word nie aangepas op grond van veranderinge in aktiwiteite, koste of inkomste nie.

3.5

Inleiding

Die voorbereiding van finansiële planne in die vorm van begrotings sluit aan by die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses wat in Studie-eenheid 1 behandel is. Die aktiwiteite van elke kostesentrum word met behulp van gedetailleerde begrotings gekoördineer en beheer. Verskillende persone heg verskillende betekenisse aan begrotings.

Sommige beskou dit as ʼn vooruitskatting, of as ʼn metode om hulpbronne te allokeer of selfs as ʼn teiken om as motivering vir werknemers te dien. Daar sal gekyk word na die vyf benaderings tot die opstel van begrotings, asook die stadiums tydens die opstel van ʼn begroting. Die konsep van funksionele begrotings word aangeraak in hierdie studie-eenheid en behels dat begrotings verdeel word volgens ʼn spesifieke funksie, onder andere verkope, produksie, direkte arbeid, direkte materiaal en fabrieksbokoste.

Die volgende konsep wat in die studie-eenheid gedek word, is ʼn hoofbegroting. Al die onderskeie funksionele begrotings word gekonsolideer in ʼn hoofbegroting. Daar word ook gefokus op ʼn kapitaalbestedingsbegroting en ʼn buigsame begroting. Na aanleiding van die begrotings word daar oorbeweeg na die vasstelling en implementering van ʼn standaardkostestelsel. Dit behels dat daar standaardkostes vir onder andere arbeid, materiaal, veranderlike bokoste en verkope daargestel word. ʼn Standaardkoste is nie ʼn begrote koste nie, maar eerder ʼn voorafbepaalde eenheidskoste wat aanvaar kan word as die teikenkoste wat onder ideale werktoestande behaal moet word.

Sodra die standaardkostebegrotings opgestel is, kan daar variansie-ontledings uitgevoer word. Variansies (afwykings) meet die verskil tussen die werklike resultate en die verwagte of begrote resultate. Die proses waartydens die totale verskil tussen die standaard en werklike resultate bereken word, word beskou as ʼn variansie-ontleding. Die laaste stap en onderwerp wat aangeraak word, is die rekonsiliasie tussen die begrote en werklike wins aan die hand van ʼn bedryfstaat wat opgestel moet word.

3.6

Noodsaaklikheid van finansiële planne (begrotings) vir ʼn finansiële jaar

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: Bladsye 369-380, 391-393

Bladsy 60

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde •

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 9, bladsye 208-212; 226-227

In Studie-eenheid 1 is daar verwys na die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses waarvolgens die bestuur van ʼn sakeonderneming deur 6 fases gaan om, onder andere, kostebeheer en beplanning suksesvol uit te voer. Die bestuur moet egter in gedagte hou dat kostesentrums interafhanklik van mekaar moet funksioneer en dat besluitneming tussen die kostesentrums gekoördineer moet word. Die koördinering van die besluite en gevolglike aktiwiteite van elke kostesentrum kan met gedetailleerde planne van aksie, bekend as begrotings, uitgevoer word.

Paragraaf 1.1 in Hoofstuk 9 van die CIMA studieteks verwys na die verskillende redes waarom begrotings aan die hand van die funksies wat begrotings vervul,opgestel word (2012: 208). Die sewe funksies wat begrotings kan vervul, word opgesom in Figuur 3.1 hieronder.

Dwing beplanning af

Motiveer werknemers om hul pretasie te verbeter

Kommunikeer idees en planne

Voorsien 'n metode om prestasie te evalueer

Vestig 'n stelsel vir beheer

Koördineer aktiwiteite

Voorsien 'n raamwerk vir verantwoordelikheidsrekeningkunde

Figuur 3.1: Funksies van begrotings (Aangepas uit CIMA, 2012: 208) Drury lys en bespreek net ses van die sewe funksies wat in die CIMA studieteks uiteengesit word (2015: 371-372). Die voorsiening van ʼn raamwerk vir verantwoordelikheidsrekeningkunde word deur Drury uitgelaat.

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 61

GMA105 Bestuursrekeningkunde Dit word duidelik dat begrotings veel meer as net ʼn plan van aksie is wat in kwantitatiewe terme uitgedruk word. Begrotings beheer besteding, dit kommunikeer die doelwitte van die sakeonderneming en dit beheer en koördineer bedrywighede. Begrotings word ook gebruik om die finansiële prestasie van die onderneming te bepaal.

Hou egter in gedagte dat ʼn begroting, vanweë die verskeie funksies daarvan, vir verskillende persone verskillende betekenisse inhou (paragraaf 1.2 in CIMA, 2012: 209). ʼn Begroting mag dalk beskou word as: •

ʼn vooruitskatting van wat moontlik in die toekoms mag gebeur;

•

ʼn metode om hulpbronne toe te wys;

•

ʼn maatstaf om werklike prestasie met die verwagte prestasie te vergelyk; en

•

ʼn teiken om as motivering vir werknemers te dien.

Paragraaf 8 in CIMA (2012: 226-227) en Drury (2015: 391-392) sit die verskillende benaderings tot die opstel van begrotings uiteen. Die vyf benaderings kan soos volg opgesom word: Benadering tot die opstel van ʼn

Verduideliking

begroting Inkrementele begroting

Dit word beskou as die tradisionele benadering om te begroot waarby volgende jaar se begroting

(paragraaf 8.1)

gebaseer word op die huidige jaar se resultate plus ʼn addisionele bedrag wat verwagte groei of inflasie van die volgende jaar in ag neem.

Nulbasisbegroting (zero-based) (paragraaf 8.2)

Die opstel van ʼn begroting vir elke kostesentrum vanaf ʼn nul-basis.

(Drury, 2015: 391-392) Deurlopende begroting (rolling budget)

Behels dat die begroting voortdurend opgedateer word deur ʼn verdere rekeningkundige periode (soos ʼn maand) by te voeg indien die vorige

(paragraaf 8.3)

rekeningkundige periode verby is.

Deelnemende begroting

ʼn Stelsel waarvolgens al die persone wat

(participative)

verantwoordelik is vir ʼn begroting die geleentheid

(paragraaf 8.4)

gegee word om deel te neem in die opstel van hulle eie begrotings.

Bladsy 62

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Begrotingsverslapping

Die opsetlike oorskatting van uitgawes en/of die onderskatting van inkomste tydens die opstel van

(budget slack)

die begroting. (paragraaf 8.5) Tabel 3.1: Benaderings tot die opstel van begrotings (Aangepas uit CIMA, 2012: 226-227) Indien die fokus spesifiek op die rol van ʼn begroting binne die algehele beplannings- en beheerproses van die sakeonderneming geplaas word, moet die raamwerk van die strategiese beplannings-, begrotings- en beheerproses van bestuur bestudeer word.

Hierdie raamwerk word voorsien in Figuur 15.1 in Drury (2015: 369). Voordat daar ʼn begroting opgestel kan word, moet bestuur eers op die korporatiewe en eenheidsdoelwitte, missie, asook strategieë van die onderneming besluit. Daarna moet die langtermynplanne om die strategieë te implementeer ontwikkel word. Sodra die doelwitte en langtermynplanne in plek gestel is, kan die begroting opgestel word om uitvoering van die langtermynplanne (strategieë) te verseker. Die begroting moet voordurend teen die werklike resultate gemeet word en daar moet gereageer word op enige afwykings van die begroting. Bestudeer die gedetailleerde bespreking van elkeen van die fases in die strategiese beplannings-, begrotings- en beheerproses (Drury, 2015: 369-371).

Bestudeer ook in Drury die teenstrydige rolle wat ʼn begroting kan vervul (2015: 373).

Hoofsaaklik verwys die teenstrydigheid in ʼn begroting na die funksie wat die begroting moet vervul, byvoorbeeld die begroting as ʼn metode om te beplan en te motiveer kan teen mekaar werk.

Die tydperk (periode) waarvoor die begroting opgestel word, is gewoonlik ʼn jaar wat opgedeel word in 12 maandelikse periodes of dertien vier-weeklikse periodes, spesifiek vir beheerdoeleindes (Drury, 2015: 373 en CIMA, 2012: 210). Die administrasie van die begrotingsproses behels dat ʼn begrotingskomitee wat die hoofafdelings van die sakeonderneming verteenwoordig, aangestel word. Die funksies van die begrotingskomitee word in die CIMA studieteks (2012: 209) uiteengesit. Die rekeningkundige personeel sal die bestuur bystaan tydens die opstel van die begroting deur, onder andere, finansiële inligting van die verlede te voorsien en waardevolle raad te gee. In die ideale omstandighede word die verantwoordelikheid vir begrotings so verdeel dat die bestuurder, verantwoordelik vir die opstel van die begroting, ook die bestuurder is wat die begroting moet uitvoer (CIMA, 2012: 210, paragraaf 2.3).

Voorts moet daar ook ʼn begrotingshandleiding deur die bestuursrekenmeester opgestel word waarin doelwitte, prosedures, begrotingsformate, aannames en tydsraamwerke vir die

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 63

GMA105 Bestuursrekeningkunde verantwoordelike bestuur uiteengesit word (Drury, 2015: 373). Die begrotingshandleiding bevat, onder andere (CIMA, 2012: 211, paragraaf 2.4): •

ʼn Uiteensetting van die doelwitte van die begrotingsproses

•

organisatoriese strukture

•

ʼn uiteensetting van die hoofbegrotings en die verhouding tussen die begrotings

•

administratiewe besonderhede van die voorbereiding van begrotings

•

prosedurele aangeleenthede

Die stappe tydens die voorbereiding van ʼn begroting word omskryf in die CIMA studieteks (Hoofstuk 9, 2012: 211-212, paragraaf 3). Die hoofbegrotingsfaktor (ook bekend as die sleutelbegrotingsfaktor of beperkende begrotingsfaktor) wat die aktiwiteite van ʼn sakeonderneming beperk moet eerstens geïdentifiseer word – dit is tipies die verkope aanvraag (CIMA, 2012: 212, paragraaf 3.1).

Die stadiums waaruit die begrotingsproses bestaan word in Drury (2015: 374-378) bespreek.

Kyk ook die gedetailleerde voorbeeld (2015: 378-380, Voorbeeld 15.1) wat jy deeglik moet bestudeer. Die stadiums van die begrotingsproses is soos volg:

Kommunikeer besonderhede van die begrotingsbeleid

Koördineer en hersien die begrotings

Finale goedkeuring van die begroting

Bepaal die faktor wat prestasie belemmer

Onderhandel die begrotings met lynbestuurders

Voortdurende hersiening van begrotings

Berei die verkopebegroting voor

Doen die aanvanklike voorbereiding van die begrotings

Figuur 3.2: Die stadiums in die begrotingsproses (Aangepas uit Drury, 2015: 374-378)

Bladsy 64

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde Bestudeer ook die kritiek wat in ʼn aantal gepubliseerde artikels gelewer is oor die tradisionele begrotingstelsel (Drury 2015: 393).

3.7

Funksionele begrotings en begrotings vir kapitaalbesteding en waardevermindering

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: Bladsye 381-384

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 9, bladsye 213-217; 224-226

Funksionele of departementele begrotings word onderverdeel volgens ʼn spesifieke funksie se gereelde inkomste en uitgawes, byvoorbeeld die verkopebegroting, die produksiekostebegroting en die aankopebegroting. Drury en die CIMA studieteks verskil ten opsigte van die berekeninge en formate wat toegepas word in die verskillende funksionele begrotings. Beide handboeke is korrek en jy kan kies watter formaat/berekening jy die maklikste vind om toe te pas. Drury en CIMA behandel die volgende begrotings: Begroting

Drury

CIMA

Verkopebegroting

Bl. 381

Bl. 214-215

Produksiebegroting en begrote

Bl. 381

Bl. 214-215

Direkte materiaalverbruiksbegroting

Bl. 381-382

Bl. 214-216

Direkte materiaalaankopebegroting

Bl. 382

Bl. 213-216

Bl. 382-383

Bl. 214-216

Fabrieksbokostebegroting

Bl. 383

-

Verkoops-, verspreidings- en

Bl. 384

-

Bl. 384

-

-

Bl. 224-226

voorraadvlakke

Direkte arbeidsbegroting

administratiewe uitgawesbegroting Departementele begroting Kapitaalbestedingsbegroting

Tabel 3.2: Funksionele begrotings (Aangepas uit Drury, 2015: 381-384; CIMA: 2012: 214-216; Bl. 224-226) Elkeen van hierdie begrotings sal vervolgens kortliks bespreek word.

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 65

GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.7.1

Verkopebegroting

Die verkopebegroting dui die aantal van elke produk aan wat die sakeonderneming beoog om te verkoop asook die beplande verkoopsprys. Dit dui dus aan wat die voorspelde totale inkomste sal wees en dien as ʼn basis vir die produksiebegroting en die verkoops-, verspreidings- en administrasiebegroting. Die formaat vir hierdie begroting is volgens Drury soos volg (2015: 381):

Produk

Eenhede

Verkoopprys per

verkoop

eenheid (R)

Totale inkomste (R) [eenhede verkoop ×

X

verkoopprys] [eenhede verkoop ×

Y

verkoopprys]

Totaal

Die formaat aangedui in CIMA is basies net ʼn omruiling van die kolomme en rye in die bostaande formaat (CIMA, 2012: 215): Produk X

Produk Y

Totaal

Verkope eenhede Verkoopprys per

-

eenheid (R) Verkoopswaarde

[eenhede verkoop ×

[eenhede verkoop ×

verkoopprys]

verkoopprys]

(R)

3.7.2

Produksiebegroting

Die produksiebegroting word alleenlik in eenhede (kwantiteit) uitgedruk en die doelwit van hierdie begroting is om te verseker dat die eenhede geproduseer, voldoende is om in die vraag na verkope (sales demand) te voldoen en ook om te verseker dat ekonomiese voorraadvlakke gehandhaaf word. Die formaat aangedui in Drury (2015: 381) en CIMA (2012: 215) is soos volg:

Bladsy 66

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Verkope-eenhede

Departement / Produk A

Departement / Produk B

[vanuit die verkope

[vanuit die verkope

begroting]

begroting]

Plus: Beplande eindvoorraad = Totale eenhede benodig vir verkope en voorraad Min: Beplande beginvoorraad = Begrote produksie-eenhede ʼn Belangrike formule om die produksie-eenhede te bereken word in die CIMA studieteks (2012: 216) gegee en is veral nuttig indien jy nie die produksiebegroting opstel nie, maar wel die direkte materiaalverbruiksbegroting wil opstel:

Produksie-eenhede vervaardig = eenhede verkoop + eenhede in eindvoorraad – eenhede in beginvoorraad 3.7.3

Direkte materiaalverbruiksbegroting

Aan die hand van die produksiebegroting sal die beraamde hoeveelheid materiaal wat tydens produksie gebruik gaan word, bepaal word. Die materiaal sal uitgedruk word as die begrote hoeveelheid of aantal kilogramme, liter, meter, ensovoorts per eenheid van die produk wat benodig word tydens die vervaardiging daarvan.

Voorbeeld 3.1

Tydens die vervaardiging van die draadvrugtemandjie sal die begrote verbruik van direkte materiaal soos volg wees: •

5 meter draad per mandjie

•

Koste per eenheidmateriaal: R3.50 p/meter.

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 67

GMA105 Bestuursrekeningkunde

(Briers, 2014. Beskikbaar by http://briers.ca/store/images/detailed/44/052015-910320apple-hinged-lid-wire-fruit-basket.jpg).

Die formaat van die direkte materiaalverbruiksbegroting is volgens Drury (2015: 382) die volgende: Departement / Produk A Eenhede

Prys per

van

eenheid

materiaal

materiaal

benodig

(R)

Departement / Produk B

Totaal

Eenhede

Prys per

Totale

Totaal

van

eenheid

Totaal

eenhede

(R)

materiaal

materiaal

(R)

van

benodig

(R)

materiaal

Totale prys per eenheid

Totaal

materiaal

(R)

(R)

Materiaal X Materiaal Y

Die formaat volgens CIMA lyk soos volg (2012: 216):

Produksie-eenhede

Materiaal X eenhede

Materiaal Y eenhede

Produk A

[vanuit produksiebegroting]

[hoeveelheid van Materiaal X per eenheid × aantal produksie-eenhede van Produk A]

[hoeveelheid van Materiaal Y per eenheid × aantal produksie-eenhede van Produk A]

Produk B

[vanuit produksiebegroting]

[hoeveelheid van Materiaal X per eenheid × aantal produksie-eenhede van Produk B]

[hoeveelheid van Materiaal Y per eenheid × aantal produksie-eenhede van Produk B]

Begrote materiaalverbruik 3.7.4

Direkte materiaalaankopebegroting

Die aankopebestuurder moet verseker dat die korrekte hoeveelheid direkte materiaal teen die beplande aankoopprys op die gevraagde tydstip aangekoop word aan die hand van die produksiebegroting en verlangde begin- en eindvoorraadvlakke. Volgens Drury (2015: 382) en CIMA (2012: 216) is die formaat van die aankopebegroting soos volg:

Bladsy 68

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Materiaal X

Materiaal Y

(eenhede)

(eenhede)

Begrote materiaalverbruik Plus: Beplande eindvoorraad

Min: Beplande beginvoorraad = Totale eenhede om aan te koop Beplande (standaard) aankoopprys per eenheid (R) Totale materiaalaankope (R) 3.7.5

Direkte arbeidsbegroting

Die arbeidsure en arbeidsuitgawe van elke departement om aan die beplande produksie te voldoen, word aangedui in die direkte arbeidsbegroting. Die arbeidsure sal uitgedruk word as die aantal ure benodig om 1 eenheid produk te voltooi. Die formaat van die direkte arbeidsbegroting soos dit in Drury verskyn (2015: 383): Departement / Produk A

Departement / Produk B

[soos in

[soos in

produksiebegroting]

produksiebegroting]

Totale begrote

[begrote produksie × ure

[begrote produksie × ure

arbeidsure

p/eenheid]

p/eenheid]

Totale

[totale begrote ure ×

[totale begrote ure ×

arbeidskoste (R)

arbeidskoste per uur]

arbeidskoste per uur]

Begrote produksie (eenhede)

Totaal

Ure per eenheid

Begrote arbeidskoste per uur (R)

In CIMA is die bostaande formaat se rye en kolomme slegs omgeruil (2012: 216).

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 69

GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.7.6

Fabrieksbokostebegroting

Die produksiedepartement (kostesentrum) se bestuur is verantwoordelik vir die opstel van die totale bokostebegroting. Die bokostebegroting word beïnvloed deur die gedrag van die individuele bokoste-items in verhouding tot die verwagte produksievlakke. Die beheerbaarheid en onbeheerbaarheid van die bokoste-items is ter sprake. Die bokoste word toegewys op grond van ʼn allokeringsbasis soos direkte arbeidsure. Die formaat van die bokostebegroting vir die produksiedepartement is soos volg (Drury, 2015: 383): Veranderlike bokostekoers per direkte arbeidsuur Departement A

Departement B

Bokoste Departement A

Departement B

Totaal

Beheerbare bokoste: Indirekte materiaal Indirekte arbeid Onbeheerbare bokoste: Depresiasie Toesighouding Instandhouding Totale bokoste Begrote departementele bokostekoers 3.7.7

Verkoops-,verspreidings- en administratiewe uitgawesbegroting

Die uitgawes verbonde aan verkope, en nie die verwagte verkope opsigself nie, word aangedui in die betrokke begroting. Die verkoopsuitgawes, verspreidingsuitgawes en administratiewe uitgawes word oor die algemeen in afsonderlike begrotings aangedui omdat verskillende sleutelpersone verantwoordelik is vir die beheer van hierdie uitgawes. Vir die doeleindes van hierdie vak sal die drie soorte uitgawes egter in een begroting aangedui word en die formaat is soos volg (Drury, 2015: 384):

Bladsy 70

Studie-eenheid 3: FinansiĂŤle beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde

(R)

Totaal (R)

Verkoopsuitgawes: Salarisse Kommissie Voertuiguitgawes Advertering Administratiewe uitgawes: Skryfbehoeftes Salarisse Verspreidingsuitgawes: Verpakkingsmateriaal Afleweringskostes

3.7.8

Departementele begroting

Departementele begrotings behels dat die direkte materiaal, direkte arbeid en die bokostebegrotings saamgevoeg word vir elke betrokke departement. Dit vergemaklik die taak van die bestuur van ʼn departement om beheer uit te oefen oor die kostes.

Departementele begrotings word op ʼn 12-maandelikse basis opgestel en die werklike maandelikse besteding word vergelyk met die begrote bedrae vir elke koste-item. ʼn Departementele begroting sal dus soos volg lyk (Drury, 2015: 384): (R)

Begrote bedrag (R)

Werklike bedrag (R)

Direkte arbeid: Totale arbeidsure teen koers per uur Direkte materiaal: Eenhede van Materiaal X teen koste per eenheid

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 71

GMA105 Bestuursrekeningkunde Beheerbare bokoste: Indirekte materiaal Indirekte arbeid Onbeheerbare bokoste: Depresiasie Toesighouding Instandhouding

3.7.9

Kapitaalbestedingsbegroting

Die kapitaalbestedingsbegroting fokus op die aankope, verkope, inruiling, vervanging, installasie en enige ander verwante uitgawe van nie-bedryfsbates soos toerusting, masjinerie, geboue, voertuie, ensovoorts. Daar is bepaalde stappe betrokke by die opstel van ʼn kapitaalbestedingsbegroting, soos omskryf in Hoofstuk 9, paragraaf 7.1 van CIMA (2012: 224-225). Hierdie sewe stappe word opgesom in Figuur 3.3 hieronder.

