Τεύχος 4

*v.

*.

OS»« le PhajT ή VÉ 3* Ν ilwrAicpiis

^ T ë T o i a i · ^ «η JTE.rjS.

ΤΕΥΧΟΣ

-Etrille vu »lu Mouillier

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΑΙΓΙΝΑ,

ΙΟΥΜΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ

4

ΕΚΔΟΣΗ

2001 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α Τ Α

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΙΟΥΛΙΑ ΠΕΡΣΑΚΗ

zi* « ^

lì AIVUKAIA, ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ,

ΠΡΟΑΓΓΕΛΙΑ. Κιμίίϋ ΉΐρΐΙΤΛ Ϊ3 |1τ*ρύβγΐ(.ι« i l i <' άκΐιίξω τϋ* « i ü i w , ί"; 9_Ι1 υ -x-V'T--; ss WJ-, ä|mii-ju( ?:u.u, sai (llUSTK l'i

«'Ονομάζεται δε ή έφημερίς αύτη, Η ΛΙΓΙΝΑΙΛ, ως υπό παροικούντων εις Λίγιναν εκδιδομένη»

H

ΗΑΙΠΝΑΙΑ

Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Ξανθίππη Μίχα Μηανιά

Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 4ο. Αίγινα, Ιούλιος-Δεκέμβριος 2001 Ιδιοκτήτης - Εκδότης:

Παραγωγή: Memigraf, Βαλτετσίου 13, 106 80 Αθήνα τηλ.: 0103636358

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία».

Συνδρομές:

Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου δ,

Εσωτερικού 6.000 δρχ., 18 ευρώ

Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα.

Φοιτητές-Μαθητές 5.000 δρχ., 15 ευρώ

ΑΦΜ: 099119847

Εξωτερικού 10.000 δρχ., 30 ευρώ Οργανισμών-Τραπεζών: 20.000 δρχ.,

Επιστημονική σύμβουλος: Γεωργία Π. Κουλικούρδη

60 ευρώ Υπεύθυνος συνδρομών:

Διευθυντής:

Γιάννης Πούντος

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

τηλ. 0297026278-0932648020

Αρχισυντάκτης: Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης

Επιταγές-Εμβάσματα:

Διαχειριστής:

Γεώργιος Μπόγρης,

Γιάννης Φ. Πούντος

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα,

Συντακτική επιτροπή:

τηλ.: 0297026625-61876-0944370587

Awn Βρυχέα,

Γιώργος Γουλάκος,

Κώστας Γαβρόγλου,

Βαλαωρίτου 12, 106 71 Αθήναι,

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού,

τηλ.: 0103628501

Γιώργος Κουλικούρδης, Βασίλης Λυκούρης, Μιχάλης Μουτσάτσος,

Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού: 241/47005110

Φωτογραφίες εξωφύλλου:

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

ΜΕΓΑΛΗ; Δημήτρης Ζάμπος

Επιστολές- Σ υνεργασίες

ΜΙΚΡΗ: Η.P. Coulon

Γεώργιος Μπόγρης, Γιάννης Ι Ιούντος, Δημήτρης Σαραντάκος, Αχιλλεύς Χαλδαιάκης, Άννα Χάρρισσον.

(zamdim@hotrnail.com) στη διεύθυνση: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Το κόσμημα του εξωφύλλου

«Η Αιγιναία».

της AivivaÌQC είναι

Τ.'θ. 38, 180 10 Αίγινα

του Γιάννη Μόραλη.

Διόρθωση κειμένων:

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr

Αρτεμις Σ. Πατίοτα

e-mail:poun tosj@aig.fbrthnet.gr

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ 4

Τ]

àinvaia /

;

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΑΙΓΙΝΑ, I0Y/WOZ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2001

ο συγγραφέας,

ο ποιητής και μελωδός Άγιος Νεκτάριος

i«!p5)Siï

i^:;;?

χ » 1

%f If;:«

Ι

ΕΚΔΟΣΙ

Π

Ε

Ρ

Ι

Ε

Χ

Ο

Μ

Σημείωμα της συντακτικής επιτροπής

Ε

Ν

4

ΑΙΠΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ

8-43

Νίκος Γκάτσος Ένα ατελείωτο ποίημα για την Αίγινα

8

Ενρίκε Μπαντόσα Μεταφρασμένα ποιήματα

10

Θανάσης Παπαθανασόποιιλος Ποιήματα για την Αίγινα

14

Νίκος Αιγαίος Νεόντιστα ποιήματα

22

Τα Πελαγίσια ποιήματα

25

Εμμανουήλ Αιγινήτης Το πρώτον της ζωής μου ταξίδιον

29

Σπύρος Μαδουριώτης Αναζητώ την Αίγινα

38

Νικόλαος Λίσβας Η Αίγινα

41

Χήρα και δυναμίτις

42

Αφαία 43

ΙΟΥΛΙΑ ΠΕΡΣΑΚΗ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ

44-61

Φαίη Ζήκα Ιουλία Περσάκη

45

Ιουλία Περσάκη Μια στιχομυθία με τον Νίκο Καζαντζάκη Ιουλία Περσάκη Η ωραία γκριζομάλλα

49

Ιουλία Περσάκη Ξεδιαλέγοντας φιστίκι Ιουλία Περσάκη Ο Πίπας

60

54

48

Α

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ, Ο ΠΡΩΤΟΣ ΑΓΙΟΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ

62-83

Διονύσιος Χ. Καλαμάκης Το συγγραφικό έργο του Αγίου Νεκταρίου 63 Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης Άγιος Νεκτάριος' ο μελωδός ιεράρχης 70 Σοφοκλής Γ. Δημητρακόπουλος Ο Άγιος Νεκτάριος και η Κρήτη

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ Αιθεροβάμονες

76

84-101

84-94

Αλέξανδρος Γκουσιάρης Έναντι απολογίας ενός μελισσοκόμου

89

Μιχάλης Μουτσάτσος Σοφία Φρακτοπούλου: Πηγή έμπνευσης τα παιδιά Πέτρος Μοροζίνης Σημείωμα για το Σταύρο Ιωάννου 93 Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Τρεις επιφανείς Αιγινήτες εκ Παχείας Ράχης Οικογένεια Καρακατσάνη

95

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

102-121

Βασίλης Πλάτανος Οι Μυλοπετράδες της Αίγινας 102 Φωτεινή Μπόγρη-Γιωχάκη, Awn Βρυχέα Φούρνοι Αιγινήτικοι

110

Λίνα Μπόγρη-Πετρίτου Τον παλιό εκείνο τον καιρό...

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΥ ΛΑΒΑΜΕ

122-129 130-132

117

90

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Αγαπητοί φίλοι και φίλες, Σας απευθύνουμε τις θερμότερες ευχές μας για τις γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Συγχρόνως θέλουμε να σας ευχαριστήσουμε και για την υποδοχή του 3ου τεύχους. Φαίνεται ότι η ποιοτική και αισθητική αναμόρφωση της Αιγιναίας υπήρξε κάτι περισσότερο από επιτυχής. Το περιοδικό, θέλουμε να πιστεύουμε, έχει βρει πλέον το στίγμα του και την επιθυμητή, τουλάχιστον σε μας, αισθητική εμφάνιση. Ελπίζουμε και στο μέλλον να έχουμε τις δυνατότητες να το κρατήσουμε στο ίδιο επίπεδο ποιότητας. Αυτή τη φορά, όπως θα δείτε, επιλέξαμε θέματα πιο ανάλαφρα, πιο δροσερά, πιο ευχάριστα στην απλή ανάγνωση. Παρουσιάζουμε κυρίως θέματα λογοτεχνικά (ποί­ ηση, διήγημα κ.λπ.) και λαογραφικά, που σχετίζονται με την Αίγινα, καθώς και το έργο μερικών από τους καλλιτέχνες που ζουν ή εμπνέονται στο νησί. Δημιουργοί και λογοτέχνες από την Αίγινα ή προσωπικότητες των Γραμμάτων που συνέδεσαν τη ζωή και το έργο τους με το νησί μας (τους) στο παρελθόν ή στο παρόν ανθολογού­ νται μέσα στις σελίδες του παρόντος τεύχους της Αψναίας.

Είναι πραγματικά εκ­

πληκτικά μεγάλος ο αριθμός και η εμβέλεια των ονομάτων της γραφίδας και της τέ­ χνης που δημιούργησαν ή εμπνεύστηκαν στην Αίγινα. Ή δ η από τα μέσα του περα­ σμένου αιώνα προσωπικότητες της ελληνικής λογοτεχνίας εγκαθίστανται ή περνούν μεγάλο μέρος της ζωής χους στο νπσί μας. Εμπνέονται από τη ζωή του νησιού και δημιουργούν έργα που αναφέρονται σε αυτή. Και όχι μόνο λογοτέχνες αλλά και πλή­ θος άλλων καλλιτεχνών-δημιουργών όπως ζωγράφοι, γλύπτες, κεραμίστες, κινημα­ τογραφιστές κ.ά. Κάποια από αυτά τα πρόσωπα παρουσιάστηκαν στα προηγούμενα τεύχη. Ένα μεγαλύτερο αριθμό τέτοιων δημιουργών παρουσιάζουμε στο ανά χείρας τεύχος. Πολλά άλλα πρόσωπα θα παρουσιαστούν στα επόμενα τεύχη, καθώς ο κα­ τάλογος είναι μακρύς και με πολλές εκλεκτές παρουσίες. Για παράδειγμα, για τον Αι­ γινήτη ποιητή Βασίλη Κουμπενά ετοιμάζονται ειδικά άρθρα στο προσεχές τεύχος της Αψναίας, γι' αυτό και δε γίνεται μνεία του έργου του στο ανά χείρας τεύχος. Η επιλογή των ονομάτων δε γίνεται αξιολογικά ούτε και σύμφωνα με το πόσο γνωστά είναι σε ένα πιο περιορισμένο ή ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Σίγουρα πολλοί από τους αναγνώστες και τους φίλους της Αφναίας

θα μπορούσαν να μας πληροφορή­

σουν και για άλλα πρόσωπα, καθώς και να προσφέρουν το ανάλογο υλικό. Ειλικρι­ νά, θα αισθανθούμε πολύ μεγάλη υποχρέωση αν το πράξουν.

** * Στις 25 Αυγούστου έγινε η καθιερωμένη θερινή εκδήλωση της Αψναίας

στην

toiiilLi^'c.

αυλή του Κυβερνείου. Η επιλογή του χώρου είχε χαρακτήρα καθαρά συμβολικό. Συνδέσαμε το κεντρικό αφιέρωμα του τρίτου τεύχους («Ο Καποδίστριας και η Αί­ γινα») μ' ένα αίτημα διεκδικητικό. Επιτέλους κάποιοι πρέπει να ενδιαφερθούν για το έργο της αποκατάστασης των δύο μοναδικών καποδιστριακών κτιρίων, του Κυ­ βερνείου και του Εϋνάρδειου. Γι' αυτό και η εκδήλωση της 25ης Αυγούστου 2001 είχε κεντρικό θέμα το αίτημα αυτό για τη διάσωση των δύο κτιρίων, που η κατά­ σταση τους είναι τραγική. Και μας χαροποίησε το γεγονός ότι μεγάλο πλήθος εν­ διαφερομένων παρευρέθησαν στην εκδήλωση αυτή. Αποτελεί ντροπή, θα το επα­ ναλάβουμε και εδώ άλλη μία φορά, για όλους μας, Αιγινήτες και μη και απαντα­ χού της Ελλάδος πολίτες, αλλά κυρίως για τους κάθε λογής αρμοδίους, πολιτικούς και κυβερνητικούς παράγοντες, υπουργούς, τοπική και νομαρχιακή αυτοδιοίκη­ ση, διάφορους φορείς και πρόσωπα, η αξιοθρήνητη αυτή κατάσταση των δύο κτι­ ρίων. Η φετινή εκδήλωση περιλάμβανε τρία μέρη, το συντονισμό των οποίων είχαν από κοινού ο αρχισυντάκτης του περιοδικού Αχιλλέας Χαλδαιάκης και ο διευθυ­ ντής Γεώργιος Μπόγρης. Στο πρώτο μέρος ο καθηγητής Πανεπιστημίου Κώστας Γαβρόγλου και ο καθηγητής του Λυκείου Αίγινας Γιάννης Πούντος (μέλη και οι δύο της Συντακτικής Επιτροπής της Αιγιναίας) μαζί με μαθητές του Λυκείου Αί­ γινας και φοιτητές του Τμήματος Μεθοδολογίας-Ιστορίας και Θεωρίας των Επι­ στημών, όπου προΐσταται ο καθηγητής Κώστας Γαβρόγλου, παρουσίασαν το έργο της ηλεκτρονικής καταγραφής του αρχείου Ηρειώτη, που ήδη έχει αρχίσει από τον προηγούμενο χειμώνα. Το έργο αυτό είναι πράγματι κάτι το μοναδικό και πρω­ τοποριακό για το νησί μας αλλά και για τη χώρα. Για πρώτη φορά συνεργάζονται πανεπιστήμια, μέση εκπαίδευση και τοπική αυτοδιοίκηση για τη διάσωση ενός πο­ λύτιμου αρχείου. Στη συζήτηση ήταν προγραμματισμένο να συμμετάσχει και ο κύ­ ριος Κώστας Γαλάνης, υπεύθυνος του Λαογραφικού Μουσείου Δήμου Αίγινας (χώρος όπου στεγάζεται το Αρχείο Ηρειώτη), όμως , για κάποιον έκτακτο λόγο χρειάστηκε να απουσιάσει. Δείγματα της δουλειάς αυτής παρουσιάστηκαν και με

%Ì&EEÉÌÌ!ÉÉHI

•<•••• ti-;:

'".. •'•••'

ειδική προβολή έγχρωμων διαφανειών. Η πρωτοβου­ λία αυτή απέσπασε τον έπαινο και την επιδοκιμασία των παρευρεθέντων, και πιο πολό διότι ενεργοποίησε σε κάτι το εξαιρετικά δημιουργικό τη μαθητιώσα νεο­ λαία του νησιού.

5

Το δεύτερο μέρος της εκδήλωσης περιλάμβανε σύντομη παρουσίαση του τρίτου τεύχους από το διευθυντή του περιοδικού Γεώργιο Μπόγρη και κυρίως την προ­ σπάθεια για δημοσιοποίηση και επίλυση του ζητήματος της αποκατάστασης των δύο καποδιστριακών κτιρίων, που από πέρυσι το περιοδικό έχει ξεκινήσει. Η προσπά­ θεια αυτή περιλαμβάνει από υπομνήματα στο αρμόδιο Υπουργείο Παιδείας μέχρι και τη δημοσιοποίηση του θέματος στον ημερήσιο Τύπο της Αθήνας, καθώς και την πίεση σε πολιτικούς και άλλους παράγοντες της περιφερείας μας και τη γενικότερη καμπάνια μέσω των σελίδων του περιοδικού μας. Φαίνεται ότι η δημοσιοποίηση κι­ νητοποίησε κάποιες ευαίσθητες γραφίδες στον Τύπο, όπου μέχρι και ολόκληρα ρε­ πορτάζ με φωτογραφικό υλικό δημοσιεύθηκαν, μετά την αποστολή του δελτίου Τύ­ που από το περιοδικό. Ακόμη κατετέθη και ερώτηση προς τον υπουργό Παιδείας, μέσα στην Βουλή, από το βουλευτή κύριο Ιωάννη Βαρβιτσιώτη. Δυστυχώς όμως οι καθ' όλην αρμόδιοι για το θέμα δεν έκαναν τον κόπο ούτε καν να αντιδράσουν. Τή­ ρησαν αιδήμονα σιωπήν. Οι δύο από τους παρευρεθέντες βουλευτές έδωσαν κάποι­ ες υποσχέσεις. Αναμένουμε ακόμη τα αποτελέσματα των (τυχόν) ενεργειών τους. Το θέμα καταντά εξοργιστικό από κάθε πλευρά, αλλά πολύ περισσότερο δείχνει και αχα­ ριστία και παντελή έλλειψη ευαισθησίας απέναντι στην ιστορική μνήμη, αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι: 1) Στο κτίριο του Κυβερνείου στεγάστηκαν οι πρώτες κυβερνητικές υπηρεσίες και άρχισαν να μπαίνουν οι πρώτες βάσεις της οικοδόμησης και της λειτουργίας της διοίκησης και της παιδείας. Υπήρξε δε και το πρώτο και το μοναδικό υπάρχον σήμερα κτίριο που χρησίμευσε και ως κατοικία του Κυβερνήτη Καποδίστρια.

2) Το Εϋνάρδειο λειτούργησε ως το πρώτο Διδασκαλείο (Σχολή Ανωτέρας Εκπαίδευσης).

3) Οι σήμερα κατέχοντες υπουργικούς και άλλους κυβερνητικούς θώκους, βουλευτικές έδρες, νομαρχιακά και δημοτικά αξιώματα όχι μόνο θέλουν να παρα­ βλέπουν ή και να αρνούνται την απότιση του ελάχιστου φόρου τιμής στους χώ­ ρους του Κυβερνείου και του Εϋνάρδειου, αλλά αχάριστα αφήνουν να καταλή­ ξουν θλιβερά ερείπια αυτά τα δύο κτίρια, που η ιστορική τους ύπαρξη και συμ­ βολή αν μη τι άλλο σχετίζεται, τουλάχιστον, και με την ίδια τους τη δυνατότητα να κατέχουν σήμερα τέτοιου είδους αξιώματα. Κάτι τέτοιο μόνο θλίψη και πίκρα μπορεί να προκαλεί. Το τρίτο και τελευταίο μέρος της εκδήλωσης περιλάμβανε συζήτηση από τρεις ανθρώπους-προσωπικότητες και ειδικούς του ζητήματος των καποδιστριακών κτιρίων. Στη συζήτηση αυτή συμμετείχαν, κατά σειρά, ο κύριος Δημήτρης Φατούρος, πρώην υπουργός και τέως πρύτανης του ΑΠΘ, αρχιτέκτονας ο ίδιος, η κυρία Awn Βρυχέα, καθηγήτρια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ (και μέ­ λος της Συντακτικής Επιτροπής της Αψναίας)

και η κυρία Εύη Τουλούπα, αρ­

χαιολόγος, πρώην διευθύντρια της Ακρόπολης. Ακολούθως έγιναν παρεμβάσεις από τους παρευρισκομένους βουλευτές της περιφερείας μας κυρίους Παναγιώτη

Φασούλα και Πέτρο Μαντούβαλο και από την πρώην νομάρχη κυρία Μάρθα Σημαντώνη. Η εκδήλωση έκλεισε με μπουφέ από αιγινήτικα εδέσματα και κρασί. Εμείς, από τη μεριά μας, όσο η αδιαφορία των αρμοδίων θα συνεχίζεται, τόσο θα επιμένουμε και θα πιέζουμε. * ** Και ένα ευχάριστο νέο. Ενόσω η διαδικασία έκδοσης του παρόντος τεύχους εί­ χε ήδη αρχίσει, λάβαμε το βιβλίο της Γεωργίας Κουλικούρδη, Αίγινα II. Αναφέρε­ ται στην Αίγινα στα χρόνια της Επανάστασης και περιέχει και τους καταλόγους των Αιγινητών αγωνιστών του 1821. Προϊόν εξαντλητικής δουλειάς και εξονυχι­ στικής επιστημονικής τεκμηρίωσης, σίγουρα αξίζει να διαβαστεί από όλους μας και να κοσμήσει τις βιβλιοθήκες μας. Να γνωστοποιήσουμε από εδώ την έκκληση της αγαπητής μας Αιγινήτισσας ιστορικού, της γνωστής σε όλους Γεωργίας Κου­ λικούρδη, προς όλους όσοι διαθέτουν πληροφορίες, υλικό και ντοκουμέντα για τη συμπλήρωση των καταλόγων των Αιγινητών αγωνιστών. Η προσφορά τους θα εί­ ναι ανεκτίμητη. Να μην παραλείψουμε, τέλος, την έκφραση ευχαριστιών προς το φίλο Πανα­ γιώτη (Τάκη) Μαρίνη για την οικονομική του προσφορά προς το περιοδικό.

f>d»*nU fa *>>?«> ^W

t*1 ttf

IÊX * * * * * * * * * #**! * * * * * * Λ *

•«U itti« Ι λ t w w H*** "(•«4 ι***ι f*f W « U ******

Το σχετικό χειρόγραφο του Ν. Γκάτσου ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τΛ

Νίκος Γκάτσος Ένα ατέλειωτο ποίημα για την Αίγινα

Αναδιφώντας στα παλαιά χειρόγραφα του ποιητού -και ενίοτε στιχουργού- Νί­ κου Γκάτσου και με τη βοήθεια της λογοτεχνικής εφημερίδος Νουμάς, «ανακαλύ­ ψαμε» ένα ατέλειωτο ποίημα του «ποιητού της Αμοργού» για τη νήσο του Σαρω­ νικού, με τίτλο «Πορτοκαλιά της Αίγινας». Γιώργος Λεκάκης συγγραφέας-λαογράφος

Πορτοκαλιά της Αίγινας Από το φως της αμμουδιάς στα μάτια σου Ένα φτερό τον ίσκιο του μαζεύει Ένας καιρός με το νοτιά παλεύει. Τάχα ποιο χέρι θα σου βάλει Μια χούφτα χώμα του Μοριά; Μάνα μικρούλα

πορτοκαλιά

Ρίξε στη γη σου το πορτοκάλι. αγκαλιά Αγάπη, θάλασσα πλατειά

Ο «ποιητής της Αμοργού» Νίκος Γκάτσος

ΝΙΚΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ

ινρικε Μπαντοσα ίεταφραμμένα ποιήματα Μετάφραση Αγγελική Καβαλλιέρου

Εκείνη που περιφρουρεί

την πορεία και τον

για καθετί που ζει στο λίκνο του

αγεριού,

εκείνη με την κορφή από κίονες

δωρικούς,

εκείνη με τα πράσινα από πευκώνες εκείνη που με φέρνει από το

αναπαμό

ξάρτια,

Μυρτώο

κι όπου σε κείνη φτάνω από τη δίχως όνομα θάλασσα

μου,

εκείνη που αγέρωχη στυλώνεται καθώς ασάλευτη γη Ο Ενρίκε Μπαντοσα γεννήθηκε στις 16 Μαρτίου 1927 στη Βαρκελόνη. Πτυχιούχος Φιλοσο­ φίας και Φιλολογίας, έχει στο ενεργητικό του πολυδιάστατο λογοτεχνικό έργο, ως ποιητής, μεταφραστής ποίησης, δοκιμιο­ γράφος και κριτικός. Τιμήθηκε με το βραβείο Francisco Quevedo το 1986 για την ποιη­ τική συλλογή του Epigramas confidenciales και είναι μεταξύ των πρώτων που μετέδωσαν πι­ στά τη σπουδαία Καταλανικά ποίηση των μεσαιωνικών ποιη­ τών J. V. Foix και Salvador Espriu. Το λυρικό του έργο τον κατατάσσει ανάμεσα στις πιο σημαντικές μορφές της γενιάς του '50, με βιβλία όπως Μπαλά­ ντες για την Ειρήνη, 1963, Ιστο­ ρίες στη Βενετία, 1971, και Χάρτης της Ελλάδας, 1979, που γνώρισαν επανεκδόσεις και είναι αληθινοί δείκτες στην παραγω­ γή τους για τη σύγχρονη ισπανι­ κή ποίηση. Τούτη η νέα έκδοση του Χάρτη της EL·άδας το επι­ βεβαιώνει ακόμα μια φορά.

10

στο ακύμαντο και σωτήριο η καλοατεριωμένη

νερό,

στο γαλανό του αγέρα,

σε κείνη που πορεύομαι και απ' όπου γυρίζω

ναυαγισμένος

ταξιδευτής

θαλασσομάχος.

Αγγειοπ1άσΐΐις σιην Αίγινα Είδα πως αγαπούσες

τούτο τον άσπρο

πηλό

και πως κι εκείνος σου δινόταν σε μορφές ερωτικής

προσμονής.

Σοφία δικιά σου μα και της γης με σιγουριά

στο πλάσιμο

κι εσύ ευγενικός

να

όπως

χαμογελάς

θωρώντας όσους θαυμάζουν Κάποιος σιγοψιθυρίζει

αρμόζει

το έργο σου.

ομορφάδας

ονόματα,

αχ και να χάιδευα ετούτο το λαγήνι, το πιο απλό ίσως από τ' αργαστήρι Τούτη την άνοιξη σε και μάζεψα

σου.

νοστάλγησα

αγριολούλουδα.

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.4

• r a n n

mm θεώρημα

•Κ ι' -..ι:

Το Τρίγωνο το Ιερό: Αθήνα, Σούνιο,

' .·..•••

•

Αίγινα,

.Για να βρεθεί το εμβαδόν της αγοράς του

Μυρτώου,

φτάνει ρε αλάθητο αριθμό το φως τ ανέμου ,

\α πο/υ^απΛασιααεις, τη βάση στεριά ή πέλαγο

ανοιχτό,

\mum

με ύψος τα γαλίάζια πλεύσιμα. Μόνο στα δυο μη λογιαστείς Ανέφικτο

να μοιραστεί η

να διαιρέσεις.

ομορφιά,

έτσι καθώς δε χρειάζεται ν' αποδειχθεί.

ΣαΛυρίίνα Για ιοΰτο γράφτηκε ο llupfavti-wit, με την ωραιότερη μελάνη της γης, για ιούτο σμιλεύτηκε η σκέψη . στη σοφότερη και αθάνατη πέτρα, γιο τούτο μιλάς τώρα

ΕΝΡΙΚΕ ΜΠΑΝΤΟΣΑ

λεααρύ.

11

Σούνιο Με θεσπέσιο μάρμαρο και

ακουαμαρίνα,

με του βοριά το φύσημα σε θέση με κατάρτια για

πλεύσης,

ποντοπορίες,

με τ' άρμενα σε γαλήνη και τρικυμία, με γαλανούς πρωραίους

φωτισμούς,

με χάρτα του πόντου και των άστρων, με γαλήνια ανεμελιά

ακυβέρνητη,

με τον ανθό του να φωτά στης πλώρης το κοράκι, με χρώματα της

ροδαυγής,

με ασίγαστο πάθος για με το δελφίνι

λαμπρότητα,

δεξιά-ζερβά,

με το γλάρο αντάμα στην πρωινή με λιμάνι του ερχομού και του

πορεία, πηγεμού,

με φως για φως, για λευτεριά.

Ι

1 2

1

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.·

Το βιβλίο του Ισπανού ποιητή

Ο Χάρτης της Ελλάδας

Ενρίκε Μπαντόσα ευθύς εξαρ­ χής έτυχε θερμής υποδοχής.

Μοναδικός

Στο έργο τούτο αναγνωριζόταν

σε γαλάζιο!

μια αυθεντική, έντονη και συ­

Με τα ωραιότερα

ονόματα,

τις δοξαοτικότερες

σημαίες, ασήμι

γκινησιακή ποιητική πλαστική της κλασικής αρχαίας Ελλάδας.

αλογάριαστο

Με λαμπερή σφαιρικότητα και

και τόσους αστερισμούς,

όσο κανένας!

διαφάνεια του ποιητικού λόγου,

Με άπειρες χαρμόσυνες

πορείες,

ο Ενρίκε Μπαντόσα παρέδινε

με άμετρη αλήθεια, περισσότερα

μια ζωντανή εμπειρία «φυσικών

ελπιδοφόρα

νησιά

και

μεταφυσικών

ταξιδιών»

και τόσα ρόδα των ανέμων, όσο κανένας!

στους ελληνικούς χώρους, όπως

Ο ισχυρότερος

Αποτέλεσμα των ταξιδιών αυτών

του άρεσε να λέει.

Ο πάνοπλος

στην πλώρη της

των αστρικών

περιπλάνησης,

είναι Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ανέμων,

όπου μπαίνει κανείς στην πραγ­

ο προαιώνιος και πάνσοφος! Ο επουράνιος πιο γρήγορα

σε λιμάνια

ματική, πνευματική, πολιτιστική

ακρογιάλια, πιο πλατιά

πιότερες ταξιδευψες

άγκυρες

και θαλασσοδαρμους

απροσμέτρητους

Ο πάμφωτος

και αισθητική γεωγραφία, που

χαράς

φαντάζει στη λέξη ΕΛΛΑΔΑ.

ανεμογεννήματα,

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΛΟΓΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

για εντονότερη

ζήση!

από ανατολή σε γέρμα!

Με τους πιο αξιαγάπητους

ανθρώπους!

με πιο πολύ κρασί για

κατευόδιο!

Ο πιο λεύτερος, ο πιο

ανθρώπινος

και με άκρατη αγάπη επάνω στο πλοίο, όσο κανένας!

WÊWsaËSaSÊaBBËSBSÈBÊËSBÊMËIŒÈËWUMBM

ΕΝΡΙΚΕ ΜΠΑΝΤΟΣΑ

13

Θανάσης Παπάθανασόπουλοο για την Αίγινα Στην ακτή της Αίγινας Εξόριστος

στην αναπόληση-

απ' τον υαλοπίνακα

της

Σκιά μοναστηρίου Ο Θανάσης Παπαθανασόπουλος γεννήθηκε στην Περίστα Ναυπακτίας στις 20/10/1937. Σπούδασε νο­ μικά στην 'Αθήνα και υπηρέ­ τησε ως εφέτης στο 'Εφετείο 'Αθηνών. Από τις 13/7/1964 υπηρέτησε στις ένοπλες δυ­ νάμεις επί δύο χρόνια. Ασχολήθηκε με αρκετά εϊδη τοϋ λόγου (ποίηση, δοκίμιο, μεταφράσεις από τους αρ­ χαίους, λαογραφία, πεζο­ γραφία και θέατρο). Κυρίως όμως τον απασχόλησε ή ποί­ ηση. "Εχει εκδώσει 23 βιβλία ποίησης και τα λογοτεχνικά έργα του συνολικά ξεπερ­ νούν τους 50 τόμους. Το 1990 κυκλοφόρησε και το ίδιο έτος βραβεύτηκε άπό την Ακαδημία Αθηνών τό επικό του ποίημα Διγενής 'Ακρίτας (25.000 δεκαπεντα­ σύλλαβοι), πού αναφέρεται στην περιπέτεια τοΰ άνθρω­ που στον αιώνα μας. Το 1992 το μυθιστόρημα του Ή πλα­ τεία τιμάται με το πρώτο κρατικό βραβείο πεζογρα­ φίας (εισηγητής ό ακαδη­ μαϊκός Απόστολος Σαχί­ νης). Τό 1996 ή ποιητική του συλλογή Ό 'ίσκιος τοϋ απο­ λύτου τιμάται με τό βραβείο Ούράνη (της Ακαδημίας

ανθολογία

Μόνο οι αγάπες μας

αποστηθίζεις.

πού απαγγέλλουμε γίναν

Μένουν τά Ιδεογράμματα

σαν

προσευχές.

αισθήματα

κι εκείνα τέφρες και πεσμένες

προσωπίδες.

- 'ένα σύννεφο

γύρω άπ' τη συνείδηση

Και οι μορφές εκστατικές, βράδυ με φόντο την εν Σαλαμϊνι

μας. Αυγούστου

ναυμαχία.

Στο φως της Αίγινας Ό ήλιος καίει. Ή μέρα να χωθεί στο πήλινο Συμπαγής

προσπαθεί κανάτι.

ληθαργική

αρμονία

με τό πεύκο ασάλευτο μέσα στο κάμα. Τέτοιαν ώρα οι γαιωδαιτικες λαβαίνουν

πτυχώσεις

χρώματα

της

άνεπίληπτης

'Απάνω στην ξερολιθιά

σταχτί

και μες στην αχλαδιά χίλια 14

πράγματα

τεκνοποιούν

Οι πραγματικότητες

κουνούπια

εξω

αυταπάτης.

πάνω ατά

θλίψεων πού

και σε ενθυμήσεις

κοιτάζω

ψυχής αγνότητας. φιδάκι

τζιτζίκια.

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.4

Κι όταν κοιτάζεις προς το νψος της συκιάς βλέπεις το Φοίβο ολόγυμνο να άγνίζει ακόμα και τον εαυτό του, κι ας μην ήτανε το θϋμά του, ό Πύθωνας, παρά ενα τέρας.

Ζεστό βραδάκι 'Ιουλίου σίήν Αίγινα Κούρνιασαν τα οράματα στη δάφνη και οι χρησμοί σωπαίνουν άνενέργητοι να μην τους βλέπει γιομοφεγγαριά κι ανθρώπων άλγος. Και τα σνγκοινωνοϋντα γυαλικά των λέξεων με τα ιαματικά τους ϋδατα στο ϊδιο ϋψος. Οι γρύλοι πριονίζουν

ασυντόνιστοι,

το ϊδιο οι λεγεώνες των τζιτζίκων, θροίζει ή νύχτα μέσα στις ελιές σα να διπλώνουν, σα να ξεδιπλώνουν ατλάζια εμπόρων Φλαμανδών και παπικά βελούδα.

Kai τά νερά στ' αυλάκια μεταφέρουν μηνύματα σε άστροκωδικούς ή σε ποιήματα της Γραμμικής 'Ωμέγα. Πίσω απ' τά φύλλα της ροδακινιάς χάνεται φτερουγίζοντας μια γραφική περίπολος αγγέλων.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Αθηνών). Εισηγητής ό ακα­ δημαϊκός Τάσος 'Αθανασιά­ δης. Το 1997 το ποιητικό του έργο Φορητές εικόνες τιμά­ ται μέ το βραβείο της Εται­ ρείας Χριστιανικών Γραμ­ μάτων. Το 1998 το βιβλίο του Γύρω στον Καζαντζάκη (μέ δοκίμια για το έργο τοϋ μεγάλου πεζογράφου) τιμά­ ται μέ το βραβείο Καζαντζά­ κη τοϋ Δήμου Ηρακλείου Κρήτης. Εισηγητής ό καθη­ γητής τοϋ Παν/μίου Κρήτης Στυλιανός 'Αλεξίου. Ποιή­ ματα του μεταφράστηκαν στα αγγλικά, γαλλικά, γερ­ μανικά, ισπανικά, Ιταλικά κα'ι πολωνικά. "Εχει ταξιδέ­ ψει κατά καιρούς στις πε­ ρισσότερες χώρες της Ευρώ­ πης κα'ι στις ΗΠΑ. Το 1976 δημοσίευσε τις πρώτες δικα­ στικές αποφάσεις στή δημο­ τική. Είναι μέλος της διοίκη­ σης τών Ιδρυμάτων Κ. Πα­ λαμά και Γ. Άθάνα, αντι­ πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και τής Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών και μέλος τών συλλόγων: Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», Pen Club 'Αθηνών, 'Εθνικής Εται­ ρείας Ελλήνων Λογοτεχνών.

15

ΌOTJftoçστην Αίγινα 'Αχλαδιά

λουλουδιασμένη

πεταλούδα Ό

άνοημάτιστη.

κηπουρός

τους μιλάει τη γλώσσα τον φωτός. Συνεννοούνται.

2 Τα ρόδα μπρος στη

θάλασσα.

Ό ένας χρόνος χαιρετάει τον άλλο.

3 Φλόγες της βουκαμβίλιας

ζώνουν τον

ουρανό.

Σαν τη ζωή πού πυρπολεί

τις λογικές

σταθμίσεις.

έ*·

"Ασμα Γ * Ό Ελαιώνας φντευμ αχειρωτον αντοποιον, εγχέων φόβημα δαΐων δ τάδε θάλλει μέγιστα χώρα, γλαύκας παιδοτρόφου φύλλον ελαίας· το μέν τις ου νεαρός ουδέ γήρα σννναίων άλιώσει χερ'ι πέρσας· ό γαρ είσαιέν όρων κύκλος λενσσει νιν Μορίου Δώς χα γλαυκώπις Άθάνα. ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΕΠΙ ΚΟΛΩΝΩ, στ. 698-706

'Αθήνα, με θαλλούς γλαυκούς

στεφανωμένη

και πίσω απ' τους καρπούς ευλογημένων * 'Από το βιβλίο τοΰ Θα­ νάση Παπαθανασόπουλου, θερσίτης Θερσανέμης. Δε­ κατρία άσματα για τον άνθρωπο και τον κόσμο, Αθήνα 1999.

16

λαμποκοπάει

στο βράχο του ό Ναός.

Κατοικητήριο

πνευμάτων

ό αρχαίος

κλώνων

λόγγος.

Κι αρχιζεν άπα Φάληρο και Πειραιά ανηφορίζοντας

προς τοΰ Ύμηττοϋ

τή γύμνια

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜ1ΙΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

κι έπειτα, άπονα ξάνοιγμα, προς την Πεντέλη. Στη συνέχεια χυνότανε στα πρόβοννα της Πάρνηθας, κι ανάπαυε την Ιλαρότητα του τριγύρω απ' το Δαφνί κι ώσμε τη θάλασσα. Κι ό 'Ελαιώνας πια γινόταν ελαιώνες: Καισαριανής, Μονής Πεντέλης, Γέρακα, δπον και ό κυρίως Λόγγος πού εύπρέπιζε τις σκουριασμένες πέτρες και τους λόφους με την προσήνεια κλάδων πού άργοσάλευαν τους μεταξένιους 'ίσκιους τους μες στα λιοπύρια, διανθισμένους κι άπό άσματα τζιτζίκων. Παντάνασσα έλαία, φύτευμα σεπτό τον αποφασιστικού δόρατος τής Παλλάδας πού 'έκανε να λακίσουν τ' άλογα τον Ποσειδώνα σε τόπους πού εύνοούσανε πολέμους. Τοϋ δέντρου τούτον κλάδοι 'έστεφαν νικητές και το λαδάκι τον άσβεστη κρατούσε την πήλινη λυχνία τής θεάς ατά σπίτια. Κι άπό τη μιαν έλαία τής 'Ακρόπολης, οι δώδεκα εκείνες τής 'Ακαδημίας πού ευδοκίμησαν στη γή τον Κολωνού με τά τρεχούμενα νερά και με τ' αηδόνια, αντίστοιχες στις δώδεκα πύλες τής πόλης. "Ετσι πληρώθηκε μ' ελιές ή'Αττική αφού ό Πεισίστρατος εξόρισε τίς γίδες. Και λένε πώς και ή Δήμητρα αναζητώντας την κόρη της, στον 'ίσκιο μιας ελιάς ξανάσανε, ενώ ή Λητώ στον ϊσκιον άλλης γνώρισε σκέπη πρόθυμη κοιλοπονώντας το Φως πού θά καταύγαζε τά φύλλα της. Καϊ Ιδού, στις μέρες μας απομεινάρι αρχαίας φυσικής ισορροπίας στο χώρο τοϋ Βοτανικού ή ελιά τοϋ Πλάτωνα. Μά καϊ ή Παναγία ή Άθηνιώτισσα, ή νέα υπέρμαχος μας στρατηγός, ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ήθελε το καντήλι της να καίει λαδάκι από τον ήμερο του "Αστεως Λόγγο. "Ομως λαμπρά μες στην απλότητα τους και τα σπαρμένα εδώ κι εκεί παρεκκλησάκια πού ανήγειραν οι άρχοντες στα κτήματα του ονομασμένα απ' τον τιμώμενο άγιο ή με τοϋ ιδιοκτήτη τους το παρεπώνυμο ή άπα το τοπωνύμιο δπου χτίστηκαν. "Ετσι γνωρίζουμε

Έστανρωμένον,

'Αγία Τριάδα Τρίμη ευσεβούς θαλασσοκράτη αι-Νικόλαο Χωστον άλλα και Παναγία

Μουσταπίδαινα.

Και χαίρεται κανείς μέσα στο θάμπος των ολίγα καλά δείγματα ζωγραφικής των πικρών χρόνων της τουρκοκρατίας (τά περισσότερα άσβεστωθήκαν...). Δημιουργίες λαϊκές τούτοι οι ναΐσκοι δίχως τεκτονικών κανόνων απαιτήσεις, δμως και δίχως ελλειχρη αναλογιών. Κάποιες κρυμμένες χάρες, κάποιες συμμετρίες τά νοστιμίζουνε στη μοναξιά τους. Και τα άπλα τους τά κωδωνοστάσια μόλις πού διακρίνονται αναδυόμενα από αρχαίους κορμούς και νέα βλαστάρια πανσεβασμίων ελαίων την "Ανοιξη. Οι ήχοι άπ' τις καμπάνες τους σπανίως φτάνουν στ' αυτιά τοϋ περιπατητή, δπως κι εμείς πολύ σπανίως αισθανόμαστε (τώρα πού ή αττική μας εϋκλεια κατάντησε οικόπεδα και πολυκατοικίες) τον σπαραγμό και το παράπονο τοϋ Ελαιώνα.

