Περιοδικό Γεωργία - Κτηνοτροφία / Ιανουάριος 2024 by agrotypos

ΜΗΝΙΑΊΟ περ ιοδ ικό

του ΑγροΤύπου για τον

αγρότη!

ΤΕΥΧΟΣ 1 | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2024 | agrotypos.gr

ΤΙΜΗ

1,50€

ΑΝΘΕΚΤΙΚΌΤΗΤΑ

Εντόμων στα Εντομοκτόνα

ΤΑ ΝΈΑ ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ

ΒΕΛΤΊΩΣΗ ΦΥΤΏΝ

Αειφόρου Γεωργίας

ΕΛΑΙΌΛΑΔΟ

ΣΥΝΈΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΥΠΟΥΡΓΌ ΛΕΥΤΈΡΗ ΑΥΓΕΝΆΚΗ

Τιμές και προβλέψεις παραγωγής

ΟΡΓΑΝΙΚΉ ΟΥΣΊΑ ΕΔΆΦΟΥΣ

ΚΑΡΠΟΎΖΙ ΥΒΡΊΔΙΑ ΚΑΙ ΝΈΕΣ ΦΥΤΕΎΣΕΙΣ

Τι πρέπει να προσέχουμε

ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΈΡΓΕΙΑ 10 χρόνια χωρίς XYLELLA

ΣΙΤΗΡΑ

ΧΟΡΗΓΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ

771105

246006

Καλλιέργεια και Αγορά

• Αιγοπροβατοτροφικές εκμεταλλεύσεις,

τρόποι βελτίωσης της παραγωγικότητάς τους • Επίδραση «Daniel» στην ποιότητα και παραγωγικότητα εδαφών • Αξιολόγηση βιοδιεγερτών σε καλλιέργεια μαρουλιού

• Προϋποθέσεις και απαιτήσεις για την καλλιέργεια μακαντάμια • Καινοτομία στην εξειδικευμένη θρέψη φυτών στην ελληνική γεωργία • Το νέας γενιάς ειδικό τρακτέρ T4.120 F της New Holland • Νέα σειρά τρακτέρ Hattat B3000

Γεωργία - ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ

Τεύχος 1/2024, Ιανουάριος

ΑγροΤύπος

Η ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΤΟΥ ΜΈΛΛΟΝΤΟΣ

Η επιστήμη πιο κοντά στην πράξη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

48 ΤΕΧΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ISSN 1105-2465, Κωδικός: 013155 Ιδιοκτησία: ΑγροΤύπος ΑΕ Β. Ηπείρου 31, 151 25 Μαρούσι Τηλ. 210-6142550 & 8064002 Fax 210-6125141 www.agrotypos.gr E-mail: advert@agrotypos.gr

Τεύχος 01/2024 Ιανουάριος

ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΒΑΣΙΚΟΣ ΜΕΤΟΧΟΣ - ΝΟΜΙΜΟΣ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ Ν.Κ. Γιαννοπολίτης advert@agrotypos.gr ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ - ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ Γ. Γιαννοπολίτη georgia@agrotypos.gr Έ. Χυδεριώτου public@agrotypos.gr ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ advert@agrotypos.gr info@agrotypos.gr Σ. Παϊσιάδης και εξωτερικοί συνεργάτες ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΑ, ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ - DTP Π.Κ. Γιαννοπολίτη ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ, ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Μ. Κατσίκη sales@agrotypos.gr ΕΚΤΥΠΩΣΗ, ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ PressiousArvanitidis Απαγορεύεται κάθε αναδημοσίευση κειμένου ή φωτογραφιών χωρίς τη γραπτή άδεια του Εκδότη. Τα επώνυμα άρθρα εκφράζουν τις απόψεις των συγγραφέων και όχι απαραίτητα και των υπευθύνων του περιοδικού.

Agriculture CROP & ANIMAL HUSBANDRY

ISSN 1105-2465, Code: 3155 The Greek Review of Science, Technology and Business in Agriculture V. Epirou 31, 151 25 Maroussi, Greece Tel. +302106142550 & +302108064002, Fax. +302106125141 www.agrotypos.com ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ Γεωτεχνικοί - αγρότες 36€ Δημ. Oργανισμοί, βιβλιοθήκες, επιχειρήσεις 80€ Κύπρος 100€ Τράπεζα Πειραιώς: 6853.126196.509 GR 12.0171.8530.0068.5312.6196.509 Τράπεζα Eurobank: 0284.02 0010 9734 GR 020 260 284 00000 40 200 109 734 Τράπεζα Εθνική: 72500.222.178 GR 800.110.7250.0000.72500 222.178 Πού βρίσκω το περιοδικό Γεωργία - Κτηνοτροφία; 1. Στα περίπτερα το τελευταίο Σάββατο κάθε μήνα με 1,50€ 2. Στη διεύθυνσή μου, κάθε μήνα, με ετήσια συνδρομή 36€ 3. Στο agrotypos.shop με ετήσια ηλεκτρονική συνδρομή 14,99€ Τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα να χρησιμοποιούνται με ασφαλή τρόπο. Να διαβάζετε πάντα την ετικέτα και τις πληροφορίες σχετικά με το προϊόν πριν από τη χρήση του, καθώς και τις προειδοποιητικές φράσεις και σύμβολα.

ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΑγροΠαρατυπίες 04 Μικρά & Ενδιαφέροντα 06 Ερώτημα του μήνα: Συνέντευξη με τον Λευτέρη Αυγενάκη, Υπουργό Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων 14

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Το νέας γενιάς ειδικό τρακτέρ T4.120 F της New Holland 20 Η οργανική ουσία του εδάφους και η σημασία της για τις καλλιέργειες. Τι πρέπει να γνωρίζουμε, τι πρέπει να προσέχουμε (Θ. Σωτηρόπουλος, Κ. Καζαντζής, Ι. Μάνθος) 22 Σύγχρονα Συστήματα Αειφόρου Γεωργικής Παραγωγής: Γεωργία διατήρησης, Αναγεννητική γεωργία, Γεωργία δέσμευσης άνθρακα (Χ. Καβαλάρης) 26 Ηattat Β300 από την Π.Πετρόπουλος ΑΕΒΕ 30 Επίδραση των επικαθήσεων λάσπης από την κακοκαιρία «Daniel» στην ποιότητα και παραγωγικότητα των εδαφών της Θεσσαλίας (Ε. Ευαγγέλου, Χρ. Νούλας, Μ. Τζιουβαλέκας, Χρ. Πάνκου, Α. Καργιωτίδου, Δ. Βλαχοστέργιος, Αλ. Τσιτούρας, Χρ. Πετσούλας, Π. Γρυπάρη, Ε. Χατζηκύρου, Ε. Κωσταρά, Ι. Τσιακάλης, Θ. Παπαδούλης) 32 Νέες μέθοδοι βελτίωσης των φυτών. Μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τη φυτοπροστασία του μέλλοντος; (Ηλ. Ελευθεροχωρινός) 38 Ανθεκτικότητα (Resistance Management) των εντόμων στα εντομοκτόνα. Πρόληψη και Διαχείριση (Φ. Ιωαννίδης) 48

ΚΗΠΕΥΤΙΚΑ Αξιολόγηση βιοδιεγερτών Wuxal - Oxygen: Πειραματικά σε καλλιέργεια μαρουλιού 54 Από αρχές Φεβρουαρίου ξεκινούν οι νέες φυτεύσεις καρπουζιού. Καλή η περσινή χρονιά όσον αφορά ζήτηση και τιμές 56

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ Παραμένουν οι υψηλές τιμές στο ελαιόλαδο λόγω μειωμένης παραγωγής. «Ευαίσθητη» η καλλιέργεια της ελιάς στην κλιματική αλλαγή 64 Δέκα χρόνια χωρίς Xylella, η προσπάθεια συνεχίζεται χωρίς εφησυχασμό (Δ. Γκούμας, Γ. Λαγουτάρης, Μ. Μαθιουδάκης, Εμ. Μαρκάκης, Ι. Κουφάκης, Α. Καλαϊτζάκης, Ν. Καβρουλάκης) 66 Προϋποθέσεις και απαιτήσεις για την καλλιέργεια μακαντάμια (Θ. Τζατζάνη, Ι. Μυλωνάκη, Κ. Πολυμίλης) 72

ΦΥΤΤΑ ΜΕΓΆΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ Οι βροχοπτώσεις βοήθησαν την καλλιέργεια σκληρού στη χώρα μας. Άνοδο τιμών στη διεθνή αγορά έφερε το 2024 78 Η SQM καινοτομεί στην εξειδικευμένη θρέψη φυτών στην ελληνική γεωργία 83

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ Αιγοπροβατοτροφικές εκμεταλλεύσεις: Τρόποι βελτίωσης της παραγωγικότητάς τους (Αλ. Στεφανάκης) 84

Σκάναρε με την ταμπλέτα ή το κινητό σου το qrcode για να επισκεφθείς το ανανεωμένο agrotypos.gr Αγγλική έκδοση: agrotypos.com Φυτοπροστατευτικά: fytofarmaka.net Ηλεκτρονικό κατάστημα: agrotypos.shop

facebook.com/agrotypos

ΑΓΡΟ

Παρατυπίες

Οι Γερμανοί αγρότες … επηρέασαν τους Έλληνες Τον Ιανουάριο είχαμε την 4ήμερη επίσκεψη του κυβερνητικού κλιμακίου και της ηγεσίας του ΥπΑΑΤ στη Θεσσαλία. Η φράση «να μετατρέψουμε την κρίση σε ευκαιρία», ακούστηκε επανειλημμένως από τον Λευτέρη Αυγενάκη στους πληγέντες αγρότες της Θεσσαλίας. Όμως δεν δέχτηκε να κάνει ανοιχτές συγκεντρώσεις και ελεύθερο διάλογο με τους αγρότες αλλά περιορίστηκε σε επιλεκτικά ραντεβού. Αυτό έφερε δυσαρέσκεια στους Θεσσαλούς. Η επίσκεψη Αυγενάκη πάντως δεν κατάφερε να αποτρέψει τις αγροτικές κινητοποιήσεις. Όμως δεν υπάρχει μαζικότητα. Οι αγρότες της χώρας μας είδαν τι έκαναν οι συνάδελφοί τους στη Γερμανία. Χωρίς να θέλουμε να ευλογήσουμε τα γένια μας ο ΑγροΤύπος ήταν από τα πρώτα μέσα που έκανε ρεπορτάζ για τις γερμανικές κινητοποιήσεις στο Βερολίνο και τις άλλες γερμανικές πόλεις. Είδαν μαζικότητα και μετακίνηση με τρακτέρ σε μεγάλες αποστάσεις και κινητοποιήσεις που συντόνιζε μια οργάνωση, η Ένωση Γερμανών Αγροτών. Τέτοιες κινητοποιήσεις θέλουν και οι Έλληνες αγρότες. Να φανούν στις πόλεις τα τρακτέρ και να συζητήσουν με τους αστούς τα προβλήματά τους. Ήδη έχουμε ψηφίσματα σε κάποιες περιοχές που αναφέρουν ότι «ο αγώνας επιβίωσης των αγροτών και κτηνοτρόφων είναι αγώνας όλης της κοινωνίας. Ο αγώνας αυτός δεν υπόκειται σε κομματικές ή άλλες εξαρτήσεις».

4 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Μηδενίζουν στην Ισπανία το ΦΠΑ στο ελαιόλαδο Η ισπανική κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι το ελαιόλαδο θα ενταχθεί στη λίστα των βασικών τροφίμων που απαλλάσσονται από τον ΦΠΑ. Η απόφαση αυτή αποτελεί μέρος της στρατηγικής της κυβέρνησης για τον περιορισμό του πληθωρισμού εν μέσω της συνεχιζόμενης κρίσης λόγω του αυξημένου κόστους ζωής. Θυμίζουμε ότι η Ισπανία είχε μέχρι σήμερα ΦΠΑ 5% στο ελαιόλαδο. Τώρα ακολουθεί το παράδειγμα της Πορτογαλίας που έχει και αυτή εφαρμόσει μηδενικό ΦΠΑ στο ελαιόλαδο. Η κυβέρνηση της Μαδρίτης θεωρεί ότι η μείωση του ΦΠΑ στα τρόφιμα είναι προς το συμφέρον όλων των πολιτών. Αυτό δεν ισχύει για την Ελλάδα. Η κυβέρνηση της Αθήνας δεν θέλει να μειώσει το ΦΠΑ για να μην έχει απώλειες φόρων ή επειδή γνωρίζει ότι δεν μπορεί να κάνει ελέγχους στην ελληνική αγορά; Η Ελλάδα έχει τον υψηλότερο ΦΠΑ μεταξύ των ελαιοπαραγωγικών χωρών της ΕΕ, που ανέρχεται στο 13%. Με κόφτες οι αιτήσεις για Νέους Αγρότες στην ελαιοκαλλιέργεια Πρόσφατα δόθηκε στη δημοσιότητα από τις υπηρεσίες του ΥπΑΑΤ η «προδημοσίευση» του προγράμματος «Εγκατάσταση Γεωργών Νεαρής Ηλικίας» του Στρατηγικού Σχεδίου Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΣΣ ΚΑΠ) της Ελλάδας 2023 - 2027». Όπως αναφέρει ο κ. Σταύρος Χρυσαδάκος, γεωπόνος από την Σπάρτη, «για ακόμη μια φορά στην πρόσκληση μπαίνουν προϋποθέσεις που λειτουργούν ως «κόφτες». Η δυνατότητα υποβολής πρότασης - φακέλου προϋποθέτει την κατοχή ενός αγροτικού νοικοκυριού ελάχιστου τεκμαρτού οικονομικού μεγέθους (τζίρου) των 12.000 ευρώ. Για την ελαιοποιήσιμη ελιά ο συντελεστής είναι 182,1 ευρώ ανά στρέμμα. Για την επιτραπέζια ελιά - Καλαμών ο συντελεστής είναι 273,6 ευρώ ανά στρέμμα. Αν ο υποψήφιος διαθέτει μόνο λαδοελιές για να φτάσει το ελάχιστο όριο απαιτούνται 66 στρέμματα. Αν ο υποψήφιος διαθέτει μόνο ελιές καλαμών για να πιάσει το όριο απαιτούνται 44 στρέμματα. Τα μεγέθη αυτά είναι υπερβολικά μεγάλα, μακριά από την ελληνική πραγματικότητα και ουσιαστικά παρεμποδίζουν τους υποψηφίους νέους ελαιοκαλλιεργητές να υποβάλλουν φάκελο». Πάει πίσω η πληρωμή στα Οικολογικά Σχήματα Ο Αυγενάκης ανακοίνωσε ότι θέλει να προχωρήσει σε απλοποίηση των Οικολογικών Σχημάτων. Κάνοντας απολογισμό της περιοδείας του στη Θεσσαλία ανέφερε ότι «το ΥπΑΑΤ έχει ξεκινήσει διαδικασία για τη φετινή χρονιά να γίνουν οι κατάλληλες τροποποιήσεις ούτως ώστε να γίνουν πιο φιλικά στους

Έλληνες αγρότες, με σκοπό να ενταχθούν όσο το δυνατόν περισσότεροι με διαδικασίες απλές, χωρίς γραφειοκρατικές υποχρεώσεις. Στόχος της όλης προσπάθειας είναι να εξομαλυνθούν τα ποσά που θα πιστωθούν στους δικαιούχους με τρόπο δίκαιο». Παρά όμως τα όσα υποστηρίζει το ΥπΑΑΤ δεν υπάρχει δυνατότητα μεγάλων αλλαγών πριν το 2025, όπως αναφέρει η ΚΑΠ. Επίσης στην κτηνοτροφία έχουμε σοβαρό πρόβλημα με τα βοσκοτόπια και την τεχνική λύση του ΟΠΕΚΕΠΕ που δεν μπορεί να φέρει μεγάλες αλλαγές. Η νέα ΚΑΠ σχεδιάστηκε με την προϋπόθεση ότι θα είχε ολοκληρωθεί η εκπόνηση των διαχειριστικών σχεδίων βόσκησης, διαδικασία που δεν προχώρησε. Το σίγουρο ότι μετά το κλείσιμο του ΟΣΔΕ θα ακολουθήσει η καταγραφή των δικαιούχων και θα ολοκληρωθούν οι έλεγχοι. Η διαφορά με το παρελθόν είναι ότι η πληρωμή για το πρασίνισμα στην προηγούμενη ΚΑΠ γινόταν πριν το τέλος του έτους μαζί με την εξόφληση της βασικής, ενώ η πληρωμή στο νέο πρασίνισμα (Οικολογικά Σχήματα) της νέας ΚΑΠ θα γίνεται όπως τα προγράμματα του ΠΑΑ (του Δεύτερου Πυλώνα), δηλαδή μετά την άνοιξη. Μπορεί και μετά την 9η Ιουνίου, ημερομηνία διεξαγωγής των ... ευρωεκλογών. Υπόσχονται ρυθμίσεις αλλά έκοψαν το ρεύμα σε πλημμυροπαθείς Ερώτηση κατέθεσε ο τομεάρχης ΑΑΤ και βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ Βασίλης Κόκκαλης, ζητώντας να ενημερωθεί αν γίνονται διακοπές ρεύματος σε πλημμυροπαθείς αγρότες. Η απάντηση από πλευράς ΔΕΔΔΗΕ ανέφερε ότι έχει κοπεί το ρεύμα σε 191 πλημμυροπαθείς αγρότες, ενώ «εκκρεμούν 823 παρόμοια αιτήματα προς υλοποίηση». Την ίδια ώρα η υφυπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας κ. Αλεξάνδρα Σδούκου, απαντώντας στον κ. Κόκκαλη στη Βουλή δήλωνε ότι «προωθείται άμεσα σχέδιο νόμου για τη ρύθμιση οφειλών ηλεκτρικής ενέργειες σε πληγείσες περιοχές από τις πλημμύρες του Σεπτεμβρίου του 2023, που αναφέρει ότι αφενός για τα έτη 2024 και 2025 αναστέλλεται η καταβολή όλων των ληξιπρόθεσμων οφειλών των πληγέντων καταναλωτών με παροχή αγροτικής χρήσης, αφετέρου ότι, οι οφειλές που αφορούν το ανωτέρω διάστημα δύναται να ρυθμιστούν εντός πενταετίας από 1/1/2026 με μηδενικό επιτόκιο για τους πληγέντες. Το ελληνικό δημόσιο θα καλύψει στο ακέραιο το σύνολο της έντοκης επιβάρυνσης με ισόποση επιχορήγηση του εκάστοτε παρόχου». Δηλαδή την ώρα που η κυβέρνηση εξαγγέλλει «νόμο» για την ανακούφιση των πλημμυροπαθών αγροτών ο ΔΕΔΔΗΕ έρχεται και τους κόβει το ρεύμα. Δηλαδή δεν γνωρίζει η αριστερά τι ποιεί η δεξιά, όπως λέει και ο λαός. 

Απόψεις σε κρίσιμα θέματα...

09|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 5

ΜΙΚΡΑ & ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ

Έφυγε από τη ζωή ο βοτανολόγος Αρτέμης Γιαννίτσαρος

Σαράντα μέρες μετά την απώλεια του Jacques Zaffran, βοτανολόγου και καλού φίλου της Κρήτης, η πόλη μας και γενικότερα το νησί, έχασε και δεύτερο φίλο, κατά σύμπτωση και αυτόν μύστη της επιστήμης της Συστηματικής Βοτανικής. Πρόκειται για τον Αρτέμη Γιαννίτσαρο, ομότιμο καθηγητή της Συστηματικής Βοτανικής στο τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, που έφυγε σε ηλικία 85 ετών, στις 26/12/2023 και ετάφη στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών. Ο Αρτέμης Γιαννίτσαρος γεννήθηκε στο Μεσότοπο Λέσβου το 1938 και σπούδασε φυσιογνωστικές επιστήμες στη Σχολή Φυσικών και Μαθηματικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών όπου εκπόνησε και τη διδακτορική του διατριβή . Διετέλεσε καθηγητής της Συστηματικής Βοτανικής για περισσότερο από 40 χρόνια στο τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σύζυγος του υπήρξε η Χανιώτισσα καθηγήτρια Μέσης Εκπαίδευσης Άννα Αποστολάκη με την οποία απέκτησε δύο κόρες και πέντε εγγόνια. Από τις μελέτες του αξίζει να αναφέρουμε εκείνες που συνδέουν την Ελληνική χλωρίδα με την λογοτεχνία με αναφορές σε αρχαίους και σύγχρονους ποιητές ή πεζογράφους (Σαπφώ, Ελύτης, Παπαδιαμάντης, Μυριβήλης, Σεφέρης, Παλαμάς κ.λ.π ) κάποιες από αυτές είναι: «Η χλωρίδα του Αιγαίου στην επιστημονική έρευνα και την λογοτεχνία», «Τα φυτά της Σκιάθου στο έργο του Αλ. Παπαδιαμάντη», «Τα αγριολούλουδα της Λέσβου», «Το φυτικό στοιχείο στο Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη». Στα έργα αυτά, εκλαϊκευμένα και προσιτά στον μέσο αναγνώστη γίνεται φανερή η αγάπη του για τη φύση το πολιτισμό, την ιστορία και την παράδοση του τόπου του. Εκτός από επιστήμονας διεθνούς κύρους, υπήρξε ένας πολύ τρυφερός και ευαίσθητος άνθρωπος, εξαιρετικός οικογενειάρχης και ανεκτίμητος φίλος. Αγαπημένε φίλε Αρτέμη, θα σε θυμόμαστε πάντα όχι μόνο σαν ένα λαμπρό επιστήμονα μα πάνω από όλα σαν ένα γλυκύτατο σεμνό άνθρωπο που η καρδιά του έκλεινε μέσα της αστείρευτη την αγάπη για τη φύση που ο ίδιος ερευνούσε και όλα τα όντα της. Καλό σου ταξίδι προς την αιωνιότητα. Σε ευχαριστώ για την συνεργασία μας στην ταξινόμηση της ζιζανοχλωρίδας στους οπωρώνες των εσπεριδοειδών και τις πορείες μας στους δύσκολους βιότοπους να ανακαλύψουμε τουλίπες. Ευτύχιος Πρωτοπαπαδάκης.

6 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 7

ΜΙΚΡΑ & ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ

Αύξηση εισφορών ΕΦΚΑ στους αγρότες το 2024

Υπεγράφη η απόφαση του Υφυπουργού Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης, Πάνου Τσακλόγλου, για τον καθορισμό των ασφαλιστικών εισφορών των ελευθέρων επαγγελματιών και αγροτών όπως προβλέπει ο νόμος 4670/2020. Οι νέες εισφορές ισχύουν από 1ης Ιανουαρίου 2024 και κλιμακώνονται σε έξι διαφορετικές κλάσεις. Οι ασφαλισμένοι έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν ελεύθερα την κλάση των εισφορών που θα πληρώνουν. Ο Υφυπουργός Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης, Πάνος Τσακλόγλου, δήλωσε: «σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο οι εισφορές των ασφαλιστικών κλάσεων των αγροτών και υπόλοιπων ελευθέρων επαγγελματιών προσαυξάνονται κατά το ποσοστό μεταβολής του μέσου πληθωρισμού της προηγούμενης χρονιάς, δηλαδή κατά 3,46%».

Μειώνεται ο αριθμός αγελαδοτρόφων και ζωικού κεφαλαίου στη χώρα

Η Επιτροπή Ανταγωνισμού, μετά από σχετική έρευνα που έκανε το 2023, αναφέρει ότι στη χώρα μας παρατηρείται σταδιακή μείωση τόσο στον αριθμό του ανθρώπινου κεφαλαίου που ασχολείται με την παραγωγή αγελαδινού γάλακτος όσο και του ζωικού κεφαλαίου. Ειδικότερα, κατά το 2021 παρατηρείται μείωση του αριθμού παραγωγών κατά 3,6% αλλά αύξηση της παραδοθείσας ποσότητας κατά 2,4%, ενώ το 2022 παρατηρείται μείωση του αριθμού παραγωγών κατά 5,7% και μείωση της παραδοθείσας ποσότητας κατά 3,6%. Την τελευταία 10ετία ο αριθμός των παραγωγών αγελαδινού γάλακτος μειώθηκε κατά 1,351 παραγωγούς. Από την άλλη πλευρά, ο πληθυσμός των αγελάδων για την παραγωγή γάλακτος στην Ελλάδα μειώνεται την τελευταία 10ετία, και αναμεσά στο 2013 και 2022 μειώθηκε κατά 49 χιλιάδες κεφάλια. Ειδικότερα το 2022 μειώθηκε ο αριθμός των αγελάδων για παραγωγή γάλακτος κατά 10 χιλιάδες κεφάλια ή κατά 12%.

8 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 9

ΜΙΚΡΑ & ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ

Η Κομισόν έκανε ΠΟΠ τον τουρκικό κρόκο

Στους 513,5 εκ. τόνους η παγκόσμια παραγωγή ρυζιού

Ο τουρκικός κρόκος προστίθεται στο μητρώο προστατευόμενων ονομασιών προέλευσης της ΕΕ. Συγκεκριμένα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε στις 17/1/2024 ότι το «Safranbolu Safranı», ένα αρωματικό φυτό από την περιοχή Safranbolu της Τουρκίας, στο μητρώο Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ). Το «Safranbolu Safranı» είναι βολβώδες καλλιεργούμενο φυτό που ανήκει στο είδος κρόκου Crocus sativus L. Karaarslan, της οικογένειας Ιριδοειδών (Iridaceae). Καλλιεργείται στην περιοχή Safranbolu (Σαφράμπολη), επί Βυζαντίου η ονομασία της ήταν Θεοδωρούπολη και βρίσκεται στην περιοχή της Παφλαγονίας της Μικράς Ασίας. Όπως αναφέρει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ο ανθρώπινος παράγοντας είναι σημαντικός για την καλλιέργεια του συγκεκριμένου φυτού, καθώς η φύτευση, το τσάπισμα και ιδιαίτερα η συγκομιδή του «Safranbolu Safranı» πρέπει να γίνονται χειρωνακτικά και με προσοχή.

Η παγκόσμια παραγωγή ρυζιού το 2023/2024 αναμένεται να ανέλθει σε 513,5 εκατομμύρια τόνους, προβλέπει το USDA. Μεγάλη μείωση της παραγωγής, κατά 1,3 εκ. τόνους, θα έχει η παραγωγή της Κίνας (146,6 εκ. τόνους). Επίσης μειωμένη, κατά σχεδόν κατά 3,8 εκ. τόνους, προβλέπεται να είναι η παραγωγή στην Ινδία (132 εκ. τόνους). Η καθυστέρηση έναρξης των βροχοπτώσεων επηρέασε αρνητικά τις παραγωγές σε Ταϊλάνδη (20 εκ. τόνους) και Ινδονησία (33,5 εκ. τόνους). Η παραγωγή ρυζιού προβλέπεται να συνεχίσει να μειώνεται στην Ιαπωνία (7,3 εκ. τόνους) και τη Νότια Κορέα (3,7 εκ. τόνους) λόγω της διαφοροποίησης της διατροφής και της μείωσης και της γήρανσης του πληθυσμού. Μειωμένες παραγωγές προβλέπονται επίσης για το Μπαγκλαντές (36,3 εκ. τόνους). Αυξημένη παραγωγή θα έχει το Βιετνάμ (27 εκ. τόνους) και οι ΗΠΑ (6,9 εκ. τόνους) και το Πακιστάν (9 εκ. τόνους). Οι ΗΠΑ και το Πακιστάν έρχονται μετά από μια ασυνήθιστα μειωμένη παραγωγή το 2022/2023 λόγω των δυσμενών καιρικών συνθηκών.

10 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 11

ΜΙΚΡΑ & ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ

Σιτηρά: 91 εκ. τόνους η Ρωσία και 23,4 εκ. τόνους η Ουκρανία

Σύμφωνα με τις τελευταίες προβλέψεις του Υπουργείου Γεωργίας των ΗΠΑ (USDA) η παγκόσμια παραγωγή σιταριού για το 2023/2024 προβλέπεται να ανέλθει σε 784,9 εκατομμύρια τόνους. Αυξημένες, σε σχέση με τις αρχικές προβλέψεις, φαίνεται ότι είναι οι παραγωγές σιτηρών σε Ρωσία και Ουκρανία. Συγκεκριμένα στη Ρωσία, πρόσφατα κυκλοφόρησε η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Κρατικών Στατιστικών (ROSSTAT) τα τελικά στοιχεία της παραγωγής του 2023, τα οποία δείχνουν μια ελαφρά μείωση της έκτασης καλλιέργειας. Μείωση των στρεμμάτων είχαμε στο χειμερινό σιτάρι (που αντιπροσωπεύει το 70% της ρωσικής παραγωγής) η οποία αντισταθμίζεται εν μέρει από την αύξηση της έκτασης στο ανοιξιάτικο σιτάρι. Στη Ρωσία ολοκληρώνεται αυτή την περίοδο η συγκομιδή και όπως φαίνεται οι μέσες αποδόσεις κυμαίνονται στους 3,16 τόνους ανά εκτάριο. Το USDA εκτιμά ότι η συνολική ρωσική παραγωγή σιτηρών την περίοδο ανέρχεται σε 91 εκατομμύρια τόνους (δεύτερο συνεχόμενο ρεκόρ μετά το 2022/2023). Επίσης σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία, που δημοσιεύθηκαν τον Ιανουάριο του 2024, από το Υπουργείο Γεωργίας της Ουκρανίας, φαίνεται ότι η παραγωγή σιτηρών της χώρας θα είναι μεγαλύτερη σε σχέση με τις αρχικές προβλέψεις. Τα στοιχεία μετά την ολοκλήρωση της συγκομιδής έδειξαν ότι είχαμε αυξημένες αποδόσεις και μια παραγωγή της τάξης των 23,4 εκατ. τόνους.

Αχλάδια: Αύξηση παραγωγής στην Κίνα μείωση στην ΕΕ

Η παγκόσμια παραγωγή αχλαδιών για το 2023/2024 εκτιμάται σε 25,2 εκατομμύρια τόνους. Όπως αναφέρει το USDA, η μεγαλύτερη παραγωγή της Κίνας αντισταθμίζει την μείωση στην παραγωγή στην Ευρωπαϊκή Ένωση λόγω καιρικών συνθηκών. Ειδικότερα η κινεζική παραγωγή αχλαδιών κυμάνθηκε στους 19,6 εκ. τόνους (αύξηση κατά 600.000 τόνους σε σχέση με πέρυσι) που οφείλεται σε καλές αποδόσεις. Πάντως συνεχίζεται η πολιτική του Πεκίνου για μείωση των εκτάσεων καλλιέργειας στα οπωροφόρα. Παρόλα αυτά στις περιοχές που επιτρέπεται η καλλιέργεια αχλαδιών γίνονται επενδύσεις σε ποικιλίες και νέες τεχνολογίες με στόχο την αύξηση των αποδόσεων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα μια μείωση της έκτασης καλλιέργειας αλλά παράλληλα την αύξηση της κινεζικής παραγωγής. Η παραγωγή της ΕΕ προβλέπεται κάτω από τους 1,8 εκατ. τόνους (μείωση κατά 249.000 τόνους). Την μεγαλύτερη απώλειες στην παραγωγή είχε η Ιταλία κατά 60%. Η μειωμένη παραγωγή θα φέρει λιγότερες εξαγωγές (θα κυμανθούν σε 325.000 τόνους) και αύξηση των εισαγωγών (170.000 τόνους).

12 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 13

ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ | ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

ΣΥΝΈΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΎ ΑΑΤ ΛΕΥΤΈΡΗ ΑΥΓΕΝΆΚΗ Μιλάει για όλους και για όλα Ο υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Λευτέρης Αυγενάκης, σε συνέντευξή του στο Περιοδικό Γεωργία - Κτηνοτροφία, κάνει απολογισμό του έργου του το 2023 και αναφέρεται στις προτεραιότητες για το 2024. Ο υπουργός μιλά ακόμη για τις αλλαγές σε ΕΛΓΑ και ΟΠΕΚΕΠΕ, καθώς και στην τροποποίηση της ΚΑΠ. ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΪΣΙΑΔΗΣ Δημοσιογράφος στον ΑγροΤύπο

Ερ.: Απολογισμός του έργου σας για το 2023 και ποια τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίσατε; Είναι γεγονός ότι το 2023 ήταν μια σκληρή χρονιά. Αυτό οφείλεται στην κλιματική κρίση και στις επιπτώσεις της. Το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητα του υπουργείου από το καλοκαίρι και μετά, το απορρόφησε η αντιμετώπιση των επιπτώσεων των πυρκαγιών, κυρίως σε Έβρο, Ρόδο και Μαγνησία αλλά των επιπτώσεων από τις πλημμύρες στη Θεσσαλία και η στήριξη των αγροτών, αλλά και η λήψη μέτρων για αποκατάσταση και ανασυγκρότηση των περιοχών που επλήγησαν. Αυτή η δραστηριότητα όμως δεν μας έκανε να παραμελήσουμε την πολιτική που είχαμε χαράξει για την ενίσχυση του πρωτογενούς τομέα. Από τις προγραμματικές δηλώσεις είχαμε θέσει ως προτεραιότητες την υπόθεση της Διαχείρισης των Υδάτων, τον εκσυγχρονισμό του κανονισμού του ΕΛΓΑ και την ανασυγκρότηση του ΟΠΕΚΕΠΕ. Και τα τρία αυτά ζητήματα τα έχουμε προχωρήσει παράλληλα με τη στήριξη των πληγεισών περιοχών. Σε κάθε περίπτωση πάντως, λαμβάνουμε μέτρα για την παροχή κινήτρων για την ένταξη όλο και περισσότερων νέων στην αγροτική παραγωγή.

14 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Ερ.: Θα μας δώσετε κάποια παραδείγματα; Υλοποιούμε τα μεγαλύτερα προγράμματα που έχουν χρηματοδοτηθεί ποτέ από πόρους της Ε.Ε., που στοχεύουν: ♦ Στην στήριξη της ηλικιακής αναδιάρθρωσης του τομέα της αγροτικής μας παραγωγής μέσα από το πρόγραμμα των Νέων Αγροτών με πόρους άνω των 600 εκ. ευρώ, εντάσσοντας και τους 2.200 επιλαχόντες με επί πλέον 81 εκ. ευρώ. Στόχος μας να προσελκύσουμε μέσα στα επόμενα τέσσερα χρόνια 60.000 νέους ανθρώπους στον πρωτογενή τομέα, με προγράμματα όπως το συγκεκριμένο, το οποίο και θα επαναπροκηρύξουμε μετά το καλοκαίρι με αντίστοιχο προϋπολογισμό. ♦ Στην προώθηση φιλοπεριβαλλοντικών γεωργικών πρακτικών και μεθόδων, με έμφαση στην βιολογική γεωργία και κτηνοτροφία, με πρόγραμμα ύψους άνω των 700 εκ. ευρώ. ♦ Στην βελτίωση και ανάπτυξη των δημοσίων υποδομών στη Γεωργία, με στόχο τη δημιουργία και τον εκσυγχρονισμό μεγάλων και μικρών εγγειοβελτιωτικών και αρδευτικών έργων για την εξοικονόμηση των υδατικών πόρων, δεδομένης και της ανάγκης αντιμετώπισης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Μέσα από το εμβληματικό πρόγραμμα «Ύδωρ 2.0», το οποίο αναμένεται να μοχλεύσει πόρους άνω των 4. δις ευρώ, αλλάζουμε τον παραγωγικό χάρτη της χώρας. ♦ Στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη των αγροτικών μας περιοχών, επιδιώκοντας τη διασύνδεση της γεωργικής παραγωγής με τον τουρισμό, τον πολιτισμό και την αγροτική μας παράδοση μέσα από τα τοπικά προγράμματα LEADER, στα οποία διαθέσαμε πόρους 600 εκ. € για ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις. Παράλληλα επενδύσαμε στην καινοτομία και στις νέες τεχνολογίες, μέσα από τα Σχέδια Βελτίωσης ύψους 250 εκατ. ευρώ, διευκολύνουμε την πρόσβαση των παραγωγών σε ρευστότητα ενισχύοντας το ταμείο μικροπιστώσεων με ακόμη 40 εκατ. ευρώ, ενώ δεν πρέπει να παραβλέπουμε τα προγράμματα συμβουλευτικής και κατάρτισης που φτάνουν στα 8 εκατ. ευρώ.

Ερ.: Ποιες οι βασικές προτεραιότητές σας για το 2024 και τι νομοσχέδια αναμένεται να κατατεθούν από το Υπουργείο μέσα στο έτος; Θα πάρετε κάποια επιπλέον μέτρα μείωσης του κόστους παραγωγής; Βασικές μας προτεραιότητες αποτελούν:

– Η βελτίωση της θέσης των παραγωγών στην αλυσίδα αξίας,

– Η στήριξη του γεωργικού εισοδήματος και η διασφάλιση της επισιτιστικής ασφάλειας,

– Η βελτίωση της ανταπόκρισης της γεωργίας στις απαιτήσεις της κοινωνίας για ασφαλή, θρεπτικά και βιώσιμα τρόφιμα. Φυσικά, παράλληλα, προχωράμε και σε θεσμικές παρεμβάσεις που ενισχύουν τους αγρότες:

– Η εξωστρέφεια και η αύξηση της παραγωγικότητας, με μεγαλύτερη έμφαση στην έρευνα, στην τεχνολογία και στην ψηφιοποίηση,

– Η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, – Η διευκόλυνση της επιχειρηματικής ανάπτυξης στις αγροτικές μας περιοχές, καθώς και

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 15

ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ | ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ – Δημιουργούμε Ενιαίους Φορείς για τη Διαχείριση των Υδάτων, πρώτα στη Θεσσαλία και ακολουθούν η Κρήτη και η Πελοπόννησος, αλλά και σε κάθε Περιφέρεια. – Εκσυγχρονίζουμε τον κανονισμό του ΕΛΓΑ, μέσα από νομοσχέδιο που θα έρθει σύντομα στη Βουλή. – Λειτουργούμε τον ΟΠΕΚΕΠΕ με δικαιοσύνη και διαφάνεια προς όφελος των αγροτών. – Ανασυγκροτούμε τον ΕΛΓΑ – ΔΗΜΗΤΡΑ σύμφωνα με τις ανάγκες των αγροτών δίνοντάς του περισσότερες δυνατότητες στον τομέα της εκπαίδευσης – Δημιουργούμε Τμήματα Αγροτών στα Επιμελητήρια, παρέχοντας δικαίωμα στη γνώση στους επαγγελματίες αγρότες. Τέλος, με μια σειρά αποφάσεων μειώνουμε τη φορολογική επιβάρυνση των αγροτών που συμμετέχουν σε συνεργατικά σχήματα, ενώ ταυτόχρονα μειώσαμε τον ΦΠΑ στην αγορά αγροτικών μηχανημάτων από το 23% στο 13%. Επίσης, συνεχίζοντας την πολιτική στήριξης του αγροτικού εισοδήματος συνεχίσαμε και φέτος την επιστροφή του Ειδικού Φόρου Κατανάλωσης (ΕΦΚ) στο πετρέλαιο.

Ερ.: Πάγιο αίτημα των αγροτών είναι να υπάρξουν αλλαγές στις αποζημιώσεις του ΕΛΓΑ. Ποιες οι κυριότερες αλλαγές που θα έχουμε με το σχετικό νομοσχέδιο που αφορά τον Οργανισμό Ασφάλισης; Η κλιματική κρίση έχει καταστήσει επιβεβλημένη την αλλαγή κανονισμού στον ΕΛΓΑ ο οποίος έχει συνταχθεί σε άλλες συνθήκες πριν από 25 χρόνια. Ο νέος κανονισμός θα τεθεί σε διαβούλευση στο αμέσως προσεχές διάστημα. Προχωρήσαμε στηριζόμενοι σε μελέτες της Παγκόσμιας Τράπεζας και της PWC αλλά και στο έργο προκατόχων μου, τους οποίους και ευχαριστώ. Ο νέος κανονισμός θα δώσει τη δυνατότητα κάλυψης νέων κινδύνων, αυτών που σήμερα χαρακτηρίζονται «μη ασφαλίσιμοι», αλλά θα δημιουργήσει και νέους κανόνες και νέα πεδία επιλογής για ασφαλιστική κάλυψη. Θα υπάρξουν τρία πεδία κάλυψης. Το πρώτο πεδίο θα είναι υποχρεωτικό για όλους, και τα άλλα δύο πεδία θα είναι προαιρετικά, το ένα ως προς τους κινδύνους που επιθυμεί να επιλέξει ο ασφαλισμένος

16 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

και το άλλο ως προς τον φορέα ασφάλισης, δίνοντας τη δυνατότητα, σε αυτό το τρίτο επίπεδο, να εμπλακούν και ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρείες. Σύντομα θα ξεκινήσει η διαβούλευση με όλους τους εμπλεκομένους. Είναι σημαντικό ότι ήδη επιμέρους αγροτικοί κλάδοι, όπως οι αλιείς, ζητούν μόνοι τους να ενταχθούν στο νέο, εκσυγχρονισμένο ΕΛΓΑ. Και φυσικά, ο ΕΛΓΑ θα διατηρήσει τον δημόσιο χαρακτήρα του. Κρίσιμο σημείο είναι η ενίσχυση της αξιοπιστίας του Οργανισμού και η ενίσχυση της ασφάλειας που πρέπει να παρέχει στους αγρότες, ότι με δίκαιο τρόπο και με ταχύτητα θα λαμβάνουν τις αποζημιώσεις που δικαιούνται. Σε αυτό το πλαίσιο άλλωστε εντάσσεται και το πρόσθετο έργο της ψηφιοποίησης των υπηρεσιών του ΕΛΓΑ, προϋπολογισμού 2,5 εκατ. ευρώ.

Ερ.: Υπήρξαν προβλήματα με τις πληρωμές του ΟΠΕΚΕΠΕ. Πως σκέφτεστε να εκσυγχρονιστεί ο Οργανισμός Πληρωμών; Αφήνουμε πίσω μας μια περίοδο λαθών και αδιαφάνειας. Στόχος μας είναι να οργανωθεί και να εκσυγχρονιστεί άμεσα όλος ο Οργανισμός ξεκινώντας από το πληροφοριακό σύστημα του ΟΠΕΚΕΠΕ, ούτως ώστε να υπάρξει πεδίο σωστής συνεργασίας με τη Διοίκηση και όλους τους εργαζομένους, με τις συνεργαζόμενες εταιρείες, τους τεχνικούς συμβούλους, τα εταιρικά ή ατομικά ΚΥΔ και τους εμπλεκόμενους φορείς. Στόχος μας είναι η διαφάνεια, συνέπεια, αξιοπιστία, καθώς και σωστή και αποτελεσματική λειτουργία της κεντρικής διοίκησης και των περιφερειακών τμημάτων του Οργανισμού. Η δέσμευσή μας για έναν Οργανισμό που θα στηρίζεται σε γερές βάσεις και θα εκπληρώνει τον σκοπό του για έγκαιρη και διαφανή καταβολή των ενισχύσεων, λειτουργώντας παράλληλα με συνέπεια και πλήρη διαύγεια, αποτελεί βασική θέση και προτεραιότητά μας. Διότι η διαρκής και αδιάλειπτη στήριξη των αγροτών και του πρωτογενούς τομέα, συνιστά βασικό πυλώνα της οικονομικής πολιτικής, τόσο του ΥπΑΑΤ, όσο και της κυβέρνησης.