Bladsy 72

Studie-eenheid 3: FinansiĂŤle beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde Stap 1 'n Rekenmeester of begrotingsbeampte is verantwoordelik vir die kapitaalbestedingsbegroting.

Hul taak sluit, onder andere in, om kommunikasie te fasiliteer, data te voorsien en 'n tydsraamwerk op te stel

Stap 2 Kapitaalbestedingsbegroting moet opgestel word vir die begrotingstydperk saam met bykomende begrotings vir die medium- en langtermyn

Stap 3 Die begroting wat 12 maande dek moet verdeel word in maandelikse of kwartaallikse besteding en geĂŻnkorporeer word in die kontantbegroting

Stap 4 Geskikte finansiering moet gereĂŤl word indien nodig

Stap 5 Die begroting moet die hoofbegrotingsfaktor in ag neem

Stap 6 Die kapitaalbestedingsbegroting moet in verhouding tot die ander begrotings hersien word

Stap 7 Die kapitaalbestedingsbegroting moet op 'n gereelde basis opgedateer word

Figuur 3.3: Stappe in die opstel van die kapitaalbestedingsbegroting (Aangepas uit CIMA, 2012: 225) Die formaat van die kapitaalbestedingsbegroting is soos volg (CIMA, 2012: 225): Projek

Beskrywing

Maand

(R)

Begrote kapitaalbesteding

Studie-eenheid 3: FinansiĂŤle beplanning in sakeondernemings

Bladsy 73

GMA105 Bestuursrekeningkunde Waardevermindering (depresiasie) van die begrote kapitaalbestedingsitems moet ingesluit word by die begrote staat van omvattende inkomste tesame met die waardevermindering van die bestaande nie-bedryfsbates. Bestudeer Voorbeeld 7.3.1 in CIMA (2012: 225-226).

Oefening 3.1 Die formate van elkeen van die onderskeie begrotings moet ingeoefen en begryp word. In die CIMA studieteks word daar in Hoofstuk 9, paragrawe 4 en 7 verskeie voorbeelde en oefeninge van begrotings voorsien: •

Direkte materiaalaankopebegroting, bladsye 213-214

•

Funksionele begrotings, bladsye 214-216

•

Produksie-eenhede, bladsy 217

•

Kapitaalbestedingsbegroting, bladsy 225

•

Begrote depresiasie, bladsye 225-226

Maak seker dat jy hierdie formate kan gebruik en kan weergee.

3.8

Hoofbegroting (Master budget)

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: Bladsye 385-386

•

CIMA studieteks, 2012: Bladsye 217-224

Die hoofbegroting is ʼn konsolidasie van al die onderskeie funksionele begrotings en bestaan, onder andere, uit ʼn begrote inkomstestaat (staat van omvattende inkomste), begrote staat van finansiële posisie en ʼn kontantbegroting. Die hoofbegroting voorsien ʼn vooruitskatting van die winsgewendheid en finansiële posisie vir die komende finansiële jaar.

Paragraaf 6.1 in CIMA voorsien ʼn voorbeeld vir die opstel van ʼn begrote inkomstestaat (staat van omvattende inkomste) en begrote staat van finansiële posisie (2012: 223-224).

Die formate van beide state is standaard volgens Algemene Aanvaarde Rekeningkundige Praktyk (AARP).

Alvorens die begrote staat van omvattende inkomste en staat van finansiële posisie opgestel kan word, moet die kontantbegroting saamgestel word.

Die kontantbegroting is ʼn staat waarin die beraamde toekomstige kontantontvangstes en kontantbetalings op so ʼn wyse aangedui word dat dit die verwagte kontantsaldo op bepaalde

Bladsy 74

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde tydintervalle kan toon. In ʼn kontantbegroting word beide inkomste en kapitaalitems ingesluit (CIMA, 2012: 217).

Die voorbereiding van kontantbegrotings word in paragraaf 5.1 in CIMA (2012: 217-218) behandel. Die kontantbegroting is in ʼn mate baie ooreenstemmend met ʼn staat van kontantvloei (soos in die vak Finansiële Rekeningkunde (GFA105) behandel word). Dit word soos volg opgedeel in beraamde kontantontvangstes en kontantbetalings: Maand R Beraamde kontantontvangstes: Rekeninge ontvangbaar Kontantverkope Opbrengs van realisasie van niebedryfsbates Totale kontantontvangstes

Beraamde kontantbetalings: Aan verskaffers van goedere Aan werknemers (salarisse en lone) Aankoop van niebedryfsbates Huur en tariewe (belasting) Ander bokoste Terugbetaling van lening Totale kontantbetalings

Netto surplus / (tekort) vir die maand Kontantsaldo aan die begin van die maand Kontantsaldo aan die einde van die maand Die nut van kontantbegrotings word vlugtig in paragraaf 5.2 in CIMA (2012: 218) behandel.

Kontantbegrotings help hoofsaaklik die bestuur om vooruit te beplan en besluite te neem, aangesien dit die kontanteffek van al die planne, tydens die begrotingsproses gemaak, aandui. Funksionele begrotings kan aangepas word aan die hand van die kontantbegroting en moontlike probleme kan geïdentifiseer word. ʼn Kontantbegroting dui vier potensiële kontantposisies aan waarop bestuur kan reageer en aksie neem. Paragraaf 5.3 in CIMA tabuleer die vier kontantposisies aan die hand van die

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 75

GMA105 Bestuursrekeningkunde termyn (kort- of langtermyn) en of daar ʼn surplus of tekort aan kontant is (2012: 219).

Bestudeer veral die gepaste aksies wat bestuur kan neem om die surplus of tekort van kontant te beheer.

Oefening 3.2 Werk deur die vraag in CIMA (2012: 219) wat toets of jy kan identifiseer watter items in ʼn kontantbegroting tuishoort.

Die goue reël is dat enige item wat beskou word as ʼn kontant in- of uitvloei in die kontantbegroting moet wees. ʼn Gedetailleerde voorbeeld vir die opstel van ʼn kontantbegroting word voorsien in paragraaf 5.4 in CIMA (2012: 220). Belangrik om in die voorbeeld daarop te let dat waardevermindering nie beskou word as ʼn kontantvloei-item nie en dus nie in die kontantbegroting tuishoort nie.

Oefening 3.3 Doen die volgende vrae in die CIMA studieteks: •

Kontantbegrotings van Annex A, bladsy 221

•

Betalings aan verskaffers van ABC Co, bladsy 222.

Verwys ook na paragraaf 5.5 wat advies voorsien vir Annex A se stygende verkope en ʼn oortrokke fasiliteit wat gereël is (CIMA, 2012: 222-223).

Die hoofbegroting (master budget) word ook uiteengesit in Drury (2015: 385-386), asook die kontantbegroting (2015: 386). Let wel dat die wins-en-verliesrekening (profit and loss account), waarna in Drury verwys word, ʼn alternatiewe formaat vir die staat van omvattende inkomste (inkomstestaat) is.

3.9

Buigsame begroting (Flexible budget)

Bestudeer die handboek: •

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 10, bladsye 234-242

Buigsame begrotings word op so ʼn wyse opgestel dat dit kostegedrag en veranderinge in aktiwiteitsvlakke in ag kan neem. ʼn Vaste begroting word opgestel vir ʼn enkele aktiwiteitsvlak. In paragraaf 3.8 in hierdie begeleidingsgids is daar gefokus op die hoofbegroting (master budget). ʼn Hoofbegroting word bestempel as ʼn vaste begroting

Bladsy 76

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde deurdat dit nie voorsiening maak vir enige verskil in werklike volumes (produksie-uitset of verkope) teenoor die begrote volumes nie (CIMA, 2012: 234).

Die twee voordele van ʼn buigsame begroting word in Hoofstuk 10, paragraaf 1.2 (CIMA, 2012: 234) bespreek. Beplanning en beheer wat vir die bestuur vergemaklik word, is van die voordele wat hieruit vloei.

Die voorbereiding van ʼn buigsame begroting is ʼn twee-stap proses en word uitgelig in paragraaf 1.3 in CIMA (2012: 234).

Bereken die begrotingskoste toelae vir elke koste-item: Begrotingkostetoelaag = begrote vaste koste + (aantal eenhede × veranderlike koste per eenheid)

Bepaal kostegedragspatrone: vaste, veranderlike of gemengde koste

Figuur 3.4: Stappe in die voorbereiding van ʼn buigsame begroting (Aangepas uit CIMA, 2012: 234) In die geval van ʼn gemengde koste moet die hoog-laag-metode (verwys terug na paragraaf 2.15, in Studie-eenheid 2 gebruik word om die koste in die vaste en veranderlike komponente te verdeel (CIMA, 2012: 235).

Oefening 3.4 Hersien die hoog-laag-metode deur die vraag in die CIMA studieteks op bladsy 235 te doen.

Onthou dat die vaste koste komponente vir die 20X5-jaar konstant bly. Om die begrote veranderlike koste vir 20X5 te bereken moet jy die begrote produksie-eenhede vermenigvuldig met die veranderlike koste per eenheid wat jy met die hoog-laag-metode bereken het.

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 77

GMA105 Bestuursrekeningkunde In Hoofstuk 10, paragraaf 1.4 word ʼn volledige voorbeeld vir die voorbereiding van ʼn buigsame begroting uiteengesit (CIMA, 2012: 236). Neem die volgende opmerkings in ag wanneer jy deur die voorbeeld gaan: •

Die aktiwiteitsvlakke van 80%, 90% en 100% word gebruik om die buigsame begroting van 20X6 op te stel – toon dus aldrie aktiwiteitsvlakke in een begroting.

•

Die hoog-laag-metode word aangewend om die semi-veranderlike koste op te deel in die vaste en veranderlike kostekomponente en om vir die verskillende aktiwiteitsvlakke van 20X6 die vaste en veranderlike koste te bereken (op bladsy 237 word die berekening gegee).

•

Die totale veranderlike koste per uur word soos volg bereken vir elk van die 80%, 90% en 100% aktiwiteitsvlakke: Totale veranderlike koste ÷ totale direkte arbeidsure vir daardie aktiwiteitsvlak. Die totale veranderlike koste per uur is dieselfde (konstant) vir al drie die aktiwiteitsvlakke.

Buigsame begrotings word hoofsaaklik vir beheerdoeleindes opgestel. Paragraaf 2 in CIMA 2012: 237) verduidelik dat beheer uitgeoefen word deur die buigsame begrotings met werklike resultate te vergelyk. Enige verskille of afwykings tussen die buigsame begroting en die werklike resultate word begrotingsafwykings genoem.

Bestudeer die formaat van die buigsame begroting vir beheer wat voorsien word in CIMA (2012: 237). Hierdie formaat dui egter nie aan watter koste vas, veranderlik of gemeng is nie en is nie die gewenste formaat nie. Die afwykings tussen die begrote bedrae en werklike resultate word egter duidelik aangetoon. Paragraaf 2.1.1 in CIMA (2012: 238) dui die korrekte benadering tot die opstel van ʼn buigsame begroting vir beheerdoeleindes aan. Die korrekte benadering vir beheerdoeleindes vereis: •

dat vaste en veranderlike kostes geïdentifiseer word, en

•

die buigsame begroting op grond van werklike aktiwiteitsvlakke opgestel word.

Die formaat van ʼn buigsame begroting waarin die totale afwyking verdeel word in volume en bestedingsvariansie (afwyking) is soos volg (CIMA, 2012: 238):

Bladsy 78

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Vaste begroting

Buigsame begroting

Werklike resultate

R

R

R

Begrotingsafwyking (variansie)

Gunstige / ongunstige afwyking

R Produksie en verkope-eenhede Verkope-inkomste Veranderlike koste: Direkte materiaal Direkte arbeid Instandhouding Gemengde koste: Ander kostes Vaste koste: Waardevermindering Huur en tariewe Totale koste Wins

Volume variansie

Bestedingsvariansie

Totale variansie

Baie belangrik om op die volgende te let: Variansies of afwykings word bereken deur die werklike resultate met die buigsame begroting te vergelyk, en nie deur die werklike resultate met die vaste begroting te vergelyk nie.

Die interpretasie van die kontrolestate (buigsame begroting) behels dat die bestuur variansies wat groot genoeg is om te regverdig, moet ondersoek om regstellende aksies te neem indien nodig. ’n Variansie is negatief of positief – hoe groter die variansie is, hoe belangriker is dit vir die bestuur om vas te stel waarom die variansie in die eerste plek ontstaan het. ʼn Klein variansie is nie kommerwekkend nie, maar indien dit groot is (groot Studie-eenheid 3: FinansiÍle beplanning in sakeondernemings

Bladsy 79

GMA105 Bestuursrekeningkunde genoeg om ʼn ondersoek te regverdig) moet die bestuur aandag daaraan gee. Bestudeer paragraaf 2.1.1 in CIMA wat ʼn voorbeeld voorsien van hoe die bestuur se interpretasie van ʼn buigsame begroting en die variansies (afwykings) as ʼn reël sal voorkom (2012: 239).

Die vaste begrote wins (opbrengs/bydrae) moet gerekonsilieer word met die werklike wins (opbrengs/bydrae) deur middel van ʼn variansie-ontledingstaat (CIMA, 2012: 239):

Vaste begrotingswins

R1 900

Variansies/afwykings: Verkoopsvolume variansie Direkte materiaalkoste Direkte arbeidskoste

R3 500 (G) R500 (G) R1 500 (G)

Instandhoudingskoste

100 (G)

Ander kostes

R400 (O)

Waardevermindering

R200 (O)

Huur en tariewe

R100 (O)

Totale bestedingsvariansie

R1 400 (G)

Werklike wins

R6 800

Oefening 3.5 Doen die volgende vrae in die CIMA studieteks: •

Begrotingskostetoelaag van WL Co, bladsye 240-241

•

Begrotingskostetoelaag van Zebra Co, bladsy 242

Onthou die formule vir die begrotingskostetoelaag: Begrote vaste koste + (aantal eenhede × veranderlike koste per eenheid) Die veranderlike koste per eenheid gaan jy met behulp van die hoog-laag-metode moet bereken.

Bladsy 80

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.10 Die beginsels van standaardkoste Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 434-436, 439

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 7, bladsye 158-162

Standaardkoste word beskou as ʼn voorafbepaalde eenheidskoste van ʼn produk, komponent of diens en kan aanvaar word as die teikenkoste wat onder ideale werktoestande behaal moet word. Dit word nie beskou as ʼn begrote koste nie (Drury, 2015: 434; CIMA, 2012: 158).

Deur ʼn standaardkoste vir elke produksie-eenheid te bepaal, kan ʼn gedetailleerde ontleding tussen begrote en werklike kostes uitgevoer word (variansies word bereken). ʼn Standaardkostestelsel funksioneer effektief in ʼn sakeonderneming waar die bedryfsaktiwiteite bestaan uit ʼn reeks algemene of herhalende bedrywighede en die insette nodig om elke eenheid uitset te produseer kan gespesifiseer word (Drury, 2015: 435).

Die terme “kostesentrums” en “verantwoordelikheidsentrums” kom weereens na vore met standaardkostestelsels in Drury (2015: 435-436). Daar word verduidelik dat vir kontroledoeleindes die totale werklike kostes met die totale standaardkostes van elke kostesentrum of verantwoordelikheidsentrum vergelyk moet word. Bestudeer die uiteensetting en daaropvolgende verduideliking voorsien in Exhibit 17.1 (Drury, 2015: 435-436).

Figuur 17.1 in Drury voorsien ʼn oorsig van die standaardkostestelsel (2015: 436).

Standaardkostestelsels vir beheerdoeleindes word ook in paragraaf 1.3 in CIMA (2012: 161) bespreek en behels die volgende:

Vestiging van voorafbepaalde beraamde kostes van 'n produk of diens (standaardkoste)

Insameling van werklike kostes

Vergelyking van werklike koste met voorafbepaalde beraamde kostes

Figuur 3.5: Standaardkostestelsel as beheermaatreël (Aangepas uit CIMA, 2012: 161)

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 81

GMA105 Bestuursrekeningkunde Die standaardkostekaart word gebruik om die besonderhede van elke produk se standaardkoste aan te toon. Die formaat van ʼn standaardkostekaart lyk soos volg (CIMA, 2012: 158): Standaardkostekaart – Produk XYZ R

R

Direkte materiaal: Materiaal X: kg teen R/kg Materiaal Y: liter teen R/liter Direkte arbeid: Arbeid A: ure teen R/uur Arbeid B: ure teen R/uur = Standaard direkte koste + Veranderlike produksiebokoste: ure teen R/uur = Standaard veranderlike produksiekoste + Vaste produksiebokoste = Standaard volle produksiekoste + Administrasie en bemarkingsbokoste = Standaardkoste van verkope + Standaardwins = Standaardverkoopsprys In Drury word die formaat van die standaardkostekaart ook aangedui in Exhibit 17.3 (2015: 439).

Die twee hoofgebruike van standaardkostestelsels word omskryf in paragraaf 1.2 in CIMA (2012: 158) en kan kortliks soos volg opgesom word: •

Om die waarde van voorraad te bepaal en die koste van produksie te bereken, en

•

Om as ʼn beheermaatreël te dien deur standaarde daar te stel en aktiwiteite uit te lig deur middel van variansies waarop die bestuur moet fokus.

Oefening 3.6

Oefen die formaat van die standaardkostekaart deur die vraag in CIMA op bladsy 159 te voltooi.

Let wel: Die absorpsiebasis om bokoste toe te wys is die direkte arbeidsure (geskoolde arbeid).

Bladsy 82

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Die bokoste absorpsiebasis kan soos volg bereken word: begrote vaste produksiebokoste begrote arbeidsure

= koste per geskoolde arbeidsuur

Voltooi ook die oefening op bladsye 160-161 in CIMA. Hier word die standaardkostekaart gegee en moet die wins bereken word.

Onthou die eenvoudige formule om wins te bereken: Verkope inkomste – koste van verkope = wins.

Koste van verkope moet in hierdie geval bereken word – dit is die beginvoorraad + totale produksie en verkopekostes – eindvoorraad.

Dit is egter belangrik om in gedagte te hou dat ʼn standaardkostestelsel gebaseer word op standaardkostes wat vooraf bepaal word en nie op historiese kostes nie. Standaardkostes verteenwoordig wat in die toekoms moet gebeur en nie wat in die verlede reeds plaasgevind het nie (CIMA, 2012: 161-162, paragraaf 1.4). Standaardkostestelsels help die bestuur ook om op aktiwiteite te fokus wat aandag benodig – dus volgens uitsonderingsbestuur (management by exception). Paragraaf 1.5 in CIMA verduidelik wanneer uitsonderingsbestuur sal plaasvind en ook die verdraagsaamheidsperke wat variansies eers moet oorskry voordat daaraan aandag gegee sal word (2012: 162).

3.11 Die vasstelling van standaarde Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 437-441

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 7, bladsye 162-171

Die standaard vir elke koste-element bestaan uit ʼn monetêre komponent en die vereiste hulpbronnekomponent. Bestudeer paragraaf 2.1 in CIMA wat die monetêre komponent van ʼn standaard in die vorm van die standaard direkte materiaalprysbespreek (paragraaf 2.1.1) en die standaard direkte arbeidstarief(2012: 162-163, paragraaf 2.1.2). Die standaard direkte materiaalprys en standaard direkte arbeidstarief kan soos volg opgesom word: Standaard direkte materiaalprys

Standaard direkte arbeidstarief

Word beraam deur die

Word beraam deur die

aankopedepartement

personeeldepartement in samewerking met vakbonde

Bepaal aan die hand van:

Twee opsies:

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 83

GMA105 Bestuursrekeningkunde

• Aankopekontrakte reeds aangegaan • Prysinggesprekke met verskaffers

• ʼn Aparte uurlikse koers of weeklikse loon vasgestel vir die verskillende tipe werknemers of graad van arbeid

• Beraamde prysbewegings in die mark • ʼn Gemiddelde uurlikse koers wat • Beskikbaarheid van

toegepas word op elke graad van arbeid

grootmaataankopeafslag Tabel 3.3: Standaard direkte arbeidskoers en direkte materiaalprys (Aangepas uit CIMA, 2012: 162-163) Die standaard vereiste hulpbronnekomponent word aangeraak in paragraaf 2.2 in CIMA (2012: 163) en behels dat tegniese spesifikasies vir elke produk deur produksiekenners uiteengesit moet word. Aan die hand van hierdie tegniese spesifikasies kan daar bepaal word hoeveel materiaal benodig gaan word om elke produk te vervaardig, asook hoeveel arbeidsure ingespan moet word.

Standaard veranderlike bokostekoerse is aansienlik moeiliker om vas te stel (CIMA, 2012: 163-164, paragraaf 2.3). Die veranderlike bokoste per uitset eenheid kan nie direk deur observasie bepaal word nie en om daardie rede moet data van die verlede aangewend word om die verhouding vas te stel. Die historiese data kan ontleed word met ʼn reeks statistiese metodes, die bekendste en gewenste metode is die hoog-laag-metode. Direkte arbeid en masjien-ure is tipies die aktiwiteitsmaatstawwe (basisse) wat gebruik word om die standaard veranderlike bokoste per eenheid uitset te bereken.