'Αθήνα, 15-22 Σεπτεμβρίου

1994

ΑΙΠΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τΛ

"Ασμα IB' * Βυζαντινός γραμματικός περί Ψελλοΰ Συνδυάζοντας περιττολογία και κομψότητα το ύφος του πηγάζει απ' την ψυχή και ξεχωρίζει με τη φραστική του χάρη. Το αμάλγαμα του, καμωμένο με κρυψίνοια, είναι ενός άκρατου άρχαϊστή πού διαρκώς «προήρηται άττικίζειν», ρίχνοντας κάποτε καμιά ματιά και προς τον άσυμμάζευτο της πλέμπας λόγο. 'Ανάμεσα ημετέρων ιερών κρατήρων και αλμυρών της αρχαιότητος υδάτων σπασμωδικά ενίοτε κινείται, δίχως νά νοιάζεται, κι ας ήξερε πώς το λουλούδι τών παγανών έχει κρυμμένο μέσα του φαρμάκι. Γλυκό, δμως φαρμάκι τέλος πάντων. Και ρέπει προς μια σύνθεση τών συστημάτων. Κι ενώ «περί δαιμόνων ενεργείας» γράφει μ' εμβρίθεια δοκίμου θεολόγου, ξάφνου «τα παρ' ήμίν αστεία δημώδη» μεταγλωττίζει «εις το βέλτιστον και ύψηλότατον». Κυματισμός, ζωντάνια και ρευστότητα του ημερήσιου λόγου τοϋ καιρού του απουσιάζει άπ' τά γραφόμενά του, πού συνήθως εμφανίζεται σαν άσκηση ακαδημαϊσμού. Ρητορική δυσκίνητη δπου προσθέτει βάρος εξαντλητικό στή μεγαληγορία τοϋ κειμένου. Ή ελληνική ποτισμένη άπ' τη μειλιχιότητα της παραδόσεως της, είναι ακριβολόγα '

' n

<• '

'

-

Λ-ίΛ ™Α.. ΙΓΛ.15Α

κι ευαίσθητη στις αποχρώσεις της. Μα στον Ψελλό ή γλωσσική άναχρονικότητα κουράζει παρά τήν κίνηση κι άπτότητά της, , καθώς υπαγορεύεται απ' τή διάθεση ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

* 'AjtÒ TO β ι β λ ί ο XOV Θ α -

^ paJtavaoo^to», Θερσίτης Θερσανέμης. Δεκατρια άσματα ^ για ^ τον άνθρωπο και τον κόσμο, = Αθήνα 1999 19

κάθε στιγμής. Kai στα γραφτά τον δεν υπάρχει ή τυπολογική ομοιομορφία των προτύπων. "Ενα παλίμψηστο φτωχών δανείων, συνταιριασμένα εκφραστικά κουρέλια άπα μετάξι, φέλπα και χωριατοπάνι, αλάργα απ' τη ρηματική φύση της γλώσσας μας. "Οσο για τις ουσίες τον, δπου στοχάζεται: βυζαντινός πλατωνισμός - δ,τι χειρότερο!... Και οι επιστολές του, δλο προσφωνήσεις κλητικές, 'ίσως δεν συγκροτούν «συναίρεμσ.» αλλότριων λόγων, μά είναι «ώς προς τή φύση τους μονοειδεϊς». Προσφωνήσεις ενός κόλακα, θά πείτε, για νά τοϋ ρίξουν κάποιο κοκκαλάκι. Ό Ιωάννης Χρυσόστομος μπορεί να είναι στα γράμματα τον ή χρυσή λύρα τοϋ πνεύματος, κι ό Ναζιανζηνός μια σάλπιγγα θεολογίας, όμως και οι λέξεις των δικών του επιστολών είναι λουλούδια λαμπερά (κάποτε κι εύοσμα). "Αν κι ελληνόπληκτος, διαρκώς βυζαντινίζει χωρίς ποτέ του να δημοτικίζει. Κι άφοϋ ποτέ δεν ένιωσε αποδεσμευμένος νά ομιλήσει αλήθειες πού βαστούσε, χαράμισε το πνεύμα τον ανάμεσα απομνημόνευμα κι εξομολόγηση άσχετο πόσο ειλικρινής στεκόταν.

Kai μη μπορώντας νά υψώσει αγάλματα χάριτος λογικής, καταξοδεντηκε φιλολογά>ντας κυριολεξίες, δπου ανάμεσα τους ξεχωρίζει ή ερμηνεία «περί τοϋ ονόματος τοϋ κερατά». Κι δμως για δλα τούτα τα μειονεκτήματα δεν τον καταδικάζεις εγκαρδίως. Με σέβας και περίσκεψη κοιτάζεις το άμυδρον έστω αντιφέγγισμα πού άνάδωσε ή πένα του στην αγριάδα τοϋ καιρού του. Αίγινα, 24-2-1995 - 'Αθήνα, 3-12-1996

ΑΙΠΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ Α

ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

Ποίηση: Ρουμελιώτικα 1960, Πυρίμορφον δχημα 1962, Σπουδές οδύ­ νης 1963, "Ενας κήπος μες στο χρόνο 1966, Χειμώνας της απογραφής 1968, Τεφροδόχος 1969, Ό "Αγγελος τής φωτιάς 1971, Πρόσωπα στη νύχτα 1976, Με φως και με θάνατο 1977, 'Εποπτεία 1979, Ό Πρίαπος και ή 'Ασώματη 1980, Καταφύγιο θηραμάτων 1983, Ηρακλής καιόμενος 1984, Ποιήματα Α' 1987, Ποιήματα Β' 1988, Διγενής

'Ακρίτας

(1990, έπος - βραβείο 'Ακαδημίας Αθηνών), Το άψηλάφητο 1992, Διη­ γήσεις 1993, Ό 'ίσκιος τοϋ απόλυτον (1996, βραβείο Ούράνη), Ρουμε­ λιώτικα (β' σειρά) - Φωρητές εικόνες (1997, βραβείο Εταιρείας Χρι­ στιανικών Γραμμάτων), Ευκρίνεια 1999, Θερσίτης θερσανέμης

1999,

Ρουμελιώτικα (2000, πρώτη σειρά - γ πλήρης έκδοση), Φωνές άπα το κοιμητήρι τής Περίστας 2001. Μετάφραση: Ευριπίδη, 'Ιφιγένεια ή εν Ταύροις 1968, 'Ανθολόγιο Αρχαίων Λυρικών 1969, Γα βιβλία Ίώβ και Ίωνά 1987, Καλλιμάχου, 'Επιγράμματα

1992, Καλλιμάχου, Ύμνοι 1999.

Δοκίμιο: Συναντήσεις στο χώρο τής νεώτερης ποίησης μας 1971, Ό ποιητής Γ. θ. Βαφόπουλος

1977, Νομικός δημοτικισμός 1980, Λο-

γοτεχνικά μελετήματα 1980, 'Επισημάνσεις wxrç βιβλιογραφία

1992, Ezra Pound, 'ÊUrç-

1935-1993 1995, Γ«ά τον Τ.Κ Παπατσώνη 1997, Ό

λυρικός κόσμος τοϋ Γ. Άθάνα 1999, Γύρω στον Καζαντζάκη

(2000,

βραβείο Καζαντζάκη, Δήμος Ηρακλείου Κρήτης). Λαογραφία: Λαογραφικά τικης ντοπιολαλιάς

μελετήματα 1980, Γλωσσάρι Ρονμελιώ-

1982, Περίστα Ναυπακτίας 1997, Δημοτικά τρα­

γούδια τής Ρούμελης 2001. Πεζογραφία: Δοκιμασία

(1981, διηγήματα), "Εγκατα

(1986, διη­

γήματα), /Ιαοκόων και â/Ua διηγήματα 1990, Ή Πλατεία (1991, μυθι­ στόρημα, Α' κρατικό βραβείο πεζογραφίας), Ό αγριόχοιρος τής Καλλιδώνας (1995, μυθιστόρημα για παιδιά), Ό φοβερός τόπος (1997, μυ­ θιστόρημα). Θέατρο: 'Άλκηστη ή τό όνειρο τής Κυριακής 1981, Γάιος Γράκχος 1993, Γ. Γεμιστός-Πλήθων 1998. Νομικά: Λαϊκό Δημόσιο Δίκαιο 1941-1945 1982, Ή νομοθεσία για την 'Εθνική Αντίσταση

1983, 'Ελληνικό Υδατικό Δίκαιο (υπό έκδο­

ση), Ή σιωπή ως παράγων δικαίου (υπό έκδοση). ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

21

Νίκος Αιγαίος Νεόχτισια ποιήματα π πορεία (προσεγγίσεις του θ ε ί ο ο ) είν' απ' το πνεύμα των νόμων και των φαινομένων

την χρεία,

η γοητεία κι η βίωση, της διδαχής η πορεία.

η καθαρότη της σκέψης είν' η ενάργεια, του στοχασμού μύηση,

'πως αυτοδίδαχτη

η

και στη λογική του

ποίηση, Θείου.

η πίστη στον 21ο αιώνα κι απ' των δογμάτων την άπνοια κι ειδώλων την φθορά, μας μέν' η πίστη: στης Γνώσης την χαρά, μέσ Ο Νίκος Λαζάρου-Αιγαίος γεν­ νήθηκε στον Πειραιά. Στα 13 χρόνια του πέθανε ξαφνικά ο πατέρας του και μεγάλωσε με τη μητέρα του και τον αδελφό του (τρία χρόνια μεγαλύτερο). Σπού­ δασε στην ΑΣΟΕΕ (Οικονομικό Πανεπιστήμιο) και έκανε μετα­ πτυχιακές σπουδές στο Ινστι­ τούτο Επιμορφώσεως στη Διοι­ κητική των επιχειρήσεων (19661967), με άριστα στο πτυχίο. Το επιστημονικό του ενδιαφέρον εστράφη στον ανθρώπινο παρά­ γοντα, το «human capital» των επιχειρήσεων, με μελέτες που ανελάμβανε από ιδιωτικές επι­ χειρήσεις. Παντρεύτηκε την Ντόρα Ανα­ γνωστάκη από το Καστέλλι Κισσάμου και από τις δυο παντρε­ μένες κόρες τους έχουν τρεις εγ22

στης Φύσης τ'

εργαστήρια.

οι συνεχιστές της Γνώσης, στόχοι, βιώματα ανοίγουν, την διαλεκτική με αναγνώστες, ενισχυτές, συνεχιστές στη γραφή

μου,

μου.

η Αχρονικότητα με της ψυχής ευφορία, στου μόχτ' αξημέρωτη στα Περασμένα πας κι έρχεσαι, βιώνεις τ'Αύριο,

ώρα, τώρα.

η αυτοδιδανή μέσα μας, σύμπραξ'

οργάνων, λειτουργική

των Αρετών η πειθώ, ψηλοφρόνιμη

σκοπιμότητα,

συλλογικότητα.

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

η ανηλικίωση (του ποιητή οι ηλικίες) νιότη αείρροη του ποιητή 'ναι η

ωωνιότη,

η εφηβία είν' ηλικί' αδιάλειπτη, τέταρτ η πρώτη.

η Αρχοντιά την Αρχοντιά

της υπεύθυνης σκέψης, πως, δεν την πουλάνε,

τ/, των γενναίων, του ήθους', οι πράξεις γι' αυτήν θα μιλάνε.

ο μαχητής μάχετ' ο γνήσιος στίχος, για των πραγμάτων στα χαρακώματα

το χάρισμα η θεία εύνοια, μέσα μας είν' δομημένη, κι η αυτογνώση

την ουσία,

των αισθημάτων, μακρΓ απ τα μουσεία.

δοσμένη

της, για την αυτοχρήση, μας

περιμένει.

υφαντική

γονές. Από το 1960 είναι μόνι­

το θέμα πλέκεται στημόν σε χρωμοσχέδια

υφάδι:

μος κάτοικος του Π . Φαλήρου.

ρώτημαπόκριση,

στοχαστικά, μυριολούλουδης

Είναι, ό π ω ς λέει, νησιώτης: ο

χλόης.

πατέρας του από την Αίγινα κι η μητέρα του με πατέρα Καρπάθιο (εργολάβος εκκλησιών κ.λπ.) και μητέρα Σπετσιώτισσα. Σ αυτή τη νησιώτικη καταγωγή

οι σπουδές ό,τι ξηγάς κι ό,τι βρίσκεις κι αυτό που μπορείς να βιώσεις, έμφυτα

'ναι: οι σπουδές στα σχολεία της άναρχης

Γνώσης.

του οφείλει, ό π ω ς λέει, τις δύο ερασιτεχνικές επιδόσεις του: α) στη λογοτεχνία (ποίηση και δο­ κίμια) και β) στη νησιώτικη αρ­ χιτεκτονική (με σχέδια σπιτιών, φιλικά σε γνωστούς), στην ιδιό­ κτητη διπλοκατοικία του Π .

Αυτοδιάλογος

Φαλήρου ό π ω ς και στο διώρο­

θες, στο μοντέλο σου να βρεις, μι' αβάτευτη

τρυφερότητα,

φ ο νησιώτικο στην Πέρδικα της

ή, να πειστείς, για της δικής σου σκέψης την

γνησιότητα;

Αίγινας, όπου και ζει τους κα­ λοκαιρινούς μήνες.

ο ποιητής, ομορφιές χωριστές διακρίνει να έχουν, κι ο στοχαστής, απ' την πραγματικότητα

κι οι δυο ν' απέχουν.

Π.Κ. Από την εφημερίδα Η Ηχώ του Φαλήρου, Απρίλιος 2001.

ΝΙΚΟΣ ΑΙΓΑΙΟΣ

23

Η Καλητεχνη τέχνη το βλέμμα σου, της Προσμονής,

αυγινόδροση

χάρη,

φως της ψυχής, γυροδείχνει μας όλα, τίποτε για να πάρει. Τέχνη, αφής των ματιών, το βιβλίο περίτεχνα

ντύνεις,

μα, της καρδιάς σου την τέχνη, γρικώ πως κατέχεις να δίνεις.

Η Πέρδικα το καλοκαίρι της θάλασσας, το ξημέρωμα, φέγγουν διάφανα τα νερά της, και νυσταλέα τα βράχια, γρικοθωρούν

τα θέλγητρα της.

ξυπνά κι ο Πόθος, στα μάτια σου την ανίδεη

γαλήνη

και την χαρά της καρδιάς σου, το φλύαρο κύμα

προδίνει.

τώρα κι οι έγνοιες σου, δες, ταξιδεύουν

ο' αλαργινά

φτωχολογιάς

καλοκαίρι.

πανηγύρι,

τ' ευλογημένο

ως τ' αη-Σώστη, τα μαγαζιά βογγουν

μέρη,

στη κοσμοσυρροή

τους,

κι απ' ερημώνουν ία οι ντόπιοι, γυρνούν στη ξέγνοιαστη ζωή τους.

Τ ' ανηφόρι (καθ' ανηφόρι TOO βίου, και μια εμπειρία ί ο υ Θείου) στον Γιώργο Μπόγρη ανηφορίζοντας

για το Σφεντούρι, μαθές, ν'

άσκοπες έγνοιες της Χώρας, την άχαρη δείχνει, το ύφος των προσδοκιών,

τονΑϊ-Πέτρο

δεξιά, συντροφεμένο

και σ ανημένει: γλαυκόθωρη

αποφύγεις

καθημερινότη,

γλυκόθωρο

τ' ανηφόρι.

πια, να ξανοίγεις,

του πελάγου η απλότη,

κι η καθαρότη του νου, της Αιγιναίας το

πηλοφόρι.

Οι χαρές του νησιού στην κυρία Γεωργία Κουλικούρδη την κάθε μέρα, καινούρια χαρά με κερνά το νησί μας, στα στενά, 'ξώπορτεςμ' και βηματίζει

ανιστορούν,

τσ' άγραφες

παραδόσεις,

τραγούδ' η μιλιά των ανθρώπων του μόχτου.

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 4

κι είν απερπάτητη

χαρά, στην Αλήθεια, η έγνοια της γνώσης,

σπέρνεις σκοπούς, βιοργώνεις με σκέψεις τα χέρσα με τα γεννήματα, πως των Καιρών μηνύματα,

χωράφια,

να δώσεις.

Η ύπαρξη μας μνήμες κοσμογονικές μ' αχρονικές εμπειρίες υλομετρούν

(γαλαξίες που

διαστέλλονται)

(σε μέτρα, ρυθμούς

και αξίες),

την ύπαρξη μας, στην τροχιά τσ'

έτσι, ανέγγιχτες

από τον χρόνο, την γνωσοβιούν

αυτογνώσης. οι

σκέψεις: στη γέννα του στίχου και στων Νόμων τις εξισώσεις, στα πρωτοτάξιδα

τ' Έρωτα, στη στοχαστική

μας έγνοια. Πέρδικα 4.7.2001

τ α ττ ε Λα

Τα πελαγίσια ποιήματα ΑΝΘΟΛΟΓΗΣΗ Ι Μ 7Ον , •™ 4 ι lïïaio)

Σπουδή στη χρωματική αντίστιξη από την Πέρδικα, μια δρασκελιά 'ναι το Βραχονήσι, γρανιτορθώνεται μπρος στον αδίσταχτο Πουνέντη, μη και σπαράξει τ' αφύλαχτό μας μικρό ψαροχώρι' με την απόκρημνη βραχοσχισμή του να κατεβαίνει μέχρι την θάλασσα, θέλει κρυμμένη την φωκοσπηλιά του, τούτη την κρύπτη εδιάλεξ' η φώκια να 'ρχεται κάθε χρόνο, για να γεννήσει κι απέ να φεύγει με τα παιδιά της, μα την προδίδουν τα ξέφρενα γαλανοφτέρουγα, να ξεφωνίζουν σα μπαινοβγαίνουν κι όντας χαρούμενα πάλι σαλπίζουν, να χαιρετούν τα ψαροκάικα, με τα πολύχρωμα ζωνάρια παραλλαγές κυπαρισσοπράσινου, με γραμμές της ώχρας να χαλινώνουν την πλώρη, στην άσπρη περήφανη μάσκα' τότε, τ' ανάρια σκίνα του με τους κόκκινους κοκκανθοός των, ΝΙΚΟΣ ΑΙΓΑΙΟΙ

Ο Νίκος Λαζάρου, ένας αισθα­ ντικός εραστής των γραμμάτων και τεχνών, μας έδωσε στο χρό­ νο που πέρασε, λες και περίμενε να σφραγιστεί η χιλιετία, έναν καλαίσθητο ογκώδη τόμο (250 σελ.) με ποιήματα έργο ζωής. Κρυμμένος πίσω από τον Νίκο Αιγαίο, ετύπωσε τα ποιήματα του με τον τίτλο «Τα πελαγίσια». Στο μπλε, σ' απόχρωση Αιγαίου, εξώφυλλο, ο τίτλος και το όνο­ μα του ποιητή, με άσπρα γράμ­ ματα που μοιάζουν γλάροι, που κάθισαν στην έκταση του αχα­ νούς Αιγαίου και έφτιαξαν τίτλο της συλλογής και όνομα του ποιητή, στο βαθύ μπλε εξώφυλ­ λο, που από μόνο του έμοιαζε 25

τα βαθυγάλαν' ανέμελα τα θαμνοβότανα ξεσηκώνονται κι οι ανυπόμονες κιτρινομάντηλες φασκομηλιές κατηφορίζουνε όλα στο κύμα, να ιδούνε, 'τι άκουσαν να 'ρχοντ' οι μέτοικοι, σπεύδουν, λοιπόν, να τους προϋπαντήσουν' όμως, τ' αψήλου το βραχονήσι στέκει αδιάφορο, τέτοιες δεν έχει αυταπάτες, πώς θα 'ρθουν άνθρωποι να κατοι­ κήσουν, κρατεί αδιαπραγμάτευτες τις πεποιθήσεις του ξένος, δεν γίνεται να προσεγγίσει την περισπούδαστη γκρίζα, στιλπνή του δωρικότητα, την πλαστικότητα στη γεωμετρική του αφαίρεση, να μυηθεί, μαθές, στης περισυλλογής την αυτογνώση'

και στην απόκοσμη γαλήνη του το ερημονήσι, μήτε στιγμή φεύγει απ' τα μάτια του η θάλασσα, μ' άλλο να φεύγει χρώμα, να επιστρέφει μ' άλλο, 'τι έχει καινούργιες κάθε τόσο, δικές της Εποχές: σα συνευρίσκονται οι Στοχασμοί με τις ανέγγιχτες Μνήμες κι όταν ξανοίγεται με των Ανέμων το κυνηγητό, να πάλι αλλάζει φορεσιές και τους ξεφεύγει και βάνει λόγια στους Καιρούς, στις Εποχές τις στεριανές να μη μιλούνε, να μην τα βρίσκουν μεταξύ τους' τα χωρατά της παρατά, καθώς εδώ σιμώνει, στο νησί που γυροφέρνει το, διακριτική, τα πρωινά δίχως να κρύβει τα θέλγητρα της, τότες αφήνει μέσα στα διάφανα προκλητικά νερά της, ώριο, θεόμορφο, το γκριζογάλανο Βραχονήσι, να καθρεφτίζεται, με περιπάθεια.

Αιγαίο. Επιμένω στην αισθητική του εξωφύλλου, γιατί η ίδια αι­ σθητική ακολουθείται σ' όλες τις σελίδες. Η στοιχειοθέτηση σε μονοτυπία και το τύπωμα σε επίπεδο πιεστήριο, με επιμέλεια, διαλεγμένο χαρτί, με τίτλους σε χρώμα τερρακότας, όλα αποπνέ­ ουν μια καλαισθησία άλλης επο­ χής, τότε που το άγγιγμα του βι­ βλίου έκρυβε μια μυσταγωγία, που

αναπολούν οι

ελάχιστοι

εναπομείνατες βιβλιόφιλοι,

με

μελαγχολία. Από το περιοδικό Ζήνων, τεύχος 177, Απρίλιος, Μάιος, Ιούνιος 2001.

26

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 4

Το ηλιοβασίλεμα της Αίγινας στον Χρήστο Καπράλο

αγνάντια ναι του Πέλοπα οι μαβιές βουνοκορφές, ν' αχνοφεγγίζουν, καθώς επίσημα ο χρυσορήγας Ήλιος αποσύρεται, σα τέλεψε την προσφορά της μέρας εδά, στην γκρίζα θάλασσα της καλοσύνης, στα νοτισμένα βράχια στέκουν, το ρήγα να κατευοδώσουν, οι Στοχασμοί νησιώτες ταξιδιάρηδες με τη θωριά καψαλισμένη απ' την αρμύρα, και πλάι τους οι λευκομάντηλες κυράδες ορθόστηθες, καρτερικές οι τίμιες Αίσθησες και στερνοσμίζουν οι χρυσαχτίδες με τα κύματα, ο' ατέλειωτα γλυκοφιλήματα, ενώ διακριτικά τα γλαροποάλια φεύγουν στις Λαγούσες να κουρνιάσουν

εδώ, του μόχτου η θάλασσα έχ' ημερέψει, περίσκεφτη στέκει, λες και ζηλεύει τη στεριά, πάλι αρέσκεται στην γκρίζα μοναξιά της - παλιά υδατογραφία, μια θαλασσογραφία ξεθωριασμένη κι ανυπόγραφη στου δειλινού την άγια ώρα, το μυστικό της η Ζωή δεν το εμπιστεύεται στην επιστήθια Σκέψη, έτσι κι ο Στίχος άλλο δεν κατέχει, της περισυλλογής την πελαγίσια μουσική να πλησιάσει, το νόημα αυτής της ώρας να δουλέψει τότε, ποιας Τέχνης, η έμπνευση, μπορεί να γίνει, υπόθεση αναζήτησης, θέμα, το ηλιοβασίλεμα της Αίγινας;

ΝΙΚΟΣ ΑΙΓΑΙΟΙ

27

Tow Παπαλεβένιιι η σκοόνα μέρες τώρα μια στο Γαρμπή και πάλι στου Πουνέντη το γυρίζει' τα ψαροκάικα τράβηξαν έξω οι ψαράδες και τα μεγαλοκάικα, σκούνες και σακολέβες ρίξαν μεγάλες άγκυρες και οι διπλές πρυμάτσες τρίζουν δεμένες, ν' αγαντάρουν στους μπαμπάδες, στο ζωντανό που 'ρχεται κύμα του πελάγου' τόση φουρτούνα στο νησί μας δεν ξανάειδαν' ξάφνου στο μαύρο βάθος του πελάγου κάτι πήγε ν' ασπρίσει, σα πλεούμενο μα πάλι χάθηκε στα κύματα, όλοι στον καφενέ σηκώθηκαν κι όρθιοι κοιτάζουν τι απόγινε με τ' άσπρο σκάφος, να, πάλι ξαναφάνηκε για λίγο, τώρα ξεχώρισε ιστιοφόρο, άγνωστο ακόμη λένε, έχει όμως τη ρότα στο νησί μας' πλήθος τώρα συνάχιηκε στην παραλία κι όλοι κοιτούσαν με κομμένη ανάσα, τότες ακούστηκε η δυνατή φωνή της καπετάνισσας «του Γιώργη μου 'ναι η σκούνα» κι όλων τα μάτια αρχίνησαν να την αναγνωρίζουν, οι γεροναυτικοί κατάπληκτοι μουρμούριζαν — στο βραχονήσι πάει για να γυρίσει πρίμα, - σ' αυτό τ' αγριονήσι στις τρομερές σπηλιάδες του, με όλα τα πανιά, ένας κατέχει να ποδίσει: ο κάπτα-Γιώργης ο Παπαλεβέντης' τώρα με σταυρωμένα τα πανιά, γραμμή κρατά του λιμανιού την μπούκα' κι η πλώρη όλη βουτά στη μαύρη θάλασσα, πάλι αναδύεται αφρισμένη δεξιά-ζερβά στη μάσκα' γλυκοθωρούν και καμαρώνουν οι νησιώτες την ομορφιά της θάλασσας, τη λεβεντιά της ναυτοσύνης' κι ενώ έξω στο πέλαγος λυσσομανούν τα κύματα, η άσπρη σκούνα αγέρωχη, μπαίνει μες στο λιμάνι, η θαλασσοδαρμένη ώς τα μπούνια φορτωμένη, περήφανη να μαϊνάρει τα πανιά της.

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η Α1ΓΙΝΑΙΑ, τ. 4

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΙΓΙΝΗΤΗΣ

Tò πρώτον της ζωής μου ταξίδιον

Δ

ύο σειραί φυστικοδένδρων δεξιά και δύο αριστερά. Είς το μέσον ευθύ­ γραμμος ό διάδρομος ώδήγει άπο την αύλήν της οικίας προς την σιδηράν

καγκελωτήν έξώθυραν, ό τριγμός της όποιας προανήγγελλεν την έπάνοδον τοϋ πατέρα ή την έπίσκεψιν συγγενών και γειτόνων ερχομένων άπο «εξω», δηλαδή

την όδόν 'Αφαίας. Εύθύγραμμον, χωματίνην, πλην τεραστίων διαστάσεων -ακό­ μη και είς πλάτος- είς τα όμματα και τον νουν του τετραετούς εαυτού μου. Ή μι­ κρά οικία μέ τάς προσθήκας, κουζίνα, αποθήκη και το «μέρος», κατελάμβανεν το βάθος τού ορθογωνίου οικοπέδου καί υψηλός μανδρότοιχος το περιέβαλλεν κατά τάς άλλας πλευράς του. Τό μόνον διαταράσσον τήν εύθύγραμμον αυστηρότητα τού χώρου, είς τον όποιον απέκτησα τάς πρώτας μου παραστάσεις, ήτο τό κυκλικόν τοιχίον τού πη­ γαδιού μέ τό μαγγάνι, σημεΐον καθιστάν έπίφοβον, κατόπιν επίμονων νουθεσιών καί συστηματικών προσπαθειών εκφοβισμού μου. Άργότερον προσετέθησαν οι κυκλικοί «γάρδοι» δια τήν θερινήν άρδευσιν τών δένδρων, έτερα άξια άπομακρύνσεως μέρη, καθόσον ή ιλύς -μυστηριωδώς πως- έπεκολλατο είς τα καλοστιλβωμένα σάνδαλα καί τα λευκά βαμβακερά παιδικά ενδύματα, μέ άδοξους συνεπείας. Είναι πολύ πιθανόν ή δυσκολία τήν όποια αντιμετώπισα μετά τήν έξάντλησιν της ευθυγράμμου γεωμετρίας να οφείλεται είς τους λόγους αυτούς. Συντόμως, ό ήκιστα έλάσσων τού ενός στρέμματος χώρος κατέστη μικρός δια τάς διαρκώς αύξουσας εξερευνητικός μου διαθέσεις. Ύπήρχον βέβαια αί κατά Κυριακήν κάθοδοι είς τήν παραλίαν, αί όποΐαι ετεινον προς καθημερινός κατά τό θέρος άλλα πλην της θέας τού λιμένος, τών ιστιοφόρων λέμβων καί τού απο­ γευματινού ατμόπλοιου δέν ύπήρχεν ελευθερία δράσεως καί κινήσεων. Ό περί­ πατος είς τάς στενάς λωρίδας τοϋ Quai καί τού Κόρτε έγένετο υπό αύστηράν έπιτήρησιν καί συνήθως χέρι-χέρι, σπανίως δέ κατέληγεν είς τό καφενεΐον Καραγιάννη, δια τό πολυπόθητον «ύποβρύχιον». Ή οικονομική στενότης ήτο εμφα­ νής, ακόμη καί είς τους εντοπίους δημοσίους υπαλλήλους. Συνήθως ό πατέρας δέν μας ήκολούθει, εύρίσκων φΛόξενον καρέκλαν έξω­ θεν τού παραλιακού καταστήματος ειδών αλιείας τοϋ Ιωάννου Γκίκα, εγγύτατα της ίχθυαγοράς, δπου κατά τήν έπιστροφήν είχεν έμφανισθή -πάντοτε «τό πρώτο»- κατοστάρι. «Βρήκα ωραίες κατσοΰλες» προέφθανεν συχνά ό πατέρας τα εύλογα παράπονα της μητέρας δια τήν συζυγικήν παρασπονδίαν. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΙΓΙΝΗΤΗΣ

Ή εσπερινή άνοδος δια της 'Αφαίας σπανίως έγένετο άνευ καθυστερήσεων και διακοπών. Ό συνηθέστερος λόγος ήσαν αί επίμονοι προσκλήσεις του Σταύ­ ρου τοΰ Καλοκρασά, του «θείου», όπως έπρεπε να τον άποκαλοΰμεν, από το οίνοπαντοπωλεΐον έναντι τοΰ εμπορικού τοΰ Παπά. Ό «θείος Σταυρός», τω όντι καλοκρασας και καλομεζές, ήρέσκετο είς κάθε είδους άστεϊσμούς, τους οποίους άδιαμαρτυρήτως έδέχετο ό πατέρας. «Πές με, βρέ, μπαμπά, και θα σου πάρω πα­ γωτό» μοΰ έπρότεινεν συχνάκις, πλην όμως άντέτασσον πείσμονα κα'ι σιωπηράν άρνησιν, συνοφρυωμένος δια τήν άναπόφευκτον απόκλειαν τοΰ παγωτού «πλα­ κάκι» των πεντήκοντα λεπτών (λεπτά έγιναν βεβαίως αργότερα, μετά το '57). Αί φιλικαί σχέσεις τών γονέων μου μετά τοΰ «θείου Σταύρου» δεν διεταράσσοντο έπ' ούδενί. Μετ' ολίγα έτη και άφοϋ πλέον ή άνοδος προς τήν ο'ικίαν μας έγένετο συνήθως άνευ αυστηρός επιτηρήσεως, ίδών με άνηφορίζοντα άπό τοΰ Διονυσάκη, με έκάλεσεν άνθυπομειδιών είς το έσωτερικόν τοΰ καταστήματος να με φιλέψτ] μεζέ είς το στόμα, όπως μοΰ είπεν. Δεν ηύτύχησα όμως να γευθώ τον σπάνιον δια τήν έποχήν «κεφτέ μέ σάλτσα», καθόσον ή δριμεία οσμή τοΰ κρομμύου, τεμάχιον τοΰ οποίου είχε τεχνηέντως θέσει κάτωθεν τοΰ κρέατος, κατέκαυσεν τον παιδικόν μου ούρανίσκον. Κατέφυγον μετ' άναφυλλητών, προερχομένων εν μέρει εκ τοΰ κρομμύου και έν μέρει εκ τοΰ παθήματος και τοΰ άπωλεσθέντος μεζέ, είς τάς μητρικάς άγκάλας. «Παρ' ολίγον μαμά μου να μοΰ δώσει ό θείος Σταυρός νά φάω κρεμμύδι να πεθάνω» κατάφερα νά της εϊπω απνευστί, αναλυθείς και πάλιν είς δάκρυα. «"Ωστε παρ' ολίγον», έσχολίασεν ή μητέρα, ένώ προσεπάθει νά δείξη ότι κατα­ νοεί τήν σοβαρότητα της καταστάσεως. «Και σύ, βρέ άγλύτσαστε», τοΰ έλεγεν άργότερον, «τι σ' έπιασε νά δώσης κρεμμύδι στο παιδί;» Αυτά όμως έγένοντο ότε ήμην μαθητής και έπανερχόμεθα είς τήν νήσον δια τάς θερινάς διακοπάς. Ή άφήγησις άφεώρα τά πρώτα παιδικά έτη της ζωής μου, όπου τό μέγα ζητούμενον ήτο ή δραπέτευσις είς τον έξω κόσμον, δηλαδή είς τήν Λάπκαν, ήτις έσφυζεν ζωής, παίδων και αυτοσχεδίων ομαδικών παιγνίων. Τοΰτον όμως, είς αντίθεσιν προς τους άλλους, τους έξ ευωνύμων εκ τω άνερχομένφ, προϋπέθετε τήν διάβασιν της όδοΰ, ήτις ήτο αυστηρώς άπηγορευμένη λόγψ τής πυκνής κυκλοφορίας. Ό φόβος δέν προήρχετο τόσον εκ τοΰ πλήθους τών όνων και ήμιόνων, όσον άπό τά κάρα, τάς σούστας, τά μόνιππα και τά τε­ λευταίως εμφανισθέντα, άγοραΐον τοΰ Φρυτζαλά και λεωφορείον τοΰ Σκούρου, τό όποιον διήσπειρεν πανικόν είς τάς γραίας, άφοΰ ουδέν εγγόνι έδέχετο νά κλει­ στή μέσα όταν διήρχετο. Μη φανταστή βεβαίως κανείς ότι ή 'Αφαία ήτο τότε μο­ νόδρομος, ούτε ότι ύπήρχεν ή έπελθοΰσα σύν τώ χρόνω έξοικείωσις τών τετρα­ πόδων μέ τά αυτοκίνητα! Πράγματι, ό πανικός τών γυναικών και ό θαυμασμός τών άγυιοπαίδων έπήγαζον κυρίως εκ τής ταχύτητος τής καθόδου άλλα και τών βρυχηθμών τής μη­ χανής και τών ποικίλων θορύβων και τριγμών τοΰ αμαξώματος, οι όποιοι προειΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.4

δοποίουν ήδη από το Χαλικάκι δια τήν έπικειμένην κάθοδον τοΰ ογκώδους οχή­ ματος. Αυτή ταύτη ή προειδοποίησις ήτο ή αιτία των γεγονότων της πρώτης απο­ φράδος ημέρας τοΰ πενταετούς πλέον βίου μου. Ή δ η άπό τής μεσημβρίας εϊχον πληφορηθή δτι ύπήρχεν πυρετός προετοιμα­ σίας εκτάκτων και θαυμαστών πράξεων. Εις των «μεγάλων» τής γειτονιάς, εννε­ αετής ή δεκαετής, έστω, είχε λάβει σοβαρόν χρηματικόν δώρον άπό τον έπιστρέψαντα πατέρα του, ίκανόν δια τήν άγοράν άπό του κυρ Σπύρου του Δείξιμου πλήρους σειράς εικόνων τής λαοφιλούς περιπέτειας «Ό Καραγκιόζης και ή Βεζυροπούλα». Το έργον επρόκειτο να παρουσιαστή περί λύχνων άφάς εις καραγκιοζαρίαν, ή οποία θα εστήνετο εις τήν ήσυχον πρώτην παράλληλον τής Αφαί­ ας, προς τήν πλευράν τής Λάκκας βεβαίως. Χαρτόνια, ψαλίδια, βελόνες, κλωστές, σουβλιά, σπόγγοι καί ξύλα άνευρίσκοντο σταδιακώς, όπως έμαρτύρουν αϊ φωναί τόσον των κατασκευαστών δσον καί των οικοκυρών των υφισταμένων τήν λεηλασίαν. Πρέπει πάντως να όμολογηθή δη αί ευπορότεροι τών οικογενειών προσέφερον αγογγύστως τήν άναγκαίαν ποσότηταν αλεύρου δια τήν ετοιμασίαν τής κόλλας, άνευ τής όποιας ήτο αδύνατος ή στερρά έπικόλλησις τών εικόνων εις τα χαρτόνια. Αί επίμονοι καί μετ' ολίγον σπαρακτικαί ίκεσίαι δπως μοΰ έπιτραπή ή συμ­ μετοχή εις τάς προετοιμασίας προσέκρουσαν εις τήν πείσμονα δσον καί άκατανόητον άρνησιν τής μητέρας. Τό πλέον σοβαρόν επιχείρημα της ήτο ό κίνδυνος άπό τό διερχόμενον λεωφορείον. Ή καγκελωτή εξώθυρα έκλειδώθη καί όπισθεν τού κιγκλιδώματος ήκουον τάς φωνάς τών συνομηλίκων οί όποιοι, ζηλώσαντες τήν δόξαν τοΰ Γιαγκούλα, τοΰ ονομαστού ντελάλη τής Αίγινας, περιέτρεχον τάς οδούς καί τάς ρύμας διαλαλοΰντες: «Απόψε, στις οχτώ τό βράδυ...». Τότε ήκούσθη ό θόρυβος τοΰ κατερχομένου λεωφορείου. Ή αίτια τοΰ εγκλει­ σμού μου, τοΰ αποκλεισμού μου άπό τάς προετοιμασίας καί τάς χαράς, θα διήρχετο άδιαφόρως έμπροσθεν μου! Έν ριπή οφθαλμού, λίθος εις μέγεθος παιδικοΰ γρόνθου άνηυρέθη καί άνευ δευτέρας σκέψεως έξεσφενδονίσθη κατά τής αίτιας τών δεινών μου. Ό λίθος, διαγράψας παραβολικήν τροχιάν, διήλθε διαμέσου τών κατακόρυ­ φων κιγκλίδων τής εξώθυρας, είσήλθεν δια τοΰ ανοικτού παραθύρου όπισθεν τοΰ όδηγοΰ, ήγγισεν τήν ρεπούμπλικαν Αθηναίου περιηγητοΰ καί προσέκρουσεν μετά πάταγου εις τήν έναντίαν πλευράν τοΰ οχήματος. Ό μπάρμπα Σκοΰρος άκινητοποίησεν πάραυτα τό βαρύ όχημα, έφόρεσεν τήν τραγιάσκαν του καί έξήλθεν μετά θυμοΰ. Ύπολογίσας τήν πορείαν τοΰ λί­ θου, ένετόπισεν τον λιλιπούτειον δράστην παρακολουθοΰντα όπισθεν τοΰ κορμοΰ ρωμαλέου φυστικοδένδρου καί, μή δυνάμενος να άνοιξη τήν έξώθυραν, ήρχισεν κραυγάζων. Ή μητέρα, άντιληφθείσα τό βάσιμον τών καταγγελιών λόγω τής πρωτοφα­ νούς αρνήσεως μου να παρουσιαστώ αμέσως εμπρός της, ήρχισεν κινούμενη δια ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΙΠΝΗΤΗΣ

την σύλληψίν μου, ήτις δεν απεδείχθη εύκολος, ου μην λόγφ της προσφάτως αποκτηθείσης αναρριχητικής μου ικανότητος άλλα και της αποχωρήσεως τοϋ οδηγού, βεβαιωθέντος ότι ευρίσκομαι «σε καλά χέρια». Αϊ, προσδραμοΰσαι ενι­ σχύσεις μέ συνέλαβον μετά άπό άρκετήν ώραν τόσον επιγείου δσον και εναερί­ ου κυνηγητού αλλ' αντιμετώπισαν προφανή δυσκολίαν αγρίου καταχερισμοϋ μου, λόγω τής ιλύος, της κόνεως και των πολυαρίθμων ρετσινιών, τα όποια μέ είχον σχεδόν πλήρως επικαλύψει. Ή έμφάνισις τής μητέρας μετά σάπωνος, οινοπνεύματος, λοιπών χρειωδών και καθαρών εσωρούχων, μέ καθησύχασαν κάπως ότι αί άπειλαί περί κρεμάσματος εις το πηγάδι, παραχωρήσεως εις τον γύφτον ή -απλώς- παραδόσεως μου εις τον φοβερόν Καλιαρδήν δέν επρόκειτο νά πραγματοποιηθούν. Άντ' αυτών έστάλην ενωρίς νά κοιμηθώ, καθαρός, άρετσίνωτος και -φευ- δαρμένος, καθόσον ή μητέρα μου έγνώριζεν καλώς την σωστήν σειράν των πραγμάτων. Μόνον την έπομένην παρηγορήθην κάπως, όταν ήκουσα δτι ή παράστασις ειχεν άδοξον τέλος. Ή υπέρ το δέον, δια τάς άνάγκας τοϋ έργου, ύψωθεΐσα φλόξ τής λυχνίας πετρελαίου έθέρμανεν τόσον τήν συσκευήν, ώστε νά έγκαταλειφθή υπό του χειριστού της και πίπτουσα νά μεταδώση το πΰρ εις τήν όθόνην, τουτέστι πάλλευκον διπλήν σινδόνην (τής οικογενείας Μπέη ή Τόλη άραγε;). Λεπτομέρειας περί τοϋ μεγέθους και τής εκτάσεως τοϋ καταχερισμοϋ τών υπευθύνων τής πα­ ραγωγής δέν ήδυνήθην νά πληροφορηθώ, καθόσον ή ύπόθεσις έπαλύφθη υπό πέπλων ενόχου σιωπής και υπόπτου αρνήσεως μαρτυρίας δια το είδος και το μέ­ γεθος τής συμμετοχής εκάστου τών συντελεστών. Ούτως διήρχετο ό χρόνος, όταν ό ομαλός οικογενειακός βίος άνεστατώθη ύπό κρύφιας είδήσεως, ήτις έπέφερεν έκνευρισμόν και μυστικός συζητήσεις με­ ταξύ τών γονέων μου. Προσποιούμενος ότι κοιμούμαι (συνήθεια διά τήν οποίαν απέκτησα το προσωνύμιον «ψόφιος κοριός»), αντελήφθην ότι ή όλη άναστάτωσις ώφείλετο εις μίαν «μετάθεσις»! Έγνώριζον ότι τοιούτου είδους λέξεις τίποτε το καλόν δέν προοιωνίζουν. Ό θάνατος τής «γιαγιάς» (θείας τής μητέρας) ώφεί­ λετο εις μίαν «συμφόρησις». Ή απώλεια τών δυνάμεων μου και τα επακόλουθα δεινά ήρχιζον πάντοτε μετά άπό μίαν «έξέτασις». Τα δεινά είχον ονόματα όπως «ϊωσις» ή «ένεσις», το στραβό στόμα τής θείας-Κατίγγως εις τους Μπενάκηδες ώφείλετο εις μίαν «πάρεσις» και πόσα άλλα! Καταληφθείς υπό δυσβάστακτου αγωνίας και μη δυνάμενος νά άνθέξω τάς φοβέρας σκέψεις γιά το τί μέλλει συμβη εις τους ατυχείς γονείς μου, άνεπήδησα μετά γοερών λυγμών άπό το παιδικόν μου κρεββάτιον και είσελθών εις τήν παρακειμένην τραπεζαρίαν έζήτησα νά πληροφορηθώ ποίος είχεν αυτήν τήν φοβεράν «μετάθεσις» και τί έμελλε πάθη εκ τής βαρείας ταύτης νόσου. Προς μεγάλην μου εκπληξιν, βροντώδεις γέλωτες διεδέχθησαν τήν πρώτην εντονον άνησυχίαν τών γονέων μου διά τήν άπροσδόκητον μετά κλαυθμών έμφάνισίν μου, καθόσον αυτή ήτο ή συνήθης ώρα διά τάς πρώτας εκδηλώσεις τών «κοιΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 4

λιακών», μέ τα άναποφεύκτως έπακολουθοΰντα χαμομήλι, κρεββάτι και φιδέ. Μετά άπό αλλεπάλληλους εναγκαλισμούς και διαβεβαιώσεις δτι άκρα υγεία διακατέχει οχι μόνον αυτούς άλλα και δλους τους συγγενείς μας μέχρι τρίτου βαθμού, ό πατέρας μέ τοποθέτησεν δχι εις το σκαμνίον αλλ' επάνω είς καρέκλαν και μετά τοιούτον προβιβασμόν μοΰ έξήγησεν τί σημαίνει «μετάθεσις», τί θα κάμνη ή οικογένεια τάς επομένας ημέρας, δτι πρέπει και εγώ «σαν μεγάλο παιδί πιά» δχι μόνον να μη δυσχεράνω άλλα νά βοηθήσω είς τάς προετοιμασίας, κυ­ ρίως κατά την όλιγοήμερον άπουσίαν τοΰ πατέρα δι' άνεΰρεσιν οικίας είς τον τό­ πον της νέας μας διαμονής. Πως νά άποκοιμηθή κανείς μετά τοιαύτας κοσμογονικός εξελίξεις! Παρά το προκεχωρημένον τής ώρας, πλήθος σκέψεων ήρχισαν νά μέ πολιορκούν. Πως θα είναι ένα ξένον μέρος; Τί άνθρωποι το κατοικούν; Θα υπάρχουν εκεί συγγενείς και γνωστοί; Θα υπάρχουν γύρω παιδάκια; Και -κυρίως-, άν υπάρχουν παιδά­ κια, θά ύπάρχη εξώθυρα μέ κλειδαριά; Μέ αύτάς τάς σκέψεις άπεκοιμήθην άλλ' -ως φαίνεται- ή ονειρική διαδικα­ σία εΐχε πλουσίαν ύλην προς έπεξεργασίαν τήν νύκτα αυτήν, καθόσον ή άφύπνισις μέ ηύρεν δχι μέ τάς Ίδιας σκέψεις άλλα μέ μίαν νέαν, ή όποια, σύν τη προόδφ τής ημέρας, ήρχισεν νά μέ καταλαμβάνη εξ ολοκλήρου. Ή «μετάθεσις» θά έγίνετο έκτος Αίγίνης και αυτό έσήμαινε ταξίδιον δια τοΰ ατμόπλοιου! «Κολυμπών­ τας θά φύγουμε;», ήπόρησεν ή μητέρα δταν έσπευσα προς έπιβεβαίωσιν. "Ωστε θά έπιβιβαζόμην και εγώ είς το τεράστιον άτμόπλοιον! Το όποιον μά­ λιστα, χάριν εις τάς εργασίας έκβανθύσεως είσήρχετο πλέον εντός τοΰ λιμένος και δέν έμενεν είς τα ανοικτά, δπου έπλεεν προς συνάντησίν του ή βενζίνα τοΰ Πάππου, ή μηχανή τής οποίας μόλις ειχεν αντικαταστήσει τα ιστία. Θά ήμην λοιπόν και εγώ ένας επιβάτης, ωσάν παί αυτούς τους όποιους έπαρατήρουν μετά θαυμασμού έπιβιβαζομένους και αποβιβαζόμενους μετά των αποσκευών τους, εύπρεπώς ένδεδυμένους και αγέρωχους. Όποια τιμή δι' εμέ και όπόση υπερη­ φάνεια μέ διεκατέλαβεν! Ή μητέρα εΐχεν ήδη αρχίσει τάς εργασίας συλλογής και συσκευασίας τής οικοσκευής. Άνεσύρθησαν άπό τήν άποθήκην τά «μπαούλα» (μεγάλην έντύπωσιν μοΰ έκαμεν ή λέξις), περιτέχνου κατασκευής και ενισχυμένα δια σιδηρών ελασμάτων και ήρχισεν ή τοποθέτησις ενδυμάτων και σκευών, πλην των απολύ­ τως αναγκαίων. Φαίνεται δτι άπό τήν προηγουμένην «μετάθεσις» ή οικοσκευή μας ειχεν αύξηθή, άλλ' ό πατέρας έπέτυχεν τήν προμήθειαν απλών ξύλινων κι­ βωτίων, τής «Οΰνρα» δπως έξήγησεν τής μητέρας, και τά όποια, μετά τήν πλήρωσίν των, έκαρφοΰντο και έδένοντο στερεώς. Ή ήμερα τοΰ ταξιδιού έπλησίαζεν και ήρχισεν ή συσκευασία και τών επί­ πλων, δταν ένεφύη σοβαρότατον, καθ' δη λησμονηθέν πρόβλημα. Ή Τσίπα! Ήτο δέ ή Τσίπα χαριεστάτη διετής αϊξ, Μαλτέζικης φυλής, μετά μακρών ένωτίων και στιλπνότατου έκ τής καλοφαγίας και τής καθαριότητος άργυροφαίου ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΙΓΙΝΗΤΗΣ

τριχώματος, πεποικιλμένου δι' αρμονικών διακοπών λευκού και κανελλί, ώστε να αποσπά τον θαυμασμον τών επισκεπτών και δια την έμφάνισίν της και δια την ήμεροτάτην συμπεριφοράν της, ιδία προς έμέ, τον μετέπειτα κύριον καταναλωτήν τοΰ προϊόντος της. Ή προς έτους ονομασθεΐσα Τσίπα ώδηγήθη υπό τοϋ πατέρα μικρότατον έρίφιον εις την αύλήν, μέ σκοπον νά γίνη οβελίας και ετράφη δια τών χειρών μου, με το παλαιόν μου «μπιμπερόν». Μετ' ολίγον ήρχισεν να έπιδεικνύη ιδιαιτέρως εκλεκτικός τάσεις, προτιμούσα σαφώς τα υπολείμματα της τροφής μας, ακόμα καί τον ζωμόν από το βράσιμον τών πορυχιών, παρά τάς ζωοτροφάς, ιδίως την βαμβακόπιτταν, την οποίαν άπέρριψεν δι' αλλεπαλλήλων πτερνισμών καί λοιπών εκδηλώσεων αποδοκιμασίας. Οι οΰτω μετά του εριφίου συσφιχθέντες δεσμοί δεν θα εΐχον αϊσιον κατάληξιν, εάν προ καιρού δέν ήμην αυτόπτης μάρτυς φρικτού τίνος γεγονότος. Διαλαθών της προσοχής τών εξαδέλφων τής μητέρας μου, έκινήθην προς το όπισθεν μέρος τής οικίας των καί εκεί, κάτωθεν μεγάλης έλαίας, είδον μετ' ακράτου απο­ τροπιασμοί) την σφαγήν, το κρέμασμα, το φούσκωμα μέ το στόμα καί τήν έκδοράν άτυχους αϊγας. Αντιληφθείς λοιπόν Μεγάλην Πέμπτην τον αιμοσταγή έκδοροσφαγέα είσερχόμενον καί κατανοήσας το τι έμελλε συμβή, ένηγκαλίσθην μεθ' όλης μου τής δυνάμεως το προσφιλές ζώον καί δέν έπαυσα κλαίων καί κραυγάζων παρά μόνον όταν ό πατέρας, συγκινηθείς εκ τοϋ δράματος, προετίμησεν τήν οίκονομικήν άφαίμαξιν καί παρήγγειλεν κρέας εις τον ήδη δυστροποΰντα χασάπην. Ουδέ σκέψις βεβαίως ύπήρξεν ότι θα έγκατελείπομεν τήν Τσίπαν, εκ τής οποίας ήδη άνεμένομεν απογόνους καί γάλα. Ή άπόφασις ύπήρξεν ομόφωνος: θ α εταξίδευεν μαζί μας! Ούτως ό αριθμός τών ζώων άνήλθεν εις τρία, ήγουν ό Τσίρης, το κατακίτρινον καναρίνι τοΰ πατέρα, ή Λίζα, ή μελανόλευκος γαλή τής μητέρας, καί ή Τσίπα, ήτις, αναλογικώς πως, έχρεώνετο εις έμέ. "Ηδη προ ημερών, ό πατέρας είχεν επιτύχει καλήν συμφωνίαν μέ το καΐκι τοΰ Νικολάτση δια τήν μεταφοράν τών επίπλων καί τών κιβωτίων. Το τεράστιον κάρον εχρειάσθη δύο ή τρεις διάδρομος δια να τα μεταφέρη εις τήν παραλίαν, έναντι τοΰ Πελαΐσου καί κατά τήν τελευταίαν διαδρομήν κατήλθομεν μετά τής μητέρας, άνησυχούσης δια τήν ομαλήν φόρτωσιν εις τό καΐκι. Ή έπιχείρησις έγένετο μεσοΰντος τοΰ Σεπτεμβρίου καί το κάρον μετά δυ­ σκολίας καί εν μέσω φωνασκιών καί ύβρεων ήδυνήθη νά πλησίαση εις το κράσπεδον τοΰ λιμένος δια να άρχίση ή έκφόρτωσις. Όλη ή περιοχή από το Δημαρχεΐον έως τήν Παναγίτσαν ήτο πλήρης κάρων καί ήμιόνων, κατάφορτων υπό υπερπληρών ποφινίων ή τενεπέδων ρητίνης ή δοχείων γλεύκους, εις τό δέ άντίστοιχον τμήμα τοΰ λιμένος δεκάδες καΐκια από τάς γύρωθεν τής Α'ιγίνης περιοχάς εφόρτωνον καί άλλα, έως τό μέσον τοΰ λιμένος, άνέμενον. Ή κυκλοφοριακή συμφόρησις έπετείνετο εκ τής διελεύσεως δεκάδων άτόΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.4

μων ώθούντων είς το μέσον τοΰ καταστρώματος της παραλιακής όδοΰ τεράστια κενά βαρέλια προς τα άβαθη, έναντι της Παναγίτσας, όπισθεν της αρχής τοΰ λιμενοβραχίονος, δπου συνεργεία των καπηλειών τής παραλίας κα'ι τών γύρω πα­ ρόδων τα έκκένουν εκ τοΰ λασπώδους περιεχομένου των και τα έπλενον σχολαστικώς δια τής ήδη καθιστάσης εγχρώμου θαλάσσης. ΟΙ πολυάριθμοι καραγωγεΐς, ήμιονηγοί, λεμβοΰχοι και μούτσοι, χωρικοί, ρητινοσυλλογεΐς και βαστάζοι, συνωθοΰντο εις τα έναντι τής αποβάθρας καπηλειά, δπου έγένετο ευρεία κατανάλωσις των μεταγγισθέντων είς νταμιζάνας καταλοί­ πων τών βαρελιών. Οι καπετάνιοι κα'ι οί ευπορότεροι τών παραγωγών διεκρίνοντο ως εκ τής ευχέρειας των να παραγγέλλουν φάβα και καρβέλι άπό τοΰ Χειλαρά, έλαίας, έως και ρέγγα. Ή διάβασις τής παραλιακής όδοΰ έγένετο άκροποδητί, λόγω τοΰ παχέος στρώματος άκρως ολισθηρού μίγματος πατημένων σταφυλών και καβαλίνας, το όποιον είχε καλύψει τό οδόστρωμα, ίδια κατά το προς την θάλασσαν μέρος του. Ή γλυκεία οσμή τών σταφυλών και τοΰ γλεύκους, εν αναμείξει μετά τής δριμεί­ ας οσμής τής ρητίνης κα'ι τής άποφοράς τής καβαλίνας άλλα κα'ι του ιδρώτος ανθρώπων κα'ι ζώων μας ήκολούθει, ωθούμενη υπό τής θαλάσσιας αύρας, εις τήν όδόν τής επιστροφής, οπού ήκούσθη βροντώδης ή φωνή τοΰ «θείου Σταύ­ ρου»: «Τον φόρτωσες κα'ι τον στραβοκαρέκλα στο καΐκι, Γιώργαινα;». Έφθασεν επιτέλους ή ημέρα τοΰ ταξιδιού! Ό προ διημέρου έπιστρέψας πα­ τέρας εΐχεν άπό νωρίς κατέλθη μετά τών τελευταίων αποσκευών κα'ι ή μητέρα άπεχαιρέτα συγγενείς και γείτονας, άναμένουσα μετ' αδημονίας τόν 'Αντώνη τον Πολυφάβα, πολλάκις φιλοδωρηθέντα οσάκις έπασχεν εκ τής στερεοτύπου στε­ νοχώριας του, εκφραζόμενης δια τής φράσεως «λουγλοΰμ ψιλά, κυρά Γιώργαι­ να», ÔLO. χείρα βοηθείας. Πλην ό 'Αντώνης έβράδυνεν άπελπιστικώς κα'ι ή ώρα παρήρχετο. Όσας άποσκευάς κα'ι νά προσεπάθει ή μητέρα νά άναλάβη, έπερίσσευον το καλαθάκι, τήν όροφήν τοΰ οποίου εΐχεν καλύψει δια λευκού συρραφθέντος υφάσματος πλην μικροΰ ανοίγματος, δια τοΰ όποιου έξήρχετο ή κεφαλή τής Λίζας, ό κλωβός με τον Τσίρην κα'ι -βεβαίως- ή Τσίπα! Είς σπανίαν έπίδειξιν αλτρουισμού κα'ι υπό τόν φόβον τής ματαιώσεως τοΰ ταξιδιού, κατευθύνθην προς τήν Τσίπαν, έξώρρυξα τό παλοΰκί της άπό τήν γήν, περιέλιξα τήν άλυσίδαν είς τόν βραχίονα μου, ελαβον άνά χείρας τό καλάθιον κα'ι τόν κλωβόν κα'ι διεβεβαίωσα τήν μητέρα δτι θα δυνηθώ νά φθάσω έως τό πλοΐον, δπου μας άνέμενεν ό πατέρας. Ή μητέρα, μή δυναμένη νά πράξη διαφορετικώς, μέ ήκολούθησεν. Ή Τσίπα κατήρχετο τήν Αφαίας θαρρετώς, πιστεύουσα προφανώς δτι μεταβαίνομεν είς άγρόν προς βόσκησιν. Φθάνοντες δμως είς τό ύψος τής διασταυρώ­ σεως προς φύλακας, δπου ήρχιζον κα'ι τα καταστήματα, τό θέαμα τοΰ λευκοενδεδυμένου πενταετούς, μέ κάσκαν έξερευνητοΰ, τήν Τσίπαν βαδίζουσαν έμπροσθεν ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΙΓΙΝΗΤΗΣ

του και μεταφέροντος γαλήν και κανάριον, απετέλεσαν άφορμήν όλονέν και εντο­ νοτέρων πειραγμάτων μέχρις δτου, μεθύοντές τίνες από τα Λαβούτικα και γνωρί­ ζοντες άνευ αμφιβολίας τήν αΐγειον γλώσσαν, έξέβαλον περιέργους κραυγάς μετά παρατεταμένων συμφώνων, μέ αποτέλεσμα ή Τσίπα να καταληφθή υπό άκατανινήτου πανικού, να άπελευθερωθή από τον βραχίονα μου και σύρουσα τήν αλυσί­ δα μέ το παλούκι να τροπή εις άτακτον φυγήν κατερχόμενη τήν 'Αφαίας. Κατορθώσας να έπανεύρω τήν ίσορροπίαν μου, αίσθανόμενος όπισθεν μου τά επιτιμητικά βλέμματα της μητέρας δια τήν άναξιότητά μου και μέ τον φόβον της παρερχομένης ώρας, έλαβον ανά χείρας τον κλωβόν και το καλάθι και ήρχισα τρέχων προς άναζήτησιν τοϋ ζώου, τό όποιον -φεϋ- εΐχεν έξαφανισθή άπό τους οφθαλμούς μου. Καταληφθείς υπό βαθύτατης απελπισίας και μετά πλήθους δακρύων εις πρώτην άναμονήν, κατήλθον εις τήν παραλίαν, δπου τό «Νεράιδα» ειχεν ήδη αγκυροβολήσει μέ τήν πρύμνην εις τήν μικράν προβλήτα έμπροσθεν τοϋ καφε­ νείου Εμμανουήλ. Πλησιάζων ήκουσα τον πατέρα καλούντα με και στραφείς, προτού καν προφθάσουν να ανοίξουν αί στρόφιγγες των δακρύων μου, δια να δικαιολογηθώ, τον είδον μέ τήν Τσίπαν πλησίον του, κρατουμένην είσέτι υπό της στιβαρός χειρός τοϋ «θείου Σταύρου»! Τί ειχεν συμβή; Ευρισκόμενος, ώς συνήθως, εις τήν θύραν τοϋ καταστήματος του και ίδών τήν αϊγα κατερχομένην τήν συνέλαβεν. 'Αντιληφθείς τά γενόμενα, τήν έπακόλουθον άπελπισίαν τής μητέρας και εμού καί θελήσας να τήν έπιτείνη, κατήλθεν δια τοϋ στενού τοϋ Τσακάλη προς τό καπηλειό τής Γκρίτσαινας καί εκείθεν εις τήν παραλίαν, οπού έ'φθασεν πριν άπό έμέ, συνήντησεν έξωθεν τοϋ Γκίκα τον πατέρα μου καί τον διεβεβαίωσεν ότι οσονούπω κατερχόμεθα! Όποία ακαριαία αλλαγή συναισθημάτων! Πως έξηφανίσθησαν τά δάκρυα καί ή απελπισία καί όποία άγαλλίασις μέ κατέλαβεν! Μή γνωρίζων επακριβώς τά προηγηθέντα, ηύχαρίστησα θερμότατα τον «θείον Σταυρόν», ή καταφθάσασα ασθμαίνουσα μητέρα μου τον ήσπάσθη καί αυτός μοΰ παρέδωσε τήν αϊγα, καθ' όσον τό πλοίον εσφύριξεν δια δευτέραν φοράν. Επιτέλους έφθασεν ή μεγάλη στιγμή! Τίποτε πλέον δέν θα ήτο δυνατόν να εμπόδιση τήν πραγματοποίησιν τοϋ πολυπόθητου ταξιδιού! Τό σύνθημα διά τήν άνοδον εδόθη καί τότε αντελήφθην ότι Ικανός αριθμός ταξιδιωτών εΐχεν συγκεντρωθή εις τό όπισθεν μέρος τοϋ άνω καταστρώματος διά τήν παρακολούθησιν τοϋ θεάματος. Τήν στιγμήν αυτήν έπέλεξεν καί ή Τσίπα όπως λησμονήση τους κα­ λούς της τρόπους, επιδεικνύουσα όνειον πείσμα καί ήμιόνειον στάσιν των εμπρό­ σθιων ποδών της, αρνούμενη τήν άνοδον ε'ις τήν κλίμακα τών ονείρων μου. Τό πλοίο εσφύριξεν τρις, ό ναύκληρος έσυρεν τήν αϊγα καί όπισθεν αυτής, μετά τοϋ κλωβοΰ καί τοϋ καλαθιού έπεβιβάσθην, ή κλϊμαξ κατήλθεν καί τά σχοινία έλύθησαν. Ή Τσίπα, α'ισθανθεΐσα ασφαλές τό ξύλινον πάτωμα τής πρύμνης, ήσύχασεν δεθείσα επιμελώς καί πλησίον της έκάθισα τοποθετήσας παρά πόδας ΑΙΠΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.4

το καλάθων και τον κλωβόν, ενώ ήκούετο ό ήχος της άλυσίδος της άγκυρας και το πλοΐον ήρχισεν επιτέλους να κινήται. Ιδού λοιπόν εγώ επί τοΰ ευμεγέθους και πολυτελούς ατμόπλοιου, να θαυμά­ ζω την θέαν της πόλης άπό το μέσον τοΰ λιμένος. Πώς άπεμακρύνοντο προ των οφθαλμών μου ή αποβάθρα, τα κτήρια και οί άνθρωποι, πώς έξήλθεν το πλοΐον τοΰ στομίου τοΰ λιμένος κα'ι πόσον πανοραμική ήτο ή θέα της πόλης, ολίγα μέ­ τρα μακρύτερον τοΰ 'Αγίου Νικολάου! Οί γονείς μου, έκτιμήσαντες τήν άπνοιαν, την θερμοκρασίαν και τήν ΰπαρξιν ναυτών τίνων και υπαξιωματικών εκ Πόρου, μέ συνεβούλευσαν να μη κινηθώ εκ της θέσεως μου και είσήλθον εις το σαλόνι. Οί ως άνω μοΰ άπηύθυνον και τον λόγον, μετά πολλής μάλιστα ευγενείας και γλυκύτητος της φωνής: «Μανωλάκη, πώς τή λένε τή γατούλα;» «Τή λέμε Λίζα». «Μανωλάκη, το πουλάκι σου έχει όνομα;», μέ ήρώτησεν άλλος. «Μάλιστα, το λένε Τσίρη», απήντησα μετά χαράς, πολλαπλασιασθείσης εκ τής ίλαρότητος τής όμηγύρεως. «Και σένα, Μανωλάκη, πώς σε λένε;», μέ ήρώτησεν αίφνης ό ανώτερος, ως φέρων στρογγύλον πηλήκιον. «Μανωλάκη!», τοΰ απήντησα μετ' έκδηλου υπερηφάνειας. Το «Νεράιδα» επλεεν ήδη εις τά ανοικτά τοΰ λιμένος μετά πάσης ταχύτητος. Έταξίδευον!

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΙΓΙΝΗΤΗΣ

37

ΣΠΥΡΟΣ

ΜΑΔΟΥΡΙΩΤΗΣ

Αναζητώ την Αίγινα το πίσω κατάστρωμα καθισμένος σ' ένα χωτό κάθισμα καπνίζω, αναπολώ και με αγωνία περιμένω ν' ακούσω τη σφυρίχτρα του καπετάνιου που θα δώσει το πρόσταγμα του απόπλου. Στις δύο (2 μ.μ.) ακούστηκε και έξω η σκάλα, πάνω η άγκυρα, αργά οι μηχα­ νές και το βαποράκι γλυστράει αργά-αργά και βγαίνει απ' το βαποροπηγμένο λι­ μάνι. Η πλώρη μας γραμμή με το φανάρι της Αίγινας. Αφροί δεξιά κι αριστερά μας, κουβέντες, τραγούδια, γέλια κι άλλα, μέσα στο βαπόρι, απ' τους χαρούμενους επιβάτες. Και πάνωθέ μας ανυπόμονοι πετάνε οι γλάροι περιμένοντας το «ψιχουλάκι» απ' τα κουλούρια που πολλοί κρατούν. Πού και πού καπνός απ' το φουγάρο κι αμέσως να κι ο «κύριος» με τις λοταρίες. Τίποτα όμως απ' όλα αυτά δεν με ξυπνάνε απ' την νάρκη, που απ' τη στιγμή που μπήκα στο βαπόρι άρχισαν να με ποτίζουν οι αναμνήσεις. Το πλοίο αγκομαχάει και πάει. Τώρα πλησιάζουμε τις Λαγούσες. Η θέα των γύρω νησιών μού κουβαλούσε μπροστά μου τη δροσερή χαρά, παρέα με την κρύα λύπη. Και πλησιάζουμε στην Αίγινα. Αγωνία με σφίγγει για να ξαναειδώ τον τόπο που αγάπησα κι αγαπώ. Στα μάτια μου τώρα στέκει συντρίμμι των χρόνων η έπαυλι του Δηλαβέρη. Κά­ τι λείπει από γύρω της. Ναι! Ερείπιο ο μαντρότοιχος και τα δένδρα που, κάποτε στολίζανε με το χρώμα τους το καταπράσινο το σπίτι εκείνο, είναι τώρα ξερά και δίχως φύλλα. Βιαστικά αγναντεύω το φανάρι. Δεν είναι εκείνο που άναβε κάποτε ο Λάμπρος Κουκούλης και τόσβυνε ο «Μπούζας». Είναι φανάρι αυτόματο. Πλάι στον πύργο του το σπιτάκι, ακατοίκητο, ερειπωμένο θυμίζει τα χρόνια εκείνα. Και πιο πέρα οι εκκλησούλες δείγματα μιας εποχής που δεν θ' αλλάξει. Στρίψαμε τον κάβο. Μπροστά μας η έπαυλη «ΑΛΚΥΩΝ» του Μπενιζέλου (ιστορικό όνομα απ' το οποίο κατάγεται η Οσία Φιλοθέη) χωμένη μέσα στα φυστικόδενδρα και τα πεύκα. Πέρα όμως απ' αυτά τίποτ' άλλο γνωστό μου ' όλα ξένα, άγνωστα σχεδόν. Κι ενώ το πλοίο προχωρεί αναζητώ, αναζητώ την Αίγινα, τον τόπο που γνώρισα κά­ ποτε μικρός. Αναζητώ το δρομάκι εκείνο που κάθε πρωί ο Μιχάλης Τζίτζης, με το 38

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.4

μόνιππό του, στολισμένο, κατέβαινε στην πόλι για τους επιβάτες πουρχότανε απ' τον Πειραιά. Αναζητώ τον Παντελή τον Μαρμάρινο που με το γαϊδουράκι του -την διπλοβαφτισμένη Μ ά ρ ω - να βγαίνει απ' του Μπενιζέλου πηγαίνοντας στην πόλι για ψώνια, τα κορίτσια εκείνα που, ροδοκόκκινα κι ασπρομαντυλοφορεμένα πηγαίνανε στις δουλειές τους. Στ' αυτιά μου καθυστερεί ο μονότονος χτύπος απ' το μαγκανοπήγαδο της κυ­ ρά Ξανθής. Κι άδικα προσπαθώ να αντικρύσω τον ανεμόμυλο του κυρ Παντελή. Κι αναζητώ. Αναζητώ τον γέρο βοσκό, τον Δημητρό, να βόσκη τα πρόβατα του κάπου εκεί στα χωράφια. Στο φ ω ς της φαντασίας μου έρχονται τα βαποράκια της τότε συγκοινωνίας του Αργοσαρωνικού: Το «Υδράκι», η «Νίκη» κι εκείνη η «Χρύσα» που ακολουθούσε πάντα τελευταία, τ' άλλα πλοία κουβαλώντας συνήθως τους μπεκρήδες που δεν προφταίνανε τ' άλλα βαποράκια. Κι ανέμιζε ο καπνός του φουγάρου της γιατί οι φωτιές της καίγανε και κουκουνάρια που ο ιδιοκτήτης της τα προμηθευότανε απ' τ' Αγγίστρι. Λείπουνε και τ' αθάνατα φυτά (Αγάβη), που τότε στολίζανε το δρόμο της πα­ ραλίας. Αραξε το πλοίο. Οι επιβάτες βγήκαμε στο μώλο. Κανένα μόνιππο δεν περίμενε έξω απ' τα κάγκελα κι ούτε δίτροχο, κι ούτε τετράτροχο κάρρο αντίκρυσα. Άλλοι άνθρωποι, ξένοι κι ερείπια οι ντόπιοι τα λίγα απομεινάδια της άλλης Αίγινας. Έκαμα βόλτες εδώ κι εκεί στα γραφικά δρομάκια. Λίγα γνωστά μου σημεία και τα περισσότερα άγνωστα. Τα κανάτια λιγοστά και μ' άλλα σχέδια και χρώματα. Πουθενά σφουγγάρια και άφαντα τα βοηθητικά εργαλεία των βουτηχτάδων. Κι άλλο σχήμα η παραλία. Βγήκα απ' την πόλι και ζήτησα τους «πελεκυτάδες», μα πουθενά δεν είδα ού­ τε πέτρα φρεσκοπελεκημένη ούτε τεχνίτη με ψημένα τα χέρια του απ' τον ασβέστη της πέτρας. Στάθηκα πολύ ώρα σε μια γωνιά ακουμπησμένος σ' ένα ξερολίθι. Ένας ντό­ πιος περαστικός απόρησε με τη στάση μου και θέλησε να με βοηθήση.

- Ζητάτε τίποτα, κύριε; Σκεφτικός απάντησα: - Ναι, ζητάω την Αίγινα. Ποιος ξέρει τι έβαλε στο νου του ο άνθρωπος κι έφυγε μουρμουρίζοντας.

- Ο Θεός να σε βοηθήση, χριστιανέ μου, να την βρης. Κι η λύπη αγκαλιασμένη με τον ψυχικό πόνο σημαδεύουν με τα βέλη τους τα βάθη και το κέντρο του εαυτού μου και κάτι αδειανό μένει μέσα μου. Φεύγω την ίδια μέρα. Μπαίνω στο πλοίο χωρίς ικανοποίησι αφού δεν είδα εκείνο για το οποίο έκαμα εκείνο το ταξίδι. Θλιμμένος προχωρώ μέσα στο διάδρομο του πλοίου και χωρίς να καταλάβω στέκω μπροστά σ' έναν καθρέφτη. Είμαι αφηρημένος κι όπως κοιτάζω το πρόσωΣΠΥΡΟΣ ΜΑΔΟΥΡΙΩΤΗΣ

39

πό μου νομίζω ότι κάπου το γνωρίζω. Φαντάστηκα ότι έπρεπε να δω το πρόσωπο εκείνο που γνώρισε την τότε Αίγινα. Και ψάχνω τα σημάδια του προσώπου και της κεφαλής μου. Τίποτα δεν υπάρχει από κείνα. Μόνο τα μάτια είναι ίδια με κείνα που είχα τότε μικρός, που γνώρισα την Αίγινα, την Αίγινα που τώρα δεν υπάρχει. Από τη μηνιαία εικονογραφημένη Επιθεώρηση της Ε.Θ.Ε., Ναυτικά Ελλάς, έτος 39ον, τεύχος 404, Ιούνιος 1967, σ. 22.

.;•••

h % % *

"

-ψ*

Ι

rmMfmm MM

*Μ* 40

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΓΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 4

Κείμενα του Νικολάου Λίσβα ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Κ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Ή Αίγινα Τ Χ ( * ) θ α '- α νύμφη του Σαρωνικού, τήν οποίαν έξ όλων των JL _Ι_Έλληνικών νήσων έξέλεξεν ό Ζευς δια να έγκαταστήση έπ' αυτής τήν όμώνυμον έρωμένην του, ή μέχρι της χθες μεμαραμένη και φθίνουσα, ήρξατο άπό μικροί) άναγεννωμένη. Έφυτεύθησαν άλση, ίδρύθησαν φυτώρια, επεσκευάσθησαν αι έπ' έσχα­ των χαραδρώδεις οδοί της και τέλος έπροικίσθη με το κυριώτερον αγαθόν, το νερό! Το νερό τοΰ οποίου ή ελλειψις υπήρξε και ή κυριωτέρα αιτία του μαρασμοί) της. Καθαριότης, τάξις, πρόοδος, άναγέννησις και ταϋτα χάρις ε'ις τον πρόεδρον τής κοινότητος κ. Μπήτρον, εις τάς ενδελεχείς και άοκνους ενεργείας τοΰ οποίου οφείλονται όλα αυτά, συμπράττον­ τος και του Συμβουλίου και έκ παραλλήλου συμβοηθοΰντων των Συνδέσμων των έν 'Αθήναις και Πειραιεΐ Αιγινητών, οϊτινες εν τη εΰγενεΐ και υπέρ τής γενέτειρας άμίλλη δέν άφίνουσιν εύκαιρίαν όπως τη άποδώσωσι τα τροφεία. Και ένα πρωτάκουστον δι' Έλληνικήν μικρόπολιν, όπως ή Αίγινα: Νοσοκομεΐον λειτουργούν έν πάση τάξει και συντηροΰμενον δι' εράνων ύπό ακαμάτου Αδελφάτου. Πλην δ' αυτού υπάρχει έν Αίγίνη τη κατ' εξοχήν υγιεινή ελλη­ νική νήσω, και Δημοτικόν Απολυμαντήριον! Παράδειγμα άξιον θαυμασμού και μιμήσεως. Οι ξένοι οϊτινες θα παραθερίσωσιν εφέ­ τος, θ' άντιληφθώσι τήν τεραστίαν διαφοράν ήτις εντός τοσούτου μικροΰ διαστήματος επετεύχθη και δι' ην ή έ'σω και έξω Αίγινα εΐνε αξία συγχαρητηρίων. Ίδρύθησαν ξενοδοχεία ύπνου και φαγητού άρτιώτατα, αϊθουσαι χορού, μπαρ, βεράνται και ό,τι άλλο απαιτεί ό σύγχρονος πο­ λιτισμός, ώστε να καθίσταται ή έν Αίγίνη διαμονή, ου μόνον άπό απόψεως υγείας και συντηρήσεως εύάρεστος, άλλα και απολαυ­ στική.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΙΣΒΑΣ

Είναι ενδιαφέρον το δημοσί­ ευμα αυτό άπό πολλές από­ ψεις: α) Ιστορικά: Πληροφο­ ρούμεθα δτι στις αρχές τοΰ 1927 ί) «επεσκευάσθησαν al επ' εσχάτων χαραδρώδεις οδοί και τέλος έπροικίσθη ή Αίγινα το κυριότερο αγαθό - το νερό!» ίί) «Ίδρύθησαν ξενοδοχεία ΰπνου και φαγη­ τού άρτιώτατα, αϊθουσαι χο­ ρού, μπαρ και δ,τι άλλο απαιτεί δ σύγχρονος πολιτι­ σμός». β) Συγκριτικά με την σημερινή Αίγινα [75 χρόνια μετά το δημοσίευμα τοΰ Λί­ σβα]. Πρώτον: Οι οδοί πού τότε επεσκευάσθησαν είναι πάλι «χαραδρώδεις». "Εχουν γραφή πολλά γι' αυτό τελευ­ ταία. Επιγραμματικά μπο­ ρώ να πώ ότι ή Αίγινα έχει σ' αυτό ένα πανελλήνιο ρεκόρ: 41

Χήρα και δυνάμϊτι Ρε!

Δ

έν ντρέπεσαι, από υιός της «Κουρή Άφροδίτα έμφωλεύων έν μαλακαΐς παρειαϊς νεανίδος» και «φοιτών υπερπόντιος έν

τάγρονόμοις αύλαΐς», να παταντήσης στο προχθεσινό χάλι; Έπέταξες τάς αργυράς πτέρυγας σου, τήν χρυσήν φαρέτραν, έφορεσες ζωνάριον, ούτινος ή κροσσωτή φούντα έκρέματο όπισθεν σου δίκην ουράς, ώπλίσθης δια δυναμίτου όπως οι Ψαράδες των ελλη­ νικών απτών, ήναψες τσίκαν, έμαστουρώθης και τρεπλιάζων κα­ τέπλευσες εις τον προσφυγικον συνοικισμόν, εις τίνα οίκίσκον τοΰ οποίου μία μπαρμπουνοειδής χήρα έθλίβετο εις τάς άγκάλας τοΰ έραστοϋ της. Ή καρδία της χήρας, δσον μεγάλη και αν είνε δέν δύναται να περιλάβη ανέτως και ταυτοχρόνως δύο έραστάς και ό αποκλεισθείς έξω τοΰ νυμφώνος έκλαιε παί ώδύρετο. Σύ, βρε, τον έλυπήθης, τον παρέλαβες, τον μετέφερες εις τι γνωστόν ούξοπωλεΐον, τον έκέρασες, έφάγατε παστουρμάν, έπίατε ούζον, ηχούσατε συνοδεία ούτίου και μπαγλαμά άδόμενον τό έχει τους χειρότερους δρό­ μους της επικράτειας! Δεύ­ τερον: Τό κυριώτερο τότε θεωρηθέν αγαθό, «το νερό», σήμερα είναι υπέροχη «θά­ λασσα». Τρίτον: 'Ασφαλώς τά τότε (1927) πρωτοεμφανισθέντα «μπαρ» δεν ήσαν «προηγμένα» όσο σήμερα πού (ορισμένα άπ' αυτά) έχουν καταντήσει ψυχονευ­ ρωτικούς τους παροικοϋντες. Τέταρτο: Οι ανωτέρω παρατηρήσεις (προς άρση κάθε παρεξηγήσεως) δεν αποσκοπούν να καταλογί­ σουν εύθϋνες σέ οποιονδή­ ποτε «αρμόδιο» (άλλωστε είναι ζητούμενο ποιος ό αρμόδιος), άλλα άποτελοϋν άπλες διαπιστώσεις πραγμα­ τικών καταστάσεων πού πι­ στεύω δέν μπορεί να αμφι­ σβήτηση κανένας! Δ.Κ.Π.

42

σάλαμ-σάλαμ και «Έγώ της χήρες αγαπώ...» Και δταν ό σύντρο­ φος σου έγινε, κατά τήν κοινήν έκφρασιν, γκόν, τον αρμάτωσες διά τοΰ δυναμίτου και πονηρώς μειδιών τον έστειλες εις τον οίκί­ σκον της χήρας, δπου ό ευτυχής θνητός έδρεπε τά πάντοτε δρεπόμενα αλλά δίκην κεφαλών της Λερναίας Ύδρας άναγεννώμενα άνθη. Ή γόπα της τσίκας ήναψε τήν θρυαλλίδα τοΰ φυσιγγίου και μετ' ολίγον ή θύρα τοΰ οικίσκου κατέπεσεν εις συντρίμματα. Ή χήρα δμως έμεινεν ανέπαφος. Βρέ κουτόπραμα! Έσύ πού κάνεις τον έξυπνο, δέν ήξερες δτι «πάσσαλος πασ­ σάλων άεί έκκρούεται»; Μπορούσε, βρέ, ό παληοδυναμίτης να καύση τήν πυρφόρον χήραν; Προς κέντρα έλάκτισες! Μαρίδα κατά παρχαρίου. Πύρ δυναμίτου κατά πυρός χήρας! Αστεία πράγματα. Ό χ ι δυναμίτης, δχι κανόνι, όχι μπουρλότο, δχι τορπίλλη, δχι τό ύγρόν πΰρ τοϋ Καλλινίκου, άλλ' οΰτε κα'ι αϊ τρομεραί φλογώδεις δέομαι τών κυρτών κατόπτρων τοΰ Άρχιμήδους θα ήδύναντο ν' αντεπεξέλθουν κατά της φωτιάς της χήρας. Ηλίθιε! Ήθελα να έζη ό Ζευς, τον όποιον αϊ καταχρήσεις ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ.4

απέστειλαν προώρως εις τον 'Άδην, να εζη και να σέ έστελνε διά τοϋ κεραυνού του είς τον διάβολον δια την κουταμάραν σου. Άκοΰς εκεί δυναμίτην! Όλες οι φωτιές τοϋ κόσμου και δλοι οί ωκεανοί, παγωμένοι κα'ι άπάγωτοι προς της χήρας κλίνουν το γόνυ. Γεια σου χήρα, νά χαίρεσαι τή φωτιά σου, και συ βρε μπασταρδάκι, άντε να χαθής. Ένα άπο τα πολλά σκαμπρόζικα μικρά χρονογραφήματα τοϋ Λίσβα στην 'Εφημερίδα «Αθηναϊκή» τοϋ 1927.

Ένα από τα τρυφερά ποιήματα τοϋ Λίσβα για την Αίγινα.