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 17

ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ | ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Ερ.: Ποιες οι κύριες τροποποιήσεις του Στρατηγικού Σχεδίου της ΚΑΠ που κατέθεσε η χώρα μας στην ΕΕ; Η πρώτη τροποποίηση του Στρατηγικού Σχεδίου ΚΑΠ, η οποία βρίσκεται στη διαδικασία διαπραγμάτευσης με τις υπηρεσίες της Ε.Ε., περιλαμβάνει μια σειρά από σημαντικές βελτιώσεις και προσαρμογές στη βάση της διαβούλευσης που προηγήθηκε με θεσμικούς φορείς του πρωτογενή τομέα της χώρας μας. Ειδικότερα περιλαμβάνει: ♦ Αλλαγές που σχετίζονται με την αιρεσιμότητα (γραμμή βάσης υποχρεωτικών περιβαλλοντικών δεσμεύσεων) και αφορούν σε τροποποιήσεις στους κώδικες γεωργικής πρακτικής (ΚΓΠΚ 2, ΚΓΠΚ 4, ΚΓΠΚ 7 και ΚΓΠΚ 8), οι οποίοι σχετίζονται με γεωργοπεριβαλλοντικές δεσμεύσεις των παραγωγών, ♦ Αλλαγές που αφορούν σε στοιχεία των άμεσων ενισχύσεων, συμπεριλαμβανομένων προτάσεων στα προγράμματα για το κλίμα, το περιβάλλον και την καλή διαβίωση των ζώων (οικολογικά προγράμματα), τις συνδεδεμένες ενι-

σχύσεις του άρθρου 32, καθώς επίσης και της ειδικής ενίσχυσης για το βαμβάκι. Συγκεκριμένα αφορούν κυρίως σε: – Πρόταση συμπερίληψης του «πιστοποιημένου σπόρου» ως όρου επιλεξιμότητας για τη χορήγηση συνδεδεμένων ενισχύσεων στην καλλιέργεια πρωτεϊνούχων σανοδοτικών ψυχανθών, – Πρόταση εξειδίκευσης στη συνδεδεμένη καλαμποκιού για καρπό και ενσίρωμα, – Συμπερίληψη στη συνδεδεμένη βοείου και των σφάγιων 13 μηνών. ♦ Αλλαγές που σχετίζονται με παρεμβάσεις σε ορισμένους τομείς (οπωροκηπευτικά, ελαιόλαδο, οίνο, μελισσοκομία), οι οποίες περιλαμβάνουν κυρίως προτάσεις χορήγησης προκαταβολής σε παρεμβάσεις στον τομέα οίνου και μελισσοκομίας, καθώς επίσης και στα προγράμματα των Οργανισμών Ελαιοκομικών Φορέων (ΟΕΦ) και των οπωροκηπευτικών. Ειδικά ως προς τον τομέα ελαιολάδου, εξάλειψη του κρι-

με το masterplan της HVA International με βάση το οποίο θα κινηθούμε για την ανασυγκρότηση της Θεσσαλίας, ενώ το κόστος του εγχειρήματος αναμένεται να ξεπεράσει τα 3 δις ευρώ. Στόχος μας είναι να μετατρέψουμε την κρίση σε ευκαιρία. Και τόσο ο Πρωθυπουργός όσο και το σύνολο της κυβέρνησης, είμαστε αποφασισμένοι να το κάνουμε.

Ερ.: Πώς προχωρά η αποκατάσταση των ζημιών και η ενίσχυση των πληγέντων αγροτών στη Θεσσαλία; Η κυβέρνηση από την πρώτη στιγμή της καταστροφής βρέθηκε στο πλευρό των πληγέντων. Στήριξε και θα συνεχίσει να στηρίζει τη Θεσσαλία και κάθε παραγωγική μονάδα, είτε στον πρωτογενή τομέα, είτε στη μεταποίηση. Ήδη έχει διαθέσει περίπου μισό δισεκατομμύριο ευρώ για αποζημιώσεις και συνεχίζει.Γνωρίζουμε ότι η υπόθεση της Θεσσαλίας δεν είναι μια υπόθεση που θα ολοκληρωθεί σε δύο ή τρεις μήνες. Η προσπάθεια θέλει χρόνο. Είμαστε αποφασισμένοι να συνεχίσουμε. Έως τον Μάρτιο αναμένου-

18 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Ερ.: Σε ό,τι αφορά στο Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, τι έχετε πράξει; Ήδη έχουν καταβληθεί προκαταβολές 150 εκατ. ευρώ για αποζημιώσεις τη φυτική παραγωγή και το ζωικό κεφάλαιο. Τα 16,5 εκατ. για το ζωικό κεφάλαιο κατεβλήθησαν μόλις 18 ημέρες μετά τη λήξη υποβολής των δηλώσεων και τα 107,5 σε 25 ημέρες μετά. Το σύνολο των αποζημιώσεων που θα καταβάλει ο ΕΛΓΑ εκτιμάται ότι θα ξεπεράσει τα 260 εκατ. ευρώ, ποσό που έχει εξασφαλίσει η κυβέρνηση. Παράλληλα 2,5 εκατ. ευρώ έχουν διασφαλισθεί για τους αλιείς της περιοχής ως απώλεια εισοδήματος και 15,8 εκατ. ευρώ από το Γεωργικό Αποθεματικό του 2023, για να δοθούν σε όσους παραγωγούς (χοιροτρόφους, πτηνοτρόφους, παραγωγούς αρωματικών φυτών κ.α.) δεν είχαν υποχρέωση, εκ του κανονισμού του ΕΛΓΑ, να ασφαλιστούν.

τηρίου επιλεξιμότητας για την ένταξη των ΟΕΦ του τζίρου των 800.000€ και 200.000€ στα μικρά νησιά Αιγαίου, ♦ Αλλαγές που σχετίζονται με παρεμβάσεις για την αγροτική ανάπτυξη, συμπεριλαμβανομένης της εισαγωγής νέας παρέμβασης στο πλαίσιο του άρθρου 76 καν. (ΕΕ) 2021/2115, Π376-1.1 «Επιδότηση Ασφαλίστρου» με ενωσιακή συμμετοχή 200 εκ. €, ♦ Αλλαγές που αφορούν στις παρεμβάσεις αγροτικής ανάπτυξης συμπεριλαμβανομένων αυτών που επιφέρουν αλλαγές στους αριθμητικούς στόχους και τα συναφή ορόσημα για τους σχετικούς δείκτες αποτελεσμάτων, ♦ Αλλαγές που αφορούν στην αποτελεσματικότερη εφαρμογή του συστήματος AKIS και του Εθνικού Δικτύου ΚΑΠ, ♦ Λοιπές διορθώσεις τυπικών ή πρόδηλων σφαλμάτων, οι οποίες δεν επηρεάζουν την εφαρμογή της πολιτικής ή των παρεμβάσεων. Η έγκριση της 1ης τροποποίησης από την Ε.Ε. αναμένεται εντός του Ιανουαρίου 2024.

Ήδη έχει ανακοινωθεί χρονοδιάγραμμα για εφαρμογή ειδικού μέτρου μέσα από το ΠΑΑ για ενίσχυση των παραγωγών στις παρακάρλιες περιοχές, πρόγραμμα απονιτροποίησης ύψους 75 εκατ. ευρώ για τη Θεσσαλία, καθώς και 5 εκατ. ευρώ υπερδεσμεύσεις του προγράμματος leader. Υπενθυμίζεται ότι είναι σε εφαρμογή όλες οι σχετικές παρεκκλίσεις που προβλέπονται στο μέτρο βιολογικής γεωργίας – κτηνοτροφία και του τομεακού για τη μελισσοκομία, ούτως ώστε κανένας από τους πληγέντες να μη αποκλειστεί από τα συγκεκριμένα μέτρα. Σε φάση υλοποίησης βρίσκονται επίσης μια σειρά μέτρων, όπως το 5.2 του ΠΑΑ, ύψους 45 εκατ. ευρώ, που αφορά στην αντικατάσταση του απωλεσθέντος ζωικού κεφαλαίου και την ανακατασκευή των σταβλικών εγκαταστάσεων αλλά και η ένταξη και των 601 επιλαχόντων στα Σχέδια Βελτίωσης με επιπλέον 20 εκατ. ευρώ. Αποτέλεσμα του συνόλου των κυβερνητικών παρεμβάσεων είναι ότι έχει εδραιωθεί το αίσθημα ότι οι πληγέντες κάτοικοι της Θεσσαλίας δεν είναι μόνοι. Η Κυβέρνηση είναι παρούσα, αποφασισμένη να προχωρήσει τάχιστα στην αναγέννηση της Θεσσαλίας. Πρόκειται για ένα εθνικό στοίχημα που είμαστε αποφασισμένοι να κερδίσουμε. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 19

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ | P J CONDELLIS SA

ΤΟ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ ΕΙΔΙΚΟ ΤΡΑΚΤΕΡ T4.120 F ΤΗΣ NEW HOLLAND

Κατακτά τον τίτλο «Το Καλύτερο Ειδικό» στα Βραβεία «Τρακτέρ της Χρονιάς 2023» Το βραβευμένο μοντέλο τρακτέρ αποτελεί μέρος της νέας γενιάς T4 F/N/V που προσφέρει πιο ισχυρές αποδόσεις και έχει ενισχυθεί με ένα νέο μοντέλο 118 ίππων στην κορυφή της γκάμας. Ο κινητήρας, το προηγμένο υδραυλικό σύστημα και οι προδιαγραφές που ενσωματώνονται σε ένα εξαιρετικά συμπαγές τρακτέρ με νέο χαμηλού-ύψους καπό, το καθιστούν πραγματικό ηγέτη στην κατηγορία των ειδικών τρακτέρ. ΤΜΗΜΑ ΠΩΛΗΣΕΩΝ P J CONDELLIS SA

ο T4.120 F της New Holland στέφθηκε «Το Καλύτερο Ειδικό» τρακτέρ στα Βραβεία «Τρακτέρ της Χρονιάς 2023». Ο πολυπόθητος τίτλος που απονέμεται από κριτική επιτροπή ανεξάρτητων δημοσιογράφων που ειδικεύονται στη γεωργική εκμηχάνιση, το αναγνωρίζει ως το καλύτερο τρακτέρ στην ευρωπαϊκή αγορά. Περισσότερη άνεση, περισσότερη ισχύς, παραγωγικότητα και αποδοτικότητα Η νέα σειρά T4 F/N/V πληροί τα πρότυπα εκπομπών ρύπων Stage V με νέους κινητήρες F5C και σύστημα επεξεργασίας που παρέχουν περισσότερη ισχύ και ροπή με καθαρή απόδοση. Το 80, το μικρότερο μοντέλο της γκάμας, διαθέτει έναν 2-βάλβιδο κινητήρα 3,4 λίτρων με σύστημα επεξεργασίας καυσαερίων που ενσωματώνει καταλύτη οξείδωσης ντίζελ (DOC), φίλτρο σωματιδίων (DPF) και δεν απαιτεί AdBlue, με αποτέλεσμα χαμηλότερο λειτουργικό κόστος. Τα υπόλοιπα μοντέλα της σειράς διαθέτουν ένα 4-βάλβιδο κινητήρα 3,6 λίτρων, ένα συμπαγές σύστημα επεξεργασίας καυσαερίων με καταλύτη οξείδωσης ντίζελ (DOC) και μονάδα επιλεκτικής καταλυτικής αναγωγής (SCRoF). Ένα νέο μοντέλο, το T4.120 V/N/F, έχει προστεθεί στην κορυφή της γκάμας. Παρέχει ισχυρή απόδοση έως 88kW / 118 hp, ικανή να καλύψει τις απαιτήσεις ισχύος του κινητήρα για εφαρμογές ΡΤΟ και πολλαπλά εργαλεία. Το χαμηλό ύψος και το συμπαγές μέγεθος του καπό ανεβάζουν τον πήχη στην ορατότητα και την ασφάλεια, καθώς και στη μείωση πιθανών ζημιών στα κλαδιά κατά την εργασία κάτω από τα οπωροφόρα δέντρα.

20 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Το υδραυλικό σύστημα στις εκδόσεις ROPS έχει αναβαθμιστεί για να αυξήσει σημαντικά την παραγωγικότητα και την αποδοτικότητα. Διαθέτει νέες υδραυλικές αντλίες με παροχή 100 λίτρων ανά λεπτό και έως 5 ζεύγη υδραυλικών χειριστηρίων με δυνατότητα εγκατάστασης μαστών ανεξάρτητης παροχής απευθείας από την αντλία (power beyond) και ταχυσύνδεσμο ελεύθερης επιστροφής λαδιού, ενώ παρέχει τη δυνατότητα για ταυτόχρονη λειτουργία πολλαπλών εργαλείων. Το υδραυλικό κύκλωμα αίσθησης φορτίου (LS) μειώνει την κατανάλωση καυσίμου και την υπερθέρμανση του λαδιού. Η άνεση του χειριστή στην έκδοση ROPS έχει βελτιωθεί περαιτέρω με περισσότερο χώρο, φαρδύτερα καθίσματα, νέα και εργονομικά χειριστήρια και ένα πιο ευανάγνωστο ταμπλό. Η καμπίνα του T4 F/N/V έχει επανασχεδιαστεί πλήρως από την αρχή, αξιοποιώντας στο έπακρο την εμπειρία που αποκτήθηκε με την ανάπτυξη του πατενταρισμένου New Holland Blue CabTM 4. Η νέα σχε-

διαστική φιλοσοφία καθοδηγήθηκε από τις απαιτήσεις του πελάτη στην άνεση και την εργονομία. Η άνεση ενισχύεται περαιτέρω με την υδραυλική ανάρτηση στον μπροστινό άξονα, η οποία εξασφαλίζει ομαλή οδήγηση. Το νέο παρμπρίζ σε συνδυασμό με τη σχεδίαση του χαμηλού καπό παρέχει στον χειριστή την καλύτερη ορατότητα στην αγορά. Η νέα σειρά T4 F / N / V αποτελεί ιδανική επιλογή για εργολάβους και μικρούς έως μεσαίους οπωρώνες και αμπελώνες με καλλιέργειες υψηλής αξίας που αναζητούν υψηλή απόδοση, άνεση και αξιοπιστία στο καλύτερο μέγεθος τρακτέρ για εξειδικευμένες εφαρμογές. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 21

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΟΥΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ

Η ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ Τι πρέπει να γνωρίζουμε, τι πρέπει να προσέχουμε

Η οργανική ουσία στο έδαφος προέρχεται από την αποσύνθεση διαφόρων φυτικών υπολειμμάτων, των ζωικών υπολειμμάτων και σε μικρότερο βαθμό, από τη βιομάζα των διαφόρων μικροοργανισμών. Το συγκεκριμένο άρθρο αναφέρεται στη διαχείριση της οργανικής ουσίας του εδάφους καθώς και στις επιδράσεις της στο εδαφικό σύστημα και στις καλλιέργειες. ΘΩΜΑΣ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ¹, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΗΣ¹, ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝΘΟΣ² 1 ΕΛ.Γ.Ο. «Δήμητρα», Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων - Τμήμα Φυλλοβόλων Οπωροφόρων Δένδρων Νάουσας ² ΕΛ.Γ.Ο. «Δήμητρα», Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων Τμήμα Ακροδρύων

Οργανική ουσία, σημαντικός παράγοντας ενός υγιούς εδάφους Η οργανική ουσία στο έδαφος προέρχεται από την αποσύνθεση διαφόρων φυτικών υπολειμμάτων, των ζωικών υπολειμμάτων και σε μικρότερο βαθμό, από τη βιομάζα των διαφόρων μικροοργανισμών. Η οργανική ουσία αποτελεί τη φυσική πηγή αζώτου (Ν) στο έδαφος καθώς το 90% και πλέον του Ν βρίσκεται ενσωματωμένο στην οργανική ουσία υπό μορφή διαφόρων οργανικών ενώσεων. Το Ν της οργανικής ουσίας υπόκειται σε διάφορες διεργασίες που μέσω αυτών συμμετέχει στον κύκλο του Ν στη φύση. Το Ν της οργανικής ουσίας δεν είναι άμεσα διαθέσιμο στα φυτά καθώς απαιτείται η διάσπαση της οργανικής ουσίας σε απλούστερες ενώσεις Ν, οι οποίες στη συνέχεια με την αμμωνιοποίηση το ελευθερώνουν ως αμμωνία, η οποία με τη διεργασία της νιτροποίησης παράγει το νιτρικό άζωτο. Κατά μέσο όρο σε εύκρατες κλιματικές συνθήκες, περίπου το 1,5% της οργανικής ουσίας του εδάφους ανοργανοποιείται ετησίως. Η οργανική ουσία του εδάφους είναι απαραίτητη για όλες τις λειτουργίες του εδάφους και είναι ο πιο σημαντικός δείκτης της υγείας του εδάφους. Αποτελείται από ποικίλες αναλογίες μικρών υπολειμμάτων φυτών (φρέσκο υπόλειμμα), από μικρούς ζωντανούς οργανισμούς του εδάφους, αποσυντιθέμενη (ενεργή) οργανική ουσία και σταθερή οργανική ουσία (χούμο) σε διάφορα στάδια (Γράφημα 1). Οι ενώσεις που συνθέτουν το χούμο είναι εξαιρετικά πολύπλοκες οργανικές ενώσεις που έχουν αντισταθεί στην αποσύνθεση και έχουν συσσωρευτεί στο έδαφος. Η οργανική ουσία είναι μια

22 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Γράφημα 1: Κύρια συστατικά της οργανικής ουσίας του εδάφους.

Ζωντανοί οργανισμοί <5% Φρέσκο υπόλειμμα <10%

Αποσυντιθέμενη οργανική ουσία (ενεργό κλάσμα) 33% - 50%

(Πηγή: Soil Food Web; USDA, NRCS)

πηγή ανόργανων θρεπτικών στοιχείων (έστω και με βραδύ ρυθμό αποδέσμευσης) για τις καλλιέργειες. Αυξάνει τη διαθεσιμότητα των περισσότερων θρεπτικών στοιχείων, ρυθμίζει τις επιπτώσεις της υψηλής οξύτητας, βελτιώνει την υδατοϊκανότητα, βοηθά στην ελαχιστοποίηση της συμπίεσης και της επιφανειακής κρούστας, αυξάνει τη διείσδυση του νερού, παρέχει τροφή για μικροοργανισμούς που διευκολύνουν τη διαθεσιμότητα θρεπτικών ουσιών, συγκρατεί τα συσσωματώματα του εδάφους, κ.α. Εγγενείς παράγοντες που επηρεάζουν την οργανική ουσία του εδάφους Εγγενείς παράγοντες που επηρεάζουν την οργανική ουσία του εδάφους περιλαμβάνουν τις κλιματολογικές συνθήκες, την υφή του εδάφους και την

Σταθεροποιημένη οργανική ουσία (χούμος) 33% - 50%

ορυκτολογία της αργίλου. Κλιματικές συνθήκες, όπως π.χ. οι βροχοπτώσεις, η θερμοκρασία, η υγρασία του εδάφους και ο αερισμός (επίπεδα οξυγόνου) επηρεάζουν τον ρυθμό της αποσύνθεσης της οργανικής ουσίας. Η οργανική ουσία αποσυντίθεται πιο γρήγορα σε ζεστά και υγρά κλίματα. Επίσης, αποσυντίθεται πιο γρήγορα όταν το έδαφος είναι καλά αεριζόμενο (υψηλότερο επίπεδο οξυγόνου) και πολύ πιο αργά όταν το έδαφος είναι κορεσμένο. Η αποσύνθεση μεγιστοποιείται όταν το έδαφος είναι κατεργασμένο, παρέχοντας το βέλτιστο οξυγόνο για τη μικροβιακή δραστηριότητα. Τόσο η υπέργεια βλάστηση όσο και οι ρίζες των ετήσιων φυτών συμπληρώνουν τον ετήσιο κύκλο τους κάθε βλαστική περίοδο, προσθέτοντας οργανική ουσία στο επιφανειακό στρώμα του εδάφους.

Διαχείριση της οργανικής ουσίας του εδάφους Κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, η οργανική ουσία είναι γενικά υψηλότερη σε περιοχές όπου εφαρμόζεται μειωμένη εδαφοκατεργασία, η παραγωγή βιομάζας είναι υψηλότερη και τα οργανικά υλικά προστίθενται στο έδαφος. Φυτικό υπόλειμμα που έχει χαμηλή αναλογία C:N (υψηλή περιεκτικότητα σε άζωτο) αποσυντίθεται γρηγορότερα από το υπόλειμμα με υψηλή αναλογία C:N, που δεν αυξάνει την περιεκτικότητα σε οργανική ουσία τόσο γρήγορα. Οι καλλιεργητικές πρακτικές μπορεί είτε να μειώσουν είτε να αυξήσουν την περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία. Μερικές βασικές πρακτικές που μπορούν να βοηθήσουν στην αύξηση ή στη διατήρηση του περιεχομένου της οργανικής ουσίας είναι: ♦ Η ελαχιστοποίηση του οργώματος που μειώνει τη μικροβιακή δραστηριότητα, μειώνοντας το ποσοστό αποσύνθεσης της οργανικής ουσίας και τον κίνδυνο διάβρωσης. ♦ Η χρήση συστημάτων καλλιέργειας που ενσωματώνουν συνεχώς με μη-άροση, καλλιέργειες κάλυψης, στερεή κοπριά ή άλλο οργανικό υλικό και ποικίλες αμειψισπορές που περιλαμβάνουν καλλιέργειες μεγά-

λης φυτικής μάζας. Οι καλλιέργειες δημητριακών αφήνουν σημαντικές ποσότητες οργανικής ουσίας στις νεκρές ρίζες και στην καλαμιά μετά από τη συγκομιδή. ♦ Η ελαχιστοποίηση της διάβρωσης, η οποία βοηθά στη διατήρηση του περιεχομένου της οργανικής ουσίας. Η πλειονότητα της οργανικής ουσίας βρίσκεται στο επιφανειακό στρώμα του εδάφους, έτσι ηπεριεκτικότητά της μειώνεται όταν το έδαφος διαβρώνεται. ♦ Ορθολογική λίπανση σύμφωνα με τα αποτελέσματα των αναλύσεων του εδάφους. Η σωστή λίπανση βοηθά την ανάπτυξη των φυτών. Η ριζική ανάπτυξη μπορεί να βοηθήσει στην αύξηση ή στη διατήρηση του περιεχομένου της οργανικής ουσίας, ακόμα κι αν μεγάλο μέρος της υπέργειας φυτικής μάζας αφαιρέθηκε. ♦ Χρήση κατάλληλων πολυετών κτηνοτροφικών φυτών. Το ριζικό σύστημα των πολυετών φυτών είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό ως συνδετικός παράγοντας στη συσσωμάτωση του εδάφους. Το εκτεταμένο ριζικό σύστημα και η βιομάζα τους συμβάλλουν στην προσθήκη οργανικής ουσίας στο έδαφος. ♦ Η προσθήκη κόπρου είναι ένα μέτρο αύξησης της οργανικής ουσίας, αλλά

απαιτούνται συχνές και μεγάλες σε ποσότητα εφαρμογές για να προκληθούν σημαντικές αλλαγές. Η διαθεσιμότητά της θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη, καθώς και η σύσταση διαφόρων ειδών κοπριάς (π.χ. βοοειδών, αιγοπροβάτων, ιπποειδών, κ.α.). ♦ Η χρήση τύρφης κυρίως στο λάκκο φύτευσης των δέντρων βοηθά στο να βελτιώνονται διάφορες ιδιότητες του εδάφους όπως: καλύτερη κυκλοφορία και αποθήκευση του νερού, καλύτερος αερισμός του ριζικού συστήματος, συγκράτηση θρεπτικών στοιχείων, κ.α. ♦ Η προσθήκη κομπόστ ως προϊόν κομποστοποίησης οργανικών υλικών είναι ένας άλλος τρόπος αύξησης της οργανικής ουσίας του εδάφους. Το κομπόστ είναι το ημι-σταθεροποιημένο προϊόν που λαμβάνεται αφού τα οργανικά υλικά έχουν υποστεί βιολογική αποικοδόμηση υπό ελεγχόμενες συνθήκες. Το κομπόστ μπορεί να παρασκευαστεί από οποιοδήποτε οργανικό υλικό, όπως υπολείμματα κήπου, υπολείμματα τροφίμων, απόβλητα πριονιστηρίου, φύλλα κ.α. Τα κομπόστ ποικίλουν σημαντικά ανάλογα με την ωριμότητά τους, τα οργανικά υλικά που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή, το είδος της κομποστοποίησης (αερόβια/αναερόβια) και τη διάρκεια της κομποστοποίησης.

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 23

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΟΥΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ 1α

1β

Εικ. 1α και 1β: Προσθήκη εδαφοβελτιωτικού υλικού σε καλλιέργεια ακτινιδιάς πάνω (Θ. Σωτηρόπουλος) και κερασιάς κάτω (Κ. Καζαντζής).

♦ Τα διάφορα οργανικά λιπάσματα όταν εφαρμόζονται σε μεγάλες ποσότητες μπορούν να ενισχύσουν τα επίπεδα οργανικής ουσίας. ♦ Χουμικά – Φουλβικά οξέα. Τα χουμικά και τα φουλβικά οξέα αποτελούν προϊόντα διάσπασης φυτικού υλικού. Τα φουλβικά οξέα έχουν πολλές ομάδες καρβοξυλίου (COOH-) και υδροξυλίου (COH-). Η ικανότητα ανταλλαγής των φουλβικών οξέων είναι υπερδιπλάσια από αυτή των χουμικών οξέων. Τα χουμικά και τα φουλβικά οξέα είναι ενδιάμεσα χηλικά μέσα. Καθώς διασπώνται οι χουμικές ουσίες παράγονται βιοδραστικές ενώσεις και παράγωγα φυτοορμονικών ενώσεων που έχουν καθοριστικό ρόλο στα φυτά. Μια ακόμα σημαντική ιδιότητα τους είναι ότι βοηθούν το φυτό να προσλάβει τα απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία από το έδαφος. Αμφότερα τα οξέα βελτιώνουν την πρόσληψη ανόργανων στοιχείων, διεγείρουν την ανάπτυξη των φυτών και βελτιώνουν τη φυσική αντίσταση του φυτού στις περιβαλλοντικές πιέσεις.

24 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Βασικές λειτουργίες του εδάφους, για τις οποίες απαιτείται η οργανική ουσία, περιλαμβάνουν: α) Παροχή θρεπτικών στοιχείων. Όταν η οργανική ουσία αποσυντίθεται, τα θρεπτικά στοιχεία απελευθερώνονται και είναι διαθέσιμα για πρόσληψη από τα φυτά. Κάθε ποσοστό οργανικής ουσίας στο ανώτερο στρώμα (15cm) ενός μέσου σε κοκκομετρική σύσταση εδάφους (ιλυώδους ή αργιλώδους με φαινομενική πυκνότητα 1,2) απελευθερώνει περίπου 1,1 έως 2,2 κιλά Ν και 0,12 έως 0,24 κιλά Ρ ανά στρέμμα ετησίως. Η οργανική ουσία διατηρεί απόθεμα πολλών θρεπτικών στοιχείων για φυτική χρήση (εάν το έδαφος δεν είναι πολύ όξινο), ελαχιστοποιεί την έκπλυση των θρεπτικών στοιχείων και αυξάνει τη διαθεσιμότητα τους. β) Διαθέσιμη υδατοχωρητικότητα. Η οργανική ουσία μπορεί να απορροφήσει και να κρατήσει έως και το 90% του βάρους της σε νερό. Η οργανική ουσία επίσης απελευθερώνει σχεδόν όλο το αποθηκευμένο νερό για φυτική χρήση. γ) Συσσωμάτωση εδάφους. Η οργανική ουσία συμβάλλει στη δημιουργία συσσωματωμάτων στο έδαφος, η οποία βελτιώνει τη δομή του εδάφους. Καλύτερη δομή του εδάφους αυξάνει τη διείσδυση του νερού μέσω του εδάφους και βελτιώνει την ικανότητα του εδάφους να συγκρατεί το νερό. δ) Διάβρωση. Επειδή η οργανική ουσία αυξάνει τη διηθητικότητα του νερού και σταθεροποιεί τα εδαφικά συσσωματώματα, ελαχιστοποιείται ο κίνδυνος διάβρωσης. ε) Δέσμευση άνθρακα στο έδαφος. Αν καθιερωθούν πρακτικές διαχείρισης που αυξάνουν την οργανική ουσία του εδάφους, η ποσότητα του CO2 που απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα μειώνεται. Άλλες επιδράσεις της οργανικής ουσίας στο εδαφικό σύστημα επιγραμματικά είναι οι εξής: ♦ Χαλάρωση του εδάφους από τα αδρομερή οργανικά υλικά και δημιουργία μακροπόρων. Καλύτερος αερισμός του εδάφους και εφοδιασμός των ριζών με Ο2. ♦ Προστασία της επιφάνειας του εδάφους από τις δυσμενείς επιπτώσεις της αυξημένης ηλιακής ακτινοβολίας. ♦ Θερμότερο έδαφος κατά τη χειμερινή περίοδο, δροσερότερο έδαφος κατά το καλοκαίρι. ♦ Αύξηση της δραστηριότητας της

μικροπανίδας και μακροπανίδας, καθώς και της μικροχλωρίδας. ♦ Ενίσχυση της λειτουργικότητας των βιολογικών διεργασιών όπως της δέσμευσης Ν. ♦ Παραγωγή χουμικών ουσιών, πολυσακχαριτών. ♦ Επίτευξη πιο σταθερού εδαφικού pH. ♦ Αύξηση της ικανότητας προσρόφησης ιόντων, αυξημένη συγκράτηση Ca, Mg, K και μικροθρεπτικών, αύξηση χηλικής ικανότητας. ♦ Αύξηση διαθεσιμότητας των Fe, Mn, Zn, Cu. ♦ Προσρόφηση βαρέων μετάλλων (Cu, Cd, Pb κ.α.) Περιβαλλοντικές επιδράσεις ♦ Μείωση ποσότητας χρησιμοποιούμενων λιπασμάτων ♦ Περισσότερο διαθέσιμο νερό για εμπλουτισμό του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα. ♦ Μείωση ρύπανσης επιφανειακών νερών. ♦ Μικρότερη υποβάθμιση της καλλιεργήσιμης γης. Η ενσωμάτωση οργανικής ύλης μπορεί να παρουσιάσει ορισμένα προβλήματα: ♦ Είναι δύσκολο να ενσωματωθούν μεγάλες ποσότητες με την καλλιέργεια. ♦ Οι καλλιέργειες χλωρής λίπανσης διασπώνται γρήγορα και παρέχουν μόνο μια μικρή αύξηση στα επίπεδα οργανικής ουσίας του εδάφους. Το όργωμα επιταχύνει τη διάσπαση της οργανικής ουσίας και μπορεί να εξουδετερώσει το μικρό όφελος από την ίδια την καλλιέργεια. ♦ Εάν ενσωματωθεί η οργανική ουσία όταν το έδαφος είναι υγρό, το έδαφος μπορεί να συμπιεστεί έτσι ώστε να μην υπάρχει αρκετό οξυγόνο για τους μικροοργανισμούς να αποσυνθέσουν την οργανική ουσία. Αυτό μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη των καλλιεργειών και την παροχή αζώτου. ♦ Ορισμένες χημικές ουσίες που απελευθερώνονται από την οργανική ουσία μπορεί να μειώσουν τον ρυθμό ανάπτυξης των φυτών για μικρό χρονικό διάστημα ή να έχουν τοξική επίδραση στα νεαρά σπορόφυτα. ♦ Η ενσωμάτωση άχυρου στο έδαφος μπορεί επίσης να οδηγήσει σε προσωρινή έλλειψη διαθέσιμου αζώτου για την καλλιέργεια, καθώς οι μικροοργανισμοί θα απορροφήσουν το διαθέσιμο άζωτο προκειμένου να αποσυνθέσουν το άχυρο. Η σχετική βιβλιογραφία βρίσκεται στη διεύθυνση : bibliography.agrotypos.gr, έτος 2024, τεύχος 1. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 25

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΑ

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Γεωργία διατήρησης, Αναγεννητική γεωργία, Γεωργία δέσμευσης άνθρακα Αναγεννητική γεωργία, γεωργία διατήρησης, αειφορική γεωργία, γεωργία δέσμευσης άνθρακα είναι μια σειρά από έννοιες που χρησιμοποιούνται ευρέως πρόσφατα για να υποδείξουν το μελλοντικό μοντέλο της βιώσιμης γεωργικής παραγωγής. Που στοχεύουν όμως όλες αυτές οι προσεγγίσεις και ποια είναι η κύρια επιδίωξη; Μήπως στο βασικό υπόβαθρο της γεωργικής παραγωγής, το έδαφος; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που ενδιαφέρουν και που εστιάζει η προσοχή τους. Μήπως το κοινό σημείο συνάντησης είναι η υγεία του εδάφους; 1

Δρ. Χ. ΚΑΒΑΛΑΡΗΣ Μέλος ΕΔΙΠ Εργαστήριο Γεωργικής Μηχανολογίας , Τμήμα Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής & Αγροτικού Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Υγεία του εδάφους. Μια βασική προϋπόθεση Ας μιλήσουμε λίγο για την υγεία του εδάφους, πως ορίζεται αυτή και γιατί είναι σημαντική για ένα βιώσιμο μοντέλο γεωργικής παραγωγής Πρώτα απ΄ όλα όμως θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε, τι θεωρούμε έδαφος. Είναι απλά ένα σύμπλεγμα από άμμο, ιλύ και άργιλο, που περιλαμβάνει και κάποια ανόργανα και οργανικά συστατικά ή είναι κάτι πολύ περισσότερο; Αν εξετάσουμε ένα γραμμάριο εδάφους θα διαπιστώσουμε ότι μέσα εκεί κρύβεται ένας ολόκληρος κόσμος. Μπορεί να εκπλαγούμε ανακαλύπτοντας ότι μέσα σε αυτή την ελάχιστη ποσότητα υπάρχουν χιλιάδες τάξεις ζωικών οργανισμών, περίπου ένα δισεκατομμύριο βακτηριακά κύτταρα και τουλάχιστον 200 μέτρα από υφές μυκήτων. Και μάλλον πρέπει να παραδεχτούμε ότι αυτό το ‘αόρατο’ τμήμα του ζωικού βασιλείου αποτελεί τη βάση της ζωής στον πλανήτη. Μέσα στο έδαφος συνευρίσκεται ένα σύμπλοκο από μικρο, μέσο και μακροοργανισμούς που συμβιώνει αρμονικά αναλαμβάνοντας την αποικοδόμηση της οργανικής ύλης, την ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων και τη διατήρηση της δομικής σταθερότητας του εδάφους διαμορφώνοντας με το τρόπο αυτό, το απαραίτητο γόνιμο υπόβαθρο για την ανάπτυξη της φυτικής βλάστησης πάνω στη γη. Στη βάση της τροφικής πυραμίδας βρίσκο-

26 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Εικ 1: Προσαρμογή από FAO

νται μικροοργανισμοί όπως βακτήρια και μύκητες που αναλαμβάνουν την αποσύνθεση της οργανικής ύλης, τη βασική πηγή της τροφής στο εδαφικό οικοσύστημα και οι άμεσοι θηρευτές τους (πρωτόζωα, νηματώδεις). Πολλοί από αυτούς τους μικροοργανισμούς αναπτύσσουν συμβιωτικές

σχέσεις με τα φυτά (πχ αζωτοβακήρια, νηματώδεις). Πιο πάνω, μικρο-αρθρόποδα όπως ακάρεα και κολέμβολα τρέφονται με μικροοργανισμούς και παράλληλα, τεμαχίζουν την οργανική ύλη δημιουργώντας νέα υποστρώματα για την ανάπτυξη των μικροοργανισμών ενώ δημιουργούν στοές

που βοηθούν στη διακίνηση του οξυγόνου. Στην κορυφή της τροφικής πυραμίδας του εδάφους βρίσκονται ανώτερα αρθρόποδα, και γαιοσκώληκες που χαρακτηρίζονται ως οι «μηχανικοί» του εδάφους. Οι οργανισμοί αυτοί τροποποιούν τη δομή των εδαφών δημιουργώντας στοές που βοηθούν στη διακίνηση του αέρα και του νερού και συμμετέχουν στην ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων (Εικ. 1). Το παραπάνω οικοσύστημα και η βιοποικιλότητα αυτού αποτελεί βασική ένδειξη αλλά και προϋπόθεση για την υγεία των εδαφών. Από τι κινδυνεύει όμως σήμερα αυτή η υγεία; Ασφαλώς από την αλλαγή χρήσης γης και την εντατικοποίηση της γεωργικής παραγωγικής διαδικασίας. Μια εντατικοποίηση που επιδρά άμεσα στο έδαφος και κατ΄ επέκταση, στους οργανισμούς που ζουν σε αυτό. Η έντονη διατάραξη του εδάφους με τις συνεχείς και βαθιές κατεργασίες έχει συντελέσει στη καταστροφή της φυσικής δομής των εδαφών, μέσα από την αποδόμηση των εδαφικών συσσωματωμάτων που σημαίνει απουσία προστατευμένου περιβάλλοντος για την διατήρηση της οργανικής ύλης και την ανάπτυξη των μικροοργανισμών. Η διακοπή της συνέχειας και συνάφειας των εδαφικών πόρων οδηγεί σε περιορισμό του αερισμού του εδάφους και μείωση της ικανότητας απορρόφησης και διήθησης του νερού. Φαινόμενα όπως η συμπίεση των εδαφών που σχετίζονται άμεσα με τις άνωθεν διαδικασίες ευθύνονται ευρέως για τη μείωση της παραγωγικότητας των χωραφιών. Η διάβρωση δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα φυσικό επακόλουθο της προαναφερθείσας υποβάθμισης. Αλα-

τότητα από τη χρήση υφάλμυρων υδάτων για την άρδευση, οξείδωση από την χρήση ακατάλληλων ανόργανων λιπασμάτων ή την υπερβολική χρήση οργανικών λιπασμάτων, ρύπανση από την αλόγιστη χρήση των γεωργικών εισροών και διατάραξη των υδρολογικών, γεωχημικών και βιοχημικών κύκλων αποτελούν μερικές από τις κοινές αρνητικές επιπτώσεις της εντατικοποίησης της γεωργίας. Και φυσικά, όλα τα παραπάνω αποτυπώνονται στα οικοσυστήματα των εδαφών. Μείωση της βιοποικιλότητας, μικρότερες και λιγότερο σύνθετες τροφικές αλυσίδες, οξείες και χρόνιες τοξικότητες με αθροιστικές επιπτώσεις στους ανώτερους οργανισμούς είναι μερικές από τις άμεσες συνέπειες οι οποίες συχνά χρειάζονται δεκαετίες για να αποκατασταθούν πλήρως. Η κλιματική αλλαγή δυστυχώς έχει επιτείνει πολλές από τις παραπάνω διεργασίες και πλέον, δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο. Το άροτρο, το πλέον παραδοσιακό εργαλείο κατεργασίας ευθύνεται σε πολύ μεγάλο βαθμό για τις ζημιές που προαναφέρθηκαν. Στην ουσία, αυτό που καταφέρνουμε αναμοχλεύοντας και ανα-

στρέφοντας διαρκώς το έδαφος, είναι να καταστρέφουμε το φυσικό περιβάλλον που διαβιούν και αναπτύσσονται οι οργανισμοί. Με απλά λόγια, κατεδαφίζουμε το κόσμο τους. Έπειτα από μερικές δεκαετίες συνεχούς εντατικής καλλιέργειας, είναι βέβαιο ότι δεν έχει απομένει σχεδόν τίποτα από την αρχική βιοποικιλότητα. Γι΄αυτό και τα εδάφη μας είναι χαμηλά σε οργανική ουσία, γι΄αυτό και εξαρτιόμαστε όλο και περισσότερο από εξωτερικές εισροές για να διατηρήσουμε τη παραγωγικότητα της γης. Και βέβαια, όλο αυτό έχει ένα τεράστιο αντίκτυπο που αποτιμάται στην υγεία του ανθρώπου, στο περιβάλλον, στο κλίμα, στην παραγωγή τροφίμων και πολλά ακόμη. Ερευνητές του Penn State University για παράδειγμα, ανακάλυψαν πρόσφατα, και για πρώτη φορά, τη σχέση της υγείας του εδάφους με την υγεία του ανθρώπου. Το αμινοξύ εργοθειονίνη που παράγεται από κυανοβακτήρια και μυκοβακτήρια του εδάφους ανιχνεύτηκε σε σπόρους δημητριακών. Το αμινοξύ προσλαμβάνεται από τις ρίζες των φυτών όταν συμβιώνουν με τα βακτήρια. Ο άνθρωπος το προσλαμβάνει με τη τροφή. Η εργοθειονίνη έχει αποδει01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 27

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΑ 2

περιλαμβάνει στον πυρήνα της τις τρεις βασικές αρχές της Γεωργίας Διατήρησης, ήτοι ελάχιστη διατάραξη, μόνιμη εδαφοκάλυψη και αμειψισπορές, συν μια σειρά από πρόσθετα εργαλεία και πρακτικές που προσφέρουν οι σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις όπως η χρήση εδαφοβελτιωτικών (compost, biochar, βιολιπασμάτων και βιοδιεγερτών), η υιοθέτηση των αρχών της κυκλικής οικονομίας και της ευφυούς γεωργίας, η μείωση της εξάρτησης από αγροχημικά κ.α. Όλα αυτά συντελούν στην επιτάχυνση της διαδικασίας επαναφοράς των εδαφών στην φυσική τους βιο-ικανότητα και παραγωγικότητα.

Εικ 2: Γεωργία διατήρησης.

χθεί ότι εμφανίζει ισχυρές αντιοξειδωτικές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες και μπορεί να προλαμβάνει χρόνιες ασθένειες του γήρατος βοηθώντας με αυτό τον τρόπο στην μακροζωία του ανθρώπου. Μόνο όμως τα υγιή εδάφη, που διατηρούν μια υψηλή βιοποικιλότητα μπορούν να εξασφαλίσουν αντίστοιχες ωφέλειες. Εν κατακλείδι, παραγωγικά εδάφη σημαίνει υγιή εδάφη και υγιή είναι μόνο τα εδάφη που έχουν μέσα τους ζωή. Γεωργία Διατήρησης Ποια είναι όμως τα συστήματα που εξασφαλίζουν υγιή εδάφη με στόχο τη διατήρηση μιας υψηλής παραγωγικότητας; Η Γεωργία Διατήρησης (Conservation Agriculture) αποτελεί το κυριότερο από αυτά. Αυτή περιλαμβάνει τρία πράγματα: 1) την ελάχιστη ως και μηδενική μηχανική διατάραξη του εδάφους, 2) την ενίσχυση της φυτοποικιλότητας μέσω της υιοθέτησης αμειψισπορών, συγκαλλιεργειών κλπ και 3) την εξασφάλιση μόνιμης εδαφοκάλυψης μέσω της διατήρησης των φυτικών υπολειμμάτων και της εφαρμογής καλλιεργειών φυτοκάλυψης. Προσοχή όμως. Μόνον όταν εφαρμόσουμε και τα τρία ταυτόχρονα θα καταφέρουμε να εξασφαλίσουμε ένα περιβάλλον που θα επιτρέψει την ανάκαμψη των ζωικών οργανισμών και την ανάκτηση της υγείας στο έδαφος. Και ευτυχώς σήμερα, η δυνατότητα για απευθείας σπορά (no-till planting) ακόμα και στις πιο αντίξοες συνθήκες αποτελεί ένα βασικό τεχνολογικό επίτευγμα της εποχής. Σε συνδυασμό με κατάλληλα μείγματα σπόρων για καλλιέργειες φυτοκάλυψης και με τη χρήση αμειψισπορών που βοηθούν στη καταπολέμηση ζιζανίων και εχθρών, μπορούμε να επιτύχουμε ένα πολύ καλό αποτέλεσμα και μάλιστα σε σύντομο χρονικό διάστημα, βελτιώνοντας έτσι σε σημαντικό βαθμό τη γονιμότητα του εδάφους.