Prestasiestandaarde word aangewend om teikens vir doeltreffendheid daar te stel. Daar is vier tipes teikens vir doeltreffendheid:

Bladsy 84

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Ideale

Behaalbare

•Gebaseer op die heel gunstigste bedryfstoestande - geen verkwisting, geen ondoeltreffendheid, geen ledige tyd, geen onklaarheid (breakdowns)

•Gebaseer op doeltreffende bedryfstoestande - voorsiening vir verkwisting, ondoeltreffendheid, onklaarheid (breakdowns) en moegheid

Huidige

•Gebaseer op huidige bedryfstoestande - huidige verkwisting en ondoeltreffendheid in ag geneem

Basiese

•Standaarde wat onveranderd gehou word vir 'n lang periode van tyd

Figuur 3.6: Vier soorte prestasiestandaarde (Aangepas uit CIMA, 2012: 164) Soos daar vanuit die bostaande figuur afgelei kan word, moet enige verkwisting (wastage) en verliese van materiaal vir prestasiestandaarde in ag geneem word (CIMA, 2012: 164, paragraaf 2.5). Verkwisting soos verdamping veroorsaak dat die insetmateriaal gedurende die produksieproses gaan afneem en daarom moet die insetmateriaal meer wees as die hoeveelheid wat benodig word om die klaarproduk te vervaardig. Bestudeer die kort voorbeeld van vars sap in CIMA (2012: 164).

Oefening 3.7 Werk deur die standaardarbeidskostevraag in CIMA op bladsy 165 waar daar voorsiening vir ledige tyd gemaak moet word.

Daar is ook ander aspekte van standaardkostestelsels wat in ag geneem moet word, onder andere, die probleme met die vasstelling van standaarde (CIMA, 2012: 165, paragraaf 3.1).

Inflasie, prestasiestandaarde, die kwaliteit van materiaal en die invloed van seisoenale prysafwykings is van die probleme wat tydens die vasstelling van standaarde hanteer moet word. Inflasie en standaardkoste word spesifiek uitgelig in paragraaf 3.1.1 in CIMA (2012: 166). Inflasie veroorsaak wel dat standaardkostes met tye onakkuraat kan wees, maar in die geval van inflasie wat toe- of afneem, sal die doeltreffendheidsvariansie en gebruiksvariansie steeds betekenisvol wees en standaardkostes kan hersien word. Die effek

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 85

GMA105 Bestuursrekeningkunde van inflasie kan ook verwyder word van die betrokke variansie aangesien inflasie meetbaar is.

Die voordele van ʼn standaardkostestelsel word gelys in paragraaf 3.2 in CIMA (2012: 166) en opgesom in Figuur 3.7 hieronder.

Doeltreffendheids- en kostebewustheid

Uitsonderingsbestuur

Ekonomiese kostes

Vereenvoudig boekhouding

Vereenvoudig produksieskedulering

Voorsien mylpaal/teiken

Voordele Meer akkurate begrotings

Aansporing vir individue

Figuur 3.7: Die voordele van ʼn standaardkostestelsel (Aangepas uit CIMA, 2012: 166) Drury voorsien ook ʼn opsomming van die doeleindes, oftewel voordele, wat ʼn standaardkostestelsel nastreef (2015: 440-441).

Die aanpasbaarheid van standaardkostestelsels maak dit in die moderne sakeomgewing bruikbaar. Daar is egter al sekere kritiek gelewer oor standaardkostestelsels (CIMA, 2012: 166, paragraaf 3.3.1). Ten spyte van al die kritiek gelewer teen standaardkostes, bly dit steeds bruikbaar in die huidige sakewêreld. Bestudeer paragraaf 3.3.2 in CIMA (2012: 167) wat verduidelik waarom standaardkostestelsels steeds nuttig in vandag se sakeomgewing is.

Volgens Drury (2015: 437) is daar twee maniere waarmee ʼn standaardkoste vasgestel kan word: Historiese rekords kan gebruik word om standaardkoste vir arbeid en materiaal vas te stel, of ingenieurstudies kan op elke bedrywigheid/aktiwiteit uitgevoer word en so kan standaardkostes gespesifiseer word.

Ons gaan nou elke standaardkostekomponent, en hoe dit bepaal word, behandel.

Bladsy 86

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.11.1 Die standaarduur en standaardarbeidskoste Die gebruik van die standaarduur is ʼn manier om die probleem, geassosieer met die meting van uitset, te oorkom indien daar ʼn aantal verskillende produkte vervaardig word (Drury, 2015: 439-440). Bestudeer die voorbeelde voorsien in paragraaf 4.1 in CIMA (2012: 167168) en in Drury (2015: 439-440). Die standaarduur (of minuut) word beskou as die hoeveelheid werk uitvoerbaar teen standaarddoeltreffendsvlakke per uur of per minuut: •

Die standaardure per eenheid word met die aantal produksie-eenhede vermenigvuldig om die standaardure in totaal te bereken.

•

Die standaardure in totaal dien as ʼn beter maatstaf van uitset in die geval waar verskillende produkte vervaardig word.

Die standaardarbeidskoste kan aan die hand van drie vergoedingsmetodes bepaal word (paragraaf 5.1, CIMA, 2012: 168): •

Tydsgebaseerde stelsels: Die werknemer word betaal op grond van die aantal ure wat hy gewerk het, ongeag hoeveel werk hy verrig het: o

Lone = ure gewerk × loontarief per uur

o

Oortydpremie word beskou as ʼn ekstra tarief per uur gewerk, bo en behalwe die basiese verpligte ure.

•

Stukwerkstelsels: Die werknemer word betaal op grond van die uitset wat hy lewer: o

•

Lone = eenhede vervaardig × loontarief per eenheid

Aansporing-/bonusstelsels: Werknemers word aangemoedig om meer produktief te wees.

Bestudeer paragraaf 5.2 wat die verskillende stukwerkstelsels uiteensit (CIMA, 2012: 168-169). Daar is hoofsaaklik drie soorte stukwerkskemas en elkeen word opgesom in Tabel 3.4 hieronder.

Gewone stukwerktarief-

Standaardtydtoelaeskema

skema(straight piece rate

Differensiële stukwerkskema

scheme) Par. 5.2.1

Par. 5.2.2

Par. 5.2.3

Werknemer word konstante

Standaardtydtoelaag word

Bied ʼn aansporing aan

tarief per eenheid uitset

vasgestel vir elke eenheid

werknemers om hul uitset te

betaal.

uitset.

verhoog deur hoër tariewe

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 87

GMA105 Bestuursrekeningkunde vir verhoogde produksievlakke te betaal.

Vanweë produksieprobleme

Veral gebruik indien die

Die aansporing word

wat opduik is daar ook ʼn

werknemer aan verskillende

verdeel volgens

gewaarborgde minimum

tipes produkte werk.

produksievlakke en die

loon ingestel.

verhoogde tarief word slegs betaal vir die ekstra uitset.

Tabel 3.4: Stukwerkskemas (Aangepas uit CIMA, 2012: 168-169)

Stukwerkskemas het ook voordele en nadele daaraan verbonde soos uitgewys in paragraaf 5.2.4 (CIMA, 2012: 169). Twee nadele staan egter uit – in stukwerkskemas kan werknemers te hard gedruk word om ʼn bevredigende salaris te verdien en die kwaliteit van die produksie-uitset moet gereeld deur inspeksie gaan soos wat produksievlakke verhoog.

Oefening 3.8 In CIMA (2012: 170) word daar drie grafieke voorsien wat elkeen ʼn bepaalde stukwerkskema verteenwoordig. Kyk of jy die korrekte grafiek by die korrekte stukwerkskema kan pas.

Paragraaf 5.3 in CIMA (2012: 170) lig ʼn belangrike kwessie uit – die rekeningkundige hantering van direkte en indirekte arbeid. Twee uitsonderings word spesifiek aangeraak, naamlik oortyd en ledige tyd. Beide word hanteer as indirekte arbeidskostes. Met oortyd is daar egter een uitsondering: Indien die kliënt spesifiek aandring dat oortyd gewerk word om sy bestelling te voltooi, word die oortydpremie beskou as direkte arbeidskoste.

Oefening 3.9 Werk deur die vraag op bladsy 171 in CIMA wat die kwessie van oortyd en ledige tyd aanraak.

Die direkte arbeidstandaard moet vasgestel word deur elke aktiwiteit wat plaasvind tydens bedrywighede te ontleed. Die toegelate tyd moet vir elke bedrywigheid bepaal word. Die doeltreffendste metodes in produksie, toerusting en bedrywighede word gestandaardiseer (Drury, 2015: 439).

Bladsy 88

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.11.2 Standaard direkte materiaalkoste Die standaard direkte materiaalkoste word gegrond op die produkspesifikasies wat vanuit die insetkwantiteit, benodig vir elke bedrywigheid, afgelei word. Die mees geskikte materiaal vir elke produk moet bepaal word aan die hand van die produk se ontwerp, kwaliteitsbeleid en nadat enige verkwisting of verlies tydens die produksieproses in ag geneem is (Drury, 2015: 437-438). Die standaardmateriaalkoste word bereken deur die standaardhoeveelheid van die materiaal per eenheid te vermenigvuldig met die standaardprys. Die standaardprys vir materiaal word verkry van die aankopedepartement.

3.11.3 Standaardbokoste Die standaardbokostekoers word gebaseer op die tarief per standaard direkte arbeidsuur of masjienuur as inset (Drury, 2015: 439).

3.12 Variansie-ontleding Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: Bladsye 441-455

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 8, bladsye 176-187

Variansies (afwykings) meet die verskil tussen die werklike resultate en die verwagte of begrote resultate. Die proses waartydens die totale verskil tussen die standaard en werklike resultate bereken word, word beskou as variansie-ontleding (CIMA, 2012: 176). ʼn Variansie kan gunstig (favourable) of ongunstig (adverse) wees: •

Gunstige variansie: wanneer werklike resultate beter is as wat verwag (begroot) is.

•

Ongunstige variansies: wanneer die werklike resultate slegter is as wat verwag (begroot) is.

In die geval van uitgawes is die variansies hierbo egter omgeruil: •

Indien die werklike uitgawe hoër was as die begrote uitgawe, is dit ʼn ongunstige variansie.

•

Indien die werklike uitgawe laer as die begrote uitgawewas, is dit ʼn gunstige variansie.

Bestudeer Figuur 17.3 in Drury (2015: 443) wat al die variansies vir ʼn standaardkostestelsel uiteensit.

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 89

GMA105 Bestuursrekeningkunde 3.12.1 Direkte materiaalvariansie Die koste van materiaal wat tydens produksie gebruik word, word deur twee basiese faktore bepaal: Die prys wat betaal is vir die materiaal en die hoeveelheid materiaal wat tydens produksie gebruik is. Die werklike prys en hoeveelheid kan verskil van die standaardprys en hoeveelheid. Dus kan daar ʼn materiaalgebruikvariansie en materiaalprysvariansie bereken word (Drury, 2015: 443; CIMA, 2012: 176). Onthou die volgende in verband met direkte materiaalvariansies: Totale direkte materiaalvariansie = direkte materiaalprysvariansie + direkte materiaalgebruikvariansie Die direkte materiaalprysvariansie word soos volg bereken (Drury, 2015: 443-445; CIMA, 2012: 176-178): Verskil tussen die standaardprys (SP) en die werklike prys (AP) vir die werklike hoeveelheid materiaal gebruik of aangekoop (QP) (SP – AP) × QP Die direkte materiaalverbruikvariansie word soos volg bereken (Drury, 2015: 445-446; CIMA, 2012: 176-177): Die verskil tussen die standaard hoeveelheid (SQ) materiaal wat gebruik moes word vir die aantal eenhede werklik geproduseer en die werklike hoeveelheid (AQ) materiaal gebruik gewaardeer teen die standaardmateriaalprys (SP) per eenheid (SQ – AQ) × SP Bestudeer die voorbeeld voorsien in paragraaf 2.1 in CIMA (2012: 176-177) en Voorbeeld 17.1 in Drury (2015: 442).

Daar is ook die kwessie van begin- en eindvoorraad van materiaal; anders gestel: Of die hoeveelheid aangekoop, of hoeveelheid gebruikte materiaal aangewend moet word om die materiaalprysvariansie te bereken (Drury, 2015: 445; CIMA, 2012: 177-178). Die wyse waarop die eindvoorraad van grondstowwe gewaardeer word, bepaal of die hoeveelheid materiaal aangekoop of gebruikte materiaal aangewend moet word: •

Indien eindvoorraad teen die standaardkoste gewaardeer word sal die prysvariansie bereken word op die hoeveelheid materiaal aangekoop.

Bladsy 90

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde •

Indien eindvoorraad teen die werklike koste gewaardeer word sal die prysvariansie op die hoeveelheid materiaal wat tydens produksie gebruik is bereken word.

Aangesien ons hoofsaaklik fokus op die volle standaardkostestelsel sal ons die materiaalprysvariansie bereken op die aankope (ontvangs) van materiaal tydens die finansiële periode (CIMA, 2012: 178, paragraaf 2.3).

Die totale materiaalvariansie kan ook soos volg met ʼn kortpad bereken word sonder om die totale variansie te verdeel in die materiaalprys en materiaalverbruikvariansie (Drury, 2015: 447): Totale direkte materiaalvariansie = standaardmateriaalkoste (SC) vir werklike produksie – werklike materiaalkoste (AC) SC – AC 3.12.2 Direkte arbeidsvariansie Die totale arbeidsvariansie word ook op ʼn soortgelyke wyse as die totale direkte materiaalvariansie verdeel in die direkte arbeidstarief variansie en die direkte arbeidsdoeltreffendheid variansie (Drury, 2015: 448-449; CIMA, 2012: 179). Die totale direkte arbeidsvariansie verteenwoordig wat die produksie uitset in terme van arbeid moes beloop het en wat die arbeid werklik beloop het.

Die totale direkte arbeidsvariansie kan soos volg uitgedruk word (Drury, 2015: 449, CIMA, 2012: 179): Totale direkte arbeidsvariansie = standaard direkte arbeidskoste (SC) van werklike uitset geproduseer – werklike direkte arbeidskoste (AC) aangegaan SC – AC Die direkte arbeidstariefvariansie word soos volg bereken (Drury, 2015: 448 449; CIMA, 2012: 179): Verskil tussen die standaardtarief per uur (SR) en die werklike tarief per uur (AR) vir die werklike aantal ure waarvoor betaal is (AH) (SR – AR) × AH Die direkte arbeidsdoeltreffendheidvariansie word soos volg bereken (Drury, 2015: 448; CIMA, 2012: 179):

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 91

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Verskil tussen die standaardure wat gewerk moes word vir die aantal eenhede werklik geproduseer (SH) en die werklike aantal ure gewerk (AH) gewaardeer teen die standaardtarief per uur (SR) (SH – AH) ×SR Bestudeer die voorbeeld in paragraaf 3.1 in CIMA (2012: 179-180), asook Voorbeeld 17.1 in Drury (2015: 442).

Ledige-tydvariansie duik op indien daar wel ledige tyd tydens die produksieproses voorkom. ʼn Ledige-tydvariansie word altyd beskou as ʼn ongunstige variansie (CIMA, 2012: 180, paragraaf 3.2). Die direkte arbeidsdoeltreffendheidsvariansie word beïnvloed deur ledige tyd indien die ure wat betaal is die ure wat gewerk is oorskry. Veronderstel dat daar ʼn bottelnek in die produksieproses is en sommige werknemers in die produksielyn het dus ledige tyd op hulle hande. Hierdie werknemers word steeds betaal vir die ure wat hulle by die werk is, maar geen werk word werklik deur hulle uitgevoer nie. Die algehele doeltreffendheid van die arbeidsmag word dus ongunstig beïnvloed. Bestudeer die voorbeeld voorsien in paragraaf 3.2.1 rakende direkte arbeidsvariansies en die invloed van ledige tyd (CIMA, 2012: 181-182).

Oefening 3.10 Een belangrike aspek om in ag te neem indien daar ledige tyd voorkom – die werklike ure waarop die doeltreffendheidsvariansie bereken word, is die aktiewe ure gewerk en nie die ure waarvoor betaal is nie.

Voltooi die vraag in CIMA op bladsye 182-183 rakende direkte arbeidsvariansies.

3.12.3 Veranderlike bokostevariansies Die totale veranderlike bokostevariansie word in paragraaf 4 in CIMA (2012: 183-184) bespreek en kan verdeel word in die veranderlike bokoste-bestedingsvariansie en die veranderlike bokoste-doeltreffendheidsvariansie wat gebaseer word op die aktiewe ure (dus ledige tyd uitgesluit).

Die totale veranderlike produksie-bokostevariansie kan soos volg bereken word (Drury, 2015: 449; CIMA, 2012: 183): Verskil tussen die standaard veranderlike bokoste wat aangewend moet word vir werklike uitset (SC) en die veranderlike produksiebokoste werklik aangegaan (AC) SC – AC

Bladsy 92

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde Die veranderlike bokoste-bestedingsvariansie kan soos volg bereken word (Drury, 2015: 450; CIMA: 2012: 183): Werklike koste van enige afwyking van die standaardtarief of koers per uur, oftewel: Werklike aktiewe ure teen standaardtarief per uur – werklike veranderlike bokoste Die veranderlike bokoste-doeltreffendheidsvariansie word soos volg bepaal (Drury, 2015: 450; CIMA, 2012: 183): Standaard veranderlike bokoste van enige afwyking van die standaardvlak van doeltreffendheid, oftewel: [(hoeveelheid standaardure per eenheid × aantal eenhede vervaardig) – aktiewe ure]

× standaardtarief per uur Bestudeer die voorbeeld in paragraaf 4.1 in die CIMA studieteks (2012: 183-184) rakende die veranderlike bokostevariansie. In paragraaf 4.2 word die verdeling van die totale veranderlike bokostevariansie in die veranderlike bokoste-bestedingvariansie en die veranderlike bokoste-doeltreffendheidvariansie verduidelik met behulp van ʼn voorbeeld (CIMA, 2012: 184).

3.12.4 Redes vir kostevariansies Gunstige en ongunstige variansies ontstaan vir ʼn verskeidenheid van redes. Bestudeer die tabel in paragraaf 5 in die CIMA studieteks (2012: 185) wat ʼn opsomming voorsien van elke variansie en die rede waarom daar ʼn gunstige of ongunstige variansie mag wees.

3.12.5 Verkopevariansies Verkopevariansies word aangewend om die prestasie van die verkopefunksie te ontleed en word verdeel in ʼn verkoopprysvariansie en verkoopsvolumevariansie (Drury, 2015: 451-455; CIMA, 2012: 185-187). Dit is egter belangrik om in gedagte te hou dat verkopevariansies bereken word aan die hand van wins- of bydraemarges eerder as die verkoopswaarde self.

Bestudeer Voorbeeld 17.2 en die bespreking op bladsy 452 in Drury vir ʼn verduideliking waarom die wins- of bydraemarge eerder as die verkoopswaarde aangewend word om die verkopevariansie te bereken. Die poging aangewend om verkope te genereer se impak op die wins moet in ag geneem word.

Die totale verkopemargevariansie word soos volg bepaal (Drury, 2015: 453): Verskil tussen die werklike verkope-inkomste (ASR) minus die standaard

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 93

GMA105 Bestuursrekeningkunde veranderlike koste van verkope (SCOS) en die begrote bydrae (BC) (ASR – SCOS) – BC Die verkoopprysvariansie word beskou as die verandering in opbrengs of inkomste wat veroorsaak word deur die werklike verkoopprys wat verskil van die begrote verkoopprys. Dit word soos volg bereken (Drury, 2015: 453; CIMA, 2012: 185-186): Verskil tussen die werklike verkoopprys (ASP) en die standaardverkoopprys (SSP) vermenigvuldig met die werklike verkoopsvolume (AV) (ASP – SSP) × AV Die verkoopsvolumevariansie bepaal die effek van veranderinge in die verkoopsvolume op die verskil tussen die begrote en die werklike bydrae. Die begrote verkoopsvolume word met die werklike verkoopsvolume vergelyk (Drury, 2015: 453-454). Volgens CIMA (2012: 186) in paragraaf 6.2 kan die verkoopsvolumevariansie uitgedruk in eenhede, op drie wyses gewaardeer word: 1) In terme van standaardinkomste; 2) standaardbrutowinsmarge of 3) die standaardkontribusiemarge. Vir die doeleindes van hierdie vak sal die standaardkontribusiemargemetode gebruik word om die verkoopsvolumevariansie te bepaal (Drury, 2015: 454; CIMA, 2012: 186): Verskil tussen die werklike verkoopsvolume (AV) en die begrote volume (BV) vermenigvuldig met die standaardkontribusiemarge (SM) (AV – BV) × SM Bestudeer die probleme wat ondervind word met die interpretasie van verkopevariansies soos dit bespreek word in Drury (2015: 454-455).

Oefening 3.11 Werk deur die vraag oor verkopevariansies in die CIMA studieteks (2012: 187). Daar hoef slegs op die standaardkontribusiemargemetode gefokus te word.

3.13 Rekonsiliasie tussen begrote en werklike wins Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: Bladsye 442, 444, 455

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 7, bladsye 187-195

Bedryfstate (operating statements) dui aan hoe die verskillende variansies gekombineer kan word om die begrote wins met die werklike wins te rekonsilieer. Die rekonsiliasie word aan Bladsy 94

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde die bestuur vir beheerdoeleindes aan die einde van elke finansiële periode in die formaat van ʼn verslag (bedryfstaat) gelewer (CIMA, 2012: 187). Die algemene metode wat gebruik word met die opstel van ʼn bedryfstaat is soos volg (CIMA, 2012: 189): •

Begrote bydrae (kontribusie) word aangepas met die verkoopsvolumevariansies om die begrote bydrae van werklike verkope te bepaal.