SONETTO (Άπο τα «Γενίτικα»)

'Αφαία 'Απάνω στον νησιοΰ μας την ψιλή κορφή κι ανάμεσα στα πεϋκα λάμπει κάτι, Λάμπεις εσύ περήφανο

παλάτι

θεά μου εσύ! με τή μαρμάρινη μορφή! Άπο ποια χέρια θαχτ/ς γίνει και γλυφή; ποιο χέρι νά σέ δούλεψε και μάτι; ποιόν νάχες τάχα γλύπτη, ποών εργάτη ...τώρα δεν ζουν! ποϋ νάν' πού ναχοννε ταφή; Τα πεϋκα μπρος σου ταπεινά λυγίζουν τ' αγέρι, τ' άστρα, το φεγγάρι σοϋ μιλούν κι δλοι οι αιώνες μπρος σον γονατίζουν και τα πουλιά κι' ή πεταλούδες σέ φιλούν. Χαίρε θεά! Γενίτισσα, δική μας στολίδι μας κι αιώνια προσευχή μας. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΙΣΒΑΣ

43

.•SÄ.

44

ΙΟΥΛΙΑ ΠΕΡΣΑΚΗ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 4

ΦΑΙΗ ΖΗΚΑ

Ιουλία Περσάκη Απόσπασμα ομιλίας, που πραγματοποιήθηκε

στις 24 Ιουλίου 1998 στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας.

στην

ντησε η Ιουλία τον κατά πολύ μεγαλύ­

Αθήνα το 1895. Ήταν η μεγαλύτερη

τερο της σύζυγο Χρήστο Περσάκη.

i l Ιουλία Περσάκη γεννήθηκε

από τα τέσσερα παιδιά -όλα κορίτσια-

Άκουσα ότι την είδε στη γειτονιά που

του Δημήτρη και της Ελισάβετ Σκαρα­

έπαιζε, και ήταν τόσο όμορφη, που την

μαγκά. Τα παιδικά και νεανικά της χρό­

ερωτεύτηκε. Λέγεται επίσης ότι ενδια­

νια είναι για μένα συγκεχυμένα διότι οι

φέρθηκε γι' αυτή μέσω ποιημάτων της

ιστορίες γύρω από αυτά ήταν... κεκα­

δημοσιευμένων στην εφημερίδα Εσπε­

λυμμένες. Εκείνο το οποίο είναι σίγου­

ρινή

ρο είναι ότι οι γονείς της χώρισαν

υπήρχε και κάποιο θέμα αποκατάστα­

-πράγμα ασυνήθιστο για την εποχή-

σης της οικογένειας, παντρεύοντας τη

όταν τα κορίτσια ήταν ακόμη σε νεαρή

μεγαλύτερη κόρη με κάποιον σχετικά

ηλικία. Ο λόγος είναι ασαφής: ο πατέ­

εύπορο. Το γεγονός είναι ότι η Ιουλία

ρας έλειπε συχνά, ήταν ανισόρροπος, η

παντρεύτηκε πολύ μικρή -δεκατεσσά­

μητέρα είχε δεσμό με κάποιο δάσκα­

ρων-, ότι ξαναπήγε στις καλόγριες στη

λο... Ο πατέρας της ξαναπαντρεύτηκε

Νάξο μετά το γάμο και ότι διώχτηκε

[Μεσεμβρινός]. Πιθανολογώ ότι

και απέκτησε τρία παιδιά με τη δεύτερη

από το σχολείο όταν κάποια συμμαθή­

γυναίκα του, Σοφία. Έτσι έμεινε η μη­

τρια της μαρτύρησε ότι φορούσε βέρα

τέρα της, Ελισάβετ, μόνη με τα τέσσερα

κρεμασμένη από κορδόνι στο λαιμό!

κορίτσια. Λέγεται ότι τους συμπαρα­

Τα πρώτα χρόνια γάμου με το Χρή­

στάθηκε ένας θείος, ο οποίος είχε μα­

στο Περσάκη φαίνεται ότι ήταν ευτυχή,

γαζί στην κεντρική αγορά. Οι δύο

όπως μαρτυρούν κάποιες φωτογραφίες

αδελφές που γνώρισα, δηλαδή η Ιου­

και οι φιλίες τους με ανθρώπους των

λία και η Φωτεινή (αργότερα Μπουρ-

γραμμάτων, όπως ο ποιητής Μαλακά-

δάρα), πήγαν σχολείο στα καθολικά

σης. Ο Περσάκης ήταν έξυπνος, ταλα­

μοναστήρια, η μεν στη Νάξο, η δε στη

ντούχος και sui generis. Σπούδασε μη­

Σαντορίνη. Οι άλλες δύο αδελφές πέ­

χανικός, αλλά έκανε καριέρα ως χρημα­

θαναν, η μία από φυματίωση, η άλλη,

τιστής. Από το δε τέλος - ή τα μέσα- της

λέγεται,

δεκαετίας του 1910 μέχρι το κραχ του

αυτοκτόνησε

από

ερωτική

απογοήτευση. Ασαφές είναι το πώς ακριβώς συνά­ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ

1929, ασκούσε το επάγγελμα αυτό στο Παρίσι. Ο ίδιος έγραφε αξιόλογα ποιή-

ματα, τα οποία υπάρχουν καθαρογραμ­

μου,

μένα σε ένα τετράδιο με το ψευδώνυμο

στούργημα»,

Γιάννης Περκής. Από ένα σημείο και

βάνας στην Εστία.

μετά, ο γάμος της Ιουλίας και του Χρή­

εγράψατε

ένα

μικρό

αρι­

γράφει ο Παύλος Νιρ-

Εν τω μεταξύ, χτίζονται δύο σπίτια:

στου έπαψε να είναι ευτυχής. Πιθανοί

ένα στην Αθήνα, στην οδό Δεριγνύ 31,

λόγοι: ήταν αθεράπευτος γυναικάς, δεν

και το εξοχικό στην Αίγινα. Μετά το

έκαναν παιδί... Η έλλειψη παιδιού φαί­

κραχ του '29 και με κλωνισμένη την

νεται ότι κόστισε πολύ στην Ιουλία - πό­

υγεία του Περσάκη, επιστρέφουν να ζή­

νος που διαφαίνεται από το ενδιαφέρον

σουν στην Ελλάδα. Παντρεύεται η αδελ­

με το οποίο προσεγγίζει τα παιδιά στα

φή της Φωτεινή το στρατιωτικό και πο­

διηγήματα της και από την αγάπη που

λιτικό Γεώργιο Μπουρδάρα και αποκτά

έτρεφε για την ανιψιά της Καλλιόπη και

ένα κοριτσάκι, την Καλλιόπη Μπουρδά­

για μένα.

ρα. Την Κατοχή την περνούν κυρίως

Στο Παρίσι, οι Περσάκη πήραν και

στην Αθήνα. Το σπίτι της Αίγινας κατοι­

τη μικρότερη αδελφή, Φωτεινή, η

κείται από Γερμανούς. Μετά την Κατο­

οποία σπούδασε τραγούδι, ενώ η Ιου­

χή, η Ιουλία έρχεται να ζήσει στην Αίγι­

λία παρακολουθούσε μαθήματα λογο­

να μαζί με τον άντρα της, του οποίου η

τεχνίας

(Pernot)

και

φιλοσοφίας

(Bergson). Από αυτή τη μαθητεία πη­

υγεία είναι ιδιαίτερα επιβαρημένη. Ο Χρήστος Περσάκης πεθαίνει το 1953.

γάζει το ενδιαφέρον της Ιουλίας για

Σε όλο αυτό το διάστημα, η Ιουλία

τον άνθρωπο ως βιολογικό και ψυχο­

Περσάκη δημοσιεύει αραιά και πού διη­

λογικό

φαινόμενο. Στα χαρτιά της

γήματα σε διάφορα περιοδικά, αλλά δεν

υπάρχει μέρος της μετάφρασης του βι­

εκδίδει άλλο τόμο. Την απασχόλησαν τα

βλίου του Alexis Carrel, L'homme,

cet

σπίτια και το χτίσιμο τους, τα πηγαινέλα,

inconnu (Ο άνθρωπος, αυτός ο άγνω­

οι οικονομικές δυσκολίες, οι δυσχέρειες

στος) - από τα πρώτα θεωρητικά βι­

της Κατοχής και η φθίνουσα υγεία του

βλία βιολογίας, γραμμένο στις αρχές

συζύγου της. Ταυτόχρονα όμως κρατάει

του αιώνα. Και τη θυμάμαι συχνά χω­

στενές σχέσεις και αλληλογραφία με άλ­

μένη μέσα σε ένα πολυ-χρησιμοποιημέ-

λους συγγραφείς, όπως ο Νίκος Καζα­

νο, κόκκινο, δερματόδετο Larousse

ντζάκης, και κυρίως με γυναίκες της γε­

medical - ιατρικό λεξικό. Μέσα σε αυ­

νιάς της - την Έλλη Αλεξίου, τη Μυρ-

τό το διάστημα, διαμορφώνεται επίσης

τιώτισσα, την Τατιάνα Σταύρου, και τις

ως συγγραφέας, με βασικό ενδιαφέρον

δύο γυναίκες του Καζαντζάκη (Γαλάτεια

την ψυχολογία της καθημερινής ζωής.

και Ελένη), τη Λιλίκα Νάκου κ.ά. Με το

Το πρώτο της βιβλίο, Διηγήματα,

δη­

θάνατο του Περσάκη και με τη μόνιμη

μοσιεύεται στο Παρίσι το 1927, σε μια

περίπου εγκατάσταση της στην Αίγινα,

εποχή που δεν υπήρχαν πολλές γυναί­

αποκτά το χρόνο να οργανώσει τα σκόρ­

κες Ελληνίδες συγγραφείς. Η υποδοχή

πια χαρτιά, τις σημειώσεις και τα ημερο­

του είναι εντυπωσιακή:

λόγια που κρατούσε ανελλιπώς, σε δΰο

«Εσείς,

κυρία

μου

ή

δεσποινίς

συλλογές: Ιστορίες

της

κάθε

μέρας

ΙΟΥΛΙΑ ΠΕΡΣΑΚΗ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.4

(1959) και Άνθρωποι

του

Περνούσε τον περισσότερο χρόνο

Σαρωνικού

(1965). Το βιβλίο Άνθρωποι, που εκδί­

στην Αίγινα κι ερχόταν στην Αθήνα μό­

δεται το 1977, απαρτίζεται από μαζέμα­

νο για δουλειές. Από ένα σημείο και με­

τα της ίδιας περίπου εποχής.

τά, κατέπεσε ραγδαία, κυρίως λόγω της επιδείνωσης της υγείας της: πιάσιμο και δυσκολία στο περπάτημα, δύσπνοια

Γεννήθηκα τη χρονιά που δημοσιεύτη­

από το πολύ κάπνισμα, καταρράκτης

καν οι Ιστορίες της κάθε μέρας και μπο­

(και δεν αποφάσιζε εύκολα την εγχείρι­

ρώ να πω ότι έχω αναμνήσεις από τη

ση), βαρηκοΐα. Από τα τέλη της δεκαε­

γιαγιά Ιουλία περίπου από τότε που δη­

τίας του '60, άρχισε να μένει το χειμώ­

μοσιεύτηκαν, πέντ' έξι χρόνια αργότερα,

να στην Αθήνα, μαζί μας, στην οδό Δε-

οι Άνθρωποι του Σαρωνικού. Ήταν τό­

ριγνύ, «στην υπόγα μου», όπως συνήθι­

τε στο απόγειο της, μια κοτσωνάτη εξη­

ζε να λέει - «στη φυλακή», μετά την

ντάρα, μια «ωραία γκριζομάλλα», μια

άπλα και τη θέα της Αίγινας.

αναγνωρισμένη καλλιτέχνις, η οποία όμως δε διαφήμιζε τον εαυτό της.

α

\

\μερα,

Μ^(χ

18 Σεπτεμβρίου

1975, -γράφει στο ημερολόγιο της,

ηλικία 80 ετών- άρχισε ψύχρα. Το πρωί ιδίως. Αυτό

προειδοποιεί

ότι μπαίνουμε ή μπήκαμε

γραμμή για το χειμώνα. Σκέπτομαι

μας

στο φθινόπωρο και ύστερα

το χειμώνα με δέος διότι θα πάω

σελίγες μέρες στο σπίτι στο υπόγειο της οδού Δεριγνύ. Η λέξη -οδός Αεριγνύ-

είναι σα να λες Βαστίλη. Αυτά έχουν τα κακογυρίσματα

της

μοίρας. Δεν έχω πια παρά ελάχιστες μυϊκές δυνάμεις. Όσο το να περ­ πατήσω, αυτό είναι δώρο που το βλέπω στ' όνειρο μου. 'Οταν ήμουν νέα, έβλεπα συχνά στον ύπνο μου πως πέταγα, καλέ πέταγα, αιθέρες όπως τα πουλιά. Τώρα βλέπω στον ύπνο μου πως - ίσως ευτυχία. Εκεί βρίσκομαι, σχετικά με την υγεία

στους

περπατάω

μου".

Σε αυτό το υπόγειο έζησε -ζήσαμε-

Εκείνο όμως που θυμάμαι περισσό­

και πολλές ωραίες στιγμές. Αναφέρω

τερο από τη γιαγιά Ιουλία είναι οι ώρες

ενδεικτικά τα Μίκυ

που μου

που περάσαμε μαζί, καθισμένες στην

έδινε λεφτά να αγοράσω, κρυφά απ' τη

μπροστινή βεράντα του κόκκινου σπι­

μαμά μου και τη γιαγιά μου (τότε τα

τιού, εδώ στην Αίγινα. Η μητέρα μου

Μίκυ Μάους

ήταν κάτι αντίστοιχο με

δούλευε στην Αθήνα. Η γιαγιά ασχο-

την τηλεόραση για τα παιδιά σήμερα),

λείτο με τις δουλειές του σπιτιού. Πού

λέγοντας: «Μόλις το τελειώσεις, φέρ'

και πού, μας έβαζε κι εμάς να καθαρί­

το μου κι εμένα να το διαβάσω».

σουμε κανένα φασολάκι ή καμιά μπά-

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ

Μάους

μια, στο μεγάλο πράσινο τραπέζι. Αλλά

δα», το «Καμέλια», ο Πορτοκαλής

τις περισσότερες ώρες, ιδίως το πρωί

Ήλιος... Και όταν πια είχαμε εξαντλή­

και το βραδάκι, τις περνούσαμε ρεμβά­

σει τα βαπόρια, τις βαρκούλες και τα

ζοντας, κοιτάζοντας τα βαπόρια που

γρι-γρι, εκλιπαρούσα: «Πες μου, Για-

περνούσαν, προσπαθώντας να τ' ανα­

γιαουλίτσα, κανένα παραμύθι». Κι εκεί­

γνωρίσουμε, πρώτα από το σχήμα, με­

νη έκανε πως δυσκολευόταν κι έψαχνε,

τά από το σφύριγμα, ακόμα κι από τον

ανασκάλευε στη μνήμη κι ανέσυρε μα­

ήχο της μηχανής πριν φανούν αντίκρυ

κροσκελή ποιήματα -του Παλαμά, του

στην Κολόνα - το «Χαρά», το «Νεράι­

Μαλακάση, του Baudelaire...

Ιουλία Περσάκη

Μια στιχομυθία

ρε τον Νίκο

Καζαντζάκη:

- Πέστε μου και σεις Κύριε Καζαντζάκη κείνο το ωραίο που μου είπατε προχτές.

- Ποιο; - Κείνο με την Κρητικιά χωργιάτισσα που της ψόφησε ο γάιδαρος της.

- Σας άρεσε; - Ναι. Και στα πιο ταπεινά πράματα δίνετε βάθος. Χαμογελάει με συγκατάβαση και διηγιέται.

- Μια φορά, σε μια πενηντάρα Κρητικιά χωργιάτισσα ψόφησε ο γάιδαρος της. Κοπήκανε τα χέρια της. Ποιος θα της έφερνε τις στάμνες με το νερό; Ποιος θα της κουβαλούσε τα ξύλα; Ν' αγοράσει άλλο γάιδαρο δεν είχε λεφτά. Μεγάλη ζημιά τής γίνηκε κι έλεγε και ξανάλεγε τα βάσανα της σ' όλη τη γειτονιά. Ένας γέρος που κα­ θόταν όλη την ώρα στο κατώφλι της πόρτας του τη συμβούλεψε αντί για γάιδαρο να βρει ένα μεσόκοπο να παντρευτεί. Βρήκε το μεσόκοπο και πήγαινε αυτός πια και της έφερνε τις στάμνες με το νερό στον ώμο, πήγαινε έκοβε ξύλα, τάκανε δε­ μάτια και τα κουβαλούσε αυτός στον ώμο για το σπίτι του. Πολύ ευχαριστήθηκε μ' αυτή τη λύση η μεσόκοπη χωργιάτισσα κι όταν περ­ νούσε από το γέρο που καθόταν έξω απ' την αυλόπορτα του τον χαιρετούσε πρό­ σχαρα κι αυτός έβαζε το δάχτυλο του στο μελίγκι και της φώναζε: - Θωρείς τα! Γίνεται η δουλειά σου μια χαρά! Μόνο που αντί να καβαλάς εσύ το γάιδαρο σε καβαλάνε εσένα...

48

ΙΟΥΛΙΑ ΠΕΡΣΑΚΗ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 4

Ιουλία Π ε ρ σ ά κ η Η

ω ρ α ί α γ Κ ρ ί ζ ο μ ά λ Ι α Από το βιβλίο: Άνθρωποι

' ( \ ΐ η

του

Σαρωνικού

την ημέρα ολομόναχη. Είχα κι αυτή την άσπρη γκαστρωμένη γάτα που

Υ_>/ κοιμόταν από καρέκλα σε καρέκλα. Ο καιρός φθινοπωρινός. Έμοιαζε με δροσερό καλοκαίρι. Είχα δουλειές, έβαζα κάποια τάξη στα πράματα μου. Έριχνα και τις ματιές μου έξω απ' τ' ανοιχτά παράθυρα στη γαλήνια θάλασσα. Από την πόρτα που είχε θέα προς τα μεσόγεια, αγνάντευα τα βουνά. Άθελα ένιωθα μέσα μου κάτι σαν προσευχή ευχαριστίας στο Θεό, που με αξίωνε να βλέπω. Ο ήλιος πήγαινε προς τη δύση του κι όπως πάντα απολάβαινα το μεγαλόπρεπο βασίλεμα. Νιώθω συγκίνηση καθώς λίγο λίγο χάνεται. Είναι σα μια ώρα αποχωρισμού. Τελείωσα κι ετοιμαζόμουν για την παραλία. Και τότε χτύπησε η πόρτα.

- Ποιος; φωνάζω.

- Εγώ, η Αθανασία. Άνοιξα και μπήκε στο χολ μ' αυτό το πρόσχαρο χαμόγελο στο ωραίο φρέσκο ακόμα πρόσωπο της. Είχε σβελτάδα απίστευτη για την προχωρημένη ηλικία της και το ανοικονόμη­ το πάχος της. Ήταν τόσο πληθωρική, που κάθε φορά είχα την εντύπωση πως δεν έμπαζε μια μα πέντε γυναίκες μαζί, που γελούσαν ή έκλαιγαν με το παραμικρό, γιατί τα κλά­ ματα και τα γέλια τα είχε πρόχειρα και κοντά κοντά.

- Πολύ χαίρομαι που ήρθες, είπα, μια στιγμή μόνο να ψήσω έναν καφέ.

- Όχι, δε θέλω, να τώρα δα ήπια. Η άρνηση ήταν συνηθισμένη. Μα πάντα ψηνόταν ο καφές και τον πίναμε στην τραπεζαρία καθώς έλεγε διάφορα αιγινήτικα νέα. Ήρθε μαζί μου στην κουζίνα, που καλά κι είναι ευρύχωρη, αλλιώς τι θα γινό­ ταν με τούτο τον όγκο της καθώς ποτέ δεν κάθεται στην ίδια θέση να κατασταλά­ ξει, παρά όλο πάει κι έρχεται μιλώντας, ζωντανεύοντας το λόγο με ολάκερο το κορ­ μί της και χειρονομώντας ολοένα. Και καθώς έριξε ματιές απ' το παράθυρο προς τη θάλασσα κι ύστερα στις φιστικές που φαίνονταν απ' την πόρτα, είπε: - Παράδεισος! είσαι ψηλά, έχεις θέα, βλέπεις από παντού. Παράδεισος! Μ' αλλάζει γρήγορα διάθεση, ζωγραφίστηκε πόνος στα μάτια της που γεμί­ ζουν δάκρυα.

- Ξέρεις γιατί ήρθα; - Περιμένω ν' ακούσω.

- Δεν υποφέρεται πια η Ζωίτσα! Με πρόσβαλε όσο δεν παίρνει άλλο. Κι αμέσως χτυπάει δυνατά το στήθος της μ' ανοιχτή παλάμη, ενώ τα δάκρυα της πέφτουν βροχή. ΑΝΘΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ

- Εμένα; Εμένα να προσβάλει; Ποια; η παλιο-Ζωίτσα, του παλιο-Λάμπρου η κόρη. Και ποια να προσβάλει: εμένα την Αθανασία, που έχω τρεις γιους οτα κα­ ράβια, κι οι δυο πρώτοι καπεταναίοι. Κόβει μεμιάς τα δάκρυα, καθίζει σ' ένα σκαμνί και μιλεί με έξαψη.

- Θυμάσαι κείνο το κέντρο της παραλίας, το ««Νεράιδα;» Έπαιρνα το καλο­ καίρι τη μάνα της Ζωίτσας - π ο υ σα να 'χει η τσέπη της σκορπιό δε βάνει ποτέ το χέρι της να πληρώσει- και πηγαίναμε εκεί να κάτσουμε, να ξαποστάσουμε. Παίρ­ ναμε από μια μπίρα κι ακούγαμε το Μένιο που γραγουδούσε έτσι όμορφα, κι ακούγαμε και κείνο το πιανάκι, κείνο το βιολάκι, το κλαρινάκι, και μας δρόσιζε ο μπάτης την ψυχή, βλέπαμε τον κόσμο που πηγαινοερχόταν και περνούσε η ώρα μας ώσπου να γυρίσουμε πάλι για ύπνο στα καβουρντιστήρια τα σπίτια μας μέσα στα στενά της Αίγινας. Εγώ προσέχω τα ρεύματα και ήμουνα καθισμένη κοντά στη μουσική με την πλάτη κατά τον τοίχο. Καθόμαστε ολοένα στο ίδιο τραπεζάκι ώσπου στο τέλος γνωριστήκαμε με τους μουζικάντες. Ο Μένιος ο τραγουδιστής είχε τα χρονάκια του. Πενηντάρης κι απά­ νω. Και λες να τ' άρεσε να κοπανάει κάθε βράδυ όλα κείνα τα τραγούδια; Από ανά­ γκη, να ζήσει ο άνθρωπος. Οι άλλοι οι μουζικάντες, κάτι παιδαρέλια, μπιτ μυξάρικα, τον βοηθάγανε με το βιολί, με την τρομπέτα τους, όσο μπορούσανε κι αυτά. Να σου πω, το Μένιο τον λυπόμουνα γιατί στην ηλικία του όσο και να ναι δεν μπορεί να τραγουδάει τόσες ώρες -λαρύγγι είν' αυτό- τη γυφτοπούλα και δώσ' του πάλι τη γυφτοπούλα «με γύφτικη μιλιά». Απ' το πολύ που πηγαίναμε στη «Νεράιδα» κα­ λησπεριζόμασταν και καμιά φορά, κι όταν ξεκουραζόταν απ' το τραγούδι, τον προ­ σκαλούσα στο τραπέζι μας: «Κάθισε, κύριε Μένιο, να πάρεις μια μπίρα», του 'λεγα. Τι ΠΙΟ φυσικό; Καθόταν κουρασμένος και αμίλητος. Σκέψου, ήτανε τώρα για τρα­ γούδια ο άνθρωπος; Αλλά τι να πεις σαν είναι στη μέση η φτώχεια... Εμένα, πού, πού, πού να το βάλει ο νους μου πως με κουτσουμπολεάανε! Μα πώς να το βάλει, που είμαι πενήντα πέντε χρονών και δεν ακούστηκε το παραμικρό για τ' όνομα μου. Ό π ο υ μια μέρα βλέπω τον άντρα της Ζωίτσας στο δρόμο, τον καπετάν Βασίλη. Με σταμάτησε και μου λέει (Σηκώνεται η Αθανασία, δένει τα χέρια της πίσω στην πλά­ τη, τουρλώνει τα χείλια της και κάνει τη φωνή του καπετάν Βασίλη, βαθιά και τρα­ χιά, φωνή καπετανίσια) : «Για να σου πω, κυρ-Αθανασία, ξέρεις τι μου 'παν; Πως έλεγε σ' ένα φίλο του ο Μένιος ο τραγουδιστής πως δεν τον νοιάζει που τελειώνει η σαιζόν και θα φύγει απ' την Αίγινα, μα στεναχωριέται που δε θα βλέπει πια την ωραία γκριζομάλλα. Αυτά δεν είναι να τα λένε για σένα χήρα γυναίκα...». «Με συ­ μπαθά πολύ η χάρη του, του αποκρίνομαι κι εγώ, για μάζεψε τα λόγια σου, καπε­ τάν Βασίλη, και μάθε πρώτα σε ποια μιλάς! Δε μου λες, επειδή ο Μένιος ο τραγου­ διστής είπε πως δε θα βλέπει πια την ωραία γκριζομάλλα, για μένα το είπε; Μια γκριζομάλλα είναι στον κόσμο; Εγώ μονάχα υπάρχω; Κι η πεθερά σου γκριζομάλ­ λα είναι, και του γυμνασιάρχη η αδελφή γκριζομάλλα είναι, και του λιμενάρχη η γυναίκα, ούτε τριάντα πέντε χρονώ, γκριζομάλλα σχεδόν, κι άλλες κι άλλες... Όλες

ΙΟΥΛΙΑ ΙΙΕΡΣΑΚΗ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΛΙΛ,

τ.4

αυτές δεν ήτανε στη Νεράιδα κάθε βράδυ και δεν ακούγανε κι αυτές μ' ανοιχτό στό­ Ν

μα το τραγούδι του Μένιου;». «Ναι, προλαβαίνει ο καπετάν Βασίλης, μα στο δικό σου τραπέζι καθότανε και τράβαγε τις μπίρες κι ο κόσμος πονηρεύτηκε, από πίσω σε κουβεντιάζανε». «Μήπως ήμουνα μονάχη μου;» του λέω εγώ. «Με την πεθερά σου καθόμουνα. Τότε, θα ήτανε για την πεθερά σου που τό 'πε ο Μένιος. Και κεί­ νη γκριζομάλλα είναι». «Δεν πιάνει μπάζα για ερωτοδουλειές η πεθερά μου ενώ του λόγου σου τον ξεγελάς ακόμα το μουστερή». «Ντροπή σου, ντροπή σου! του φώ­ ναξα. Μα δε φταις εσύ, η γυναίκα σου σου τα πρόφτασε, καλά το κατάλαβα! Γιατί τι ξέρεις εσύ ένας καλός φαμελίτης κι αγράμματος άνθρωπος, της ταβέρνας και του καϊκιού; Εκείνη η γυναίκα σου, η γραμματισμένη οχιά, αυτή, αυτή, η ξενοδόντα, η αλεπού, η χόβολη, που είναι πετσί και κόκαλο απ' τη ζήλια της και την κακία της, που έχει μουστάκι και το ξουρίζει, που δεν έχει στήθος, πλάκα είναι, το λένε οι μο­ δίστρες που τη ράβουνε, πως της βάζουν στα σουτιέν της μπαμπάκια. Βάζει ποόντρες, βάζει και χαντρολαίμια, αμ ό,τι να κάνει δε γίνεται γυναίκα, παρά σαν το καλοεξετάσεις μοιάζει αρσενική γριά». Ο καφές από ώρα είχε ψηθεί, είχε κρυώσει και με κόπο μπόρεσα να την τρα­ βήξω από το χέρι να πάμε στην τραπεζαρία. Βγήκαμε στη βεράντα. Ακόμα όμως δεν είχε ησυχάσει. «Κάθομαι μόνη και κλαίω», αρχίζει η Αθανασία πάλι. «Έπρεπε να ζούσε ο άντρας μου να τον πιάσει μες την αγορά και να τον αρχίσει στις σφα­ λιάρες τον καπετάν Βασίλη. Αλλά εγώ, γυναίκα, τι να κάνω; Μου γράφει ο γιος μου απ' την Γιαπωνία: "Μανούλα, μη στεναχωριέσαι". Είχε έρθει πρόπερσι. Βάζα­ με το ραδιόφωνο και χορεύαμε μαζί βαλς. Ένας άντρας ως εκεί πάνω. Δεν έμοια­ σε του πατέρα του, μοιάζει σ' εμένα. Ο άντρας μου, δεν τον γνώρισες, ήτανε πολύ λιγνός, κοντός και ζηλιάρης. Θα σου πω τώρα κάτι για να γελάσεις. Μια φορά, τότε που με πρωτόφερε απ' την Αθήνα στην Αίγινα, ήμουν δεκαεφτά χρονών. Και ξέρεις πώς γνωριστήκαμε με τον άντρα μου;» Αλλάζει όψη και καρέκλα και φανερώνεται ευτυχισμένη. «Κείνα τα χρόνια πη­ γαίναμε, με τη μανούλα μου και τον πατέρα μου -Θεός σχωρέσ' τους— πηγαίναμε κάθε χρόνο στη Βουλιαγμένη. Είχανε κι οι δυο τους αθριτικά και κάνανε μπάνια στη λίμνη. Εμείς τα παιδιά, στη θάλασσα. Εγώ, η αδελφή μου η Τασία, η Θάλεια, ο Γιάννης μας, η Αντωνία, η Βαρβάρα και η Ελένη μας. Μα κι άλλα πολλά παιδιά, γειτονοπούλα. Ήτανε και μεγαλούτσικα αγόρια, γι' αυτό χωριζόμαστε στη θάλασ­ σα. Τ ' αγόρια αλλού, τα κορίτσια αλλού. Μια μέρα, το απομεσήμερο, είχαμε πάει μονάχα μας για μπάνιο τα πιο μεγάλα κορίτσια, δεκατεσσάρω με δεκαπέντε χρονώ' βία κάνα δυο στα δεκάξι. Θα ήμαστε ώρα κι απάνω στη θάλασσα, όταν μια από μας ξέκοψε, βγήκε απ' τη θάλασσα και πήγε πίσω από κάτι σκοίνα. Όμως πάτησε αμέ­ σως τις φωνές και έβαλε μια τρεχάλα καθώς είδε αγόρια πίσω απ' τα σκοίνα που μας κρυφοκοιτάζανε και μας ξομπλιάζανε. Ακούμε εμείς πως μας κοιτάζανε, πο πό! βγαίνουμε απ' τη θάλασσα, αρπάζουμε τα ρούχα μας παραμάσχαλα, με τα παπού­ τσια στο χέρι, και όπου φύγει φύγει. Τότε, κείνα τα χρόνια, μπανιερά δε φορούσα-

ΑΝΘΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ

με, παρά πουκαμίσες χρωματιστές, ροζ, θάλασσες, κίτρινες, μακριές ως τα νύχια. Πού και πού να φοράει καμιά μπανιερό μπλε με γιακά ναυτικό γαρνιρισμένο με άσπρα σιρίτια και να της σκεπάζει ο γιακάς την πλάτη, και το μπανιερό μακρύ κά­ τω απ' τη γάμπα. Τρέχαμε λοιπόν ξιπόλητα, μονάχα με τις πουκαμίσες και ξοπίσω μας τ αγόρια με φωνές μάς βαλαν στο κυνηγητό. Καθώς έτρεχα, ακούω από πίσω μου ποδοβολητό και κάποιος να φωνάζει "Παιδιά, κυνηγάτε εσείς τις άλλες, αφή­ στε μου εμένα τη χοντρή. Μωρέ τη χοντρή!". Τρέχαμε, τρέχαμε απάνω στην καυτή άμμο και ξεφωνίζαμε όλα μαζί τα κορίτσια. Στο τέλος, σκόνταψα σε πέτρα κι έπε­ σα. Ήρθε κοντά μου τ αγόρι, γυρίζω να το ιδώ μ' αυτό δεν ήτανε παιδαρέλι παρά άντρας ως είκοσι δύο χρονώ. Καταντροπιάστηκα. Αντρας μπροστά μου; Σκεπαζό­ μουν με τα χέρια μου. "Δε με γνωρίζεις; μου λέει, είμαστε σχεδόν γειτόνοι στην Αθήνα". Τον γνώριζα αλλά δεν του μίλησα. "Είμαι του Παπαλέξη ο γιος. Μη φο­ βάσαι. Σήκω και πήγαινε, έχω καλούς σκοπούς για σένα". Δε με βοήθησε να ση­ κωθώ παρά μ' άφησε και έφυγε. Εγώ, ψευτοντύθηκα πάνω απ' τη βρεμένη πουκα­ μίσα. Είχα χτυπήσει ανάμεσα στα δάχτυλα του ποδιού και το μικρό δαχτυλάκι έτρε­ χε αίμα. Έφτασα κουτσαίνοντας στις κάμαρες, γιατί ήτανε στη γραμμή οι κάμαρες που νοικιάζαμε στη Βουλιαγμένη. Ακουσα κλάματα. Τα πιο πολλά κορίτσια, γυρί­ ζοντας, οι γονιοί τους τα δέρνανε γιατί είχαμε κοροϊδέψει τα μικρότερα αδέρφια μας πως δε θα πάμε για μπάνια στη θάλασσα, κι έτσι δεν ήρθαν μαζί μας γιατί, αν τα είχαμε πάρει κι αυτά, θα τα 'χαμέ βάλει βιγλάτορες και θα μας δίνανε είδηση για το μπανιστήρι που γινόταν. Στην Αθήνα καθόμαστε στη συνοικία της Βλασαρούς και άμα και γυρίσαμε απ' τη Βουλιαγμένη ήρθε ο Παπαλέξης ο ίδιος και με ζήτη­ σε για το γιο του. "Σώνει και καλά ο γιος μου θέλει να παντρευτεί την κόρη σου την Αθανασία. Τη δίνεις;" "Είναι ακόμα μικρή, αλλά αφού παρουσιάζεται γαμπρός κι αφού για δόσιμο την έχουμε κι εμείς", του απάντησε ο πατέρας μου, που τον είχαν πνίξει τα πολλά θηλυκά. Καλά καλά ούτε τρεις μήνες δεν έμεινα αρραβωνιασμένη. Γίνηκε ο γάμος κι άρχισα ευτύς τα παιδιά. Εδώ στην Αίγινα είχε ο πεθερός μου ο Παπαλέξης έναν αδερφό σκληρό, με καλή χτηματική περιουσία και αγαπούσε πο­ λύ τον άντρα μου το Γλήγορη. Λοιπόν, κάθε καλοκαίρι μάς παρακαλούσε ο μπάρ­ μπας του να 'ρθουμε δυο τρεις μήνες μαζί του για συντροφιά. Έρχομαι τώρα στην ιστορία που σου έλεγα πως θα γελάσεις. Στην Αίγινα πέρναγε πρωί κι απόγεμα ο νε­ ρουλάς. Δεν είχε τότε όπως τώρα απάνω σε κάρο ντεπόζιτο με νερό και με κάνου­ λα να γεμίζει τους ντενεκέδες και τις στάμνες, παρά είχε στο κάρο αραδιασμένα βα­ ρελάκια καμιά δεκαριά, μπορεί και περισσότερα. Αγόραζα κάθε μέρα νερό γιατί εί­ χα λάτρα με τα μικρά παιδιά. Άρπαζε από το κάρο ο νερουλάς το βαρελάκι κι ερ­ χόταν και τ' άδειζε στο πιθάρι της κουζίνας. Μια μέρα ήμουνα στην αυλή. Καθό­ μουνα στο σκαμνί και βύζαινα τον Αντωνάκη μου. Ή ρ θ ε πάλι ο νερουλάς ν' αδει­ άσει δυο βαρελάκια νερό στο πιθάρι. Γυρίζει και με κοιτάζει μια, γυρίζει και με κοι­ τάζει δυο, και στο τέλος με ρώτησε. "Δε μου λες, κυρά, ζαχαροπλάστης ήταν ο πα­ τέρας σου;" "Μπα! πού βρέθηκε ζαχαροπλάστης..." είπα η χαζή. Πετάχτηκε από

ΙΟΥΛΙΑ ΠΕΡΣΑΚΗ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.4

μέσα ο άντρας μου που τ άκουσε, βγήκε στην αυλή, γιατί κατάλαβε τι ήθελε να πει ο νερουλάς, και τον αρπάζει απ' το γιακά. Τον αρχίζει στα χαστούκια, να και τού­ τη! να και κείνη! "Ναι, του λέει, ζαχαροπλάστης ήταν ο πατέρας της!" »Τώρα αν ζούσε ο άντρας μου, αλίμονο στον καπετάν Βασίλη και στη γυναί­ κα του που βγάζει λόγια απ' την κοιλιά της. Μα είναι της ζήλιας της και της στρίνιας της. Πήγα κι έκανα τα παράπονα μου στη μάνα της Ζωίτσας. Η μάνα της εί­ ναι δέκα χρόνια πιο μεγάλη από μένα, μα της αρέσει ακόμα και το γλεντάκι, γι' αυτό κάνουμε παρέα μαζί. Ακούς να μου βγάλουν λόγια!» Ήθελα να πάω κάτω στην παραλία για ψώνια.

- Στάσου, της λέω, να βάλω το ραδιόφωνο ν' ακούσω τη σωστή ώρα. Το 'βαλα και κείνη τη στιγμή έπαιζε βαλς. Σα να ήτανε σύνθημα, ακούγοντας τη μουσική η Αθανασία άρχισε στη βεράντα το χορό. Ήταν γλήγορος σκοπός τρε­ λός, με μεθούσε. Στριφογύριζε το λοιπόν με τον όγκο της, λαφριά, σχεδόν πετα­ χτή, μπροστά στις ελιές, μπροστά σε τόσα δέντρα αγνάντια στη θάλασσα με τα νη­ σάκια και τα βουνά της Πελοπόννησος. Νόμιζες πως ακινήτησαν όλα μεμιάς και την κοίταζαν σαστισμένα. Έκλεισα το ραδιόφωνο για να πάψει ο χορός. Είχα ανάγκη να κατέβω στην παραλία.

- Γιατί το 'κλεισες; Μα γιατί; είπε παραπονεμένα. Μου αρέσει ο χορός, μου αρέσει το τραγούδι. Ένιωσα βαθιά τον έρωτα για το τραγούδι. Με το τραγούδι κατάλαβα να λιώνω από αγάπη. Με το τραγούδι ανάστησα τα παιδιά μου, γι' αυ­ τό έχουν γίνει πρόσχαρα κι όλοι τ' αγαπούν. Έ χ ω κάνει τρέλες με τα παιδιά, χο­ ρούς! Ο άντρας μου ήτανε βαρύς, αμίλητος, ξεραγκιανός, ήτανε και κοντούλας. Του άρεσε το μπόι μου, του άρεσε το πάχος μου, του άρεσε η ξενοιασά μου και μ' έτρωγε τη νύχυα... Μ' έτρωγε και την ημέρα με τα μάτια... Την είχε συνεπάρει ο χορός και κοίταζε ονειροπαρμένη μακριά τη θάλασσα. Ύστερα πήγε στην αυλή και κάθισε στο πεζούλι του πεύκου κι άρχισε το τραγού­ δι. «Εσύ που έφυγες μιαν ανοιξιάτικη γαλάζια ώρα, πού νά 'σαι τώρα; Σε συλλο­ γίζομαι, σε περιμένω, ξανθό μου όνειρο αγαπημένο...» Κυλούσαν δάκρυα στα μάγουλα της. Η φωνή της έμπαινε ίσια στην καρδιά μου, γλυκιά φωνή, απαλή, γεμάτη συγκίνηση. Ήξερα και για ποιον τραγουδούσε και για ποιον έκλαιγε με πόνο. Για μια κόρη της που την είχε παντρέψει εδώ και δέκα χρό­ νια με Έλληνα που ζούσε στην Αμερική. Δεν την άφηνε ο άντρας της νά 'ρθει στην Ελλάδα. Όλο προφασιζόταν εμπόδια κι όλο της έλεγε πως «αργότερα θά ρθει». Μι­ σούσε η Αθανασία το γαμπρό της του θανατά απ' αυτή την αιτία και του έγραφε γράμματα κάθε νύχτα με το νου της. «Τον βρίζω σε κάθε γράμμα μου: Δεν είσαι άξιος μήτε παιδί να σου κάνει η κόρη μου να το 'χει συντροφιά της. Τον νυχιάζω εκεί που τον πονεί. Και τα δολλάρια που μαζεύει, να του τα βάλουν στην κάσα του». Έπειτα σφουγγίζει τα δάκρυα και πατά τα γέλια. Γέλια μελαγχολικά όμως.

- Όταν θα πάω σπίτι μου θα κλειστώ, θα βάλω το ραδιόφωνο ν' ακούω τραΑΝΘΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΑΙΠΝΗΤΙΚΟΝ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ

γουδί όσο θα πλέκω ή θα κεντάω, ως τα μεσάνυχτα. Τότε είναι που γράφω γράμ­ ματα με το νου μου, πότε στο να παιδί μου, πότε στ' άλλο. Αχ! με το νου και την καρδιά γράφω, γράφω τόσο εύκολα. Δύσκολα στο χαρτί. Κατεβαίνουμε τα τριάντα τρία σκαλιά της αυλής και προχωρούμε στο δρόμο.