28 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Η Γεωργία Διατήρησης προσφέρει μια σειρά από απαράμιλλα οφέλη στο έδαφος, στο περιβάλλον αλλά και στους ίδιους τους παραγωγούς που κυριολεκτικά είναι ανεκτίμητα. Περιορισμός της διάβρωσης - Μείωση της συμπίεσης - Αύξηση της γονιμότητας - Βελτίωση της στράγγισης και του αερισμού - Εξοικονόμηση εδαφικής υγρασίας - Αύξηση της βιοποικιλότητας - Μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου – Δέσμευση του CO2 από την ατμόσφαιρα στο έδαφος με τη μορφή οργανικής ύλης - Συμβολή στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής - Περιορισμός της ρύπανσης των υδάτων - Περιορισμός των επιπτώσεων από ραγδαία καιρικά φαινόμενα - Βελτίωση των αποδόσεων των καλλιεργειών - Δραστική μείωση του κόστους παραγωγής με περιορισμό της κατανάλωσης καυσίμου, περιορισμό της εργασίας, μείωση των εισροών σε αγροεφόδια - μείωση των αποσβέσεων του γεωργικού εξοπλισμού - Έγκαιρη εκτέλεση των εργασιών στο χωράφι - Υψηλότερο και σταθερότερο εισόδημα για τον παραγωγό είναι μερικά από αυτά που θα μπορούσαμε να απαριθμήσουμε (Εικ. 2). Αναγεννητική γεωργία Ο όρος Αναγεννητική Γεωργία (Regenerative Agriculture) προέκυψε σχετικά πρόσφατα. Ενώ ο όρος Conservation Agriculture (Γεωργία διατήρησης) χρησιμοποιείται για πάνω από 50 έτη, ο όρος Regenerative Agriculture προσμετρά μετά βίας δέκα. Στην ουσία, πριν από πενήντα έτη βλέπαμε την επερχόμενη υποβάθμιση των εδαφών και μιλούσαμε για την ανάγκη της διατήρησής τους. Σήμερα όμως δυστυχώς η ζημιά έχει γίνει. Η ανθρωπότητα δεν επέδειξε τα απαραίτητα αντανακλαστικά και πλέον αντί να μιλάμε για την ανάγκη της διατήρησης των εδαφών μιλάμε για την ανάγκη της αναγέννησής τους. Η έννοια της Αναγεννητικής Γεωργίας επομένως

Γεωργία δέσμευσης άνθρακα Η ανθρακοδεσμευτική γεωργία (Carbon Farming) είναι ένας ακόμη νεοεισαχθείς όρος που περιγράφει μια εξειδίκευση των αειφόρων καλλιεργητικών πρακτικών στη διαχείριση των ροών του άνθρακα μεταξύ της γεώσφαιρας και της ατμόσφαιρας με σκοπό τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής. Τρεις είναι οι κύριες στρατηγικές της γεωργίας δέσμευσης άνθρακα 1) Η δέσμευση άνθρακα από την ατμόσφαιρα σε οργανικές μορφές στο έδαφος και σε μορφή βιομάζας σε πολυετείς φυτικούς ιστούς, 2) η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου μέσω της εξοικονόμησης εισροών στη γεωργική παραγωγή και 3) η αποτροπή της διαφυγής τους άνθρακα που έχει δεσμευτεί στο έδαφος και στους φυτικούς ιστούς ξανά στην ατμόσφαιρα. Ο γεωργικός τομέας ευθύνεται περίπου για το 13% των συνολικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σύμφωνα όμως με μια πρόσφατη μελέτη, η γεωργία μπορεί να μειώσει τις εκπομπές της κατά 26-114% που σημαίνει ότι στην καλύτερη περίπτωση, δύναται όχι μόνο να τις εκμηδενίσει, αλλά και να αντισταθμίσει τμήμα από τις εκπομπές από άλλους τομείς. Αυτό το πετυχαίνει μέσα από την μοναδική ικανότητα που έχουν τα φυτά να αφομοιώνουν το CO2 του αέρα και στη συνέχεια, με την εφαρμογή των κατάλληλων πρακτικών, να αποφεύγεται η έκκλησή του ξανά πίσω στην ατμόσφαιρα. Η Γεωργία Διατήρησης με την ελάχιστη διατάραξη του εδάφους μέσω του no-till βρίσκεται και πάλι στο πυρήνα του συστήματος του carbon farming. Όταν ο άνθρακας που αφομοιώνεται από τα φυτά, καταλήγει στο έδαφος υπό την μορφή οργανικής ύλης, και όταν το έδαφος προστατεύει αυτή την οργανική ύλη, τότε εξυπηρετούνται τόσο οι κλιματικοί σκοποί όσο κι η γονιμότητα των εδαφών. Εν τέλει, η αυξημένη παρουσία του άνθρακα στο έδαφος μέσω της αυξημένης οργανικής ουσίας μεταφράζεται σε μια αυξημένη δραστηριότητα των εδαφικών οργανισμών και επομένως σε μια καλύτερη υγεία για τον αγρό, το περιβάλλον και τον άνθρωπο. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 29

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ | ΠΕΤΡΟΣ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΕΒΕ

ΗΑΤΤΑΤ Β300 ΑΠΌ ΤΗΝ ΠΕΤΡΟΣ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΕΒΕ Δύναμη, οικονομία και αξιοπιστία

Για τους πελάτες που αναζητούν την ισχύ, την άνεση και την οικονομία, η εταιρεία που για σειρά ετών πρωταγωνιστεί στην κατηγορία των δενδροκομικών Πέτρος Πετρόπουλος ΑΕΒΕ προτείνει την νέα σειρά τρακτέρ HATTAT B3000, ιδανικά για εργασίες οπωρώνες, αμπελώνες και ελαιώνες. Τρία μοντέλα είναι διαθέσιμα : τα Β3085, Β3095 και Β3105, τα οποία αποδίδουν ισχύς 75, 92 και 102hp. Σαγηνευτικός σχεδιασμός, με την ίδια ευελιξία αλλά με βελτιωμένη ορατότητα και άνεση χειριστή. ΤΜΗΜΑ ΠΩΛΗΣΕΩΝ ΠΕΤΡΟΣ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΕΒΕ

Κινητήρας IVECO Η τεχνολογία των κινητήρων παγκοσμίως αναπτύσσεται συνεχώς. Καθώς η ανάγκη για περισσότερη ισχύ και ροπή αυξάνεται, οι θερμικές τιμές των κινητήρων αυξάνονται. Στα νέα τρακτέρ της σειράς Hattat Β, η απαγωγή της θερμότητας γίνεται μέσω της διαπερατής εμπρός μάσκας και φέρνει την θερμοκρασία του κινητήρα στο βέλτιστο επίπεδο, γεγονός που επιβεβαιώνεται από πολλές επιτυχής δοκιμές. Η πλήρως ανανεωμένη σειρά τρακτέρ Hattat Β Series διαθέτει κινητήρα IVECO Fiat Powertrain Technologies (FPT). Συγκεκριμένα τον κινητήρα F28 Stage V, 4κύλινδρο, 2,8L με σύστημα ηλεκτρονικού ψεκασμού καυσίμου common rail στα 1600 bar. Χάρη στην καινοτόμα αρχιτεκτονική του και το προηγμένο σύστημα ψεκασμού καυσίμου, προσφέρει οικονομία 15% στην κατανάλωση καυσίμου και υψηλή ροπή. Ο κινητήρας Stage V, που είναι η καρδιά της σειράς Hattat Β, προσφέρει της υψηλότερες τιμές ισχύος και ροπής ακόμα και σε χαμηλές στροφές. Έτσι το μόνο που χρειάζεται είναι το πάτημα του γκαζιού και η δύναμη είναι στα χέρια σας. Κιβώτιο ταχυτήτων Το κιβώτιο ταχυτήτων 12+12 είναι πλήρως συγχρονιζέ και μπορεί να ελεγχθεί εύκολα με τον εργονομικό λεβιέ. Με το πάτημα του φρένου συμπλέκεται η τετρακίνηση και αυξάνεται η ισχύς πέδησης. Το πεντάλ συμπλέκτη δεν απαιτεί συντήρηση με την ομαλότητά του. Η εργονομία των πεντάλ δεν σας κουράζει και αυξάνει την οδηγική σας άνεση. Εμπρόσθιος άξονας και κιβώτιο ταχυτήτων ΗΕΜΑ Ο εμπρόσθιος άξονας και το κιβώτιο ταχυτήτων που χρησιμοποιούνται σε όλα τα μοντέλα Hattat έχουν υποβλη-

ΚΙΝΗΤΉΡΑΣ ΙVECO 2,8 λίτρα /4 κύλινδροι ΙΣΧΥΣ 75hp - 92hp - 102hp ΚΙΒΩΤΙΟ ΤΑΧΥΤΗΤΩΝ 12 ταχύτητες Εμπρός + 12 ταχύτητες Όπισθεν

θεί σε όλες τις βαριές δοκιμασίες από την HEMA INDUSTRY και προσφέρουν πρόσφυση και ευελιξία σε κάθε εφαρμογή. Τα τρακτέρ της σειράς Hattat Β παρέχουν άνετη οδήγηση και χειρισμό μειώνοντας του ελιγμούς στο χωράφι λόγω της μικρής ακτίνας στροφής. Η κατανομή του βάρους είναι ιδανική Οι μηχανικοί της Hattat υπολογίζουν το βάρος των τρακτέρ στο χωράφι σύμφωνα με την μέγιστη απόδοση, την ελάχιστη κατανάλωση καυσίμου και μετά από πολυάριθμες δοκιμές. Η νέα σειρά Β αυξάνει την δυναμική οδήγησης στο χωράφι με την βέλτιστη χρήση και κατανομή αντιβάρων εμπρός και πίσω 8x22=176 Kg εμπρός και 4x45=180 Kg πίσω στους τροχούς. Υδραυλικό κύκλωμα : ιδανική συμβατότητα με τα παρελκόμενα Μεγάλη ανυψωτική ικανότητα 3000 Kg. Άνετη χρήση παρελκομένων με τις 2 ταχύτητες ΡΤΟ 540-540E. Μέγιστη ευελιξία με όλα τα ρυμουλκούB3085

B3095

B3105

ÊáôáóêåõáóôÞò

IVECO

ÌÝãéóôç Éó÷ýò (97/68 CE - ISO TR 14396) CV

74,8

91,12

102

ÌÝãéóôç ÑïðÞ óôéò Nm

375(1400rpm)

382(1500rpm)

415(1500rpm)

Áñ. Êõëßíäñùí / Êõâéóìüò / Áñ. Âáëâßäùí

4/ 2,8 L/ 16

4/ 2,8L/ 16

30 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

μενων με την χρήση της λάμας έλξης και της κοτσαδούρας. Ευκολία σύνδεσης με τις υδραυλικές παροχές με 2 διπλούς ταχυσυνδέσμους. Ευρύχωρη και βολική πλατφόρμα Η πλατφόρμα της νέας σειράς τρακτέρ Hattat Β έχει επανασχεδιαστεί πλήρως με γνώμονα την εργονομία και την άνεση. Η προστατευτική αψίδα μπορεί εύκολα να ανακληθεί και διαθέτει αποσβεστήρα κραδασμών. Εργονομική κατανομή χειριστηρίων Όλες οι πληροφορίες για την λειτουργία του τρακτέρ φαίνονται στο ψηφιακό ταμπλό οργάνων. Οι στροφές του κινητήρα μπορούν να ρυθμιστού εύκολα με την χρήση του ηλεκτρονικού χειρόγκαζου. Κάντε καθαρισμό του DPF (Φίλτρο Μικροσωματιδίων Ντίζελ) με μόνο ένα μπουτόν. Το τιμόνι μπορεί να ρυθμιστεί για να προσφέρει μεγαλύτερη άνεση. Για περισσότερη πρόσφυση η σύμπλεξη της τετρακίνησης γίνεται ηλεκτρουδραυλικά. Οι θέσεις του υδραυλικού ρυθμίζονται εύκολα με το σύστημα Autolift. Το ηλεκτρουδραυλικό μπλοκέ διαφορικού σε δύσκολες συνθήκες εδάφους ελέγχεται με ένα μπουτόν. Τα τρακτέρ HATTAT διατίθενται από την Πέτρος Πετρόπουλος ΑΕΒΕ. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 31

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ΕΠΊΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΚΑΘΉΣΕΩΝ ΛΆΣΠΗΣ ΑΠΌ ΤΗΝ ΚΑΚΟΚΑΙΡΊΑ «DANIEL» Στην ποιότητα και παραγωγικότητα των εδαφών της Θεσσαλίας

Το πλημμυρικό φαινόμενο από την κακοκαιρία «Daniel», του Σεπτεμβρίου 2023, στην πεδιάδα της Θεσσαλίας, επηρέασε άμεσα την ποιότητα του εδάφους και την εκτέλεση των βασικών του λειτουργιών σε χιλιάδες στρέμματα αγροτικής γης. Το Ινστιτούτο Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών φυτών από τις πρώτες ημέρες μετά το φαινόμενο, ανέλαβε τη διεξαγωγή σχετικής έρευνας προκειμένου να διαπιστωθούν οι επιπτώσεις της κακοκαιρίας «Daniel» στα καλλιεργούμενα εδάφη της περιοχής με απώτερο στόχο την ενημέρωση των παραγωγών για τη βέλτιστη διαχείριση των εδαφών για τη νέα καλλιεργητική περίοδο. Στη πρώτη φάση της έρευνας δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στις επικαθήσεις λάσπης που επηρέασαν χιλιάδες στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Ε.ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Χ.ΝΟΥΛΑΣ, Μ.ΤΖΙΟΥΒΑΛΕΚΑΣ, Χ.ΠΑΝΚΟΥ,Α.ΚΑΡΓΙΩΤΙΔΟΥ,Δ.ΒΛΑΧΟΣΤΕΡΓΙΟΣ Ερευνητές

Α.ΤΣΙΤΟΥΡΑΣ, Χ.ΠΕΤΣΟΥΛΑΣ Ειδικοί επιστήμονες Π.ΓΡΥΠΑΡΗ,Ε.ΧΑΤΖΗΚΥΡΟΥ,Ε.ΚΩΣΤΑΡΑ,Ι.ΤΣΙΑΚΑΛΗΣ, Θ.ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ Αναλυτές Διαπιστευμένου Εργαστηρίου του Ινστιτούτου

1. Εισαγωγή Η κακοκαιρία «Daniel» που έπληξε τη Θεσσαλία από τις 4 έως 8 Σεπτεμβρίου 2023, αποτέλεσε ένα ακραίο καιρικό φαινόμενο με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που έδωσαν ακραία ύψη βροχόπτωσης σε λίγες μόνο ώρες. Οι μετεωρολόγοι κατέταξαν την κακοκαιρία “DANIEL” ως την πιο σφοδρή στην Ελλάδα αφότου άρχισαν να τηρούνται τα σχετικά αρχεία από το 1930 και από τις σφοδρότερες στην Ευρώπη. Αξίζει να αναφερθεί, ότι σύμφωνα με τον αυτόματο μετεωρολογικό σταθμό του δικτύου Ε.Α.Α/meteo.gr στη Ζαγορά Πηλίου, καταγράφηκαν συνολικά 1096 χιλιοστά βροχής, εκ των οποίων τα 760 καταγράφηκαν μέσα σε μια ημέρα (05/09). Στη πόλη της Καρδίτσας με ετήσιο μέσο όρο βροχόπτωσης περί τα 740 mm, καταγράφηκαν μέχρι και 1100mm βροχής σε διάστημα 3 ημερών. Διάφορες εκτιμήσεις για τις συνολικές ποσότητες νερού που έπεσαν στη Θεσσαλία σε διάστημα 3-4 ημερών αναφέρουν 7-10 δισεκατομμύρια τόνους νερού, με πολύ σοβαρές συνέπειες μεταξύ όλων των άλλων και στα εδάφη της περιοχής. Στο παρόν άρθρο γίνεται μια περιγραφή της πρωταρχικής έρευνας που ξεκίνησε άμεσα μετά την κακοκαιρία το Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών (Ι.Β.Κ.Φ.), του Ελληνικού Γεωργικού Ορ-

32 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Εικ. 1: Χαρακτηριστικές εικόνες αγρών με τις βασικές επιπτώσεις της πλημμύρας στα εδάφη.

γανισμού «Δήμητρα» (Ε.Γ.Ο. Δήμητρα) για την επίδραση της κακοκαιρίας στη ποιότητα και παραγωγικότητα των γεωργικών εδαφών που επλήγησαν, και εστιάζει κυρίως στην επίδραση των επικαθήσεων λάσπης στα εδάφη.

2. Μεθοδολογία Το Ι.Β.Κ.Φ., ανέλαβε τη διεξαγωγή σχετικής έρευνας προκειμένου να διαπιστωθούν οι επιπτώσεις της κακοκαιρίας «Daniel» στα καλλιεργούμενα εδάφη της περιοχής με απώτερο στόχο την

ενημέρωση των παραγωγών για τη βέλτιστη διαχείριση των εδαφών για τη νέα καλλιεργητική περίοδο. Το προσωπικό του Ινστιτούτου, αποτελούμενο από ερευνητές, τεχνικό προσωπικό και αναλυτές του διαπιστευμένου εργαστηρίου ανάλυσης εδαφών φυτών και νερών, με την πλήρη υποστήριξη της Διοίκησης του Οργανισμού, παρά τον υψηλό φόρτο εργασίας της περιόδου, ανέλαβαν άμεσα την εκπόνηση ενός σχεδίου δράσης προκειμένου να ανταποκριθούν σε βασικά ερωτήματα, κυρίως σχετικά με την επίδραση της πλημμύρας στην ποιότητα και παραγωγικότητα των γεωργικών εδαφών που επλήγησαν. Αρχικά τις πρώτες 2 ημέρες μετά τη πλημμύρα πραγματοποιήθηκαν αυτοψίες στις πληγείσες περιοχές, όπου διαπιστώθηκαν διαφορετικού τύπου και έντασης επιπτώσεις της κακοκαιρίας στα γεωργικά εδάφη που θα μπορούσαν να συνοψιστούν σε 3 βασικές κατηγορίες (Εικ. 1): 1. Εναπόθεση φερτών υλικών (ιλύς, πέ-

τρες κλπ) σε παραγωγικές εκτάσεις. 2. Διάβρωση και μεταβολή της φυσικής κατάστασης των γεωργικών εδαφών, ιδιαίτερα σε επικλινή και ήδη υποβαθμισμένα ρηχά εδάφη. 3. Συσσώρευση και παραμονή υδάτων στους αγρούς για μεγάλο χρονικό διάστημα, με επίδραση στη χημεία, την γονιμότητα και το βιολογικό δυναμικό των εδαφών. Οι επιπτώσεις στα εδάφη των αγρών σε σχέση με κάθε μια από τις παραπάνω κατηγορίες είναι διαφορετικές ανάλογα μιας σειράς παραγόντων όπως η θέση και η τοπογραφία του αγρού καθώς και η εξέλιξη των πλημμυρικών φαινομένων. Συνεπώς ο κάθε αγρός έπρεπε να εξεταστεί μεμονωμένα προκειμένου ο κάθε παραγωγός να αποφασίσει για τις βέλτιστες ενέργειες διαχείρισης του εδάφους. Για την επίδραση της διάβρωσης για παράδειγμα, υπάρχουν περιπτώσεις αγρών στους οποίους δημιουργήθηκαν μικρού βάθους «αυλάκια» (αυλακωτή διάβρωση) τα οποία με την κατεργασία

Εικ 2: Το κινητό εργαστήριο του Ι.Β.Κ.Φ σε δειγματοληψίες στη περιοχή της λίμνης Κάρλας.

του εδάφους κατά τις ισοϋψείς, αναμένεται να αποκατασταθούν, ενώ αντίθετα υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες το σύνολο του γόνιμου εδάφους του αγρού έχει χαθεί ή έχουν δημιουργηθεί «χαράδρες» βάθους αρκετών μέτρων, καταστάσεις οι οποίες είναι πολύ δύσκολο να αποκατασταθούν. Μια σημαντική παράμετρος που έπρεπε να διερευνηθεί άμεσα, ήταν οι επικαθήσεις λάσπης (ιζημάτων) που είχαν μεταφερθεί σε χιλιάδες στρέμματα αγροτικής γης και επηρέαζαν καίρια τη διαχείριση του εδάφους, ενώ υπήρχε διάχυτη η ανησυχία για τη χημική επιβάρυνση των επικαθήσεων λάσπης και τη πιθανότητα τεράστιες εκτάσεις να έχουν ρυπανθεί από τοξικές για τα φυτά ουσίες αλλά και βαρέα μέταλλα. Αποφασίστηκε στη 1η φάση της έρευνας να πραγματοποιηθούν δειγματοληψίες εδαφών καθώς και των επικαθίσεων λάσπης/ιζημάτων προκειμένου να διαπιστωθεί αν τα ιζήματα που έχουν επικαθήσει σε χιλιάδες στρέμματα αγροτικής γης κατά μήκος των ποταμών μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά τα εδάφη της περιοχής. Για το σκοπό αυτό συντάχθηκε αρχικά χάρτης με κριτήριο τα σημεία δειγματοληψίας να ακολουθούν τις κοίτες των βασικών ποταμών και ρεμάτων που έδωσαν πλημμυρικά φαινόμενα, καθώς επίσης και σημεία δειγματοληψίας γύρω από προσβάσιμες περιοχές που κατακλύστηκαν με νερό όπως η ευρύτερη περιοχή της λίμνης Κάρλας. 2.1 Δειγματοληψίες Δημιουργήθηκαν 3 συνεργεία δειγματοληψιών, τα οποία καθημερινά εκτελούσαν διαδρομές προκειμένου να καλυφθούν το σύνολο των περιοχών που επλήγησαν. Στις δειγματοληψίες χρησιμοποιήθηκε και το κινητό εργαστήριό του ΙΒΚΦ (Εικ. 2). Εκτός των δειγματοληψιών εδάφους και ιζημάτων τα συνεργεία πραγματοποιούσαν και αυτοψίες στις περιοχές που επισκέπτονταν προκειμένου να υπάρχει μια συνολική εικόνα για την επίδραση των φαινομένων και στις καλλιέργειες της περιοχής. Σε κάθε σημείο δειγματοληψίας, συλλεγόταν 3 υποδείγματα που συνιστούσαν 1 σύνθετο δείγμα. Όπου υπήρχε επικάθιση ιζήματος γινόταν στο ίδιο σημείο δειγματοληψία χωριστά για το ίζημα και το έδαφος, ενώ πραγματοποιούνταν και μέτρηση του ύψους του ιζήματος στον αγρό. Στην Εικ. 4 φαίνονται οι περιοχές στις οποίες έγινε αυτοψία και συλλέχθηκαν

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 33

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ 3

Εικ. 3: Δειγματοληψία επικάθισης ιζημάτων σε καλλιέργεια βάμβακος και έντονα διαβρωμένου εδάφους. Εικ. 5: Ιζήματα ιλυοαργιλώδους υφής σε αγροτικά εδάφη.

δείγματα εδάφους ιζημάτων σε επιλεγμένες θέσεις. Όπως φαίνεται από τον χάρτη έχει καλυφθεί σχεδόν το σύνολο των περιοχών που επηρεάστηκαν από τις πλημμύρες ενώ έγιναν επισκέψεις/ δειγματοληψίες στις περιοχές του Δομοκού καθώς και του Αλμυρού Βόλου. Τα εδαφικά δείγματα που έχουν συλλεγεί ανέρχονται σε 334 σύνθετα δείγματα (1002 υποδείγματα), τα οποία περιλαμβάνουν 214 σύνθετα εδαφικά δείγματα και 120 σύνθετα δείγματα ιζημάτων από 220 θέσεις με διάφορες καλλιέργειες σε όλη τη Θεσσαλία (Εικ. 3). Τα δείγματα του εδάφους και των επικαθήσεων μεταφέρθηκαν στο διαπιστευμένο εργαστήριο αναλύσεων εδαφών, νερών και φυτών του Ι.Κ.Β.Φ., του ΕΛ.Γ.Ο Δήμητρα

προκειμένου να υπολογιστούν 27 φυσικοχημικές ιδιότητες που αφορούν στη δομή των εδαφών και των ιζημάτων (άμμος, ιλύς, άργιλος %), στο pH, και την αλατότητα, το οργανικό φορτίο (οργανική ουσία%, ολικό Άζωτο %, C/N) τη διαθεσιμότητα των βασικών θρεπτικών στοιχείων (P, K, Na, Ca, Mg) και την ικανότητα συγκράτησης τους στο ίζημα (ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων) τα διαθέσιμα μέταλλα (Cu, Fe, Mn, Zn) καθώς και τις συγκεντρώσεις των βαρέων μετάλλων (Cd, Cr, Cu, Ni, Pb, Zn). 3. Αποτελέσματα 3. 1 Ύψος των επικαθίσεων (ιζημάτων) στους αγρούς Το ύψος του ιζήματος που μετρήθηκε στους αγρούς κυμάνθηκε από 0 έως

Εικ. 4: Χάρτης της Θεσσαλίας που αποτυπώνονται οι θέσεις δειγματοληψίας, σε πραγματικό χρόνο μέσω ειδικής εφαρμογής που αναπτύχθηκε στο ΙΒΚΦ.

34 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

και 110cm και ήταν αποτέλεσμα διαφόρων παραγόντων όπως : η εγγύτητα στη πηγή από την οποία προήλθε το ίζημα, η τοπογραφία, η κλίση κα. (Εικ. 5) Ο μέσος όρος του ύψους των επικαθήσεων είναι 10,4 cm. Το 89% των εδαφών έχει αποθέσεις ιζημάτων ύψους <20cm, με το 84% των θέσεων αυτών να έχει αποθέσεις ιζημάτων ύψους < 10cm. Το 64% των εδαφών που εξετάστηκαν παρουσίασε ύψος ιζήματος μικρότερο από 5cm. Σε αυτές τις περιπτώσεις φαίνεται εφικτή η ενσωμάτωση των ιζημάτων χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα με το έδαφος, όταν οι συνθήκες υγρασίας του αγρού το επιτρέψουν. Το 7% όμως των θέσεων δειγματοληψίας παρουσιάζει ύψος αποθέσεων >30 cm. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ενσωμάτωση των ιζημάτων δεν φαίνεται να είναι εφικτή και θα πρέπει να αναζητηθούν κατά περίπτωση άλλοι τρόποι αποκατάστασης αυτών των εδαφών. Σε πολλές περιπτώσεις ο όγκος των επικαθίσεων είναι συγκεντρωμένος σε συγκεκριμένα τμήματα του αγρού. Μια πρώτη επέμβαση που θα πρέπει να εξεταστεί για κάθε ένα από τους αγρούς που έχουν μεγάλους όγκους ιζημάτων είναι η δυνατότητα ισοπέδωσης του όγκου του ιζήματος σε όλη την έκταση του αγρού, που ενδεχομένως θα μείωνε το ύψος ιζήματος σε επίπεδα τέτοια που θα ήταν εφικτή η ενσωμάτωση. 3.2 Φυσικοχημικές ιδιότητες των επικαθήσεων Υπάρχει μια σημαντική παραλλακτικότητα στις τιμές των αποτελεσμάτων για κάθε ιδιότητα που μελετήθηκε, επιβεβαιώνοντας το βασικό συμπέρασμα των αυτοψιών. Τα ιζήματα διαφέρουν σημαντικά τόσο στη υφή και τα ποσοστά τους σε άμμο, άργιλο και ιλύ όσο και στην περιεκτικότητά τους σε θρεπτικά στοιχεία. Οι διαφορές αυτές οφείλονται κυρίως στις πηγές προέλευσης και τα διαφορετικά εδάφη από τα οποία προήλθαν, καθώς και στην απόσταση που διένυσαν

ενσωμάτωση. Το ανταλλάξιμο Κ παρουσιάζει σχετικά χαμηλές συγκεντρώσεις, αν και το 30% των δειγμάτων ιζημάτων εμφανίζονται καλά εφοδιασμένα σε αφομοιώσιμο K. Για τις διαθέσιμες μορφές Cu, Fe, Mn, Zn σχεδόν το σύνολο των δειγμάτων παρουσιάζει συγκεντρώσεις επαρκείς για την ανάπτυξη των φυτών, με τιμές κοντά σε αυτές που απαντώνται στα εδάφη της Θεσσαλίας. Οι ολικές (ψευδο-ολικές) μορφές των βαρέων μετάλλων, παρουσιάζουν τις συνήθεις τιμές για τα εδάφη της Θεσσαλίας, με υψηλές συγκεντρώσεις Ni, και μηδενικές τιμές Cd. Ιδιαίτερα αυξημένες είναι οι τιμές της ικανότητας ανταλλαγής κατιόντων που κυμαίνονται από 34 έως και 74 cmol/kg με μέσο όρο 58 cmol/kg, αναδεικνύοντας τη συμβολή των επικαθήσεων στη γονιμότητα του εδάφους μετά την ενσωμάτωση τους.

Εικ. 6: Κοκκομετρική σύσταση των επικαθήσεων στα σημεία δειγματοληψίας. Με κόκκινο, μπλε και πράσινο τα ποσοστά άμμου, αργίλου και ιλύος αντίστοιχα.

3.3 Η επίδραση της ενσωμάτωσης των επικαθήσεων στο έδαφος Στο Σχήμα 1 φαίνεται η σύγκριση των τιμών ιδιοτήτων για τα ιζήματα και τα εδάφη από τα ίδια σημεία δειγματοληψίας σε 13 τυχαίους αγρούς, όπως παρουσιάστηκαν στο 16ο Πανελλήνιο Εδαφολογικό συνέδριο. Παρατηρούμε σε 11 από τις 13 θέσεις για την άργιλο ότι τα εδάφη περιέχουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις αργίλου σε σχέση με τα ιζήματα. Για την

μέχρι την επικάθησή τους σε σχέση με το ποτάμι ή το ρέμα που πλημμύρισε. Τα πιο χονδρόκοκκα υλικά (μεγαλύτερα ποσοστά άμμου) έχουν επικαθήσει πιο σύντομα και πιο κοντά στα σημεία εκδήλωσης των πλημμυρών σε σχέση με τα αργιλώδη πιο «ελαφρά» υλικά. Σχετικά με τη υφή τους, τα περισσότερα δείγματα αποτελούν αργιλώδη βαριά και μέσης σύστασης πηλώδη υλικά (Εικ. 6).

Γενικότερα μπορούμε να πούμε ότι οι τιμές των φυσικοχημικών ιδιοτήτων των ιζημάτων βρίσκονται μέσα στα όρια των τιμών των περισσοτέρων εδαφών που απαντώνται στη Θεσσαλία. Οι αποθέσεις είναι φτωχές σε οργανική ουσία, ο διαθέσιμος P παρουσιάζει μέτριες τιμές κατά μέσο όρο, αν και ένας αριθμός επικαθήσεων έχει συγκεντρώσεις >20mg/kg που ενδεχομένως θα εμπλουτίσουν φτωχά σε P εδάφη μετά την

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 35

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ Σχήμα 1: Σύγκριση επιλεγμένων ιδιοτήτων για τις ίδιες θέσεις δειγματοληψίας εδάφους (μπλε μπάρες) και ιζήματος (κόκκινες μπάρες).

προκειμένου να αναμειχθούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο με τα συστατικά του για να μην αποτελούν πρόβλημα. Θα υπάρξουν πολλές περιπτώσεις όπου η ενσωμάτωση του ιζήματος θα ευνοήσει τις εδαφικές ιδιότητες του αγρού όπως η δομή του, αλλά και καθώς πολλά ιζήματα είναι δυνητικά πολύτιμες πηγές θρεπτικών στοιχείων του εδάφους μπορούν να αυξήσουν τα επίπεδα αζώτου (Ν), φωσφόρου (Ρ) και καλίου (Κ).

οργανική ουσία σε 4 από τις 13 θέσεις τα ιζήματα περιέχουν μεγαλύτερα ποσοστά οργανικής ουσίας από τα εδάφη, ενώ για το διαθέσιμο Fe τα ιζήματα περιέχουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις από τα εδάφη σε 6 από τις 13 θέσεις. Παρόμοια εικόνα παρατηρείται και στις υπόλοιπες ιδιότητες, χωρίς να υπάρχει μια συγκεκριμένη τάση μεταξύ εδαφών και ιζημάτων. Δεν μπορεί λοιπόν να εξαχθεί ένα γενικό συμπέρασμα για την επίδραση των επικαθήσεων στα εδάφη των αγρών, καθώς, κάθε περιοχή και κάθε αγρός, φαίνεται να έχει επηρεαστεί με διαφορετικό τρόπο από τις επικαθήσεις των ιζημάτων. Για το λόγο αυτό κρίνεται αναγκαία η διαπίστωση της νέας κατάστασης του εδάφους τόσο από πλευράς δομής όσο και γονιμότητας μετά τις ενσωματώσεις των επικαθήσεων προκειμένου ο παραγωγός να διαχειριστεί το έδαφος του κάθε αγρού υπό τις νέες συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί.

3.4 Αναγκαιότητα ενσωμάτωσης των επικαθήσεων ιζημάτων στο έδαφος Τα ιζήματα λάσπης από άποψη χημικών ιδιοτήτων, δηλαδή του pH, των συγκεντρώσεων θρεπτικών στοιχείων, και των ορίων των βαρέων μετάλλων δεν φαίνεται να αποτελούν σοβαρό κίνδυνο εάν ενσωματωθούν με το έδαφος όταν ο όγκος ενσωμάτωσης είναι σχετικά μικρός. Όσο μεγαλώνει ο όγκος του υλικού που θα ενσωματωθεί στο έδαφος τόσο πιο σημαντική θα είναι η επίδραση του νέου υλικού στο έδαφος. Παρόλα αυτά, τα λεπτόκοκκα από άποψη κοκκομετρικής σύστασης ιλυο-αργιλώδη υλικά των ιζημάτων, προσροφούν νερό που δεν αποστραγγίζει εύκολα, δημιουργώντας ανοξικές συνθήκες και σημαντική δυσκολία στη λειτουργία των ριζών καθώς και στον αερισμό του υποκείμενου εδάφους (Εικ. 7). Ως εκ τούτου τα υλικά αυτά είναι αναγκαίο να ενσωματωθούν στο έδαφος

Εικ. 7: Χαρακτηριστικές εικόνες των επικαθήσεων λάσπης (ιζημάτων) ανάλογα της υγρασίας που περιέχουν. Βασικό χαρακτηριστικό των υλικών αυτών είναι η αργή στράγγιση και ο γρήγορος επανακορεσμός ακόμη και με μικρά ύψη βροχής.

36 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

4. Συμπεράσματα Συμπερασματικά, από τις μετρήσεις πεδίου για το ύψος των ιζημάτων στους αγρούς, οι περισσότεροι αγροί έχουν δεχτεί φορτίο ιζημάτων το οποίο μπορεί να ενσωματωθεί στο έδαφος με τον καλλιεργητή ή τη βαθιά άροση ανάλογα του ύψους του ιζήματος. Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στην υγρασία του εδάφους όταν θα γίνουν οι ενσωματώσεις ώστε να μη δημιουργηθούν επιπλέων προβλήματα στο έδαφος από τη συμπίεση του. Τα εδάφη θα πρέπει να έχουν στεγνώσει επαρκώς, και δεν πρέπει να δοθεί λάθος εικόνα από τη υγρασία που φαίνεται να υπάρχει στο επιφανειακό ίζημα. Τα ιζήματα παρουσιάζουν ιδιότητες που δεν αναμένεται να επηρεάσουν σημαντικά τις ιδιότητες των εδαφών μετά την ενσωμάτωση, όταν ο όγκος του υλικού που θα ενσωματωθεί είναι μικρός. Στις λίγες περιπτώσεις που το ύψος των ιζημάτων είναι πολύ μεγάλο και δεν είναι δυνατή η ενσωμάτωση τους στο έδαφος με τη βαθιά άροση, θα χρειαστούν μέτρα αποκατάστασης του εδάφους που πρέπει να εξεταστούν κατά περίπτωση. Για τα εδάφη που έχουν παραμείνει κατακλυζόμενα με νερό για αρκετές ημέρες, είναι σίγουρο ότι έχει επηρεαστεί η γονιμότητά τους και η «παραδοσιακή» λιπαντική τακτική που ακολουθούν πολλοί παραγωγοί εφαρμόζοντας συγκεκριμένες ποσότητες λιπασμάτων σε κάθε αγρό, θα πρέπει να αναθεωρηθεί μετά από πρόταση λίπανσης από ειδικούς μετά την σωστή δειγματοληψία και την ανάλυση του εδάφους για κάθε καλλιέργεια. Η σύνταξη ενός Κώδικα Ορθής Λιπαντικής Αγωγής, για κάθε καλλιέργεια, υπό τις νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν μετά τις πλημμύρες, λαμβάνοντας υπόψη τον τύπο εδάφους και τις ιδιαίτερες κλιματικές συνθήκες κρίνεται απαραίτητη για την διατήρηση των αποδόσεων, την προστασία του γεωργικού εισοδήματος και του περιβάλλοντος. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 37

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

ΝΕΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τη φυτοπροστασία του μέλλοντος; Στο παρόν άρθρο περιγράφονται αρχικά οι ορισμοί, οι διαδικασίες εφαρμογής και οι δυνατότητες της συμβατικής βελτίωσης (μαζική επιλογή, διασταύρωση, υβριδισμός, μεταλλαξιγένεση) και των νέων μοριακών μεθόδων (γενετική μηχανική, επεξεργασία γονιδιώματος, RNA παρεμβολή, μοριακοί δείκτες), οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία ανθεκτικών ποικιλιών φυτών σε εχθρούς ή ζιζανιοκτόνα, καθώς και για τη βελτίωση μικροοργανισμών με σκοπό τη χρήση τους ως βιολογικά μέσα φυτοπροστασίας. Ακολούθως, παρουσιάζονται ορισμένα επιτυχή παραδείγματα εφαρμογής αυτών των μεθόδων, ενώ στο τέλος επισημαίνεται η αναγκαιότητα της έγκρισης της ασφαλούς χρήσης τους, ώστε να καταστεί δυνατή η ανάπτυξη καινοτόμων, εύχρηστων, οικονομικών, αποτελεσματικών, ασφαλών και αξιόπιστων πρακτικών φυτοπροστασίας. ΗΛΊΑΣ Γ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΧΩΡΙΝΌΣ Ομότιμος καθηγητής Γεωπονίας Α.Π.Θ, Μέλος Δ.Σ. Ελληνικής Γεωργικής Ακαδημίας, Εξωτερικό μέλος Συμβουλίου Διοίκησης Γ.Π.Α

1. Εισαγωγή Οι ανθεκτικές ποικιλίες των καλλιεργειών σε εχθρούς (μύκητες, βακτήρια, ιοί, έντομα, νηματώδεις και παρασιτικά ζιζάνια) ή σε ζιζανιοκτόνα είναι αναμφίβολα πολύ σημαντικά εργαλεία διαχείρισης προβλημάτων φυτοπροστασίας. Η δημιουργία όμως αυτών των ποικιλιών δεν είναι εύκολη διαδικασία, αφού επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες όπως το είδος του εχθρού, το είδος της καλλιέργειας, ο μηχανισμός δράσης του ζιζανιοκτόνου, οι γενετικές πηγές της ανθεκτικότητας, ο αριθμός των γονιδίων (ένα, λίγα ή πολλά) ελέγχου της ανθεκτικότητας καθώς και η δυνατότητα που παρέχεται από τη μέθοδο ασφαλούς μεταφοράς των νέων

38 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

γονιδίων σε επακριβή θέση του γονιδιώματος οικονομικά σημαντικών και εμπορικά αποδεκτών ποικιλιών. Βέβαια, παρά τις προαναφερθείσες δυσκολίες, οι περισσότερες από τις καλλιεργούμενες ανθεκτικές ποικιλίες φυτών δημιουργήθηκαν με μεθόδους συμβατικής βελτίωσης, ενώ οι νέες μοριακές μέθοδοι δεν έδειξαν ακόμη τις πολλά υποσχόμενες δυνατότητές τους. Η διαπίστωση αυτή κατέστησε αναγκαία τη συγγραφή αυτού του άρθρου, όπου αναπτύσσονται οι δυνατότητες, τα πρόσφατα επιτεύγματα και οι ανησυχίες-ενδοιασμοί χρήσης των νέων μεθόδων βελτίωσης των φυτών για τη δημιουργία εργαλείων διαχείρισης προβλημάτων φυτοπροστασίας.

1.1 Συμβατική βελτίωση φυτών (conventional plant breeding) Η συμβατική βελτίωση φυτών, γνωστή και ως κλασική βελτίωση (classical breeding) ή παραδοσιακή βελτίωση (traditional breeding), μπορεί να οριστεί ως «η επιστημονική διαδικασία που περιλαμβάνει δημιουργία γενετικής παραλλακτικότητας και φαινοτυπική επιλογή κατάλληλων ατόμων με στόχο την παραγωγή νέων και βελτιωμένων ποικιλιών με επιθυμητά χαρακτηριστικά». Η βελτίωση αυτής της μορφής περιλαμβάνει μεθόδους όπως η διασταύρωση (cross breeding), ο υβριδισμός (hybrid breeding), η μεταλλαξιγένεση (mutation breeding) και η μαζική επιλογή (mass selection). Η δημιουργία ανθεκτικών ποικιλιών φυτών σε εχθρούς ή ζιζανιοκτόνα, μέσω των προαναφερθεισών μεθόδων, παρουσιάζει πολλά προβλήματα. Συγκεκριμένα: 1) Είναι χρονοβόρα (συχνά διαρκεί περισσότερο από 10 έτη) και υψηλού κόστους, 2) Απαιτεί μεγαλύτερη προσπάθεια και περισσότερη εργασία, 3) Μεταφέρει, συχνά, ανεπιθύμητα γονίδια μαζί με τα γονίδια της ανθεκτικότητας, 4) Αντιμετωπίζει δυσκολία στην εξεύρεση διαθέσιμων πηγών ανθεκτικότητας, 5) Χαρακτηρίζεται από μειωμένη κατανόηση του μηχανισμού ανθεκτικότητας, διότι η επιλογή ανθεκτικότητας βασίζεται σε μορφολογικά χαρακτηριστικά που επηρεάζονται από το περιβάλλον, και

6) Εμφανίζει συχνά κατάρρευση της μονογονιδιακής ανθεκτικότητας λόγω ανάπτυξης νέων φυλών παθογόνων ή βιοτύπων παρασιτικών ζιζανίων (π.χ. οροβάγχη) (Begna, 2021). Η συμβατική βελτίωση, παρά τα προαναφερθέντα μειονεκτήματα, χρησιμοποιήθηκε ευρέως και συνέβαλε στη δημιουργία των περισσότερων ανθεκτικών ποικιλιών των φυτών σε εχθρούς που καλλιεργούνται παγκοσμίως (Egan και Stiller, 2022). Ειδικότερα, η μεταλλαξιγένεση χρησιμοποιήθηκε επιτυχώς για τη δημιουργία μη γενετικά τροποποιημένων ποικιλιών ρυζιού, αραβοσίτου, ηλίανθου, φακής, σιταριού και ελαιοκράμβης με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα των ιμιδαζολινονών (π.χ. imazamox, αναστέλλει τη δράση του ενζύμου οξικογαλακτική συνθάση-ALS), γνωστών και ως ποικιλιών τύπου “Clearfield”. Επίσης, η ίδια μέθοδος συνέβαλε στην ανάπτυξη ποικιλιών ηλίανθου τύπου ‘Express Sun’ με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα των σουλφονυλουριών (π.χ. tribenuron, αναστέλλει τη δράση του ενζύμου ALS), καθώς και για τη δημιουργία ποικιλιών ρυζιού τύπου ‘Provisia®' με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα των κυκλοεξανδιονών (π.χ. cycloxydim) και των αρυλοξυφαινοξυπροπιονικών (π.χ. quizalofop) που αναστέλλουν τη δράση του ενζύμου καρβοξυλάση του ακέτυλο-CoA (ACCase).

1.2 Γενετική μηχανική (genetic engineering) Η γενετική μηχανική, γνωστή και ως γενετική τροποποίηση (genetic modification) ή γενετικός χειρισμός (genetic manipulation) ή διαγονιδιακή τεχνολογία (transgenic technology), θεωρείται ως «εργαστηριακή διαδικασία που χρησιμοποιεί τεχνολογίες τροποποίησης της γενετικής σύνθεσης ενός οργανισμού μέσω της μεταφοράς γονιδίων εντός και πέρα από τα όρια των ειδών» ή «τεχνολογία τροποποίησης του γονιδιώματος ενός οργανισμού μέσω της εισαγωγής με τεχνητά μέσα μιας ή περισσότερων ξένων αλληλουχιών DNA από το ίδιο ή άλλο είδος», ή ως «τεχνητός χειρισμός τροποποίησης και ανασυνδυασμού του DNA ή άλλων μορίων νουκλεϊκού οξέος κάποιου οργανισμού μέσω της εισαγωγής ξένου DNA». Τα τεχνητά μέσα που χρησιμοποιούνται για τον σκοπό αυτό είναι: 1) Το Agrobacterium tumefaciens (φορέας μεταφοράς-ενσωμάτωσης του ξένου DNA), 2) Η βιοβαλιστική μέθοδος [biolistic method, χρήση γονιδιακού όπλου (gene gun), ή εκτοξευτήρα μεταλλικών μικροσωματιδίων χρυσού, ή βολφραμίου (particle gun) επικαλυμμένων με ξένο DNA, 3) Η ηλεκτροδιάτρηση (electroporation, είσοδος ξένου DNA μέσω μικροσκοπικών πόρων της κυτταρικής μεμβράνης που διανοίγονται από ηλεκτρικούς παλμούς), και 4) Η μικροέγχυση (microinjection, εισαγωγή ξένου DNA ή άλλου γενετικού υλικού σε ιστό ή κύτταρο κάποιου φυτού με μικροσιφώνιο - μικροπιπέτα). Η τεχνολογία της γενετικής μηχανικής πλεονεκτεί έναντι της συμβατικής βελτίωσης στο ότι παρέχει τη δυνατότητα: 1) Εισαγωγής, διαγραφής-σίγασης-αποσιώπησης και τροποποίησης συγκεκριμένων γονιδίων με ελάχιστες ανεπιθύμητες αλλαγές στο υπόλοιπο γονιδίωμα της καλλιέργειας, 2) Απόκτησης των επιθυμητών αγροκομικών χαρακτηριστικών των φυτών με λιγότερο κόπο και σε λιγότερες γενεές σε σύγκριση με τη συμβατική βελτίωση, 3) Εισαγωγής γονιδίων από μη διασταυρούμενα είδη φυτών ή ακόμη και από οργανισμούς διαφορετικού επιπέδου ζωής (π.χ. βακτήριο), και 4) Τροποποίησης φυτών που αναπαράγονται αγενώς [π.χ. μπανάνα (Musa sp.), κασάβα (Manihot esculenta Crantz.), πατάτα (Solanum tuberosum L.)].