•

Die verkoopprysvariansie word dan ingesluit om ʼn syfer te bepaal wat werklike verkope-inkomste, minus die standaard veranderlike koste van verkope, verteenwoordig.

•

Kostevariansies word dan in ag geneem om die werklike bydrae (kontribusie) te bepaal.

Die formaat van ʼn bedryfstaat word aangedui in CIMA met behulp van die voorbeeld voorsien in paragraaf 7.1 en dit lyk soos volg (2012: 188-189): Bedryfstaat vir die maand

R

Begrote wins +/- Verkoopsvolumevariansie = Begrote wins van werklike verkope +/- Verkoopprysvariansie = Werklike verkope minus standaard veranderlike koste van verkope

Kostevariansies:

Gunstig (R)

Ongunstig (R)

Materiaalprys Materiaalverbruik Arbeidstarief Arbeidsdoeltreffendheid Ledige tyd Veranderlike bokostebesteding Veranderlike bokostedoeltreffendheid

Werklike wins

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 95

GMA105 Bestuursrekeningkunde In Drury (2015: 442; 455) word die rekonsiliasie uitgevoer op die inligting vervat in Voorbeeld 17.1 en die bedryfstaat se formaat verskil in ʼn mate van die formaat aangedui hierbo. Die basiese beginsels bly egter dieselfde. Verwys na die bedryfstaat voorsien in Exhibit 17.4 (Drury, 2015: 444).

Oefening 3.12 Bestudeer die vrae in CIMA wat handel oor al die variansies wat tot dusver behandel is en die gevolglike rekonsiliasie van die begrote en werklike wins: •

Bedryfstaat op bladsye 190-193

•

Verdere variansie-ontledings op bladsye 193-195

3.14 Afleiding van werklike data vanuit standaardkoste besonderhede en variansies Bestudeer die handboeke: CIMA studieteks, 2012: bladsye 195-197

•

Variansies kan gemanipuleer word om werklike data vanuit standaardkosteinligting te verkry.

Bestudeer die voorbeeld voorsien in paragraaf 8.1 in die CIMA studieteks (2012: 195-196).

Indien die standaardkostekaart en variansies gegewe inligting in ʼn vraagis, kan die werklike data bereken word deur die onbekende op te los in die verhoudings of formules wat deurentyd gebruik is om variansies te bereken.

Oefening 3.13 Maak seker dat jy goed vertroud is met die verhoudings of formules wat gebruik word om variansies te bereken voordat jy ʼn stap verder kan gaan en onbekendes soos die werklike data kan bepaal. Bestudeer die vrae in CIMA wat handel oor die berekening van werklike data vanuit die gegewe variansies en standaardkosteinligting: •

Werklike loontarief per uur op bladsye 196-197

•

Werklike hoeveelheid materiaal verbruik op bladsy 197.

3.15 Verwantskappe tussen variansies Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 443-449, 461

•

CIMA studieteks, 2012:Hoofstuk 8,bladsye 198-199

Bladsy 96

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde Variansies moenie afsonderlik van mekaar beskou word nie. Al die variansies waarna gekyk is, kan hoofsaaklik verdeel word in kwantiteitvariansies (materiaalverbruik; arbeidsdoeltreffendheid en veranderlike bokoste-doeltreffendheid variansies) en prysvariansies (materiaalprys; arbeidstarief en veranderlike bokoste-bestedingvariansies).

Drury formuleer die drie kwantiteit en drie prysvariansies soos volg (2015: 443-449): Kwantiteitvariansies = verskil tussen die standaardhoeveelheid (SQ) hulpbronne verbruik vir die werklike produksie en die werklike hoeveelheid (AQ) hulpbronne verbruik teen die standaardprys (SP) per eenheid van die betrokke hulpbron (SQ – AQ) × SP Prysvariansies = verskil tussen die standaardprys (SP) en die werklike prys (AP) per eenheid van ʼn hulpbron teen die werklike hoeveelheid (AQ) van die hulpbron verbruik of aangeskaf (SP – AP) × AQ Dit is verder ook belangrik om daarop te let dat indien daar ʼn interafhanklike verhouding tussen twee variansies is, die een variansie gewoonlik gunstig en die ander variansie ongunstig sal wees (CIMA, 2012: 198). Bestudeer die voorbeelde van interafhanklike verhoudings wat bestaan tussen variansies in paragraaf 9 van CIMA (2012: 198).

Oefening 3.14 Bestudeer die interafhanklike verhouding tussen materiaalvariansies deur die vraag in CIMA op bladsy 199 te doen.

In Drury word daar op bladsy 461 ʼn opsomming van die verskillende variansieformules voorsien. Maak seker jy is goed vertroud met al die variansies.

3.16 Samevatting In hierdie studie-eenheid is daar hoofsaaklik gefokus op die opstel en gebruik van begrotings as ʼn beheermeganisme vir bestuur. Begrotings word beskou as gedetailleerde planne wat in kwantitatiewe terme (geldeenheid) uitgedruk word. Daar is eerstens op die noodsaaklikheid van begroting en die vyf benaderings tot die opstel van begrotings gefokus. Die begrotingsproses is ook uiteengesit, gepaargaande met al die funksies wat ʼn begroting kan vervul.

Die begrotingskonsep is uitgebrei na funksionele of departementele begrotings waarvolgens daar vir ʼn bepaalde funksie soos verkope, produksie, materiaal, arbeid of bokoste ʼn

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 97

GMA105 Bestuursrekeningkunde begroting opgestel word. Al die funksionele begrotings word gekonsolideer in ʼn hoofbegroting. Die hoofbegroting bestaan, onder andere, uit ʼn begrote inkomstestaat (staat van omvattende inkomste), begrote staat van finansiële posisie en ʼn kontantbegroting.

Aangesien ʼn hoofbegroting bestempel word as ʼn vaste begroting wat nie voorsiening maak vir enige verskil in werklike volumesuitset of verkope teenoor begrote volumes nie, is daar oorbeweeg na die konsep van ʼn buigsame begroting. Buigsame begrotings word op so ʼn wyse opgestel dat dit kostegedrag en veranderinge in aktiwiteitsvlakke in ag kan neem. In die buigsame begroting word daar kennis gemaak met volume- en bestedingsvariansies.

Die opstel van ʼn standaardkostestelsel is die volgende onderwerp wat behandel is en behels dat daar ʼn voorafbepaalde eenheidskoste vasgestel word wat onder ideale werkstoestande bereikbaar is vir, byvoorbeeld arbeid, materiaal en veranderlike bokoste. Dit is egter belangrik om in gedagte te hou dat ʼn standaardkoste nie as ʼn begrote bedrag beskou word nie. Indien die werklike resultate verskil van die standaardkostes, word ʼn afwyking of variansie waargeneem.

Die variansie kan gunstig of ongunstig wees en word hoofsaaklik in twee kategorieë verdeel vir arbeid, materiaal, veranderlike bokoste en verkope, naamlik ʼn volumevariansie en ʼn prysvariansie. Die laaste onderwerp wat aangeraak is, is die rekonsiliasie tussen die werklike wins en die begrote wins met behulp van ʼn bedryfstaat wat opgestel moet word.

In die volgende studie-eenheid sal daar gefokus word op rekeningkundige beheerstelsels.

3.17 Selfevaluering Aktiwiteit 9 Voltooi die meerkeuseoefeninge 1-10 aan die einde van Hoofstuk 9 (bladsye 229-230) in die CIMA studieteks. Doen ook vrae 47-51 van die vraagbank (Question Bank), bladsye 390-391 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 10 Voltooi meerkeuseoefeninge 1-10 aan die einde van Hoofstuk 10 (bladsye 243-244) in die CIMA studieteks. Doen ook vrae 52-56 van die vraagbank (Question Bank), bladsye 391392 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 11 Voltooi meerkeuseoefeninge 1-10 aan die einde van Hoofstuk 7 (bladsye 172-173) in die CIMA studieteks. Doen ook vrae 32-36 van die vraagbank (Question Bank), bladsye 386387 in die CIMA studieteks.

Bladsy 98

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

GMA105 Bestuursrekeningkunde Aktiwiteit 12 Voltooi meerkeuseoefeninge 1-10 aan die einde van Hoofstuk 8 (bladsye 201-202) in die CIMA studieteks. Doen ook vrae 37-46 van die vraagbank (Question Bank), bladsye 387390 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 13 Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 15 (bladsye 398-399) in die Drury handboek: •

Vraag 15.19

•

Vraag 15.20

•

Vraag 15.21

Aktiwiteit 14 Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 17 (bladsye 463-465) in die Drury handboek: •

Vraag 17.15

•

Vraag 17.16

•

Vraag 17.17

•

Vraag 17.18

•

Vraag 17.19

Studie-eenheid 3: Finansiële beplanning in sakeondernemings

Bladsy 99

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Notas

Bladsy 100 sakeondernemings

Studie-eenheid 3: FinansiĂŤle beplanning in

GMA105 Bestuursrekeningkunde

STUDIE-EENHEID 4: REKENINGKUNDIGE BEHEERSTELSELS

4.1

Studie-eenheid leeruitkomste

Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •

Voorbereiding van geïntegreerde rekeninge in ʼn kosteomgewing

•

Voorbereiding van finansiële state vir bestuurders

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: Die beginsels van vervaardigingsrekeninge en die integrasie van kosterekeninge

•

met finansiële rekeningkundige stelsels te verduidelik; •

ʼn Stel geïntegreerde rekeninge voor te berei wat standaardkostevariansies toon

•

Taak-, spul- (batch) en proseskoste te verduidelik;

•

Grootboekrekeninge vir taak-, spul- (batch) en proseskostestelsels voor te berei;

•

Onderskeid te tref tussen bestuursverslae (managerial reports) vir ʼn verskeidenheid organisasies, onder andere kommersiële ondernemings, welsynsorganisasies en openbare sektor instellings.

4.2

Voorgeskrewe handboek

Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 4, bladsye 85-96 Hoofstuk 5, bladsye 107-122; 124-127 Hoofstuk 18, bladsye 471-476 EN: BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C01: Fundamentals of Management Accounting, 2de uitgawe. Verenigde Koninkryk: Polestar Wheatons

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

Bladsy 101

GMA105 Bestuursrekeningkunde Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 11, paragrawe 1-3 (bladsye 250-269) Hoofstuk 12, paragrawe 1-6 (bladsye 276-302) Hoofstuk 13, paragrawe 1-4 (bladsye 308-320) Hoofstuk 14, paragrawe 1-2 (bladsye 326-339) 4.3

Verrykende bronne

ACCA Global, 2011. Beskikbaar by http://www.accaglobal.com/content/dam/acca/global/pdf/sa_june11_process2.pdf [Besoek: 03/03/2015] (Proseskostestelsel) The Institute of Chartered Accountants of India, 2014. Beskikbaar by http://www.icaiknowledgegateway.org/littledms/folder1/job-costing-and-batch-costing.pdf [Besoek: 04/03/2015] (Taak- en Spulkostestelsel) 4.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord

Omskrywing

Abnormale verlies

Enige verlies wat die voorsiening vir ʼn normale verlies oorskry.

Abnormale wins

ʼn Verbetering op die aanvaarde normale verlies wat met die produksie-aktiwiteite geassosieer word.

Ekwivalente

Veronderstelde heel eenhede wat onvoltooide werk

eenhede

verteenwoordig. Dit word gebruik om kostes tussen onvoltooide en voltooide eenhede toe te deel.

Geïntegreerde

ʼn Stel rekeningkundige rekords wat beide finansiële en

rekeninge

kosterekeninge met mekaar integreer deur ʼn gemeenskaplike inset van data te gebruik.

Normale verlies

ʼn Verwagte verlies waarvoor daar in die begroting voorsiening gemaak is. Dit word gewoonlik bereken as ʼn persentasie van die uitset-eenhede tydens ʼn proses wat plaasvind gedurende ʼn bepaalde tydperk.

Proseskostestelsel

ʼn Kosteberekening van toepassing op deurlopende, opeenvolgende prosesse waar proseskoste toeskryfbaar is

Bladsy 102

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

GMA105 Bestuursrekeningkunde aan die aantal eenhede wat geproduseer is.

Skrootmateriaal

Materiaal wat weggegooi word maar steeds ʼn waarde daaraan gekoppel het.

Spulkostestelsel

ʼn Kosteberekening waar kostes toegeskryf word aan batches

(batch costing)

van ʼn produk.

Taak

ʼn Kliënt se bestelling of ʼn diens wat vir ʼn relatiewe kort tydperk uitgevoer moet word.

Taakkostestelsel

ʼn Kosteberekening waar kostes toegeskryf word aan individuele take (bestellings).

4.5

Inleiding

Die belangrikheid van geïntegreerde kostestelsels as ʼn rekeningkundige beheermaatreël word in Studie-eenheid 4 behandel. Die basiese beginsels van vervaardigingsrekeninge, om die integrasie van koste- en finansiële data in ʼn rekeningkundige stelsel te verduidelik, word as grondslag gebruik. Die dubbelinskrywingsreël van finansiële rekeningkunde word tydens die teboekstelling van transakies in die vier hoofrekeninge geïmplementeer, naamlik hulpbronnerekeninge, rekeninge wat die koste van produksie-items bevat, verkoperekeninge en die inkomstestaatrekeninge. Die uitleg en werking van die vervaardigingsrekening, as ʼn konsolidasie van al die rekeninge verwant aan produksiekoste, word ook bespreek.

Die volgende onderwerp wat in Studie-eenheid 4 aangeraak word, is hoe standaardkostevariansies met ʼn geïntegreerde rekeningkundige stelsel bepaal kan word. Daarna word die onderskeie kosteberekeninge bespreek, naamlik die proseskostestelsel, die taakkostestelsel, spulkostestelsel en dienskostestelsel. Elke kostestelsel se hantering van materiaal, arbeid, bokoste, onvoltooide eenhede en verliese word in detail bespreek.

Laastens word daar vlugtig gefokus op die voorbereiding van bestuursverslae vir die verskillende sakeondernemings, en spesifiek die inligting wat vervat word in die bestuursverslae vir operasionele beheer en die prysing van produkte en dienste.

4.6

Die beginsels van vervaardigingsrekeninge en integrasie van kosterekeninge met finansiële rekeningkundige stelsels

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: Bladsye 85-96

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 11, bladsye 250-261

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

Bladsy 103

GMA105 Bestuursrekeningkunde In Studie-eenheid 3 is die hoofelemente van ʼn produk se koste bepaal, naamlik materiaal, arbeid en bokoste. Hierdie hoofelemente is bymekaar getel om die totale koste van ʼn eenheid van ʼn produk te bereken. Hoe die kostes te boek gestel word, sal bepaal word deur die rekeningkundige kostestelsel wat die sakeonderneming aangeneem het.

Kosterekeningkundige stelsels behels dat gedetailleerde rekords van koste gehou word en kan wissel van eenvoudige ontledings tot rekenaargebaseerde rekeningkundige stelsels. Al hierdie kosterekeningkunde stelsels funksioneer egter op die dubbelinskrywingsbeginsel van finansiële rekeningkunde. Bestudeer paragrawe 1.1 en 1.2 van Hoofstuk 11 in CIMA (2012: 250) vir meer besonderhede oor kosterekeningkundige stelsels en die dubbelinskrywingsbeginsel. ʼn Geïntegreerde stelsel van kosteboekhouding behels dat beide finansiële en kosterekeninge in een stelsel grootboekrekeninge (ledger accounts) gehou word.

Paragraaf 2.1 lys die hoofrekeninge in ʼn stelsel geïntegreerde rekeninge (CIMA, 2012: 250).

Hierdie hoofrekeninge word in vier groepeverdeel: •

Hulpbronnerekeninge

•

Rekeninge wat die koste van produksie-items vanaf die begin van produksie tot en met koste van verkope te boek stel

•

Verkoperekeninge

•

Inkomstestaat

Die rekeningkundige inskrywings wat met ʼn geïntegreerde stelsel plaasvind kan kompleks en verwarrend wees. In Drury (2015: 85-96) word elke transaksie verbonde aan materiaal wat aangekoop en uitgereik word, die kontrolerekeninge, arbeidskostes en bokoste wat te boek gestel moet word, verduidelik aan die hand van T-rekeninge. Hierdie gedeelte in Drury behels ʼn geïntegreerde kostestelsel wat later in hierdie studie-eenheid behandel sal word, naamlik die taakkostestelsel. Bestudeer Figuur 4.1 hieronder wat aansluit by paragraaf 2.2 in CIMA (2012: 251).

Bladsy 104

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Besteding aan hulpbronne Klaarprodukte

Onvoltooide werk (work in process)

Koste van verkope Klaarprodukte

Materiaal / Salarisse / Bokoste Debiteer

Krediteer

Bank of Rekeninge betaalbaar Krediteer

Debiteer

Krediteer

Koste van verkope Debiteer

Onvoltooide werk (work in process) Debiteer

Krediteer

Figuur 4.1: Rekeningkundige inskrywings met ʼn geïntegreerde stelsel (Aangepas uit CIMA, 2012: 251) Bestudeer paragrawe 2.2.1-2.2.7 in Hoofstuk 11 van CIMA (2012: 251-252) wat elkeen van die rekeningkundige inskrywings, soos uiteengesit in Figuur 4.1 hierbo, verduidelik.

Die rekeningkundige inskrywings vir ʼn volle (oftewel absorpsie-) en marginale kostestelsel word in paragraaf 2.3 in CIMA (2012: 252-254) behandel. Bestudeer die twee diagramme (wat T-rekeninge uitbeeld) voorsien op bladsye 253 en 254 wat die werking van geïntegreerde absorpsie- en marginale kostestelsels aantoon. Let veral op die verskille tussen die twee kostestelsels. Die gebruik van geïntegreerde rekeninge word verder uitgebrei met die voorbeeld voorsien in paragraaf 2.4 in CIMA (2012: 255-257). Die teboekstelling van salarisse en lone-uitgawes is meer ingewikkeld as gevolg van aftrekkings wat van die bruto salaris of loon gemaak word. Voorts moet salarisse en lone ook geklassifiseer word as direkte en indirekte salarisse of lone. Bestudeer die voorbeeld voorsien in paragraaf 2.5 in CIMA (2012: 257-258).

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

Bladsy 105

GMA105 Bestuursrekeningkunde Vervaardigingsrekeninge dien as ʼn konsolidasie van al die rekeninge verwant aan produksiekostes (CIMA: 2012: 259-260, paragraaf 2.6). ʼn Vervaardigingsrekening sal soos volg vertoon:

Vervaardigingsrekening Grondstowwe (beginvoorraad)

Grondstowwe gebruik

Aankope

Grondstowwe (eindvoorraad)

Onvoltooide werk (beginvoorraad)

Onvoltooide werk (eindvoorraad)

Grondstowwe gebruik

Produksiekoste van goedere vervaardig

Salarisse en lone Produksiebokoste

Figuur 4.2: Die vervaardigingsrekening (Aangepas uit CIMA, 2012: 260) Die voor- en nadele van ʼn geïntegreerde stelsel van rekeninge word in paragraaf 2.7 in CIMA (2012: 260) gelys.

Oefening 4.1 Doen die vrae voorsien in Hoofstuk 11 van CIMA as bykomende voorbereiding vir toetse en die eksamen:

4.7

•

Grondstowwe-voorraadkontrolerekening, bladsy 258

•

Lonekontrolerekening, bladsy 259

•

Produksiebokostekontrolerekening, bladsye 260-261

•

Rekeningkundige inskrywings, bladsy 261.

Geïntegreerde rekeninge gebaseer op standaardkostevariansies

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 471-476

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 11, bladsye 261-269

Bladsy 106

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

GMA105 Bestuursrekeningkunde Indien die sakeonderneming wat van ʼn standaardkostestelsel gebruik maak moet die grootboekrekeninge ook variansies aandui. Die basiese beginsels van waar en wanneer variansies te boek gestel word, asook hoe gunstige en ongunstige variansies in rekeninge aangedui moet word, word uiteengesit in paragrawe 3.1.1-3.1.3 (CIMA, 2012: 262). Ter opsomming van die basiese beginsels, bestudeer Figuur 4.3 hieronder.

Pakhuis / Stoorkamer (voorraad) kontrolerekening

Salarisse en lone kontrolerekening

•Arbeidstariefvariansie

Onvoltooide werkrekening

Produksiebokoste kontrolerekening

Inkomstestaat

•Materiaalgebruikvariansie (wanneer uitset geproduseer is) •Ledige-tydvariansie •Arbeidsdoeltreffendheidvariansie •Veranderlike bokostedoeltreffendheidvariansie

•Produksiebokoste-bestedingvariansie

Vaste produksiebokosterekening

Verkoperekening

•Materiaalprysvariansie (wanneer materiaal aangekoop word)

•Produksiebokoste-volumevariansie (kan ook in onvoltooide werk rekening wees)

•Verkope teen werklike faktuurprys •Verkopevariansies word nie aangetoon nie

•Saldo van variansies aan einde van periode word afgeskryf in inkomstestaat

Figuur 4.3: Standaardkosteboekhoudingstelsel (Aangepas uit CIMA, 2012: 262) ʼn Ongunstige variansie word tipies gedebiteer in die relevante variansierekening en ʼn gunstige variansie word gekrediteer in die relevante variansierekening. Bestudeer die voorbeelde in paragraaf 3.2 en 3.3 (CIMA, 2012: 263-268). Drury (2015: 471-476) bespreek ook in Hoofstuk 18 die teboekstelling van standaardkostes in algemene grootboekrekeninge.