- Έχω απόψε να σκεφτώ πάλι πολλά, λέει ύστερα από μικρή σιωπή, γιατί εί­ μαι μάνα τεσσάρων παιδιών και είναι όλα στην ξενιτιά, και το κορίτσι μου που ήρ­ θε εδώ στην Αίγινα και μου το πήρε ο Μανιάταρος με μπαμπεσιά είναι καταδικα­ σμένο να ζει στην Αμερική δίχως έναν άνθρωπο από το σόι του κοντά του. Οι τρεις γιοι μου αρμενίζουν στις μεγάλες θάλασσες. Κι επειδή δεν ξέρει πού βρίσκεται η Αμερική ούτε σε ποιες μεγάλες θάλασσες αρ­ μενίζουν τα τρία παιδιά της, τα εύχεται όλα με τεντωμένο χέρι μες το γαλάζιο βράδυ που πέφτει, με τέσσερεις απλωτούς σταυρούς στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.

Ιουλία Π ε ρ σ ά κ η

ΞεδίαλέγΟντας φίσϊΙΚΙ

Από το βιβλίο: Ανθρωποι

του

Σαρωνικού

' \ / σ τ ε ρ ' από τόσον καιρό ήρθε η Επιστήμη για το μάζεμα και το καθάρισμα του JL φιστικιού. Δεν άλλαξε, μόνο που τώρα αντί για μαντίλι στο κεφάλι φοράει τού­ το το καλοκαίρι μια μεγάλη χωριάτικη ψάθα. Κάνει ένα πρόσωπο αστείο έτσι. Σαν καπελωμένη σκελετόγατα. Έχει όμως πάντα τον τρόπο το δικό της στην κουβέντα της, και την ώρα που ξεδιαλέγαμε τα φιστίκια από τα φλούδια πάνω στο τραπέζι, απαντάει στην ερώτηση που της έκανε η Τρυποάλαινα, αν νοίκιασε το σπίτι της για καλοκαίρι, τις δυο κάμαρες με την κουζίνα που έχτισε τελευταία στην αυλή της. «Ναι, φέτος δε νοίκιασα το σπίτι μου για καλοκαίρι γιατί το 'χω νοικιασμένο από τα πέρσι ολοχρονίς. Και το μετάνιωσα γιατί θα 'παιρνα τα ίδια λεφτά σαν το νοίκιαζα μονάχα για καλοκαίρι, και τώρα έβαλα κι από πάνω έξι νοματαίους στο κεφάλι μου για δώδεκα μήνες. Ένα αντρόγυνο που τσακώνεται μέρα νύχτα. Έχουν και τέσσερα παιδιά. Μου παίρνουν το κεφάλι με τις φωνές τους καθώς τους έχω δίπλα μου. Πρόπερσι πούλησα το οικοπεδάκι μου, στη Σουβάλα. Δεν το 'λπιζα πως θα μου το ζητούσαν. Πήρε αξία η γης κι εκεί, και μ' αυτά τα λεφτά κατάφε­ ρα να χτίσω το σπίτι. Δεν το καλοτελείωσα ακόμα κι αρχές καλοκαιριού παρου­ σιάστηκε μια μαυροφόρα κυρά με την κόρη της. Καμιά πενηνταριά η μάνα, καμιά εικοσιπενταριά η κόρη. Μάνα και κόρη μεγαλοπιανόντανε. Σε ποιόνε; Σ' εμένα για στη γειτονιά μου... Η μάνα είχε γλυκό τρόπο. Όταν της πήγαινα τίποτα να τη φι-

54

ΙΟΥΛΙΑ ΠΕΡΣΑΚΗ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

λέψω, κανένα σύκο απ' τις συκές μου ή κανένα αυγό της ημέρας από τις κότες μου, μου φώναζε "Περάστε μέσα, κυρία Επιστήμη μου, περάστε... Μην παρεξη­ γάτε που δεν φέραμε καλά έπιπλα... Τρεις μήνες είναι, θα περάσουν. Εμείς για καθαρόν αέρα και για θαλάσσια μπάνια ήρθαμε... Μα σαν έρθετε στην Αθήνα θα μας δείτε διαφορετικά. Είμαστε κυρίες! Παίρνω σύνταξη από τον άντρα μου. Αξιωμα­ τικός της χωροφυλακής ήτανε. Βλέπεις, μεγάλες θέσεις αυτές, κυρία Επιστήμη μου... Και ποιος δεν ερχότανε στο σπίτι μας, όχι που σας το λέω, ελάτε στην Αθή­ να, ρωτήστε στη γειτονιά μας και θα σας πουν... Τον σκότωσαν στον ανταρτοπό­ λεμο και μας έβγαλε το κράτος μεγάλη σύνταξη, δική μου και της κόρης μου να πούμε, είναι κόρη τ' αντρός μου από την πρώτη του γυναίκα". "Δε σκάτε πια, μα­ μά, με τη λίμα σας!" φώναξε το κορίτσι απ' τη διπλανή κάμαρα που τ' ανησύχη­ σαν. Η μάνα, αντί να συγχυστεί για το φέρσιμο της κόρης της, σηκώθηκε μόνο να κλείσει την πόρτα. "Με συγχωρείς, παιδί μου, δεν ήξερα πως γράφεις στον αρραβωνιαστικό σου". Γύρισε σε μένα και συνέχισε: "Που λέτε, κυρία Επιστήμη μου, είδανε μεγαλεία τα μάτια μου. Αφήστε τα δώρα στη γιορτή μου. Και πού δεν πή­ γαινε, κυρία Επιστήμη μου, Θεσσαλονίκη, Ξάνθη, Κομοτηνή, Καβάλα, κι όπου κι αν πηγαίναμε, παραμέριζαν να μας κάνουν τόπο να περάσουμε... Ήταν άνθρωπος με επιβάλλον, πυγμής. Τον έτρεμαν στην υπηρεσία του. Τον έτρεμα και εγώ, να πούμε, τον σεβόμουν. Δε σήκωνε ποτέ αντίρρηση' μήτε σκέτη πούντρα στο πρό­ σωπο μου δε μ' άφηνε να βάζω. Σάλιωνε το μαντίλι του κι έτριβε τα χείλια μου να ιδεί αν έχουν κοκκινάδι. Κι αφού βεβαιωνόταν πως μήτε ρουζ μήτε πούντρα είχα βάλει, έφευγε για την υπηρεσία του ήσυχος, καλώς... καλώς' έλεγε μονάχα". »Αμ εκείνη, συνεχίζει η Επιστήμη, βαφόταν χειρότερ' απ' την κόρη της! Ή που ό,τι έκανε το κορίτσι, τα ίδια και η μάνα. Και ήταν μια χοντρέλα, μια βαρέλα που όλο σκέρτσα έκανε. Μα πού να τα 'κάνε στην αυλή μου; Στον άντρα μου: Αυτός ήτας σαράβαλο, σερνόταν. Βρήκε όμως να τα κάνει στο γείτονα μου, το χήρο τον κυρ Πέτρο που είχε βάλει μαράζι τη χηρεία του κι όλο πότιζε τα λουλούδια που είχε φυτέψει με τα χεράκια της η συχωρεμένη του' και είχε γεμάτη μιαν αυλή. "Αχ, τι παράδεισος είναι η αυλή σας, κύριε Πέτρο", του είπε μια μέρα η νοικάρα μου καθώς βρήκε την αυλόθυρά του ανοιχτή και κείνον με το ποτιστήρι στο χέρι. »Για να την ευχαριστήσει της έκοψε αγκαλιές τα λουλούδια και τα 'φέρε σπίτι της. Γέμισε αιγινήτικα κανάτια γιατί βάζα δεν είχα ούτε εγώ να της δώσω. »Λίγο λίγο άρχισε να 'ρχεται ο κυρ Πέτρος στην αυλή μας και σαν του βγάζα­ νε καρέκλα και καθόταν κάτω απ' την κληματριά, άρχιζε πάλι η νοικάρα μου την κουβέντα για τα μεγαλεία της ή έκανε σκέρτσα κοριτσίστικα σ' έναν εβδομηντάρη άνθρωπο, λέγοντας τα περιστατικά της. Μ' αυτός δεν αποκρινόταν, μονάχα την κοίταζε. »"Προχτές", του είπε ένα απόγεμα, "είχαμε πάει στον Πόρο εκδρομή με την κόρη μου και τον αρραβωνιαστικό της, που 'ρθε απ' τη Δράμα για μια μέρα να την ιδεί. Σαν καθίσαμε στο καφενείο, τους έπιασε βουβαμάρα και ξαφνικά σηκωθήΑΝΘΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ

κάνε βιαστικοί και πήρανε το καράβι που σαλπάριζε κείνη την ώρα για την Ύδρα. Σε λίγο το κατάλαβα πως μ' αφήσανε, και συγχύστηκα. Καθώς ήμουν στεναχωρη­ μένη σκέφτηκα να μπω στην βενζινούλα που πάει στο λεμονοδάσος. Καθώς πή­ δησα να μπω στη βάρκα, παραπάτησα κι έπεσα πάνω στο σκαρμό. Χτύπησα πολύ άσκημα. Ακόμα πονώ, αχ, πώς πονώ, πονώ". "Πού χτυπήσατε;" τη ρώτησε ο κυρ Πέτρος ανυποψίαστος. "Εδώ, εδώ..." και σήκωνε τα ρούχα της όλο και πιο πάνω, πολύ πιο πάνω από τα γόνατα. Τι λέω γόνατα, μωρέ πολύ πιο ψηλά, τάχατες να του δείξει το μέρος που χτύπησε. Και κράταγε τα ρούχα της ανεβασμένα κι ο ερημο-Πέτρος -χρόνος που χήρεψε- στερημένος από γυναίκα, κοίταζε κι αναστένα­ ξε, γιατί ο άντρας όσο μπορεί και σηκώνει ένα τσουβάλι άχυρα, που λέει ο λόγος, τη θέλει τη γυναίκα. Κάποια ώρα κατέβασε τα ρούχα της η κυρία Λιλή η νοικάρα μου. "Πολά εχτυπήσατε, κυρία Λιλή, της είπε, πολύ..." »Και σαν πια τα είπε η κυρία Λιλή όλο τα ίδια και τα ίδια, μόνο δεν ξέρω αν του ξανάδειξε το χτύπημα γιατί δεν ήμουν κι όλο μπροστά, είχα και δουλειές και μπαινόβγαινα απ' την κουζίνα στην αυλή. Τέλος, σιγομίλητος, σηκώθηκε, τη χαι­ ρέτησε κι έφυγε. Νύχτωσε κιόλας. Μα σε λίγο ξαναγύρισε μ' ένα μπουκάλι λιαστό κρασί απ' την νταμιτζάνα του. "Να, κυρία Λιλή, πιέτε λίγο να συνεφέρετε". Αμ, σε δυο τρεις μέρες, είχανε πιάσει φιλία, μάνα και κόρη, και μπαινόβγαιναν στο σπίτι του. Αυτός κουβάλαγε κρέατα, ψάρια, φρούτα, μαγέρευε η κυρία Λιλή και τρώ­ γανε οι τρεις τους. Φωνάξανε και γυναίκα κανά δυο ώρες το μεσημέρι να τους πλέ­ νει τα πιάτα να μη χαλάνε τα νύχια τους στο νεροχύτη. Δυόμισι μήνες τον ρουφήξανε και του τρώγανε τις οικονομίες γιατί η γυναίκα του ήτανε οικονόμα και του 'χε φυλάξει αρκετό παραδάκι, κάνοντας κουμάντο ο όλα. Ήτανε βλέπεις της γυ­ ναικός το χτήμα με εκατό ρίζες μεγάλες φιστικιές, όλες σε εισόδημα και κείνου δεν του 'πέφτε, όσο εκείνη ζούσε, λόγος σε τίποτα. Τι ήξερε αυτός από χτήματα; Δά­ σκαλος ήτανε που τον είχε διώξει το κράτος για αριστερό, κι ύστερα τον τσάκωσε και τον έστειλε σε ξερονήσια εξορία. Χρόνια έμεινε ως που γίνηκε καρδιακός απ' τις ταλαιπωρίες. Για καλή του τύχη βρέθηκε ένας φίλος, έτρεξε στο υπουργείο και φρόντισε να ξανακοιτάξουνε τα χαρτιά του. Τα είδανε καθαρά και του δώσανε χά­ ρη. Κείνον τον καιρό είναι που ήρθε στην Αίγινα ν' αναπαυτεί, να ξεχάσει τα βά­ σανα του κι έτυχε να τον βάλει η κυρα-Καίτη νοικάρη. Του έδωσε τη σάλα της, μα σε λίγο είδε πως ταίριαζαν τα χνώτα τους και τον παντρεύτηκε. Όχι πως είχε πια ανάγκη από άντρα, γιατί ήταν και περασμένη στα χρόνια, μα ήθελε να εκδικηθεί κάτι ανιψίδια που όταν το 'φέρνε η κουβέντα για παντρειά της, ξεμπροστίζανε τα χρόνια της που κείνη τα 'κρύβε. »Τα βράδια, σαν ήτανε φεγγάρι, ερχόταν ο κυρ Πέτρος στη δικιά του αυλή κι ανοίγανε τις πάνινες πολυθρόνες και ξαπλωνόντουσαν κάτω απ' τη μουριά, κι από την γκρεμισμένη μάντρα μου κοιτάζανε τη θάλασα που δε φαινόταν απ' την αυλή του κυρ Πέτρου ούτε απ' το σπίτι του. Μάνα και κόρη τότε ξαπλωμένες το ρίχνανε στο τραγούδι. Η μάνα είχε καλό λαρύγγι και σαν τραγούδαγε η κόρη τη σιγοΙΟΥΛΙΑ ΠΕΡΣΑΚΗ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.4

ντάριζε με το σφύριγμα. Ήτανε να τις ακούς και να χαίρεσαι. Ξέχναγες τα βάσα­ να. Ό μ ω ς αυτά δεν αρέσανε του άντρα μου γιατί του χάλαγαν την ησυχία, του κόβανε τον ύπνο. Και μια φεγγαρονυχτιά βγήκε όξω με τα σώβρακα, τις ζύγωσε και πάτησε τις φωνές: "Ε, ε, ε! τι το κάναμε εδωμέσα, σφυριχτράδικο για τραγουδιστράδικο;" »Ο κυρ Πέτρος ήτανε λιγομίλητος και μονάχα άκρες μέσες τής φανέρωσε τι βάσανα πέρασε με τη γυναίκα του που έξι μήνες κατάκοιτη δεν τον άφηνε ρούπι από κοντά της, μόνο του φώναζε ολοένα "Πέτρο, Πέτρο, Πετράκη... μη φεύγεις από κοντά μου..." Κι αυτός βέβαια τη λυπότανε, στεφάνι του ήτανε, μα λογάρια­ ζε και το βίος που τ άφηνε γιατί είχε κάνει διαθήκη και του τα 'δίνε όλα αυτουνού. Θα μου πεις πως γέρος ήτανε τι να το 'κάνε πια το βίος, μα έτσι είναι το μά­ τι το βλοημένο, άπληστο, να βλέπει και να μη χορταίνει. Πήρανε και την Κατίνα του Κοψάφτη να κοιτάζει την άρρωστη, να τη γυρίζει όλη την ώρα στο στρώμα, δεξιά ζερβά, δεν έβρισκε ησυχία σε μια θέση η άμοιρη. "Πέτρο μου, Πέτρο μου..." φώναζε ολοένα που σου ραΐζε την καρδιά σαν τη σφίγγανε οι πόνοι, και κείνος της βάσταγε το χέρι ή το μπούτι να της κάνει ένεση να ησυχάσει και πολλές φορές λύγιζαν οι βελόνες ή σπάγανε γιατί το δέρμα της σκλήρυνε σαν αργασμένο τομάρι. Ύστερα από την ένεση σταμάταγαν οι πόνοι και κείνος την παρηγορούσε πως γλήγορα θα γίνει καλά, της τα 'λέγε έτσι που τον πίστευε, κι άρχιζε πάλι να 'χει ελπίδες. "Μακάρι, Πέτρο μου, μακάρι να δώσει ο θεός να σηκωθώ απ' το κρε­ βάτι, να μπορώ να περπατήσω και να πάμε στην Αθήνα μαζί, στην Αγία Ειρήνη, ν' αγοράσουμε σπόρους, ν' αγοράσουμε φιντάνια, να κάνουμε κι άλλα λουλούδια στην αυλή μας. Αχ! έπρεπε να γνωριστούμε τότε που ήμουνα νέα, πολύ πριν, πριν... να παντρευτούμε και να περάσουμε χέρι με χέρι τον ωκεανό της ζωής". Και σαν πέθανε κανείς δεν ήξερε για διαθήκη και μαζεύτηκαν στα μαύρα οι συγγενείς, γιατί τους περνούσε πως έχουν μερτικό απ' την κληρονομιά, σύμφωνα με το νόμο, μια και τ' αντρόγυνο δεν απόχτησε παιδιά. Κι αναστενάζανε, και κλαίγανε μ' ανα­ φιλητά και μαδιόντουσαν, κι η Λευτερίτσα η ανιψιά που ήταν και βαφτισιμιά της, την ώρα που κατέβαζαν με τα σκοινιά στο λάκκο την πεθαμένη, αναστέναξε απ' τα τρίσβαθα, από τα φυλλοκάρδια της, και δώσ' του πάρ' τη κάτω! Λιγοθύμησε, ξε­ ράθηκε. Σανίδα τη σηκώσανε και την πήγανε στην άμαξα που περίμενε. Μα ύστε­ ρα σαν ανοίχτηκε η διαθήκη και μάθανε πως τους αφήνει όλους έξω, σε κανέναν τίποτα, ούτε ένα πράσινο φύλο, που λέει ο λόγος, μόνο τ' άφηνε όλα τ' αντρός της, πετάξανε μεμιάς τα μαύρα, τα σκίσανε με τα δόντια τους, φορέσανε χρωματιστά και βρίζαν την πεθαμένη, και του κυρ Πέτρου τού βγάλανε παρατσούκλι "ο φ υ στικοφάγος", γιατί μείναν δικά του σπίτι και φιστικιές. »Λέγαμε όμως για την κυρία Λιλή και την κόρη της. Ναι, στους τρεις μήνες μάς άφησαν γεια. Φύγανε βιαστικά για την Αθήνα να 'τοιμαστούν για το γάμο που θα γινόταν στη Δράμα, και θα 'ρχόταν σύντομα ο υπαστυνόμος ο αρραβωνιαστικός της να την πάρει. ΑΝΘΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ

57

»Ο κυρ Πέτρος, θέλεις τον πείραξε η δίαιτα που έκανε τελευταία, θέλεις από κούραση, θέλεις γιατί έχασε τη συντροφιά του την Κυρία Λιλή, αρρώστησε. Ήταν όλο ανήμπορος, τον πιο πολύν καιρό τον περνούσε στο κρεβάτι κι ο γιατρός μπαι­ νόβγαινε. Άσε που χειροτέρεψε η καρδιά του. »Σα μάθανε από σπιούνους οι αδερφάδες του και τα ανίψια του τα καθέκαστα και πως τα καρβέλια του όπου να 'ναι και σώνουνταν, πλακώσανε στην Αίγινα σαν τα κοράκια που μυρίζονται ψοφίμι. Και μην πεις πως πριν πάταγε κανένας τους! Έλεγε μονάχα ο κυρ Πέτρος πως έχει στην Αθήνα συγγενείς φτωχούς, φαμελίτες, και σαν τον έδιωξε το κράτος από δάσκαλο, όχι μονάχα δεν τον συντρέξανε, παρά του χτυπήσανε και την πόρτα στα μούτρα γιατί αυτοί βαστούσαν με το άλλο το κόμμα, το δεξιό. Έτσι που και βιβλία που τους είχε μπιστεμένα, καρφωμένα στην κασόνα, ειδοποιήσανε την αστυνομία και τα πήρε. Λοιπόν αυτά στάθηκαν αιτία να τον στείλουν εξορία. »Έτσι το λοιπόν φτάξανε στην Αίγινα δυο φαμίλιες, οι δυο αδερφές οι χήρες, από άλλη μάνα, μουλαδερφές του. Είχανε παιδιά παντρεμένα κι εγγόνια. Κουβαλήσανε και μια κουτσή συμπεθέρα. Καμώθηκαν πως τάχατες ψάξανε για δωμάτιο μα στάθηκε αδύνατο απ' την πολυκοσμία της Αίγινας. Ήταν όλα πιασμένα για της Παναγίας που έπεφτε την άλλη μέρα. Τότες άφησαν κατά μέρος την ντροπή οι δυο μουλαδερφές και μια και δυο σπίτι του. Καθώς τις αντίκρισε ξαπλωμένος στο κρε­ βάτι δεν τις είπε να καθίσουν μόνο τις άφησε να περιμένουν ορθές. "Μας συγχω­ ρείτε του είπαν, δε θέλουμε να μπει κανένας σε ανησυχία για ελόγου μας. Άρρω­ στος άνθρωπος' δε χρειάζεται κι η φασαρία μας από πάνω γιατί δεν είμαστε και λίγοι. Φέραμε και τα παιδιά και δε θέλουμε να σας γίνουμε βάρος. Μας φτάνει να μας δώσετε κανένα παράσπιτο για λίγες μέρες. Ήρθαμε να προσκυνήσουμε τον άγιο Νεκτάριο, κι ύστερα θα πάμε στην Πέρδικα να προσκυνήσουμε τον άγιο Σω­ στή οπού είναι ταμένη και η συμπεθέρα μας από τότε που την κούτσανε μια μοτοσυκλέτα και την προστάτεψε απ' το χάρο η αγιοσύνη του". »Ο κυρ Πέτρος έκανε πως ξέχασε το παλιό φέρσιμο τους και την καταφρόνια που του δείξανε, και είπε στη γυναίκα που τον παράστεκε νύχτα μέρα, να τους δώ­ σει το πάτημα μ' ένα παράσπιτο δίπλα, για τα παιδιά. »Τ' άλλο πρωί, σηκώθηκε λίγο απ' το κρεβάτι και καθώς πήγε στο παράθυρο, είδε ανάμεσα απ' τις γρίλιες το συγγενολόι του μαζεμένο στο χτήμα. Οι άντρες με μεγάλες δρασκελιές μετρούσαν το χωράφι και οι γυναίκες με χαρτί και μολύβι λογαριάζανε και γράφανε τις φιστικιές. Εγώ απ' την γκρεμισμένη μάντρα μου, πα­ λεύοντας με τις δουλειές μου, είδα τις δυο μουλαδερφές ξαπλωμένες κατάχαμα από τη ζέστη στον ίσκιο της μεγάλης αμυγδαλιάς που λιανοτραγοόδαγαν χαρού­ μενες για το αναπάντεχο βίος που λογαριάζανε σύντομα να γίνει δικό τους. »Το παιδομάνι, αγόρια και κορίτσια, σκαρφαλωμένα μαδούσανε το φιστίκι απ' τα δέντρα. Γινόταν μεγάλη φασαρία. Έδωσε ο θεός και σε τέσσερεις μέρες μπαρκάρισε ξανά το συγγενολόι κι άφησαν ήσυχο τον κυρ Πέτρο. Θα μου πείτε, κι ΙΟΥΛΙΑ ΙΙΕΡΣΑΚΗ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 4

εσείς βρε γυναίκες, τι μ' ένοιαζε εμένα; Μ' ένοιαζε και μ' έκοφτε να ξεκουμπι­ στούν, γιατί εκείνα τα οχτώ παιδιά που φέρανε, τα οχτώ θεριά, επειδή ο κολίγας του κυρ Πέτρου τα κυνηγούσε απ' τις φιστικιές που τις είχαν δώσει κολιγικές, αυ­ τά λυσσάξανε και σαλτέρνανε απ' την γκρεμισμένη μάντρα, αγόρια και κορίτσια, στην αυλή μου όπου γινόταν χαλασμός με τα παιχνίδια τους. Ως και το κοτέτσι μου ανοίξανε μια μέρα που έλειπα. Βγήκανε οι κότες και ρημάξανε τα λελούδια. Ύστερα τα βάλανε με την κατσίκα μου, που ξεπαλουκώθηκε και πήρε τους δρό­ μους! Χάθηκε. Έψαχνα ώρες ώσπου τη βρήκα σε άλλο μαχαλά δίχως την καπιστράνα. Αναγκάστηκα να την τραβάω από τ' αυτί. Γάνιασα ως να τη γυρίσω σπίτι. »Ο κυρ Πέτρος άκουγε τις φωνές τους και το σαματά και διάταξε να μην πάει κανένας τους να τον ανησυχήσει σα φύγουν. Μόνο να τους πούνε πως κοιμάται. »Σιγά σιγά όμως σωνόταν το λαδάκι του ώσπου έσβησε σε τρεις μήνες το καντίλι του. Μα είχε καταλάβει το τέλος του και φωνάζει το συμβολαιογράφο κι έκα­ νε διαθήκη και σαν ανοίχτηκε διαβάστηκε πως τ' αφήνει όλα στις ανιψιές της γυ­ ναίκας του, στα τρία κορίτσια τα ανύπαντρα. Σαν τ' άκουσαν οι κληρονόμες, δεν πίστευαν τ' αυτιά τους. Μαυροφορέθηκε πάλι η φαμίλια και του κάνανε μνημό­ συνο, με δεσπότη, με δυο παπάδες και τέσσερεις ψαλτάδες, κι από τότε πληρώνουν στο νεκροταφείο για να καίει νύχτα μέρα το καντίλι στο μνήμα του». Οι γυναίκες ακούγανε την πολυλογία της κυρα-Επιστήμης κι ολοένα ξεδιαλέγανε στα σβέλτα τα φιστίκια ξεχωρίζοντας τα απ' τις φλούδες. Τα ρίχνανε στον κουβά για να πλυθούν και να τ' απλώσουν μετά στον ήλιο για στέγνωμα. Καθισμένη κι εγώ κάτω απ' τη μυγδαλιά με τις γυναίκες διάλεγα φιστίκι. Μα περισσότερο μάζευα στο νου μου τα όσα ανιστορούσε η Επιστήμη για τον κυρ Πέ­ τρο το «φιστικοφάγο».

! ΑΝΘΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ

Ιουλία Π ε ρ σ ά κ η

U

HlIKLC

Από το βιβλίο: Ιστορίες

της κάθε μέρας

ίπας δεν ήτανε τ' όνομα του, εμείς τον βγάλαμε έτσι, γιατί τους πήλινους σω­ λήνες που τοποθετούσε στο σπίτι που χτίζαμε τότε, τα κιούγκια, τα έλεγε πί­ πες. Και του 'μείνε, ο Πίπας.

- Μα για δεν τα λες σωλήνες, μαστρο-Μήτσο, να καταλαβαίνουμε κι εμείς; - Έκανα στη Αμερική. Εκεί έμαθα την τέχνη. Έτσι τα λέγανε εκεί. Κι όλο στις πίπες εργαζόμουνα, είχα γίνει μάστορης σ' αυτές. Εδώ όμως στην Αίγινα ο Πίπας έκανε τον ντενεκετζή. Κόλλαγε ντενεκέδες, καμινέτα, μπρίκια, έβαζε χέρια στις κατσαρόλες που τους έλειπαν, έκανε χωνιά, κα­ ζάνια για πλύση, λύχνους, πού και πού να βρει καμιά δουλειά της προκοπής. Τό­ τε, σαν έβρισκε, γινόταν άλλος άνθρωπος. Σήμερα που χτυπούσαν οι καμπάνες και ρώτησα ποιος πέθανε, μου είπαν «ο Μή­ τσος ο υδραυλικός». Είχε αυτό τον τίτλο, άλλος συντεχνίτης του δεν καταπιανόταν με υδραυλικές δουλειές. Τότε κι εγώ έφερα μια βόλτα γύρω στο σπίτι και κοίταζα τους σωλήνες που τρέχουν στη στέρνα τα νερά της βροχής, τα ντεπόζιτα κι όσες άλλες δου­ λειές είχαν περάσει από τα χέρια του. «Ο Πίπας...» έλεγα καθώς περνούσα μπροστά από τα διάφορα σχήματα που τους είχε δώσει. Ύστερα πήγα και κάθισα στο πεζούλι του κυπαρισσιού και συλλογίστηκα τις δυο τελευταίες φορές που τον είδα. Την προτελευταία φορά, θυμάμαι, πέρασα να πληρώσω την κόλληση που έκα­ νε στην κάνουλα του ψυγείου που έσταζε, εκεί κοντά στη βίδα. Όταν μπήκα στο μαγαζί να τον πληρώσω, έβαζε ουρά σ' ένα μεγάλο κουτί από κονσέρβα, που θα το χρησιμοποιούσαν κάτι φτωχοί ψαράδες για κατσαρόλα. Με κοίταξε με κατεβασμένο το κεφάλι απάνω απ' τα γυαλιά και μου είπε: - Το κόλλησα φίνα το ντεποζιτάκι, ε; Κάνω κακή δουλειά εγώ; Μην κοιτάς που ήρθα στην Αίγινα. Δεν καθόμουνα στην Αμέρικα; Τώρα είναι αργά, αργά...

- Δε μου λες, τι σου χρωστάω; Δεν μου απάντησε, παρά άρχισε να ψάχνει ορθός σε κάτι εργαλεία που είχε ανακατεμένα απάνω στο μπάγκο. Ύστερα, σα να βρήκε όχι το εργαλείο που ζήτα­ γε, αλλά τις λέξεις, μου λέει σοβαρά: - Είκοσι δραχμές...

- Για τι πράγμα θέλεις είκοσι δραχμές; - Για την κόλληση...

- Πάνω από πέντε δραχμές, ας είναι δέκα, δε θα μου 'παίρνε κανείς άλλος.

- Αυτοί! Γι' άκου, αυτοί είναι φαναρτζήδες, εγώ είμαι υδραυλικός. Έκανα χρό­ νια μάστορης στην Αμέρικα!

- Μάστρο-Μήτσο, δεν τα πάμε καλά!...

ΙΟΥΛΙΑ ΠΕΡΣΑΚΗ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 4

- Τα πάμε, τα πάμε! Σύμφωνοι! Γι' άκου, τι ήθελα να σου πω;... Ό,τι σου έκα­ να εκεί πάνω στο σπίτι δεν το 'χω κάνει πρώτης γραμμής; - Ποιος σου λέει γι' αυτά; Για την κόλληση μιλάμε! Κούναγε το κεφάλι του βλέποντας πάλι κι εξετάζοντας τα εργαλεία!

- Το ξέρω.

- Τότε δε σε καταλαβαίνω.

- Δώσε μου δεκαπέντε δραχμές και ξοφλάμε.

- Ακόμα θ' αστειεύεσαι! Ακούμπησε ανήσυχος ό,τι κρατούσε στο χέρι κι ήρθε κοντά στην πόρτα του μαγαζιού που στεκόμουνα. Έβγαλε αλαφιασμένος το κεφάλι μια στιγμή έξω απ' την πόρτα και κοίταξε απ' το στενό δρομάκι ίσια προς τα κάτω ένα κομμάτι θά­ λασσα που φαινόταν με τ' αγκυροβολημένα καΐκια. Ύστερ' άρχισε με φωνή μονό­ τονη, ψιθυριστή, χωρίς να με κοιτάζει, να μου λέει: - Δώσε μου, που σου λέω, είκοσι δραχμές κι άλλοτε τα βρίσκουμε... Μα τις θέλω τώρα, πριν νυχτώσει... Είμαι νοικοκύρης άνθρωπος, δε μ' αρέσει να ζητάω, να ξευτελίζομαι πάλι στους διπλανούς μαγαζάτορες. Μιλώντας λύγιζε κάθε λίγο τα γόνατα κι ύστερα στεκόταν ίσιος πάλι στα πόδια του.

- Θέλω να πάω σπίτι μου, νιαούριζε, όχι το χρειαζούμενο, μα κάτι επιτέλους να πάω, σαν άνθρωπος που είμαι... Πώς να μπω στο σπίτι μ' άδεια χέρια, που με κοιτάζουν, απ' τη γυναίκα ως το μωρό, να ιδούνε τι τους βαστάω; Με κατάλαβες; Μα με κατάλαβες;... Το πρόσωπο του, όσο μιλούσε, έπαιρνε την όψη πεθαμένου, η φωνή όλο χα­ μήλωνε, όλο αδυνάτιζε, και τα μάτια σα να βαθούλωναν, σα ν' άδειαζαν...

- Καλά, καλά! τον σταμάτησα και του έδωσα ένα πενηντόδραχμο απ' τα δυο που είχα. Κράτα το! του λέγω. Άπλωσε νύχια και το πήρε. Πέρασε καιρός, του έστειλα την πετρελαιομηχανή, να τη φτιάξει που ήταν ει­ δικός, άλλαξε σε μια βραστήρα τον πάτο και το χέρι και πολλά άλλα κολλήματα που είχε ανάγκη το σπίτι. Μια μέρα μου 'στείλε ένα ποτιστήρι, που το είχε δουλε­ μένο με πολλή τέχνη. Την τελευταία φορά που τον είδα είναι όταν πέρασε να τον πληρώσω. Τουμπάναγε ορθός τσίγκους και λαμαρίνες. Δεξιά κι αριστερά στην πόρτα του είχε δυο καινούργια ντεπόζιτα σαν τιμητική φρουρά.

- Πόσα χρωστάω, μαστρο-Μήτσο; τον ρώτησα. Μου χαμογέλασε ευχαριστημένος.

- Τίποτα δε χρωστάς.

- Π ώ ς τίποτα; Και το ποτιστήρι; Έκανε δυο βήματα προς τα εμπρός κι ήρθε και στάθηκε στη μέση του μαγαζι­ ού εξηγώντας.

- Κείνο το Σαββάτο βράδυ σαν εκατάλαβες, ήσουνα ύψος, μεγαλείο. Πες λοι­ πόν και συ για μένα πως είμαι λεβεντιά! ΑΝΘΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΑΙΠΝΗΤΙΚΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ

*-/.

J

Τ Ρ Ε Ι Σ

Α Ν Α Κ Ο Ι Ν Ω Σ Ε Ι Σ

Α Π Ο

Τ Η Ν

Η Μ Ε Ρ Ι Δ Α

«ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ, Ο ΠΡΩΤΟΣ ΑΓΙΟΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ» ΑΝΩΤΕΡΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΚΡΗΤΗΣ, ΗΡΑΚΛΕΙΟ 24 ΜΑΪΟΥ 2000.

62

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 4

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Χ. ΚΑΛΑΜΑΚΗΣ*

Το συγγραφικό έργο του 'Αγίου Νεκταρίου

Δ

έν αισθάνεται κανείς άνετα δταν έπιχειρή να προσέγγιση άπό επιστημονική οπτική γωνία το συγγραφικό έργο ενός αγίου. Και τοϋτο διότι καθετί πού σχετίζεται με τον άγιο του Θεοϋ είναι έξαγιασμένο: ή αγία ψυχή του ζή και άγάλλεται στην άνω 'Ιερουσαλήμ, ή μορφή του, τα λείψανα του, τα αντικείμενα πού χρησιμοποιούσε, τα άμφια πού φορούσε, ολα αποπνέουν και μεταδίδουν κάτι από τή χάρη ή όποια τον έπεσκίαζε κατά τήν επί γης βιοτή του. Πολύ περισσότερο, δμως, άπο τα υλικά αντικείμε­ να και τα έργα των χειρών του, τήν έπισκιάσασα σ' αυτόν θεία χά­ ρη αποπνέουν τα πνευματικά δημιουργήματα ενός άγιου, ό καρ­ πός τοΰ πνευματικού μόχθου του, τα βιβλία του. Και δταν ό άγιος τοϋ όποιου τα συγγράμματα μελετούμε είναι τόσο κοντά στην εποχή μας, ώστε οι πρόγονοι μας νά τόν έ'χουν ζήση και ψηλάφη­ ση, όπως ό άγιος τού αιώνος Νεκτάριος, τότε ή ενασχόληση με τα πνευματικά έργα του μας προκαλεί δέος, διότι έχομε -ή μάλλον πρέπει νά έ'χωμε- επίγνωση δτι προσεγγίζομε έργα ιερά και έξαγιασμένα. Γι' αυτόν τόν λόγο -πιστεύομε- τα συγγράμματα των άγιων, πατέρων της 'Εκκλησίας και Εκκλησιαστικών συγγραφέ­ ων, δέν πρέπει νά τα προσεγγίζωμε καθ' δν τρόπον μελετούμε τα κείμενα των κλασσικών ή των νεωτέρων συγγραφέων. Νομίζομε δτι οι κλασσικές γλωσσικές, πραγματολογικές και γραμματικοσυντακτικές αναλύσεις πού εφαρμόζονται στην μελέτη τών κλασ­ σικών κειμένων δέν έχουν τήν ÏÔLa θέση δταν μελετούμε τα κείμε­ να ενός άγιου. Και τούτο, διότι τα κείμενα τών άγιων απευθύνον­ ται στο σύνολο της Εκκλησίας, μιλούν στην ψυχή τών πιστών, έχουν γραφή μέ θεία έμπνευση και έπίπνοια τοΰ Παρακλήτου. Σέ δσες, λοιπόν, αναλύσεις κι άν τα ύποβάλωμε, δέν θα μπορέσωμε νά τα κατανοήσωμε και νά τα έρμηνεύσωμε πλήρως, αν δέν τα πλησιάσωμε μέ πίστη, μέ προσευχή και μέ πνεύμα μαθητείας. Αυτές οι σκέψεις συνέχουν τόν μελετητή τοΰ έργου τοΰ Αγίου Νεκταρίου, ενός έργου τεραστίου σέ έκταση, πλουσίου σέ 'ιδέες, ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΠΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ

ΓΡΟ*ταΤΗι KM ΚΗ&ΕΜΟΜΙ

ί

Τ Ο . Τ Ο Ν ΕΛΛΗΝΩΝ ΒΑΙΙΛΕΙ

ΓΕΩΡΠΏΐ KQNtTANTIfJOV Π ΔΗΛίΠΑΝΝΗ

* Ό συγγραφέας είναι επίκου­ ρος καθηγητής της Βυζαν­ τινής Φιλολογίας στην Φιλο­ σοφική Σχολή τοϋ Πανεπιστη­ μίου 'Αθηνών, Γενικός Γραμ­ ματέας τοΰ Φιλολογικού Συλ­ λόγου «Παρνασσός» και Πρό­ εδρος τοϋ Συνδέσμου τών έν 'Αθήναις Αιγινητών.

63

Jy . Ä v w . / v ' f w i ^ .

fîjirSil

1^L-r-,CU

«λνάΛ

ΤΟ rNOei-^ATTON^ ΜΐΛΠΜ

ΘΙΊΙΖΚΒΤΤΙΚΛΙ ΚΑΙ Afilli ΐΐ

NEKTAPlOr ΚΕΦΑΛΑ

"f" it TimmttiDf ÌUPMEY» urn

ΠΑΝΔΕΚΤΗΣ TÖN ÖEfliTKKTSTQft ΜΊΟΝ ΓΡΑΦΜ m ΠΕΡΊ mitnui

m

ΕΙΟΡΠΟΛΟΠΙΓΕΟΙ

ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑ

ΙΕΡΑΤΙΚΟΙ ΕΓΚΟΛΠΙΟ?!?