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 39

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

Τα κυριότερα επιτεύγματα αυτής της τεχνολογίας είναι τα Γενετικά Τροποποιημένα (ΓΤ) φυτά (genetically modified plants) με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα ή/και σε έντομα ή ιούς, γνωστά και ως διαγονιδιακά φυτά (transgenic plants), ή φυτά με ενσωματωμένα ΦΠ (plant incorporated protectants). Η έναρξη της καλλιέργειας ΓΤ φυτών σε εμπορικό επίπεδο έγινε το 1996 με τις ανθεκτικές ποικιλίες αραβοσίτου, σόγιας, βαμβακιού ή ελαιοκράμβης στο ζιζανιοκτόνο glyphosate. Η δημιουργία αυτών των ποικιλιών κατέστη δυνατή μέσω της εισαγωγής του γονιδίου cp4 epsps που προέρχεται από το βακτήριο Agrobacterium tumefaciens strain CP4. Το γονίδιο αυτό κωδικοποιεί εντός των ΓΤ φυτών τροποποιημένο-ανθεκτικό στο glyphosate ένζυμο EPSPS (συνθάση του ενολοπυροσταφυλο-φωσφο-σικιμικού οξέος), το οποίο είναι απαραίτητο κατά τη βιοσύνθεση των αρωματικών αμινοξέων (Pline-Srnic, 2006). Σχεδόν ταυτόχρονα καλλιεργήθηκαν και οι ΓΤ ποικιλίες αραβοσίτου, σόγιας, βαμβακιού ή ελαιοκράμβης με ανθεκτικότητα στο ζιζανιοκτόνο glufosinate, οι οποίες έχουν ενσωματωμένο το γονίδιο pat ή bar που προέρχεται από το βακτήριο Streptomyces sp.. Το γονίδιο αυτό κωδικοποιεί εντός των ΓΤ φυτών το ένζυμο ακετυλοτρανσφεράση (PAT, phosphinothrycin acetyltransferase) που καταλύει την αντίδραση μεταβολισμού-ακετυλίωση αυτού του ζιζανιοκτόνου (Dekker και Duke, 1995). Η γενετική μηχανική, εκτός από τα ΓΤ φυτά με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα, συνέβαλε και στην ανάπτυξη ΓΤ ποικιλιών αραβοσίτου, βαμβακιού και πατάτας με ανθεκτικότητα σε έντομα. Οι ποικιλίες αυτές δημιουργήθηκαν μέσω της εισαγωγής γονιδίων Cry από το εντομοπαθογόνο βακτήριο Bacillus thuringiensis, τα οποία κωδικοποιούν εντός των φυτών δ-ενδοτοξίνες (εντομοκτόνες κρυσταλλικές πρωτεΐνες) παρόμοιες με εκείνες του βακτηρίου B. thuringiensis. Βέβαια, ΓΤ ποικιλίες φυτών με ανθεκτικότητα σε έντομα δημιουργήθηκαν και μέσω της μεταφοράς γονιδίων που κωδικοποιούν:

40 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

1) Vip πρωτεΐνες (vegetative insecticidal proteins - πρωτεΐνες συγκρίσιμες με τις Bt-πρωτεΐνες), 2) Λεκτίνες (lectins - εντομοτοξικές πρωτεΐνες που προσδένονται σε υδατάνθρακες των εντόμων και επηρεάζουν ακολούθως διάφορες φυσιολογικές διεργασίες), 3) Πρωτεΐνες αναστολής πρωτεασών (protease inhibitors - η αναστολή των πρωτεασών έχει ως συνέπεια τη μη διάσπαση πεπτιδικών δεσμών των μεγάλων πρωτεϊνών σε μικρότερα αφομοιώσιμα πεπτίδια ή αμινοξέα), 4) Πρωτεΐνες αναστολής της α-αμυλάσης [α-amylase inhibitors - η αναστολή της α-αμυλάσης οδηγεί σε μη υδρόλυση-αφομοίωση πολυσακχαριτών (άμυλο, γλυκογόνο)], και 5) Ένζυμα-χιτινάσες (chitinases - ένζυμα που αποδομούν τη χιτίνη του εξωσκελετού των εντόμων) (Kumari κ.ά., 2022). Η γενετική μηχανική, παράλληλα με την προαναφερθείσα ανάπτυξη ανθεκτικών ποικιλιών σε ζιζανιοκτόνα ή/και σε έντομα, συνέβαλε και στη δημιουργία ΓΤ ποικιλιών κολοκυθιού, παπάγιας, πατάτας, μπανάνας, ντομάτας, γλυκοπιπεριάς και φασολιού με ανθεκτικότητα σε ιούς (Dong και Ronald, 2019). Οι ποικιλίες αυτές δημιουργήθηκαν μέσω της μεταφοράς ιικών γονιδίων που παρέχουν ανοσία-ανθεκτικότητα στα φυτά έναντι των ιών και των σχετικών στελεχών τους. Οι ΓΤ ποικιλίες με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα ή/και σε έντομα έγιναν ευρέως αποδεκτές στις ΗΠΑ, τον Καναδά, τη Βραζιλία και την Αργεντινή, διότι: 1) Συνέβαλαν στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση ορισμένων δυσεξόντωτων ή ανθεκτικών ζιζανίων ή εντόμων σε ζιζανιοκτόνα και εντομοκτόνα, αντίστοιχα, 2) Μείωσαν τη χρήση εντομοκτόνων, 3) Μείωσαν τη ρύπανση του περιβάλλοντος και την έκθεση του ανθρώ-

που σε εντομοκτόνα λόγω του περιορισμού της χρήσης τους, 4) Μείωσαν την εκπομπή αερίων θερμοκηπίου ως συνέπεια της μείωσης του αριθμού επεμβάσεων με εντομοκτόνα, και 5) Μείωσαν το κόστος παραγωγής των προϊόντων λόγω της προαναφερθείσας μείωσης της χρήσης εισροών (μείωση εντομοκτόνων, ενέργειας-καυσίμων κατά την εφαρμογή και χρόνου ανθρώπινης απασχόλησης). Η ευρεία αποδοχή αυτών των ΓΤ φυτών τεκμαίρεται από το γεγονός ότι το 2018, η ΓΤ σόγια με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα κάλυψε το 78% της συνολικής καλλιεργηθείσας έκτασης των 1.229 εκατ. στρεμμάτων παγκοσμίως με ΓΤ και μη ΓΤ σόγια, ενώ ο ΓΤ αραβόσιτος με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα ή/και σε έντομα κάλυψε το 30% της συνολικής καλλιεργηθείσας έκτασης των 1.963 εκατ. στρεμμάτων με ΓΤ και μη ΓΤ αραβόσιτο. Το ΓΤ βαμβάκι με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα ή/και σε έντομα κάλυψε το 76% της συνολικής έκτασης των 326 εκατ. στρεμμάτων με ΓΤ και μη ΓΤ βαμβάκι, ενώ η ΓΤ ελαιοκράμβη με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα κάλυψε το 29% της συνολικής καλλιεργηθείσας έκτασης των 348 εκατ. στρεμμάτων παγκοσμίως με ΓΤ και μη ΓΤ ελαιοκράμβη (Anonymous, 2019). Η καλλιέργεια των ΓΤ φυτών με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα ή/και σε έντομα, εκτός από τα προαναφερθέντα πλεονεκτήματα, είχε και έχει αρνητικές περιβαλλοντικές επιδράσεις που συνδέονται με: 1) Την επιλογή, εξέλιξη και επικράτηση ανθεκτικών πληθυσμών ζιζανίων και εντόμων, 2) Την αλλαγή χλωρίδας, πανίδας και μικροχλωρίδας, 3) Τη διασπορά-ροή γονιδίων ανθεκτικότητας -μέσω γύρης- από ΓΤ φυτά σε συγγενικά είδη ζιζανίων, 4) Την ανίχνευση υπολειμμάτων glyphosate και του μεταβολίτη ΑΜΡΑ σε προϊόντα και τρόφιμα, 5) Την έλλειψη ενδιαφέροντος εκ μέρους των εταιρειών για επενδύσεις σε νέα ζιζανιοκτόνα, 6) Τη μείωση της γενετικής παραλλακτικότητας των ΓΤ καλλιεργειών (καλλιέργεια ορισμένων μόνο ποικιλιών), και 7) Την αδυναμία συνύπαρξης μεταξύ ΓΤ και μη ΓΤ ποικιλιών λόγω της αναπόφευκτης διασποράς-ροής γονιδίων μέσω της γύρης των φυτών (Ελευθεροχωρινός, 2020). Επίσης, τα ΓΤ φυτά είχαν και αρνητικές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις που σχετίζονται με: 1) Την πλήρη εξάρτηση των γεωργών από ορισμένες εταιρείες παραγω-

Σχήμα 1: Διαγραμματική απεικόνιση δομής και σταδίων λειτουργίας της τεχνολογίας CRISPR-Cas (Hille κ.ά., 2018; Newsom κ.ά., 2021). Έκφραση cas γονιδίων (κωδικοποίηση Cas-νουκλεασών). Προσαρμογή (adaptation): Αποθήκευση στη μνήμη βακτηρίων γενετικών στοιχείων ανοσίας σε ιό με τη μορφή των «διαχωριστικών αλληλουχιών» επί της συστοιχίας CRISPR. Βιογένεση (biogenesis): Μεταγραφή «διαχωριστικών αλληλουχιών» σε crRNA. Παρεμβολή (interference): Σχηματισμός συμπλόκου μεταξύ ενός crRNA και μίας Cas-νουκλεάσης (Cas-crRNA), το οποίο αναγνωρίζει το DNA του επιτιθέμενου ιού μέσω του crRNA και ακολούθως το αποδομεί μέσω της Cas-νουκλεάσης (ο ιός καθίσταται ανίκανος να προκαλέσει βλάβη).

γής σπόρων ΓΤ ποικιλιών, 2) Τον περιορισμό του δικαιώματος της ελεύθερης επιλογής των γεωργών για παραγωγή προϊόντων από μη ΓΤ ποικιλίες εξαιτίας της προαναφερθείσας τυχαίας ή τεχνικώς αναπόφευκτης ροής γονιδίων μέσω γύρης από γειτνιάζουσες καλλιέργειες ΓΤ φυτών, και 3) Την έλλειψη ενδιαφέροντος εκ μέρους των εταιρειών για επενδύσεις σε νέα εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα εξαιτίας της ευρείας αποδοχής των ΓΤ ποικιλιών με ανθεκτικότητα σε έντομα ή/και στο glyphosate (ζιζανιοκτόνο με το ευρύτερο φάσμα δράσης). Τέλος, εκτός από τις προαναφερθείσες επιπτώσεις, υπήρξαν στο παρελθόν και διατροφικές ανησυχίες σχετικά με τη θρεπτική αξία των παραγόμενων προϊόντων-τροφίμων από ΓΤ ποικιλίες, καθώς και με την ασφάλεια έκθεσης ανθρώπων και ζώων σε προϊόντα-τρόφιμα παραγόμενα από ΓΤ φυτά. Οι ανησυχίες όμως των διατροφικών επιπτώσεων στη δημόσια υγεία δεν επιβεβαιώθηκαν, αν και αρκετοί άνθρωποι παγκοσμίως κατανάλωσαν μεγάλες ποσότητες προϊόντων ή συστατικών (σογιέλαιο, λεκιθίνη/γάλα/ άλευρο/πρωτεΐνη σόγιας, κραμβέλαιο, αραβοσιτέλαιο, βαμβακέλαιο) προϊόντων από ΓΤ σόγια, αραβόσιτο, ελαιοκράμβη και βαμβάκι για 27 περίπου έτη (1996-2023). Οι διαπιστώσεις αυτές δεν επιτρέπουν εφησυχασμό, διότι κάποιες εργασίες έδειξαν ότι ορισμένα προϊόντα από ΓΤ φυτά είχαν αρνητικές επιδράσεις σε πειραματόζωα με αποτέλεσμα να χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης (Domingo και Bordonaba, 2011).

1.4 Επεξεργασία γονιδιώματος (genome editing) Η τεχνολογία αυτή, γνωστή και ως μηχανική γονιδιώματος (genome engineering), ή επεξεργασία γονιδίων (gene editing), ή βελτίωση σε επίπεδο γονιδίου (genebased breeding), ή ακόμη βελτίωση ακριβείας (precision breeding) μπορεί να οριστεί ως «τροποποίηση του γενετικού υλικού ενός οργανισμού σε επακριβώς στοχευμένη θέση του γονιδιώματος μέσω διαγραφής, εισαγωγής ή αντικατάστασης αλληλουχίας DNA» ή ως «τύπος γενετικής μηχανικής μέσω της οποίας εισάγεται, διαγράφεται, τροποποιείται ή αντικαθίσταται DNA ενός οργανισμού σε επακριβώς στοχευμένη θέση του γονιδιώματος και όχι τυχαία όπως συνέβη με τις πρώιμες τεχνικές της γενετικής μηχανικής κατά την παραγωγή των ΓΤ φυτών». Τα τεχνητά μέσα δημιουργίας ανθεκτικών φυτών σε εχθρούς, μέσω της επεξεργασίας του γονιδιώματος σε στοχευμένη θέση, περιλαμβάνουν μεγανουκλεάσες (meganucleases), νουκλεάσες τύπου δακτύλων ψευδαργύρου (ZFNs, zincfinger nucleases), δραστικές νουκλεάσες τύπου ενεργοποιητή της μεταγραφής (TALEN, transcription activator-like effector nucleases) ή ομαδοποιημένες τακτικά παρεμβαλλόμενες βραχείες παλινδρομικές επαναλήψεις/συνδεδεμένες με Cas-νουκλεάσες (CRISPR-Cas, Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats-CRISPR associated protein) (EFSA, 2022; Kumari κ.ά., 2022; Li κ.ά., 2022; Rato κ.ά., 2021). Ειδικότερα για την τεχνολογία CRISPR-Cas, τα διεθνή δεδομένα δείχνουν ότι η μέθοδος

αυτή είναι η ευρύτερα χρησιμοποιούμενη παγκοσμίως μετά το 2013 για την επεξεργασία γονιδιώματος φυτών, μικροοργανισμών και εντόμων. Ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη της τεχνολογίας CRISPR-Cas βασίζεται στο ενδογενές σύστημα επίκτητης ανοσίας που διαθέτουν ορισμένοι προκαρυωτικοί οργανισμοί (π.χ. βακτήρια) έναντι βακτηριοφάγων ιών. Ειδικότερα, η δομή αυτής της τεχνολογίας περιλαμβάνει γονίδια cas [κωδικοποιούν Cas-νουκλεάσες (ένζυμα τύπου «μοριακών ψαλιδιών» με ικανότητα κοπής-θραύσης των δύο κλώνων του DNA-στόχου σε στοχευμένη θέση του γονιδιώματος)], τα οποία ενώνονται με μία βραχεία αλληλουχία-οδηγό (leader sequence) που συνδέεται με τη συστοιχία-CRISPR, η οποία περιλαμβάνει τακτικά εναλλασσόμενες επαναληπτικές αλληλουχίες (repeat sequences) και ενδιάμεσες διαχωριστικές αλληλουχίες (spacer sequences) (Σχήμα 1). Η λειτουργία της τεχνολογίας CRISPRCas στα βακτήρια, μετά την έκφραση των γονιδίων cas (κωδικοποιούν ένζυμα-Cas νουκλεάσες), περιλαμβάνει τρία στάδια (Σχήμα 1). Το πρώτο στάδιο είναι της προσαρμογής (adaptation) ή της απόκτησης (acquisition) νέων γενετικών στοιχείων (αλληλουχιών DNA προσαρμοστικής ανοσίας σε κάποιο επιτιθέμενο βακτηριοφάγο ιό), τα οποία ενσωματώνονται στη μνήμη των βακτηρίων με την μορφή των «διαχωριστικών αλληλουχιών» επί της συστοιχίας CRISPR. Η διαδικασία της ενσωμάτωσης λαμβάνει χώρα μέσω συνεργασίας μεταξύ Cas νουκλεασών, DΝΑ πολυμερασών και DΝΑ λιγασών. Οι διαχωριστικές αυτές αλληλουχίες χρησιμοποιούνται από τα βακτήρια για την ανίχνευση-αναγνώριση-στόχευση και ακολούθως αποδόμηση του DNA ίδιων ή παρόμοιων βακτηριοφάγων ιών κατά την έναρξη ιικών λοιμώξεων. Το δεύτερο στάδιο είναι της βιογένεσης (biogenesis), το οποίο περιλαμβάνει τη μεταγραφή των «διαχωριστικών αλληλουχιών» σε CRISPR RNA (crRNA), ενώ το τρίτο στάδιο είναι της παρεμβολής (interference). Το στάδιο αυτό περιλαμβάνει τον σχηματισμό συμπλόκου μεταξύ ενός crRNA και μίας Cas-νουκλεάσης (Cas-crRNA), το οποίο αναγνωρίζει-στοχεύει το DNA του επιτιθέμενου ιού μέσω του crRNA και το αποδομεί (DNA) μέσω της Cas-νουκλεάσης (ο ιός καθίσταται ανίκανος να προκαλέσει βλάβη). Η αναγνώριση του DNA του επιτιθέμενου ιού από το crRNA είναι εφικτή μέσω της αλληλουχίας του RNA, η οποία είναι συμπληρωματική της αλληλουχίας του ενός κλώνου του DNA του ιού. Η προαναφερθείσα δομή και λειτουργία της τεχνολογίας CRISPRCas (Cas-crRNA) εξηγεί πιθανώς και τον χαρακτηρισμό της ως μηχανικά προσχεδιασμένη crRNA-καθοδηγούμενη 01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 41

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ Σχήμα 2: Διαγραμματική απεικόνιση διαγραφής (deletion), προσθήκης-εισαγωγής-ένθεσης (insertion) νουκλεοτιδίων ή επιδιόρθωσης DNA (repair DNA) μέσω τεχνολογίας CRISPR-Cas (Sauvagere και Siatka, 2023). sgRNA (single-guide RNA: crRNA + tracrRNA). PAM (protospacer adjacent motif) sequence (σύντομη αλληλουχία DNA που ακολουθεί την περιοχή του στοχευόμενου DNA για διάσπαση από το CRISPR-Cas).

CRISPR-νουκλεάση ή RNA-καθοδηγούμενη DNA ενδονουκλεάση ή προσυναρμολογημένη Cas-πρωτεΐνη με οδηγό crRNA (Paul κ.ά., 2021; Tyagi κ.ά., 2020). Η επεξεργασία-τροποποίηση του γονιδιώματος διαφόρων οργανισμών μέσω της τεχνολογίας CRISPR-Cas περιλαμβάνει αρχικά την κοπή-θραύση του DNA κάποιου γονιδίου ή γενετικού στοιχείου, η οποία μπορεί να ακολουθείται από: 1) Διαγραφή-απαλοιφή τμήματος ή πλήρους γονιδίου και σύνδεση των μη ομόλογων ελεύθερων άκρων θραύσης (NHEJ, Non-homologous end joining), 2) Εισαγωγή-ένθεση-προσθήκη τμήματος DNA και σύνδεση των μη ομόλογων ελεύθερων άκρων θραύσης (NHEJ), ή 3) Επιδιόρθωση γενετικών στοιχείων από δότη DNA σε συγκεκριμένη θέση του γονιδιώματος, η οποία όμως προϋποθέτει ομόλογη ακολουθία νουκλεοτιδίων για την επακριβώς καθοδηγούμενη επιδιόρθωση του DNA (HDR, homology directed repair) (Σχήμα 2). Η σύνδεση μη ομόλογων ελεύθερων άκρων θραύσης του DNA κατά τη διαγραφή ή την προσθήκη τμήματος DNA οδηγεί σε παραγωγή μη λειτουργικής πρωτεΐνης ή σε μη παραγωγή πρωτεΐνης, ενώ η επακριβώς καθοδηγούμενη επιδιόρθωση-σύνδεση ομόλογων άκρων του DNA κωδικοποιεί την επιθυμητή πρωτεΐνη εντός του τροποποιημένου οργανισμού-φυτού. Οι δυνατότητες της τεχνολογίας CRISPRCas για δημιουργία φυτών με ανθεκτικότητα (resistance, ικανότητα ενός φυτού να αναπτύσσεται και να αναπαράγεται λόγω μη προσβολής από εχθρό), ή ανοχή-α-

42 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

νεκτικότητα (tolerance, ικανότητα ενός φυτού να αναπτύσσεται και να παράγει αποδεκτή απόδοση παρά την προσβολή από κάποιο εχθρό), ή αντοχή (resilience, ικανότητα φυτών να αντέχει-επιβιώνει σε συνθήκες καταπόνησης-προσβολής και να ανακτά τις δυνατότητες παραγωγής μετά την παρέλευση της καταπόνησης) σε παθογόνα ή έντομα είναι εξαιρετικά μεγάλες. Ειδικότερα, η τεχνολογία αυτή μπορεί να τροποποιήσει φυτά μέσω: 1) Αδρανοποίησης-αποσιώπησης-σίγασης (inactivation, loss of function, knock-out, silencing) γονιδίων έκφρασης πρωτεϊνών που συνδέονται με ευπάθεια-ευαισθησία (sensitivity/ susceptibility/vulnerability) των φυτών, 2) Ρύθμισης της μεταγραφής γονιδίου (gene transcription) μέσω παρεμβολής ή ενεργοποίησης, 3) Αντικατάστασης-επιδιόρθωσης γενετικών στοιχείων σε προαγωγείς (promoters) γονιδίων, 4) Ένθεσης-εισαγωγής συγκεκριμένων γενετικών στοιχείων για επιδιόρθωση περιοχών έκφρασης γονιδίων (gene repair), 5) Τροποποίησης αμινοξέων σε πρωτεΐνες υποδοχέων φυτικής επιφάνειας, 6) Αδρανοποίησης αρνητικών ρυθμιστών (regulatory proteins) της άμυνας των φυτών σε εχθρούς, 7) Τροποποίησης των κεντρικών ρυθμιστών της μεταγραφής γονιδίου που σχετίζεται με την αμυντική απόκριση των φυτών σε προσβολές εχθρών (Paul κ.ά., 2021). Επίσης, η μέθοδος αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για:

1) Βελτίωση της ικανότητας των μικροοργανισμών να προσβάλλουν εχθρούς, 2) Βελτίωση της ικανότητας των μικροοργανισμών να παράγουν περισσότερες τοξίνες που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή βιοχημικών φυτοπροστατευτικών, 3) Μείωση της αναπαραγωγικής ικανότητας των εντόμων μέσω της μείωσης της ικανότητας αναγνώρισης συντρόφου ζευγαρώματος, 4) Μείωση της ικανότητας των εντόμων να προσβάλλουν φυτά μέσω της μείωσης της ικανότητας αναγνώρισης των φυτών ξενιστών, 5) Βελτίωση της απόδοσης και της ποιότητας των προϊόντων διαφόρων καλλιεργειών, 6) Στοχευμένη επιγενετική τροποποίηση μέσω ακετυλίωσης ή/και μεθυλίωσης των ιστονών ή του DNA (Li κ.ά., 2022; Rato κ.ά., 2021; Thum κ.ά., 2023; Tyagi κ.ά., 2020). Βέβαια, η εφαρμογή αυτής της μεθόδου εμπεριέχει και κάποιες ανησυχίες που οφείλονται στην υφιστάμενη μικρή πιθανότητα πρόκλησης βλάβης του γονιδιώματος πέραν του επεξεργαζόμενου στοχευόμενου σημείου του γονιδίου-στόχου ή ακόμη και γονιδίων-μη στόχων. Τα επιτεύγματα της τεχνολογίας CRISPRCas περιλαμβάνουν ανθεκτικές ποικιλίες καλλιεργειών σε μύκητες (Tyagi κ.ά., 2020; Zaidi κ.ά., 2020). Ειδικότερα, η αδρανοποίηση του Mlo γονιδίου των φυτών κριθαριού (Hordeum spp), το οποίο κωδικοποιεί μεμβρανική πρωτεΐνη απαραίτητη για τη διείσδυση του μύκητα-ωιδίου Blumeria graminis f.sp. hordei στα επιδερμικά κύτταρα των φυτών, συνέβα-

λε στη μείωση της προσβολής των φυτών του κριθαριού από τον μύκητα. Επίσης, η αδρανοποίηση του SlMlo1 γονιδίου των φυτών τομάτας (Solanum lycopersicum L.) μείωσε την προσβολή τους από τον μύκητα Oidium neolycopersici, ενώ η σίγαση του γονιδίου PMR4 των φυτών τομάτας, το οποίο κωδικοποιεί το ένζυμο συνθετάση της καλλόζης, μείωσε την προσβολή τους από τον ίδιο μύκητα (O. neolycopersici). Τέλος, η αδρανοποίηση του γονιδίου TaMLO-A1 των φυτών μαλακού σιταριού (Triticum aestivum L.) βελτίωσε την ανθεκτικότητά του στον μύκητα-ωίδιο Blumeria graminis f. sp. tritici, ενώ η τροποποίηση των αρνητικών ρυθμιστών έκφρασης γονιδίων του ρυζιού (Oryza sativa) συνέβαλε στην αύξηση της ανθεκτικότητάς του στον μύκητα Magnaporthe oryzae. Η τεχνολογία CRISPR-Cas χρησιμοποιήθηκε και για τη δημιουργία ανθεκτικών φυτών σε ιούς μέσω της τροποποίησης των προαγωγέων ή των γονιδίων των ιών ή των γονιδίων των φυτών που κωδικοποιούν ζωτικής σημασίας ουσίες για την εξέλιξη μίας ιογενούς ασθένειας ή ουσίες που σχετίζονται με την ευπάθεια των φυτών σε κάποιο ιό (Zaidi κ.ά., 2020). Η τεχνολογία CRISPR-Cas συνέβαλε επιτυχώς και στη δημιουργία ανθεκτικής ποικιλίας τομάτας στο ολοπαράσιτο ζιζάνιο οροβάγχη (Phelipanche aegyptiaca Pers.). Αυτό επετεύχθη μέσω της τροποποίησης του γονιδίου ccd που κωδικοποιεί το ένζυμο διοξυγονάση των καροτενοειδών (CCD, carotenoid cleavage dioxygenase) εντός των φυτών τομάτας. Το ένζυμο αυτό καταλύει την αντίδραση διάσπασης καροτενοειδών που συμμετέχουν στην παραγωγή της ορμόνης οροβαγχόλης (orobanchol), η οποία, εκλυόμενη από τις ρίζες των φυτών της τομάτας στο έδαφος, διεγείρει τη βλάστηση των

σπόρων της οροβάγχης και τη μετέπειτα εγκατάσταση και παρασιτισμό στα φυτά της καλλιέργειας. Είναι προφανές από τα προαναφερθέντα ότι η μη παραγωγή οροβαγχόλης, λόγω της τροποποίησης του υπεύθυνου γονιδίου για την κωδικοποίησή της, μειώνει την προσβολή των φυτών της τομάτας από τον παρασιτισμό της οροβάγχης (Wan κ.ά., 2021). Η δημιουργία ανθεκτικών φυτών μέσω επεξεργασίας του γονιδιώματος περιλαμβάνει δύο περιπτώσεις με βάση την πηγή προέλευσης του ξένου DNA-δότη. Η πρώτη είναι η ιδιογένεση-ιδιοτροποποίηση (cisgenesis), η οποία αφορά την ενσωμάτωση ακριβούς αντιγράφου αλληλουχιών νουκλεοτιδίων (εσώνια που πλαισιώνονται από γηγενή προαγωγέα και τερματιστή) που ήδη υπάρχουν στο αρχικό ή σε διασταυρούμενο είδος φυτού. Η δεύτερη περίπτωση είναι η ενδογένεση-ενδοτροποποίηση (intragenesis), η οποία περιλαμβάνει ενσωμάτωση αναδιατεταγμένου αντιγράφου αλληλουχιών νουκλεοτιδίων (πλήρους ή μερικής κωδικοποιούσας περιοχής ενός γονιδίου, σε συνδυασμό με άλλον προαγωγέα ή/και τερματιστή) που ήδη υπάρχουν στο αρχικό ή σε διασταυρούμενο είδος. Σε αντίθεση με τα ανθεκτικά φυτά της ιδιογένεσης ή ενδογένεσης, τα ΓΤ ανθεκτικά φυτά της γενετικής μηχανικής δημιουργήθηκαν μέσω διαγένεσης (transgenesis), δηλαδή μέσω της μεταφοράς γονιδίων από μη διασταυρούμενο είδος φυτού ή ακόμη από οργανισμό άλλου επιπέδου ζωής (π.χ. βακτήριο, Bacillus thuringiensis). Επιπρόσθετα, τα διαγονιδιακά φυτά μπορούν να περιέχουν και γενετικά στοιχεία μοριακών δεικτών επιλογής (nptII γονίδιο από Escherichia coli) ή/και φορέα ενσωμάτωσης των νέων γονιδίων (Agrobacterium tumefaciens). Η τεχνολογία CRISPR-Cas, εκτός από την προέλευση του ξένου DNA, διαφέρει από τη γενετική μηχανική και ως προς τη θέση ενσωμάτωσης του ξένου DNA εντός του γονιδιώματος. Συγκεκριμένα, η εισαγωγή-ενσωμάτωση του ξένου DNA μέσω της τεχνολογίας CRISPR-Cas γίνεται σε επακριβώς στοχευμένη θέση του γονιδιώματος, ενώ η αντίστοιχη εισαγωγή μέσω της γενετικής μηχανικής γίνεται σε τυχαία θέση του γονιδιώματος. Τα ανθεκτικά φυτά μέσω της επεξεργασίας γονιδιώματος θεωρούνται φιλικότερα στον άνθρωπο και το περιβάλλον από ό,τι τα ΓΤ φυτά διότι, όπως προαναφέρθηκε, δεν περιέχουν γονίδια άλλων οργανισμών και ως εκ τούτου δεν κωδικοποιούν διαγονιδιακές πρωτεΐνες. Επίσης, οι αλλαγές του γονιδιώματος, σύμφωνα με την άποψη πολλών επιστημόνων, θεωρούνται ως φυσικές μεταλλάξεις διότι είναι αλλαγές μικρού αριθμού νουκλεοτιδίων σε επακριβώς στοχευμένες θέσεις, αλλά και επειδή οι περισσότερες από αυτές τις

μεταλλάξεις έχουν ήδη ανιχνευθεί και ταυτοποιηθεί σε γονίδια άλλων συγγενών διασταυρούμενων φυτικών ειδών. Η τεχνολογία CRISPR-Cas, εκτός από τη δημιουργία ανθεκτικών φυτών σε μύκητες, ιούς και παρασιτικά ζιζάνια, χρησιμοποιήθηκε επιτυχώς και για την τροποποίηση του γονιδιώματος των εντόμων (Tyagi κ.ά., 2020). Ειδικότερα, η μέθοδος αυτή, μέσω της αδρανοποίησης του γονιδίου CytP450 [κωδικοποιεί το ένζυμο μονοοξυγονάση που καταλύει τον μεταβολισμό της τοξικής γκοσσυπόλης του βαμβακιού (Gossypium spp.) εντός του εντόμου Helicoverpa armigera (πράσινο σκουλήκι)], συνέβαλε στην αύξηση της ευπάθειας-ευαισθησίας του εντόμου κατά την προσβολή του βαμβακιού λόγω αδυναμίας μεταβολισμού της τοξικής γκοσσυπόλης. Επίσης, στις περιπτώσεις εμφάνισης ανθεκτικότητας εντόμων σε Bt-ενδοτοξίνες που κωδικοποιούνται εντός των ανθεκτικών σε έντομα ΓΤ φυτών, η αδρανοποίηση γονιδίων κωδικοποίησης υποδοχέων των ανθεκτικών εντόμων σε Bt-ενδοτοξίνες επανέφερε την ευπάθεια-ευαισθησία τους στις τοξίνες αυτές. Επιπρόσθετα, η τροποποίηση γονιδίων των εντόμων που κωδικοποιούν ουσίες αναγνώρισης των φυτών ξενιστών και του συντρόφου ζευγαρώματος μείωσε την ικανότητα προσβολής των καλλιεργειών από τα έντομα καθώς και τον πληθυσμό τους (μείωση αναπαραγωγικής ικανότητας λόγω μη ζευγαρώματος). Συγκεκριμένα, η αδρανοποίηση του γονιδίου κωδικοποίησης πρωτεΐνης οσφρητικού υποδοχέα στο έντομο Spodoptera litura (F.) μείωσε την ικανότητα αναγνώρισης συντρόφου ζευγαρώματος και την ως εκ τούτου αναπαραγωγική του ικανότητα (Tyagi κ.ά., 2020). 1.4 Τεχνολογία RNA παρεμβολής (RNAi, RNA interference technology) Η τεχνολογία της παρεμβολής ριβονουκλεϊκού οξέος (RNAi) μπορεί να οριστεί ως «βιολογική διαδικασία κατά την οποία τα μόρια RNA αναστέλλουν τη μεταγραφή ή τη μετάφραση γονιδίων», ή «ισχυρό εργαλείο διερεύνησης και χειρισμού της γονιδιακής έκφρασης», ή «βιολογική διαδικασία ρύθμισης της πρωτεϊνικής σύνθεσης». Ειδικότερα, η χρήση της τεχνολογίας RNAi για δημιουργία ανθεκτικών φυτών σε εχθρούς (ιούς, βακτήρια, μύκητες, νηματώδεις ή έντομα) περιλαμβάνει την εισαγωγή-ενσωμάτωση (μέσω γενετικής μηχανικής) γονιδίου κωδικοποίησης δίκλωνου RNA (dsRNA, double-stranded RNA), το οποίο σχεδιάζεται βάσει της συμπληρωματικής αλληλουχίας νουκλεοτιδίων των γονιδίων που έχουν τα παθογόνα, ή τα έντομα που προσβάλλουν τα φυτά (Dalakouras κ.ά., 2020; Koch και Wassenegge, 2021; Kumari κ.ά., 2022; Liu κ.ά., 2021; Sauvagère και Siatka, 2023). 01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 43

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ Σχήμα 3: Διαγραμματική απεικόνιση σταδίων λειτουργίας-δράσης δίκλωνου RNA (dsRNA) (Kaur κ.ά., 2021; Liu κ.ά., 2021). Έκφραση γονιδίου κωδικοποίησης δίκλωνου RNA (dsRNA). Τεμαχισμός-θραύση του dsRNA σε μικρά dsRNA (silencing δίκλωνα siRNA) μέσω ενδοριβονουκλεάσης (μοριακό ψαλίδι-Dicer). Σχηματισμός πρόδρομου συμπλόκου σίγασης mRNA (pre-RISC, RNA-Induced Silencing Complex) μεταξύ μικρού δίκλωνου siRNA και πρωτεΐνης AGO (δίκλωνο siRNA-AGO). Διαχωρισμός και απομάκρυνση του ενός κλώνου του δίκλωνου siRNA από το preRISC και σχηματισμός του δραστικού RISC (μονόκλωνο siRNA-AGO). Αναγνώριση, δέσμευση και αποδόμηση ή αναστολή της μετάφρασης του mRNA-στόχου του εχθρού από το δραστικό RISC (η αναγνώριση γίνεται μέσω της συμπληρωματικής αλληλουχίας νουκλεοτιδίων του RNA ως προς το mRNA-στόχο) ή ακόμη και DNA μεθυλίωση εντός του πυρήνα. Διαιώνιση της δράσης του RISC μέσω ενίσχυσης του siRNA από τη δράση RNA εξαρτώμενης RNA πολυμεράσης (RdRP, RNA-dependent RNA polymerase).

Η λειτουργία-δράση της RNAi τεχνολογίας εντός των ανθεκτικών φυτών προϋποθέτει αρχικά έκφραση του γονιδίου κωδικοποίησης του dsRNA, το οποίο στη συνέχεια τεμαχίζεται σε μικρά dsRNA [γνωστά και ως δίκλωνα siRNA (small interfering RNA, ή short interfering RNA, ή silencing RNA)] μέσω μοριακού ψαλιδιού (ριβονουκλεάση-Dicer) που καταλύει την ενδονουκλεολυτική θραύση ενός φωσφοδιεστερικού δεσμού. Το κάθε δίκλωνο siRNA, μετά από σύνδεση με μία πρωτεΐνη της οικογένειας Argonaute (AGO), σχηματίζει το σύμπλοκο siRNA-AGO, γνωστό και ως πρόδρομο (ανώριμο) σύμπλοκο προκαλούμενης σίγασης από RNA [pre-RISC, pre-RNA Induced Silencing Complex). Αυτό, μετά τον διαχωρισμό και την απομάκρυνση του ενός κλώνου RNA, μετασχηματίζεται-ωριμάζει σε δραστικό μονόκλωνο RISC (siRNA-AGO), το οποίο, μέσω της συμπληρωματικής αλληλουχίας του RNA του ως προς το mRNA στόχο (προϊόν μεταγραφής γονιδίου του εχθρού), το αναγνωρίζει-στοχεύει και το αποδομεί ή αναστέλ-

44 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

λει τη μετάφρασή του (Σχήμα 3). Βέβαια, το RISC, σύμφωνα με τους Dalakouras κ.ά. (2020) και Liu κ.ά. (2021), μπορεί να προκαλεί ακόμη και DNA μεθυλίωση (μεταγραφική γονιδιακή σίγαση μέσω τροποποιήσεων της χρωματίνης) εντός του πυρήνα των κυττάρων. Η συνέπεια αυτής της παρεμβολής του RISC είναι η μη βιοσύνθεση απαραίτητης πρωτεΐνης για την επιβίωση του εχθρού με αποτέλεσμα τη μη κανονική ανάπτυξη ή/και τη νέκρωσή του. Η μέθοδος αυτή, λόγω του προαναφερθέντος τρόπου δράσης, είναι γνωστή και ως σίγαση γονιδίου εχθρού προκαλούμενη από το φυτό-ξενιστή (host-induced gene silencing). Η δράση του RISC, σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να διαιωνίζεται μέσω της ενίσχυσης του siRNA από τη δράση RNA εξαρτώμενης RNA πολυμεράσης (RdRP, RNA-dependent RNA polymerase) (Σχήμα 3). Αυτό που πρέπει να τονιστεί ιδιαιτέρως είναι ότι μεταξύ των παθογόνων (ιοί, βακτήρια, μύκητες), νηματωδών και εντόμων υπάρχουν διαφορές ως προς την ευαισθησία-ευπάθειά τους λόγω διαφορών στην

ικανότητα απορρόφησης (διέλευσης μέσω της κυτταρικής τους μεμβράνης) και μετακίνησης του κωδικοποιούμενου dsRNA ή/ και του παραγόμενου siRNA εντός των ανθεκτικών φυτών μέσω της προαναφερθείσας διαδικασίας. Επομένως, εκτός από τον κατάλληλο σχεδιασμό του dsRNA, η αποτελεσματικότητα της τεχνολογίας εναντίον των εχθρών εξαρτάται και από τις διαφορές τους ως προς την απορρόφηση και τις οδούς μετακίνησης των dsRNA vs siRNA, καθώς και από τη σχέση μεταξύ φυτών και εχθρών. Οι περισσότερες ΓΤ ποικιλίες καλλιεργειών παγκοσμίως με ανθεκτικότητα σε ιούς βασίζονται στην τεχνολογία RNA παρεμβολής (RNAi). Η δημιουργία τους κατέστη δυνατή μέσω της μεταφοράς ιικών γονιδίων (με γενετική μηχανική), τα οποία παρέχουν τη δυνατότητα ανοσίας-ανθεκτικότητας στα φυτά έναντι των ιών και των σχετικών στελεχών τους. Τα επιτεύγματα αυτής της τεχνολογίας είναι οι ΓΤ ποικιλίες κολοκυθιού, παπάγιας, πατάτας, μπανάνας, τομάτας, γλυκοπιπεριάς και φασολιού με ανοσία-ανθεκτικότητα σε ιούς (Dong και Ronald, 2019). Αξίζει να αναφερθεί ότι ΓΤ ποικιλίες κολοκυθιού (Cucurbita sp.) και παπάγιας (Carica papaya) με ανθεκτικότητα σε ιούς καλλιεργούνται ήδη στις Ηνωμένες Πολιτείες για περισσότερα από 20 έτη. Το πρώτο πρόσφατο εμπορικό προϊόν με ενσωματωμένη RNAi τεχνολογία είναι η διαγονιδιακή ποικιλία αραβοσίτου SmartStax® Pro με ανθεκτικότητα εναντίον του εντόμου διαβρώτικα (Diabrotica virgifera virgifera LeConte) (Christiaens κ.ά, 2020). Η ποικιλία αυτή, η οποία αναπτύχθηκε από την Εταιρεία Monsanto (τώρα Bayer CropScience) και διατίθεται στις ΗΠΑ από το 2022, έχει ενσωματωμένο το γονίδιο Diabrotica virgifera Snf7 (DvSnf7) που κωδικοποιεί δίκλωνο RNA (DvSnf7 dsRNA) (Reinders κ.ά., 2023). Το δίκλωνο RNA, μέσω του παραγόμενου μικρού μονόκλωνου RNA (siRNA) με συμπληρωματική αλληλουχία ως προς το mRNA-στόχο (προϊόν μεταγραφής του αντίστοιχου γονιδίου Snf7 του εντόμου) προκαλεί την αποδόμησή του. Αυτό έχει ως συνέπεια τη νέκρωση αυτού του εντόμου λόγω μη παραγωγής της απαραίτητης πρωτεΐνης για τον κύκλο ζωής του. Βέβαια, εκτός από το DvSnf7 dsRNA γονίδιο, η ποικιλία SmartStax® Pro έχει ενσωματωμένα και δύο Cry γονίδια (Cry3Bb1 και Cry34/35Ab1) που κωδικοποιούν Bt-εντομοτοξικές πρωτεΐνες (Christiaens κ.ά, 2020; Reinders κ.ά., 2023). Το κωδικοποιούμενο σε φυτά dsRNA, εκτός από την προαναφερθείσα αποδόμηση mRNA κάποιου εχθρού κατά την προσβολή των φυτών, μπορεί να προκαλεί και αποδόμηση mRNA του καλλιεργού-

μενου φυτού (προϊόν κωδικοποίησης γονιδίου dsRNA του φυτού) με αποτέλεσμα τη μειωμένη ή μη παραγωγή απαραίτητης πρωτεΐνης για τη δημιουργία ευνοϊκού περιβάλλοντος ανάπτυξης του εχθρού κατά την προσβολή των φυτών (Yara κ.ά., 2007). Τα ανθεκτικά φυτά μέσω τεχνολογίας RNAi, όπως και τα ανθεκτικά φυτά μέσω επεξεργασίας του γονιδιώματος, είναι φιλικότερα στον άνθρωπο και το περιβάλλον από ό,τι τα ΓΤ φυτά, αφού είναι απαλλαγμένα από διαγονιδιακές πρωτεΐνες (Kaur κ.ά., 2021). Η κυριότερη όμως διαφορά μεταξύ της τεχνολογίας RNAi και της επεξεργασίας γονιδιώματος μέσω CRISPR-Cas εστιάζεται στο είδος του αδρανοποιούμενου γενετικού στόχου του φυτού. Ειδικότερα, η τεχνολογία RNAi μειώνει την έκφραση γονιδίων κυρίως σε επίπεδο mRNA (αν και σε ορισμένες περιπτώσεις προκαλεί και σίγαση έκφρασης γονιδίου μέσω μεθυλίωσης του DNA εντός του πυρήνα), ενώ η τεχνολογία CRISPR-Cas αδρανοποιεί-απαλείφει πλήρως και μόνιμα την έκφραση γονιδίων σε επίπεδο DNA (Tyagi κ.ά., 2020). Επίσης, η τεχνολογία RNAi, σε ορισμένες περιπτώσεις, προκαλεί μη πλήρη αναστολή της έκφρασης του mRNA με αποτέλεσμα την υπομορφική μετάφρασή του και την παραγωγή μικρών ποσοτήτων ανεπιθύμητης πρωτεΐνης που επηρεάζει αρνητικά λειτουργίες γονιδίων μη στόχου. Αντιθέτως, η τεχνολογία CRISPR-Cas, εξαιτίας της επακριβούς και στοχευμένης τροποποίησης του γονιδίου στόχου, έχει μικρότερη πιθανότητα πρόκλησης παρόμοιων προβλημάτων, με αποτέλεσμα οι φαινότυποι της τεχνολογίας CRISPR-Cas να είναι ισχυρότεροι και σταθερότεροι από ό,τι οι αντίστοιχοι φαινότυποι της τεχνολογίας RNAi. Η δεύτερη αξιοποίηση της τεχνολογίας RNAi αφορά στην ανάπτυξη σκευα-

σμάτων με χημικώς συντιθέμενα dsRNA ή siRNA (βασισμένα σε συμπληρωματική αλληλουχία νουκλεοτιδίων από γονίδια παθογόνων και εντόμων), τα οποία εφαρμόζονται με απευθείας ψεκασμό σε εχθρούς, ή στο φύλλωμα των καλλιεργειών, ή στο έδαφος, ή με έγχυση σε κορμούς φυτών (Sauvagere και Siatka, 2023). Το dsRNA των σκευασμάτων αυτών, όταν απορροφηθεί από εχθρούς των φυτών, παράγει τελικώς μικρό μονόκλωνο siRNA παρεμβολής, το οποίο προκαλεί αποδόμηση ή αναστολή μετάφρασης του mRNA-στόχου κάποιου εχθρού και αναστέλλει ως εκ τούτου την παραγωγή απαραίτητης πρωτεΐνης για την επιβίωσή του (Koch και Wassenegge, 2021). Τα σκευάσματα αυτά, λόγω του τρόπου εφαρμογής και του τρόπου δράσης, είναι γνωστά και ως σκευάσματα ψεκασμού που επάγουν γονιδιακή σίγαση (sprayinduced gene silencing). Παράδειγμα επιτυχούς χρήσης αυτής της τεχνολογίας είναι η διαφυλλική εφαρμογή σκευάσματος dsRNA (791 nt CYP3-dsRNA), σε καλλιέργεια κριθαριού, το οποίο συνέβαλε στην αναστολή της ανάπτυξης του μύκητα Fusarium graminearum και στην ως εκ τούτου μη προσβολή των φυτών του κριθαριού (Koch κ.ά., 2016). Αυτό κατέστη δυνατόν μέσω της στόχευσης (από το dsRNA ή το παραγόμενο εντός του μύκητα siRNA) και αδρανοποίησης των τριών γονιδίων CYP51A, CYP51B και CYP51C που κωδικοποιούν τα ένζυμα cytochrome P450 lanosterol C-14α-demethylases, τα οποία συμμετέχουν στη βιοσύνθεση εργοστερόλης (βασικό συστατικό της κυτταρικής μεμβράνης των μυκήτων). Επομένως, η αναστολή της βιοσύνθεσης της εργοστερόλης λόγω αναστολής της δράσης των απαραίτητων ενζύμων του μύκη-

τα από dsRNA ή siRNA αύξησε τη διαπερατότητα της κυτταρικής του μεμβράνης και μείωσε την ικανότητα προσβολής του. Τα σκευάσματα dsRNA ή siRNA θεωρούνται ασφαλέστερα από τα περισσότερα σκευάσματα των χημικώς συντιθέμενων φυτοπροστατευτικών προϊόντων αφού έχουν το εγγενές πλεονέκτημα της ταχείας αποδόμησης στο περιβάλλον. Αυτό όμως το πλεονέκτημα είναι ταυτόχρονα και μειονέκτημα διότι η ταχεία αποδόμησή τους σε συνθήκες αγρού μειώνει τη διάρκεια δράσης τους (Bramlett κ.ά., 2020). Επίσης, η δράση αυτών των σκευασμάτων, εκτός από το περιβάλλον, επηρεάζεται από το είδος του εχθρού (Christiaens κ.ά., 2020) και την ικανότητα του dsRNA ή του siRNA να απορροφάται από τους εχθρούς (διέλευση μέσω της κυτταρικής μεμβράνης) ή από τα φύλλα (διέλευση μέσω της εφυμενίδας, κυτταρικού τοιχώματος και κυτταρικής μεμβράνης) και να συσσωρεύεται στους ιστούς των ψεκασμένων φυτών, όπου προστατεύεται από αποδόμηση και αυξάνει ως εκ τούτου τη διάρκεια δράσης του. Τα σκευάσματα όμως με dsRNA είναι λιγότερο αποτελεσματικά από ό,τι τα φυτά με ενσωματωμένο γονίδιο κωδικοποίησης dsRNA. Αυτό συμβαίνει διότι τα τροποποιημένα φυτά παρέχουν τη δυνατότητα συνεχούς έκθεσης του εχθρού στο κωδικοποιούμενο dsRNA ή/και στο παραγόμενο siRNA, ενώ, στην περίπτωση των ψεκαζόμενων σκευασμάτων του dsRNA, η επαφή του dsRNA με όλα τα άτομα του εχθρού είναι πρακτικώς αδύνατη λόγω μη έκθεσής τους κατά τον ψεκασμό. Επίσης, η διάρκεια δράσης των σκευασμάτων ψεκασμού με dsRNA είναι ασυγκρίτως μικρότερη (λόγω της προαναφερθείσας ταχείας αποδόμησης στο περιβάλλον) από ό,τι η δράση του ενσωματωμένου dsRNA στα φυτά. Αυτό όμως που αξίζει να αναφερθεί είναι ότι η εφαρμογή αυτών των σκευασμάτων, αν και είναι πολλά υποσχόμενη, είναι περιορισμένη στην πράξη λόγω της αδυναμίας μαζικής παραγωγής επαρκούς ποσότητας dsRNA αλλά και εξαιτίας του υψηλού κόστους. Η τρίτη αξιοποίηση της τεχνολογίας RNAi σχετίζεται με τη γενετική τροποποίηση ιών και βακτηρίων με σκοπό τη χρήση τους ως φορέων dsRNA σε καλλιέργειες και εχθρούς (Sauvagere και Siatka, 2023). Χαρακτηριστικό παράδειγμα ιικού φορέα dsRNA σε φυτό ξενιστή είναι η τροποποίηση του ιού του καπνού Tobacco Rattle Virus (TRV) για την επιτυχή μεταφορά dsRNA σε φυτά καπνού (Nicotiana attenuata Torr. ex S.Watson), όπου το dsRNA αδρανοποιεί τρία mRNA που κωδικοποιούνται από τρία γονίδια CYP του λεπιδοπτέρου Manduca sexta (L.). Η αδρανοποίηση αυτή έχει ως συνέπεια τη μη κωδικοποίηση εκ μέρους του εντόμου 01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 45

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ τροποποιημένα φυτά. Επίσης, οι μοριακοί δείκτες είναι εξαιρετικά χρήσιμοι για πολυγονιδιακά χαρακτηριστικά ανθεκτικότητας σε εχθρούς, διότι συμβάλλουν στη συσσώρευση γονιδίων με μικρές ευνοϊκές επιδράσεις στην πολυγονιδιακή ανθεκτικότητα. Βέβαια, στην έρευνα της βελτίωσης των φυτών για ανθεκτικότητα σε εχθρούς, αξιολογείται και η δυνατότητα χρήσης των μοριακών δεικτών που καλύπτουν ολόκληρο το γονιδίωμα ενός φυτού, η οποία είναι γνωστή ως «επιλογή σε επίπεδο ολόκληρου του γονιδιώματος (genome wide selection)», ή ως «προσέγγιση βασισμένη στο σύνολο της γονιδιωματικής αλληλουχίας (whole-genome sequence-based approach)».