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

Bladsy 107

GMA105 Bestuursrekeningkunde Verwys spesifiek na Exhibit 18.1 waar die variansierekening aangedui word (opsomming van al die onderskeie standaardkostevariansies).

Oefening 4.2 Werk deur die bykomende vrae van ʼn geïntegreerde standaardkostestelsel in Hoofstuk 11 van CIMA:

4.8

•

Joernaalinskrywings, bladsy 268

•

Geïntegreerde rekeningkundige stelsel, bladsy 269.

Die proseskostestelsel

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 107-121, 124-127

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 12, bladsye 276-302

ʼn Proseskostestelsel is gepas vir industrieë waar groot hoeveelhede van dieselfde produkte of dienste geproduseer word. Dit beteken dat produkte op ʼn soortgelyke wyse vervaardig word en dieselfde hoeveelheid direkte en bokoste aangegaan word (Drury, 2015: 107). Drie scenario’s sal in die proseskostestelsel oorweeg word: 1. Alle uitset-eenhede is ten volle voltooi.

2. Daar is eindvoorraad van onvoltooide of gedeeltelik-voltooide produkte (work in process).

3. Daar is begin- en eindvoorraad van onvoltooide produkte (work in process).

Bestudeer Exhibit 5.1 in Drury wat die vloei van produksie en kostes in die proseskostestelsel toon (2015: 108). ʼn Taakkostestelsel word ook in hierdie voorbeeld met ʼn proseskostestelsel vergelyk. Daar sal in die volgende afdeling gefokus word op die taakkostestelsel. Die beginsel agter die proseskostestelsel is dat die totale produksieproses in verskillende prosesse opgedeel word, waar daar tydens elke proses (of afdeling) werk uitgevoer word en die voltooide produksie na die volgende proses aangestuur word, waar dit weer as inseteenhede vir verdere prosessering beskou word. Eers by die laaste produksieproses word die eenhede voltooi en oorgedra na die klaarprodukte-voorraad. Soos wat produksie van proses na proses aanbeweeg, word kostes ook oorgedra en daar word kontrolerekeninge vir elke proses (of departement) opgestel waaraan direkte en indirekte kostes toegeskryf word. Kostes word dus nie aan individuele uitseteenhede toegeskryf nie, maar word eerder aan die onderskeie prosesse toegeskryf.

Bladsy 108

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Voedsel- en drankvervaardigers Olieraffinadery

Figuur 4.4: Voorbeelde van industrieë waar proseskostestelsels aangewend word (Bronne:http://feelgrafix.com/data_images/out/24/946692-coca-cola-logo.jpg http://www.uk.airliquide.com/image/photoelement/pj/56/18/6d/15/drinks-beverages-productionoverview7243287196416097538.jpg http://www.top-petroleum.com/images/flow1.jpg http://saoilrefiners.co.za/images/design/saoilrefiners-logo.png)

Bestudeer paragraaf 1 in Hoofstuk 12 van CIMA (2012: 276) wat die drie onderskeidende kenmerke van ʼn proseskostestelsel uiteensit. Een hiervan maak ʼn proseskostestelsel ingewikkeld, naamlik dat daar dikwels verlies tydens die produksieproses as gevolg van verdamping, verkwisting en bederf is.

4.8.1

Basiese beginsels van ʼn proseskostestelsel

Die basiese beginsels van ʼn proseskostestelsel word opgesom in paragraaf 2 in Hoofstuk 12 van CIMA (2012: 276-278). Die kostes wat tydens die produksieproses aangegaan word, word vir elke afsonderlike proses in ʼn prosesrekening aangeteken. Die prosesrekening lyk nes ʼn gewone grootboekrekening (T-rekening). Aan die linkerkant (debietkant) word die insette tot die proses en die kostes van hierdie insette aangeteken. Die insette verwys na die hoeveelheid en koste van materiaal, arbeid en bokoste. Aan die regterkant (kredietkant) word aangedui wat met die insette aan die einde van die periode gebeur het. Die insette kan omskep word in klaarprodukte; daar kon verlies daarvan gewees het, of dit kan steeds onvoltooid (work in process – WIP) wees. Bestudeer die voorbeeld voorsien in paragraaf 2.2

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

Bladsy 109

GMA105 Bestuursrekeningkunde in CIMA (2012: 277). Uit hierdie voorbeeld is dit duidelik dat daar aparte prosesse tydens die vervaardiging van sekere produkte is en dat die uitset van een proses die inset van die volgende proses word totdat die finale klaarproduk in die finale proses ontstaan. Die vier stappe van proseskoste word in Figuur 4.5 hieronder opgesom.

Stap 1

• Bepaal die verwagte uitset, abnormale en normale verlies en die ekwivalente eenhede indien daar WIP-eindvoorraad is

Stap 2

• Bereken die koste per eenheid uitset, verliese en WIP

Stap 3

• Bereken die totale koste van uitset, verliese en WIP

Stap 4

• Voltooi rekeninge

Figuur 4.5: Vier stappe van ʼn proseskostestelsel (Aangepas uit CIMA, 2012: 278) 4.8.2

Die hantering van verliese tydens die produksieproses

Dit kan verwag word dat daar verliese van eenhede tydens die produksieproses gaan plaasvind. Indien daar ʼn sekere vlak van verlies verwag word, word daarna verwys as ʼn normale verlies. Indien die verliese meer is as wat verwag is, word die bykomende verlies ʼn abnormale verlies genoem. Indien die verliese weer minder is as wat verwag is, staan die verskil bekend as ʼn abnormale wins (gain). Paragraaf 3 in CIMA (2012: 279-283) verduidelik die aard van ʼn verlies, die boekhouding daarvan en voorsien gedetailleerde voorbeelde van ʼn proseskostestelsel waarin verliese voorkom. Drury beskryf weer in Hoofstuk 5 vanaf bladsye 109-114 verskillende scenario’s waar al die uitseteenhede ten volle in die onderskeie prosesse voltooi is, maar waar daar ses verskillende gevalle van verliese ter sprake is.

Normale verliese word nie ʼn koste toegeken nie – daar word aanvaar dat die koste om die verlies-eenhede te produseer gedra (of geabsorbeer) word deur die goeie kwaliteit uitseteenhede. Die abnormale verlieseenhede word egter gewaardeer teen dieselfde koste per eenheid as die goeie kwaliteit uitseteenhede. Dus het abnormale verliese of winste geen invloed op die koste van die goeie kwaliteit produksie nie en word die koste daarvan as ʼn

Bladsy 110

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

GMA105 Bestuursrekeningkunde uitgawe in die staat van omvattende inkomste afgeskryf (CIMA, 2012: 279, paragraaf 3.1.1).

Verwys ook na Aanhangsel 5.1 in Drury (2015: 124-127) wat handel oor verliese wat tydens die finale fase van voltooiing plaasvind en waar slegs die eenhede wat daardie fase bereik het, die koste van die verlies moet dra.

Oefening 4.3 Oefen die toepassing van die vier stappe van ʼn proseskostestelsel waar daar ook verliese of winste ter sprake is deur die volgende vrae in CIMA te doen: •

Koste van uitset, bladsye 282-283

•

Abnormale wins, bladsye 283-284.

4.8.3

Voorsiening vir skrootmateriaal (scrap)

Skrootmateriaal word beskou as materiaal wat uitgewerp is, maar steeds waarde het. In Hoofstuk 5 van Drury (2015: 109-114) word daar deurentyd verwys na normale en abnormale verliese met of sonder skrootwaarde. In paragraaf 4 van Hoofstuk 12 in CIMA (2012: 284-290) word die hantering van skrootwaarde uiteengesit. Die basiese reëls vir die teboekstelling van skrootwaarde behels dat enige inkomste verdien uit skroot as ʼn verlaging in kostes beskou moet word en nie as verkope-inkomste nie. Volgens Drury en die CIMA studieteks behoort skrootwaarde soos volg hanteer te word: Skrootwaarde van

Verminder die proses se

normale verlies

materiaalkoste

Skrootwaarde van

Verminder die koste van

abnormale verlies

abnormale verlies

Skrootwaarde van

Verminder die inkomste

abnormale winste (gains)

verdien uit skroot

Skrootrekening

Werklike kontant ontvang word te boek gestel

Dt: Skrootrekening Kt: Prosesrekening Dt: Skrootrekening Kt: Abnormale verliesrekening Dt: Abnormale winsterekening Kt: Skrootrekening Dt: Kontant ontvangrekening Kt: Skrootrekening

Tabel 4.1: Die hantering van skrootwaarde (Aangepas uit CIMA, 2012: 284-285) Bestudeer die voorbeeld voorsien in paragraaf 4.2 in CIMA (2012: 285-287) wat die vier stappe asook die hantering van skrootwaarde van abnormale verliese en winste uiteensit.

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

Bladsy 111

GMA105 Bestuursrekeningkunde 4.8.4

Die waardasie van sluitingsvoorraad van onvoltooide werk (WIP)

Daar moet ʼn waarde gekoppel word aan eenhede wat aan die einde van ʼn tydperk gedeeltelik voltooi is. Dit kan slegs gedoen word deur die ekwivalente eenhede van produksie te bereken ten einde die koste van ʼn voltooide eenheid te bepaal (Drury, 2015: 114-117). Bestudeer paragraaf 5 in Hoofstuk 23 van die CIMA studieteks deeglik (2012: 290-297). Die eindvoorraad van onvoltooide eenhede (WIP) sal slegs ʼn bepaalde persentasie voltooid wees ten opsigte van materiaal en arbeid benodig.

Die totale produksiekoste kan nie bloot verdeel word in verhouding tot die voltooide en onvoltooide eenhede nie, aangesien die onvoltooide eenhede nie dieselfde hoeveelheid materiaal, arbeid en ander bokoste verbruik het as die voltooide eenhede nie. Die totale produksiekoste kan regverdig verdeel word deur eenhede van produksie te verwerk na ekwivalente voltooide eenhede van produksie. Bestudeer die wenke wat voorsien word in paragraaf 5.2 rakende die voorbereiding van rekeninge, asook paragraaf 5.3 wat verskillende insetkoerse van materiaal, arbeid en bokoste bespreek (CIMA, 2012: 292).

Drury (2015: 115-117) bespreek ook die geval waar die koste-elemente (materiaal, arbeid en bokoste) nie op dieselfde oomblik tot die produk gevoeg word nie en dus nie dieselfde persentasie van voltooiing behaal het nie. In so ʼn geval moet aparte ekwivalente produksieeenhede vir elke koste-element bereken word. Bestudeer gerus Voorbeeld 5.2 in Drury (2015: 115-116) en die voorbeeld in paragraaf 5.4 in CIMA (2012: 292-293).

Die situasie kan selfs meer ingewikkeld wees indien daar eindvoorraad van onvoltooide eenhede is, asook normale en abnormale verliese met of sonder skrootwaarde (CIMA, 2012: 294-297, paragraaf 5.5-5.7). Die formule om die koste per ekwivalente eenheid te bereken is soos volg: Kostes aangegaan Ekwivalente eenhede werk voltooi Daar word ʼn staat van ekwivalente eenhede voorberei ten einde die ekwivalente eenhede van werk wat voltooi is tydens die tydperk te bereken. Onthou om deurentyd die vier stappe van ʼn proseskostestelsel soos uiteengesit in Figuur 4.5 hierbo toe te pas.

4.8.5

Waardasie van openingsvoorraad van onvoltooide werk (WIP)

Daar bestaan twee aannames rakende openingsvoorraad van onvoltooide eenhede (WIP), naamlik (Drury, 2015: 117-118): •

Die geweegde-gemiddelde metode – openingsvoorraad van onvoltooide eenhede is saam met die eenhede wat in huidige produksieproses vervaardig word gevoeg en kan nie meer afsonderlik geïdentifiseer word nie, en

Bladsy 112

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

GMA105 Bestuursrekeningkunde •

Die eerste-in-eerste-uit metode – openingsvoorraad van onvoltooide eenhede is die eerste eenhede wat in die huidige produksieproses gevoeg en voltooi sal word.

Slegs die geweegde-gemiddelde kostemetode word in die CIMA studieteks (2012: 297-298, paragraaf 6.1-6.2) behandel. Bestudeer ook in Drury die geweegde-gemiddelde kostemetode en die eerste-in-eerste-uit metode met behulp van Voorbeeld 5.3 (2015: 118-121).

Om te verseker dat jy vertroud is met die proseskostestelsel en die onderskeie scenario’s van verliese, skrootwaarde en begin- en eindvoorraad van onvoltooide eenhede, bestudeer paragraaf 6.3 in die CIMA studieteks (2012: 299-302).

4.9

Die taakkostestelsel (job costing)

Bestudeerdie handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 85-96

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 13, bladsye 308-317

Die taakkostestelsel word in sakeondernemings gebruik waar elke eenheid van ʼn produk of diens uniek en spesifiek tot die kliënt se behoeftes vervaardig word. Elke spesiale bestelling vir ʼn kliënt sal ook slegs vir ʼn relatiewe kort tydperk wees (Drury, 2015: 85; CIMA, 2012: 308).

Die normale prosedure wat gevolg word vir die uitvoering van ʼn spesifieke taak word omskryf in paragraaf 1.1 van Hoofstuk 13 (CIMA, 2012: 308). Die teboekstelling van taakkostes gaan gepaard met taakkostekaarte en taakkosterekeninge vir elke individuele taak (bestelling). Die uitleg en werking van taakkosterekeninge is soortgelyk aan dié van ʼn proseskostestelsel – insette tot die spesifieke taak word aan die linkerkant (debietkant) en uitsette aan die regterkant (kredietkant) aangeteken. Verwys gerus na paragraaf 1.2.1 en 1.2.2 in CIMA (2012: 308-309) wat sleutelpunte tot taakkosterekeninge en die versameling van taakkostes behandel. Verwys ook na die gedetailleerde bespreking in Hoofstuk 4 van Drury (2015: 86-96) waar elkeen van die onderskeie rekeninge en die teboekstelling van die koste-elemente bespreek word. In die groot sakeondernemings van vandag word daar eerder van gerekenariseerde taakkostestelsels in die vorm van programmatuur gebruik gemaak (CIMA, 2012: 310, paragraaf 1.3).

Ten einde die prys van ʼn spesifieke taak (bestelling) te bepaal, word die totale koste van die taak bepaal en ʼn vereiste winsmarge bygetel. Die nadele van die koste-plus-winsmargeprysingsmetode word in paragraaf 1.4 (CIMA, 2012: 310-311) bespreek.

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

Bladsy 113

GMA105 Bestuursrekeningkunde Werk deeglik deur die voorbeelde van die taakkostestelsel voorsien in paragraaf 2 van Hoofstuk 13 in die CIMA studieteks (2012: 312-317).

Interne diensdepartemente, byvoorbeeld die instandhoudingsdepartement, kan ook van ʼn taakkostestelsel gebruik maak om kostes te beheer. Elke spesifieke taak wat deur die diensdepartement uitgevoer word se koste sal toegewys word na die bepaalde departement aan wie die diens gelewer word. Die voordele van ʼn interne taakkostestelsel vir ʼn diensdepartement word in paragraaf 3.1 beskryf (CIMA, 2012: 317).

4.10 Die spulkostestelsel (batch costing) Bestudeerdie handboeke: •

Drury, 2015: bladsy 122

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 13, bladsye 317-320

Die spulkostestelsel is soortgelyk aan die taakkostestelsel deurdat daar bondels (batches) afsonderlike identifiseerbare eenhede vervaardig word soos wat ʼn kliënt dit bestel. Die koste per eenheid per bondel word bereken deur die totale spulkoste te verdeel met die aantal eenhede in die bondel (Drury, 2012: 118). Paragraaf 4 in Hoofstuk 13 van CIMA (2012: 317-318) bespreek die spulkostestelsel aan die hand van ʼn voorbeeld.

Oefening 4.4 Die spulkostestelsel behels ook dat die verkoopprys van ʼn bondel bepaal word deur ʼn vasgestelde winsmarge by die totale koste van ʼn bondel te voeg. Werk deur die vraag en antwoord op bladsye 319-320 in CIMA. 4.11 Die dienskostestelsel Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsy 96

•

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 14, bladsye 326-337

Aangesien diensondernemings nie tasbare produkte vervaardig en verkoop nie, moet daar ʼn alternatiewe kosteberekening aangewend word om te voldoen aan die prysingsbehoeftes van diensondernemings. Vergewis jouself met presies watter tipe sakeondernemings as diensondernemings geklassifiseer word (paragraaf 1.1 van Hoofstuk 14 in CIMA, 2012: 326).

Diensondernemings het dikwels grootskaalse bedrywighede en benodig gesofistikeerde kostebeheermaatreëls. Bestudeer die verskille tussen dienskostestelsels en die tradisionele kostestelsels wat uitgewys word in paragraaf 1.2 (CIMA, 2012: 326).

Bladsy 114

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

GMA105 Bestuursrekeningkunde Die karaktereienskappe van ʼn diens word in Figuur 4.6 hieronderuiteengesit. Maak seker dat jy hierdie karaktereienskappe ken sodat jy sakeondernemings kan uitken wat moontlik van dienskostestelsels gebruik sal maak (CIMA, 2012: 326-327).

Heterogeniteit

Ontasbaarheid

Bederfbaarheid

Gelyktydigheid

Figuur 4.6: Die eienskappe van ʼn diens (Aangepas uit CIMA, 2012: 326-327) Dit is moeilik om ʼn realistiese koste-eenheid te vind wat as ʼn betroubare maatstaf kan dien om ʼn diens wat gelewer is te meet. Die oplossing is om ʼn saamgestelde koste-eenheid (composite cost unit) te gebruik indien die diens uit twee aktiwiteitsveranderlikes bestaan.

Bestudeer die tipiese koste-eenhede wat deur sakeondernemings wat in die dienstesektor handel dryf (CIMA, 2012: 327, paragraaf 1.4.1) gebruik word.Die formule vir die berekening van ʼn koste per eenheid van ʼn diens word in paragraaf 1.4.2 in CIMA (2012: 328) voorsien en is soos volg:

Vir niewinsgewende organisasies is dit egter moeilik om die sukses daarvan te meet.

Niewinsgewende organisasies sluit welsynsorganisasies, kerke, die polisie, skole en gesondheidsorginstansies in. Om die prestasie van ʼn niewinsgewende organisasie te bepaal word daar gefokus op die kostes aangegaan om die diens te lewer en die uitset wat gelewer is ten einde ʼn koste-per-eenheid diens te bereken. Die drie hoofgebruike van ʼn

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

Bladsy 115

GMA105 Bestuursrekeningkunde eenheidskostemaatstaf vir niewinsgewende organisasies word in paragraaf 1.4.3 in die CIMA studieteks (2012: 328) genoem. Bestudeer ook die voorbeeld voorsien in paragraaf 1.4.4 wat fokus op die eenheidskoste vir niewinsgewende organisasies (CIMA, 2012: 329).

Die beperkinge in die gebruik van eenheidskoste vir diensondernemings word in paragraaf 1.4.5 gelys en fokus hoofsaaklik op die kwaliteit van die diens gelewer en die insette om ʼn diens te lewer, wat nie behoorlik gemeet kan word nie (CIMA, 2012: 329).

Oefening 4.5 Doen die meerkeusevraag voorsien op bladsy 329 in die CIMA studieteks. Die meerkeusevrae in die CIMA studieteks, asook aan die einde van elke hoofstuk in die Drury handboek dien as goeie voorbereiding vir die klastoetse.

Gaan ook in detail deur die voorbeeld voorsien in paragraaf 1.5 wat handel oor ʼn onderwysinstelling en hoe om die kosteberekening daarvoor uit te voer (CIMA, 2012: 330333).

Daar word ook ander vrae in Hoofstuk 14 van die CIMA studieteks voorsien wat voordelig sal wees om deur te werk: •

Koste per ton en kilometer vir ʼn maatskappy wat ʼn klein vloot afleweringsvoertuie bedryf, bladsye 333-334

•

Uurlikse tariewe vir ʼn konsultasie sakeonderneming, bladsye 335-337.

Dit is nie ongewoon dat diensondernemings eerder van ʼn taakkostestelsel gebruik maak nie (CIMA, 2012: 337, paragraaf 1.6 en Drury, 2015: 96).

4.12 Bestuursverslae vir verskillende sakeondernemings Bestudeer die handboek: •

CIMA studieteks, 2012: Hoofstuk 14, bladsye 337-339

Daar is reeds na bestuursverslae en die inligting vervat in bestuursverslae in Studieeenheid 1verwys. Bestuursverslae sluit direk aan by die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses wat die bestuur van ʼn sakeonderneming gebruik om, onder andere, produkte en dienste te prys, te beplan vir die toekoms en beheer uit te oefen oor kostes wat aangegaan word. Daar is ook in Studie-eenheid 1 verwys na kosterekeningkunde as ʼn wyse om inligting aan die bestuur te voorsien. Hierdie inligting word vervat in kosterekeningkundeverslae en die formaat van hierdie verslae moet geskik wees om produkte en dienste te

Bladsy 116

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

GMA105 Bestuursrekeningkunde prys, beheer uit te oefen oor kostes en besluite te neem. Bestudeer paragraaf 2.1 in Hoofstuk 14 van die CIMA studieteks waar ʼn voorbeeld van ʼn privaat hospitaal gebruik word om te identifiseer watter tipe inligting deur die bestuur benodig word om operasionele beheer uit te oefen en geskikte pryse vir dienste vas te stel (2012: 337-339).