64

ορθοδόξου στην πίστη, εκκλησιαστικού στο ήθος, ιεραποστολικού στην πνοή. Χρονικώς το συγγραφικό έ'ργο τοϋ 'Αγίου Νεκταρίου εκτείνεται από το 1885 μέχρι τό 1920, έτος της κοιμήσεως του. Το­ πικός εμφανίζεται σε δλους τους τόπους δπου ό 'Άγιος διέμεινε και εργάσθηκε: στην 'Αθήνα, στο Κάιρο, στην Αλεξάνδρεια, στην Φθιώτιδα, στην Φωκίδα, στην Εύβοια, στην Ριζάρειο και στην Αίγινα. Ό Άγιος συγγράφει οπουδήποτε ευρίσκεται. Το πρώτο βιβλίο του εκδίδει στην Αθήνα το 1885 μέ τίτλο: Δέκα λόγοι εκκλησιαστικοί δια την Μεγάλην Τεσσαρακοστήν. Τό τελευταίο εκδίδεται τό 1920 μέ τίτλο: Χριστιανική ηθική της Όρθοόόξου 'Ανατολικής 'Εκκλησίας, εκδοσις β'. Ή θεματολογία πού απασχόλησε τον Άγιο στα έργα του ήταν ευρύτατη. Όλοι σχεδόν οί κλάδοι της θεολογικής επιστήμης υπήρξαν ανάμεσα στα ενδιαφέροντα του. Ή Δογματική (: Με­ λέτη περί της Μητρός τοϋ Κυρίου της Ύπεραγίας Θεοτόκου και Άειπαρθένου Μαρίας, εν Αθήναις 1904. Μελέτη περί τοϋ Μυστη­ ρίου της Θείας Ευχαριστίας, εν Αθήναις 1904. Μελέτη Ιστορική περί τών αιτίων τοϋ σχίσματος, περί των λόγων της διαιωνίσεως αύτοϋ και περί τοϋ δυνατοϋ ή αδυνάτου της ενώσεως τών δύο 'Εκκλησιών, της 'Ανατολικής και Δυτικής, τ. Ά, εν Αθήναις 1911, τ. Β', εν Αθήναις 1912. Μελέται δύο. Α' Περί τής Μιας Αγίας Κα­ θολικής και Αποστολικής 'Εκκλησίας. Β'Περί τής Ιεράς Παραδό­ σεως, εν Αθήναις 1913. Μελέτη περί τών θείων Μυστηρίων, εν Αθήναις 1915. Περί 'Εκκλησίας, εν Αθήναις 1920 κ.ά.). Ή Αγιο­ λογία (: Μελέτη περί τών άγιων τοϋ θεοϋ, εν Αθήναις 1904). Ή Ποιμαντική (: Ποιμαντικοί όμιλίαι. Α' Περί τής πολιτείας τοϋ ίεροϋ κλήρου κατά τους πατέρας τής 'Εκκλησίας, εν Αθήναις 1895-1896. Ή αγωγή τών παίδων και αϊ μητέρες, εν Αθήναις 1895. Μάθημα Ποιμαντικής προς χρήσιν τών μαθητών τής Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής, εν Αθήναις 1898 κ.ά.). Τό Κανο­ νικών Δίκαιον (: Περί τών Ιερών Συνόδων και ιδίως περί τής σπουδαιότητας τών δύο πρώτων Οικουμενικών Συνόδων, εν Αλε­ ξάνδρεια 1888. Ai ΟΊκουμενικαί Σύνοδοι τής τοϋ Χρίστου 'Εκκλη­ σίας, έν Αθήναις 18922. Ιστορική μελέτη περί τών διατεταγμένων νηστειών, έν Αθήναις 1905. Περί δρκου, έν Αθήναις 1906 κ.ά.). Ή 'Ομιλητική (: Λόγοι 'Εκκλησιαστικοί, έν Καΐρφ καί Αλεξάνδρεια 1885-1890. Λόγος εκφωνηθείς εν τω Άχιλλοπουλείω Παρθεναγω­ γεία) κατά τήν έορτήν τών Τριών Ιεραρχών, έν Αλεξάνδρεια 1889. Περί επιμελείας ψυχής ένδεκα όμιλίαι, έν Αθήναις 1894 κ.ά.). Ή Ιστορία και ή Ερμηνεία της Καινής Διαθήκης (: 'Ομιλία περί

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.4

τοϋ θείου χαρακτήρος και τον έργον τον Σωτήρος ημών Ίησοϋ :TU

Χρίστου και ότι εν Αύτφ ή αιώνιος ζωή, έν 'Αθήναις 1895. Χρι-

/ "' /-t^S-*!..

στολογία, έν 'Αθήναις 1900. Ευαγγελική ιστορία δι' αρμονίας τών κειμένων τών ιερών Ευαγγελιστών Ματθαίον, Μάρκου, Λουκά

ΠΕΡΙ I M I E P « MtiaKOIÎNÛff

και 'Ιωάννου, έν 'Αθήναις 1903 κ.ά.). Ή Εγκυκλοπαίδεια της Θε­ ολογίας (: Περί της εν τω κόσμω Άποκαλύψεως τοϋ Θεοϋ, έν 'Αθήναις 1892. Νεοφύτου Βάμβα, Φυσική θεολογία και χριστια­ νική 'Ηθική, επιμέλεια Νεκταρίου Κεφάλα, έν Αλεξάνδρεια 1893. Ύποτύπωσις περί ανθρώπου, έν Αθήναις 1893. Νεοφύτου Βάμβα, Μεταφυσική Θεολογία, επιμέλεια Μητροπολίτου Τίτου Ματθαιάκη, εκ τών καταλοίπων τοϋ Αγίου Νεκταρίου, Αθήναι 1991 κ.ά.). Λειτουργικά θέματα και πρωτότυπες ύμνολογικές-ποιητικές ΜΕΛΕΤΗ

συνθέσεις (: Ή θεία Λειτουργία τοϋ Άγιου και ενδόξου 'Αποστό­

THE MiiTPOS Tor l o r i o r

λου και Εύαγγελιστοϋ Μάρκου, άντεγράφη υπό του Αγίου έκ κω­

M A P I « ! BEOMOT Hl ίΕΙΠΙΡΒΕΝΟΤ ΜΛΡΙΑΣ

δικός τοϋ Πατριαρχείου Αλεξανδρείας τό 1890 και έδημοσιεύθη ύπό Μητροπολίτου Τίτου Ματθαιάκη, έν Αθήναις 1955. Κατανυ-

ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ KEepAAA

κτικον προσευχητάριον, έν Αθήναις 1904. Θεοτοκάριον, ήτοι προσενχητάριον μικρόν, έν Αθήναις 1905. Θεοτοκάριον, ήτοι ωδαι και νμνοι προς τήν Ύπεραγίαν Θεοτόκον και Άειπάρθενον Μαρίαν, έν Αθήναις 19072. Ψαλτήριον τοϋ Προφητάνακτος Δαυίδ εντεταμένον εις μέτρα κατά τήν τονικήν βάσιν μετά ερμηνευτικών ση­ μειώσεων, έν Αθήναις 1908. Τριαδικόν, ήτοι ψδαΐ και ύμνοι προς τον εν Τριάδι θεόν, έν Αθήναις 1909. Κεκραγάριον τοϋ θείον και ίεροϋ Αυγουστίνου... ένταθέν εις μέτρα κατά τήν τονικήν βάσιν... έκ της μεταφράσεως Ευγενίου Βουλγάρεως, τόμοι 1-2, έν Αθή­ ναις 1910. Προσευχητάριον κατανυκτικόν, έν Αθήναις 19132). Άλλα και ποικίλα άλλα θρησκευτικά θέματα απασχόλησαν τον Αγιο καθώς και θέματα θύραθεν παιδείας, όπως μαρτυρούν οί τίτλοι 'Ιερών και φιλοσοφικών λογίων θησαύρισμα, τ. Α, έν Αθή­ ναις 1895, τ. Β', έν Αθήναις 1896. ΈπικαΙ και έλεγειακαί γνώμαι τών μικρών 'Ελλήνων ποιητών Θεόγνιδος, Πυθαγόρου, Φωκυλίδου και άλλων προς χρήσιν τών σχολείων, έν Αθήναις 1896. Περί της 'Ελληνικής φιλοσοφίας ώς προπαιδείας εις τον Χριστιανισμόν, Αθήναι 1896, έκδ. Ν. Παναγόπουλος 19952. Περί Μεσαίωνος και

*

«4 ZÀjt- M^

~'*zfa>

Βυζαντιακοϋ Έλληνισμοϋ, Αθήναι (έκδ. Ρήσος) 1991, έκδ. Πελα­ σγός 19942.

ΤΠΟΤϊΠΟΣΙΪ

ΠΕΡΙ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Όπως προκύπτει άπό τήν σύντομη αυτή απαρίθμηση, ή θεμα­ τική κατάταξη τών έργων τοϋ Αγίου δεν είναι απόλυτη, καθ' όσον

ΝΕΚΤΑΡίΟΓ ΚΕΦΑΛΑ

ô Αγιος Νεκτάριος είχε σφαιρική αντίληψη τής θεολογίας και στα βιβλία του οί διάφοροι θεολογικοί κλάδοι συνυπάρχουν και συνυΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ

65

πηρετοΰν την σκοποθεσία τοΰ συγγραφέως. 'Ιστορία, αγιολογία, ηθική, ποιμαντική, λειτουργική, ομιλητική, κανονικό δίκαιο είναι χορδές πού γεννούν τις μελφδικές πνευματικές συνθέσεις τοΰ Άγιου και απαρτίζουν το μεγάλο συγγραφικό έργο του, το όποιο, σέ πρώτη εκτίμηση αποτελείται άπό περισσότερα άπό 50 έκδεδομένα βιβλία και μεγάλο αριθμό μελετών-άρθρων δημοσιευμένων σέ διάφορα χριστιανικά περιοδικά της εποχής, χωρίς να ύπολογί1. Μία πρώτη απαρίθμη­ ση των εργο:>ν του Άγιου βλ. εν Βαρβάρας Χ. Γιαννακοπούλου, «'Άγως Νεκτάριος Πενταπόλεως. Ό Διευθυντής της Ριζαρείου Εκκλησια­ στικής Σχολής, ό Παιδαγωγός, ό Θεολόγος», Κοινωνία 38 (1995), σσ. 287-291 και έν άνατύπφ, "Αθήνα 1995, σσ. 50-56. 'Αναδημοσίευση στό πρό­ γραμμα τοϋ Διορθοδόξου Θε­ ολογικού Επιστημονικού Συν­ εδρίου «'Άγιος Νεκτάριος- ό πνευματικός, ό μοναστικός, ό εκκλησιαστικός ηγέτης» πού διοργανώθηκε άπό την Ί . Μη­ τρόπολη "Υδρας, Σπετσών και Αίγίνης στην Ί . Μονή Αγ. Νε­ κταρίου Αΐγίνης άπό τις 21 εως 23 'Οκτωβρίου 1996. Νέο πλήρη έργογραφικό κατάλογο ετοιμάζει ό αρχισυντάκτης της ΑΙγιναίας κ. Άχ. Χαλδαιάκης.

σωμε τα μη έκδεδομένα συγγράμματα του.1 Ή παρουσία, άρα, του 'Αγίου στον ευρύτερο εκκλησιαστικό καί είδικώτερα στον ελλη­ νικό χριστιανικό κόσμο έγινε γνωστή δχι μόνο άπό το ίεροκηρυκτικό έργο του καί άπό τήν θέση τοϋ διευθυντού τής Ριζαρείου, άλλα καί άπό το πλήθος των βιβλίων του, τά περισσότερα των οποίων έδώριζε με προσωπικές αφιερώσεις. 'Ασφαλώς ή αγιότητα είναι το πρώτιστο στοιχείο πού τον κατέστησε γνωστό στα πέρα­ τα τής οικουμένης, άλλα καί ή συγγραφική του εργασία δέν πρέ­ πει να παραθεωρήται. Αλλά ποιο ήταν το κίνητρο πού ωθούσε τόν άσκητή-έπίσκοπο να μή δίνη «ϋπνον τοις όφθαλμοΐς» του καί «νυαταγμόν τοις βλεφάροις»2 του καί μέσα στα πολλά καθήκοντα του, αρχιερατικά, ποιμαντικά, καθηγητικά, διοικητικά, να εύρίσκη χρόνο για τήν συν­ εχή συγγραφή; Ασφαλώς το κίνητρο του δέν ήταν ή κατά κόσμον δόξα, ή εξασφάλιση μιας θέσεως, ή προβολή του στον εκκλησια­ στικό ή επιστημονικό χώρο. Μοναδικό κίνητρο τοΰ Αγίου ήταν ό ιεραποστολικός ζήλος του. ό όποιος υπαγορευόταν άπό τήν εντολή τοΰ Κυρίου τοΰ άμπελώνος προς τους εργάτες του. Άς άκούσωμε τόν ϊδιο τόν Αγιο: «Έμφορούμενοι υπό θρησκευτικού ζήλου θερμαίνοντας ημών την καρδίαν να φανώμεν, ώς οιόν τε

2. Ψαλμ. 131,4.

χρήσιμοι εις το Χριατεπώνυμον τής Εκκλησίας πλήρωμα... τύποις έκδίδομεν παν δ,τι φρονοϋμεν δτι δύναται να συντέλεση εις στήριξιν των πιστών εν ταϊς θρησκευτικαΐς αύτάιν πεποιθήσεσι και επίδοσιν έν τ-fj αρετή... Περί τής αναγκαιότητας αύτοϋ ομολογεί ή γενική σχεδόν διασάλευσις τών πεποιθήσεων τών άποπλανηθέντων υπό τής κοινής απάτης καί αρνουμένων τήν τε άθανασίαν και τήν νπαρξιν τής ψυχής καί όλιγωρούντων περί αυτής. Ήμεϊς επί τούτοις λίαν θλιβόμενοι έπεζητήσαμεν δια τοϋ έργου τούτου να στηρίξωμεν τάς διασαλευθείσας πεποιθήσεις τών πιστών... Μεγί­ στη έμοί αμοιβή ή εύχαρίστησις

δτι έργαζόμεθα

υπέρ τών

αδελφών ημών καί υπέρ τής δόξης τοϋ θεον... 'Αλλ' ημείς ούτε θα άποθαρρννθώμεν ούτε θα. άποκνήσωμεν, πλήρεις δ' ελπίδος προς τον θεον θα εργαζώμεθα υπέρ τής 'Εκκλησίας καί τοϋ πληρώμα66

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

3

τος αυτής». Αυτά γράφει ό 'Άγιος το 1901 προς Βατοπεδινούς πατέρες, αποστέλλοντας τους το βιβλίο του Μελέτη περί αθανα­ σίας της ψυχής και περί των 'Ιερών Μνημοσυνών. Ό ζήλος του Άγιου για τόν φωτισμό των πιστών είχε έκδηλωθή κατά τρόπο θαυμαστό ήδη άπό την παιδική του ηλικία, δταν άπήγγελλε τον

3. 'Άντρης ΧατζηκώσταΤοφαλίδου, «'Άγνωστες επι­ στολές τοΰ Άγιου Νεκταρίου προς τήν 'Ιερά Μονή Βατοπεδίον»,Όρθόοοξη μαρτυρία (Λευ­ κωσία) 41 (1993), σσ. 125-127.

50ό ψαλμό και σταματούσε στον στίχο «Διδάξω άνομους τάς 4

οδούς σου και ασεβείς επί σε έπιστρέψουσι» επαναλαμβάνοντας

4. Ψαλμ. 50,13.

τον πολλές φορές. Καί, δπως είναι γνωστό, έφηβος στην Κωνσταν­ τινούπολη, εργαζόμενος σέ καπναποθήκες, έγραφε πάνω σέ χαρ­ τί συσκευασίας του καπνοί εδάφια άπό τήν Άγια Γραφή άλλα καί ρητά αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, ώστε να ωφελούνται ηθικώς οι παραλήπτες. Αλήθεια, πόση διαφορά ανάμεσα στα συγ­ γραφικά κίνητρα τοΰ Άγιου καί σ' εκείνα μερικών σημερινών συγγραφέων! «Ουδέποτε εχω πλεόνασμα τι προς άνετον εκτύπωσιν ένας έργου μου, διότι ουδέποτε εισπράττω δσα δαπανώ», γρά­ φει ό ϊδιος.5 Σ' αυτή τήν φράση καθρεφτίζεται ό αγώνας καί ή αγωνία του Αγίου για τήν πραγμάτωση τών κοινωφελών καί ψυ­

5. 'Άντρης ΧατζηκώσταΤοφαλίδου, ε. ά., σ. 126.

χωφελών εκδόσεων τών βιβλίων του, τις όποιες έφρόντιζε απο­ κλειστικώς ό LÔLOÇ ώς επιμελητής καί διορθωτής. Για να είναι, δμως, αποδοτικό το συγγραφικό έργο του άνθρω­ που τής Εκκλησίας, πρέπει ό ίδιος νά τροφοδοτήται πνευματικώς μέ τα μυστήρια τής Εκκλησίας καί μέ τήν μελέτη τών πηγών. Καί βεβαίως ό Άγιος τρεφόταν συχνότατα μέ τόν Άρτο τής ζωής. Άλλα καί ή μελέτη τών πηγών ήταν βασικό μέλημα του. 'Εκτός άπό τήν πολύωρη παραμονή του στις βιβλιοθήκες, ιδίως σ' έκείνην τής Ριζαρείου, μέ το πενιχρό του βαλάντιο αγόραζε ελληνικά και ξένα βιβλία, ιδιαιτέρως Έλληνες καί Λατίνους πατέρες τής Εκκλησίας, αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, εγκυκλοπαίδειες, Έλληνες καί Γάλλους ιστορικούς. Ήρέσκετο στην παράθεση αύτολεξεί εκτεταμένων παραγράφων άπό τα έργα τών συγγραφέ­ ων πού χρησιμοποιούσε. Είναι εντυπωσιακή ή έκ μέρους τοΰ Άγι­ ου γνώση τών κειμένων τών πατέρων τής Εκκλησίας6 καί ή μετα­ φραστική ικανότητα του, ιδίως άπό τα λατινικά καί τά γαλλικά. Έκ τών νεωτέρων ιστορικών ιδιαιτέρως εκτιμούσε τόν Κωνσταν­ τίνο Παπαρρηγόπουλο. Ό 'Άγιος ζούσε σέ μια εποχή κατά τήν οποία τά πορίσματα τών ραγδαίως αναπτυσσομένων φυσικών επιστημών έφθαναν καί στην Ελλάδα καί φαίνονταν νά προσβάλλουν τήν χριστιανική πί­ στη καί νά στηρίζουν τόν ιστορικό υλισμό. Ώ ς συγγραφέας επι­ διώκει να άπευθυνθή σέ ευρύ φάσμα αναγνωστών: σέ ίεροκήρυΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ

6. Ή θεματική τών έργων τοΰ Άγιου Νεκταρίου υποδη­ λώνει έκ πρώτης όψεως επί­ δραση έκ τών έργων τοΰ 'Αγί­ ου Νικόδημου του Άγιορείτου (Περί επιμελείας ψυχής, Περί αθανασίας τής ψυχής καί περί τών ιερών μνημοσυνών, Περί του μυστηρίου τής Θείας Ευχαριστίας κ.ά.). Το θέμα τοϋτο προτιθέμεθα να μελετήσωμε λεπτομερέστερα.

67

κες, ιερείς, υποψηφίους ιερείς, μοναχούς και μοναχές, απλοϊκούς πιστούς, επιστήμονες, ορθοδόξους, έτεροδόξους και απίστους. Γι' αυτό και σε άλλα έργα του -κυρίως στους λόγους- είναι απλού­ στερος, ένω σέ άλλα -κυρίως στα συστηματικά συγγράμματαείναι συνθετικός και έπιστημονικώτερος. Χαρακτηριστικό της συγγραφής του είναι ή νηφαλιότητα, ή σαφήνεια και ή παράθεση δλων των απόψεων, και εκείνων τις όποιες αντικρούει και των ορθοδόξων εκκλησιαστικών θέσεων τις όποιες στηρίζει. Πρέπει νά τονισθή στό σημείο αυτό δτι ό 'Άγιος σέ δλα τα έ'ργα του δέν παρουσιάζει προσωπικές απόψεις, αλλά την διδα­ 7. 'Αντίθετη άποι|ιη υπε­ στήριξε αυθαιρέτως και αφελώς ή άγιομάχος και άφορισθεΐσα Μαγδαληνή Καραγατσίδου της Κοζάνης. Τις θέ­ σεις της άγιομάχου μοναχής απέκρουσαν οί Φιλ. Ζερβάκος, Ή έκπεσοϋσα Μαγοαληνή μοναχή τον εν Κοζάνη Γυναικείου 'Ησυχαστηρίου «Άνάληψις», 'Αθήναι 1976. Θεοδώρητος Μοναχός, 'Απο­ καλυπτήρια μιας άγιομάχου μοναχής, 'Αθήναι 1976. Μο­ ναχός Θεόκλητος Διονυσιάτης, Ή άφωρισμένη, Θεσσαλο­ νίκη 1978.1. Μ. Χατζηφώτης, Ό εν άγίοις πατήρ ημών Νε­ κτάριος 'Επίσκοπος Πενταπόλεως ό θαυματουργός (έκδ. Ί . Μονής Αγίας Τριάδος - Αγίου Νεκταρίου Αίγίνης), ά.τ., α.χ.

σκαλία της 'Ορθοδόξου Εκκλησίας.7 'Επιλέγει, δμως, να τονίζη μερικά συγκεκριμένα θέματα, σχετικώς με τά όποια διαβλέπει δτι ενυπάρχει κίνδυνος παραπλανήσεως των πιστών και κλυδωνι­ σμός προερχόμενος από την έντονη διάδοση αντιθέτων απόψε­ ων. 'Ενδεικτικώς σημειώνομε ώρισμένα θέματα στα όποια ό 'Άγιος επικέντρωσε το ενδιαφέρον του: ένδιεφέρθη πολύ για τά θέματα της πίστεως και μάλιστα στον εν Τριάδι θεό, για την ηθική καθαρότητα τοΰ Χριστιανού, γιά τήν απολογητική έναντι καθολικών και προτεσταντικών θέσεων, γιά τήν πραγματικότητα τών θαυμάτων, τήν τιμητική προσκύνηση τών άγιων εικόνων, τήν αναγκαιότητα της συχνής θείας Μεταλήψεως. Εμμένει στις ορθόδοξες απόψεις, άλλα αλληλογραφεί κα'ι μέ έτεροδόξους, κυ­ ρίως Κόπτες, Προτεστάντες και Παλαιοκαθολικούς, διότι θλίβε­ ται γιά τήν διαίρεση της 'Εκκλησίας και προσεύχεται γιά τήν ενό­ τητα της. Σημειώνει χαρακτηριστιπώς: «Ό κατ' έπίγνωσιν ζη­ λωτής είναι άνθρωπος ολέθριος».8 'Ιδιαιτέρως ασχολείται μέ τήν αγωγή τών νέων, τήν άξια της γυμναστικής, επιμένει στην μόρ­ φωση τών ιερέων και στον καταρτισμό τών μοναχών, στην μόρ­ φωση τών κοριτσιών, ενδιαφέρεται γιά το φυσικό περιβάλλον κα'ι

8. Το γνώθι σαυτόν, 'Αθήναις 1904, σ. 179.

γιά τήν σωστή χρήση της κτίσεως. Ώς προς τις γλωσσικές επιλογές τοΰ 'Αγίου, είναι ϊσως περιτ­ τό νά άναφέρωμε ότι ακολουθεί σέ δλα τά έργα του ενιαία κα'ι σαφή γλωσσική γραμμή, εκείνη της αυστηρός καθαρευούσης. Κα'ι είναι μεν αληθές δτι αυτή ήταν ή συνήθης επιλογή τών Εκκλη­ σιαστικών συγγραφέων, υπήρξαν, δμως, σέ άλλες εποχές μεγάλα ονόματα εκκλησιαστικών διαφωτιστών -ώς ό 'Άγιος Νικόδημος ό 'Αγιορείτης- πού επέλεξαν απλούστερη μορφή γλωσσικής εκφρά­ σεως στά έργα των. Ό 'Άγιος Νεκτάριος, παρ' όλον δτι ζή άπό κοντά τήν οξύτατη γλωσσική διαμάχη (Ευαγγελικά, αντίδραση Ψυχάρη κ.λπ.), έχει σαφή προτίμηση προς μία μορφή ύπερκαθα-

68

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.4

ρευούσης, την οποία μάλιστα ακολουθεί και στα ποιητικά έ'ργα του κατά το πρότυπο των μεγάλων ποιητών της Α' 'Αθηναϊκής Σχολής. Ή αναστροφή του αφ' ενός μέν στον χώρο της Κωνσταν­ τινουπόλεως και του Φαναριού κατά τήν εφηβική του ηλικία, στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας μετέπειτα και κατόπιν στην 'Αθήνα του ρομαντισμού ίσως ερμηνεύει εν μέρει τήν γλωσσική του ταυ­ τότητα. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι της καθαρευούσης δέν αφίσταται ούτε και στις επιστολές του προς τις ολιγογράμματες μοναχές της πρώτης συνοδίας του της Μονής Αγίας Τριάδος Αίγίνης. Τοΰτο αξίζει να μας προβληματίση. Οι μοναχές κατανοούν τις επιστολές άνέτως, τις διαβάζουν και τις ξαναδιαβάζουν, έχουν απολύτως έξοικειωθή μέ τήν γλώσσα τοΰ Αγίου, ό όποιος και στον προφορικό λόγο χρησιμοποιεί τήν καθαρεύουσα.9 Παρά τό ότι, λοιπόν, δέν υπάρχει συγκεκριμένη αναφορά τοΰ Αγίου περί τών απόψεων του στο γλωσσικό ζήτημα, είναι ευκρινής ή προτί­ μηση του προς τήν λογία παράδοση και προς τήν καθαρεύουσα ως όργανο εκφράσεως επιστημονικού λόγου. Ό σ α ανεφέρθησαν δέν εξαντλούν τά άφορώντα στο συγγρα­ φικό έργο τοΰ Αγίου Νεκταρίου θέματα. "Ηδη για έπί μέρους αντικείμενα εκπονήθηκαν και εκπονούνται μελέτες και διατρι­ βές,10 ενώ ή προετοιμαζόμενη νέα μεγάλη κριτική έκδοση τών Απάντων τοΰ Αγίου 11 θα δώση στην Εκκλησιαστική κοινότητα, αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο, τό σύνολο τοΰ έργου τοΰ Άγίου-συγγραφέως, κριτικώς έκδεδομένο και αποκατεστημένο, μέ εκτενείς εισαγωγές άπό ειδικούς επιστήμονες, οι όποιες θα προτάσσωνται σέ κάθε τόμο και θ' αναλύουν έπί μέρους προβλήματα, έπ' ωφελεία, της επιστήμης, προς οικοδομή τών πιστών και εις δόξαν τοΰ ονόματος τοΰ εν Τριάδι Θεοΰ, τον Όποιο ό Αγιος εξύ­ μνησε και στον Όποιο αφιέρωσε τό επίγραμμα πού κοσμεί τήν είσοδο τοΰ Καθολικού τής υπ' αυτού ιδρυθείσης Μονής: Tfj τρισηλίφ ήγειρε Θεότητι τον Ιερόν εκ βάθρων τουτονι vaòv εις αϊνεαιν άΐδιον ό πάλαι Πενταπόλεως Άρχιερεύς Νεκτάριος.12

ί|

•''.•.Ì7-.'-"' t ^ " L ^ ' - " ; û ' ^ r l t - p . :

:

«WMOHIliW Μ ΜΕΡΙΔΑ

,Α ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ

9. Βλ. τους προφορικούς διάλογους ώς κατεγράφησαν υπό Μ. Μελινοΰ, Μίλησα με τον "Αγιο Νεκτάριο, τ. Α'-Β', Αθήνα 1987-1989.

10. Βλ. Μιχ. Χατζηγεωργίου, "Αγιος Νεκτάριος Πενταπό­ λεως. Ή επίσκεψη του στη Σύρο στην Αγία Παρασκευή και άλλα κείμενα μαρτυρίες, Σύρος 1996. Σοφ. Δημητρακοπούλου, Ό'Άγιος Νεκτάριος Πενταπό­ λεως. Ή πρώτη άγια μορφή τών καιρών μας, 'Αθήνα 1998. Αχ. Χαλδαιάκη, Ό "Αγιος Νεκτά­ ριος και ή αγάπη του για τήν ποίηση και τήν μουσική, Αθήνα 1998. Θεοδ. Ζήση, Ό "Αγιος Νε­ κτάριος ώς διδάσκαλος, Θεσσα­ λονίκη 2000 κ.ά.

11. Ή νέα μεγάλη κριτική έκδοση των Απάντων τοΰ Αγί­ ου Νεκταρίου αποτελεί δράμα και πρωτοβουλία τοΰ Σεβ. Μη­ τροπολίτου πρώην "Υδρας, Σπετσών και Αίγίνης κυρίου Ιε­ ροθέου. "Ηδη έχει συσταθή ή Επιστημονική Επιτροπή της εκδόσεως αποτελούμενη άπό τον ϊδιο, τον νυν Σεβ. Μητροπο­ λίτη "Υδρας κ. Έφραίμ, τους καθηγητές Γ. Γαλίτη, Ν. Μπρατσιώτη, Στ. Παπαδόπουλο, Θ. Ζήση, Χρ. Κρικώνη, Δ. Γόνη, Δίον. Καλαμάκη και Άχ. Χαλ­ δαιάκη, ένώ τριμελής Εκδοτική 'Επιτροπή αποτελούμενη άπό τους Δ. Γόνη, Δίον. Καλαμάκη και Άχ. Χαλδαιάκη έχει αναλά­ βει τήν διεκπεραίωση του δλου έργου. Ή έκδοση αυτή πρόκει­ ται να άποκαταστήση κριτικώς τό έργο του Αγίου, καθ' δσον οί πολυάριθμες και ανεξέλεγκτα κυκλοφορούσες εκδόσεις τών έργων τοΰ Αγίου γέμουν λαθών και δέν ανταποκρίνονται στις επιστημονικές απαιτήσεις.

12. Σοφ. Δημητρακοπού­ λου, ε. ά., σ. 305.

69

ΑΧΙΛΛΕΥΣ Γ. ΧΑΛΔΑΙΑΚΗΣ

"Αγιος Νεκιάρι

ΐ£§α@|ΐϊ||(

πο τους μουσικούς πού -μαζί μέ τη μουσική καθ' έαυτήν* Όμιλία γενομένη στην ημερίδα «"Αγιος Νεκτάριος, ό πρώτος άγιος τοϋ εικο­ στοί) αιώνα», που διοργάνω­ σε ή 'Ανωτέρα 'Εκκλησια­ στική Σχολή Κρήτης, ύπό τήν ευλογία της 'Ιεράς 'Αρχιεπισκοπής Κρήτης, ατό Ηράκλειο, κατά την 24η Μαΐου τοϋ έτους 2000. [Ση­ μειωτέον δτι στο παρόν κεί­ μενο άπηχοϋνται απόψεις πού αναλυτικά καί -κατά τό δυνατόν τεκμηριωμένα- υπο­ στηρίχθηκαν τό πρώτον άπό τον γράφοντα στο βιβλίοΆχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, Ό άγιος Νεκτάριος και ή αγά­ πη τον για τήν ποίηση και τήν μουσική. Εισαγωγικά σχεδίασμα στην ποιητικήμονσική διάσταση τοϋ έργου τοϋ αγίου Νεκταρίου, ['Αθήναι 1998], κυρίως σσ.

45-84, όπου και παραπέμπον­ ται οι ενδιαφερόμενοι για περισσότερα. 'Εδώ ύπομνηματίζονται μόνον δσα νέα στοιχεία προσκομίζονται.] Ι. Και μόνον αυτή ή πα­ ρατήρηση κατατάσσει τα συγκεκριμένα βιβλία σέ μιαν ενιαία ενότητα, τήν όποια -και έξ εκδοτικής, ακόμη, επόψεως- ό άγιος θέλησε να παρουσιάσει μέ ομοιόμορφο τρόπο.

70

-διεδραμάτισαν αξιομνημόνευτο ρόλο στή βιοτή τοΰ αγίου Νεκταρίου, μια σημαντικότατη καί μουσικολογικώς αδιαμφισβή­ τητη μαρτυρία, για τον τρόπο κατά τον όποιο επιθυμούσε ό άγιος να ψάλλονται τα ποιήματα Του, οφείλουμε στον περιώνυμο Κων­ σταντίνο Ά. Ψάχο. Καί εξηγούμαστε ειδικότερα - τά ποιήματα τού αγίου Νεκταρίου δημοσιεύθηκαν άπό τον ίδιο, κατά τήν πενταε­ τία 1905-1910, σέ εξι καλαίσθητα -καί ομοειδή ώς προς τό σχήμα κ α ί τ ά εξώφυλλα 1 - βιβλίδια· το μικρόν Θεοτοκάριον γα Θεοτοκάριον

(1907), τό Ψαλτήριον

καί τό Κεκραγάριον

(1905), τό μέ­

(1908), τό Τριαδικόν (1909)

(1910), τυπωμένο σέ δύο τόμους. Ή μνημο­

νευθείσα μαρτυρία ανευρίσκεται έν κατακλείδι τοϋ πρώτου ποιη­ τικού πονήματος τοΰ άγιου, τοΰ μικροϋ

Θεοτοκάριον,

όπου -δι'

αρμοδίων μουσικών καταγραφών πού, καθ' ύπαγόρευσιν τοΰ ιδί­ ου τοΰ άγιου Νεκταρίου, φιλοπόνησε, στή βυζαντινή παρασημαντική, ό Κ. Ά . Ψ ά χ ο ς - γνωστοποιείται ή μουσική έξι θεοτοκίων ποιημάτων τοΰ αγίου - ιδιαίτερη μνεία τοΰ γεγονότος κάνει ό άγιος στον πρόλογο τής συγκεκριμένης εκδόσεως: «Τάς πέντε ώδάς -γράφει σχετικώς- ώς και την τοϋ Βουλγάρεως

έμελοποιή-

σαμεν •ημείς, έτόνισε δε αντάς ό κ. Κ. Ά. Ψάχος καθηγητής ζαντινής μουσικής

έν τω Ώόείφ 'Αθηνών. Ai μεμελισμέναι

φαί των ωδών ενρηνται

έν τέλει τοϋ

πρώτας τής βυ­ στρο-

βιβλίου».

Δεδομένης τής Ιδιόμορφου μουσικής επενδύσεως των έν λόγω ωδών τοΰ αγίου Νεκταρίου (τό μέλος τών οποίων προξενεί οπωσ­ δήποτε ιδιαίτερη εντύπωση, καθ' δτι σαφώς αφίσταται τής παραδεδομένης εκκλησιαστικής μελοποάας), άλλα καί ικανών παρομοίcov ποιημάτων Του (αναπτυσσομένων κατά τά μελικά πρότυπα συγ­ κεκριμένων εκκλησιαστικών αύτομέλων και μουσικών προλόγων) λαμβανομένων παραλλήλους ύπ' όψιν, οδηγούμαστε δίχως δυσκο­ λία στή διαπίστωση ότι κατά τή μουσική επένδυση τών ποιημάτων Του ό άγιος Νεκτάριος έπεδείπνυε μιά, φαινομενικώς αντιφατική, ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 4

άλλα πάντως συνειδητή, διττή «μουσική προτίμηση», άφ' ενός μέν

V B P

r

προς οικεία μουσικά πρότυπα, δηλαδή γνωστά αΰτόμελα της εκκλησιαστικής μελοποιίας, άφ' έτερου δέ προς νέα μελοποιήματα, δικής Του συνθέσεως, άπλοϊκώτερα και εύληπτότερα. Ή διττή αύτη μουσική επιλογή του αγίου, πού -όπως θα δοϋμε- διακονεί συγκεκριμένη ποιμαντική Του μέριμνα, άλλα σκιαγραφεί παράλ­ ληλα και τις δύο οδούς προς τις όποιες έκινείτο ή μουσική Του αντίληψη, ομολογείται σαφέστερα από τον ϊδιο στον πρόλογο του Τριαδικοϋ Του, δπου σημειώνει χαρακτηριστικά: «Οί ϋμνοι αδονται κατά τε το νφος το έκκλησιαστιχον και κατά το ϋφος των ασμάτων των βαλλομένων εν τοις Σχολείοις- υπάγονται δηλονότι υπό τε τα μέτρα και τον ρυθμον της αρχαίας ύμνφδίας και υπό την κλίμακα και τους κανόνας της Βυζαντινής Μουσικής». Κατά ευτυχή συγκυρία, υπάρχει έ'να αρκούντως διασαφητικό άρθρο του άγιου Νεκταρίου περί του προκειμένου θέματος, δημο­ σιευμένο σε γνωστή μουσική εφημερίδα τής εποχής, δπου ό ίδιος μέσω μιας ευφαντάστου αναγωγής, άφ' ενός μέν διακρίνει τις εν λόγφ δύο παράλληλες μουσικές τάσεις πού προσωπικώς προέκρινε για τα ποιήματα Του, άφ' έτερου δέ, επικαλούμενος ως επιχείρημα τή μετρική των ύμνων Του, εξισώνει τις ίδιες μουσικές τάσεις, ανά­ γοντας αυτές στην κατά τήν άποψη Του κοινή αρχαιοελληνική τους

ΒΕΟΪΟΠΡΙΜ

προέλευση: «Οί ϋμνοι τοϋ Τριαδικοϋ υμνολογίου -ισχυρίζεται συγ­

1ΙΡ0ΣΕΤΧΠΤΑΡΙΟΝ ΜΙΚΡΟΝ

ΗΤΟΙ

ΠΕΡΙΕΧΟΝ

κεκριμένα- πεποιημένοι εις διάφορα μέτρα με βάσιν τονικήν βάλ­ λονται κατά τε τήν Έθνικήν Έκκλησιαστικήν Μονσικήν, εις τους κανόνας τής οποίας όμαλώς υπάγονται και κατά τήν μουσικήν των εθνικών ασμάτων των τονισμένων κατά το ύφος τής Ιταλικής Μου­

t

σικής- ή τοϋ μέτρου υποταγή εις άμφοτέρας τάς μουσικάς μοι φαί­ νεται, δτι μαρτυρεί τήν συγγένειαν

τής αρχαίας Ελληνικής με­

τρικής και επομένως τής Μουσικής προς τε τήν Έκκλησιαστικήν Έθνικήν ημών Μουσικήν και προς τήν Ίταλικήν Μουσικήν, ήτις ως γνωστόν είναι γέννημα τής αρχαίας Ελληνικής Μουσικής- διότι άλλως ή τών αρχαίων μέτρων υποταγή εις τήν κλίμακα και τους τό­ νους τής Εκκλησιαστικής Μουσικής ήθελεν είσθαι αδύνατος- ώστε ή εφαρμογή τών μέτρων τών αρχαίων προς τε τήν Έκκλησιαστικήν

π\\

m TOI mi

m ΪΙΙΪΑΠΜΙ

m amma um

Γ ΠΕΗΤΛΠΟΛΕβΙ

μουσικήν και προς τήν Ίταλικήν μαρτυρεί δτι άμφότεραι αύται αϊ Μονσικαι κοινήν έχουσι τήν προέλευαιν και επομένως δτι ή Εκκλη­ σιαστική μουσική είναι γνησία 'Ελληνική- οί δε τάναντία λέγοντες άπρομελετήτως

αποφαίνονται». Το θέμα εΐναι ομολογουμένως

πολύ ενδιαφέρον, παράλληλα δμως και απόλυτα εξειδικευμένο και -δπως είναι κατανοητό- περαιτέρω ανάλυση σχολιασμός και έρμη-

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ' Ο ΜΕΛΩΔΟΣ ΙΕΡΑΡΧΗΣ

NEKTAPICrr E K i O Z I Ï ΔΕΥΤΕΡΑ ΕΠΗΤΞΗΜΕΝΗ

t

ira

QàH

νεία αυτού δέν χωρεί έδώ- ας κρατήσουμε μόνον τη διαπίστωση δτι

J'

ΗΧΟΣ l

Λ

ίξύ*ηνος oç οακτυλινυΐ ΧρΛνοÎ ολίγον Λργος

Puerile

N^

ό άγιος Νεκτάριος επιλέγει δύο δLαcpoρετLκoύς μουσικούς τρόπους

òoTTi (3+3>

για νά ψάλλονται τα ποιήματα Του· είναι, μάλιστα, αξιοσημείωτο

-2.,»_.|-Ì^_|j J — Ι Λ - 1 υ

jit

μνων

^"J1 — v - N i h y 'ita at

π ν_?αν

γ=

λ«

ινν,ί ι^_ι -την te

τι

^ — 1 ^ . .,<— l ^ - j l - i .

- Ä ^ l

Οι

Ύ'

μω

η

«—· Il r~t

7lv

.v,,

tu γ* λ» j

-7»'—

"h^

πω

561

'w- 3

a

Βυζαντινής Μουσικής και της τετραφώνου».

0

TOV Ul

EL

_

•»•»1-2. •»-ι Ι ^ " ç - » · ^ II ri«—. Ι \··\· " *

άπό τον ϊδιο με ακραιφνώς μουσικολογικούς δρους: «Τα ποιήματα

τι TÎŒ vu |»νη τε

= 5 — Ι - τ <— Ι =î™ I την

του Κεκραγαρίου, τα δύο τούτα μουσικά μεγέθη περιγράφονται πάντα -γράφει- ψάλλονται και υπάγονται υπό τε την κλίμακα της

I v i — Ι-$>-1 EU

δτι στον πρόλογο του τελευταίου ύμνογραφικοΰ Του πονήματος,

"11

Αφήνοντας προς το παρόν τα ποιήματα πού, εξ έπόψεως μου­ σικής, κατατάσσονται στην πρώτη κατηγορία -υπάγονται δηλαδή «υπό τήν κλίμακα τής Βυζαντινής Μουσικής»- επισημαίνουμε εδώ δτι άπό τα ύμνογραφήματα πού, εξ έπόψεως μουσικής, κατα­

ρ j j? ir

ΗΧΟΣ λ Ριξιάς κτρί.!« Χρΰνος μίτριος

Α γνη Παρ Οε

"rvy^M55*

ο5·

Νη

Λ olii

(2+2)

—Δ, „., , . ν J-\-

Λ

4Ζ?„

τάσσονται στή δεύτερη κατηγορία -υπάγονται δηλαδή «υπό τήν κλίμακα τής τετραφώνου μουσικής»- γνωρίζουμε μόνον τις μνημο­ νευθείσες εξι φδές του Θεοτοκαρίου, πού καθ' ύπαγόρευσιν τοΰ αγίου Νεκταρίου κατέγραψε ό Ψάχος, καθώς και έ'να ακόμη ποίη­

• ν . μτ, , , ρ

^ V α ν.,« rt^

.Ι­ g Α™

μα τοΰ αγίου, καταχωρισμένο στο τέλος τοΰ δευτέρου τόμου τοΰ Κε­

εν Spo « τ

κραγαρίου Του -το γνωστό «~Ω θεία αγάπη»-, ή μουσική τοΰ οποί­ ου διασώθηκε άπό προφορική παράδοση των μοναζουσών τής Ί.Μ. Άγ. Τριάδος Αίγίνης. Πρόκειται ουσιαστικά για μελωδήματα τοΰ αγίου Νεκταρίου, αμιγώς δηλαδή προσωπικές Του συνθέσεις, τόσο κατά τήν ποίηση δσο και κατά τή μουσική· αύτη ακριβώς ή διάστα­ ση τών συγκεκριμένων ωδών, και μάλιστα ή ήγιασμένη προσωπικό­ τητα τοΰ μελοποιοϋ αυτών, τις επιφορτίζει μέ ξεχωριστό ενδιαφέ­ ρον, αλλά και επιτείνει τον πολύπλευρο προβληματισμό τοΰ σημερι­ ι η *βρ

α χραν«

J^W"

νού άκροατού, πού σαφώς ξενίζεται άπό το ιδιότυπο μέλος αυτών.