των αντίστοιχων τριών CytP450-μονοοξυγονασών που είναι απαραίτητες κατά την προσβολή του καπνού από το έντομο. 1.5 Μοριακοί δείκτες (marker-assisted plant breeding) Η υποβοηθούμενη από δείκτες βελτίωση φυτών ορίζεται ως «διαδικασία που χρησιμοποιεί μοριακούς δείκτες, στατιστικές τεχνικές και βιοπληροφορικά εργαλεία για τη δημιουργία οικονομικά και χρονικά αποδοτικών φυτών». Ειδικότερα, η δημιουργία ανθεκτικών φυτών σε κάποιο εχθρό, βάσει αυτής της τεχνολογίας, γίνεται με κριτήριο μοριακούς δείκτες, οι οποίοι σχετίζονται με τα γονίδια που κωδικοποιούν το προς επιλογή χαρακτηριστικό. Βέβαια, αν και το προς επιλογή χαρακτηριστικό προέρχεται από έναν ανθεκτικό δότη, εξίσου πολύτιμοι είναι και οι δείκτες που υποβοηθούν την ανάκτηση του γονιδιώματος του δέκτη (νέα ανθεκτική ποικιλία) στη διαδικασία της αναδιασταύρωσης. Ειδικότερα για τους δείκτες του δέκτη, αυτοί χρειάζονται για την ελαχιστοποίηση της μεταφοράς άλλων γονιδίων του δότη και ταχύτερη ανάκτηση του γονιδιώματος του δέκτη. Είναι προφανές ότι η επιτυχής εφαρμογή αυτής της τεχνολογίας προϋποθέτει επιλογή κατάλληλων μοριακών δεικτών που εμφανίζουν υψηλή συχνότητα με το γονίδιο ή τη γονιδιωματική θέση του επιθυμητού χαρακτηριστικού. Οι μοριακοί δείκτες χρησιμοποιούνται ήδη στη βελτίωση των φυτών ως βοηθητικά μέσα αξιολόγησης της γενετικής παραλλακτικότητας, της επιλογής γενοτύπων και της χρήσης διαγονιδίων σε γενετικά

46 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

2. Δράσεις για τη βελτίωση των φυτών και άλλων οργανισμών με σκοπό την επίλυση προβλημάτων φυτοπροστασίας Τα αποτελέσματα που προαναφέρθηκαν δείχνουν ότι η γενετική μηχανική, η επεξεργασία γονιδιώματος και η τεχνολογία του RNA παρεμβολής μπορούν αναμφίβολα να συμβάλλουν στην επίλυση προβλημάτων φυτοπροστασίας. Αυτό τεκμαίρεται από τα προαναφερθέντα επιτεύγματα αυτών των νέων μεθόδων που περιλαμβάνουν: 1) Ανθεκτικά φυτά με γονίδια κωδικοποίησης τοξικών πρωτεϊνών (Βt-ενδοτοξίνες, λεκτίνες) σε έντομα, 2) Ανθεκτική ποικιλία αραβοσίτου με γονίδιο κωδικοποίησης δίκλωνου RNA (dsRNA) που παράγει RNA αποδόμησης mRNA γονιδίου του εντόμου Diabrotica, 3) Ανθεκτικά φυτά σε ιούς μέσω της τροποποίησης των προαγωγέων, ή των γονιδίων των ιών, ή των γονιδίων των φυτών, 4) Αδρανοποίηση γονιδίου κριθαριού/ σιταριού που κωδικοποιεί πρωτεΐνη ευπάθειας στο ωίδιο Blumeria graminis, 5) Αδρανοποίηση γονιδίου τομάτας που κωδικοποιεί οροβαγχόλη (ορμόνη απαραίτητη για τη βλάστηση των σπόρων της οροβάγχης και τον περαιτέρω παρασιτισμό της τομάτας), 6) Βελτίωση ικανότητας μικροοργανισμών να προσβάλλουν εχθρούς, 7) Βελτίωση ικανότητας μικροοργανισμών να παράγουν περισσότερες τοξίνες για παραγωγή βιοχημικών φυτοπροστατευτικών, 8) Αδρανοποίηση γονιδίου εντόμων για μείωση της ικανότητας προσβολής φυτών, 9) Αδρανοποίηση γονιδίου εντόμων για μείωση της ικανότητας επιλογής

συντρόφου ζευγαρώματος (μείωση αναπαραγωγικής ικανότητας), 10) Σκευάσματα ψεκασμού με δίκλωνο RNA (dsRNA) που προκαλούν αποδόμηση mRNA κάποιου γονιδίου του εχθρού, και 11) Γενετική τροποποίηση ιών και βακτηρίων μέσω τεχνολογίας RNAi με σκοπό τη χρήση τους ως φορέων dsRNA σε καλλιέργειες και σε εχθρούς. Τα προαναφερθέντα επιτεύγματα της εφαρμογής των μοριακών μεθόδων τροποποίησης των φυτών και των άλλων οργανισμών καθιστούν αναγκαία την έγκριση της χρήσης τους εκ μέρους των ρυθμιστικών αρχών, η οποία θα καταστήσει δυνατή την ανάπτυξη καινοτόμων, εύχρηστων, οικονομικών, αποτελεσματικών, ασφαλών και αξιόπιστων πρακτικών φυτοπροστασίας. Βέβαια, οι ρυθμιστικές αρχές, παράλληλα με την έγκριση της χρήσης αυτών των τεχνολογιών (New Breeding Techniques), πρέπει να αναπτύξουν και σαφείς κατευθυντήριες γραμμές και πρωτόκολλα ασφαλούς χρήσης τους. Τέλος, για την επιδιωκόμενη ευρεία υιοθέτηση των νέων πρακτικών φυτοπροστασίας, εκτός από την επιστημονική τεκμηρίωση της καταλληλότητας και της αναγκαιότητας της χρήσης τους, είναι απαραίτητη η αντικειμενική ενημέρωση και κυρίως η αποδοχή από: 1) Παραγωγούς (γεωργούς), 2) Βιομηχανία τροφίμων, 3) Εφοδιαστική αλυσίδα προϊόντων - τροφίμων, 4) Καταναλωτές, 5) Κινήματα πολιτών, μη κυβερνητικές οργανώσεις, οικολόγoυς και περιβαλλοντολόγους, 6) Βιομηχανία φυτοπροστασίας, 7) Εμπόρους-προμηθευτές-συμβούλους προϊόντων και υπηρεσιών φυτοπροστασίας, και 8) Ρυθμιστικές αρχές, νομοθέτες και υπεύθυνους χάραξης πολιτικής στη φυτοπροστασία (Bremmer κ.ά., 2023). Ευχαριστίες Ευχαριστώ θερμά τον κ. Ζαχαρία Σκούρα, Ομότιμο Καθηγητή «Γενετικής» του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), τον κ. Αλέξιο Πολύδωρα Πολύδωρο, Καθηγητή «Μοριακής Βελτίωσης των Φυτών» του Τμήματος Γεωπονίας του Α.Π.Θ. και την κα. Βάγια Κατή, Επίκουρη Καθηγήτρια «Ζιζανιολογίας» του Τμήματος Γεωπονίας του Α.Π.Θ., για τη συμβολή τους στη βελτίωση του άρθρου. Η σχετική βιβλιογραφία βρίσκεται στη διεύθυνση : bibliography.agrotypos.gr, έτος 2024, τεύχος 1. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 47

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

ΑΝΘΕΚΤΙΚΌΤΗΤΑ (RESISTANCE MANAGEMENT) ΤΩΝ ΕΝΤΌΜΩΝ ΣΤΑ ΕΝΤΟΜΟΚΤΌΝΑ Πρόληψη και Διαχείριση

Η ανθεκτικότητα των εντόμων στα εντομοκτόνα είναι πολύ σοβαρό παγκόσμιο πρόβλημα με τεράστιες οικονομικές επιπτώσεις στην παραγωγή των γεωργικών προϊόντων. Μέχρι σήμερα 540 είδη εντόμων και τετρανύχων (μερικά μεγάλης γεωργικής σημασίας) έχουν αναπτύξει ανθεκτικότητα σε μία ή σε περισσότερες κατηγορίες γεωργικών φαρμάκων. Δρ. ΦΊΛΙΠΠΟΣ ΙΩΑΝΝΊΔΗΣ Γεωπόνος,Εντομολόγος Μ.sc,Ph.D ΕΥΡΩΦΑΡΜ ΑΕ www.eurofarm.gr

ανθεκτικότητα των εντόμων στα εντομοκτόνα ορίζεται ως μια κληρονομήσιμη αλλαγή στην ευαισθησία ενός πληθυσμού η οποία οδηγεί σε επανειλημμένη αποτυχία ενός φυτοπροστατευτικού προϊόντος να ελέγξει έναν πληθυσμό στον αναμενόμενο βαθμό, σύμφωνα με τις συνιστώμενες οδηγίες της ετικέτας. Στην Ελλάδα οξύτατο πρόβλημα αποτελεί η αντιμετώπιση των αφίδων και ειδικότερα της Myzus nicotianae στον καπνό, της Myzus persicae σε οπωρώνες ροδακινιάς, της Aphis gossypii στο βαμβάκι και σε άλλες καλλιέργειες, της ψύλλας της αχλαδιάς, της καρπόκαψας της μηλιάς Cydia pomonella, του υπονομευτή των φύλλων της ντομάτας Tuta absoluta. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει τεράστιο πρόβλημα αντιμετώπισης, στις ετήσιες καλλιέργειες, αρκετών λεπιδοπτέρων όπως της Spodoptera exigua, Mamestra brassicae και φυσικά του πράσινου σκουληκιού Helicoverpa armigera. Η διαχείριση της ανθεκτικότητας (resistance management) αποτελεί επιτακτική ανάγκη και πρώτης επιλογής θέμα στην φυτοπροστασία και θα πρέπει να αποτελεί μέρος του σχεδιασμού του ΙΡΜ (Integrated Pest Management) της ολοκληρωμένης αντιμετώπισης των εχθρών. Οι προοπτικές για ανάπτυξη στρατηγικών ελέγχου της ανθεκτικότητας (resistance management) είναι τα τελευταία χρόνια αρκετά ελπιδοφόρες και εφαρμόσιμες γιατί υπάρχει αρκετή γνώση στη βιοχημεία, μοριακή γενετική, στους μηχανισμούς ανθεκτικότητας, οικολογία, δυναμική πληθυσμών, προσδιορισμός της ανθεκτικότητας, μοριακά διαγνωστικά kit για την ανθεκτικότητα.

48 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Στην Ελλάδα πολλά έντομα γεωργικής σημασίας έχουν αναπτύξει πιστοποιημένη ανθεκτικότητα (Πίνακας 1) ενώ για αρκετά έντομα υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ανθεκτικότητας. Ο ορισμός της ανθεκτικότητα στα εντομοκτόνα είναι η ικανότητα φυλών των εντόμων να ανέχονται δόσεις τοξικών ουσιών οι οποίες ουσίες αποδεικνύεται να είναι θανατηφόρες στην πλειονότητα των ατόμων σε έναν κανονικό πληθυσμό του ίδιου είδους. Αρχές διαχείρισης της ανθεκτικότητας Υπάρχουν ορισμένες αρχές που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στη φυτοπροστασία ώστε να αποφεύγεται η δημιουργία ανθεκτικότητας ή να επιτυγχάνεται μεγάλη χρονική καθυστέρηση εμφάνισης της ανθεκτικότητας.Οι αρχές αυτές είναι: 1. Ποικιλία μεθόδων ελέγχου. Εφαρμογή ΙΡΜ προγραμμάτων.

2. Περιορισμένη χρήση των εντομοκτόνων για ελάττωση της πίεσης επιλογής (selection pressure). 3. Διατήρηση των ευαίσθητων ατόμων ενός πληθυσμού με: Α) Μετανάστευση ευαίσθητων ατόμων προς και από μια καλλιέργεια, Β) Επεμβάσεις τοπικά και όχι γενικευμένες με το ίδιο εντομοκτόνο, ώστε να διατηρούνται οι ευαίσθητοι πληθυσμοί. Τα περισσότερα παραδείγματα ανάπτυξης ανθεκτικότητας έχουν παρουσιαστεί σε περιοχές με πολλές και καθολικές επεμβάσεις. 4. Προϋπόθεση για επιτυχία είναι η χρήση εντομοκτόνων διαφορετικού τρόπου δράσης και εντομοκτόνων διαφορετικού τρόπου αποικοδόμησης. 5. Προσδιορισμός της ανθεκτικότητας νωρίς

Πίνακας 1: Ανθεκτικότητα åíôüìùí ãåùñãéêïý åíäéáöÝñïíôïò ðïõ Ý÷ïõí áíáðôýîåé áíèåêôéêüôçôá óå äéÜöïñá åíôïìïêôüíá óå äéÜöïñåò ðåñéï÷Ýò ôçò ÅëëÜäáò. ÐéóôïðïéçìÝíç áíèåêôéêüôçôá

Ðßíáêáò 2. ×çìéêÝò óôñáôçãéêÝò ãéá äéåõèÝôçóç áíèåêôéêüôçôáò Á.Ìåôñéáóìüò óôï ÷åéñéóìü (management by moderation)

Aphis fabae

Ìáýñç áößäá

Homoptera

Aphididae

Aphis gossypii

Áößäá âáìâáêéïý

Homoptera

Aphididae

Thysanoptera

Thripidae

Coleoptera

Chrysomelidae

ÁðïöõãÞ óõóêåõáóéþí åíôïìïêôüíùí ðïõ Ý÷ïõí áñãÞ áðïäÝóìåõóç (SLOW- RELEASE)

Lepidoptera

Noctuidae

ÅöáñìïãÞ êõñßùò åíáíôßïí ôïõ óôáäßïõ ôùí ôÝëåéùí.

Homoptera

Aphididae

Homoptera

Aphididae

ÄéáôÞñçóç êáôáöõãßùí (REFUGIA). Áí åßíáé äõíáôüí íá ìÝíïõí áøÝêáóôåò ðåñéï÷Ýò ãéá äéáôÞñçóç ôùí åõáßóèçôùí áôüìùí

Homoptera

Diaspididae

Õøçëüôåñá åðßðåäá áíï÷Þò ôùí å÷èñþí ãéá ôçí åöáñìïãÞ ôùí åíôïìïêôüíùí. Â. ÄéåõèÝôçóç ìå ôçí ìÝèïäï ôïõ êïñåóìïý (management by saturation).

Frankliniella occidentalis

Èñßðáò ôçò Êáëéöüñíéáò

Leptinotarsa

Äïñõöüñïò ôçò

decemlineata

ðáôÜôáò

Mamestra brassicae Myzus persicae

Ëåðéäüðôåñï ôïõ ëá÷Üíïõ ÐñÜóéíç áößäá ñïäáêéíéÜò

Myzus nicotianae

Áößäá êáðíïý

Pseudaulacaspis

ÂáìâáêÜäá ôçò

pentagona

ñïäáêéíéÜò

Cacopsylla pyri

Øýëëá á÷ëáäéÜò

Homoptera

Psyllidae

Cacopsylla pyricola

Øýëëá á÷ëáäéÜò

Homoptera

Psyllidae

Homoptera

Aleurodidae

Trialeurodes

Áëåõñþäçò

vaporariorum

èåñìïêçðßïõ

Tuta absoluta Aphis gossypii CydiaPomonella

O õðïíåìåõôÞò ôùí öýëëùí ôçò ôïìÜôáò Áößäá âáìâáêéïý Καρπόκαψα ôçò ìçëéÜò

Leptinotarsa

Äïñõöüñïò ôçò

decemlineata

ðáôÜôáò

Bemisia tabaci

Aëåõñþäçò ôïõ êáðíïý

Lepidoptera

Gelechidae

Horn

Aphididae

Lepidoptera

Tortricidae

Coleoptera

Chrysomelidae

Hemiptera

Aleyrodidae

Bactrocera oleae

ÄÜêïò ôçò åëéÜò

Diptera

Tephritidae

Helicoverpa Armigera

ÐñÜóéíï σκουλίκι

Lepidoptera

Noctuidae

Tetranychus urticae

Êïéíüò ôåôñÜíõ÷ïò

Acari - Acarida

Tetranychidae

Στρατηγική για διευθέτηση ανθεκτικότητας Ο Καθηγητής Georghiou από το 1994 είχε κατατάξει σε τρεις κατηγορίες τις μεθόδους για προσέγγιση της διευθέτησης της ανθεκτικότητας. Όπως αναφέρονται στον Πίνακα 2. Οι μέθοδοι αυτοί, στο πέρασμα του χρόνου, έχουν δοκιμαστεί και εφαρμοστεί στην πράξη σε αρκετές περιπτώσεις με μεγάλη επιτυχία. Πριν αναφερθούν οι τεχνικές διευθέτησης της ανθεκτικότητας θα πρέπει να γίνουν ορισμένες παραδοχές. Τα έντομα αναπτύσσουν ανθεκτικότητα σε κάθε εντομοκτόνο κάτω από έντονη χρήση. Δεν υπάρχει τρόπος πρόβλεψης κατά κανόνα με ακρίβεια της διάρκειας αποτελεσματικότητας ενός φυτοφαρμάκου και των μηχανισμών ανθεκτικότητας. Δεν υπάρχει τρόπος πρόβλεψης με ακρίβεια των ομοιοτήτων στην ανάπτυξη ανθεκτικότητας ή των μηχανισμών μεταξύ των ειδών ή των φυλών μεταξύ του ίδιου είδους.

Τρεις παράγοντες που επηρεάζοιυν την ανάπτυξη ανθεκτικότητας : α) Γενετικοί: (Παρουσία και συχνότητα ανθεκτικών κυρίαρχων γονιδίων, αλληλοεπίδραση μεταξύ των ανθεκτικών αλληλομόρφων και επιλογή που έχει γίνει από τη χρήση προηγουμένων επεμβάσεων των εντομοκτόνων και πως κληρονομούνται τα ανθεκτικά γονίδια) β) Βιολογικοί και Οικολογικοί: (Αριθμός γενεών, αριθμός απογόνων ανά γενεά,διάρκεια μετανάστευσης, μονοφαγία ή πολυφαγία γ) Λειτουργικοί: Είδος εντομοκτόνου, δόση συχνότητα εφαρμογής, χρόνος εφαρμογής,έκταση εφαρμογής, εναλλαγή των εντομοκτόνων,στάδιο του βιολογικού κύκλου του εντόμου που επεμβαίνουμε.

×áìçëÝò äüóåéò, åðéâßùóç ìéáò áíáëïãßáò åõáßóèçôùí ãïíüôõðùí. Ìéêñüôåñç óõ÷íüôçôá åðåìâÜóåùí. Åíôïìïêôüíá ìå ìéêñÞ διάρκεια στο περιβάλλον.

ÔïðéêÞ åöáñìïãÞ ôùí åíôïìïêôüíùí ðáñÜ êáèïëéêÞ åöáñìïãÞ.

Êáèéóôþíôáò ôá áíèåêôéêÜ ãïíßäéá (R) ëåéôïõñãéêÜ õðï÷ùñçôéêÜ ÷ñçóéìïðïéþíôáò õøçëÝò äüóåéò. ÊáèÞëùóç ôùí ìç÷áíéóìþí áðïéêïäüìçóçò ôùí åíôïìïêôüíùí ìå óõíåñãéóôÝò. Ã. ÄéåõèÝôçóç ìå ðïëëáðëÞ åðßèåóç (management by multiple attack). Óõíäõáóìüò åíôïìïêôüíùí (mixtures). ÅíáëëáãÞ Þ äéáäï÷Þ ôùí åíôïìïêôüíùí.

Στους δύο πρώτους παράγοντες δεν μπορούμε να επέμβουμε,άλλα μπορούμε να επέμβουμε με κατάλληλους χειρισμούς στους λειτουργικούς γιατί αποφασίζονται από τον άνθρωπο.Συνήθως η ανθεκτικότητα διαπιστώνεται όταν τα ανθεκτικά άτομα αρχίζουν να είναι πάνω από 10%, αλλά τότε είναι αργά να εφαρμόσουμε τεχνικές για διαχείριση ανθεκτικότητας. Είναι επιθυμητό να προσδιορίζεται νωρίς η ανθεκτικότητα όταν τα ανθεκτικά άτομα στο πληθυσμό είναι στο 1 έως 2%. Ακολούθως αναφέρονται ορισμένα παραδείγματα αντιμετώπισης της ανθεκτικότητας με τη στρατηγική της διευθέτησης με πολλαπλή επίθεση. Σε πειράματα αγρού για την αντιμετώπιση του θρίπα των εσπεριδοειδών, στην Καλιφόρνια, ο οποίος αναπτύσσει ανθεκτικότητα πολύ γρήγορα, η εναλλαγή δύο εντομοκτόνων έδωσε καλύτερα αποτελέσματα σε σχέση με το μίγμα αυτών σε μισές δόσεις ή από τη συνεχή χρήση του ίδιου του εντομοκτόνου. Πολλοί ερευνητές έχουν αναλύσει διεξοδικώς, δίνοντας αρκετά παραδείγματα ανάπτυξης ανθεκτικότητας από τη συνεχή χρήση ενός εντομοκτόνου ή από την κακή επιλογή εναλλαγής εντομοκτόνων. Τα περισσότερα παραδείγματα ανάπτυξης ανθεκτικότητας είναι από τη συνεχή χρήση ενός εντομοκτόνου

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 49

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ♦ Διασταυρωτή ανθεκτικότητα (cross resistance) Τα έντομα που είναι ανθεκτικά σε ορισμένα εντομοκτόνα (της αυτής ή διαφορετικής ομάδας που έχουν χρησιμοποιηθεί επί μακρόν και κατ’ επανάληψη) μπορεί να είναι επίσης ανθεκτικά και σε ορισμένα άλλα εντομοκτόνα που εφαρμόζονται για πρώτη φορά στον πληθυσμό. Παρακάτω δίνονται μερικά παραδείγματα διαχείρισης ανθεκτικότητας ή προγραμμάτων που εφαρμόζονται για αποφυγή δημιουργίας ανθεκτικότητας, για μερικούς πολύ σοβαρούς εχθρούς των καλλιεργειών: Βασικό σημείο στρατηγικής για αντιμετώπιση του Heliothis armigera (πράσινο σκουλήκι) στο βαμβάκι πρέπει να είναι: ή άλλων εντομοκτόνων της ίδιας ομάδας σε ακολουθία, συνεχή επανάληψη (sequent), αυτό είναι γνωστό από τα πρώτα χρόνια που ξεκίνησε η ανθεκτικότητα να δημιουργεί προβλήματα στην αντιμετώπιση των εντόμων. Παρακάτω δίνονται λεπτομέρειες και προϋποθέσεις για το πώς να χρησιμοποιούνται τα μίγματα και οι εναλλαγές των εντομοκτόνων. Μίγματα (mixture) δραστικών ουσιών. Όταν χρησιμοποιούμε στην αντιμετώπιση των εντόμων μίγμα δύο εντομοκτόνων θα πρέπει να πληρούν τα παρακάτω χαρακτηριστικά: 1. Εντομοκτόνα να έχουν διαφορετικό τρόπο δράσης, αν έχουν και διαφορετικό τρόπο αποικοδόμησης το μίγμα θα είναι ισχυρός παράγοντας διευθέτησης της τυχόν υπάρχουσας ανθεκτικότητας. 2. Διαφορετικό μεταβολισμό π.χ. πυρεθρίνη + καρβαμιδικό.Πυρεθρίνη+ νεονικοτινοειδες 3. Τα άτομα που επιβιώνουν από το ένα εντομοκτόνο να θανατώνονται από άλλο. 4. Πρακτική των μιγμάτων ελάττωσης της δόσης του κάθε εντομοκτόνου ιδιαίτερα όταν τα ετεροζύγωτα (RS) του πληθυσμού είναι υποχωρητικά ή ημικυρίαρχα (semi-dominant). 5. Χρησιμοποιούμε μίγματα 2 εντομοκτόνων σε πλήρεις δόσεις όταν τα ετεροζύγωτα (RS) είναι κυρίαρχα. 6. Τα εντομοκτόνα και μυκητοκτόνα στα μίγματα θα πρέπει να έχουν σχεδόν την ίδια υπολειμματική δράση. Διότι εάν δεν έχουν, τα φυτοφάρμακα με τη μεγαλύτερη υπολειμματικότητα θα συνεχίζουν να επιλέγουν ανθεκτικά άτομα. 7. Να μην υπάρχει διασταυρωτή ανθεκτικότητα μεταξύ των εντομοκτόνων το ίδιο ισχύει και στη περίπτωση των

50 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

μυκητοκτόνων οι δραστικές ουσίες στο μίγμα να είναι από διαφορετικές ομάδες. 8. Τα μίγματα θα πρέπει να εφαρμόζονται από την αρχή όπου υπάρχουν ενδείξεις για ανάπτυξη ανθεκτικότητας. Εναλλαγή των εντομοκτόνων (Alternation) ή Κυκλική Εναλλαγή Εντομοκτόνων (Rotation) Σε κάθε γενεά του εντόμου θα πρέπει να εφαρμόζεται διαφορετικό εντομοκτόνο. Ακόμη εναλλαγή εντομοκτόνων στην ίδια γενεά. Γιατί κατά κανόνα τα ανθεκτικά έντομα στα εντομοκτόνα έχουν μικρότερη προσαρμοστικότητα στον πληθυσμό. Για την αντιμετώπιση της ανθεκτικότητας των εντόμων κατά κανόνα η εναλλαγή είναι προτιμότερη από τα μίγματα γιατί δεν υπάρχουν εντομοκτόνα με μηδενικό κίνδυνο ανάπτυξης ανθεκτικότητας. Μια βασική αρχή αποφυγής ή καθυστέρησης χρονικά της εμφάνισης της ανθεκτικότητας είναι να ακολουθούνται πιστά οι οδηγίες χρήσης του παρασκευάσματος που αναγράφονται στην ετικέτα της συσκευασίας ή στην άδεια έγκρισης κυκλοφορίας του προϊόντος. Ειδικά στις νέες άδειες έγκρισης κυκλοφορίας συμπεριλαμβάνονται και πληροφορίες για την επικινδυνότητα ανάπτυξης ανθεκτικότητας του νέου προϊόντος (Resistance Risk Assessment). Για παράδειγμα, αναφέρονται πληροφορίες και οδηγίες χρήσης στο περιεχόμενο της ετικέτας του σκευάσματος ώστε να μειωθούν οι κίνδυνοι ανάπτυξης ανθεκτικότητας. Δύο βασικές έννοιες σχετικά με την ανθεκτικότητα είναι: ♦ Η Πολλαπλή ανθεκτικότητα (multi resistance) Συνύπαρξη δύο ή περισσότερων ανθεκτικών μηχανισμών στο ίδιο άτομο, ο καθένας επιδρά σε διαφορετική ή και στην ίδια ομάδα εντομοκτόνων.

♦ Περιορισμός της μεμονωμένης χρήσης πυρεθρινών. ♦ Χρήση μιγμάτων εντομοκτόνων με συνεργιστική δράση. ♦ Εκλογή διαφορετικών εντομοκτόνων από διαφορετικές ομάδες. ♦ Ένα εντομοκτόνο να μη χρησιμοποιείται περισσότερο από δύο φορές το χρόνο. ♦ Άριστη περίοδος εφαρμογής είναι η περίοδος της μεγίστου εκκόλαψης των αυγών. ♦ Συνδυασμός εφαρμογών για το πράσινο σκουλήκι και στις άλλες καλλιέργειες που προσβάλλει. ♦ Μίγματα εντομοκτόνων από διαφορετικές ομάδες είναι η άμεση μέθοδος για τον έλεγχο των ανθεκτικών εντόμων. Πρόληψη ανάπτυξης ανθεκτικότητας στα Ακαρεοκτόνα METI’S Παρόλο το ότι υπάρχουν χαρακτηριστικές διαφορές στο χημικό τύπο των τριών ακαρεοκτόνων, Fenpyroximate, Tebufunpyrad και Py-ridaben, εμφανίζεται να έχουν τον ίδιο τρόπο δράσης με κύριο στόχο επίδρασης στα μιτοχόνδρια METI (Mitochondrial Electron Transort Inhibitor) κατάταξη IRAC Group 21A. Η δυνατότητα ανάπτυξης διασταυρωτής ανθεκτικότητας μεταξύ αυτών των ακαρεοκτόνων αναγνωρίστηκε ότι ήταν πολύ πιθανή. Αμέσως δημιουργήθηκε η ανάγκη ανάπτυξης ενός σχεδίου αντιμετώπισης αυτού του ενδεχομένου. Δια μέσω του IRAC (Ιnsecticide Resistance Action Committee) οι εταιρείες παρασκευής αυτών των ακαρεοκτόνων αποφάσισαν να περιορίσουν την εφαρμογή τους σε μια επέμβαση κατά περιοχή κάθε χρόνο. Επίσης, αποφάσισαν να αναγράφονται στην ετικέτα του προϊόντος και τα άλλα τρία ακαρεόκτονα που έχουν τον ίδιο τρόπο δράσης. Αυτή η προσπάθεια ήταν ένα πρώτο βήμα συνεργασίας μεταξύ των βιο-

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 51

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ μηχανιών ώστε να εξασφαλιστεί η αποτελεσματικότητα αυτών των ακαρεοκτόνων. Μία άλλη μεγάλη κατηγορία εμφάνισης εντομοκτόνων την τελευταία δεκαετία ήταν: Η ομάδα των νεονικοτινοειδών (neonicotinoids) τα οποία έχουν σχεδόν ίδιο τρόπο δράσης με το πολύ παλιό εντομοκτόνο νικοτίνη, οπότε οι πιθανότητες ανάπτυξης ανθεκτικότητας ήταν μεγάλες.Από τα πέντε κυριότερα νεονικοτινοειδή με έγκριση κυκλοφορίας στην Ελλάδα δυστυχώς σήμερα μόνο ένα νεονικοτινοειδές με δραστική το acetamiprid έχει ακόμη έγκριση. Επειδή χρειάζεται αρκετός χρόνος, 3-5 έτη, πριν ένα IPM αρχίσει να αποδίδει και είναι ακόμη πιο δύσκολο να εφαρμοστεί σε ετήσιες καλλιέργειες, το πρόβλημα θα πρέπει να βασιστεί για άμεσα αποτελέσματα στη σωστή διαχείριση εφαρμογής των εντομοκτόνων (management of pesticides). Λήψη άμεσων μέτρων αντιμετώπισης πιθανής ανθεκτικότητας Αν υπάρχουν βάσιμες υποψίες για ανθεκτικότητα τότε: α) Δεν ξαναψεκάζουμε με το ίδιο εντομοκτόνο και β) Ζητάμε βοήθεια από ειδικούς στην φυτοπροστασία και ειδικούς στην ανθεκτικότητα. Για την τελική διευθέτηση της ανθεκτικότητας και λήψη μέτρων πρέπει να απαντηθούν και τα παρακάτω ερωτήματα: ♦ Πόσο ανθεκτικός είναι ο πληθυσμός των εντόμων ♦ Τι ποσοστό του πληθυσμού είναι ανθεκτικό. ♦ Υπάρχει διασταυρωτή ανθεκτικότητα (cross-resistance) ♦ Ποιος μηχανισμός ή μηχανισμοί ανθεκτικότητας έχουν αναπτυχθεί ♦ Πως κληρονομείται η συγκεκριμένη ανθεκτικότητα ♦ Προσαρμοστικότητα των ανθεκτικών ατόμων στον πληθυσμό.

52 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Κατά κανόνα το 80-90% των περιπτώσεων των εντόμων που έχουν αναπτύξει ανθεκτικότητα στην Ελλάδα έχουν αναπτύξει και σε άλλες χώρες και υπάρχουν πληροφορίες για μερικά από τα παραπάνω ερωτήματα οπότε ένας που αποφασίζει για το χειρισμό της διευθέτησης της ανθεκτικότητας απευθύνεται και συνεργάζεται με τους ειδικούς φυτοπροστασίας στην ανθεκτικότητα που γνωρίζουν και παρακολουθούν τη διεθνή βιβλιογραφία ή συλλέγουν απαντήσεις στα ανωτέρω. Τακτικές αποφυγής δημιουργίας ανθεκτικότητας 1. Εντομοκτόνα μιας ομάδας μια φορά στη καλλιεργητική περίοδο. 2. Μίγματα εντομοκτόνων από διαφορετικές ομάδες. 3. Εναλλαγή εντομοκτόνων από διαφορετικές ομάδες ή εφαρμογή κάποιας συγκεκριμένης αλληλουχίας. 4. Εφαρμογή σε τοπική βάση παρά σε μεγάλες περιοχές. 5. Συνιστώμενες δόσεις. 6. Εντομοκτόνα με σχετικά μικρή υπολειμματική δράση γιατί αυξάνεται η πιθανότητα επιβίωσης ανθεκτικών ατόμων. 7. Νέες ουσίες με διαφορετικό τρόπο δράσης. 8. Ελαχιστοποίηση παρενεργειών στους φυσικούς εχθρούς. 9. Κανονισμοί από την πολιτεία εφαρμογής για τα φυτοφάρμακα σε σχέση με την ανθεκτικότητα. Τρόποι για καθυστέρηση ή αποφυγή ανάπτυξης ανθεκτικότητας θα πρέπει να είναι τα IPM ολοκληρωμένα προγράμματα καταπολέμησης. Οι φυσικοί εχθροί, οι καλλιεργητικές πρακτικές, άλλες μη χημικές μέθοδοι αντιμετώπισης, η ορθολογική χρήση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων.

Το IRAC (Insecticide Resistance Action Committee) έχει κατατάξει τα εντομοκτόνα και ο FRAC(Fungicide Resistance Action Committee) τα μυκητοκτόνα αναλόγως του τρόπου δράσης τους σε διαφορετικές κατηγορίες και προτρέπει ο τρόπος δράσης των εντομοκτόνων να χρησιμοποιείται ως βασική αρχή σκέψης για ένα αποτελεσματικό και διαχρονικό σύστημα διαχείρισης της ανθεκτικότητας (insecticide resistance management). Η διεύθυνση για λήψη πληροφοριών του τρόπου δράσης των εντομοκτόνων είναι στο www.irac-online.org. Επίσης, υπάρχει μία βάση δεδομένων για την ανθεκτικότητα για την Ελληνική επικράτεια στο www.galanthos.gr. H κατάταξη του IRAC του τρόπου δράσης των φυτοπροστατευτικών ουσιών βοηθάει τους Γεωπόνους, Συμβούλους, ειδικούς φυτοπροστασίας, πωλητές φυτοπροστατευτικών προϊόντων και όσους άλλους εμπλέκονται και αποφασίζουν για τη εφαρμογή των εντομοκτόνων, να διαλέγουν τα αντίστοιχα εντομοκτόνα ή ακαρεοκτόνα για ένα πρόγραμμα διαχείρισης της ανθεκτικότητας. Όταν αναπτύσσεται ανθεκτικότητα σε ένα εντομοκτόνο δεν χάνει την αποτελεσματικότητα του μόνο αυτό αλλά και τα άλλα εντομοκτόνα τα οποία ανήκουν στην ίδια ομάδα γιατί και αυτά έχουν τον ίδιο τρόπο δράσης, δηλαδή υπάρχει διασταυρωτή ανθεκτικότητα (cross resistance). Για αυτό όταν εναλλάσσουμε τα εντομοκτόνα σε ένα πρόγραμμα αντιμετώπισης θα πρέπει να προέρχονται από διαφορετική ομάδα με διαφορετικό τρόπο δράσης. Με αυτό τον τρόπο προστατεύουμε την αποτελεσματικότητα των εντομοκτόνων και έχουμε καθυστέρηση εμφάνισης της ανθεκτικότητας. Μετά από αρκετές αποτυχίες στο παρελθόν με τη δημιουργία ανθεκτικότητας πολλών γεωργικών εχθρών από κακή χρήση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων και απόκτηση αρκετών εμπειριών και γνώσεων, η ανθεκτικότητα τώρα είναι διευθετήσιμη και με σωστό χειρισμό των φυτοφαρμάκων μπορεί να διατηρείται σε χαμηλά επίπεδα ή να αποφεύγεται. Αυτό είναι κρίσιμο βήμα για μια αειφορική φυτοπροστασία. Η μελέτη της ανθεκτικότητας πρέπει να είναι μέρος του ολοκληρωμένων συστημάτων φυτοπροστασίας ΙΡΜ. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι η ικανότητα των εντομοκτόνων να θανατώνουν τα έντομα, δηλ. η ευαισθησία των εντόμων στα φυτοπροστατευτικά προϊόντα θα πρέπει να αρχίσει να αναγνωρίζεται σαν φυσική πηγή (Natural resource)γιατί είναι πολύ αντιοικονομικό να αντικατασταθεί αν χαθεί. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 53

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ | OXYGEN

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΒΙΟΔΙΕΓΕΡΤΩΝ WUXAL - OXYGEN Πειραματικά σε καλλιέργεια μαρουλιού

Η χρησιμότητα των βιοδιεγερτών είναι αντικείμενο εκτεταμένων ερευνών τα τελευταία χρόνια από πολλούς επιστήμονες ανά τον κόσμο. Οι σύγχρονες πρακτικές μείωσης των εισροών στις καλλιέργειες σε συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή επιβάλουν τη χρήση σκευασμάτων που μειώνουν την καταπόνηση των φυτών από αβιοτικό stress, βελτιώνουν την απορρόφηση νερού και θρεπτικών στοιχείων και αναβαθμίζουν την ποιότητα του τελικού προϊόντος. Η εταιρεία OXYGEN προτείνει εξειδικευμένες λύσεις θρέψης με τα προϊόντα της σειράς WUXAL η οποία δραστηριοποιείται στον τομέα της θρέψης εδώ και 60 χρόνια. Το παρακάτω πείραμα έγινε υπό την εποπτεία του κ. Κουκουνάρα Αθανάσιου Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Λαχανοκομίας της Γεωπονίας του ΑΠΘ. Αποτελέσματα

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΟΥΦΑΛΗΣ Γεωπόνος MSc

Σκοπός και μέθοδος του πειράματος Σκοπός του πειράματος ήταν η αξιολόγηση της εφαρμογής του βιοδιεγέρτη Wuxal Amino, με ή χωρίς τη συνδυαστική εφαρμογή διαφυλλικού λιπάσματος NPK (Wuxal Super) σε εμπορική καλλιέργεια νεαρών (baby) φύλλων κόκκινου μαρουλιού σε σχέση με το ακολουθούμενο πρωτόκολλο παραγωγής. To πείραμα έλαβε χώρα σε υπαίθριο αγρό στην περιοχή της Ημαθίας, σε καλλιέργεια κόκκινου μαρουλιού Red Battavia για την παραγωγή νεαρών (baby) φύλλων. Η όλη διαδικασία της παραγωγής ακολούθησε το πρωτόκολλο που χρησιμοποιείται από την εταιρεία - παραγωγό του μαρουλιού. Η σπορά έγινε στις 28.07.2023. Κατά τη διάρκεια του πειράματος έγιναν δύο ψεκασμοί με σκευάσματα βιοδιεγερτών, ενώ συνολικά οι μεταχειρίσεις του πειράματος ήταν 4 (T1, T2, T3, T4), με 3 επαναλήψεις ανά μεταχείριση (Πίνακας 1). Ðßíáêáò 1 Ìåôá÷åéñßóåéò

1ç åöáñìïãÞ

2ç åöáñìïãÞ

Ô1

Ðñïúüí ÁíáöïñÜò 1

Ô2

Ðñïúüí ÁíáöïñÜò 1

Ðñïúüí ÁíáöïñÜò 2

Ô3

Wuxal Amino

Ô4

Wuxal Amino

Wuxal Super

Ο 1ος ψεκασμός έγινε στις 02.08.2023 στο στάδιο των 2-3 πρώτων πραγματικών φύλλων, αφορούσε όλες τις μεταχειρίσεις με το Προϊόν Αναφοράς 1 και το Wuxal Amino μαζί με διασυστηματικό μυκητοκτόνο και εντομοκτόνο επαφής. O 2ος ψεκασμός έγινε στις 08.08.2023 για τις μεταχειρίσεις Τ2 και Τ4 με το Προϊόν Αναφοράς 2 και το Wuxal Super αντίστοιχα. Η συγκομιδή έγινε στις 28.08.2023.