Die tipiese inligting wat benodig word om operasionele beheer uit te oefen oor ʼn sakeonderneming word in Figuur 4.7 hieronder opgesom.

Verantwoordelikheidsentrums Ad hoc-verslae en vooruitskattings

Koderingstelsels

Inligting Buigsame begrotings

Beheerverslae

Geskikte koste-eenhede

Vergelykende basis

Figuur 4.7: Inligting benodig vir operasionele beheer (Aangepas uit CIMA, 2012: 338) Die belangrikste syfers vir die bestuur van ʼn sakeonderneming wat in bestuursverslae vervat word, is onder andere (CIMA, 2012: 339): •

Bruto wins

•

Waarde toegevoeg

•

Bydrae (contribution)

•

Bruto winsmarge

•

Bemarkingsuitgawes

•

Algemene en administratiewe uitgawes

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

Bladsy 117

GMA105 Bestuursrekeningkunde Die formate van die onderskeie begrotings en finansiële verslae is reeds in Studie-eenheid 3 aangeraak.

4.13 Samevatting In Studie-eenheid 4 is daar gefokus op die beheer van kostes met behulp van geïntegreerde kostestelsels. Die eerste inleidende onderwerp wat behandel is, is die basiese beginsels van vervaardigingsrekeninge en die integrasie van koste en finansiële data in ʼn rekeningkundige kostestelsel. Geïntegreerde rekeninge bestaan hoofsaaklik uit vier groepe, naamlik hulpbronnerekeninge, rekeninge wat die koste van produksie-items van die begin van produksie tot en met koste van verkope te boek stel, die verkoperekeninge en laastens die inkomstestaatrekeninge. ʼn Geïntegreerde rekeningkundige stelsel kan ook op die beginsels van standaardkoste opgestel word waar die verskillende materiaal-, arbeid- en bokostevariansies bepaal kan word.

Die verskillende kosteberekeninge wat sakeondernemings kan implementeer is bespreek.

Die eerste hiervan is die proseskostestelsel wat behels dat kostes toegedeel word na groot hoeveelhede van dieselfde produkte of dienste wat geproduseer word. Tydens die verskillende prosesse kan daar egter normale en abnormale verliese of winste voorkom, asook skrootmateriaal waaraan daar steeds ʼn waarde gekoppel is. Daar is ook gefokus op die hantering van begin- en eindvoorraad van onvoltooide produksie-eenhede tydens die produksieproses. Die tweede kosteberekening wat bespreek is, is die taakkostestelsel waar die kostes aangegaan tydens die produksie toegedeel word aan die unieke take (bestellings) wat voltooi is. Die volgende kosteberekening wat behandel is, is die spulkostestelsel waar kostes toegedeel word aan bondels van dieselfde produk.

In die geval van ʼn diensonderneming sal daar van ʼn dienskostestelsel gebruik gemaak word om ʼn koste-per-eenheid diens wat gelewer is te bereken. Die laaste aspek wat in hierdie studie-eenheid bespreek is, is die bestuursverslae en die inligting wat daarin vervat moet word, spesifiek gerig op die verskillende sakeondernemings wat daar is.

In die laaste studie-eenheid sal die besluitneming van bestuur aan die hand van gelykbreekontleding en beleggingswaardasietegnieke bespreek word.

4.14 Selfevaluering Aktiwiteit 15 Voltooi meerkeuseoefeninge 1-10 aan die einde van Hoofstuk 11 (bladsye 271-272) in die CIMA studieteks. Doen ook vrae 57-64 van die vraagbank (Question Bank), bladsye 392393 in die CIMA studieteks.

Bladsy 118

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

GMA105 Bestuursrekeningkunde Aktiwiteit 16 Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 4 (bladsye 103-104) in die Drury handboek: •

Vraag 4.11

•

Vraag 4.13

•

Vraag 4.14

•

Vraag 4.18

Aktiwiteit 17 Voltooi meerkeuseoefeninge 1-9 aan die einde van Hoofstuk 12 (bladsye 304-305) in die CIMA studieteks. Doen ook vrae 65-76 van die vraagbank (Question Bank), bladsye 394396 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 18 Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 5 (bladsye 128-130) in die Drury handboek: •

Vraag 5.1

•

Vraag 5.2

•

Vraag 5.4

•

Vraag 5.5

•

Vraag 5.7

•

Vraag 5.12

•

Vraag 5.13

•

Vraag 5.14

•

Vraag 5.15

•

Vraag 5.16

•

Vraag 5.19

•

Vraag 5.20

•

Vraag 5.21

Aktiwiteit 19

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

Bladsy 119

GMA105 Bestuursrekeningkunde Voltooi meerkeuseoefeninge 1-9 aan die einde van Hoofstuk 13 (bladsye 321-322) in die CIMA studieteks. Doen ook vrae 77-82 van die vraagbank (Question Bank), bladsye 396398 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 20 Voltooi meerkeuseoefeninge 1-8 aan die einde van Hoofstuk 14 (bladsye 340-341) in die CIMA studieteks. Doen ook vrae 83-88 van die vraagbank (Question Bank), bladsye 398399 in die CIMA studieteks.

Bladsy 120

Studie-eenheid 4: Rekeningkundige beheerstelsels

GMA105 Bestuursrekeningkunde

STUDIE-EENHEID 5:FINANSIËLE BESLUITNEMING

5.1

Studie-eenheid leeruitkomste

Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •

Die gelykbreekontleding vir korttermynbesluitneming

•

Basiese beginsels van besluitneming

•

Beleggingswaardasie-tegnieke vir langtermynbesluitneming

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: Die bydrae-konsep en die gebruik daarvan tydens ʼn koste-volume-wins-ontleding

•

te verduidelik; Die gelykbreekpunt, teikenwins, veiligheidsmarge en wins/volume verhouding vir ʼn

•

enkele produk of diens te bereken; Gelykbreekgrafieke en wins-tot-volumegrafieke vir ʼn enkele produk of diens voor te

•

berei; •

Relevante kostes en kontantvloei te verduidelik;

•

Maak-of-koop-besluite te verduidelik;

•

Die verkoopsamestelling wat winste maksimaliseer met behulp van die beperkende-faktor-ontleding te bereken;

•

Die proses vir die waardasie van langtermynbeleggings te verduidelik;

•

Die netto huidige waarde, interne opbrengskoers en terugbetalingstydperk van ʼn belegging te bereken.

5.2

Voorgeskrewe handboek

Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 121

GMA105 Bestuursrekeningkunde Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 8, bladsye 172-182; 187-188 Hoofstuk 9, bladsye 198-200; 204-214 Hoofstuk 13, bladsye 309-319; 322-325 EN: BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C01: Fundamentals of Management Accounting, 2de uitgawe. Verenigde Koninkryk: Polestar Wheatons Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 6, paragrawe 1-8 (bladsye 128-150) Hoofstuk 15, paragrawe 1-8 (bladsye 346-369) 5.3

Verrykende bronne

About Money, 2015. Beskikbaar by http://entrepreneurs.about.com/od/businessplan/a/breakeven.htm [Besoek 24/03/2015] (Gelykbreekontleding vir entrepreneurs) Tutorialspoint, 2014. Beskikbaar by http://www.tutorialspoint.com/management_concepts/the_make_or_buy_decision.htm [Besoek 27/03/2015] (Maak-of-koop-besluit) ICSA, 2014. Beskikbaar by https://www.icsa.org.uk/assets/files/pdfs/BusinessPractice_and_IQS_docs/studytexts/cfm2/r _CFM_6thEd_StudyText_Chapter12.pdf [Besoek 02/04/2015] (Waardasie-metodes vir kapitaalbeleggings) 5.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord

Omskrywing

Beperkende faktor

Enige iets (faktor) wat die aktiwiteit van ʼn sakeonderneming beperk.

Geleentheidskoste

Die waarde van die voordeel opgegee wanneer een alternatief bo ʼn ander alternatief gekies is.

Gelykbreekpunt

Bladsy 122

Die aktiwiteitsvlak waar daar nie ʼn wins of verlies voorkom nie.

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Gelykbreekgrafiek

ʼn Grafiek wat geskatte wins of verlies teen verskillende vlakke van verkoopsvolume binne ʼn beperkte reeks aandui.

Interne opbrengs-

Diskontokoers wat die huidige waarde van netto toekomstige

koers

kontantvloei wat die projek sal genereer, gelykstel aan die koste van die oorspronklike belegging.

Koste-volume-

ʼn Studie gefokus op die uitwerking wat veranderinge in die vaste

winsontleding

koste, veranderlike koste, verkoopsprys, hoeveelheid en

(KVW)

samestelling op toekomstige winste het.

Na-voltooiingsoudit

ʼn Objektiewe, onafhanklike assessering van die sukses van ʼn

(post-completion

kapitaalprojek in verhouding tot die plan. Dit dek die hele tydperk

audit)

van die projek en voorsien terugvoer aan bestuurders om met toekomstige implementering en beheer van projekte te assisteer.

Netto huidige

Dit behels die beraming van toekomstige kontantvloei van ʼn

waarde

projek en dan die verdiskontering van hierdie kontantvloei teen die vereiste opbrengskoers om die huidige waarde daarvan te bereken.

Relevante koste

Koste wat inkrementeel aangegaan word as gevolg van ʼn moontlike toekomstige plan van aksie en wat nie aangegaan sal word indien die plan van aksie nie gekies word nie.

Terugbetalings-

Die tyd wat dit neem om die aanvanklike belegging te dek met

tydperk

die kontantinvloei van die projek.

Tydwaarde van geld

Die konsep dat kontant se waarde beïnvloed word deur die tydperk, die rentekoers en inflasiekoers waarteen dit belê word.

Veiligheidsmarge

ʼn Persentasie aanduiding waarmee die beraamde wins, die wins wat nodig is om gelyk te breek, tekortskiet of oorskry.

Verdiskonteerde

ʼn Benadering wat gevolg word om kapitaalbeleggingsprojekte te

kontantvloei

evalueer deur gebruik te maak van verdiskontering.

Vermybare koste

Koste wat vermy kan word indien ʼn aktiwiteit of sektor van die sakeonderneming gestaak word.

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 123

GMA105 Bestuursrekeningkunde 5.5

Inleiding

In hierdie studie-eenheid van Bestuursrekeningkunde I word die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses van bestuur uitgebrei na die besluite wat die bestuur in verband met kort- en langtermynbeleggings moet neem. In terme van korttermynbesluite is die gelykbreekpunt van produksie of verkope die belangrikste en kan dit met behulp van ʼn berekening of met ʼn grafiek bepaal word. Saam met die gelykbreekpunt, sal daar ook gefokus word op die teikenwins en veiligheidsmarge in terme van die bydrae en verkoopsvolume van ʼn enkele produk of diens.

Die langtermynbeleggings- of projekte waarop die bestuur moet besluit behels eerstens dat bestuur slegs fokus op die relevante koste en kontantvloei wat in die toekoms sal plaasvind indien die projek of belegging aanvaar word. Die besluit om ʼn bepaalde produk of diens intern te vervaardig of te lewer, of om dit eerder te laat uitkontrakteer sal ook bespreek word.

Dit is bekend as maak-of-koop-besluite waar die koste of besparing van al die onderskeie alternatiewe oorweeg en teen mekaar opgeweeg moet word. Daar sal ook in hierdie studieeenheid gekyk word na hoe die bestuur hulle besluite moet neem indien daar ʼn bepaalde hulpbrontekort voorkom (die sogenaamde beperkende faktorontleding).

Laastens sal die onderskeie waardasiemetodes vir langtermynbeleggings of -projekte bespreek word. Die drie hoofmetodes is die terugbetalingstydperk, die netto huidige waarde en die interne opbrengskoers. Die belangrike rol wat die tydwaarde van geld by elkeen vervul sal ook behandel word.

5.6

Gelykbreekontleding en die bydrae-konsep

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 172-173

•

CIMA studieteks, 2012: bladsy 128

Een van die stappe van die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses wat in Studieeenheid 1 bespreek is, is om ʼn keuse te maak tussen ʼn reeks van moontlike planne van aksie. In Drury word daar uitgewys dat die gelykbreekontleding ʼn metode is om die moontlike uitkomstes van ʼn spesifieke plan van aksie te bepaal deur ʼn verskeidenheid vrae te beantwoord (Drury, 2015: 172). Daar word voorts ook ʼn inleiding tot die studie van die koste-volume-wins-ontleding voorsien (Drury, 2015: 172-173). Die bydrae-konsep (contribution) is ook in paragraaf 2.11 van Studie-eenheid 2 bespreek. Die bydrae van ʼn produk of diens word as die verskil tussen verkope en marginale of veranderlike koste bereken. Bestudeer paragraaf 1.1 in Hoofstuk 6 van die CIMA studieteks wat die bydraekonsep hersien (2012: 128). Om die koste-volume-wins-ontleding uit te voer moet die bydrae

Bladsy 124

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

GMA105 Bestuursrekeningkunde per eenheid en die bydrae om gelyk te breek bepaal word. Hou in gedagte dat die totale bydrae van die verkoopsvolume met die vaste koste vir die tydperk vergelyk kan word. Die vaste kostes vir elke produksietydperk sal aangegaan word ongeag hoeveel uitseteenhede of verkope daar was. Dit beteken dus dat die vaste kostes (uitgawes) vanuit verkope (inkomste) gedek moet word om gelyk te breek.

5.7

Berekening van die gelykbreekpunt, teikenwins, veiligheidsmarge en wins/volume verhouding vir ʼn enkele produk of diens

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 173-178

•

CIMA studieteks, 2012: bladsye 128-137

Die gelykbreekpunt kan beskou word as die aktiwiteitsvlak waar daar nie ʼn wins of verlies realiseer nie. Die vaste kostes wat aangegaan is, word bloot gedek. Die aantal eenhede wat verkoop moet word om gelyk te breek of die vaste kostes te dek is die gelykbreekpunt. In Drury (2015: 173-175) word die koste-volume-wins-verhouding (oftewel die gelykbreekpuntontleding) as beide ʼn kromlynige verhouding en ʼn lineêre verhouding aangedui afhangende van die aannames ten opsigte van die totale inkomste en totale koste se gedrag soos wat produksie- of verkope-eenhede verander. Die beginsel van ʼn relevante reeks word ook aangeraak en behels dat die sakeonderneming ʼn bepaalde uitsetreeks moet vasstel waarin die sakeonderneming beoog om bedrywighede binne ʼn korttermyntydperk te handhaaf (Drury, 2015: 174-175; 178). Paragraaf 2 in Hoofstuk 6 van CIMA (2012: 128-129) voorsien die formule asook ʼn voorbeeld om die gelykbreekpunt te bereken. Die gelykbreekpuntformule lyk soos volg: Gelykbreekpunt=

Totale vaste kostes bydrae per eenheid

Die bydrae/verkope verhouding (contribution/sales ratio) staan ook as die wins/volume verhouding bekend (Drury, 2015: 177-178). Die verhouding bepaal hoeveel bydrae verdien is vanuit elke R1 se verkope. Paragraaf 3 in CIMA (2012: 129-130) beskryf dat die bydrae/verkope verhouding ʼn alternatiewe metode is om die gelykbreekpunt in terme van verkope-inkomste te bereken. Die formule is soos volg: Gelykbreekpunt=

Totale vaste kostes bydrae/verkope verhouding

Werk deur die voorbeeld van die bydrae/verkope verhouding voorsien in paragraaf 3.2 (2012: 129-130).

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 125

GMA105 Bestuursrekeningkunde Die veiligheidsmarge is ook vir die bestuur van belang aangesien dit dien as ʼn aanduiding van die bedrag waarmee die werklike verkope onder die begrote verkope kan val sonder dat ʼn verlies gelei word (Drury, 2015: 178). Paragraaf 4 van Hoofstuk 6 in CIMA (2012: 130-131) omskryf verder dat die veiligheidsmarge die verskil in eenhede tussen die begrote verkoopsvolume en die gelykbreek verkoopsvolume is. Die veiligheidsmarge se formule is soos volg (Drury, 2015: 178): Veiligheidsmarge =

Begrote verkope - gelykbreekpunt ×100 begrote verkope

Daar is reeds gestel dat die gelykbreekpunt die aantal eenhede is wat verkoop moet word sodat die verkope-inkomste die totale vaste kostes kan dek en dat die totale bydrae beskou kan word as die totale vaste kostes. Daar is geen wins of verlies wat realiseer nie. Die rekenkundige formule word in paragraaf 5.1 en ʼn voorbeeld in paragraaf 5.2 voorsien (CIMA, 2012: 130-131).

Die volgende beginsel waaraan die bestuur aandag skenk, is die teikenwins. Die teikenwins word bereik wanneer verkope-inkomste gelyk is aan die veranderlike koste, plus die vaste koste, plus die verlangde wins. In ʼn formule kan dit soos volg uitgedruk word (CIMA, 2012: 132): S=V+F+P Waar: S = verkope V = veranderlike koste F = vaste koste P = vereiste wins Die totale bydrae wat vir ʼn spesifieke teikenwins vereis word, word bereken as die totale vaste kostes, plus die vereiste wins. Bestudeer voorbeeld van teikenwins in paragraaf 5.4 (CIMA, 2012: 132).

Dit kan van jou verlang word om die effek van veranderinge in die verkoopprys, veranderlike koste per eenheid en vaste koste op die gelykbreekpunt of teikenwins te bepaal. Die eerste geval wat in paragraaf 5.5.1 (CIMA, 2012: 134) bespreek word, is ʼn verandering in die verkoopprys. ʼn Verandering in die verkoopprys sal tot gevolg hê dat die verkope-eenhede en die bydrae per eenheid ook verander. Die totale bydrae bly egter dieselfde en die verkoopsvolume moet voldoende wees om die totale bydrae (vaste koste en vereiste wins) te dek (CIMA, 2012: 134). Werk ook deur paragraaf 5.5.2 wat aandui wat gebeur indien daar ʼn verandering in die produksiekoste (vaste en veranderlike koste) plaasvind (CIMA, 2012: 134-135). Ten einde winste te maksimaliseer moet die optimale kombinasie van die Bladsy 126

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

GMA105 Bestuursrekeningkunde verkoopsprys en verkoopsvolume, wat die totale bydrae maksimaliseer, gevind word. Die voorbeeld voorsien in paragraaf 5.6.1 verduidelik hierdie beginsel in meer detail (CIMA, 2012: 135-136).

Oefening 5.1 Bestudeer die vrae in Hoofstuk 6 van die CIMA studieteks wat handel oor die volgende onderwerpe: •

Bydrae/verkopeverhouding op bladsy 130

•

Teikenwins op bladsy 133

•

Verkope-inkomste op bladsy 133

•

Gelykbreekpunt op bladsy 136

•

Gelykbreekpuntpersentasies op bladsy 137.

Verwys ook na die numeriese benadering tot die koste-volume-wins-ontleding in Drury wat begin op bladsy 175 en die berekeninge wat op bladsy 177 aangedui word.

5.8

Gelykbreekgrafieke en wins/volume grafieke vir ʼn enkele produk of diens

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 178-182, 187-188

•

CIMA studieteks, 2012: bladsye 137-146

Buiten die gelykbreekpuntformule, kan ʼn gelykbreekpunt ook grafies bepaal word. ʼn Gelykbreekgrafiek dui geskatte winste of verliese teen verskillende vlakke van verkoopsvolume binne ʼn beperkte reeks aan (Drury, 2015: 178-179). In paragraaf 6.1 (CIMA, 2012: 137-140) word die aste (axes) van die gelykbreekgrafiek uitgewys, naamlik die verkope/uitset wat op die horisontale as en die verkope-inkomste en koste op die vertikale as aangedui word. Die onderskeie lyne wat op die gelykbreekgrafiek voorkom, word in paragraaf 6.1.1 (CIMA, 2012: 138-140) gelys en word in Grafiek 5.1 hieronder opgesom.

Verwys ook na die gelykbreekgrafiek in Drury (Figuur 8.4, 2015: 179). In Figuur 8.4 in Drury word die wins- en verlies-area en die relevante reeks op ʼn gelykbreekgrafiek ook aangedui.

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 127

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Grafiek 5.1: Gelykbreekgrafiek (Aangepas uit CIMA, 2012: 139) Soos daar vanuit Grafiek 5.1 gelees kan word, is die punt waar die verkopelyn en die totale kostelyn sny, die gelykbreekpunt. Die aantal eenhede tussen die gelykbreekpunt en die begrote verkope verteenwoordig die veiligheidsmarge. Die voorbeeld in paragraaf 6.1.2 verduidelik in detail hoe die gelykbreekgrafiek vanuit die inligting voorsien, opgestel moet word (CIMA, 2012: 138-139). Die interpretasie van die gelykbreekgrafiek behels dat jy van die grafiek lees waar die totale koste en die totale verkope-inkomste presies ooreenkom (waar die twee lyne mekaar sny). Hierdie punt is dan bekend as die gelykbreekpunt en kan ook wiskundig bereken word soos aangedui in paragraaf 6.1.3 (CIMA, 2012: 140).