54 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Απόδοση: Η εφαρμογή του Wuxal Amino (T3) αύξησε την απόδοση σε σχέση με το Προϊόν Αναφοράς 1 (Τ1) κατά 11,6%. (Σχήμα 1)

Ολική αντιοξειδωτική ικανότητα: Η αντικατάσταση του Προϊόν Αναφοράς 1 με Wuxal Amino αύξησε την περιεκτικότητα σε αντιοξειδωτικά κατά 27,8%. Ο συνδυασμός Wuxal Amino + Wuxal Super συγκέντρωσε την μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε αντιοξειδωτικά αυξημένη κατά 45,1% σε σχέση με το Προϊόν Αναφοράς 1. (Σχήμα 3).

Σχήμα 1: Απόδοση (Kg /m2 ) νεαρών φύλλων κόκκινου μαρουλιού.

Παράμετρος PIabs: Η παράμετρος PIabs επηρεάστηκε σημαντικά από την εφαρμογή των σκευασμάτων Wuxal. Ειδικότερα το Wuxal Amino αύξησε την τιμή της παραμέτρου κατά 13,4%. (Σχήμα 2)

Σχήμα 2: Παράμετρος PIabs.

Σχήμα 3: Ολική αντιοξειδωτική ικανότητα.

Συμπεράσματα - Επίλογος Από τα αποτελέσματα, και υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες πειραματισμού, προέκυψε θετική επίδραση της εφαρμογής των βιοδιεγερτών Wuxal έναντι του ακολουθούμενου πρωτοκόλλου παραγωγής με αυξημένη απόδοση, που αποτυπώθηκε στην καλύτερη φωτοσυνθετική λειτουργία, και συνδυάστηκε με αυξημένη συγκέντρωση φαινολικών και ολικής αντιοξειδωτικής ικανότητας. Η εταιρεία OXYGEN με αίσθημα ευθύνης απέναντι στον Έλληνα παραγωγό θα συνεχίσει να εργάζεται συστηματικά προσφέροντας αποδεδειγμένα αξιόπιστες λύσεις θρέψης και φυτοπροστασίας. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 55

ΚΗΠΕΥΤΙΚΑ | ΚΑΡΠΟΥΖΙ

ΑΠΌ ΑΡΧΈΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΊΟΥ ΞΕΚΙΝΟΎΝ ΟΙ ΝΈΕΣ ΦΥΤΕΎΣΕΙΣ ΚΑΡΠΟΥΖΙΟΎ Καλή η περσινή χρονιά όσον αφορά ζήτηση και τιμές

Με αισιοδοξία ξεκινούν οι παραγωγοί τις φετινές φυτεύσεις στο καρπούζι. Μπορεί οι βροχοπτώσεις της περσινής άνοιξης να δημιούργησαν προβλήματα στην καλλιέργεια καρπουζιού σε κάποιες περιοχές της χώρας όμως η ζήτηση ήταν αυξημένη και οι τιμές παραγωγού κρατήθηκαν σε σταθερά επίπεδα για όλη την εμπορική περίοδο.Οι παραγωγοί επίσης μας ανέφεραν τα υβρίδια που φέτος θα προτιμήσουν για φύτευση. ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΪΣΙΑΔΗΣ Δημοσιογράφος στον ΑγροΤύπο

ε γενικά επίπεδα καλά εξελίχθηκε η περσινή περίοδος για τα καρπούζια. Αν και υπήρξαν προβλήματα στις αποδόσεις λόγω καιρικών συνθηκών η ζήτηση στην εγχώρια αγορά και στις εξαγωγές ήταν πολύ καλή κάτι που βοήθησε να έχουμε σταθερές τιμές για όλη τη χρονιά. Φέτος ξεκινούν οι φυτεύσεις με τις εκτιμήσεις να αναφέρουν ότι τα στρέμματα θα είναι στα ίδια επίπεδα. Το Περιοδικό Γεωργία Κτηνοτροφία μίλησε με παραγωγούς καρπουζιών από όλη τη χώρα οι οποίοι μας ανέφεραν τα ακόλουθα: Χαράλαμπος Παπαδόπουλος παραγωγός και έμπορος καρπουζιού από την Κυπαρισσία

Από τα μέσα Ιανουαρίου έχει ξεκινήσει στην περιοχή η κατεργασία του εδάφους για τη φετινή καλλιέργεια καρπουζιού. Από τις αρχές Φεβρουαρίου θα ξεκινήσουν οι φυτεύσεις στην περιοχή. Από το πρώτο δεκαήμερο του Απριλίου ξεκινά το ξεσκέπασμα των καρπουζιών. Από τις 20 Μαΐου και ανάλογα τις καιρικές συνθήκες θα ξεκινήσουν οι πρώτες κοπές. Κυρίως στρογγυλά και οβάλ ζητάνε για τα πρώιμα καρπούζια και βαρέλες για την παραγωγή που συγκομίζεται το καλοκαίρι. Πέρυσι ήταν μια καλή χρονιά για τις τιμές στο καρπούζι. Η καλή ζήτηση κράτησε σε σταθερά επίπεδα τις τιμές. Ξεκίνησαν από τα 45 λεπτά και έφτασαν μέχρι τα 40 λεπτά το κιλό. Παρόλα αυτά όμως παραμένουν προβλήματα στην καλλιέργεια με την έλλειψη εργατών γης και το υψηλό κόστος παραγωγής. Στην περιοχή αναμένεται να καλλιεργηθούν τα ίδια στρέμματα με καρπούζι.

56 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Νίκος Γερακινάκης, γεωπόνος, φυτωριούχος και παραγωγός υπαίθριου καρπουζιού από την Επανομή Θεσσαλονίκης

Καλλιεργεί 25 στρέμματα με υπαίθριο καρπούζι. Εδώ και δύο χρόνια καλλιεργεί το υβρίδιο Kassandra f1 (cv041) της εταιρείας Rigakis Seeds. Πέρυσι το καλλιέργησα σε 10 στρέμματα και είχα καλά αποτελέσματα και φέτος θα το χρησιμοποιήσω για όλα τα στρέμματα που καλλιεργώ. Είναι υβρίδιο πρώιμης συγκομιδής κατάλληλο για πρώιμες αλλά και όψιμες φυτεύσεις. Δίνει φυτό εύρωστο με άριστα δεσίματα και ομοιόμορφους οβάλ καρπούς με γυαλιστερό χρώμα και έντονη κόκκινη σάρκα. Δίνει καρπό με βάρος 9-12 κιλά κατάλληλο για εγχώριες αγορές αλλά και εξωτερικό. Διατηρεί το χρώμα του ακόμη και σε υψηλές θερμοκρασίες. Δίνει αποδόσεις 8-10 τόνους το στρέμμα. Είναι καλό για καλλιέργειες καρπουζιού τόσο σε χαμηλά «τολ» όσο και σε θερμοκήπια. Κάνει για πρώιμες και όψιμες φυτεύσεις. Όπως επισημαίνει στο Περιοδικό Γεωργία - Κτηνοτροφία, στα δυτικά του νομού Θεσσαλονίκης, κυρίως στην περιοχή του Καστανά, υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για την καλλιέργεια καρπουζιού. Οι φυτεύσεις γίνονται από τα τέλη Απριλίου και οι κοπές ξεκινούν από τις αρχές Ιουλίου. Τα καρπούζια που παράγει τα

εμπορεύεται κυρίως στην εγχώρια αγορά. Πέρσι ήταν μια καλή χρονιά για την παραγωγή καρπουζιού της περιοχής. Είχαμε καλή παραγωγή και ποιότητα αλλά και καλές τιμές που παρέμειναν σε σταθερά επίπεδα για όλη την εμπορική περίοδο. Σε αυτό μπορεί να βοήθησε και το γεγονός ότι άλλες περιοχές είχαν προβλήματα στην καλλιέργεια λόγω των καιρικών συνθηκών. Η καλλιέργεια καρπουζιού είναι πολύ απαιτητική στη λίπανση. Η βασική λίπανση γίνεται πριν τη φύτευση. Στην συνέχεια δουλεύουμε με υδρολίπανση. Κάνουμε εναλλάξ μια άρδευση και μια λίπανση. Τα λιπάσματα έχουν μειωθεί σε σχέση με πέρυσι αλλά παραμένουν σε υψηλά επίπεδα. Το καρπούζι έχει μεγάλο κόστος παραγωγής, εκτός λίπανσης είναι και τα εργατικά. Ωστόσο δεν αντιμετωπίζει προβλήματα φυτοπροστασίας που δεν μπορεί να αντιμετωπιστούν.

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 57

ΚΗΠΕΥΤΙΚΑ | ΚΑΡΠΟΥΖΙ δο. Η τιμή παραγωγού κρατήθηκε στα 25 έως 30 λεπτά το κιλό. Υπήρξε έντονο ενδιαφέρον για εξαγωγή αλλά και καλή ζήτηση στην εγχώρια αγορά. Σε αυτό βοήθησαν οι καιρικές συνθήκες και οι υψηλές θερμοκρασίες που ευνόησαν την κατανάλωση. Πάντως η καλλιέργεια έχει υψηλό κόστος παραγωγής. Το καρπούζι είναι απαιτητική καλλιέργεια στη λίπανση και έχει υψηλό κόστος εργατικών. Παρόλα αυτά η καλή περσινή πορεία των τιμών αναμένεται να φέρει φέτος αύξηση των στρεμμάτων καλλιέργειας στην περιοχή.

Ευστάθιος Παναγούλιας, παραγωγός καρπουζιού που κάνει εμπορία και εξαγωγές από τον Πύργο της Ηλείας

Καλλιεργεί 500 στρέμματα με υπαίθριο καρπούζι. Τα υβρίδια που χρησιμοποιεί: ♦ Bostana που είναι πρώιμο υβρίδιο τύπου Sorento. Η περίοδος ωρίμανσης κυμαίνεται μεταξύ 65-70 ημερών. Οι καρποί είναι σφαιρικοί με φλοιό πράσινο με ραβδώσεις. Η σάρκα είναι κόκκινη με λεπτή υφή. Συνιστάται για υπαίθρια καλλιέργεια. ♦ Celine πολύ πρώιμο υβρίδιο τύπου Crimson Sweet. Φυτό πολύ δυνατό με πολύ καλά δεσίματα και μεγάλη ομοιομορφία. Καρπός οβάλ 8 -10 κιλά με εξαιρετικό χρώμα εξωτερικά και βαθύ κόκκινο και τραγανό εσωτερικά, με υψηλή περιεκτικότητα σε σάκχαρα. Ιδανικό για την ελληνική αγορά και εξαγωγές. Από την εταιρεία Rijk Zwaan χρησιμοποιώ: ♦ Ferro RZ F1 που είναι ένα υποκείμενο με υψηλή ζωηρότητα και δυνατό ριζικό σύστημα με δυνατότητα πολύ υψηλής παραγωγής, που είναι ιδανικό για φυτεύσεις μεσοπρώιμες και όψιμες φυτεύσεις. ♦ Cobalt RZ F1 ένα υποκείμενο καρπουζιού με καλό ριζικό σύστημα και υψηλή παραγωγή. Δίνει ομοιόμορφους καρπούς και έχει καλή γεύση. Στις πρώιμες φυτεύσεις έχει πιο γρήγορη συγκομιδή. Επίσης πέρυσι έβαλα δοκιμαστικά το Mirampello RZ, ένα νέο υβρίδιο της Rijk Zwaan που είναι καρπούζι τύπου Crimson (Galaxy). Έχει βάρος καρπών 9-10 κιλά κατά μέσο όρο. Έχει πολύ καλή συνεκτικότητα εσωτερικά. Το επίπεδο σακχάρων είναι υψηλό με μέσο όρο 11,5-12,5 Brix. Είναι κατάλληλο για μεσοπρώιμες και όψιμες φυτεύσεις με μέτριας ζωηρότητας φυτό. Είναι ένα καινούργιο και πολλά υποσχόμενο υβρίδιο. Πέρυσι πήγε καλά και φέτος θα αυξήσουμε τα στρέμματα καλλιέργειας.

58 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Προσωπικά οι εμπορικοί συνεργάτες μου δείχνουν ενδιαφέρον για τα στρογγυλά καρπούζια. Εκτός από την εγχώρια αγορά κάνω και εξαγωγές. Έχω καταφέρει να έχω παραγωγή καρπουζιών όλο το καλοκαίρι. Η περσινή χρονιά ήταν καταστροφική για την καλλιέργεια. Μετά τον Απρίλιο είχαμε συνεχόμενες βροχοπτώσεις. Αυτό δημιούργησε προβλήματα φυτοπροστασίας και τα καρπούζια δεν έδεσαν. Είχαμε μια μείωση της παραγωγής λόγω χαμηλών αποδόσεων κατά 30-40%. Ο μικρός όγκος παραγωγής είχε σαν αποτέλεσμα να έχουμε μια σταθερότητα στις τιμές σε υψηλά επίπεδα αλλά δεν έφερε αύξηση εισοδήματος στους παραγωγούς. Φέτος οι πρώτες φυτεύσεις θα ξεκινήσουν μετά τις 10 Φεβρουαρίου, ενώ οι πρώτες κοπές και με την βοήθεια του καιρού θα ξεκινήσουν μετά τις 25 Μαΐου. Στηριζόμαστε στην πρωιμότητα και την καλή ποιότητα για να κερδίσουμε τις αγορές. Βασίλης Ντάλκουρας παραγωγός καρπουζιού από την Βάρδα της Ηλείας

Καλλιεργεί 250 στρέμματα με υπαίθριο και θερμοκηπιακό καρπούζι. Χρησιμοποιεί τα υβρίδια της εταιρείας Rijk Zwaan: Mirampello RZ, ένα πολλά υποσχόμενο, με καλή συμπεριφορά νέο υβρίδιο. Balos RZ ένα υβρίδιο με εύκολη καρπόδεση στις δύσκολες καιρικές συνθήκες. Είναι στην κατηγορία μίνι, έχει μέσο βάρος καρπών 2,5-3,5 κιλά και σχήμα οβάλ. Δίνει πολύ υψηλή παραγωγή και με διάρκεια σε όλη την περίοδο της καλλιέργειας. Οι καρποί έχουν έντονο κόκκινο χρώμα και υψηλά επίπεδα Brix. Όπως δηλώνει στο Περιοδικό Γεωργία Κτηνοτροφία, την περσινή χρονιά υπήρξαν προβλήματα στην καλλιέργεια από τις συνεχόμενες βροχοπτώσεις της άνοιξης. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα ποσοτικά να έχουμε μειωμένη παραγωγή. Παρόλα αυτά ήταν ίσως η μόνη χρονιά που είχαμε μια σταθερή τιμή για όλη την εμπορική περίο-

Γεώργιος Πολυχρονάκης, ειδικός σύμβουλος του Συνδέσμου Εξαγωγέων Incofruit-Hellas

Οι καιρικές συνθήκες την περσινή χρονιά δημιούργησαν προβλήματα και μειωμένη ποσοτικά παραγωγή καρπουζιού. Όμως οι υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού είχαν σαν αποτέλεσμα να είχαμε αύξηση της κατανάλωσης και καλή ζήτηση για εξαγωγές. Το θετικό ήταν ότι είχαμε αύξηση τιμών για τα ελληνικά καρπούζια. Συγκεκριμένα το 2023 η χώρα μας έκανε εξαγωγές 166.953 τόνων καρπουζιού με την αξία τους να ανέρχεται σε 73,1 εκατ. ευρώ. Αντίστοιχα το 2022 είχαμε κάνει εξαγωγές 191.647 τόνους που είχαν αξία 72,1 εκατ. ευρώ. Δηλαδή είχαμε μια μείωση της ποσότητας κατά -13% αλλά αύξηση της αξίας κατά 1,04%. Η μεσοσταθμική τιμή πώλησης των καρπουζιών που πήγαν για εξαγωγή είχε μια αύξηση κατά 16,4%. Φέτος αναμένεται τα στρέμματα καλλιέργειας σε πανελλαδικό επίπεδο να κυμανθούν περίπου στα ίδια με τα περσινά επίπεδα. Αυτό όμως που θα πρέπει να εξετάσει η πολιτεία είναι τα προβλήματα στην παραγωγή που θα έχουμε τα επόμενα χρόνια λόγω της κλιματικής αλλαγής. Πρώτες προβλέψεις για νέες φυτεύσεις στην Ισπανία

Ανακοινώθηκαν στην Ισπανία οι πρώτες προβλέψεις για τις φετινές νέες φυτεύσεις καρπουζιού. Οι προβλέψεις κάνουν λόγο για μείωση κατά 10% της έκτασης καλλιέργειας. Συγκεκριμένα η ισπανική Ένωση Νέων Αγροτών (Asociación Agraria jovenes Agricultores - ASAJA) της Επαρχίας Almería υποστηρίζει ότι το 2024 αναμένεται να καλλιεργηθούν 81.000 στρέμματα με καρπούζι. Αναφερόμενος στην μείωση των στρεμμάτων ο κ. Adoración Blanque, πρόεδρος της ASAJA-Almería, δήλωσε ότι η αστάθεια των τιμών του καρπουζιού που υπάρχει τα τελευταία χρόνια αναγκάζει πολλούς παραγωγούς να στρέφονται στην καλλιέργεια λαχανικών. Επίσης αναφέρει ότι οι όψιμες παραγωγές ντομάτας με τις καλές τιμές που δίνουν αναγκάζουν τους παραγωγούς να επιβραδύνουν τις νέες φυτεύσεις καρπουζιών. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 59

ΚΗΠΕΥΤΙΚΑ | ΚΑΡΠΟΥΖΙ

ΥΒΡΙΔΙΑ ΚΑΡΠΟΥΖΙΟΥ Οι εταιρείες προτείνουν και οι παραγωγοί αξιολογούν και επιλέγουν

Στα πλαίσια του ρεπορτάζ για το καρπούζι και για την διευκόλυνση των παραγωγών το Περιοδικό Γεωργία - Κτηνοτροφία στο άρθρο που ακολουθεί κάνει μια παρουσίαση υβριδίων και μια μικρή περιγραφή τους από τον προμηθευτή.

Rijk Zwaan Balos RZ F1

Το Balos RZ F1 είναι υβρίδιο καρπουζιού Crimson microseed στην κατηγορία Sandissima. Το φυτό είναι ζωηρό με εύκολη καρπόδεση στις δύσκολες καιρικές συνθήκες (για πολύ πρώιμες φυτεύσεις αλλά και στις πολύ υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού για τις όψιμες φυτεύσεις). Έχει πολύ υψηλή παραγωγή και με διάρκεια σε όλη την περίοδο της καλλιέργειας. Οι καρποί έχουν έντονο κόκκινο χρώμα, υψηλά επίπεδα Brix 12 και λιγότερα μικροσπόρια. Το μέσο βάρος των καρπών είναι 2,5-3,5 kg και έχουν σχήμα στρογγυλό - οβάλ. Balos RZ

Lusitana RZ F1

Το Lusitana RZ F1 είναι υβρίδιο καρπουζιού τύπου Crimson, με μεγάλο πλεονέκτημα την πολύ συνεκτική σάρκα έντονου κόκκινου χρώματος για πρώιμη συγκομιδή και τα υψηλά επίπεδα Brix. Έχει πιο σκούρα πράσινη εξωτερική εμφάνιση και είναι ιδανικό για πρώιμες υπαίθριες καλλιέργειες. Έχει πολύ καλή καρπόδεση και καλό μέγεθος σε όλες τις φυτεύσεις. Έχει διατηρησιμότητα καρπού με μεγαλύτερο παράθυρο συγκομιδής, ιδανικό και για εξαγωγή.

Mirampello RZ F1

Το Mirampello RZ F1 είναι νέο καρπούζι τύπου Crimson (Galaxy) με βάρος καρπών 9-10 κιλά κατά μέσο όρο. Έχει πολύ καλή συνεκτικότητα εσωτερικά. Το επίπεδο σακχάρων είναι υψηλό με μέσο όρο 11,5-12,5 Brix. Είναι κατάλληλο για μεσοπρώιμες και όψιμες φυτεύσεις με μέτριας ζωηρότητας φυτό.

Lusitana RZ

Mirampello RZ

60 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 61

ΚΗΠΕΥΤΙΚΑ | ΚΑΡΠΟΥΖΙ

Rigakis Seeds

Γαιωγνώση

Kassandra (cv041)

Bedouin F1

Το Kassandra αποτελεί ένα νέο υβρίδιο πρώιμου καρπουζιού τύπου Crimson Sweet. Εμφάνισε γρήγορα μια εξαιρετική εμπορική δυναμική, εξαιτίας των ποιοτικών χαρακτηριστικών του. Το φυτό είναι δυνατό και εμφανίζει πολύ καλή προσαρμογή στις διαφορετικές συνθήκες, δίνοντας συνάμα πλούσια παραγωγή. Ο καρπός είναι οβάλ, γυαλιστερός με σκούρες πράσινες ρίγες διατηρώντας το χρώμα του, ενώ η σάρκα του είναι συνεκτική, έντονου βαθύ κόκκινου χρώματος δίχως ίνες. Το βάρος είναι μεταξύ 9-12 κιλών, έρχεται εύκολα σε πρώιμες φυτεύσεις και διατηρείται εντός του πλαισίου σε οψιμότερες. Όλα τα προηγούμενα σε συνδυασμό με την πολύ καλή μεταλλευτική του αξία και την ικανότητα του να παραμένει στο χωράφι, το καθιστούν ιδανικό για εγχώριες αγορές και εξαγωγή.

Είναι μέσο-πρώιμο υβρίδιο υψηλής απόδοσης, μεσαίου μεγέθους 7 – 8 kg, σχήματος οβάλ. Η σάρκα του είναι έντονα κόκκινη με ελάχιστα σπέρματα. Είναι πολύ εύγευστο, γλυκό και τραγανό με 11 – 12 % Brix, στην πλήρη ωρίμανσή του. Ο φλοιός είναι συνεκτικός και λεπτός, πράσινου χρώματος, με ανοιχτόχρωμες ρίγες τύπου “Tiger”. Το υβρίδιο Bedouin F1 είναι κατάλληλο και για πυκνή φύτευση δίνοντας μεγάλη απόδοση στο στρέμμα. Επίσης, εμφανίζει υψηλή ανθεκτικότητα στο φουζάριο και ο καρπός του έχει μεγάλη αντοχή στους μετασυλλεκτικούς χειρισμούς.

Kassandra

Bedouin F1

62 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 63

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ

ΠΑΡΑΜΈΝΟΥΝ ΟΙ ΥΨΗΛΈΣ ΤΙΜΈΣ ΣΤΟ ΕΛΑΙΌΛΑΔΟ ΛΌΓΩ ΜΕΙΩΜΈΝΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΉΣ «Ευαίσθητη» η καλλιέργεια της ελιάς στην κλιματική αλλαγή

Παραμένουν σε υψηλά επίπεδα οι τιμές παραγωγού στο ελαιόλαδο στην χώρα μας αλλά και στα υπόλοιπα κράτη της ΕΕ λόγω της μειωμένης παραγωγής. Πάντως σύμφωνα με τις προβλέψεις της Κομισιόν, τα προβλήματα στο ελαιόλαδο αναμένεται να συνεχιστούν και τα επόμενα χρόνια λόγω της κλιματικής αλλαγής. ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΪΣΙΑΔΗΣ Δημοσιογράφος στον ΑγροΤύπο

Εμπορικές πράξεις στην χώρα μας Στην χώρα μας γίνονται αγοραπωλησίες κυρίως στην Λακωνία. Η τελευταία του 2023 ήταν στις 20/12 από τον Αγροτικό Συνεταιρισμός Ελαιοπαραγωγών Παλαιοπαναγιάς. Όπως ανέφερε ο πρόεδρος του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ελαιοπαραγωγών Παλαιοπαναγιάς κ. Γιώργος Δογαντζής, «προχωρήσαμε σε εμπορική συμφωνία για την πώληση 30 τόνων έξτρα παρθένου ελαιολάδου, φετινής εσοδείας, στην τιμή των 10,11 ευρώ το κιλό. Υπήρχαν συνολικά πέντε προσφορές και τελικά το αγόρασε ελληνική μεταποιητική εταιρεία. Υπήρξε μεγάλο εμπορικό ενδιαφέρον γιατί το ελαιόλαδο είχε οξύτητα 0,27 και πολύ καλά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Στην

64 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

περιοχή είμαστε ακόμη στο 50% της συγκομιδής αλλά η παραγωγή είναι φέτος μειωμένη». Στα μέσα Ιανουαρίου του 2024 είχαμε μια εμπορική πράξη από το Συνεταιρισμό Φοινικίου, επίσης στο νομό Λακωνίας, 9,47 ευρώ το κιλό και αφορούσε ένα βυτίο έξτρα παρθένου ελαιολάδου, ενώ η συγκομιδή αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί μέχρι το πρώτο 10ήμερο του Φεβρουαρίου. Μπορεί στην Κρήτη οι τιμές παραγωγού φέτος να έχουν φτάσει τα 10 ευρώ το κιλό αλλά η μειωμένη παραγωγή ελαιολάδου δεν φέρνει εισόδημα στους παραγωγούς. Όπως δήλωσε ο κ. Σταύρος Γαβαλάς, πρόεδρος της Ε.Α.Σ. Ηρακλείου, «φέτος η παραγωγή είναι μειωμένη με αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός ελαιοτριβείων να έχουν ήδη ολοκληρώσει την λειτουργία τους. Με δυσκολία μπορείς να βρεις έξτρα παρθένο ελαιόλαδο ακόμη και για να ανάψεις τα καντήλια. Η τιμή παραγωγού μπορεί να έχει φτάσει στα 10 ευρώ το κιλό αλλά αυτό δεν λέει κάτι γιατί δεν υπάρχουν ποσότητες. Όμως οι καιρικές συνθήκες που επικρατούν στο νησί έχουν προβληματίσει τους ελαιοπαραγωγούς και για την ερχόμενη χρονιά. Η ξηρασία είναι μεγάλη και αναμένεται να έχουμε προβλήματα από τον ήπιο μέχρι στιγμής χειμώνα και τις υψηλές για την εποχή θερμοκρασίες». Η φετινή ισπανική παραγωγή ελαιολάδου Η Ισπανική Υπηρεσία Πληροφοριών και Ελέγχου Τροφίμων (AICA) έδωσε στη δημοσιότητα τα στοιχεία της παραγωγής ελαιολάδου μέχρι τέλος Δεκεμβρίου 2023. Σύμφωνα με αυτά η συνολική ισπανική παραγωγή ανέρχεται σε 584.780 τόνους, ενώ η παραγωγή κατά τον μήνα Δεκέμβριο έφτασε στους 321.157 τόνους. Τα συνολικά αποθέματα ισπανικού ελαιολάδου, στις 31 Δεκεμβρίου 2023, ανέρχονταν σε 631.746 τόνους, εκ των οποίων 462.424 τόνοι βρίσκονται στα ελαιοτριβεία, 165.363 τόνοι σε συσκευαστήρια και 3.959 τόνοι είναι τα κοινοτικά αποθέματα. Στο μεταξύ η ισπανική κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι το ελαιόλαδο θα ενταχθεί στη

λίστα των βασικών τροφίμων που απαλλάσσονται από τον ΦΠΑ. Αυτό γίνεται σε μια προσπάθεια να κρατηθούν σε λογικά επίπεδα οι τιμές λιανικής εν μέσω της συνεχιζόμενης κρίσης λόγω του αυξημένου κόστους ζωής. Θυμίζουμε ότι η Ισπανία είχε μέχρι σήμερα ΦΠΑ 5% στο ελαιόλαδο. Τώρα ακολουθεί το παράδειγμα της Πορτογαλίας που έχει και αυτή εφαρμόσει μηδενικό ΦΠΑ στο προϊόν. Προβλέψεις ευρωπαϊκής παραγωγής Η κλιματική αλλαγή θα επηρεάζει και τα επόμενα χρόνια την ελαιοπαραγωγή στις χώρες της Μεσογείου, τονίζουν οι μακροχρόνιες προβλέψεις της Κομισιόν. Όπως επισημαίνει το πόσο ευαίσθητη είναι η καλλιέργεια της ελιάς στις καιρικές συνθήκες φάνηκε στην παραγωγή των τελευταίων δύο ετών. Η ξηρασία και οι μείωση των βροχοπτώσεων δεν επηρεάζει μόνο την καλλιέργεια αλλά και τα αποθέματα νερού και δημιουργεί προβλήματα στην άρδευση. Η κλιματική αλλαγή θα παραμείνει και θα δημιουργεί προβλήματα στις αποδόσεις της ελιάς και στην ποιότητα του ελαιολάδου. Παρόλα αυτά, προσθέτει η Κομισιόν, η έρευνα σε συνδυασμό με την βοήθεια νέων τεχνολογιών θα μπορούσε να φέρει ανθεκτικές ποικιλίες στην ξηρασία και να υπάρξουν νέες φυτεύσεις σε πιο βόρειες περιοχές. Όλα αυτά θα μπορούσαν εν μέρει να μειώσει αυτές τις αρνητικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην παραγωγή και να οδηγήσουν σε αύξηση των αποδόσεων. Η Κομισιόν πάντως είναι αισιόδοξη στις προβλέψεις της και υποστηρίζει ότι η παραγωγή ελαιολάδου στην ΕΕ θα μπορούσε να φτάσει στα 2,2 εκατομμύρια τόνους μέχρι το 2035 (παρόμοια την παραγωγή ρεκόρ της περιόδου 2021/2022). Διαφοροποίηση θα υπάρξει στην κατανάλωση ελαιολάδου στην ΕΕ. Στις κύριες χώρες παραγωγής εκτιμά ότι θα υπάρξει μείωση λόγω τιμών, ενώ αύξηση θα υπάρξει στις υπόλοιπες λόγω στροφής των καταναλωτών στην υγιεινή διατροφή. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 65

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

ΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΧΩΡΙΣ XYLELLA, Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΧΩΡΙΣ ΕΦΗΣΥΧΑΣΜΟ Η περίπτωση του έργου XyLeVA στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου

Το 2023 συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια από την πρώτη αναφορά παρουσίας του φυτοπαθογόνου βακτηρίου Xylella fastidiosa στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Το βακτήριο αυτό από το έτος 1981 θεωρείται οργανισμός καραντίνας, στον κατάλογο A του EPPO, επειδή επηρεάζει οικονομικά σημαντικές γεωργικές καλλιέργειες καθώς και καλλωπιστικά φυτά. Ο στόχος αυτής της κατηγοριοποίησής του από τον EPPO είναι να αποτρέψει την εισαγωγή του σε χώρες όπου ακόμα δεν έχει εμφανιστεί αλλά και την περαιτέρω εξάπλωση και διασπορά νέων υποειδών σε χώρες όπου έχει ήδη διαπιστωθεί. Δ.ΓΚΟΥΜΑΣ¹, Γ. ΛΑΓΟΥΤΑΡΗΣ², Μ. ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ³, ΕΜ. ΜΑΡΚΑΚΗΣ³, Ι.ΚΟΥΦΑΚΗΣ³, Α. ΚΑΛΑΪΤΖΑΚΗ³, Ν. ΚΑΒΡΟΥΛΑΚΗΣ³ ¹ Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο, Εργαστήριο Φυτοπαθολογίας-Βακτηριολογίας ² Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, ΔΑΟΚ Λέσβου ³ ΕΛΓΟ – ΔΗΜΗΤΡΑ, Ινστιτούτο Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου

Το X. fastidiosa είναι ένα παθογόνο που μολύνει αποκλειστικά φυτικά είδη Πρόκειται για ένα κατά Gram-αρνητικό βακτήριο που έχει την ικανότητα να αποικίζει δύο διαφορετικά ενδιαιτήματα, τα αγγεία του ξύλου των φυτών και τον εντερικό σωλήνα των εντόμων φορέων του. Οι ασθένειες που προκαλούνται στα φυτά από το X. fastidiosa ήταν ήδη γνωστές στην αμερικανική ήπειρο από το έτος 1888, και ιδιαίτερα εκείνη που προκαλείται στο αμπέλι (ασθένεια του Pierce). Στην ευρωπαϊκή ήπειρο, για περισσότερα από 120 έτη το βακτήριο αδυνατούσε να εγκατασταθεί αν και κατά περιόδους εντοπίζονταν σε διάφορες χώρες της, σε φυτά που δεσμεύτηκαν και καταστράφηκαν κατά την διάρκεια ελέγχων που διενεργούνται κατά την εισαγωγή τους. Δυστυχώς όμως από το έτος 2013, όταν πρωτοανιχνεύτηκε σε ελαιώνες της Ιταλίας, αποτελεί μια σημαντική διασυνοριακή απειλή της φυτοϋγείας για όλες τις ευρωπαϊκές χώρες έχοντας επιφέρει ή απειλώντας μελλοντικά να επιφέρει σημαντικές οικονομικές απώλειες στη γεωργία, τη δασοπονία, το αστικό πράσινο και την πολιτιστική κληρονομιά των παραμεσόγειων χωρών. Μελέτη από το 2019 θεωρεί το X. fastidiosa ως το παθογόνο καραντίνας με τις μεγαλύτερες πιθανές επιπτώσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), σε όλους τους οικονομικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς τομείς. Υπολογίζεται ότι το X. fastidiosa θα μπορούσε τελικά να κοστίζει στην ΕΕ πάνω από 6,2 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως, λόγω απωλειών παραγωγής, καθώς το βακτήριο θα μπορούσε να επηρεάσει, σε περίπτωση πλήρους εξάπλωσής του σε ολόκληρη την ΕΕ, το 70% της συνολικής αξίας παραγωγής των παραγωγικών ελαιόδεντρων (>30 ετών), το 13% των αμυγδαλιών, το 11% των εσπεριδοειδών και κατά 1-2% την παραγωγή αμπελοοινικών προϊόντων.

66 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Εικ. 1: Αφίσα που δημιουργήθηκε στα πλαίσια του έργου ΧyLeVA σχετικά με το κίνδυνο εισαγωγής του παθογόνου X. fastidiosa.

Η εξάπλωση της ασθένειας στην Ευρώπη και στη μεσογειακή λεκάνη Οι ευρωπαϊκές περιοχές που απειλούνται περισσότερο από το X. fastidiosa είναι οι μεσογειακές παράκτιες περιοχές σε Ισπανία, Ελλάδα, Ιταλία και Γαλλία, οι παράκτιες στον Ατλαντικό ωκεανό περιοχές Γαλλίας, Ισπανίας και Πορτογαλίας, καθώς και οι ηπειρωτικές περιοχές της νοτιοδυτικής Ισπανίας και της νότιας Ιταλίας. Οι κλιματικές συνθήκες που συνήθως επικρατούν σε όλες τις παράκτιες περιοχές των παραμεσόγειων χωρών τις καθιστούν θέσεις δυνητικής εγκατάστασης του βακτηρίου. Η κατανομή των διαφόρων υποειδών / στελεχών του βακτηρίου στις διάφορες γεωγραφικές περιοχές παρουσιάζει ενδιαφέρον, αλλά έτσι και αλλιώς προβλέπεται η σημαντική εξάπλωσή τους μέχρι το 2050, γεγονός που θα μπορούσε να απειλήσει πολλές από τις πλέον οικονομικά σημαντικές περιοχές παραγωγής οίνου, ελιάς και οπωρών της Ευρώπης, δικαιολογώντας την έντονη ανησυχία

στις χώρες της EE, τη χρηματοδότηση της έρευνας και τον σχεδιασμό στρατηγικών ελέγχου του X. fastidiosa. Έως σήμερα (Δεκέμβριος 2023), από τις χώρες της ΕΕ, οι Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία και Πορτογαλία, όπως και οι παραμεσόγειες χώρες, Ισραήλ και Λίβανος θεωρούνται ως μολυσμένες, με τις προσβεβλημένες εκτάσεις να έχουν αυξηθεί δραματικά. Στο μεσοδιάστημα των δέκα τελευταίων ετών το παθογόνο επηρέασε και συνεχίζει να επηρεάζει περίπου το 40% της έκτασης των 19.541.000 στρ. της Απουλίας, μιας περιοχής με πληθυσμό μεγαλύτερο των 4 εκατ. κατοίκων, αφού οι προσβεβλημένες ή υπό περιορισμούς εκτάσεις σταδιακά αυξήθηκαν από 80.000 στρ. σε 8.000.000 στρ. Η μολυσμένη έκταση αντιστοιχεί περίπου στη συνολική έκταση της Κρήτης και σε 5, 10, 18 και 31 φορές την έκταση των νησιών του Βορείου Αιγαίου Λέσβου, Χίου, Σάμου και Ικαρίας αντίστοιχα. Στο αρχιπέλαγος των Βαλεαρίδων Νήσων, τον Δεκέμβριο του 2020, βρέθηκαν μολυσμένα περισσότερα από 600 ελαιόδεντρα. Ένα χρόνο μετά, το 2021, η συνολική πληγείσα έκταση είχε επεκταθεί σε 22.920 στρ, με αποτέλεσμα την καταστροφή περισσότερων από 100.000 δένδρων αμυγδαλιάς. Το 2016, σε φυτώριο καλλωπιστικών φυτών στην Αλμερία (Ανδαλουσία) εντοπίστηκαν τρία προσβεβλημένα φυτά Polygala myrtifolia L., και για να εξαλειφθεί το βακτήριο από την περιοχή χρειάστηκε να καταστραφούν χιλιάδες φυτά. Επιπρόσθετα, η ασθένεια, εκτός από άμεσες οικονομικές απώλειες που σχετίζονται με την απώλεια της γεωργικής παραγωγής μπορεί να επιφέρει σοβαρές έμμεσες επιπτώσεις στην πολιτι-

Εικ. 2, 3, 4: Τεχνητές μολύνσεις με το βακτήριο X. fastidiosa σε δενδρύλλια τοπικών της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, ποικιλιών ελιάς Αδραμυτινή, Κολοβή και Θρουμπολιά (ή Λαδολιά ).

στική κληρονομιά των πληγεισών περιοχών, όπως συνέβη στην περιοχή της Απουλίας με την καταστροφή υπεραιωνόβιων ελαιώνων, που εκτός των άλλων αποτελούσαν σημαντικό τουριστικό αξιοθέατο και τοπόσημο της περιοχής. Η ασθένεια και οι ξενιστές του παθογόνου Στην ελιά, η ασθένεια είναι γνωστή ως «το σύνδρομο της ταχείας παρακμής των ελαιόδεντρων». Το X. fastidiosa μεταδίδεται με (α) το μολυσμένο πολλαπλασιαστικό υλικό και κυρίως από (β) μυζητικά έντομα που τρέφονται από το ξύλωμα των φυτών. Τα έντομα φορείς προσλαμβάνουν το βακτήριο όταν τρέφονται από μολυσμένα φυτά και στη συνέχεια το μεταδίδουν σε υγιή φυτά. Στην Ευρώπη, το τζιτζικάκι Philaenus spumarius είναι ο πιο αποτελεσματικός φορέας εξάπλωσης του παθογόνου. Το βακτήριο αποικίζει τα αγγεία ξυλώματος των φυτών ξενιστών, εμποδίζοντας τη μεταφορά του νερού και διαταράσσοντας τη ροή των θρεπτικών ουσιών, με αποτέλεσμα την εμφάνιση διαφόρων τύπων συμπτωμάτων, όπως χλωρώσεις, μαράνσεις, περίκαυμα, «καψάλισμα», και νέκρωση φύλλων, ξήρανση κλαδίσκων και κλάδων, καχεξία με μείωση της παραγωγικότητας που τελικά οδηγούν στην κατάρρευση και τη νέκρωση – καταστροφή των μολυσμένων φυτών. Η ένταση των συμπτωμάτων και η εμφάνιση της ασθένειας με μορφή επιδημίας επηρεάζεται από τον ξενιστή, 01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 67

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ 5

Εικ. 5: Νύμφη Philaenus spumarius δυνητικού φορέα του X. fastidiosa.

την ποικιλία, τα έντομα-φορείς, την ηλικία του δέντρου και τις συνθήκες περιβάλλοντος. Άλλοι παράγοντες όπως ή αντοχή/ ανοχή μεμονωμένων φυτών, οι συγκεντρώσεις βακτηρίων, ο ρυθμός διαπνοής και οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ υποειδών του παθογόνου μπορεί να εμπλέκονται στην ανάπτυξη των συμπτωμάτων. Η πλήρης κατανόηση του τρόπου με τον οποίο εξελίσσεται αυτή η ασθένεια, ειδικά η ικανότητά της να εξαπλώνεται από την αρχική εστία και να εγκαθιστά μια διασυστηματική προσβολή, είναι επιτακτική. Σήμερα, το παθογόνο με την παρουσία του με τα υποείδη fastidiosa, pauca και multiplex συνεχίζει να διευρύνει το εύρος των φυτών που προσβάλει (ξενιστές) και να εμφανίζεται σε νέες περιοχές ευρωπαϊκών χωρών, θέτοντας σε συναγερμό τις αρμόδιες φυτοϋγειονομικές υπηρεσίες τους για τη λήψη των απαραίτητων μέτρων. Στο μεσοδιάστημα των τελευταίων πέντε ετών οι ξενιστές αυξήθηκαν από 359 φυτικά είδη που κατανέμονται σε 75 βοτανικές οικογένειες το 2018, σε 690 φυτικά είδη που ανήκουν σε 88 βοτανικές οικογένειες το 2023. 6

Νεότερα δεδομένα σχετικά με την ασθένεια στην ευρωπαϊκη ήπειρο Σήμερα οι γνώσεις για το βακτήριο και την συμπεριφορά του στο ευρωπαϊκό οικοσύστημα είναι περισσότερες και πληρέστερες και οι τρόποι αντιμετώπισης έχουν πλέον συγκεκριμενοποιηθεί. Οι νέες εστίες παρουσίας του παθογόνου, εντοπίζονται πιο έγκαιρα και έγκυρα ως απόρροια της εξέλιξης των μεθοδολογιών ανίχνευσης, ταυτοποίησης και διάκρισης των υποομάδων του βακτηρίου, αλλά και της εφαρμογής των γνώσεων και των εμπειριών που αποκτήθηκαν, για ένα ελάχιστα μελετημένο στην Ευρώπη, μέχρι την εμφάνισή του, όμως σημαντικό ήδη σε άλλες ηπείρους, παθογόνο. Παρά τη διαπιστούμενη τα τελευταία χρόνια μείωση του ρυθμού επέκτασης της ασθένειας στις ήδη προσβεβλημένες περιοχές της Ιταλίας και Ισπανίας ή και ακόμα και την εκρίζωσή του από άλλες, νέες εστίες προσβολών εντοπίζονται σε Γαλλία και Πορτογαλία με την ανησυχητική παρουσία του παθογόνου σε φυτά εξίσου σημαντικών με την ελιά καλλιεργειών όπως τα εσπεριδοειδή και το αμπέλι, αλλά και την ανίχνευσή του σε πληθώρα ενδημικών φυτών. Τα ενδημικά φυτικά είδη και τα ζιζάνια, συχνά χωρίς συμπτώματα, αποτελούν τις αποθήκες αλλά και τις πηγές - δεξαμενές άντλησης, διασποράς και μόλυνσης του παθογόνου, από τους φορείς του, στα καλλιεργούμενα φυτά. Στην Ιταλία, τα τελευταία δύο χρόνια έχει διαπιστωθεί, η επιβράδυνση της

προέλασης του βακτηρίου στις βορειότερες περιοχές της επαρχίας της Απουλίας. Η επιβράδυνση πιστεύεται ότι οφείλεται στη μειωμένη ικανότητά του να εξαπλώνεται σε νέες περιοχές αλλά και στη βραδύτερη εξέλιξη της προσβολής στα ήδη μολυσμένα φυτά. Το γεγονός αυτό αποδίδεται αφενός στη μειωμένη ικανότητά του να μολύνει αλλά και στη δραστική μείωση του μολύσματος στο οικοσύστημα κυρίως λόγω της μείωσης των πληθυσμών των εντόμων φορέων του. Στη μείωση του ρυθμού εξάπλωσης φαίνεται να συνεισφέρει σημαντικά τα τελευταία χρόνια, η φύτευση και ο εμβολιασμός ανεκτικών/ανθεκτικών ποικιλιών ελιάς όπως η Leccino και η Favolosa-Fs-17. Περισσότερα από τρία εκατομμύρια ανεκτικά ελαιόδεντρα έχουν φυτευτεί στη θέση των κατεστραμμένων από την ασθένεια μειώνοντας δραστικά την παρουσία μολύσματος. Επίσης, η γενικότερη αποδοχή της ανάγκης για λήψη όλων των φυτοϋγειονομικών μέτρων, όσο επώδυνα και αν είναι αυτά (πχ εκριζώσεις και καταστροφή δένδρων), συνεισφέρει σημαντικά στον περιορισμό εξάπλωσης της ασθένειας. Παραδείγματα τέτοιων μέτρων αποτελεί η εφαρμογή καλλιεργητικών πρακτικών όπως η ορθή θρέψη-λίπανση των ελαιόδεντρων και η καλλιέργεια του εδάφους για την καταστροφή των ζιζανίων ξενιστών, η οποία έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση των πληθυσμών των εντόμων φορέων του βακτηρίου, τη μείωση δηλαδή των δυνητικών δεξαμενών διατήρησης και επιβίωσής του. Πράγματι, αναφέρεται ότι τα πρώτα χρόνια της επιδημίας, περίπου στο 95% των ατόμων από τα έντομα-φορείς που ελέγχθηκαν σε διάφορες τοποθεσίες ήταν μολυσμένα με το ποσοστό αυτό να μειώνεται σήμερα στο 25 με 30%. Εικάζεται ότι στο παραπάνω γεγονός μπορεί να συνέβαλαν και οι φωτιές που εκδηλώθηκαν τα τελευταία χρόνια στις πληγείσες περιοχές όπου η καλλιέργεια της ελιάς έχει μειωθεί δραστικά. Η κατάσταση στην Ελλάδα Τα νέα παραμένουν καλά ως προς το ότι ευτυχώς το βακτήριο δεν έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα. Το πλήθος των εργαστηριακών αναλύσεων που έχουν πραγματοποιηθεί στη χώρα μας από τα δύο επίσημα εργαστήρια αναφοράς, του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥπΑΑΤ), τα εργαστήρια Βακτηριολογίας στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο (ΜΦΙ) και στο Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπι-

Εικ. 6: Νεαρό ενήλικο P. spumarius δυνητικού φορέα του X. fastidiosa.

68 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Εικ. 7: Αφρός από είδη Aphrophoridae σε ζιζάνια φυτά-ξενιστές.

στήμιο (ΕΛΜΕΠΑ), στο πλαίσιο των ετήσιων εθνικών επισκοπήσεων είναι πολύ μεγάλο. Το ίδιο ισχύει και για την ανίχνευση του παθογόνου από τα δυνητικά έντομα φορείς του από το επίσημο εργαστήριο αναφοράς της Εντομολογίας του ΥπΑΑΤ στο ΜΦΙ. Αξιοσημείωτη είναι η συνδρομή των συναδέλφων φυτοϋγειονομικών ελεγκτών με τις δειγματοληψίες και τη συλλογή των δειγμάτων σε όλη την επικράτεια. Η ανάπτυξη προληπτικών στρατηγικών και μεθόδων επιτήρησης και έγκαιρης ανίχνευσης, παρακολούθησης και ακριβούς διάγνωσης του X. fastidiosa και των φορέων του, αποτελούν τα κλειδιά για την πρόληψη των επιπτώσεων αυτού του φυτοπαθογόνου και βοηθούν στην έγκαιρη εκρίζωση ή βελτιστοποίηση των μέτρων περιορισμού. Αναμφίβολα, το Xylella είναι ένα αναδυόμενο παθογόνο και ένα από τα πιο επικίνδυνα παράσιτα, χωρίς διαθέσιμη θεραπεία. Η εξάλειψη της επιδημίας σε πρώιμο στάδιο μπορεί να επιτευχθεί μέσω της απομάκρυνσης των μολυσμένων φυτών, όταν ακόμη οι προσβολές είναι εντοπισμένες και σποραδικές. Επί του παρόντος, υπάρχουν αρκετές προσπάθειες για τον έλεγχο της ασθένειας, συμπεριλαμβανομένης της εφαρμογής κατασταλτικών μέτρων ελέγχου σε μο-

λυσμένα φυτά και της χρήσης πιο εξελιγμένων μοριακών μεθόδων ανίχνευσης. Αυτές οι προσπάθειες ελέγχου μπορούν να ομαδοποιηθούν σε κατηγορίες, ανάλογα με τον στόχο όπως έλεγχος - επισκόπηση των προσβεβλημένων φυτών, φύτευση ανεκτικών ποικιλιών, χρήση προϊόντων που επηρεάζουν την ανάπτυξη βακτηρίων, καταπολέμηση των εντόμων φορέων, εφαρμογή ορθών καλλιεργητικών πρακτικών στις καλλιέργειες. Οι πιο αποτελεσματικές μέθοδοι διαχείρισης του προβλήματος φαίνεται να προκύπτουν από το συνδυασμό των παραπάνω ενεργειών και προς αυτό θα πρέπει να συγκλίνει ο σχεδιασμός για την αντιμετώπιση του παθογόνου αν και εφόσον αυτό εισαχθεί στην Ελλάδα. Το έργο XyLeVA στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Η προγραμματική σύμβαση «Ερευνητικές και ενημερωτικές δράσεις για ενίσχυση της ετοιμότητας της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου αναφορικά με την άμεση εκρίζωση του παθογόνου Xylella fastidiosa σε περίπτωση εντοπισμού του» - XyLeVA, που υπογράφηκε μεταξύ της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ (Ινστιτούτο Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου) έχει ως σκοπό την αύξηση του

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 69

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ 8

Εικ. 8, 9, 10: Φυτοπαθολογικά προβλήματα ελαιώνων της Περιφέρειας Β. Αιγαίου.

βαθμού ετοιμότητας αυτής της νησιωτικής περιοχής της Ελλάδας έναντι του παθογόνου. Στα πλαίσια αυτά προβλέπονται δράσεις που έχουν να κάνουν με την αύξηση του αριθμού των ελεγχόμενων δειγμάτων (συμπληρωματικά αυτών των επίσημων θεσμοθετημένων ετήσιων επισκοπήσεων που διενεργούνται από το ΜΦΙ), μελέτη της σύνθεσης της δυνητικών εντόμων φορέων που υπάρχουν στα νησιά του Βορείου Αιγαίου, μελέτη της συμπεριφοράς των τοπικών ποικιλιών ελιάς στο παθογόνο X. fastidiosa, καθώς και δράσεις ενημέρωσης των εμπλεκόμενων στην αλυσίδα παραγωγής του ελαιολάδου αλλά και γενικότερα των τοπικών κοινωνιών σχετικά με το παθογόνο. Παράλληλα προβλέπεται και η συνολική αποτίμηση της φυτοϋγειονομικής κατάστασης του ελαιώνα του Βορείου Αιγαίου και η ανάπτυξη εξειδικευμένων διαγνωστικών εργαλείων. Στο έργο σημαντικό ρόλο έχουν το Ελλη-

70 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

νικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο και συγκεκριμένα το εργαστήριο Φυτοπαθολογίας – Βακτηριολογίας, το Ινστιτούτο Αειφορικής Φυτοπροστασίας του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας της Ιταλίας (IPSP-CNR) καθώς και οι Διευθύνσεις Αγροτικής Ανάπτυξης και Οικονομίας της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Στα πλαίσια αυτά, στο Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο μέχρι σήμερα έχουν αναλυθεί 145 δείγματα από ελαιώνες των νησιών του Β. Αιγαίου εκ των οποίων 90 προέρχονται από τη Λέσβο, 25 από Χίο, 20 από Σάμο, 10 από Ικαρία και 5 από καλλιέργειες μαστιχόδεντρου στη Χίο. Τα δείγματα συλλέχθηκαν από τους κατά τόπους γεωπόνους φυτοϋγειονομικούς ελεγκτές σύμφωνα με το πρωτόκολλο των εθνικών επισκοπήσεων. Η μεθοδολογία ανίχνευσης είναι σύμφωνη με το επικαιροποιημένο από την Ε.Ε πρωτόκολλο ανίχνευσης PM 7/24 (5) Xylella fastidiosa – 2023. Το ίδιο πρωτόκολλο ακολουθείται κατά τις ετήσιες εθνικές επισκοπήσεις στις οποίες συμμετέχει το εργαστήριο Φυτοπαθολογίας – Βακτηριολογίας του Τμήματος Γεωπονίας του ΕΛΜΕΠΑ. Τα νέα λοιπόν συνεχίζουν να είναι καλά, αφού με την ολοκλήρωση των εργαστηριακών αναλύσεων διαπιστώνεται και επιβεβαιώνεται η μέχρι σήμερα απουσία του βακτηρίου στα εξετασθέντα δείγματα και κατά προέκταση από τα νησιά του Β. Αιγαίου. Η έρευνα θα συνεχιστεί και το επόμενο έτος. Επιπλέον, στα πλαίσια του έργου, το Ινστιτούτο Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου (ΙΕΛΥΑ) του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ σε συνεργασία με το Ινστιτούτο CNR-

IPSP στο Μπάρι της Ιταλίας υλοποιούν μελέτη αξιολόγησης της ανθεκτικότητας - ανεκτικότητας ποικιλιών ελιάς στο βακτήριο X. fastidiosa. Στα πλαίσια της δράσης αυτής μελετήθηκαν οι τρεις οικονομικά και εμπορικά σημαντικότερες τοπικές ποικιλίες της Περιφέρειας Β. Αιγαίου, η Αδραμυτινή, η Κολοβή και η Θρουμπολιά (ή Λαδολιά). Τα πειράματα μόλυνσης ελαιόδεντρων πραγματοποιήθηκαν στην Ιταλία και ξεκίνησαν το 2022 σε δύο χρονικές περιόδους. Τα έως τώρα αποτελέσματα (10 μήνες μετά τις μολύνσεις) έχουν δείξει μια εύκολη και διασυστηματική μόλυνση των δύο τοπικών ποικιλιών, ενώ στην Αδραμυτινή εμφανίζεται χαμηλός βαθμός αποικισμού των αγγείων του ξύλου από το βακτήριο. Σε καμιά ως τώρα ποικιλία δεν έχουν εκδηλωθεί συμπτώματα της ασθένειας, σε αντίθεση με τον μάρτυρα που χρησιμοποιήθηκε την ευαίσθητη ποικιλία Ogliarola. Η παρακολούθηση της εξέλιξης της προσβολής θα συνεχιστεί και το επόμενο έτος με επιπρόσθετα πειράματα επανάληψης των μολύνσεων για την ενδιαφέρουσα περίπτωση της ποικιλίας Αδραμυτινή, είτε με τεχνητό μόλυσμα βακτηρίου, είτε μέσω εντόμων - φορέων σε φυσικές συνθήκες. Η απόκτηση γνώσης σχετικά με την ευαισθησία ποικιλιών ελιάς στο βακτήριο X. fastidiosa είναι αρκετά σημαντική καθώς καθορίζει τη μελλοντική στρατηγική καλλιέργειας της ελιάς, ενώ η εμφάνιση ποικιλιών ελιάς με ανεκτικότητα - ανθεκτικότητα αποτελεί ένα ελπιδοφόρο μήνυμα για την αντιμετώπιση της ασθένειας και τον περιορισμό της εξάπλωσής της. Όσον αφορά τη μελέτη των εντόμων δυνητικών φορέων του φυτοπαθογόνου βακτηρίου X. fastidiosa στα νησιά του Β. Αιγαίου, από το 2019 γίνεται συστηματική καταγραφή των ειδών των δυνητικών φορέων του βακτηρίου και μελέτη της βιο-οικολογίας τους σε επιλεγμένους ελαιώνες της Λέσβου, Σάμου, Χίου και Λήμνου σε συνεργασία με τις ΔΑΟΚ των περιοχών αυτών. Ο νησιωτικός χαρακτήρας της περιοχής του Β. Αιγαίου αποτελεί συγκριτικό πλεονέκτημα σε περίπτωση εισαγωγής του παθογόνου καθώς η γεωγραφική απομόνωση των νησιών καθιστά ευκολότερο τον περιορισμό της εξάπλωσης της ασθένειας μέσω των εντόμων φορέων. Από τις μέχρι σήμερα δειγματοληψίες έχει συλλεχθεί ικανός αριθμός ατόμων Αυχενόρρυγχων (κοινώς τζιτζικάκια) και στις 4 περιοχές. Ωστόσο, από αυτά μόνο το 4% ανήκει στους επιβεβαιωμένους δυνητικούς φορείς του παθογόνου (είδη της οικογένειας Aphrophoridae).

Συγκεκριμένα έχουν βρεθεί 3 είδη, τα P.spumarius, Neophilaenus campestris και Lepironia coleoptrata, με πολυπληθέστερο το πρώτο, το οποίο και βρέθηκε σε υψηλότερους πληθυσμούς στη Σάμο σε σχέση με τις υπόλοιπες 3 περιοχές. Γενικά οι πληθυσμοί των εντόμων φορέων στις περιοχές δειγματοληψίας κυμαίνονται σε χαμηλά επίπεδα. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, δε διαπιστώθηκε η παρουσία του βακτηρίου στα έντομα φορείς που ελέγχθηκαν μέχρι σήμερα. Η μελέτη θα συνεχιστεί για 2 χρόνια ακόμα δεδομένου ότι η αναγνώριση και η καταγραφή της σύνθεσης των ειδών των δυνητικών φορέων του βακτηρίου που τρέφονται από το ελαιόδεντρο και τη χαμηλή βλάστηση των ελαιώνων σε περιοχές του Β. Αιγαίου είναι καθοριστικής σημασίας για την επιτυχή εκρίζωση του παθογόνου σε περίπτωση εντοπισμού του. Επιπλέον, στα πλαίσια του έργου XyLeVA εκτός από τις δράσεις ενημέρωσης που πραγματοποιούνται (ημερίδες, εκτύπωση φυλλαδίων, ανάρτηση ενημερωτικών αφισών σε επιλεγμένα σημεία, άρθρα στο τοπικό τύπο κ.α.) είναι σε εξέλιξη μια προσπάθεια αποτύπωσης της γενικότερης φυτοπαθολογικής κατάστασης του ελαιώνα της περιοχής

του Βορείου Αιγαίου, δίνοντας έμφαση σε μυκητολογικά παθογόνα του ξυλώδους ιστού που προκαλούν παρόμοια συμπτώματα με εκείνα που προκαλεί το βακτήριο X. fastidiosa. Συνοπτικά, τα μέχρι τώρα αποτελέσματα έδειξαν ότι στα δύο πρώτα νησιά της Περιφέρειας Β. Αιγαίου που μελετήθηκαν (Λέσβο και Χίο), οι φυτοπαθογόνοι μύκητες που κυριαρχούν και σχετίζονται με ασθένειες του ξύλου ανήκουν κυρίως στα γένη Pseudophaeomoniella, Pleurostoma και Comoclathris. Τα δύο πρώτα έχουν προσφάτως καταγραφεί ως παθογόνα του ξύλου της ελιάς σε Ιταλία και Ελλάδα, και τα επιδημιολογικά και βιολογικά τους χαρακτηριστικά χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης, καθώς αποτελούν νέα παθογόνα για την ελιά παγκοσμίως. Το τελευταίο αποτελεί ένα γνωστό για την Περιφέρεια Β. Αιγαίου παθογόνο του ξύλου (παλαιότερη ονομασία Phoma incompta) που συμβάλλει στην γενικότερη καχεξία και παρακμή των ελαιοδένδρων της συγκεκριμένης Περιφέρειας. Επιπροσθέτως, ασθένειες όπως η ίσκα και το κυκλοκόνιο διαπιστώθηκαν στους ελαιώνες της Περιφέρειας Β. Αιγαίου σε μεγάλη συχνότητα. Τέλος, διαπιστώθηκε η ύπαρξη πλήθους άλλων μυκήτων (όπως Cladosporium sp κ.α.) οι οποίοι

δεν αποτελούν πρωτογενή παθογόνα αίτια σήψεων και μεταχρωματισμών στον ξυλώδη ιστό αλλά συνδέονται κυρίως με τις προσβολές από ξυλοφάγα έντομα. Καταλήγοντας να σημειώσουμε ότι σε πρόσφατη μελέτη προσομοίωσης, όπου λαμβάνεται υπόψη το ανάγλυφο της χώρας μας, η διασπορά της ελαιοκαλλιέργειας αλλά και η αβεβαιότητα του σημείου πιθανής εισόδου του παθογόνου, εκτιμάται ότι η εμφάνιση της ασθένειας σε Κρήτη, Αττική και Δυτική ή Κεντρική Ελλάδα θα επέφερε προσβολές μεγάλης έκτασης, ενώ σε νησιά του Βόρειου ή Νότιου Αιγαίου ή στην Κεντρική Μακεδονία οι προσβολές θα παρέμεναν απομονωμένες από τις κύριες περιοχές καλλιέργειας της χώρας. Όμως δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι σε περίπτωση εισαγωγής του βακτηρίου σε περιοχές γεωγραφικά απομονωμένες, όπως είναι τα νησιά του Βορείου Αιγαίου, είναι πολύ πιθανός ο ολοκληρωτικός αποκλεισμός του νησιού, στο πλαίσιο των μέτρων που θα πρέπει να εφαρμοστούν με όποιες συνέπειες θα έχει αυτό στην τοπική οικονομία. Συνεπώς η προσπάθεια όλων πρέπει να συνεχιστεί χωρίς εφησυχασμό ιδιαίτερα για την αποφυγή εισαγωγής του παθογόνου από όμορες χώρες. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 71

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΜΑΚΑΝΤΑΜΙΑ

ΜΑΚΑΝΤΑΜΙΑ - MACADAMIA INTEGRIFOLIA Προϋποθέσεις και απαιτήσεις για την καλλιέργεια

Οι ξηροί καρποί ανέκαθεν αποτελούσαν πλούσια πηγή βιταμινών και ιχνοστοιχείων. Καθώς τα τελευταία χρόνια όλο και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού επιλέγει συγκεκριμένες δίαιτες (vegan, vegetarian κλπ.), η ανάγκη σε κατανάλωση προϊόντων υψηλής θρεπτικής αξίας είναι επιβεβλημένη περισσότερο από ποτέ. Ένας καρπός με ιδιαίτερη αποδοχή από το καταναλωτικό κοινό είναι η μακαντάμια. Πρόκειται για είδος που κατάγεται από την Αυστραλία και διατηρείται ως φυτεία στις εγκαταστάσεις του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού (ΕΛΓΟ) ΔΗΜΗΤΡΑ, στα Χανιά, τα τελευταία είκοσι έτη. Πρόσφατα, δέντρα μακαντάμια εγκαταστάθηκαν σε πιλοτικούς αγρούς στη Λακωνία, Μεσσηνία και Κυπαρισσία, με σκοπό να μελετηθεί η δυνατότητα καλλιέργειας του είδους (εγκλιματισμός, ανάπτυξη, αποδόσεις) στην Πελοπόννησο. ΘΗΡΕΣΙΑ - ΤΕΡΕΖΑ ΤΖΑΤΖΑΝΗ Εντεταλμένη Ερευνήτρια, Δενδροκομία υποτροπικών ειδών, Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός (ΕΛΓΟ) ΔΗΜΗΤΡΑ, Ινστιτούτο Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου

ΙΩΣΗΦΙΝΑ ΜΥΛΩΝΑΚΗ Φοιτήτρια, Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιομίο

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΥΜΙΛΗΣ Φοιτητής, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

ιάφορες ονομασίες υπάρχουν για το συγκεκριμένο είδος, όπως «αυστραλιανό καρύδι» ή «σφαιρικό καρύδι» και θεωρείται από τους πιο εύγευστους και θρεπτικούς ξηρούς καρπούς παγκοσμίως. Αποτελεί ένα δημοφιλές σνακ που εκτός από την αυτούσια κατανάλωση, ενσωματώνεται σε γλυκά, μπάρες δημητριακών, καραμέλες, κέικ, μπισκότα και άλλα τρόφιμα. Μεγάλη είναι η συμμετοχή του στην κοσμετολογία, καθώς το έλαιό του (macadamia oil) χρησιμοποιείται σε πολλά καλλυντικά. Η μακαντάμια (Macadamia integrifolia) είναι ένα υποτροπικό είδος που ανήκει στην οικογένεια των Proteaceae. Ευδοκιμεί στα τροπικά και υποτροπικά κλίματα της Αυστραλίας, Βραζιλίας, Κένυας, Νέα Ζηλανδίας και Νότια Αφρικής. Η μεγαλύτερη αγορά βρίσκεται στην Αυστραλία. Τα τελευταία χρόνια φυτεύεται και στην Ελλάδα, στη Δυτική Κρήτη και Νότια Πελοπόννησο. Γενικά στοιχεία καλλιέργειας της μακαντάμια Ως δέντρο είναι αειθαλές και μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 20 μέτρα ύψος. Εμφανίζει επιφανειακό ριζικό σύστημα και ορθόκλαδη ανάπτυξη, που επιτρέπει τη κοντινή φύτευση, με αποστάσεις 4*8 ή 6*6. Το φύλλωμα του είναι επίμηκες και τα φυλλάρια έχουν οξύληκτη άκρη. Η περίοδος άνθησης για την Ελλάδα εντοπίζεται από Μάρτιο μέχρι Μάιο, με τα άνθη να εμφανίζονται σε σταχυόμορφες ταξιανθίες, με μήκος 10 – 30 εκατοστά. Είναι αυτογονιμοποιούμενο είδος το οποίο δίνει μεγαλύτερη καρπόδεση όταν στην καλλιέργεια τοποθετηθούν επικονιαστές όπως η μέλισσα. Οι καρ-

72 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

ποί συγκομίζονται 7 με 8 μήνες μετά την άνθηση. Ένα ώριμο δέντρο μπορεί να δώσει από 30 έως 50 κιλά ξηρών καρπών. Ο καρπός έχει σφαιρικό σχήμα, με πράσινο εξωκάρπιο και καφέ, σκληρό κέλυφος. Η μακαντάμια είναι ο σκληρότερος ξηρός καρπός παγκοσμίως, και χρειάζεται ειδικός σπαστήρας για την απομάκρυνση του κελύφους. Για το λόγο αυτό, στο εμπόριο κυκλοφορεί μόνο αποφλοιωμένος. Αυτό σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αποτρέψει ένα παραγωγό, εφόσον είναι επίσης ένας από τους ακριβότερους ξηρούς καρπούς.

Ποικιλίες Μακαντάμια Υπάρχουν αρκετές ποικιλίες μακαντάμια, με εμπορικά χαρακτηριστικά που περιλαμβάνουν απόδοση, μέγεθος καρπού, περιεκτικότητα σε έλαιο, κ.ά. Beaumont: Υβριδική ποικιλία (Macadamia integrifolia x M. tetraphylla). Φυτεύτηκαν στην Αυστραλία και Ν. Ζηλανδία και ανακαλύφθηκε απο το Dr. J. H. Beaumont. Έχει υψηλή περιεκτικότητα σε λάδι αλλά ο καρπός δεν είναι γλυκός. Τα νέα φύλλα είναι κοκκινωπά και τα λουλούδια έχουν έντονο ροζ χρώμα σε μακριές ταξιανθίες. Η συγκεκριμένη ποικιλία φέρει μια γρήγορη σοδειά μέχρι το τέταρτο έτος.

Όσο μεγαλώνει ηλικιακά το δέντρο βελτιώνει και τη σοδειά του. Το κέλυφος ανοίγει πιο εύκολα από άλλες ποικιλίες. Burdick: Ωριμάζει τον Οκτώβριο, αλλά έχει αντικατασταθεί από καλύτερες ποικιλίες. Χρησιμοποιείται πλέον ως υποκείμενο. Cate: Προέρχεται από την ιδιοκτησία του William R. Cate, Malibu. Ο καρπός είναι μέτριος προς μεγάλος και κέλυφος με μέσο πάχος. Ωριμάζει τέλη Οκτωβρίου αρχές Νοεμβρίου. Παρουσιάζει μέτρια ανθεκτικότητα σε ασθένειες. Dorado: Κατάγεται από τη Χαβάη και

παρουσιάστηκε από το φυτώριο Raucho Nuez. Ο καρπός είναι μεσαίου μεγέθους όπως και το δέντρο είναι μεσαίου ύψους. Πολύ παραγωγική ποικιλία, μπορεί να φτάσει μέχρι και 65 κιλά καρπών ανά δένδρο. Elimbah: Κατάγεται από την Αυστραλία. Το δέντρο αυτό έχει λευκά άνθη, είναι πολύ παραγωγικό και το κέλυφος του είναι σχετικά λεπτό. James: Προέρχεται από το Habra Heights της Καλιφόρνια, με μεσαίου μεγέθους καρπό. Υψηλής ποιότητας και μεγάλου μεγέθους δέντρο. Η περι-

εκτικότητα σε λάδι είναι περίπου 75%. Συχνά παραγωγικό μετά τα δύο με τρία χρόνια. Στην Καλιφόρνια είναι από τις πιο αποδοτικές ποικιλίες. Keaau: Προέρχεται από τη Χαβάη. Ο καρπός του έχει μεσαίο μέγεθος, το δέντρο πολύ παραγωγικό, με μεσαίο μέγεθος. Keauhou: Προέρχεται από τη Χαβάη, ο ξηρός καρπός έχει μεσαίο έως μεγάλο μέγεθος. Ο πυρήνας του τείνει να ποικίλει σε διαφορετικές τοποθεσίες. Το δέντρο είναι ζωηρό αποδίδει καλά και παρουσιάζει ανθεκτικότητα στην ανθράκωση. Vista: Προέρχεται από την Καλιφόρνια, ο καρπός του έχει μικρό προς μεσαίο μέγεθος. Έχει εξαιρετική γεύση και η περιεκτικότητα σε λάδι κυμαίνεται στο 75%. Το δέντρο έχει μεσαίο μέγεθος και το άνθος του ροζ χρώμα. Παραγωγή φέρει μετά τα τρία χρόνια. Waimanalo: Προέρχεται από τη Χαβάη και το κέλυφός του είναι αρκετά παχύ. Το δέντρο είναι μεσαίου μεγέθους και η περιεκτικότητα σε έλαιο είναι 75%. Είναι ανθεκτικό στον παγετό και τις ασθένειες. Αναπτύσσεται και σε πιο δροσερά κλίματα. Υπάρχουν πολλές επιπλέον ποικιλίες, όπως οι PA39, GT1, GT2, GT201, GT207, Own Choice, Maroochy, Nutty Glen, Nelmac I, Nelmac II, Renown (Verma κ.ά. 2017).

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 73

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΜΑΚΑΝΤΑΜΙΑ 1

Εικ 1, 2: Καρποί μακαντάμια σε πλήρη ανάπτυξη. Εικ 3: Καρπόδεση μακαντάμια. ÁðïöëïéùìÝíïé êáñðïß ÌÁÊÁÍÔÁÌÉÁ ÄéáôñïöéêÜ óôïé÷åßá áíÜ 100 g (3,5 oz) ÊÁÔÇÃÏÑÉÁ

ÄÉÁÔÑÏÖÉÊÇ ÁÎÉÁ

ÐÏÓÏÓÔÏ Ç.Ó.Ð.*

ÅíÝñãåéá

712 kcal

39%

ÕäáôÜíèñáêåò

13,3 g

ÐñùôåÀíåò

7,6 g

16%

ËéðáñÜ

76,0 g

97%

ÄéáéôçôéêÝò ßíåò

8,6 g

31%

ÂÉÔÁÌÉÍÅÓ Âéôáìßíç Á

0 IU

Âéôáìßíç C

1,2 mg

Âéôáìßíç Å

0,24 mg

1,50%

Èåéáìßíç (Â1)

1,195 mg

100%

Íéáóßíç (Â3)

2,473 mg

15%

Ðáíôïèåíéêü ïîý

0,758 mg

15%

Ðõñéäïîßíç (Â6)

0,275 mg

21%

Ñéâïöëáâßíç (Â2)

0,162 mg

12%

11 ìg

Öïëéêü ïîý (Â9)

ÇËÅÊÔÑÏËÕÔÅÓ ÊÜëéï

368 mg

ÍÜôñéï

5 mg

<1 %

ÌÅÔÁËËÁ ÁóâÝóôéï

85 mg

ÌáããÜíéï

4.131 mg

180%

ÌáãíÞóéï

130 mg

32,50%

ÓåëÞíéï

3,6 ìg

6,50%

Óßäçñïò

3,69 mg

46%

Öþóöïñïò

188 mg

27%

×áëêüò

0,756 mg

84%

ØåõäÜñãõñïò

1,30 mg

11%

74 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Κλιματικές και εδαφικές απαιτήσεις Κατάλληλες θερμοκρασίες για την ανάπτυξη του φυτού είναι από 15 έως 30oC. Κατά την ανθοφορία, ιδανική θερμοκρασία είναι οι 18oC. Σε θερμοκρασίες άνω των 35oC προκαλείται καρπόπτωση ενώ κάτω από τους 1,5oC τα δέντρα παθαίνουν ζημιές από τον παγετό. Η φύτευση σε θέσεις με ακραίους ανέμους πρέπει να αποφεύγεται γιατί το ξύλο της μακαντάμια είναι αρκετά εύθραυστο και επιρρεπές σε θραύση. Εναλλακτικά, προτείνεται η εγκατάσταση ανεμοφράκτη από τη μεριά του κυρίαρχου ανέμου της περιοχής. Η μακαντάμια μπορεί να καλλιεργηθεί σε μεγάλη γκάμα εδαφών. Καλύτερα αποτελέσματα δίνουν τα κόκκινα εδάφη, πλούσια σε μαγγάνιο, γόνιμα και με καλή αποστράγγιση μεγαλύτερη από 1m. Εδάφη με μεγάλη κλίση πρέπει να αποφεύγονται, για τον κίνδυνο διάβρωσης. Το επιθυμητό pH πρέπει να κυμαίνεται στο 5,5 με 7. Πριν την εγκατάσταση του οπωρώνα πρέπει να γίνει ανάλυση εδάφους και να αφαιρεθούν τυχόν πέτρες που θα επηρεάσουν την κίνηση των μηχανημάτων κατά τη συγκομιδή. Η φύτευση των σειρών επιλέγεται με κατεύθυνση Β-Ν, ώστε να αποφεύγεται η σκίαση μεταξύ των δέντρων και να υπάρχει πλήρης εκμετάλλευση της ηλιακής ακτινοβολίας σε όλη την διάρκεια του έτους.

Εικ 4: Ανάπτυξη μύκητα σε καρπό μακαντάμια. Εικ 5: Ζημιές από ποντίκια σε καρπό μακαντάμια.

Διαχείριση καλλιέργειας Κλάδεμα: Ενώ το δέντρο είναι ακόμη σε νεαρή ηλικία, πραγματοποιείται κλάδεμα διαμόρφωσης, διατηρώντας έναν κεντρικό κλάδο ώστε το σχήμα να μοιάζει τελικά με πυραμίδα. Το κλάδεμα καρποφορίας αρχίζει από τον 4ο χρόνο με στόχο την εύκολη πρόσβαση του αγρότη στον οπωρώνα και την καλύτερη φωτοσύνθεση των φύλλων που βρίσκονται κοντά στον κορμό. Απαιτείται έλεγχος της πυκνής βλάστησης για

να εξασφαλιστεί επαρκής αερισμός, απομακρύνοντας προστριβόμενους και τραυματισμένους βλαστούς. Για να διευκολύνονται οι χειρισμοί, το δέντρο δεν πρέπει να ξεπεράσει σε ύψος τα 7m. Καλύτερη περίοδος για κλάδεμα είναι μετά τη συγκομιδή και πριν την άνθηση. Προστασία από παγετό: Τα νεαρά δένδρα είναι πιο ευαίσθητα στις χαμηλές θερμοκρασίες. Προστασία μπορεί να προσφέρει η κάλυψη με πλαστικό ή ειδικό αντιπαγετικό ύφασμα. Καθώς το

δέντρο μεγαλώνει, η μέθοδος δεν είναι τόσο εύκολη, όμως τα δέντρα στην πορεία αποκτούν ανθεκτικότητα. Άρδευση: Είναι είδος που απαιτεί ορθή και τακτική άρδευση τόσο στα αρχικά στάδια ανάπτυξης του δέντρου, όσο και στην ενήλικη ζωή του. Ιδιαίτερες ανάγκες εμφανίζονται από την άνθηση μέχρι τη συγκομιδή, και κυρίως κατά την περίοδο συσσώρευσης ελαίων. Σε θερμές και ξηρές περιοχές η πρόωρη καρπόπτωση είναι σημαντικό πρόβλημα. Το

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 75

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΜΑΚΑΝΤΑΜΙΑ

Εικ 6: Καρποί μακαντάμια.

κρίσιμο στάδιο της άρδευσης για την Ελλάδα είναι από την άνοιξη και μέχρι το φθινόπωρο, δεδομένου ότι υπάρχει ικανοποιητική χειμερινή βροχόπτωση. Λίπανση: Το δέντρο χρειάζεται τακτική λίπανση για ομαλή ανάπτυξη και ικανοποιητική καρποφορία. Τα θρεπτικά συστατικά μπορούν να εφαρμοστούν ως κοκκώδες λίπασμα (βασική λίπανση) ή με υδρολίπανση (κατά τη διάρκεια της άρδευσης). Ενδεικτικά, ένα δέντρο σε πλήρη παραγωγή χρειάζεται 1.800 gr Ν, 100 gr P και 560 gr Κ ανά έτος. Διαχείριση ζιζανίων: Είναι σημαντικό να απομακρυνθούν τα ζιζάνια πριν την εγκατάσταση της φυτείας, για μείωση ανταγωνισμού με τα δέντρα στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης. Η μακαντάμια είναι επιρρεπής σε προσβολές από παράσιτα που μπορεί να διαχειμάζουν σε φυτά - ξενιστές. Για τον λόγο αυτό, η διαχείριση των ζιζανίων συνδέεται με την

76 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

διατήρηση υγιούς φυτείας και τη διευκόλυνση της συγκομιδής. Στην ετήσια αντιμετώπιση των ζιζανίων, η πιο απλή και οικολογική μέθοδος ολοκληρωμένης διαχείρισης είναι η επιφανειακή καταπολέμηση με μηχανικά μέσα. Ωρίμανση και μετασυλλεκτικοί χειρισμοί: Οι ξηροί καρποί Macadamia είναι έτοιμοι για συγκομιδή Οκτώβρη-Νοέμβρη, για την περιοχή της Κρήτης. Η συγκομιδή πραγματοποιείται από το έδαφος του οπωρώνα με το χέρι, είτε με μηχανήματα, ανάλογα πάντα με τις απαιτήσεις της καλλιέργειας και την έκτασή της. Η συγκομιδή γίνεται ανά τέσσερις εβδομάδες, ιδιαίτερα όταν υπάρχει υψηλή υγρασία, για να αποφεύγεται η ανάπτυξη μυκήτων στον καρπό. Το εξωκάρπιο (πράσινο περίβλημα του καρπού) πρέπει να απομακρύνεται άμεσα μετά τη συγκομιδή (εντός 24 ωρών) και ο καρπός να ξηρανθεί σε σκιερό μέ-

ρος, πριν απομακρυνθεί το κέλυφος. Εχθροί και ασθένειες: Παρόλο που στην Ελλάδα δεν καταγράφονται σημαντικοί εχθροί και ασθένειες για τη μακαντάμια, υπάρχουν καταγεγραμμένες αρκετές πληροφορίες για το θέμα. Εχθροί: Ο καρπός της μακαντάμια προσβάλλεται από διάφορα παράσιτα κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής του. Για τη καλύτερη διαχείριση θα πρέπει να γίνεται εβδομαδιαία παρακολούθηση κατά την ανθοφορία και καρποφορία. Τα παράσιτα προσβάλλουν το δέντρο σε τρία διαφορετικά στάδια, στην ανθοφορία, κατά το σχηματισμό του καρπού και κατά την ωρίμανση. Σημαντικός εχθρός είναι τα τρωκτικά και κυρίως οι αρουραίοι, καθώς τρώνε τους καρπούς των δέντρων χάνοντας έτσι σημαντικό μέρος της παραγωγής. Η αντιμετώπισή τους περιλαμβάνει χρήση ποντικοπαγίδων, ειδικές κόλλες κλπ. Ασθένειες: σε συνθήκες υψηλής υγρασίας, παρατηρούνται μυκητολογικές ασθένειες της ρίζας (Armillaria mellea) και του υπέργειου τμήματος (Botrytis cinerea, ανθράκωση). Οι πυκνές φυτεύσεις είναι πιο ευαίσθητες λόγω της μειωμένης κυκλοφορίας του αέρα στη καλλιέργεια. Για την αποφυγή τους, πριν την εγκατάσταση της καλλιέργειας, πρέπει όλα τα υπολείμματα από προηγούμενες καλλιέργειες και τυχόν ρίζες να απομακρύνονται και να καίγονται. Αποδόσεις και αγορά Στη μακαντάμια οι αποδόσεις διαφοροποιούνται, από 4,6 τόνους ανά στρέμμα στη Νέα Ζηλανδία, έως 3,5 τόνους στη Νότια Αφρική. Σε βέλτιστες συνθήκες δένδρο 8 ετών παράγει 8 κιλά καρπούς. Η μεγαλύτερη παραγωγός χώρα ξηρών καρπών μακαντάμια είναι παγκοσμίως η Αυστραλία με 40% της παγκόσμιας παραγωγής. Οι Ηνωμένες ποικιλίες έρχονται δεύτερες και ακολουθούν Νότια Αφρική, Γουατεμάλα, Βραζιλία και Κόστα Ρίκα. Η μακαντάμια είναι παγκοσμίως γνωστός καρπός μεγάλης αποδοχής και η κατανάλωσή του παρουσιάζει μικρή, αλλά σταδιακή αύξηση. Διατροφική αξία Ως ξηρός καρπός η μακαντάμια έχει υψηλή διατροφική αξία, με μεγάλη περιεκτικότητα σε μονοακόρεστα λιπαρά οξέα. Διαθέτει υψηλά ποσοστά πρωτεΐνης, βιταμινών και μετάλλων, περιλαμβάνει όλα τα απαραίτητα αμινοξέα και περιέχει αντιοξειδωτικές ουσίες, κυρίως πολυφαινόλες και φυτοστερόλες. Οι φωτογραφίες 1-6 είναι από το αρχείο της Δρ. Θ. Τζατζάνη. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 77

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΣΙΤΑΡΙ

ΟΙ ΒΡΟΧΟΠΤΏΣΕΙΣ ΒΟΉΘΗΣΑΝ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΈΡΓΕΙΑ ΣΚΛΗΡΟΎ ΣΤΗ ΧΏΡΑ ΜΑΣ Άνοδο τιμών στη διεθνή αγορά έφερε το 2024

Σοβαρά προβλήματα αντιμετώπισαν φέτος οι σπορές στο σιτάρι λόγω της ξηρασίας που υπήρξε στην χώρα μας. Όμως στην συνέχεια είχαμε κάποιες ευεργετικές βροχοπτώσεις που έφεραν μια καλή εικόνα στην καλλιέργεια. Όσον αφορά το εμπόριο παρά τις θετικές διεθνείς προβλέψεις οι τιμές για τα αποθηκευμένα σιτηρά παραμένουν σε χαμηλά επίπεδα με αποτέλεσμα οι αγοραπωλησίες να είναι παγωμένες. ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΪΣΙΑΔΗΣ Δημοσιογράφος στον ΑγροΤύπο

Με καθυστέρηση έγινε φέτος η φθινοπωρινή σπορά σιτηρών λόγω της ξηρασίας.

Πάντως η τάση που υπάρχει στη χώρα μας δείχνει ότι θα έχουμε αύξηση των στρεμμάτων καλλιέργειας στο σκληρό λόγω χαμηλών τιμών σε βαμβάκι και καλαμπόκι. Επίσης οι ζημιές στα δίκτυα άρδευσης που είχαμε λόγω της θεομηνίας στη Θεσσαλία ανάγκασαν παραγωγούς να στραφούν στο ξηρικό σιτάρι. Ευεργετικές πάντως για την καλλιέργεια αποδείχτηκαν οι βροχές που είχαμε Δεκέμβριο και Ιανουάριο. Όσον αφορά το εμπόριο στη χώρα μας παραμένει παγωμένο. Οι παραγωγοί που έχουν αποθηκεύσει τα σιτάρια τους περιμένουν να υπάρξει αύξηση των τιμών για να προχωρήσουν σε εμπορική συμφωνία. Το Περιοδικό Γεωργία - Κτηνοτροφία μίλησε με παραγωγούς σιτηρών και στα πλαίσια του ρεπορτάζ μας ανέφεραν τα ακόλουθα: Ο κ. Χρήστος Σιδερόπουλος, παραγωγός από τη Λάρισα, δήλωσε ότι : “οι βροχές του Ιανουαρίου ήταν καλές για τα σιτηρά. Πριν την σπορά γίνεται η βασική λίπανση της καλλιέργειας του σκληρού σιταριού με άζωτο, φώσφορο και όπου χρειαστεί κάλιο, που αποτελεί προϋπόθεση για την καλή απόδοση της καλλιέργειας. Πολλοί παραγωγοί λόγω των χαμηλών τιμών στο βαμβάκι έχουν στραφεί στα σιτηρά σε μια προσπάθεια να μειώσουν το κόστος καλλιέργειας. Προβλήματα αντιμετωπίζουν πολλές περιοχές με τα αρδευτικά δίκτυα κάτι που οδηγεί τους παραγωγούς σε ξηρικές καλλιέργειες. Επίσης πολλά χωράφια είναι δύσκολο να καλλιεργηθούν φέτος λόγω οικονομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν όσοι έπαθαν ζημιές από τις θεομηνίες στην Θεσσαλία”.