Die gelykbreekgrafiek word, onder andere, aangewend om die produksie van ʼn sakeonderneming te beplan, die sakeonderneming se produkte te bemark en ʼn visuele uitbeelding van die gelykbreekpunt te voorsien (CIMA, 2012: 140).

Indien die tradisionele gelykbreekgrafiek bestudeer word, word dit duidelik dat dit nie moontlik is om die bydrae (contribution) direk daaruit te verkry nie. Om die bydrae op ʼn gelykbreekgrafiek aan te dui moet die veranderlike koste in plaas van die vaste koste ingeteken word. Verwys gerus na paragraaf 6.2 vir ʼn uiteensetting hiervan en vergelyk dit weer met die tradisionele gelykbreekgrafiek (CIMA, 2012: 140). In Drury (2015: 180) word die bydrae gelykbreekgrafiek ook saam met ʼn grafiese uitbeelding bespreek.

Bladsy 128

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

GMA105 Bestuursrekeningkunde ʼn Variasie op die tradisionele gelykbreekgrafiek is om die verhouding wins-tot-verkope aan te dui. Dit word uitgevoer deur ʼn wins/volumegrafiek op te stel met behulp van die instruksies voorsien in paragraaf 6.3.1 (CIMA, 2012: 141). Die wins/volumegrafiek word ook in Hoofstuk 8 van Drury (2015: 181-182) verduidelik. Beskou die tipiese uitleg van so ʼn wins/volumegrafiek hieronder en werk ook deur die voorbeeld in paragraaf 6.3.2 (CIMA, 2012: 141). Verwys ook na Figuur 8.6 in Drury (2015: 182) vir die uitleg van ʼn wins/volumegrafiek.

Grafiek 5.2: Wins/volume gelykbreekgrafiek (Aangepas uit CIMA, 2012: 141)

Gaan ook in detail deur die voordeel van ʼn wins/volumegrafiek wat in paragraaf 6.3.3 (CIMA, 2012: 142-143) bespreek word. Maak seker jy verstaan wat met ʼn grafiek sal gebeur indien die gelykbreekpunt verander. Onthou, die gelykbreekpunt sal verander indien die vaste koste of bydrae verander. Verwys ook vlugtig na die bespreking van die gelykbreekgrafiek waar die lyne geboë is, vanuit ʼn ekonoom se perspektief (paragraaf 6.4, CIMA, 2012: 145146).

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 129

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Oefening 5.2 Bestudeer die vrae wat handel oor die gelykbreekgrafiek in Hoofstuk 6 van CIMA: •

Gelykbreekgrafiek op bladsy 143

•

Wins/volume gelykbreekgrafiek op bladsye 144-145.

Die gelykbreekontleding het egter ʼn aantal beperkinge wat omskryf word in paragraaf 7 van Hoofstuk 6 (CIMA, 2012: 146). Verwys ook na die aannames van die koste-volume-winsontleding wat jy deurentyd in gedagte moet hou tydens die opstel van gelykbreekgrafieke en die berekening van die gelykbreekpunt, teikenwins en veiligheidsmarge (Drury, 2015: 187-188).

5.9

Relevante koste en kontantvloei

Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 199-200; 213-214

•

CIMA studieteks, 2012: bladsye 346-349

Die toekomstige kontantvloei wat direk as gevolg van ʼn bepaalde besluit plaasvind, word beskou as die relevante koste van ʼn projek of belegging. Drury (2015: 199) definieer ʼn relevante koste as ʼn toekomstige koste wat verskil tussen alternatiewe planne van aksie of keuses. Die bestuur behoort hulle besluitneming te baseer op die relevante kostes.

Paragraaf 1.1 in Hoofstuk 15 (CIMA, 2012: 346) omskryf wat relevante kostes presies is, en lig ook die verskil tussen ʼn relevante koste en ʼn versonke koste uit. Daar word ook aangedui dat relevante kostes as kontantvloei beskou moet word en dat kostes wat nie beskou word as addisionele kontantbesteding nie, geïgnoreer moet word – dit is nie relevant nie. Verwys ook na die ander terminologie wat dikwels aan ʼn relevante koste gegee word, naamlik geleentheidskoste en ʼn vermybare koste.

Indien jy onseker is wat as ʼn nie-relevante veranderlike koste beskou word, gaan deur paragraaf 1.2 in die CIMA studieteks (2012: 347). Die algemene term wat gebruik word om na ʼn nie-relevante veranderlike koste te verwys, is ʼn versonke koste (Drury, 2015: 199). Die belangrikheid van kwalitatiewe of nie-finansiële faktore soos die werknemers se reaksie op die besluit om ʼn bepaalde produksielyn te staak, moet ook in ag geneem word (Drury, 2015: 199-200).

Die uitsondering bestaan egter dat ʼn vaste koste as ʼn relevante koste geklassifiseer kan word. Om hierdie uitsondering toe te pas moet jy vertroud wees met die verskil tussen ʼn spesifieke of ʼn direk toeskryfbare vaste koste en ʼn algemene vaste bokoste. Direk-

Bladsy 130

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

GMA105 Bestuursrekeningkunde toeskryfbare vaste kostes is relevant tot ʼn besluit vir twee redes wat gelys word in paragraaf 1.3 (CIMA, 2012: 347). Bokoste wat geabsorbeer (toegedeel) is, word vir besluitnemingsdoeleindes geïgnoreer (paragraaf 1.4).

Die relevante koste van materiaal en arbeid moet bepaal word op grond van die huidige omstandighede van die sakeonderneming en die onderskeie planne van aksies tot hul beskikking (projekte of beleggings) (Drury, 2015: 213-214). Veral met betrekking tot die relevante koste van materiaal moet die huidige vervangingswaarde daarvan as die relevante koste beskou word, tensy die materiaal reeds aangekoop is (paragraaf 1.5, CIMA, 2012: 347). Drury (2015: 213-214) verduidelik dat, indien die materiaal reeds in voorraad is en bestaande voorraad aangewend word en hierdie voorraad nie weer met nuwe voorraad vervang gaan word nie, word die oorspronklike aankoopprys beskou as ʼn versonke koste (irrelevante koste). Werk deur die vraag in die CIMA studieteks wat handel oor die relevante koste van materiaal op bladsy 348.

Die relevante koste van arbeid hang uiteraard af van die spesifieke omstandighede van die sakeonderneming en die besonderhede van die plan van aksie (Drury, 2015: 214). In paragraaf 1.6 van Hoofstuk 15 in die CIMA studieteks (2012: 349) word ʼn voorbeeld voorsien waarin drie scenario’s uitgelig word, naamlik: •

Eksterne arbeid van buite die sakeonderneming moet aangestel word en die relevante koste sal die veranderlike arbeidskoste van hierdie bykomende arbeiders wees.

•

Indien daar onbesette kapasiteit (spare capacity) in terme van arbeid is en hierdie onbesette kapasiteit in elk geval betaal word, sal daar nie enige addisionele arbeidskoste wees nie.

•

Indien die arbeidskapasiteit reeds ten volle aangewend word en daar nie addisionele arbeid beskikbaar is nie, sal dit beteken dat daar ʼn verlies van bydrae (contribution) gaan wees aangesien produksie verminder moet word.

5.10 Maak-of-koop-besluite Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 208-213

•

CIMA studieteks, 2012: bladsye 350-352

Maak-of-koop-besluite is ook beter bekend as die opsie om ʼn bepaalde projek of taak eerder uit te kontrakteer. Uitkontraktering is dus die proses om goedere of dienste van buite die sakeonderneming te bekom eerder as om dit self in die sakeonderneming te vervaardig

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 131

GMA105 Bestuursrekeningkunde (Drury, 2015: 208). Bestudeer die teorie en Voorbeeld 9.5 in Drury op bladsye 208 tot 211.

Vanuit hierdie voorbeeld word dit veral duidelik dat, indien daar besluit word om eerder ʼn bepaalde komponent aan te koop as om dit self te vervaardig, die arbeidskapasiteit ʼn belangrike rol speel. Die groot vraag is of die arbeiders afgedank sal word en of die arbeiders eerder vir ʼn ander doel aangewend kan word. Die veranderinge wat waargeneem sal word in ander veranderlike en vaste kostes moet ook oorweeg word in die maak-of-koopbesluit.

Bestudeer ook paragraaf 2 in Hoofstuk 15 van CIMA (2012: 350-352). Vanuit die voorbeeld in paragraaf 2.1 in die CIMA studieteks en ook Voorbeeld 9.5 in Drury is dit duidelik dat die relevante kostes wat in ag geneem moet word met ʼn maak-of-koop-besluit die verskil in koste tussen die twee opsies is.

Verwys ook na die besluit om ʼn bepaalde produksiereeks, diens of kliëntebediening te staak (Drury, 2015: 211-213).

Oefening 5.3 Vergewis jouself met ʼn geval waar daar meer as twee alternatiewe planne van aksie kan wees in terme van maak-of-koop-besluite deur die vraag in die CIMA studieteks te voltooi wat begin op bladsye 351-352.

5.11 Beperkende faktorontleding Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 204-207

•

CIMA studieteks, 2012: bladsye 146-150

In die korttermyn gebeur dit dat sakeondernemings se produksiekapasiteit dalk nie voldoende kan wees om aan die vraag na verkope te voldoen nie. Daar kan ʼn tydelike tekort aan arbeid, materiaal of ander hulpbronne wees en dié hulpbronne is bekend as die beperkende faktore (of hooffaktore) (Drury, 2015: 204-205). Die besluit moet dan oor die optimale produksamestelling en die beskikbare hulpbronne daarvoor, gemaak word (CIMA, 2012: 146). In ʼn mate word die marginale (veranderlike) kosteberekening toegepas waar ons aanneem dat die wins gemaksimeer sal word indien die bydrae gemaksimeer is. Bestudeer Voorbeeld 9.3 in Drury (2015: 206-207). Verwys ook na paragraaf 8.2 in Hoofstuk 6 van die CIMA studieteks wat verskillende beperkende faktore situasies uiteensit (2012: 147-148).

Daar is ʼn nuttige vyf-stap benadering om te volg indien jy die optimale produksamestelling moet bepaal, soos opgesom in Figuur 5.1 hieronder.

Bladsy 132

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Stap 1

Identifiseer die beperkende faktor

Stap 2

Bereken die bydrae per eenheid vir elke produk

Stap 3

Bereken die bydrae per eenheid vir die beperkende faktor

Stap 4

Rangskik die produkte (hoogste bydrae per eenheid van beperkende faktor moet eerste wees)

Stap 5

Produseer produkte in rangorde totdat die skaars hulpbron opgebruik is

Figuur 5.1: Stappe om te volg met ʼn beperkende faktorontleding (Aangepas uit CIMA, 2012: 148)

Oefening 5.4 Werk deur die vrae in Hoofstuk 6 van die CIMA studieteks en onthou om die vyf stappe in gedagte te hou: •

Beperkende faktore – vraag op bladsye 148-149

•

Beperkende faktore (POV Co.) – vraag op bladsye 149-150

5.12 Waardasie van langtermynbeleggings of -projekte Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 309-311

•

CIMA studieteks, 2012: bladsye 352-355; 369

Paragraaf 3 (CIMA, 2012: 352) lys die redes waarom ʼn behoorlike waardasie van kapitaalbesteding in ʼn langtermynbelegging belangrik is. Die proses om langtermynbeleggings of projekte te waardeer (project appraisal) bestaan uit ses stappe en sluit aan by kapitaalbesteding (paragraaf 3.1, CIMA, 2012: 352-353). Hierdie proses staan ook bekend as die besluitnemings- en beheersiklus.

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 133

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 Stap 6

•Aanvanklike ondersoek van die voorlegging

•Gedetailleerde evaluering

•Magtiging

•Implementering

•Monitor projek

•Na-voltooiingsoudit

Figuur 5.2: Stappe in die besluitnemings- en beheersiklus van langtermynbeleggings (Aangepas uit CIMA, 2012: 352-353) Die na-voltooiingsoudit (post-completion audit) is ʼn objektiewe, onafhanklike assessering van die sukses van die kapitaalprojek in verhouding tot die oorspronklike plan. Daar is verskeie voordele en prosedures gekoppel aan ʼn na-voltooiingsoudit wat in paragraaf 3.2 (CIMA, 2012: 353-354) bespreek word .

Soos daar reeds in afdeling 5.9 (relevante koste) bespreek is, is daar sekere nie-finansiële faktore wat ook tydens besluitneming van ʼn langtermynbelegging in ag geneem moet word (paragraaf 3.4, CIMA, 2012: 354). Een van die probleme wat tydens die waardasie van langtermynbeleggings of projekte ondervind word, is die vooruitskatting van toekomstige kontantvloei wat sal plaasvind indien ʼn projek of belegging aanvaar word. Dit is hoofsaaklik vanweë die langtermyn aard van die projek of belegging (CIMA, 2012: 355). Verwys ook vlugtig na die bespreking van wat presies ʼn kapitaalbeleggingsbesluit behels en die geleentheidskoste van so ʼn belegging in Hoofstuk 13 van Drury (2015: 309-311).

5.13 Waardasie metodes vir langtermynbeleggings of -projekte Bestudeer die handboeke: •

Drury, 2015: bladsye 311-319; 322-325

•

CIMA studieteks, 2012: bladsye 355-369

Die drie hoofmetodes om die waarde van ʼn langtermynbelegging of -projek te bepaal is die volgende (CIMA, 2012: 355): •

Terugbetalingstydperk

Bladsy 134

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

GMA105 Bestuursrekeningkunde •

Netto huidige waarde

•

Interne opbrengskoers

Elkeen van hierdie metodes sal afsonderlik bespreek word. Dit is egter eers belangrik om te verstaan dat vir enige kontantvloei wat plaasvind tydens die tydperk wat ʼn langtermynbelegging of -projek aangegaan is, die tydwaarde van geld in ag geneem moet word. Paragraaf 6 in die CIMA studieteks verduidelik in detail wat tydwaarde van geld behels (2012: 356-360). Tydwaarde van geld word gebaseer op die beginsel dat kontant se waarde beïnvloed word deur die tydperk, die rentekoers en inflasiekoers waarteen dit belê word.Die waarde van R1 vandag, is nie wat dit in die toekoms ook gaan wees nie – daardie R1 is vandag meer werd as wat dit in die toekoms sal wees. As jy daardie R1 vandag gaan belê en dit verdien rente, sal jy oor ʼn jaar meer as net R1 hê.

Om die waarde van ʼn kapitaalbelegging te bepaal, moet jy in gedagte hou dat die wins of opbrengs wat uit die belegging verdien sal word, die moeite werd moet wees vir die tydperk wat die belegger (sakeonderneming) moet wag voordat die wins sal realiseer. Die verdiskonteerde kontantvloei (discounted cashflow) is ʼn waardasiemetode wat op die tydwaarde-van-geld-beginsel geskoei is (Drury, 2015: 311). Gaan gerus deur die verskillende redes waarom ʼn R1 tans meer werd is as ʼn R1 wat eers in toekoms ontvang sal word (paragraaf 6.1 in CIMA, 2012: 357).

Die beginsels van tydwaarde van geld berus op saamstelling (compounding) en verdiskontering (discounting). Paragraaf 6.2 en 6.3 in CIMA (2012: 357-358) verduidelik saamgestelde rente (compound interest) met behulp van ʼn eenvoudige voorbeeld. Die huidige en toekomstige waarde van kontantvloei word beïnvloed deur saamgestelde rente. ʼn Belegging kan gemaak en rente verdien word op ʼn jaarlikse, halfjaarlikse, kwartaallikse, maandelikse of selfs ʼn daaglikse interval. Saamgestelde rente behels dat rente op rente verdien word – die rente word gevoeg by die oorspronklike belegging en dit word nie uitbetaal nie. Die effek van saamgestelde rente is veral duidelik sigbaar en doeltreffend oor ʼn lang beleggingstydperk. Die formule wat gebruik kan word om die waarde van ʼn belegging wat saamgestelde rente verdien na ʼn aantal jare te bereken is: S = P(1 + r)n Waar: S = toekomstige waarde van die belegging na n-aantal jare P = bedrag wat tans belê is r = rentekoers n = aantal jare van die belegging.

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 135

GMA105 Bestuursrekeningkunde Bogenoemde formule is die een wat in CIMA voorsien word (2012: 358). In Drury word daar ander letters in dieselfde formule gebruik (2015: 312). Die algemeen aanvaarde notasie of formule om die toekomstige waarde van ʼn enkele bedrag oor meervuldige tydperke te bereken indien die effek van saamgestelde rente ook in ag geneem word, is (Correia, et al., 2013: 2-5): FV = PV (1 + r)n Waar: FV: Toekomstige waarde – die bedrag kontant wat opgeloop het teen ʼn bepaalde datum as gevolg van ʼn vroeëre enkele bedrag of periodieke belegging.

PV: Huidige waarde – die waarde van ʼn belegging aan die begin van ʼn tydperk, soms ook na verwys as die hoofsom. r: Rentekoers n: Die aantal tydperke waaroor die belegging rente gaan verdien.

Verdiskontering is weer presies die omgekeerde van saamgestelde rente. Die huidige waarde van ʼn toekomstige kontantvloei word met behulp van die verdiskonteringskoers bereken. Ons wil dus bepaal hoeveel vandag belê moet word om rente te verdien en te groei tot die bedrag wat in die toekoms verwag word. Bestudeer paragraaf 6.4 in die CIMA (2012: 359) studieteks waarin die formule vir verdiskontering gegee word: P = S(1 + r)-n -n

Hou in gedagte dat (1 + r) dieselfde beteken as

1 (1+ r)n

Bestudeer ook die formule in Drury (2015: 312-313) om die verdiskonteerde huidige waarde van ʼn bedrag te bereken. Dit is weereens dieselfde formule, slegs op ʼn ander wyse uitgedruk.

Die algemeen aanvaarde formule om die huidige waarde van ʼn enkele toekomstige bedrag met inagneming van saamgestelde rente te bereken, is (Correia, et al., 2013: 2-7): PV =

FV (1+r)n

Verwys ook na die verdere voorbeelde van verdiskontering in paragraaf 6.4.1 in die CIMA studieteks (2012: 359-360). Dit is deurgaans belangrik om met al drie die waardasiemetodes van kapitaalbeleggings, eerder die verdiskonteerde kontantvloeibenadering te volg wat die tydwaarde van geld in ag neem (CIMA, 2012: 360).

Bladsy 136

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

GMA105 Bestuursrekeningkunde 5.13.1 Terugbetalingstydperk Die terugbetalingstydperk is die tydperk wat dit neem om die aanvanklike belegging (kontantuitvloei) met die kontantinvloei van die projek te dek. Hierdie metode is relatief eenvoudig en word baie deur die bestuur van ondernemings ingespan. Die terugbetalingstydperk-metode word in paragraaf 5 van Hoofstuk 15 in CIMA (2012: 355-356) en ook in Hoofstuk 13 van Drury (2015: 322-325) bespreek. Indien die voor- en nadele van die terugbetalingstydperk in CIMA bestudeer word, kom dit na vore dat die grootste nadeel van hierdie metode is dat dit die tydwaarde van geld ignoreer. Drury (2015: 324) stel dit duidelik dat die terugbetalingsmetode slegs ʼn betroubare aanduiding van die tydperk wat die belegging neem om homself terug te betaal sal wees, indien die kontantvloei eers verdiskonteer word na die huidige waarde toe en hierdie verdiskonteerde kontantvloei dan geneem word om die terugbetalingstydperk te bereken. Dus moet die verdiskonteerde terugbetalingstydperk eerder as waardasiemetode gebruik word.

5.13.2 Netto huidige waarde of verdiskonteerde-kontantvloeimodel Die netto-huidige-waarde-metode (net present value (NPV) method) fokus op die tydwaarde van geld en word beskou as ʼn verdiskonteerde-kontantvloeimodel. Dit behels die beraming van die toekomstige kontantvloei van ʼn projek, die verdiskontering van hierdie kontantvloei teen die vereiste opbrengskoers (koste van kapitaal) en laastens die aftrek van die oorspronklike beleggingskoste. Indien die netto huidige waarde (NHW) positief is, kan die projek aanvaar word aangesien die projek se verwagte opbrengs hoër is as die koste van kapitaal (Drury, 2015: 313-314). Werk gerus deur die berekening van die netto huidige waarde en die formule wat toegepas word in Drury (2015: 314-316). Paragraaf 7.1 in die CIMA studieteks (2012: 361) verduidelik die netto-huidige-waarde-metode in duidelike stappe en daar is ook ʼn voorbeeld om deur te werk. Die voor- en nadele van die nettohuidige-waarde-metode word in paragraaf 7.1.2 in CIMA (2012: 362) getabuleer.

Die geskikte verdiskonteringskoers (diskonto-koers) om met netto-huidige-waardeberekeninge te gebruik, is die sakeonderneming se geweegde gemiddelde koste van kapitaal (paragraaf 7.2, CIMA, 2012: 362-363). Die koste van kapitaal persentasie sal in werkopdragte en die eksamen aan jou voorsien word. ʼn Bate wat elke periode ʼn vaste bedrag vir ʼn vasgestelde tydperk betaal, word ʼn annuïteit genoem (Drury, 2015: 316). ʼn Annuïteit is basies ʼn jaarlikse kontantbetaling of ontvangste wat elke jaar vir ʼn aantal jare dieselfde bedrag is (CIMA, 2012: 363). Om die netto huidige waarde van ʼn annuïteit te bereken, moet jy gebruik maak van ʼn sogenaamde annuïteitstabel wat in beide Drury (2015: 719) en in die CIMA studieteks (2012: 376) voorkom. Hierdie annuïteitstabel dui die som van die huidige waarde-faktor elke jaar van jaar 1 tot jaar n aan.