78 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Ο κ. Αναστάσιος Δραχμάνης, παραγωγός από τα Φάρσαλα, τονίζει ότι : “τα λιπάσματα έχουν χαμηλό ΦΠΑ στο 6% και φαίνεται να έχουν μια μείωση της τιμής κατά περίπου 10% σε σχέση με πέρυσι αλλά όμως παραμένουν σε υψηλά επίπεδα. Όσον αφορά το εμπόριο αυτή την εποχή είναι παγωμένο. Καλλιεργώ 1.400 στρέμματα και αυτή την στιγμή έχουν 300 τόνους σκληρό σιτάρι στην αποθήκη και δεν πουλάω. Οι τιμές είναι σε πολύ χαμηλά επίπεδα και δεν γίνονται αγοραπωλησίες. Στα αλώνια το σκληρό ήταν στα 38 λεπτά και σήμερα έχει φτάσει στα 28 - 27 λεπτά”. Ο κ. Νίκος Τοπαλίδης, παραγωγός από την Ροδόπη, επισημαίνει ότι : “ φέτος έχουμε στην περιοχή πολλούς παραγωγούς που στράφηκαν από το βαμβάκι και το καλαμπόκι στο σιτάρι. Οι τιμές στο βαμβάκι είναι πολύ χαμηλές και τα έξοδα μεγάλα. Το ίδιο ισχύει και με το καλαμπόκι. Η αύξηση των στρεμμάτων στο σιτάρι φοβάμαι ότι θα φέρει μεγάλη παραγωγή

και πίεση στις τιμές. Πέρυσι οι μέσες τιμές στο μαλακό ήταν στα 17 λεπτά και οι τιμές στο σκληρό στα 31 λεπτά. Φέτος μύλοι της περιοχής δίνουν συμβόλαια για μαλακό με κατώτερες τιμές στα 23 λεπτά. Πάντως ο καιρός δημιούργησε πρόβλημα στην καλλιέργεια. Δεν υπήρξαν βροχές και καθυστέρησαν οι σπορές. Στην περιοχή η σπορά σιτηρών ξεκίνησε τον Δεκέμβριο και ολοκληρώθηκε στα μέσα Ιανουαρίου”. Ο κ. Νίκος Τούτουζας, παραγωγός από την περιοχή της Θήβας, τονίζει ότι : “ φέτος ο χειμώνας καθυστέρησε και πή-

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 79

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΣΙΤΑΡΙ

γαν πίσω οι σπορές στο σκληρό. Αρχικά είχαμε πρόβλημα λόγω ξηρασίας αλλά ευτυχώς υπήρξαν βροχές Δεκέμβριο και Ιανουάριο, οι οποίες βοήθησαν την καλλιέργεια. Έχουμε τώρα ένα καλό φύτρωμα και εξελίσσεται ομαλά η καλλιέργεια σιτηρών. Όσον αφορά τη βασική λίπανση χρησιμοποιούμε άζωτο, φώσφορο και θείο. Επίσης πολλοί έβαλαν και λιπάσματα με παρεμποδιστή μιας και υπάρχει η ενίσχυση με τη νέα ΚΑΠ. Οι τιμές στα λιπάσματα ακόμη είναι σε υψηλά επίπεδα. Υπάρχει μια μείωση σε σχέση με πέρυσι αλλά είναι μικρή και δεν είναι αυτή που έπρεπε σε σχέση με την μείωση του φυσικού αερίου. Οι τιμές στο σκληρό σιτάρι πάντως αυτή την εποχή είναι σε πολύ χαμηλά επίπεδα και κυμαίνονται στα 25 λεπτά το κιλό για την καλή ποιότητα. Δεν υπάρχει καθόλου εμπορικό ενδιαφέρον. Κανείς δεν ενδιαφέρεται να αγοράσει ακόμη και σε αυτές τις χαμηλές τιμές και το εμπόριο είναι παγωμένο. Έχουν γίνει μεγάλες εισαγωγές από φτηνά σιτάρια και φαίνεται να υπάρχουν αποθέματα. Από φέτος στόχος πολλών παραγωγών σιτηρών είναι να ενταχθούν σε κάποιοι οικολογικό σχήμα για να καταφέρουν να έχουν κάποιο πρόσθετο εισόδημα. Όσον αφορά την συνδεδεμένη ενίσχυση στο σκληρό είναι ίδια με ότι ίσχυε στο παρελθόν». Προβλέψεις USDA για το 2023/2024

Οι παγκόσμιες προοπτικές για την αγορά σιταριού το 2023/2024, σύμφωνα με την έκθεση του USDA, κάνουν λόγο για αύξηση σε παραγωγή, κατανάλωση και εμπόριο και ελαφρώς μειωμένα αποθέ-

80 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

ματα. Ειδικότερα η παραγωγή αναμένεται να διαμορφωθεί στους 783 εκατ. τόνους, με μεγαλύτερες συγκομιδές για Αυστραλία και Καναδά, οι οποίες θα αντισταθμίσουν την χαμηλή παραγωγή της Βραζιλίας. Παράλληλα, το εμπόριο εκτιμάται σε 207,2 εκατ. τόνους, λόγω ενισχυμένων εξαγωγών από Αυστραλία, ΗΠΑ, Καναδά και Ουκρανία. Η κατανάλωση προβλέπεται αυξημένη σε 794,7 (+1,8 εκατ. τόνους) λόγω υψηλότερης χρήσης ζωοτροφών από την Κίνα. Οι εκτιμήσεις για τελικά αποθέματα αναφέρουν ότι θα ανέλθουν σε 258,2 εκατ. τόνους (-0,5 εκατ. τόνους). Με βάση τα παραπάνω στοιχεία η σημαντική ενίσχυση της ζήτησης αναμένεται να επιδράσει θετικά στην τιμή του σιταριού. Μικρή αύξηση είχαμε τον Ιανουάριο στη Φότζια

Πάντως μετά τις αργίες της Πρωτοχρονιάς είχαμε μια μικρή άνοδο (κατά 1,31%) στην τιμή του σκληρού σιταριού στο Χρηματιστήριο Εμπορευμάτων της Φότζια στην Ιταλία. Η άνοδος αυτή γίνεται μετά από μια μακρά περίοδο δύο περίπου μηνών που η τιμή ήταν σε σταθερά επίπεδα. Συγκεκριμένα, στις 10 Ιανουαρίου 2024, η χρηματιστηριακή τιμή κυμάνθηκε από 385 έως 390 ευρώ ο τόνος για τα πρώτης ποιότητας σιτάρια, µε ειδικό βάρος 78 kg/hl, υαλώδη 70% και πρωτεΐνη 12%. Για τη δεύτερη ποιότητα µε ειδικό βάρος 76 kg/hl, υαλώδη 50% και πρωτεΐνη 11% η τιµή κυµαίνεται από 370 έως 375 ευρώ ο τόνος. Αύξηση κατά 1,24% είχαμε για τα βιολογικά με τις τιμές να κυμαίνονται από 405 έως 410 ευρώ ο τόνος.

ΑΝΑΜΈΝΕΤΑΙ ΑΎΞΗΣΗ ΤΩΝ ΣΤΡΕΜΜΆΤΩΝ ΣΤΟ ΣΚΛΗΡΌ ΣΤΗ ΧΏΡΑ ΜΑΣ Διαγωνισμοί σε Τυνησία και Αλγερία

Πάντως οι διεθνείς διαγωνισμοί αγοράς σιταριού, που έγιναν το 2024, από την Τυνησία και Αλγερία δεν δικαίωσαν τις προβλέψεις για μεγάλη ανάκαμψη τιμών. Συγκεκριμένα η υπηρεσία σιτηρών της Τυνησίας (ODC) έκανε στις 10 Ιανουαρίου 2024, διεθνή διαγωνισμό για την αγορά 50 χιλιάδων τόνων σκληρού σίτου και 50 χιλιάδων τόνων κριθαριού για ζωοτροφή με παράδοση τον Φεβρουάριο. Νικητής αναδείχθηκε η εταιρεία Viterra, η οποία θα προμηθεύσει: ♦ 25 χιλιάδες τόνοι σίτου στα 446,97 δολάρια (411,48 ευρώ) ο τόνος με παράδοση από 1 έως 10 Φεβρουαρίου ♦ 25 χιλιάδες τόνοι σίτου στα 448,73 δολάρια (413,10 ευρώ) ο τόνος με παράδοση από 5 έως 15 Φεβρουαρίου ♦ 25 χιλιάδες τόνοι κριθαριού στα 241,73 δολάρια (222,54 ευρώ) ο τόνος με παράδοση από 5 έως 15 Φεβρουαρίου ♦ 25 χιλιάδες τόνοι κριθαριού στα 242,73 δολάρια (223,46 ευρώ) ο τόνος με παράδοση από 15 έως 25 Φεβρουαρίου.

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 81

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΣΙΤΑΡΙ

ΣΕ ΚΑΛΉ ΕΙΚΌΝΑ Η ΚΑΛΛΙΈΡΓΕΙΑ ΛΌΓΩ ΤΩΝ ΠΡΌΣΦΑΤΩΝ ΒΡΟΧΟΠΤΏΣΕΩΝ

Επίσης, στις 10 Ιανουαρίου 2024, η αλγερινή κρατική εταιρεία εξαγωγών (OAIC) πραγματοποίησε διαγωνισμό για την αγορά τουλάχιστον 50 χιλιάδων τόνων σκληρού σίτου. Η συμφωνία έδωσε τιμή αγοράς 450 δολάρια (414,27 ευρώ) ανά τόνο c&f για παράδοση φορτίων με μεγάλα πλοία τύπου Panamax και 463-465 δολάρια (425,97-427,81 ευρώ) ανά τόνο c&f για την παράδοση φορτίων με μικρότερα πλοία μεταφοράς χύδην φορτίου τύπου Handymax. Το αγορασμένο σιτάρι είναι κυρίως καναδικής προέλευσης, ενώ κάποιες μικρές ποσότητα θα παραδοθούν από το Μεξικό και την Αυστραλία. Μακροχρόνιες προβλέψεις για τα σιτηρά στην ΕΕ

Η ξηρασία λόγω της κλιματικής αλλαγής και η αύξηση του κόστους παραγωγής θα είναι οι παράγοντες που μπορούν να ανακόψουν τη δυναμική πορεία των σιτηρών στην ΕΕ, καθώς, σύμφωνα με τις πρόσφατες εκτιμήσεις της Κομισιόν, προβλέπεται οι παραγωγές στην Ευρώπη να παραμείνουν σταθερές έως και το 2035. Σε σύγκριση με τον μέσο όρο της περιόδου 2021-2023, οι αποδόσεις σιταριού θα μπορούσαν να παρουσιάσουν μια ελαφρά πτώση έως το 2035 (κατά -0,1 %), ενώ αντίθετα οι αποδόσεις αναμένεται να αυξηθούν στον αραβόσιτο (+4,5%) και το κριθάρι (+1,4%). Επίσης για το συγκεκριμένη 10ετία αναμένεται να υπάρξει μια μικρή αύξηση της έκτασης καλλιέργειας με

82 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

σιτάρι κατά 0,7%. Αύξηση παραγωγής θα μπορέσει να επιτευχθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα εφόσον αξιοποιηθούν για τη βελτίωση της βιωσιμότητας της καλλιέργειας, η γεωργία ακριβείας, η εναλλαγή καλλιεργειών και η βελτίωση της υγείας του εδάφους. Στην κατεύθυνση αυτή οι νέες τεχνολογίες θα μπορέσουν να υποστηρίξουν περαιτέρω την ευρωπαϊκή παραγωγή. Το 2035, η συνολική παραγωγή δημητριακών στην ΕΕ αναμένεται να ανέλθει σε 281,2 εκατ. τόνοι (1,4 εκατ. τόνοι πάνω από το μέσο όρο της περιόδου 2021-2023). Η παραγωγή μέχρι το 2035 τόσο στο μαλακό όσο και στο σκληρό σιτάρι αναμένεται να αυξηθεί ελαφρώς σε 128,5 εκατομμύρια τόνους και 7,5 εκατομμύρια τόνους αντίστοιχα (έναντι 127,7 εκατομμύρια τόνους και 7,4 εκατομμύρια τόνους το 20212023). Η παραγωγή αραβοσίτου προβλέπεται να αυξηθεί κατά 3% σε 64 εκατ. τόνους το 2035 (έναντι 62,1 εκατομμυρίων τόνων το 2021-2023), αντανακλώντας τόσο τη μικρή αύξηση της καλλιεργήσιμης έκτασης όσο και την αύξηση των αποδόσεων. Ωστόσο, η παραγωγή κριθαριού αναμένεται να μειωθεί κατά 3,4% έως 49,1 εκατ. τόνους το 2035 (σε σύγκριση με 50,9 εκατομμύρια τόνους το 2021-2023), καθώς η μείωση της καλλιεργήσιμης έκτασης δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από τη βελτίωση της απόδοσης. Μείωση της χρήσης δημητριακών για ζωοτροφές, αλλά αύξηση της κατανάλωσης

και του εμπορίου προβλέπει η Κομισιόν. Ειδικότερα, η χρήση δημητριακών για ζωοτροφές στην ΕΕ αναμένεται να μειωθεί, φτάνοντας τους 152,1 εκατ. τόνους το 2035 (μείωση κατά 3 % σε σύγκριση με την περίοδο 2021-2023). Αυξημένη όμως, λόγω της στροφής σε φυτικές δίαιτες, αναμένεται η ανθρώπινη κατανάλωση δημητριακών, η οποία προβλέπεται ότι θα φτάσει τους 61,5 εκατ. τόνους το 2035 (αύξηση κατά 1,4% σε σύγκριση με το 20212023). Θετικές όμως είναι οι προβλέψεις για το εμπόριο, καθώς αυξημένες κατά 14,6% (συγκριτικά με την περίοδο 2011 – 2023) αναμένονται οι ποσότητες για το σιτάρι, το κριθάρι και τον αραβόσιτο, οι οποίες εκτιμάται ότι θα φθάσουν σε 60,5 εκατομμύρια τόνους το 2035. Παράλληλα η Κομισιόν προβλέπει ότι αναμένεται μείωση στις εισαγωγές σκληρού σιταριού στην ΕΕ, οι οποίες εκτιμάται ότι θα ανέρχονται σε 1,7 εκατομμύρια τόνους το 2035 (-16,8%). Αντίθετα οι εισαγωγές αραβόσιτου προβλέπεται να μειωθούν σε 13,5 εκατ. τόνους το 2035 (μείωση κατά 13,6% σε σύγκριση με την περίοδο 2021-2023). Αυξημένες αναμένονται όμως οι εξαγωγές, καθώς οι ποσότητες μαλακού σιταριού και κριθαριού εκτιμάται ότι θα φτάσουν τους 33,5 εκατ. τόνους και 10,2 εκατ. τόνους, αντίστοιχα, το 2035 (και οι δύο ποσότητες θα είναι αυξημένες κατά 21% σε σύγκριση με την περίοδο 2021-2023). 

SQM | ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Η SQM KAINOTOMEI ΣΤΗΝ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΗ ΘΡΕΨΗ ΦΥΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Εξακολουθεί να είναι ο παγκόσμιος ηγέτης

Η SQM είναι μια παγκόσμια εταιρεία με δημιουργική παρουσία στην ειδική θρέψη φυτών σε περισσότερες από 110 χώρες για 55 συναπτά έτη. Προέρχεται από τη Χιλή έχοντας πρόσβαση σε φυσικούς πόρους, όσον αφορά το Λίθιο, το Ιώδιο, το Κάλιο και το Νιτρικό Άζωτο. KOEN D’HAEYER Technical Manager Specialty Plant Nutrition for Europe

ο Κάλιο και το Άζωτο αποτελούν απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία και η πρόσβαση της SQM, στους φυσικούς πόρους της ερήμου Atacama, της επιτρέπει να τα προσφέρει σε εξαιρετικά υψηλής καθαρότητας και μοναδικά ενεργειακής απόδοσης ποιοτικά λιπάσματα. Αυτό καθιστά την SQM παγκόσμιο ηγέτη τόσο στο Νιτρικό Κάλιο όσο και στα εξειδικευμένα NPK υδατοδιαλυτά λιπάσματα. Η SQM έχει αποκτήσει μια παγκόσμια εμπειρία στον τομέα της ειδικής θρέψης φυτών όσον αφορά την υδρολίπανση. Ας σημειωθεί ότι μόνο με την υψηλής ακρίβειας ειδική θρέψη μπορεί να επιτευχθεί η βέλτιστη απόδοση των καλλιεργειών. Ένα ισορροπημένο σε θρεπτικά στοιχεία εδαφικό διάλυμα θα πρέπει να παρέχει τα απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία σε τέτοια αναλογία και μορφή ώστε να επιτυγχάνεται κάθε φορά το βέλτιστο αποτέλεσμα που είναι καταρχήν η ανάπτυξη ενός υγιούς ριζικού συστήματος που κατά συνέπεια οδηγεί σε απρόσκοπτη ανάπτυξη του υπέργειου τμήματος των φυτών. Τα επίπεδα συγκέντρωσης των θρεπτικών στοιχείων στο εδαφικό διάλυμα θα πρέπει να είναι τέτοιο ώστε να περιορίζεται η δημιουργία αλατότητας που έχει σαν συνέπεια τη μείωση της πρόσληψης νερού και θρεπτικών στοιχείων.

Για να επιτευχθεί αυτή η ισορροπία η χρήση του Νιτρικού Καλίου κρίνεται απαραίτητη. Ένα ισορροπημένο εδαφικό διάλυμα αποδεδειγμένα δημιουργεί αντίκτυπο στην αποτελεσματικότερη πρόσληψη των απαραίτητων θρεπτικών συστατικών. Χρησιμοποιώντας το Νιτρικό Κάλιο δημιουργείται μια ισορροπημένη παροχή Καλίου και Αζώτου, ελαχιστοποιώντας την παρουσία θειικών και χλωριούχων, βελτιώνοντας έτσι την πρόσληψη κατιόντων, όπως ασβεστίου και μαγνησίου, δίνοντας έτσι άμεσο αποτέλεσμα στην απόδοση των καλλιεργειών και την ποιότητα των φρούτων και των λαχανικών. Η σειρά Ultrasol της SQM προσφέρει μία ολοκληρωμένη γκάμα πλήρως υδατοδιαλυτών θρεπτικών συστατικών σχεδιασμένα για να προσφέρουν λύσεις στην εξειδικευμένη θρέψη φυτών μέσω της υδρολίπανσης.

Οι συνθέσεις της σειράς Ultrasol περιλαμβάνουν εξαιρετικά υψηλής ποιότητας μακροθρεπτικά στοιχεία και ιχνοστοιχεία, απαλλαγμένα παρουσίας χλωριούχων και θειικών για την αποτελεσματικότερη απορρόφησή τους από τα φυτά. Τα Ultrasol είναι ειδικά σχεδιασμένα να καλύπτουν συγκεκριμένες απαιτήσεις των καλλιεργειών σε θρέψη, αναλόγως του φαινολογικου σταδίου, πάντα βέβαια αναλόγως με τις συστάσεις των επιστημόνων γεωπόνων. Η SQM είναι εξαιρετικά υπερήφανη για τις καινοτομίες που προσφέρει στον τομέα της θρέψης φυτών, όπως το Ultrasoline, προσθέτοντας το ιώδιο ως το πιο πρόσφατο αναλυφθέν ιχνοστοιχείο, ένα ευεργετικό θρεπτικό συστατικό ή όπως το Pro P, ένα βιοπολυμερές, το οποίο αυξάνει ιδιαίτερα την διαθεσιμότητα του Φωσφόρου, Ασβεστίου, Μαγνησίου και Σιδήρου στο εδαφικό διάλυμα. n

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 83

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ | ΑΙΓΟΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΑ

ΑΙΓΟΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΚΈΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΎΣΕΙΣ Τρόποι βελτίωσης της παραγωγικότητάς τους

Οι συνθήκες που επικρατούσαν και επικρατούν στην Κρήτη και στην Ελλάδα και που έχουν σχέση με το κλίμα, το έδαφος, τις παραδόσεις, αλλά και τις συνθήκες του χώρου, αποτελούσαν και αποτελούν συγκριτικά πλεονεκτήματα για την παραγωγή υψηλής ποιότητας κτηνοτροφικών προϊόντων από την αιγο-προβατοτροφία. Η αιγο-προβατοτροφία, ιδιαίτερα των ημιεντατικών και εκτατικών συστημάτων, είναι ένα σημαντικό παραγωγικό σύστημα που μπορεί και πρέπει μέσα από την αριστοποίηση της ποιοτικής παραγωγής, να υποστηρίξει την ισόρροπη ανάπτυξη της χώρας, με διατήρηση των ανθρώπων στην υπαίθριο και να αποτελέσει μια αντίδραση στην ισχυρή διατροφική εξάρτηση της Ελλάδας σε ζωικά τρόφιμα. Η σωστή διαχείριση των εκμεταλλεύσεων αποτελεί το βασικό εργαλείο για την πρωτογενή και τη δευτερογενή πρόληψη και έλεγχο των προβλημάτων, την αριστοποίηση της παραγωγικότητας και την αξιοποίηση της δυνατότητας παραγωγής υψηλής ποιότητας προϊόντων. ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Κτηνίατρος ΣΥΠΑ ΟΕ

Εισαγωγή

Η αιγο-προβατοτροφία και γενικά η κτηνοτροφία υποστηρίζει ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων και ένα εκτεταμένο κοινωνικό-οικονομικό ιστό που βρίσκεται εγκατεστημένος στην ύπαιθρο. Αποτελεί μοχλό για οποιαδήποτε προσπάθεια περιφερειακής ανάπτυξης. Η αιγο-προβατοτροφία είναι ένας από τους μοχλούς : ♦ Διατήρησης του ανθρώπινου δυναμικού στην ενδοχώρα, και ιδιαίτερα στις ορεινές περιοχές. ♦ Αξιοποίησης των συγκριτικών πλεονεκτημάτων (εδαφοκλιματολογικές συνθήκες) για παραγωγή ποιοτικών προϊόντων με δυνατότητες διάθεσης στην ντόπια και ξένη αγορά. ♦ Διατήρησης των ηθών, εθίμων και παραδόσεων. Η κτηνοτροφία και ιδιαίτερα η αιγο-προβατοτροφία αποτελεί μια από τις κινητήριες δυνάμεις της οικονομίας, αφού οι πολλαπλασιαστικές επιδράσεις της στους άλλους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας, δευτερογενή και τριτογενή, διαμορφώνουν και μπορούν να διαμορφώσουν ένα περισσότερο δυναμικό αναπτυξιακό τοπίο. Πρέπει, όμως ταυτόχρονα με την οργάνωση της διακίνησης και της εμπορίας των κτηνοτροφικών προϊόντων, να υπάρξει ο κατάλληλος προσανατολισμός, ο εκσυγχρονισμός και η προσαρμογή των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων στις σύγχρονες συνθήκες και απαιτήσεις. Η αυξανόμενη κοινωνική ευαισθησία για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και η ζήτηση προϊόντων υψηλής ποιότητας και ασφάλειας και η νέα Κοι-

84 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

Εκτατικό σύστημα εκτροφής.

νή Ευρωπαϊκή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) επιβάλλουν νέα πρότυπα παραγωγής. Οι κύριες συνιστώσες είναι η μείωση του κόστους παραγωγής, η ορθολογική υγιεινή διαχείριση των ζώων, η ορθολογική αξιοποίηση του παραγωγικού δυναμικού των βοσκοτόπων, η βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων με ταυτόχρονη προστασία του περιβάλλοντος. Σήμερα είναι επιτακτική η ανάγκη να αλλάξει, πέρα από τον τρόπο κατανάλωσης και οι τρόποι και οι μέθοδοι παραγωγής. Υφιστάμενα συστήματα διαχείρισης των εκμεταλλεύσεων στην Κρήτη

Οι βασικές μορφές εκμεταλλεύσεων που απαντώνται στην Κρήτη, με βάση τον τρόπο διαχείρισης των ποιμνίων, είναι η ημιενσταβλισμένη μορφή, η ποιμενική στατική, η ποιμενική μετακινούμενη και η οικόσιτη. Με βάση την ένταση κεφαλαίου, οι αιγο-προβατοτροφικές εκμεταλλεύσεις διακρίνονται σε: εκτατικές, όπου τα επενδυμένα κεφά-

λαια είναι ελάχιστα και σε ημιεντατικές & εντατικές, ανάλογα με το ύψος των επενδυμένων κεφαλαίων. Στις εκτατικές μορφές εκτροφής, όπου μπορεί να καταταχτεί ένα μεγάλο μέρος των ποιμενικών στατικών και ποιμενικών μετακινούμενων εκμεταλλεύσεων, τα επενδυμένα κεφάλαια είναι λίγα. Η εκτροφή γίνεται κυρίως στην ύπαιθρο και η διατροφή βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη βόσκηση. Στη μορφή αυτή μπορεί να καταταχτεί το 60% των εκμεταλλεύσεων της Κρήτης. Σε ένα σημαντικό ποσοστό (περίπου το 60%) των εκμεταλλεύσεων αυτών παρατηρείται εγκατάλειψη των παραδοσιακών κτηνοτροφικών συστημάτων και κατάργηση των κανόνων και των συνθηκών που εφαρμόζονταν στην ποιμενική αιγο-προβατοτροφία. Πολλοί κτηνοτρόφοι σήμερα δεν βόσκουν τα ζώα τους, τα αφήνουν ελεύθερα στους ορεινούς όγκους ή τα εγκλωβίζουν σε περιφραγμένους χώρους.

Ημιεντατικο σύστημα εκτροφής.

Στις εκμεταλλεύσεις αυτές, η υπερβόσκηση, εκτός από τα προβλήματα στο περιβάλλον, έχει στερήσει σχεδόν εντελώς τη βοσκήσιμη χονδροειδή τροφή. Τα μικρόσωμα, λιτοδίαιτα και ανθεκτικά αιγοπρόβατα εκτρέφονται με εκτατικό τρόπο, και διατρέφονται στις κρίσιμες εποχές του έτους (χειμώνας), και στις κρίσιμες παραγωγικές φάσεις (τοκετοί, θηλασμός) με εντατικό τρόπο, συνήθως λάθος. Χορηγούνται μεγάλες ποσότητες συμπυκνωμένων ζωοτροφών, δυστυχώς

σε πολλές περιπτώσεις μόνο δημητριακοί καρποί, χωρίς να χορηγούνται χονδροειδείς ζωοτροφές, λόγου κόστους. Τις χονδροειδείς αυτές τροφές, τα ζώα τις λάμβαναν με τη βόσκηση. Στις εκμεταλλεύσεις αυτές, τελευταία διαπιστώνεται μεγάλη αύξηση του αριθμού των ζώων (εξαιτίας των κοινοτικών επιδοτήσεων) και μικρή παραγωγικότητα. Η βιωσιμότητα των εκμεταλλεύσεων αυτών στηρίζεται στις ενισχύσεις από την ΚΑΠ.

Οι εκμεταλλεύσεις ημιεντατικού και εντατικού, αυξάνονται από την δεκαετία του 1990 με την αξιοποίηση των ευρωπαϊκών προγραμμάτων και αφορά ένα ποσοστό περίπου 40% των εκμεταλλεύσεων της Κρήτης. Με την υποστήριξη εμπείρων γεωπόνων ζωοτεχνών και κτηνιάτρων έχουν δημιουργηθεί σημαντικές υποδομές, σημαντικές εγκαταστάσεις, εξοπλισμός, καλλιέργεια γης και είναι εκμεταλλεύσεις με πολύ καλή παραγωγικότητα. Οι κτηνοτρόφοι υποστηρίζονται, βελτιώνουν τα ζώα τους και έχουν φτάσει την παραγωγή των ντόπιων προβάτων (ΖΒ 40 kg) στα 200 κιλά γάλα την γαλακτική περίοδο. Σε ότι αφορά τις αίγες η διασταύρωση της ντόπιας αίγας με αίγες, κυρίως της φυλής alpine έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των αποδόσεων σε περισσότερα από 500 κιλά γάλα την γαλακτική περίοδο. Η διατροφή στα ημιεντατικά και εντατικά συστήματα υποστηρίζεται από την σύγχρονη βιομηχανία ζωοτροφών της Κρήτης με παραγωγή κατάλληλων συμπληρωματικών συνθέτων ζωοτροφών, με ταυτόχρονη μεταφορά τεχνογνωσίας και τεχνικής στήριξης στους παραγωγούς. Η διατροφή στις εκμεταλλεύσεις είναι ορθολογική με χορήγηση ισορροπημένων συμπυκνωμένων ζωοτροφών, σε συνδυασμό με τη χορήγηση σανών

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 85

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ | ΑΙΓΟΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΑ

Ημιεντατικο σύστημα εκτροφής.

ρα οι νέες κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές συνθήκες υποχρεώνουν την προσαρμογή των συστημάτων διαχείρισης των εκμεταλλεύσεων στις σύγχρονες συνθήκες και απαιτήσεις. Η παραγωγή κτηνοτροφικών προϊόντων με υψηλής ποιότητας ταυτότητας, με το μικρότερο δυνατό κόστος παραγωγής αλλά και το μικρότερο αποτύπωμα άνθρακα είναι μονόδρομος. Στα πλαίσια της προσαρμογής των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι Παράγοντες που καΗμιεντατικο σύστημα εκτροφής. θορίζουν την παραγωγικότητα των εκτροφών. αγοραζόμενων ή/και ιδιοπαραγόμενων. Για την αριστοποιημένη ποιοτική παραΗ συμμετοχή της βόσκησης σε βοσκο- γωγή κτηνοτροφικών προϊόντων, πρέπει τόπους ή/και σε καλλιεργούμενα κτηνο- να εξασφαλίζονται συγχρόνως οι τέστροφικά φυτά είναι σημαντική. Τα αποτε- σερις κύριοι παράγοντες στους οποίλέσματα όλων των παρεμβάσεων είναι ους στηρίζεται το παραγωγικό σύστημα η εφαρμογή περιτροπικής βόσκησης, της αιγο-προβαρτοτροφίας. η καλλιέργεια κτηνοτροφικών φυτών, η ♦ Το Ανθρώπινο δυναμικό, το οποίο ορθολογική διατροφή, η δυνατότητα ορπρέπει να επιμορφώνεται διαρκώς. Είθολογικής διαχείρισης η καλή και ποιοναι γενικά αποδεκτό ότι η αριστοποιητική παραγωγικότητα. Είναι οι εκμεταλμένη παραγωγή προϊόντων ποιότητας λεύσεις που στις σημερινές συνθήκες εξαρτάται άμεσα από τις γνώσεις και καταφέρνουν να επιβιώνουν με τιμή γάτην ικανότητα του κτηνοτρόφου και λακτος στο παραγωγό 1,25 έως 1,3 € το των συνεργατών του. Οι σύγχρονες λίτρο και υποστηρίζουν την παραγωγή απαιτήσεις σήμερα προϋποθέτουν των μοναδικών γαλακτοκομικών προϊόενημερωμένους και υπεύθυνους κτηντων της Ελλάδος. νοτρόφους, οι οποίοι θα έχουν τον έλεγχο της εκτροφής και θα είναι σε Σύγχρονες απαιτήσεις για θέση να τις διαχειρίζονται με τον κατην διαχείριση των εκτροφών ταλληλότερο τρόπο για να υπάρχει Η καλή και σταθερή ποιότητα των κτηνοκερδοφορία. τροφικών προϊόντων επηρεάζει την τιμή και τη ζήτηση τους και αυξάνει την βιω- ♦ Το Ζωικό κεφάλαιο, πρέπει να είσιμότητα και την ανταγωνιστικότητα των ναι υγιές, υψηλών αποδόσεων και κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων. Σήμενα μπορεί να προσαρμόζεται στο πε-

86 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

ριβάλλον και στο σύστημα εκτροφής στο οποίο θα εκτρέφεται. ♦ Οι Βοσκότοποι, στους οποίους θα πρέπει να γίνεται ορθολογική αξιοποίηση. Ιδιαίτερα στα εκτατικά και ημιεντατικά συστήματα εκτροφής των αιγο-προβάτων, ο βοσκότοπος είναι ο παράγοντας που βοηθά στην εξασφάλιση των συνθηκών υγιεινής και καλής διαβίωσης των ζώων, καθορίζει σημαντικά το κόστος παραγωγής, την ποιότητα και την ταυτότητα των προϊόντων και επομένως θα πρέπει να διαχειρίζεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. ♦ Οι Υποδομές, (στάβλοι, αρμεχτήρια, ψύκτες, αποθήκες, τρακτέρ κ.α.). Οι συνθήκες υγιεινής και καλής διαβίωσης καθορίζονται άμεσα από τις προδιαγραφές των υποδομών. Ο σταβλισμός των ζώων έχει ως στόχο τη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών περιβάλλοντος για την μεγιστοποίηση των αποδόσεων τους και την ελαχιστοποίηση της ανθρώπινης εργασίας. Τα ζώα αντιδρούν θετικά στην καλή διαβίωσή τους με αποτέλεσμα μεγαλύτερη παραγωγικότητα και καλής ποιότητας προϊόντα. Σήμερα μπαίνει πλέον, περά από την εξασφάλιση ευνοϊκών συνθηκών για τα ζώα, ευκολιών στη διαχείριση τους στους χώρους εκτροφής και η απαίτηση του “Καλώς έχει” των ζώων. Επομένως, η αριστοποιημένη παραγωγικότητα με την τήρηση παράλληλα των συνθηκών καλής διαβίωσης των ζώων, στην οποία ο σταβλισμός και ο εξοπλισμός καλούνται να δώσουν λύσεις, είναι ένα περίπλο-

κο αντικείμενο το οποίο απαιτεί καλή επιστημονική γνώση και εμπειρία. Ο καλός σχεδιασμός μιας μονάδας και η εξασφάλιση των απαραίτητων υποδομών για την δυνατότητα εφαρμογής καλού management, το οποίο θα εμπεριέχει την εξασφάλιση των συνθηκών καλής διαβίωσης των ζώων εξαρτάται και ποικίλει από περιοχή σε περιοχή, από το είδος του ζώου, την παραγωγική κατεύθυνση, το σύστημα εκτροφής που θα ακολουθηθεί, το είδος των προϊόντων, κά. Γενικά η κατασκευή των σταβλικών εγκαταστάσεων πρέπει να ανταποκρίνεται στους παρακάτω βασικούς κανόνες: ♦ Να εξυπηρετούν τις φυσιολογικές ανάγκες των ζώων και να προστατεύουν την υγεία τους, ♦ Να εξασφαλίζουν άνετες συνθήκες εργασίας στους εργαζόμενους, ♦ Η λειτουργία τους να μην προκαλεί προβλήματα ρύπανσης στο περιβάλλον, ♦ Η κατασκευή των κτισμάτων και ο εξοπλισμός τους να είναι τα κατάλληλα, από τεχνολογικής και οικονομικής πλευράς. Η θέση ανέγερσης των εγκαταστάσεων μιας κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης εξαρτάται, πέρα από την ισχύουσα νο-

μοθεσία και από διάφορους παράγοντες όπως: ♦ Κλιματικούς και εδαφικούς ( π.χ. ύπαρξη ανέμων, επίπεδα υγρασίας, κλίση εδάφους, φύση του υπεδάφους κά), ♦ Ύπαρξη εύκολης πρόσβασης, ♦ Ύπαρξη άλλων ομοειδών κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων, ♦ Δυνατότητα τροφοδότησης με πόσιμο νερό και ηλεκτρική ενεργεία. Στους ανοιχτούς θαλάμους οι συνθήκες του μικροκλίματος επηρεάζονται σημαντικά από τις καιρικές συνθήκες της περιοχής, σε συνδυασμό με τη θέση, το έδαφος, τη διάταξη, τα υλικά κατασκευής και τον όγκο του κτίσματος. Αντίθετα στους κλειστούς θαλάμους, ελεγχόμενου περιβάλλοντος, οι συνθήκες του μικροκλίματος επηρεάζονται πολύ λίγο από τους παραπάνω παράγοντες. Η ορθολογική διαχείριση των εκτροφών, που είναι ο κατάλληλος συνδυασμός των παραπάνω παραγόντων , πρέπει να αφορά: ♦ Τη διαχείριση της αναπαραγωγής των ζώων που βάζει τις βάσεις για την παραγωγικότητα της εκμετάλλευσης. Η αναπαραγωγή πρέπει να γίνεται προγραμματισμένα με βάση τις ανάγκες της αγοράς, το είδος των προϊόντων

που θέλουμε να παραχθούν, την διαθεσιμότητα των ζωοτροφών, τις καιρικές συνθήκες και τις υποδομές που διαθέτει η εκμετάλλευση. Χρειάζεται πολύ καλή οργάνωση και προετοιμασία, μετά από συνεννόηση με τους ειδικούς. Τα πρόβατα και οι αίγες παρουσιάζουν εποχικότητα στην αναπαραγωγή τους. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να γίνεται πολύ καλή οργάνωση των παρεμβάσεων, όταν η αναπαραγωγή θα γίνει εκτός εποχής. ♦ Την ορθολογική διατροφή των ζώων. Η διατροφή αποτελεί περισσότερο από το 65% των ετήσιων εξόδων των εκτροφών. Η διατροφή εκτός από το κόστος και την ποσότητα των προϊόντων, καθορίζει και την ποιότητα τους. Πρέπει πλέον να λαμβάνονται υπόψη οι νέες απαιτήσεις της νομοθεσίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση για την ασφάλεια των παραγόμενων τροφίμων, τις ανάγκες αυτοελέγχου από το χωράφι έως το τραπέζι, συμπεριλαμβανομένων και των ζωοτροφών, την προώθηση των ολοκληρωμένων συστημάτων διαχείρισης των εκτροφών για παραγωγή προϊόντων ποιότητας με ταυτόχρονο σεβασμό στο περιβάλλον. Οι ανάγκες των ζώων καθορίζονται από

01|24 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 87

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ | ΑΙΓΟΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΑ θα πρέπει να λαμβάνεται πάντα υπόψη η σημαντική σχέση μεταξύ νοσημάτων και συνθηκών υγιεινής στην εκτροφή και ειδικότερα το γεγονός ότι σε πολλά νοσήματα παίζει καθοριστικό ρόλο η μέθοδος και οι συνθήκες εκτροφής. Για να πετύχει οποιοδήποτε πρόγραμμα Ορθολογικής υγιεινής διαχείρισης είναι απαραίτητο σε όλη την αλυσίδα παραγωγής, από το χωράφι μέχρι το ράφι να εφαρμόζονται αυστηρά μέτρα προληπτικού ελέγχου και υγιεινής. Προτάσεις

Εκτατικό σύστημα εκτροφής.

το είδος και τη φυλή των ζώων, το παραγωγικό στάδιο, το είδος και την ποιότητα των προϊόντων που θα παραχθούν, τις κλιματολογικές και τις εδαφικές συνθήκες της περιοχής που εκτρέφονται, τις υποδομές που διαθέτει η εκτροφή, το σύστημα διαχείρισης που ακολουθείται, την εποχή του έτους, και την εποχή της παραγωγής. Επομένως σε κάθε εκτροφή θα πρέπει να εφαρμόζεται σχολαστικά πρόγραμμα ορθολογικής διατροφής των ζώων, το οποίο θα λαμβάνει υπόψη όλα τα παραπάνω και αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίς επιστημονική υποστήριξη. Επιπρόσθετα θα πρέπει να υπάρχει πάντοτε διαθέσιμο πόσιμο νερό σε όλες τις εκτροφές, η ποιότητα του οποίου θα πρέπει να ελέγχεται για να αποφεύγονται τυχών προβλήματα στην υγεία των ζώων. ♦ Την ορθολογική διαχείριση των βοσκοτόπων. Είναι δεδομένο ότι, για τα μηρυκαστικά και ιδιαίτερα των εκτατικών και ημιεντατικών εκτροφών, η βόσκηση στους βοσκοτόπους είναι η καλύτερη φυσική τροφή. Περιέχει όλα τα θρεπτικά στοιχεία σε κανονική αναλογία μεταξύ τους, ιδιαίτερα όταν είναι πράσινη, βελτιώνεται η ποιότητα των προϊόντων και έχει χαμηλό κόστος. Η εφαρμογή περιτροπικών συστημάτων βόσκησης αποτελεί την καταλληλότερη δίχειρη για την αξιοποίηση των βοσκοτόπων. ♦ Την εφαρμογή προληπτικών συστημάτων για την υγεία των ζώων. Σύμφωνα με τη νομοθεσία, τα κτηνοτροφικά προϊόντα για να παραληφθούν για επεξεργασία πρέπει να πληρούν ορισμένους όρους, σχετικούς με την ασφάλεια τους και την υγεία των ζώων που τα παράγουν. Η εξασφάλιση της υγείας των ζώων είναι μια πολυπαραγοντίκη διαδικασία, στην

88 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 01|24

οποία εμπλέκονται το ίδιο το ζώο, οι μικροοργανισμοί, το περιβάλλον που ζει το ζώο και ασφαλώς το σύστημα διαχείρισης όλων των παραπάνω. (Σχήμα 1). Η διαταραχή της υγείας των ζώων, κλινική και υποκλινική, συνοδεύεται πάντοτε από σημαντικές επιπτώσεις στην ποσότητα και στην ποιότητα των προϊόντων που παράγονται, και επομένως σημαντική απώλεια εισοδήματος, περά από την υποβάθμιση του ζωικού κεφαλαίου. Όταν το ζώο είναι υγειές, δεν υπάρχει λόγος χρήσης φαρμακευτικών ουσιών και εκτός των άλλων, αποφεύγεται η επιβάρυνση των προϊόντων με χημικές ουσίες. Η εξασφάλιση των συνθηκών υγιεινής προϋποθέτει την εφαρμογή ενός συστήματος προληπτικής διαχείρισης της υγείας των ζώων, μέσα από τον έλεγχο των συνθηκών εκτροφής και διατροφής, των συνθηκών παραγωγής και προληπτικής διαχείρισης των νοσημάτων. Επίσης η ευζωία των ζώων εξασφαλίζεται και από τις συνθήκες υγιεινής. Σε κάθε εκτροφή θα πρέπει να χρησιμοποιούνται διάφορα μέσα και να εφαρμόζονται διάφορα μέτρα μέσα στους χώρους διαμονής και διαχείρισης των ζώων και στους βοηθητικούς χώρους της εκτροφής ώστε να επιτυγχάνεται ο έλεγχος και η καταπολέμηση των παθογόνων παραγόντων (μικρόβια, ιοί, παράσιτα) τα οποία επηρεάζουν δυσμενώς την υγεία και την παραγωγικότητα των ζώων. Η κάθε εκτροφή πρέπει να διαθέτει τις απαραίτητες εγκαταστάσεις και τον κατάλληλο εξοπλισμό και να εφαρμόζονται τα απαραίτητα μέτρα προληπτικής υγιεινής (εμβολιασμοί, απολυμάνσεις κά) και βιοασφάλειας στην κάθε εκτροφή. Στην προσέγγιση της πρόληψης των νοσολογικών προβλημάτων στις εκτροφές

Με βάση τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι είναι αναγκαία η μετατροπή ενός ποσοστού εκτατικών εκτροφών σε ημιεντατικές, και ο εκσυγχρονισμός των εκμεταλλεύσεων με τη δημιουργία στάβλων, αρμεκτηρίων και άλλων υποδομών με την αξιοποίηση των προγραμμάτων της ΚΑΠ. Επιπλέον θα πρέπει να μειωθεί το κόστος παραγωγής με εφαρμογή ορθολογικών συστημάτων διατροφής και διαχείρισης των βοσκοτόπων με βόσκηση την κατάλληλη εποχή, εφαρμογή βόσκησης εκ περιτροπής και με απομάκρυνση όλων των ζώων που δεν παράγουν. Θα πρέπει να αυξηθεί η απόδοση των βοσκοτόπων σε χόρτο, να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα της υπερβόσκησης και να δοθεί η δυνατότητα παραγωγής της μοναδικής ποιότητας προϊόντων. Παρεμβάσεις και αλλαγές θα πρέπει να γίνουν και στις εκτατικού τύπου εκμεταλλεύσεις για να μειωθεί το κόστος παραγωγής με εφαρμογή ορθολογικών συστημάτων διατροφής και διαχείρισης των βοσκοτόπων και την απομάκρυνση όλων των ζώων που δεν παράγουν (περίπου το1/4). Ο Στόχος πρέπει να είναι η προώθηση της ανάπτυξης μιας παραδοσιακής, περιβαλλοντικής αιγο-προβατοτροφίας που θα χρησιμοποιεί σύγχρονα μέσα, θα παράγει αγνά παραδοσιακά προϊόντα, θα υποστηρίζει την διατήρηση της βιοποικιλότητας, και θα σέβεται το περιβάλλον στο οποίο στηρίζεται. Συμπέρασμα

Η αριστοποιημένη παραγωγή κτηνοτροφικών προϊόντων ποιότητας είναι μια πολύ σύνθετη δουλεία και απαιτεί την συνεργασία όλων που εμπλέκονται στο σύστημα παραγωγής. Κύριος στόχος θα πρέπει να είναι η εφαρμογή ενός ολοκληρωμένου προγράμματος διαχείρισης σε επίπεδο εκτροφής, για την αριστοποίηση της παραγωγικότητας, μέσα και από την διασφάλιση της υγείας και ευζωίας των ζώων. Αυτό απαιτεί την μελέτη και υποστήριξη του κάθε συστήματος παραγωγής που καθορίζεται από τη σχέση άνθρωπος – ζώο- περιβάλλονυποδομές, σε κάθε εκτροφή. 

ΜΗΝΙΑΊΟ περ ιοδ ικό

του ΑγροΤύπου για τον

αγρότη!

ΤΕΥΧΟΣ 1 | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2024 | agrotypos.gr

ΤΙΜΗ

1,50€

ΑΝΘΕΚΤΙΚΌΤΗΤΑ

Εντόμων στα Εντομοκτόνα

ΤΑ ΝΈΑ ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ

ΒΕΛΤΊΩΣΗ ΦΥΤΏΝ

Αειφόρου Γεωργίας

ΕΛΑΙΌΛΑΔΟ

ΣΥΝΈΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΥΠΟΥΡΓΌ ΛΕΥΤΈΡΗ ΑΥΓΕΝΆΚΗ

Τιμές και προβλέψεις παραγωγής

ΟΡΓΑΝΙΚΉ ΟΥΣΊΑ ΕΔΆΦΟΥΣ

ΚΑΡΠΟΎΖΙ ΥΒΡΊΔΙΑ ΚΑΙ ΝΈΕΣ ΦΥΤΕΎΣΕΙΣ

Τι πρέπει να προσέχουμε

ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΈΡΓΕΙΑ 10 χρόνια χωρίς XYLELLA

ΣΙΤΗΡΑ

ΧΟΡΗΓΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ

Καλλιέργεια και Αγορά

246006 771105

• Αιγοπροβατοτροφικές εκμεταλλεύσεις,

Γεωργία - ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ

Τεύχος 1/2024, Ιανουάριος

ΑγροΤύπος

Η ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΤΟΥ ΜΈΛΛΟΝΤΟΣ

Η επιστήμη πιο κοντά στην πράξη