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 137

GMA105 Bestuursrekeningkunde Bestudeer die formule voorsien in die CIMA studieteks (2012: 363), asook in Drury (2015: 316) om die huidige waarde van ʼn annuïteit te bereken, naamlik: PV =

A

1

ቀ1- (1+r)nቁ r

Vergewis jouself met die berekening van die netto huidige waarde van ʼn annuïteit deur die voorbeeld en vrae in CIMA (2012: 363-365) te voltooi.

Indien jy gevra word om die inkomste te bereken wat verdien moet word om ʼn netto huidige waarde van nul te gee, is dit nuttig om die beginsels van ʼn gelykbreekpunt in gedagte te hou. Die berekening van ʼn gelykbreek netto huidige waarde word in paragraaf 7.4 in CIMA (2012: 365) gedek.

5.13.3 Interne opbrengskoers Die interne opbrengskoers (internal rate of return (IRR)) is die diskontokoers wat die huidige waarde van netto toekomstige kontantvloei wat ʼn projek sal genereer, gelyk stel aan die koste van die oorspronklike belegging. Dit is ʼn metode om die diskontokoers wat ʼn netto huidige waarde van nul veroorsaak, te bereken (Drury, 2015: 316-319). Die metode behels twee stappe, opgesom in Figuur 5.3 hieronder.

Stap 1: Bereken opbrengskoers wat vir 'n projek verwag word

Stap 2: Vergelyk die opbrengskoers met die koste van kapitaal

Figuur 5.3: Stappe tydens die berekening van die interne opbrengskoers (Aangepas uit CIMA, 2012: 365)

Die besluitnemingsreël is soos volg: •

Interne opbrengskoers van projek > koste van kapitaal → aanvaar projek (mits netto huidige waarde positief is).

•

Interne opbrengskoers van projek < koste van kapitaal → moenie die projek aanvaar nie (die netto huidige waarde sal ook negatief wees).

Bladsy 138

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

GMA105 Bestuursrekeningkunde Die formule vir die interne opbrengskoers word weereens in beide Drury (2015: 316-318) en in die CIMA studieteks (2012: 366) aangedui, naamlik:

IOK=A+[

a ×(B-A)]] a-b

Waar: A = diskontokoers wat ʼn positiewe netto huidige waarde oplewer a = bedrag van die positiewe netto huidige waarde B = diskontokoers wat ʼn negatiewe netto huidige waarde oplewer b = bedrag van die negatiewe netto huidige waarde Verwys ook na die voordele en probleme wat gepaard gaan met die interne opbrengskoersmetode (CIMA, 2012: 367).

Oorsigtelik word die voordele van verdiskonteerde kontantvloei-waardasiemetodes in paragraaf 7.6 (CIMA, 2012: 369) gelys. Die belangrikste hiervan is natuurlik dat ʼn verdiskonteerde kontantvloeimetode die tydwaarde van geld in ag neem.

Verwys ook vlugtig na die openbare sektor se kapitaalbegrotingsbesluite en waarom dit verskil van dié van die privaatsektor (CIMA, 2012: 369).

5.14 Samevatting In die laaste studie-eenheid van Bestuursrekeningkunde I is die besluitnemings-, beplannings- en beheerproses weer aangeraak deur op die kort- en langtermynbesluite van die bestuur te fokus. Daar is eerstens na die gelykbreekpunt in terme van produksie of verkope eenhede gekyk en hoe die bydrae-konsep daarby aansluit. Die berekening van die gelykbreekpunt is verduidelik aan die hand van ʼn formule en ʼn grafiek wat gebruik kan word.

Ander belangrike verhoudings en syfers wat die bestuur ook in ag moet neem met korttermynproduksiebesluite is, onder andere, die teikenwins, die wins/volume verhouding en die veiligheidsmarge.

Die tweede belangrike onderwerp waarop gefokus is, is die langtermynbeleggingsbesluite van die bestuur. Dit behels eerstens dat die bestuur slegs die relevante toekomstige kontantvloei in berekening bring wanneer hulle besluit of ʼn bepaalde belegging of projek aangeneem moet word. Die maak-of-koop-besluit (uitkontraktering) wat ook kan voorkom in ʼn tipiese vervaardigingsmaatskappy, of selfs ʼn diensleweringsmaatskappy is ook behandel.

Daar is ook gekyk na die komplekse scenario van ʼn beperkende faktor (hulpbron) en hoe dit die produksamestelling beïnvloed.

Laastens is die drie hoofmetodes om ʼn langtermynbelegging of projek te waardeer bespreek. Die drie metodes is die terugbetalingstydperk, die netto huidige waarde van die

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 139

GMA105 Bestuursrekeningkunde toekomstige kontantvloeistrome, en die interne opbrengskoers wat aanvaarbaar sal wees.

By al drie die metodes is die belangrikheid van tydwaarde van geld in terme van saamstelling en verdiskontering bespreek.

5.15 Selfevaluering Aktiwiteit 21 Voltooi meerkeuseoefeninge 1-11 aan die einde van Hoofstuk 6 (bladsye 151-153) in die CIMA studieteks. Doen ook vrae 26-31 van die vraagbank (Question Bank), bladsye 384385 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 22 Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 8 (bladsye 192-193) in die Drury handboek: •

Vraag 8.11

•

Vraag 8.12

•

Vraag 8.13

•

Vraag 8.15

•

Vraag 8.16

•

Vraag 8.18

•

Vraag 8.19

Aktiwiteit 23 Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 9 (bladsye 222-225) in die Drury handboek: •

Vraag 9.15

•

Vraag 9.16

•

Vraag 9.17

•

Vraag 9.18

•

Vraag 9.21

•

Vraag 9.22

•

Vraag 9.23

Bladsy 140

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

GMA105 Bestuursrekeningkunde Aktiwiteit 24 Voltooi meerkeuseoefeninge 1-10 aan die einde van Hoofstuk 15 (bladsy 371) in die CIMA studieteks. Doen ook vrae 89-94 van die vraagbank (Question Bank), bladsy 400 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 25 Voltooi die volgende hersieningsprobleme aan die einde van Hoofstuk 13 (bladsye 332-333) in die Drury handboek: •

Vraag 13.3

•

Vraag 13.14

•

Vraag 13.23

Studie-eenheid 5:Finansiële besluitneming

Bladsy 141

GMA105 Bestuursrekeningkunde

WOORDELYS IN AFRIKAANS EN ENGELS

Belangrike vakterminologie word hier in Engels weergegee: Afrikaans

Engels

Absorpsiekosteberekening

Absorption costing system

Afwyking (variansie)

Variance

Aktiwiteitsgebaseerde kosteberekening

Activity based costing (ABC) system

Bedryfstaat

Operating statement

Bokoste

Overhead cost

Buigsame begroting

Flexible budget

Eerste-in-eerste-uitmetode

First in first out (FIFO) method

Gelykbreek

Breakeven

Geweegde-gemiddelde metode

Weighted average method

Grondstowwe

Raw materials

Hoofbegroting

Master budget

Interne opbrengskoers

Internal rate of return (IRR)

Klaarprodukte

Finished products

Kostevoorwerp

Cost object

Ledige tyd

Idle time

Maatskaplike verantwoordelikheid

Social responsibility

Marginale kosteberekening

Marginal costing system

Netto huidige waarde (NHW)

Net present value (NPV)

Ondernemingshulpbronbeplanning-stelsel

Enterprise resource planning system (ERPS)

Onvermydelike koste

Unavoidable cost

Opbrengs op kapitaal aangewend (OOKA)

Return on capital employed (ROCE)

Optrede

Behaviour

Professionele bevoegdheid

Professional competence

Bladsy 142

Woordelys in Afrikaans en Engels

GMA105 Bestuursrekeningkunde

Redelike sorg

Due care

Saamstelling

Compounding

Semi-veranderlike koste (gemengde koste)

Semi-variable cost (mixed cost)

Skrootmateriaal

Scrap

Spulkostestelsel

Batch costing system

Stapgewyse koste

Step cost

Stukwerk

Piece work

Taakkostestelsel

Job costing system

Terugbetalingstydperk

Payback period

Toedeling

Apportionment

Toewysing

Allocation/assignment

Uitkontraktering

Outsourcing

Veiligheidsmarge

Safety margin

Verantwoordelikheidsrekeningkunde

Responsibility accounting

Verdiskonteerde kontantvloei

Discounted cashflow

Verdiskontering

Discounting

Verkwisting

Wastage

Vermybare koste

Avoidable cost

Versonke koste

Sunk cost

Vertroulikheid

Confidentiality

Vervaardigingsrekening

Manufacturing account

Voorraad

Inventory

Wedersydse dienslewering

Reciprocal servicing

Wins (bydrae/kontribusie)

Contribution

Woordelys in Afrikaans en Engels

Bladsy 143

GMA105 Bestuursrekeningkunde

BRONNELYS About Money, 2015. Beskikbaar by http://entrepreneurs.about.com/od/businessplan/a/breakeven.htm [Besoek 24/03/2015].

ACCA Global, 2011.Beskikbaar by http://www.accaglobal.com/content/dam/acca/global/pdf/sa_june11_process2.pdf [Besoek: 03/03/2015] Accounting and Finance, 2014.http://www.educationscotland.gov.uk/Images/variance_analysis_tcm4-121116.pdf [Besoek 21/02/2015].

Accounting Coach, 2014. Beskikbaar by: http://www.accountingcoach.com/manufacturingoverhead/explanation/1 [Besoek 21/01/2015].

Accounting Coach, 2014. Beskikbaar by: http://www.accountingcoach.com/manufacturingoverhead/explanation/2 [Besoek 21/01/2015].

Accounting-Simplified, 2013. Beskikbaar by: http://accounting-simplified.com/financial/usersof-accounting-information.html [Besoek 15/12/2014].

Basic college accounting, 2006. Beskikbaar by: http://basiccollegeaccounting.com/2006/07/what-is-the-difference-between-allocation-andapportionment/ [Besoek 30/01/2015].

Briers, 2014.Beskikbaar by http://briers.ca/store/images/detailed/44/052015-910320-applehinged-lid-wire-fruit-basket.jpg [Besoek: 09/02/2015].

Business Dictionary, 2014. Beskikbaar by: http://www.businessdictionary.com/definition/management-accounting.html [Besoek 05/01/2015].

Chartered Institute of Management Accountants (CIMA), 2014. What is management accounting? Beskikbaar by: http://www.cimaglobal.com/CIMA-in-business/What-ismanagement-accounting/ [Besoek 06/01/2015].

CMA Canada, 2008. Beskikbaar by http://www.cmaontario.org/portals/6/Media/CaseExam/Standard%20Cost%20And%20Varian ce%20Analysis.pdf [Besoek 21/02/2015].

Correia, C., Flynn, D., Uliana, E. & Wormald, M. 2013. Financial Management. 7th ed. Cape Town: Juta and CompanyLtd.

Bladsy 144

Bronnelys

GMA105 Bestuursrekeningkunde Hotel Mule, 2010. Beskikbaar by: http://www.hotelmule.com/forum/attachments/month_1006/10062622130d2de1dfd9dc5329. gif [Besoek 14/01/2015].

ICSA, 2014. Beskikbaar by https://www.icsa.org.uk/assets/files/pdfs/BusinessPractice_and_IQS_docs/studytexts/cfm2/r _CFM_6thEd_StudyText_Chapter12.pdf [Besoek 02/04/2015].

Learn cost accounting, 2010. Beskikbaar by: http://learncostaccounting.blogspot.com/2010/03/cost-allocation-and-costapportionment.html [Besoek 30/01/2015].

Oak Tree Life, 2013. Beskikbaar by http://oaktreelife.com/various-reclaimed-wood-counterheight-dining-table-ideas/fancy-wooden-height-table-with-tube-steel-legs-and-square-legsfor-weight-bearing/ [Besoek: 21/01/2015].

The Coca-Cola Company, 2014. Mission, vision and values. Beskikbaar by: http://www.cocacolacompany.com/our-company/mission-vision-values [Besoek 06/01/2015].

The Institute of Chartered Accountants of India, 2014.Beskikbaar by http://www.icaiknowledgegateway.org/littledms/folder1/job-costing-and-batch-costing.pdf [Besoek: 04/03/2015] Tutorialspoint, 2014. Beskikbaar by http://www.tutorialspoint.com/management_concepts/the_make_or_buy_decision.htm [Besoek 27/03/2015].

West, E. 2013. Cost overruns raise questions over infrastructure projects. Business Day Live, January 2013. Beskikbaar by: http://www.bdlive.co.za/business/2013/01/04/costoverruns-raise-questions-over-infrastructure-projects [Besoek 07/01/2015].

Bronnelys

Bladsy 145

GMA105 Bestuursrekeningkunde

SELFEVALUERINGSRIGLYNE Aktiwiteit 1 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Die antwoorde vir die 10 meerkeusevrae verskyn op bladsy 23 in die CIMA studieteks. Die vrae-bank (Question bank) vrae se antwoorde verskyn op bladsy 403 in die CIMA studieteks. Werk eers deur hierdie vrae voordat jy na die volgende studieeenheid beweeg.

Aktiwiteit 2 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die hersieningsvrae te vind.

Aktiwiteit 3 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Die antwoorde vir die 5 meerkeusevrae verskyn op bladsy 52 in die CIMA studieteks. Die vrae-bank (Question bank) vrae se antwoorde verskyn op bladsy 403 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 4 Vir die antwoorde tot die hersieningsprobleme in die Drury handboek, kyk agter in die handboek vanaf bladsy 720.

Aktiwiteit 5 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Die antwoorde vir die 10 meerkeusevrae verskyn op bladsy 69-70 in die CIMA studieteks. Die vrae-bank (Question bank) vrae se antwoorde verskyn op bladsy 404-405 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 6 Vir die antwoorde tot die hersieningsprobleme in die Drury handboek, kyk agter in die handboek vanaf bladsy 720.

Aktiwiteit 7 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Die antwoorde vir die 10 meerkeusevrae verskyn op bladsy 126 in die CIMA studieteks. Die vrae-bank (Question bank) vrae se antwoorde verskyn op bladsy 405-406 in die CIMA studieteks.

Bladsy 146

Selfevalueringsriglyne

GMA105 Bestuursrekeningkunde Aktiwiteit 8 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Die antwoorde vir die 10 meerkeusevrae verskyn op bladsy 23 in die CIMA studieteks. Die vrae-bank (Question bank) vrae se antwoorde verskyn op bladsy 406-407 in die CIMA studieteks. Werk eers deur hierdie vrae voordat jy na die volgende studie-eenheid beweeg.

Aktiwiteit 9 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind of te bereken. Die antwoorde vir die 10 meerkeusevrae verskyn op bladsye 231-232 in die CIMA studieteks. Die vrae in die vraagbank se antwoorde verskyn op bladsy 414 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 10 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind of te bereken. Die antwoorde vir die 10 meerkeusevrae verskyn op bladsye 244-245 in die CIMA studieteks. Die vrae in die vraeagbank se antwoorde verskyn op bladsy 415 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 11 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind of te bereken. Die antwoorde vir die 10 meerkeusevrae verskyn op bladsye 173-174 in die CIMA studieteks.Die vrae in die vraagbank se antwoorde verskyn op bladsye 409-411 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 12 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind of te bereken. Die antwoorde vir die 10 meerkeusevrae verskyn op bladsye 203-204 in die CIMA studieteks. Die vrae in die vraagbank se antwoorde verskyn op bladsye 412-413 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 13 Vir die antwoorde tot die hersieningsprobleme in die Drury handboek, kyk agter in die handboek vanaf bladsye 759-760.

Aktiwiteit 14 Vir die antwoorde tot die hersieningsprobleme in die Drury handboek, kyk agter in die handboek vanaf bladsye 766-767.

Selfevalueringsriglyne

Bladsy 147

GMA105 Bestuursrekeningkunde Aktiwiteit 15 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind of te bereken. Die antwoorde vir die 10 meerkeusevrae verskyn op bladsy 273 in die CIMA studieteks. Die vrae in die vraagbank se antwoorde verskyn op bladsye 416-417 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 16 Vir die antwoorde tot die hersieningsprobleme in die Drury handboek, kyk agter in die handboek vanaf bladsy 724.

Aktiwiteit 17 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind of te bereken. Die antwoorde vir die 9 meerkeusevrae verskyn op bladsy 306 in die CIMA studieteks. Die vrae in die vraagbank se antwoorde verskyn op bladsye 417-421 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 18 Vir die antwoorde tot die hersieningsprobleme van Hoofstuk 5 in die Drury handboek, kyk agter in die handboek vanaf bladsye 726-727.

Aktiwiteit 19 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind of te bereken. Die antwoorde vir die 9 meerkeusevrae verskyn op bladsy 323 in die CIMA studieteks. Die vrae in die vraagbank se antwoorde verskyn op bladsye 421-423 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 20 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind of te bereken. Die antwoorde vir die 8 meerkeusevrae verskyn op bladsy 342 in die CIMA studieteks. Die vrae in die vraagbank se antwoorde verskyn op bladsye 423-424 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 21 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind of te bereken. Die antwoorde vir die 11 meerkeusevrae verskyn op bladsye 153-154 in die CIMA studieteks. Die vrae in die vraagbank se antwoorde verskyn op bladsye 407-409 in die CIMA studieteks.

Bladsy 148

Selfevalueringsriglyne

GMA105 Bestuursrekeningkunde Aktiwiteit 22 Vir die antwoorde tot die hersieningsprobleme van Hoofstuk 8 in die Drury handboek, kyk agter in die handboek vanaf bladsye 731-734.

Aktiwiteit 23 Vir die antwoorde tot die hersieningsprobleme van Hoofstuk 9 in die Drury handboek, kyk agter in die handboek vanaf bladsye 734-737.

Aktiwiteit 24 Gebruik die CIMA studieteks en Drury handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind of te bereken. Die antwoorde vir die 10 meerkeusevrae verskyn op bladsy 372 in die CIMA studieteks. Die vrae in die vraagbank se antwoorde verskyn op bladsy 425 in die CIMA studieteks.

Aktiwiteit 25 Vir die antwoorde tot die hersieningsprobleme van Hoofstuk 13 in die Drury handboek, kyk agter in die handboek vanaf bladsy 752.

Selfevalueringsriglyne

Bladsy 149

Bestuursrekeningkunde I Handboeke • Drury, C. 2015. Management and Cost Accounting. 9de uitgawe.Cengage Learning EMEA. EN • BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C01: Fundamentals of Management Accounting. 2de uitgawe. Verenigde Koninkryk: Polestar Wheatons.

B

estuursrekeningkunde behels die voorsiening van finansiële inligting aan belanghebbendes in die sakeonderneming ten einde hulle in staat te stel om besluitneming te fasiliteer en die algehele doeltreffendheid van bestaande bedrywighede te verbeter. Die bestuursrekenmeester se taak behels, onder andere, om lewensvatbare finansiële strategieë daar te stel, korporatiewe doelwitte te formuleer, korttermyn operasionele beplanning uit te voer, finansiering te bekom en dit doeltreffend aan te wend, beheer uit te oefen oor die finansiële departement en risiko te bestuur.

In Studie-eenheid 1 word die konteks van bestuursrekeningkunde bespreek. Die verskil tussen bestuursrekeningkunde en finansiële rekeningkunde word uitgelig. Die beheer en beplanning van kostes, beter bekend as kosterekeningkunde, behels dat die aard van kostes geïdentifiseer word, begrotings opgestel word, standaarde met werklike kostes vergelyk word om afwykings te identifiseer en prosesse in plek gestel word om afwykings te bestuur. Bestuursinligting se rol in die sakeonderneming word ook behandel, asook die gebruikers van hierdie inligting. Studie-eenheid 1 word afgesluit met die rol van CIMA (Chartered Institute of Management Accountants) as ʼn professionele liggaam vir bestuursrekenmeesters.

Studie-eenheid 2 fokus op die kosterekeningkunde komponent van bestuursrekeningkunde. Finansiële beplanning en beheer word deur middel van begrotings vir ʼn finansiële jaar uitgevoer. Voordat ʼn begroting egter opgestel word, is dit belangrik vir die bestuursrekenmeester om die gedrag van kostes waar te neem om die kostes te klassifiseer. Die totale koste van ʼn produk kan opgedeel word in drie hoof koste-elemente: Materiaal, arbeid en bokoste.

In Studie-eenheid 3 word beheer en beplanning deur middel van begrotings behandel. Dit behels die vasstelling van teikens en standaarde in terme van produksie en winsgewendheid en die ontleding van afwykings tussen werklike en begrote resultate om die finansiële en operasionele prestasie van die onderneming te meet. Koste- en rekeningkundige beheerstelsels soos standaardkoste, proseskoste, taakkoste en spulkosteberekeninge (batch costing) word behandel in Studie-eenheid 4.

In die finale studie-eenheid (Studie-eenheid 5) word spesifieke besluitnemingshulpmiddels in beleggingsprojekte bespreek en hoe om die produksiekapasiteit te verander en voorraadvlakke te beheer. Tegnieke beskikbaar vir besluitneming is onder andere koste-volume-wins-ontleding, gelykbreekpuntontleding, netto huidige waarde en die interne opbrengskoers.

www.akademia.ac.za