-vjr^|C~Î

eu

λα

γη (it νη

Α

ε nou

p a

eve r-*g τ . ων

Α

υ περ 8ε So ξα

Πάντως, μια ενδεικτική επισκόπηση τών κατά τήν εποχή τοΰ αγίου Νεκταρίου έπικρατουσών μουσικών τάσεων απαλύνει αμέ­ σως τις πρωτογενείς εντυπώσεις· θά σταθοΰμε εδώ σε τρία σημεία, προκειμένου νά κατανοηθεί επαρκώς το εγχείρημα τοΰ αγίου: Πρώτον ό κατ' εξοχήν θεωρητικός τής ψαλτικής τέχνης, Χρύ­ σανθος ό εκ Μαδύτων (fl848), σκιαγραφώντας τή μουσική φυ­ σιογνωμία Πέτρου λαμπαδαρίου τοΰ Πελοποννησίου και επιση­ μαίνοντας συγκεκριμένα τήν ικανότητα τοΰ εν λόγφ μελουργοΰ νά καταγράφει και συνθέτει άσματα «εξωτερικής» -έξωεκκλησιαστικής δηλαδή- μουσικής, παραδίδει μια σημαντικώτατη περί τοΰ προκειμένου θέματος μαρτυρία: «έπεκράτει -σημειώνει- κατ' εκείνον τον καιρόν τους ευγενείς και λογίους τοϋ ημετέρου γένους πνεϋμα στιχομανίας». Άπό τήν πληθώρα τών ποιημάτων πού λόγω τής ανωτέρω «στιχομανίας» προέκυπτον, αρκετοί στίχοι έμελίζονΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, ι.4

το -κατά το έπκλησιαστικον ή άραβοπερσικον γενικώτερα ύφοςάπό τους επιφανείς ψάλτες και μελουργούς της Κωνσταντινουπό­ λεως, όπως για παράδειγμα -πέρα τού μνημονευθέντος Πέτρου Πελοποννησίου- τον Πρωτοψάλτη Ιάκωβο (1Τ800), τον Πρωτο­ ψάλτη Γρηγόριο (|1821), τον Νικηφόρο Καντουνιάρη ή Ναυτουνιάρη τον Χίο, τον Θεόδωρο παπα-Παράσχου Φωκαέα (11851) και λοιπούς. Είναι δέ ενδιαφέρουσα εδώ ή επισήμανση δτι παράλληλα μέ τα τραγούδια πού συνέθετον οι ψάλτες -τα οποία έχουν προσ­ φυώς αποκληθεί ψαλτοτράγονοα- ευδοκιμούσαν στην Κωνσταν­ τινούπολη και ορισμένα άλλα έντεχνα αστικά τραγούδια, τή μου­ σική επένδυση των οποίων σαφώς επηρέαζαν θύραθεν -κυρίως δυτικά- μελικά μοτίβα, καταστρωμένα «εις μέλος εύρωπαϊκόν», όπως διευκρινίζεται στά σχετικά χειρόγραφα δπου διασώθηκαν. Φρονούμε πώς καί ό άγιος Νεκτάριος συνεχίζει πιστά αυτήν τήν παράδοση της γενέτειρας Του καί διακονεί προδήλως όχι μόνον τό «πνεύμα στιχομανίας», πού μαρτυρεί ό Χρύσανθος, άλλα καί τή διττή περί της μουσικής επενδύσεως τών στίχων Του τάση, οι κα­ ταβολές τής οποίας είναι -δπως ε'ίδαμε- παλαιότατες. Δεύτερον ό άοίδιμος «μεγαλοπρεπής» Πρωτοψάλτης τής τοϋ Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας Ιάκωβος ό Ναυπλιώτης (fl942), εξέ­ δωσε κατά τό έτος 1894 μιαν ενδιαφέρουσα «συλλογή ασμάτων καί ωδών προς χρήσιν τών δημοτικών σχολείων και παντός φιλόμου­ σου»· στον πρόλογο τοΰ βιβλίου επισημαίνει δτι «ό σκοπός αύτοϋ επετεύχθη κατά το ενόν διότι τυγχάνει τό πρώτον έκτυπούμενον δια χαρακτήρων τής ημετέρας μουσικής καί τό όποιον δύναται συνάμα να δώσΐβ ωθησίν τίνα, προς σπουδήν εν τοις έκασταχοΰ δημοτικοΐς σχολείοις τής εκκλησιαστικής μουσικής»· παρακατιών δέ προσθέτει καί τα εξής: «Αποκρούω δέ έκ προτέρου τήν τυχόν άποδοθησομένην μοι φιλόκαινον τάσιν δια τοϋ τοιούτου έργου, φρονών δτι μου­ σική σεμνή καί απέριττος αρμόζουσα μικροΐς φοιτηταϊς σχολείων, ουδέποτε δύναται να ή διάφορος εκείνης, δι' ής περιεβλήθησαν τα εν πονήματι τούτω άσματα καταλλήλως προς τήν ποίησιν αυτών». "Εχοντας υπ' όψιν τα ανωτέρω, κατανοούμε ενδεχομένως εύκολώτερα τήν παρατήρηση τού άγιου Νεκταρίου δτι τα εν λόγω ποιήμα­ τα Του «αδονται κατά τό νφος τών ασμάτων τών βαλλομένων εν τοις Σχολείοις»· καί εξ αυτής τής έπόψεως ό άγιος ύπήκει σε παλαι­ ότερη μουσική παράδοση καί ουδόλως καινοτομεί. Τρίτον ό φίλος τοΰ άγιου Νεκταρίου, Κωνσταντίνος Ά. Ψάχος, δημοσίευσε κατά τό έτος 1909 μιαν ευσύνοπτη αλλ' αρκούν­ τως εμπεριστατωμένη μελέτη περί τών ελληνικών δημφδών άσμάΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ' Ο ΜΕΛΩΔΟΣ ΙΕΡΑΡΧΗΣ

*J->—^-.Ic-^ j - i y H ^ Χαι ρε -to a ηιαΧε pou Siu.

fl

-,

Χαι ρε

^ - » " î I VJ - « - ΐ ι Γ I •£»-> ι ' J ^ " > u [±νος α ογ yt λων * Χαι pt φ 8η iwv

Ι

-*

ri,

-ì*r\s

î ^ v J * - » ?" -*H•—

.Vi

ΗΧΟΣ

JZ

Δι

ιτρίχαιΟί Βαχτυλικος ΟΟ Χρΰνος Λ?Λγον γοργό ς

il

|

w l <_->->!—«—

(3 + 3)

'^Η?^ «et«,..

no <7u-ou παν το οςΚυ

Α

χραν τε

-~-^ «

pt

vu upL ψν\ Π ο

α να

γ

fi Δ Μ ΣΤ'

Ε Τ Γ Ε Ν Ι Ο Υ TOT

ΒΟΥΛΓΑΡΕΏΕ

m?, m m wxma unum Ρυθμός οκταπχμος δοϊμιακος 3 + 2 + 3 ή (3+5)

ΗΧΟΣ > Λ

Νη

Δε ÖTIOI ν« Δεο-icoivn [ΑητηρΊ α μ. α ρ τω

η « ο στο τις"*

μενων^εν

αγ

Λ!

|iT]V των y ti

τω ,ο»

x.u

pa

β.

ou *ε

των εν ζα \atcfi,

των CV χιν Su ν ο ' ς ^ Ί

ν

V·0 1

α

λων

μα Ça

λ« γ &

ν,αι

""Ί * * '

*«

pu ς-ις

σ

ί"

των, οπού με αρκετά μουσικά παραδείγματα καταδεικνύει δτι τα δημώδη άσματα διαιρούνται σέ τέσσερα εί'δη· τα άδόμενα πρώτον κατά το έκκλησιαστικόν ΰφος, δεύτερον κατά το καθαρώς δημώδες ιδίωμα, τρίτον κατά το άσιατικόν ΰφος και τέταρτον στα κατά το εΰρα>παϊκόν ΰφος άδόμενα άσματα. Είδικώτερα για το τε­ λευταίο είδος, πού μας ενδιαφέρει εδώ, ό Ψάχος σημείωνε τά έξης: «Kai τον είδους τούτου τά άσματα ουκ ολίγα είναι τον αριθμόν, αρχαία τε και νεώτερα [...] Άπα παλαιότατων χρόνων και μάλιστα κατά τους χρόνους της μαύρης δουλείας, δ "Ελλην κατέφευγε και εις το εύρωπαίκον είδος, προτιμών δμως τά. κλασικά της ευρω­ παϊκής μουσικής τεμάχια. Kai άλλοτε μεν εψαλλεν αυτά ταϋτα, άλλοτε δε έφήρμοζεν άλλα εις ώρισμένους ήχους». Και εκπλήσσει εδώ ή σύμπτωση τών άπότ|ίεων τοϋ Ψάχου προς αυτές του αγίου Νεκταρίου, ό όποιος σημειώνει εύγλωττα δτι τά εν λόγω μελουργήματά Του «ψάλλονται κατά την μουσικήν τών εθνικών ασμάτων τών τονισμένων κατά τά υφός της 'Ιταλικής Μουσικής». Κοντολογίς, ό άγιος Νεκτάριος πιστοποιείται ώς εμβριθής γνώ­ στης της μουσικής καταστάσεως τής εποχής Του' οι μουσικές Του επιλογές δέν είναι τυχαίες, ούτε βεβαίως μαρτυρούν αδαή μελουργό πού «παραπαίει» μεταξύ τής ανατολικής και δυτικής μουσικής παραδόσεως. 'Αντίθετα, καταδεικνύουν ενημερωμένο περί τά μου­ σικά εκκλησιαστικό άνδρα, πού μέ θαυμαστή πνευματική διάκρι­ ση θέτει τη μουσική στη διακονία συγκεκριμένων ποιμαντικών Του στόχων. Νομίζουμε πώς είναι αξιομνημόνευτο τό γεγονός ότι οί συγκεκριμένες μελψδίες τοϋ άγιου είναι άκρως συντηρητικές, σέ σχέση μέ τις μελιρδίες πού καταχωρίζει ό Ναυπλιώτης, για παρά­ δειγμα, στη μνημονευθείσα συλλογή του· και τούτο είναι οπωσδή­ ποτε ενδεικτικό, καθ' δτι σκοπός τοϋ άγιου είναι τά μελουργήματά Του να ψάλλονται όχι απλώς «εν τοις σχολείοις», άλλα πρωτί­ στως «εν τοις εκκλησιαστικοΐς εκπαιδευτή ρ ίο ις» και κυριώτατα «εν τοις μοναστηρίοις». Έπεσημάνθη, βεβαίως, ανωτέρω ή ρητή σημείωση τοΰ άγιου Νεκταρίου, κατά την οποία τά εν λόγω μελψδήματά Του «υπάγονται ύπά την κλίμακα τής τετραφώνον μουσικής»· δίχως αμφιβολία, πρόκειται για μιαν αδιάψευστη μαρ­ τυρία, πού βεβαίοις οφείλουμε νά αποδεχθούμε ώς δεδομένη, παρά τό γεγονός δτι ή εκτύλιξη τοΰ μέλους αυτών δέν προδίδει τετράφωνη μελική ανάπτυξη· άλλωστε παί μόνον ή παρατήρηση δτι έξι από τις μνημονευόμενες επτά φδές είναι μελισμένες στον πλάγιο τοΰ τετάρτου ήχο, γεννά αμέσως συνειρμούς πού παραπέμπουν ευθέως στον τρόπο maggiore τής δυτικής μουσικής. Δέν είναι δυ-

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 4

νατόν, όμως, να παραθεωρήσουμε την περίπτωση της πέμπτης φδής, ή όποια μελοποιείται στον ακραιφνώς βυζαντινό δεύτερο ηχο· κατά την άποψη μας, τούτο δεν συνιστά τίποτε άλλο παρά μια

ΤΡΙΑΔΤΚΟΝ M M ΚΑΙ THH0I ΠΡΟΠΟ» EN TPIJ1I0E0K

σαφή απόπειρα του αγίου να κατηχήσει -με τήν κυριολεκτική τοΰ δρου έννοια-, να «μυήσει» δηλαδή τους μαθητές Του, τις μοναχές Του, τους ορθοδόξους ευσεβείς πιστούς ή όσους, τέλος πάντων, ψάλλουν τα εν λόγω άσματα Του, να τους μυήσει -επαναλαμβά­

Τ

νουμε- σε αμιγώς εκκλησιαστικά μουσικά ακούσματα, τρέποντας σταδιακά το «γάλα» σε «στερεά τροφή», κατά τό Γραφικό λόγο. Και, άς επιτραπεί παρεμβατικώς εδώ να επισημάνουμε δτι, αυτή ακριβώς ή ιδιοτυπία και ιδιαιτερότητα τών μελουργημάτων του αγίου Νεκταρίου αγνοείται ή παρανοείται στις ημέρες μας· γι' αυτό και παριστάμεθα μάρτυρες αφ' ενός μέν καινοφανών μελο­ ποιήσεων ποιημάτων τοΰ αγίου, μέσφ τών οποίων προτείνονται σύγχρονες μελικές απόψεις πού τείνουν να επικρατήσουν -εάν δέν έπεκράτησαν ή δ η - ως οι μόνες υπάρχουσες και ενδεδειγμέ­ νες, ά φ ' ετέρου δέ «τολμηρών εγχειρημάτων» ενόργανης αποδό­ σεως τών μελωδημάτων τοΰ αγίου, πού αποπροσανατολίζουν τον ακροατή και αλλοιώνουν πλήρως τόν αληθή χαρακτήρα και ουσιαστικό αυτών προορισμό. Ώ ς μελωδός και ως υμνογράφος ό άγιος Νεκτάριος είχε μιαν πλήρως διαμορφωμένη άποψη για τή μουσική τών ποιημάτων Του. Οί στίχοι Του δέν είναι άμουσοΓ δέν στερούνται 'ιδίας μουσικής επενδύσεως. Επιπροσθέτως, ό ϊδιος χαρακτηρίζει πάντοτε συλλήβδην τα εν λόγφ άσματα ώς φδές, στον πρόλογο δέ ενός ποιητικού Του έργου, τοΰ Ψαλτηρίου,

πα­

ραδίδει τήν έξης ερμηνεία τοΰ συγκεκριμένου δρου: «'Ωδή, κυ­ ρίως ειπείν, εστί φωνή μουσική νη τοϋ στόματος

έναρμόνιος δια μόνου 2

χωρίς όργανον» .

προφερομέ-

Τά μελωδήματά Του είναι μέν

πεποιημένα κατά τό «μουσικό πνεύμα» συγκεκριμένης εποχής, αποσκοπούν, όμως, σε σταδιακή εισαγωγή απλών ανθρώπων στη 3

«μουσική τών αγγέλων» .

Ουσιαστικά, μέσω τών εν λόγω φδών, ό

άγιος Νεκτάριος αποπειράται νά αναβιβάσει απλοϊκούς και ολι­ γογράμματους πιστούς της εποχής Του σέ υψηλότερη πνευματική σφαίρα, μέ μια «διαδικασία» πού θυμίζει δσα σχολιάζει ό ιερός Χρυσόστομος για τή διαφορά ψαλμών και ύμνων: «Οί πάντα εχουσιν, οί δε ύμνοι πάλιν ουδέν άνθρώπινον ψαλμοΐς μάθΐ], τότε και ύμνους εϊσεται, ατε θειότερον γαρ άνω δυνάμεις

νμνονσιν, ου ψάλλονσιν.

ψαλμωδίας νμνοι, ατε τελειότερόν

τι

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ' Ο ΜΕΛΩΔΟΣ ΙΕΡΑΡΧΗΣ

ψαλμοί

δταν εν τοις πράγμα.

Αϊ

Δια τοϋτο μετά

τάς

πράγμα»4.

2. Βλ. Ψαλτήριον τοϋ προφητάνακτος Ααυΐδ έντεταμένον εις μέτρα κατά τήν τονικήν βάσιν μετά ερμηνευ­ τικών σημειώσεων, υπό τοϋ Μητροπολίτου Πενταπόλεως Νεκταρίου Κεφάλα, Δι­ ευθυντού της Ριζαρείου 'Εκκλησιαστικής Σχολής, εν 'Αθήναις 1908, σ. 8.

3. Βλ. 'Αλεξάνδρου Πα­ παδιαμάντη, «Ό εθνικός χορός και ή Μουσική», εις 'Αλεξάνδρου Παπαδιαμάν­ τη, "Απαντα (κριτική έκδοση Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος), τόμος πέμπτος, ('Αθήνα 1988), σ. 240.

4. Βλ. 'Ιωάννου Χρυσο­ στόμου, «Υπόμνημα εις τήν προς Κολοσσαεΐς έπιστολήν. Όμιλία Θ'», P.G. 62,363c.

75

ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Ό "AyiLog Νεκίάριοξ «ai ή Ι | η ΐ ! |

Σ

υγχαίρω και εγώ εγκαρδίως τον Σύλλογο των αξιότιμων Καθηγητών της

'Ανωτέρας Εκκλησιαστικής Σχολής Κρήτης και ιδιαίτερα τον δραστήριο

Σχολάρχη της Αίδεσιμολογιώτατο Πρωτοπρεσβύτερο και διδάκτορα τής 'Ορθο­ δόξου Θεολογίας π. Γεώργιο Μαρνέλλο για την πρωτοβουλία πού πήραν και οργάνωσαν την Ημερίδα αυτή, πού έχει σκοπό με μια σειρά εισηγήσεων και σχε­ τικών συζητήσεων να προβάλει ευρύτερα, άλλα 'ιδιαίτερα στους ίεροσπουδαστές τής Σχολής, την πρώτη 'Άγια Μορφή τών καιρών μας, πανορθόδοξης μάλιστα εμβέλειας, τον πνευματοφόρο παί νεοφανή 'Άγιο Νεκτάριο, τον Πενταπόλεως, ό όποιος υπήρξε «νέκταρ τής Χάριτος, Ιεράρχης δσιος και άκακος, εν Ίεράρχαις θεόληπτος και εν διδασκάλοις θεόσοφος», κατά τον μακαριστό υμνολόγο Γερά­ σιμο τον Μικραγιαννανίτη, «ό κήρυξ τής χάριτος, τών νοσονντων ή ϊασις, τών ενάρετων οδηγός ό θεσπέσιος, τών εν διωγμοϊς παρακλήτωρ θερμότατος» σύμ­ φωνα με τον νεότερο υμνογράφο πανοσιολογιώτατο Άρχιμ. π. Σεραφείμ Στεργιούλη, Ιεροκήρυκα τής Ιεράς Μητροπόλεως "Υδρας, Σπετσών και ΑΊγίνης, στην όποια ό Αγιος μας τιμάται ιδιαίτερα, χάρη και στην 'ιδιαίτερη μέριμνα και τον ιερό ζήλο τού πολυσέβαστου μητροπολίτη πρώην "Υδρας, Σπετσών και Αίγίνης κ. Ιεροθέου, άλλα και τοϋ νυν μητροπολίτη "Υδρας κ. Έφραίμ. Παράλληλα ευχα­ ριστώ τον Σύλλογο τής Σχολής για τήν τιμή πού μου έκανε νά συμπεριλάβει και εμένα ανάμεσα στους άλλους εκλεκτούς ομιλητές και συνέδρους και νά μου ανα­ θέσει νά διαπραγματευθώ έ'να πολύ ενδιαφέρον θέμα, δηλαδή τις σχέσεις τοΰ Αγίου μέ τήν Κρήτη. Είναι αυτονόητο πώς τα δσα θ' αναφερθούν εδώ δεν εξαν­ τλούν το θέμα, άλλα αποτελούν μια γενική προσέγγιση, πού τήν περιορίζουν ακό­ μα περισσότερο τα στενά δρια μιας σύντομης εισήγησης, επιβεβαιώνουν πάντως τον λόγο τοΰ σύγχρονου υμνογράφου Χαραλάμπη Μπούσια, πού γιά χάρη τής σημερινής εκδήλωσης έγρα\|)ε πώς «ή χάρις» τοΰ Αγίου Νεκταρίου «ε'ξεχύθη ή άφθονος άρτίως εις νήσον Κρήτην», «διό και οι Κρήτες γεγηθότες εκτελοϋσι τήν θείον μνήμην» Του. Οι δεσμοί πού συνδέουν τον Αγιο Νεκτάριο μέ τήν άγιοτόκο και ήρωοτόκο νήσο σας είναι πολλοί και άμεσα ή έμμεσα ξεκινούν ήδη άπό τά εφηβικά χρόνια τοΰ Αγίου και διαρκοΰν ώς τις μέρες μας. α. Ή πρώτη σχέση τού Αγίου μέ τήν Κρήτη και τους Κρητικούς είναι έμμεΑΠΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

ση, πλην δμως είχε καθοριστική σημασία για τον 'Άγιο Νεκτάριο. Ό σοφός κα­ θηγητής τοΰ Πανεπιστημίου αείμνηστος αρχιεπίσκοπος 'Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος γράφει πώς το 1866, εικοσάχρονος ό 'Άγιος, πήγε στην 'Αθήνα για να βρει κάποια εργασία και να σπουδάσει στο Γυμνάσιο και κατόπιν στο Παν­ επιστήμιο, αλλ' όμως δέν μπόρεσε να πραγματοποιήσει τον πόθο του, γιατί ή τό­ τε πολιτική κατάσταση ήταν ανώμαλη. Ήταν ή έκρηξη της Κρητικής Επανά­ στασης 1866-1869 και οί συνθήκες για όλη τή μικρή Ελλάδα ήταν δύσκολες. "Ετσι, ό νεαρός τότε Αναστάσιος Κεφάλας έφυγε και γύρισε στην Κωνσταντι­ νούπολη και άπό εκεί πήγε στή Χίο, όπου αργότερα έγινε μοναχός. Δέν απο­ κλείεται αν έμενε στην Αθήνα ή ζωή του να είχε ακολουθήσει άλλο δρόμο. Πάν­ τως, τότε, στα 1866, θα γνώρισε καλύτερα τους ασταμάτητους αγώνες τοΰ κρητι­ κού λαού για θρησκευτική και εθνική ελευθερία και φυσικά, παράλληλα μέ τήν πραγμάτωση της Απελευθέρωσης της Κρήτης, οραματιζόταν και τήν απελευθέ­ ρωση και της δικής του ιδιαίτερης πατρίδας, τής Σηλυβρίας της Θράκης, πού κι αύτη στέναζε κάτω άπό τον ίδιο σκληρό και άγροΐκο δυνάστη και πού έπέπρωτο ν' απελευθερωθεί στις 24 'Ιουλίου 1920, χάρη στον μεγάλο οραματιστή και πο­ λιτικό, τον Κρητικό Ελευθέριο Βενιζέλο! Ή απελευθέρωση τής ιδιαίτερης πα­ τρίδας του ήταν ή τελευταία επίγεια χαρά τοϋ Αγίου, άφοΰ στή συνέχεια έπορεύθη τήν «μακαρίαν όδόν» προς το Ουράνιο Θυσιαστήριο, χωρίς να δει τον ξε­ ριζωμό τοϋ 'Οκτωβρίου τοΰ 1922. β. Άλλα και πρόσωπα τής Κρητικής Επανάστασης είχαν έμμεση σχέση μέ τή ζωή τοϋ Αγίου. Όταν μετά άπό δεκαπέντε χρόνια, στα 1881-1885, ό Άγιος Νε­ κτάριος ήταν φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αντιμετώπιζε σοβαρά οικονο­ μικά προβλήματα, δεδομένου δτι, εξαιτίας επαναστατικών γεγονότων στην Αίγυ­ πτο, ή χορηγία τοΰ Πατριάρχη Αλεξανδρείας Σωφρονίου και τών Χωρέμηδων αρχικά ήταν σχεδόν ανύπαρκτη και κατόπιν ανεπαρκής. "Ετσι, στις 12 Μαρτίου 1883 ό Άγιος προσήλθε σε σχετικό διαγωνισμό, δπου άρίστευσε και έλαβε υπο­ τροφία ως το τέλος τών σπουδών του άπό τό Κληροδότημα Αντωνίου Φραγκιοϋ Παπαδάκη. Ό Παπαδάκης αυτός ήταν Κρητικός και είχε γεννηθεί στις 12 Ια­ νουαρίου 1811 στο χωριό Ψυχρό Αασιθίου. Μικρό παιδί, όπως έχει γράψει ό Ί. Μ. Καραβαλάκης, στή Μεγάλη 'Επανάσταση τοΰ 1821, είδε τόν 'Ιανουάριο τοΰ 1823 τους Τούρκους να σκοτώνουν μέ τσεκούρι τόν ιερέα πατέρα του Φραγκίσκο, ενώ ό 'ίδιος, οί τρεις αδελφοί του 'Ιωάννης, 'Εμμανουήλ και Ανδρέας και μια αδελφή του, νήπιο τότε, σύρθηκαν στην αιχμαλωσία. Ό Αντώνιος, σύμφωνα μέ μια εκδο­ χή, οδηγήθηκε στην Αλεξάνδρεια και άπό εκεί στην Κωνσταντινούπολη, άπό όπου, δεκαοχτάχρονος, μπροστά στον κίνδυνο να περιτμηθεΐ ως μουσουλμάνος, δραπέτευσε, γιά να καταλήξει τελικά στην Όδησσό τής τότε Ρωσίας. 'Εκεί εργά­ στηκε αρχικά στο βιβλιοπωλείο Σγουρίτσα, όπου τόν γνώρισε και τόν έξετίμησε ό κόμης Αλέξανδρος Στούρτζας, ό όποιος και τόν πήρε υπό τήν προστασία του. Ο ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΑΙ Η ΚΡΗΤΗ

"Ετσι μπόρεσε και έλαβε αρκετή μόρφωση, φοίτησε μάλιστα κα'ι στην εκεί Γεωρ­ γική Σχολή. Εργαζόμενος στα κτήματα του Στούρτζα και βοηθούμενος και από αυτόν απέκτησε μεγάλη περιουσία και στη συνέχεια, το 1848, ήρθε καί εγκατα­ στάθηκε μόνιμα στην 'Αθήνα. Το 1858, στα πλαίσια τής πολλής αγάπης του για τήν ιδιαίτερη πατρίδα του, ϊδρυσε στο Ψυχρό Λασιθίου καί συντηρούσε ώς τόν θάνατο του αλληλοδιδακτικό σχολείο, όπου πολλοί συμπατριώτες του είδαν πνευματικό φως. Τό 1866, με τήν έκρηξη τής μαρτυρικής Κρητικής Επανάστα­ σης, έγινε ένα από τά επισημότερα μέλη τής «Κεντρικής υπέρ των Κρητών Επι­ τροπής», εργάστηκε μέ πολλή αυταπάρνηση για συλλογή εράνων κ.λπ. καί γενικά βοήθησε πολύ τους αγωνιζόμενους συμπατριώτες του καί τους πολλούς πρόσφυ­ γες, πού συνέρρεαν στή Χώρα. Πέθανε στις 28 Δεκεμβρίου 1878 «εκ κεραυνοβό­ λου αποπληξίας», ή κηδεία του έγινε στον ιερό ναό τής Άγιας Ειρήνης (όδοϋ Αιόλου) καί ό ενταφιασμός στό Α' Νεκροταφείο Αθηνών, όπου ακόμα σώζεται ό τάφος του. Μια καί ό Παπαδάκης δέν είχε οικογένεια, άφοΰ, όπως έγράφη, «εις τήν μεγάλην καρδίαν του δεν ευρέθη θέσις δια γυναίκα καί σύζυγον, ή 'Ελλάς καί ή Κρήτη επλήρονν τελείως αυτήν» (Ί. Καραβαλάπης), άφησε όλη του τήν περι­ ουσία, πού ανερχόταν στό ποσόν τοΰ ενός εκατομμυρίου φράγκων, στό Πανεπι­ στήμιο Αθηνών, προκειμένου να σπουδάσουν άποροι φοιτητές. Ανάμεσα σ' αυτούς ήταν καί ό Αγιος Νεκτάριος. Ας είναι μακάρια ή μνήμη τοϋ μεγάλου αυτού ευεργέτη τοϋ Γένους, πού μέ τη χειρονομία του αυτή ήρθε αρωγός στή δύ­ σκολη ζωή τοΰ υλικά φτωχού Αγίου μας. Καί ας επιτραπεί μια παρέκβαση σχετικά μέ τήν τύχη τών άλλων αδελφών τοΰ Αντωνίου Παπαδάκη. 'Οδηγήθηκαν πιθανότατα καί αυτοί στην Αίγυπτο, όπου τους εξισλάμισαν βίαια. Μέ βεβαιότητα γνωρίζουμε πώς ό ένας -μάλλον ό Ανδρέας-, γεννημένος στα 1815, σταδιοδρόμησε εκεί ώς §Hf

στρατιωτικός, μέ τό όνομα Φερίκ Ισμαήλ Σελίμ πασάς Παπαδάκης, έφθασε μάλιστα στον βαθμό τοΰ στρατηγού καί έγινε για κάποιο διάστημα καί υπουργός τών Στρα­ τιωτικών τής Αιγύπτου καί διοικητής τής Κρήτης. Τόν ανακάλυψε ό Αντώνιος Παπαδάκης, αλληλογράφησε μα­ ζί του, σώζεται μάλιστα επιστολή τοΰ 1864 τοΰ Φερίκ Ισμαήλ προς τόν Αντώνιο, ό όποιος αποκαλεί τόν μεγα­ λύτερο αδελφό του «εύπροσηγορώτατον,

προσφιλέστα-

τον καί ενδο'ξον άδελφον» καί γράφει πώς αυτός καί ή οικογένεια του καθικετεύουν «τον ενεργέτην καί αφθαρτον ημών Κύριον δπως έπιδαψιλενσΐ] τή Υμετέρα ευγέ­ νεια διαρκή καί άέναον ύγείαν καί ταϊς πρεσβείαις τών προφητών καί άποστόλο)ν αύτον άξιώσί] ύμσ.ς να άνταμωθώμεν ταχέως». Ακολούθησε όμως ή επανάσταση τοΰ 1866 καί ό 'Ισμαήλ είχε πρόωρο θάνατο. Τραυματίστηκε 78

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

θανάσιμα στις 26 Μαΐου 1867 σε μάχη μέ τους επαναστάτες μέσα στο ίδιο του το χωριό Ψυχρό και μεταφέρθηκε στο Καστέλλι Πεδιάδος, δπου και σε λίγες ήμε­ ρες πέθανε. Σύμφωνα μέ άλλη παράδοση, ό θάνατος του οφείλεται στις κακου­ χίες του πολέμου. Ενταφιάστηκε στην 'Αλεξάνδρεια. γ. Αργότερα στην Αίγυπτο ό Αγιος είχε την ευκαιρία να γνωρίσει και τη δρα­ στηριότητα Κρητών αρχιερέων. Υπηρέτησε για δυο χρόνια στο Κάιρο υπό τον Κρητικό πατριαρχικό επίτροπο μητροπολίτη Θηβαΐδος Ματθαίο Βαλλινάκη (f711-1888). Στην εκκλησία τοΰ Αγίου Νικολάου του Καΐρου στη συνοικία Χαμζάουι, χτισμένη τό 1623 άπό τον Κρητικό Πατριάρχη Αλεξανδρείας Γεράσιμο τον Σπαρταλιώτη, ίεράτευσε και άρχιεράτευσε συνολικά τέσσερα χρόνια και έκανε τό 1887 την πρώτη σοβαρή επισκευή της μετά τήν ανέγερση της, ενώ τό 1888, ώς πα­ τριαρχικός Επίτροπος, φρόντισε και τήν αγιογράφησε. Στις βιβλιοθήκες του Πα­ τριαρχείου βρήκε συγγραφικά έργα Κρητικών Πατριαρχών Αλεξανδρείας και ανάμεσα σ' αυτά και δύο επιστολές τοΰ Μελετίου Πήγα, τις όποιες και δημοσίευ­ σε τό 1894 στο περιοδικό Βυζαντινά Χρονικά Πετρουπόλεως. δ. Μέ τους διωγμούς πού υπέστη ό Αγιος Νεκτάριος στην Αίγυπτο συνδέεται και ένας Κρητικός κληρικός, ό οποίος δμως τήρησε καλή στάση. Πρόκειται για τον Αμβρόσιο Γ. Σφακιανάκη, άπό τό Χουδέτσι Ηρακλείου τον κατοπινό επί­ σκοπο Ιεράς και Σητείας (1890-1929). Τον Νοέμβριο τοΰ 1889 οί πατριαρχικοί τής Αλεξάνδρειας αναθέτουν στον εν λόγω κληρικό, πού τότε ήταν εφημέριος στην Βέγχα (μια πόλη στή μέση περίπου τής διαδρομής Αλεξάνδρειας-Καΐρου), να κη­ ρύξει στο Κάιρο, χωρίς καν να ερωτηθεί ή να ενημερωθεί ό αρμόδιος Πατριαρ­ χικός Επίτροπος Νεκτάριος. Φιλότιμος ό Αμβρόσιος στις 20 Νοεμβρίου 1889 απευθύνεται στον εκ τών διωκτών τοΰ Αγίου μητροπολίτη Θηβαΐδος Γερμανό Βουρλαλίδη - φανατικό διεκδικητή αργότερα τοΰ Πατριαρχικού Θρόνου. Απο­ δέχεται βέβαια, όπως είχε χρέος, τήν εντολή τοΰ Πατριαρχείου, αλλά εκφράζει και τους ενδοιασμούς του. Γράφει: «Διατί δμως να στενοχωρηθώ χάριν έμοϋ ό εκεί "Αγιος Πενταπόλε-

IMSEdf, lì I

ως; Ονχ ήττον άγνοών τα διπλωματικά σχέδια τών ανωτέρων μου νπείκω χωρίς νά εμβαθύνω εις το πώς και διατί». Πρόκειται για τήν πρώτη επίσημη γραπτή μνεία τών κινήσεων τών πατριαρχικών έχθρων τοΰ Αγίου νά τον διώξουν άπό τήν Αίγυ­ πτο. Έδώ αξίζει νά σημειωθεί πώς ό Αμβρόσιος Σφακιανάκης τιμοΰσε τον Αγιο Νεκτάριο πάντα και τό 1907 απαντάται ώς συνδρομητής δέκα αντι­ τύπων βιβλίου του, αριθμού σημαντικού για τά τότε δεδομένα.

Ο ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΑΙ Η ΚΡΗΤΗ

79

ε. Ώ ς Διευθυντής της Ριζαρείου Σχολής, ό 'Άγιος Νεκτάριος είχε ίεροσπουδαστές και άπό τήν Κρήτη, τους οποίους και κατηύθυνε πνευματικά. Στα χρό­ νια του Αγίου Νεκταρίου φοίτησαν στη Σχολή ό 'Άνθιμος Άελεδάκης (18941895), από τα Μυριοκέφαλα Ρεθύμνου, ό κατοπινός επίσκοπος Κισάμου και Σελίνου (1903-1935), ό Ιωάννης Βλαχάκης από το Ηράκλειο (1899-1904), ό ιερο­ διάκονος Γεώργιος Γεωργιάδης (1895-1898), ό Εμμανουήλ Δαπουλάκης (18961901), ό Τηλέμαχος Κονταξάκης (1905-1910) άπο το Ρέθυμνο, ό Νικόλαος Κουρμούλης (1901-1906) άπο τά Χανιά, ό Ιωάννης Κωνστανταράκης (19021907) άπο τήν Πόμπια, ό Γεώργιος Νικολαΐδης (1907-1909), ό Ιωάννης Νικολούδης (1892-1894), ό ιεροδιάκονος Παΐσιος Νουφράκης (1905-1907), ό Εμμα­ νουήλ Πωλιουδάκης (1894-1899), ό Γεώργιος Σπυράκης (1896-1901), ό ιεροδιά­ κονος Αμβρόσιος Τερζάκης (1906-1910) άπο το Ηράκλειο, ό ιεροδιάκονος Άγαθάγγελος Τραϊανός (1895-1899) και ό Νικόλαος Τυλλιανάκης (1898-1901). Και χαίρομαι διότι ό Άρχιμ. π. Χρυσόστομος Παπαδάκης, πρωτοσύγκελλος τής ιεράς Μητροπόλεως Γορτύνης και Αρκαδίας, δημοσίευσε πρόσφατα (9 Νοεμβρίου 1999) στην εφημερίδα Μεσόγειος ενδιαφέρον άρθρο με τον τίτλο «Κρήτες μα­ θητές τοϋ Αγίου Νεκταρίου στή Ριζάρειο 'Εκκλησιαστική Σχολή». Άλλα ας μου επιτραπεί ν' αναφερθώ έδώ σ' ενα άπο τους παραπάνω μαθητές τοϋ Αγίου, τον Ιωάννη Κωνστανταράκη, πού σταδιοδρόμησε ώς φιλόλογος και χρημάτισε και Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας. Είναι εκείνος στον όποιο οφεί­ λουμε μια άπο τις πρώτες και καλύτερες ψυχοσωματικές περιγραφές τοϋ Αγίου μας. Δημοσίευσε στην Επετηρίδα τοϋ 1948 των Αποφοίτων τής Ριζαρείου Σχολής λαμπρό πεντασέλιδο κείμενο μέ τον τίτλο «Ό Πενταπόλεως Νεκτάριος Κεφάλας», άπο το όποιο καί αποσπούμε τά εξής ολίγα, μέ τήν παρατήρηση, πώς δταν γράφονταν οι μαθητικές αυτές αναμνήσεις τοϋ Κωνστανταράκη, ό μακά­ ριος Επίσκοπος Πενταπόλεως δέν είχε ακόμα επίσημα καταταχθεί στις δέλτους των αγίων: «'Ανάστημα κανονικόν (...) Πρόσωπον εις το όποιον ήμιλλάτο ή αρμονική αναλογία των μερών μέ τήν γλυκύτητα τής εκφράσεως. Άπα τους γα­ λανούς οφθαλμούς του διεχύνετο μία ακτινοβολία, όμοια με το ανοιξιάτικο γλυκοχάραγμα. Και το ακτινοβολούν εκείνο πρόσωπον έστεφανοϋτο άπο χιονόλευκην συμμετρικήν γεννειάδα. ~Ητο ωραία Βιβλική μορφή (...) Είναι γνωστόν δτι ή αθώα παιδική ψυχή ουδέποτε πονηρεύεται. Πιστεύει τά πάντα. Ή παιδική αυτή ευπιστία είναι το χαρακτηριστικόν

γνώρισμα τής αγγελικής των παιδιών

άγνότητος. Μέ αυτήν τήν παιδικήν αγαθότητα συμπεριεφέρετο

απέναντι μας,

εις πασαν περίστασιν. "Απειρα είναι τά επεισόδια τής μαθητικής μας ζωής κατά τά όποια έξεδηλοϋτο το άπονήρευτον καί ή άγνότης τής καρδίας του (...) Ή έννοια τής άγιωσύνης είναι συνώνυμος προς τήν αγνότητα τής ψυχής, προς τήν προς τον πλησίον άγάπην και προς τήν προς τον θεόν άφοσίωσιν. Ύπό των αρετών αυτών έκοσμεϊτο πλουσίως ό Πενταπόλεως Νεκτάριος (...), ό απαρά­ μιλλος Ιεράρχης».

ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 4

στ. Tò 1898, κατά την επίσκεψη του στο Άγιον Όρος, ό 'Άγιος Νεκτάριος γνώρισε και συνδέθηκε πνευματικά και μέ δύο Κρητικούς μοναχούς, τον αγιο­ γράφο Πανάρετο τον Καυσοκαλυβίτη και τον Άβιμέλεχ Μπονάκη. Ό πρώτος, εκτός των άλλων, το 1909 ανέλαβε τη δαπάνη της έκδοσης τοϋ Ά τόμου τοϋ βι­ βλίου τοΰ Αγίου Νεκταρίου Ιστορία τον Σχίσματος, ενώ ό δεύτερος συμβουλευ­ όταν στα ασκητικά του παλαίσματα δια βίου τον 'Άγιο παί είναι ό πρώτος πού έγραψε καί δημοσίευσε βιογραφία του λίγο μετά την κοίμηση του (1921). Και χαίρομαι γιατί ô γνωστός για τα περί Άγιου Όρους δημοσιεύματα του Αντώνης Στιβακτάκης έχει γράψει καί κυκλοφορήσει ένα βιβλίο για τον Γέροντα Άβιμέ­ λεχ. Νιώθω μεγάλη συγκίνηση, γιατί είχα καί εγώ την ευλογία να τον γνωρίσω τον Ιούλιο τοϋ 1964 στον Άθωνα, να τον παρακολουθήσω ιστάμενο ως αιωνό­ βια δρύ σέ πολύωρη -δώδεκα ώρες- αγρυπνία στο εκκλησάκι τών Άγιων Διονυ­ σίου καί Μητροφάνους καί στη συνέχεια να παρακαθήσω στην τράπεζα τοϋ «σπιτιού» του, μέ έδεσμα σαλιγκάρια μέ πιλάφι. ζ. Άλλα, παρά τις αντίξοες τότε συνθήκες επικοινωνίας ανάμεσα στην ελεύ­ θερη Ελλάδα καί τήν Κρήτη, αρκετοί Κρητικοί υπήρξαν συνδρομητές σέ βιβλία τοΰ Άγιου. Μνημονεύω ενδεικτικά τους Άνθιμο Άελεδάκη, Γεώργιο Λελεδάκη, Γεώργιο Μανολάκη, Ανδρέα Σηφογιαννάκη, Αλκιβιάδη Σηφογιαννάκη, Διομή­ δη Παπαβασιλείου καί ιεροδιάκονο Γρηγόριο Χρυσουλάκη, τοΰ α' τόμου τοϋ έργου Ιερών καί φιλοσοφικών λογίων θησαύρισμα (1895), τον Διονύσιο Μαραγκουδάκη, τον κατοπινό επίσκοπο Πέτρας (1926-1953) τοΰ β' τόμου τοΰ ϊδιου βιβλίου (1896) καί τους επισκόπους Ιεράς καί Σητείας Αμβρόσιο καί Κισάμου καί Σελίνου Άνθιμο καί τις μονές Τοπλού, Φανερωμένης καί Έξακουστής τοΰ βιβλίου Ίερατικον Έγκόλπιον

(1907). Φυσικά, υπάρχουν καί άλλοι συνδρο­

μητές μέ κρητικά επώνυμα πού διαμένουν σέ άλλα μέρη, άλλα δέν είναι εύκολο να επισημανθοΰν, γι' αυτό καί χρειάζεται ειδική έρευνα από κάποιον Κρητικό πού θ' αναλάβει να συντάξει μια πολύ ενδιαφέρουσα μονογραφία· Ό "Αγιος Νε­ κτάριος καί ή Κρήτη. η. Όταν το 1904 ό Άγιος ί'δρυσε τό μοναστήρι τής Αίγινας, δύο νέες άπό τήν Κρήτη υπήρξαν τα κύρια πρόσωπα, πού τό στελέχωσαν. Πρόκειται για τήν πρώ­ τη ηγουμένη Ξένη Στρογγυλού (1872-1923) καί τήν έκ τών διαδόχων της Κασ­ σιανή Παπαδάκη (1876-1950). Ή Ξένη, Χρυσάνθη κατά κόσμον, μολονότι αόμ­ ματη καί ασθενική, διακρίθηκε για τήν υψηλή της πνευματικότητα καί κυβέρνη­ σε κατάλληλα τις ψυχές καί τό μοναστήρι. Έρρανε μέ λεμονανθούς τό σεπτό λεί­ ψανο τοΰ Άγιου κατά τήν έξόδιο Ακολουθία, ενώ πολλές φορές αξιώθηκε άπό τον Θεό να δει δραματικά, μετά τήν κοίμηση του, τον Πνευματικό της Άγιο Πα­ τέρα, δπως επίσης να λάβει καί τό προορατικό χάρισμα. Γιά τις μοναχές καί πολ­ λούς πιστούς ή ηγουμένη Ξένη, τής όποιας τα λείψανα είναι χαριτόβρυτα, θεωΟ ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΑΙ Η ΚΡΗΤΗ

ρεΐται και αυτή αγία. Ή Κασσιανή, Αίκατερίνα κατά κόσμον, εγκαταστάθηκε και αυτή από τις πρώτες στο μοναστήρι και χρημάτισε ηγουμένη από το 1931 ως το 1950. "Ας σημειωθεί ακόμα πώς ο ιερομόναχος Τιμόθεος Καλαμπερίδης, μο­ ναχός πρώτα στην Κρήτη, υπηρέτησε επί σαράντα περίπου χρόνια (1952-1989) ώς εφημέριος τοϋ μοναστηρίου στην Αίγινα και μέ τα έσοδα άπό τήν πώληση του σπιτιού του ηλεκτροφωτίστηκε ή εκεί καινούργια εκκλησία του Αγίου. β. Αλλά Κρήτες ασχολήθηκαν και μέ τή βιογραφία τοϋ Αγίου μας. Έκτος άπό τον μοναχό Αβιμέλεχ Μπονάκη, μνημονεύω τόν μητροπολίτη πρ. Παραμυ­ θίας Τίτο Ματθαιάκη, πού διέσωσε πολλά έγγραφα πού αφορούν τόν Αγιο και τόν Σεβ. Αρχιεπίσκοπο Κρήτης Τιμόθεο Παπουτσάκη, πού εξιστόρησε πολλά θαύματα του. ι. Αλλά πολλοί είναι και οι Κρητικοί, πού φέρουν το δνομά του, μέ επιφανέ­ στερο τόν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Πέτρας κ. Νεκτάριο (απόφοιτο και αυτόν της νεότερης Ριζαρείου, άλλα ζήσαντα στή Σχολή το έκεϊ περιφερόμενο πνεύμα τοΰ Αγίου μας), δπως επίσης σημειώνω και τις πολλές εκκλησίες, πού υπάρχουν προς τιμή του στο νησί, δποος στα Χανιά (ή πρώτη πού χτίστηκε προς τιμή του), στις Μοίρες, εδώ κοντά στα Έξω Λακοονια, μέ κτίτορα τόν πατέρα του π. Γεωρ­ γίου Μανόλη Μαρνέλλο, δπου είχα τήν ευλογία το περασμένο καλοκαίρι να λει­ τουργηθώ έ'να κυριακάτικο πρωινό και ν' απευθύνω και δυό λόγια στό ευσεβές εκκλησίασμα. Ή Κρήτη δμως έχει και τό μοναδικό προνόμιο, δπως είδα στον χάρ­ τη, να έχει και ολόκληρο χωριό (στον νομό Χανίων) μέ τό όνομα τοΰ Αγίου. ια. Και μέ τή σημερινή ευκαιρία, ας αναφερθώ μέ συντομία και σέ δύο ανα­ κρίβειες, πού έχουν διατυπωθεί. Ή μια είναι ή περιρρέουσα σέ μερικούς κύ­ κλους φήμη πώς δήθεν ό Αγιος μετέσχε στό Ανάθεμα κατά τοϋ Ελευθερίου Βε­ νιζέλου και ή δεύτερη δτι ό Κρητικός μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος Μεταξάκης συμπερκρέρθηκε σκαιότατα προς τόν Αγιο Νεκτάριο. Δέν είναι τοϋ παρό­ ντος ν' αναπτύξω διεξοδικά τα θέματα αυτά, γι' αυτό τονίζω μονάχα τούτο: Μετά άπό έρευνες είχα τήν ευτυχία να διαπιστώσω και να αποδείξω πώς ούτε ό Αγιος Νεκτάριος μετείχε στό Ανάθεμα ούτε ό Μεταξάκης βαρύνεται μέ άπρεπη και υβριστική συμπεριφορά προς αυτόν. ιβ. Βέβαια, ώς Κρητικοί, έχετε άμεση πείρα τών θαυμάτων πού επιτελεί έδώ ό Αγιος, γι' αυτό και έγώ θα περιοριστώ στην αναφορά ενός μονάχα άπό αυτά, τό όποιο έγινε ζώντος του Αγίου Νεκταρίου, γύρω στα 1918. "Εχει δημοσιευθεί στην εφημερίδα Τα Νέα τών Αθηνών πριν άπό πενηνταδύο χρόνια, στις 5 Αυγούστου 1948 -πριν άπό τήν επίσημη ανακήρυξη του σέ άγιο- άπό τήν ξεχωριστή δημοσιογράφο Σοφία Κ. Σπανούδη: ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ: ΒΡΑΧΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ, Η ΑΙ ΓIN ΑΙΑ, τ. 4

«Είναι ò αγαπημένος "Αγιος τοΰ νησιού, και πλήθος παιδία της Αίγινας έχουν τ' δνομά του (...) Ό "Αγιος Νεκτάριος δεν είναι θρύλος, είναι μια ζωντανή πραγματικότης (...) Τά θαύματα πού έκανε δσο ζούσε και μετά το θάνατο του, ανιστορούν δλοι εδώ με δέος και με λατρεία. Αφήνω κατά μέρος τις Ιάσεις φρενοπαθών, επιληπτικών, μικρών παιδιών κ.α. για να διηγηθώ μόνο 'ένα πρωτόφαντο ειδυλλιακό θαύμα, όπως τ' άκουσα απ' τό στόμα ενός γεροβοσκοϋ, πού ζει εδώ και τριάντα χρόνια. Είναι Κρητικός απ' την Ιεράπετρα, και ζούσε ευτυχι­ σμένος ατό χωριό του με τήν οικογένεια του και με τα 800 πρόβατα τον, δταν ξαφνικά έπεσε στο ποίμνιο του θανατικό, και τά ζώα του -ψοφούσαν ενα-ενα, ως που τού έμειναν μόνο πέντε πρόβατα. Μια νύχτα πού έκλαιγε απελπισμένος, οραματίσθηκε ένα σεβάσμιο κληρικό πού τού είπε: - Να σηκωθείς αύριο πρωί, νά πάρεις τήν οικογένεια σου και τά πέντε πρό­ βατα σον, νά μπεις σ' ένα καράβι και νά 'ρθεις νά μέ βρεις στην Αίγινα.

- Και πώς θά σε βρώ, Άγιε Γέροντα; - Τά πρόβατα σον θα σε όδηγήσονν, είπε εκείνος και χάθηκε. Ό βοσκός ακολούθησε τήν εντολή τον, κι δταν έφθασαν στην Αίγινα, μόλις βγήκαν στο νησί, τά πρόβατα πήραν τό δρόμο κι οι άλλοι τ' ακολούθησαν ως τήν κορνφή τού βοννοϋ και μπήκαν στο Μοναστήρι. "Οταν αντίκρισαν τον "Αγιο Νε­ κτάριο έπεσαν στα πόδια του και τον προσκύνησαν. Κι Εκείνος βοήθησε τό βο­ σκό νά μείνει στο νησί, δπον τό ποίμνιο τον πολλαπλασιάσθηκε και ζει από τό­ τε δοξάζοντας τ' όνομα τού Αγίου».

Ο ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΑΙ Η ΚΡΗΤΗ

ΤΑ ΜΕΛΗ Τ Η Σ ΟΜΑΔΑΣ Βλαχάκη Ελίκα,

γλυπτική

Γκουσιάρης Αλέξανδρος, Coulon Henri-Paul,

μελισσοκομία

φωτογραφία

Δαϊσπύρου Σοφία, ζωγραφική, Κουτσουραδής Αντώνης,

χαρακτική

βιβλιοδεσία

Λαδόπουλος Κώστας, φιγούρες Martinez Perez Rob, Reiter Renate,

Καραγκιόζη

ζωγραφική

διακοσμητική

Tesson Jean-Jacques,

κατασκευές

Φρακτοπούλου Σοφία, Χωραφά Θεοδώρα,

κατασκευές

κεραμική

Walker Paul, ζωγραφική,

χαρακτική

•-•:

84

W. •

.;:'.•.::;

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ. τ. 4

Αιθεροβάμονες

Σ

τις αρχές της δεκαετίας του '90 μια ομάδα νέων γονέων, μαζί με παιδαγωγούς και φίλους, σχεδόν όλοι μέτοικοι στην Αίγινα, φτιάξαμε τον αυτοδιαχειριζό-

μενο παιδικό σταθμό «Παρδαλό Φιστίκι», στο Λιβάδι, υπό τη μορφή αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας. Και μαζί με τα παιδιά μας φέραμε στο χώρο του σταθ­ μού και την τέχνη μας ο καθένας. Η μία έφτιαχνε κεραμικά πιάτα με ζωγραφιές στο βάθος τους για να φάνε τα παιδιά ίσαμε τον πάτο, να δουν τι είχε μέσα, και ο άλλος, ο σύντροφος, τα έπιπλα στο μπόι των παιδιών και η τρίτη την παιδική χα­

ρά κι άλλος έφερνε τη μουσική, ενώ ξαναέφτανε η σειρά της πρώτης να ζωγρα­ φίσει τα δωμάτια. Ελεφαντάκια θαλασσιά στην κουζίνα, χώρος για φαΐ και εργα­ σίες που απαιτούσαν τραπέζι και συγκέντρωση στη λεπτομέρεια, πράσινους κρο­ κόδειλους και κίτρινες καμηλοπαρδάλεις στο δωμάτιο-εργαστήρι, χώρο για δου­ λειές που δε μας ένοιαζε να λερωθούμε - ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση, με δακτυλομπογιές και νεροπίστολα. Καθρέφτες στο δωμάτιο της κίνησης για χορό, με­ ταμφίεση και μουσική με τα όργανα και τέλος στο δωμάτιο της ανάπαυσης και της περισυλλογής δέντρα και πουλιά του παραδείσου. Και στο στήσιμο τα παιδιά παρόντα, μάρτυρες και συμμέτοχοι όλης αυτής της διαδικασίας και η καθημερινή επαφή και συνεργασία στην ανάπτυξη του χώρου, κληρονομιά τους για πάντα. Η ανάγκη της εξεύρεσης χρημάτων για το σταθμό κι­ νητοποιούσε μέσα μας δυνάμεις δημιουργικές, μας έδενε σαν ομάδα, μας έκανε πιο κοινωνικούς, να βγούμε από το καβούκι μας, να ζητήσουμε, να διεκδικήσουμε για τα παιδιά μας μια καλύτερη Αίγινα. Έτσι, οργανώναμε κάθε χρόνο στο χώρο του σταθμού μια γιορτή που απευθυνόταν σε ολόκληρη την κοινότητα του νησιού, για μικρούς και για μεγάλους, με έκθεση των έργων των παιδιών και παζάρι αντικει­ μένων που είχαμε φτιάξει, παράσταση κουκλοθέατρου και παιχνίδια, μουσική και, κατά παράδοσιν, πολύ φαΐ. Την τελευταία χρονιά λειτουργίας του σταθμού αποφασίσαμε να πάμε εμείς στην πόλη, στον Πύργο του Μάρκελλου, με έκθεση πάλι των έργων των παιδιών και ανοιχτό εργαστήρι ζωγραφικής και κατασκευής κούκλας στο προαύλιο του Πύργου. Τότε (άνοιξη του '94) έγινε και η παρέλαση του δράκου με νταούλια και ΑΙΘΕΡΟΒΑΜΟΝΕΣ

τύμπανα στους δρόμους της Αίγινας ακολουθούμενου από κούκλες που είχανε ήδη κατασκευαστεί από τα παιδιά. Όλα αυτά συνέβαι­ ναν σε μια εποχή καθοριστική για τη θεμελίωση μας στην Αίγινα (μια και όλοι ήμασταν λίγο πολύ φρέσκοι στο νησί), καινούριες οι­ κογένειες, παλιές τέχνες πλάστηκαν, γίνανε ένα, οι ανάγκες ικανο­ ποιούνταν με τρόπο «πες το κι έγινε», η ανάγκη για δημιουργία και συγχρόνως για άνοιγμα, μια γνωριμία με τους άλλους, για πράξη μαζί τους (να βιώσουμε την Αίγινα, να αποφασίσουμε γι' αυτήν, πως της ανήκουμε), και ενόσω έβραζε το φαΐ στην κουζίνα, εκεί, λίγο πριν, λίγο μετά το άλλαγμα της πάνας έρχονταν και τα όνειρα για τις εκθέσεις που θα θέλαμε να είχαμε κάνει και που ο καθένας μόνος του ούτε να τις ονειρευτεί δεν άφηνε τον εαυτό του. Τότε μια σπίθα, μία ιδέα, εμπνευσμένη από τα Ανοιχτά

P. Walker

Χαρτιά

του ποιητή λειτουργεί σαν καταλύτης και αερίζει με άνεμο δημιουργικό τον αρχικό πυρήνα. Και, κλείνοντας ο σταθμός οριστικά, εμείς, ΑΙΘΕΡΟΒΑΜΟΝΕΣ πλέον, κά­ ναμε την πρώτη μας ομαδική έκθεση στην Αίγινα, στον Πύργο πάλι (Ιούλιος του '94). Ήταν η συνέχεια της πρώτης μας έκθεσης το Νοέμβριο του '93 στην Αθήνα, στο φιλόξενο εργαστήρι της οδού Καρνεάδου, υπό τον τίτλο MADE IN ΑΙΓΙΝΑ, αφού με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλοι μας είχαμε σχέση με την Αίγινα και δημι­ ουργούσαμε εδώ, χωρίς όμως να είναι αυτός και ο μοναδικός συνδετικός μας κρί­ κος. Όταν όλοι είναι στο ψάξιμο, πιο ανοιχτοί σε νέες σχέσεις, σε καινούρια υλικά και ανταλλαγή ιδεών και εμπειριών, όταν ο αλληλοσεβασμός και η παραχώρηση της προτεραιότητας αποτελούν τις πάγιες αρχές λειτουργίας ενός σχήματος, τότε η επιθυμία προς δημιουργία ξεπερνά τις επάρκειες των πτυχίων που καθένας μας εί­ χε συναποκομίσει, αντικαθιστώντας τα με την αγάπη και τη γνώση του υλικού, την ειλικρίνεια και τη διάθεση για δουλειά είτε βρισκόταν κανείς στο προσωπικό του ερ­ Σ. Φρακτοπούλου

γαστήριο είτε στον κοινό με τους άλλους χώρο. Οι κοινές ανησυχίες, η ανάγκη για συνεργασία και η συνέπεια στη δουλειά αποτέλεσαν το διαβατήριο για τον ερχομό και νέων μελών στην ομάδα, με αποτέλε­ σμα στην τελευταία έκθεση το Δεκέμβρη του 1995 (είχε προηγηθεί ακόμη μία το Δεκέμβρη του '94) στο εργαστήρι της Καρνεάδου να συνεκτίθενται ζωγραφική, χαρακτική, κεραμική, γλυπτική, φωτο­

Or».

γραφία, διακοσμητική, κατασκευές, βιβλιοδεσία και, σαν αποκορύ­ φωμα, μελισσοκομική. Εκεί, σε περιβάλλον οικείο για τον καλλιτέχνη, ο καθένας, αυ­ τόνομος από το βάρος της ελεύθερης αγοράς και με τη συνεργασία των άλλων στην οργάνωση, στο στήσιμο, στη διαφήμιση, στη φύ­ λαξη, μπορούσε να συμμετέχει σε μια έκθεση χωρίς απαραίτητα να είναι υποχρεωμένος να ακολουθήσει την πεπατημένη της διακίνη­ σης της τέχνης μέσω των κατεστημένων οδών.

86

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.4

Σ. Φρακτοπούλου Έτσι η αυτοδιάθεση του καλλιτέχνη τον έφερε άμεσα αντιμέτωπο με το κοινό του, με αρωγό την ιδιωτικότητα του αμοιβαίου δοσμένου χρόνου, το διάλογο με τους συνδημιουργούς και τελικό ζη­ τούμενο την απομυθοποίηση του καλλιτέχνη και κατ' επέκτασιν της τέχνης καθαυτής. Η ΟΜΑΔΑ

J.-J. Tesson

Α. Κοιπσουραδής

ΑΙΘΕΡΟΒΑΜΟΝΕΣ

87

il Σ. Δαϊσπύρου

R. Reiter

Ε. Βλαχάκη

Θ. Χωραφά

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΓΚΟΥΣΙΑΡΗΣ

Έναντι απολογίας ενός μελισσοκόμου

Τ

ο κατ' αρχήν ερώτημα: 1 «Τι είναι αυτό», το μετέπειτα: 2 «γιατί είναι εδώ;» και «η αγωνιώδης ανάγκη 3 απαντήσεων» θα μπορούσαν να δημιουργήσουν

πολλές σελίδες με λέξεις, αν πίστευα στην αποτελεσματικότητα τους. Παρ' όλα αυτά, επειδή το 3 με έχει κυριέψει, προτρέπω τους συμμετέχοντες (δημιουργό και αναγνώστες) να μεταφράζουν το κείμενο μέσα τους αλλάζοντας και προσθέτοντας δικές τους λέξεις, όχι κατ' ανάγκη υπαρκτές. Με άλλα λόγια να αφεθούν στην εικόνα.

1: Είναι ένα ζώο. Τα κύτταρα του είναι οι εργάτριες μέλισσες, το αναπαραγω­

γικό του σύστημα είναι η βασίλισσα και οι κηφήνες, ο σκελετός και ο εξωσκελετός του είναι οι κηρήθρες και η κυψέλη. Οι κατά τα άλλα φαινομενικές εργασίες του μελισσιού (τσίμπημα, βουητό, χοροί, πέταγμα, μάζεμα μελιού, γύρης...) είναι κά­ ποια εσωτερικά όργανα του ζώου που μπορούμε, αν θέλουμε, να βρούμε ονόματα θηλαστικομορφικά για να τα περιγράψουμε.

2: Δυσκολεύομαι... πιέζομαι... συμπιέζομαι... γίνομαι σχεδόν μια μέλισσα... νιώθω σαν ένας τόνος μέλι (1.000 κιλά) να βρίσκεται πάνω στο κεφάλι μου... κο­ ντά στο αδύνατο... ανυπέρβλητο... και όμως φ ω ς . . . μακριά... λύτρωση... Θα μπορούσε να ήτανε ένα χαρακτικό αν ήμουνα χαράκτης, μια ζωγραφιά αν ήμουνα ζωγράφος, ένα γλυπτό αν ήμουνα γλύπτης, ένα βιβλίο αν ήμουνα συγ­ γραφέας (ή βιβλιοδέτης), είναι όμως ένα μελίσσι γιατί είμαι μελισσοκόμος. Για την τελειότητα της εικόνας το μελίσσι αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί «έρ­ γο τέχνης» αν κατά τη διάρκεια της έκθεσης οι μέλισσες μπορούσαν να κυκλοφο­ ρούν ελεύθερα στο δωμάτιο αυτό και περιεργάζονταν κι αυτές τους ανθρώπους (θα τους τσιμπούσαν ίσως), δηλαδή θα συμμετείχαν όλοι (κοινό και έκθεμα). Για τεχνικούς όμως λόγους δεν μπορεί να γίνει αυτό στην παρούσα φάση. Ίσως στο μέλλον...

9/12/'95

Υ.Σ. Μερικές λέξεις που βοηθούν στην κατανόηση του κειμένου. εκθέτω (ρ. μετ.): θέτω τι εις το ύπαιθρον ή εις το φως, ιδίως προς κοινήν θέαν. έκθεσις-εως (η): η πράξις δι' ης εκτίθεται' τι μελίρρυτος (ο, η) - ον (το)-υτον: ο ρέων μέλι μελισχαγής (ο,η), ες(το)-ους: ο στάζων μέλι. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΓΚΟΥΣΙΑΡΗΣ

ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΥΤΣΑΤΣΟΣ

Από

παιδί ζει ανάμεσα στα παιδιά η Σοφία Φρακτοποόλου.

γονείς της, δάσκαλος

και νηπιαγωγός, την έπαιρναν μαζί

Οι τους

στη δουλειά από νήπιο. Ίσως αυτό να ήταν ένας από τους πα­ ράγοντες

που καθόρισαν

αναζητηθεί φαση Αθήνα

τη ζωή της. Ένας δεύτερος μπορεί

στην «τομή», όπως τη χαρακτηρίζει

δηλαδή

να εγκαταλείψει

και να εγκατασταθεί

ακολουθεί

ήταν ταυτόχρονα

πριν δεκατέσσερα

- Ας ξεκινήσουμε

την που

την τελευταία της δουλειά,

που

κατάθεση στον πολιτισμό

στις 21 έως 29 Σεπτεμβρίου,

του Μορφωτικού

χρόνια

στην Αίγινα. Η συνέντευξη

είχε σαν αφορμή

ρουσιάστηκε

να

η ίδια, την από­

και το παιδί και πα­ με την

υποστήριξη

Συλλόγου.

από την τελευταία σου δουλειά, τις

κατασκευές

που εξέθεσες με τίτλο «Παράταση Ζωής». Πώς εκφράζεσαι μέσα απ' αυτά τα έργα; - Η συνεχής επαφή με παιδιά προσχολικής ηλικίας σε παιδικούς σταθμούς της Αθήνας με οδήγησε αρχικά στην κατασκευή κούκλας. Στη συνέχεια, η από­ φαση μου να εγκαταλείψω την Αθήνα και να ζήσω στην Αίγινα με έφερε σε πα­ ραλίες γεμάτες ξύλα φαγωμένα από τη θάλασσα, σκουριασμένους γκαζοντενεκέδες, φελλούς, ξεραμένα φύλλα. Όλα έτοιμα να διαλυθούν. Αυτό το στάδιο της αποσύνθεσης με συγκίνησε και έφερε στην επιφάνεια μια υπαρξιακή μου αγωνία. Θυμήθηκα τότε την ερώτηση των παιδιών του νηπιαγωγείου: «Κι αν δε θέλουμε να πεθάνουμε;». Ξεκίνησα λοιπόν να δουλεύω μ' αυτά τα υλικά, θέλοντας να πα­ ρατείνω τη ζωή τους μέσα στο χρόνο. Τα παιδιά καθορίζουν τη δουλειά μου. Με κάνουν να βλέπω τα πάντα σαν παιδικό παιχνίδι.

- Το οποίο έχει πάντα κάτι το

εφήμερο.

- Και το στιγμιαίο, αν θέλεις. Το παιδί που φτιάχνει πύργους στην άμμο ξέρει ότι θα έρθει το κύμα να τους χαλάσει. Αλλά τους φτιάχνει όσο πιο καλά μπορεί και το απολαμβάνει. Οι κατασκευές μου, από τη φύση των υλικών, έχουν μια διάρ­ κεια ζωής, άλλες λιγότερα και άλλες περισσότερα χρόνια. Πειραματίζομαι και βρί­ σκω τα υλικά που θα τις κάνουν να αντέξουν στο χρόνο. ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 4

- Οι κατασκευές μικρές ιπτάμενες

από παλιά ξύλα φαίνονται αρκετά στερεές, αλλά και αστές οι

γυναικείες μορφές

δε δείχνουν να πάνε πίσω.

- Σχεδόν όλη η επιφάνεια τους είναι από ξερά φύλλα συκιάς! Βρίσκω τρόπους να τα σταθεροποιώ και να σταματώ την αποσύνθεση. Στην αρχή χρησιμοποιούσα τα υλικά που παίζουμε με τα παιδιά, π.χ. παπιέ μασέ, αλλά στην Αίγινα χρησιμο­ ποιώ μόνο φυσικά υλικά.

- Παράλληλα

με την έκθεση με κατασκευές

χτηκε απέναντι, στον πύργο Μαρκέλλου,

δικές σας και του].]. Tesson, παί­

δυο μέρες θέατρο δρόμου από

ματικό θίασο, κάνατε τρεις μέρες εργαστήριο

επαγγελ­

κούκλας με τα παιδιά, έγινε

σίαση των έργων τους με παρέλαση

στους δρόμους, παράσταση

καταλήξατε με βραδιά παραδοσιακής

μουσικής. Ποιος ήταν ο σκοπός σας;

παρου­

μαριονέτας

και

- Ο σκοπός μου ήταν να γίνει ένας μήνας πολιτισμού, να εναλλάσσονται καλ­ λιτέχνες, να γίνονται δρώμενα. Χώροι δε βρίσκονταν και το καλοκαίρι περνούσε. Ευτυχώς προσφέρθηκε ο Μορφωτικός, που εξασφάλισε την αίθουσα έκθεσης (οί­ κημα Χατζηπέρη), τα τεχνικά μέσα για τις εκδηλώσεις και διέθεσε το εντευκτήριο του για το εργαστήριο.

- Κάτι είναι κι αυτό...

- Πολλά θα μπορούσαν να γίνουν. Πιστεύω ότι η τέχνη είναι σωτηρία, γιατί οι καιροί μας είναι άγριοι. Αλλά, σε πείσμα των καιρών, πρέπει να προσφέρουμε αυ­ τά που έχουμε, ακόμα και με τα πιο φτωχά μέσα. Συνήθως είναι αρκετά. Ό π ω ς εχτές το βράδυ: ένα παραδοσιακό βιολί, μια κιθάρα και ένα κρουστό, το πολυφω­ νικό ηπειρώτικο τραγούδι έκαναν τον κόσμο να χαλαρώσει και στο τέλος μερικοί άρχισαν να χορεύουν.

- Το τραγούδι

είναι μια άλλη σου καλλιτεχνική

δραστηριότητα.

- Το πολυφωνικό ηπειρώτικο είναι αυτό που μου αρέσει να τραγουδώ. Την παραδοσιακή μας μουσική τη χρησιμοποιώ και όταν δουλεύουμε με τα παιδιά, για να παίρνουν ακούσματα που δεν τα παίρνουν από πουθενά πια.

- Πάντα με τα παιδιά

λοιπόν.

- Πάντα αισθάνομαι καλά ανάμεσα στα παιδιά και δε σταματώ ποτέ την επα­ φ ή μαζί τους. Δουλεύω σε παιδικούς σταθμούς, ακόμα και εθελοντικά. Τα παιδιά πάντα κάτι έχουν να μου δώσουν. Ό π ω ς είπαμε, οι καιροί μας είναι άγριοι και αυ­ τό αντανακλά περισσότερο στα παιδιά, που είναι πιο ευαίσθητα. Κάτι περισσότερο πρέπει να κάνουμε γι' αυτά, έτσι δεν είναι;

- Πείτε μου έναν άλλο τρόπο δουλειάς με τα παιδιά εκτός από τις

κατασκευές.

- Τα παιδιά κουβαλούν μέσα τους όλες τις εντάσεις, πολλές φορές και την επιΣΟΦΙΑ ΦΡΑΚΤΟΠΟΥΛΟΥ

91

θετικότητα της καθημερινής ζωής. Σαν να πρόκειται για ένα παιδικό παιχνίδι, βρί­ σκουμε σιγά-σιγά τρόπους να ελέγχουμε τις κινήσεις μας και τη φωνή μας. Τα παι­ διά ηρεμούν, χαλαρώνουν και αρχίζουμε να φτιάχνουμε ένα δικό μας παραμύθι ή να διασκευάζουμε ένα δικό μας μύθο, όπως έγινε πρόσφατα με την «Ειρήνη». Τα παιδιά δοκιμάζουν διάφορους ρόλους, πάντα με δικά τους λόγια, κρίνουν και κρί­ νονται. Σιγά-σιγά το παραμύθι δραματοποιείται, η διανομή των ρόλων γίνεται αποδεκτή από όλους και καταλήγουμε σε θεατρικό παιχνίδι, όπου συμμετέχουν όλα τα παιδιά. Αποφασίζουμε μετά τι σκηνικά θα βάλουμε, τι μάσκες θα φτιάξου­ με, τους τραγουδώ ή τραγουδάμε όλοι για να προσθέσουμε μουσική. Ο ρόλος μου είναι να εμψυχώνω, για να δημιουργούν και να αυτοσχεδιάζουν τα παιδιά.

-Ακούγεται νωνικοποίησης

πολύ ωραίο και πιστεύω ότι θα είναι ανεκτίμητα

«μαθήματα» κοι­

για τα παιδιά. Κοιτάζω τώρα που μιλάμε αυτή την

εντυπωσιακή

φελούκα με το πανί. Πώς πετύχατε αυτό το σχήμα, ειδικά της μακρόστενης υπερυψωμένης

και

πρύμης;

- Δεν έχω επέμβει καθόλου στο σχήμα του! Όλο το σκαρί είναι ένα φύλλο χουρμαδιάς. Δεν είναι καμιά τομή στην τέχνη βέβαια. Παίζω, ηρεμώ με την πα­ ράταση ζωής τα υπαρξιακά μου, παίρνω αυτό που μου δίνουν τα παιδιά με το εφήμερο παιχνίδι και το δίνω πίσω.

- Ένα λεπτό, είδατε αυτό το φύλλο και ήρθε στο μυαλό σας η φιγούρα

της φε­

λούκας; - Όχι, όταν βρίσκω ένα υλικό, απλά μου αρέσει και το μαζεύω. Κάποια στιγ­ μή έρχεται η ιδέα για το τι μπορεί να γίνει και αρχίζει η παράταση ζωής και ο με­ τασχηματισμός του. Δε γνωρίζω από πριν πώς θα το κάνω, αλλά πειραματίζομαι.

- Να ευχαριστήσω την εβδομάδα

όχι μόνο για την κουβέντα που κάναμε αλλά και γι' αυτή

που -όπως καταλαβαίνω-

πέρασε όλη από το χέρι

σας.

- Και εγώ να ευχαριστήσω το Μορφωτικό Σύλλογο για τη βοήθεια του.

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.4

Τ

ον Σταύρο Ιωάννου τον γνώρισα τέλη της δεκαετίας του '60, στην αρχή σαν κιθαρίστα και μάλιστα ήταν να φτιάξουμε και συγκρότημα ροκ μαζί με τον

αδελφό μου τον Αλέξη! (Ευτυχώς ο κόσμος γλίτωσε από μια τέτοια δοκιμασία και η ζωγραφική κράτησε για τον εαυτό της δυο λαμπρούς μάστορες). Πέρασε λίγος καιρός, πέρασε κι εκείνη η ελεγειακή παράξενη εποχή με τα ζό­ ρια της και τις χάρες της και το Σταύρο τον ξαναβρίσκω εδώ στην Αίγινα το 7 6 απόφοιτο της ΑΣΚΤ (άλλος ένας επιφανής μαθητής του Γιάννη Μόραλη) κατα­ σταλαγμένο και αποφασισμένο παρέα με τον αδελφό μου (συγγενή του εξ αίματος στις σφοδρές πινελιές, καθώς και στην αδυσώπητη αναζήτηση της Μορφής). Από τότε τον βλέπω συχνότατα, φίλοι καρδιακοί και συνομιλητές... Στα χρόνια που έρχονται ο Σταύρος κάνει πολλές εκθέσεις, παίρνει διακρίσεις και βραβεία, η πορεία του στη ζωγραφική τολμηρή και στέρεα με άκρα προσήλω­ ση και συνέπεια απέναντι στην κλήση του χωρίς παραχωρήσεις στους κερδώους πειρασμούς που κατατρέχουν τη ζωγραφική στις μέρες μας (ενώ του δόθηκε αφει­ δώς η ευκαιρία), γυρεύοντας πυρετικά τον «τόπο και τη μέθοδο». Ακαταπόνητος στήνει τελάρα (να μην ξεχνάμε και τα χασαπόχαρτα) ψάχνοντας κάθε γωνιά μου­ σαμά, δοκιμάζοντας κάθε δυνατότητα του χρώματος με λάδια, νερομπογιές ή και χρωματιστά μολύβια με τη μέριμνα του δραματικού στοιχείου (δες τραπουλο-κατασκευές ή Απαγχονισμένους) και πάντοτε με δεσπόζουσα μια δόμηση μέσα στο χρώμα, δουλεύοντας τη σχέση μορφής-χρώματος ώστε η δυναμική του να δημι­ ουργεί έναν καινούριο χώρο ζωγραφικό, δίνοντας έτσι απρόσμενη ζωή στις μορ­ φές, ώστε η τέχνη του, είτε είναι παραστατική είτε όχι, ποτέ δε σταματά στο πράγ­ μα που φαίνεται σε μια σημασιοδότηση έξω από τη ζωγραφική, αλλά μοιάζει να 'ναι παρμένο απ' τον κόσμο τούτο και τοποθετημένο σ' έναν άλλο, εκείνον της (δι­ κής του) ποίησης. Αυτό το τελευταίο είναι που προκαλεί το στοχασμό πάνω στο άχρονο, είτε έχουμε να κάνουμε με σκληρό κοινωνικό σχόλιο ή τοπίο, με απόγνω­ ση είτε με λατρευτική χειρονομία. Ο Σταύρος Ιωάννου είναι ένας ακραιφνής ζω­ γράφος, ο εσωτερικός του διάλογος γίνεται μετά τη ζωγραφική κι όποιος ξέρει να ακούει (αυτόν το διάλογο) θαυμάζει απεριφράστως... Σε λίγο, όταν η Φύση κερδίζει την εμπιστοσύνη του σαν τον συναντά κάποτε αξημέρωτα να τρέχει, να γυρίζει όλη την Αίγινα παρατηρώντας για ώρες τις απόΣΤΑΥΡΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ

93

ψεις του τοπίου της, μελετώντας τα γαιώδη ή τα μπλε. Η υπεροχή του χρώματος βέβαια δεν είναι κάτι νέο (ας θυμηθούμε μονάχα τα σώματα-φλόγες του Γκρέκο) ' εκείνο όμως που είναι καινούριο είναι η εξαντλητική εξευμένιση του ρόλου του κι εδώ είναι που επεμβαίνουν ζωγράφοι σαν τον Σταύρο όπου η μορφή γεννιέται απ' το χρώμα, τις εντάσεις του, τη φωτεινότητα του. Παραδειγματικά θα σταθώ λίγο στην εποχή όπου αναγνωρίζεται σχεδόν απο­ κλειστικά στα μπλε (εποχή που μ' έχει πολύ κοντά της). Θάλασσες, μακρινά νησιά, σύννεφα, ουρανοί, βράχοι όπου χαίνουν οι χαράδρες, κάποτε δέντρα-μονοκοντυλιές ή και ξωκκλήσια μπλε σ' όλους τους τόνους, κάθε ήχου και όγκου, μπλε αστραφτερά και παλλόμενα. Και πίσω απ' τη θεματική πρόφαση, το χρώμα κυ­ ρίαρχο, σαν οι μορφές να επιστρέφουν εκεί απ' όπου αναδύθηκαν εξαρχής μαζί με την ποιητική των έργων. Με λίγα λόγια μια ιδιοσύστατη ζωγραφική (εικαστι­ κή) αλήθεια όπου οι ασθμαίνουσες πλην καίριες πινελιές (όταν είναι) δεν υποδη­ λώνουν πια την αγωνία της ματαιότητας του χρόνου που διαβαίνει φθείρων, αλλά εκείνο που ζητά να προλάβει, να συγκρατήσει ένα όραμα θαυμαστό στη λιτότητα του όσο και αινιγματικό, σαν να ξεκαθαρίζει για μια στιγμή η καταχνιά των πραγ­ μάτων και να φαίνεται από πέρα το απαρουσίαστο και το αζωγράφητο και ο πί­ νακας να γίνει ένα είδος απροσδόκητου τόπου που ωστόσο και ίσως κυρίως γι' αυ­ τό, δονείται από αυστηρή και νεοφανή παναπεί αμόλυντη συγκίνηση. Και για να τελειώσουμε με κάτι διαβασμένο: «η ζωγραφική γίνεται με το χρώ­ μα» έγραφε ο Ρίλκε σε γράμμα του στην Κλάρα Βάστχοφ. Λίγοι το νιώθουν αυτό τόσο δυνατά όσο ο ζωγράφος Σταύρος Ιωάννου. Οκτώβριος 2001

94

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑ1Α, τ. 4

ΜΑΙΡΗ

ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Τρεις επιφανείς Αιγινήτες εκ Παχείας Ράχης Ιωάννης Καρακατσάνης: γλύπτης

Ι. Καρακατσάνης

Μιχαήλ Ιωάννου Καρακατσάνης: γλύπτης Αντώνιος Ιωάννου Καρακατσάνης: Διδάκτωρ Νομικής, Γενικός Διευθυντής Λογιστηρίου του Κράτους

Η

Παχειά Ράχη της Αίγινας. Το ορεινό χωριό, το πνιγμένο στη μαύρη πέτρα και τα αγκάθια, με τη μοναδική θέα στη θάλασσα του Σαρωνικού. Το χωριό

που σήμερα είδε να γίνεται πλήρης αντικατάσταση του πληθυσμού του. Το χωριό που έχει την πιο παλιά εκκλησιά της Αίγινας, τους Ταξιάρχες, εκκλησιά που κά­ ποια στιγμή έμεινε μοναδικός σχεδόν φρουρός του όταν οι κάτοικοι του, κουρα­ σμένοι από την απομόνωση και τη φτώχεια, το εγκατέλειψαν αφήνοντας πίσω τους ρημαγμένα σπίτια, μισογκρεμισμένο σχολείο, μοναξιά και σιωπή. Όταν καλούσαν τον πατέρα μου, γιατρό, για κάποιον άρρωστο στην Παχειά Ράχη, ξέραμε πως θα γύριζε μετά από 12-14 ώρες. Γιατί μοναδική πρόσβαση στο χωριό ήταν με άλογο ή μουλάρι. Και τους βα­ ριά αρρώστους ή τις λεχώνες τους κατεβάζανε στα τετράποδα πάνω σε πόρτες για το νοσοκομείο.

Ιωάννης και Ξ ανθή Καρακατσάνη

!

ΚΗ^ΜΗβΒΒΙ :

Αυτά ήξερα εγώ όταν ήρθε σπίτι μου, σταλμένη από τη Γωγώ Κουλικούρδη, η Τζένη η Καρακατσάνη με φωτογραφίες του παππού, του θείου και του πατέρα της, των οποίων τα ονόματα είναι καταχωρισμένα στις ελληνικές εγκυκλοπαίδειες.

4/ i

Παίρνω την πρώτη στα χέρια μου: είναι ο Ιωάννης Καρακα­ τσάνης, γεννημένος το 1857 στην Παχειά Ράχη, γνωστός Έλλη­ νας γλύπτης, με σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Στη φωτογραφία φορά τη βελάνα του, κρατά στο χέρι τ' άσπρα του γάντια κι έχει δίπλα του την κυ­ ρά του ντυμένη με την αθηναϊκή φίνα μόδα της εποχής. Με τις εμπειρίες μου και τις μνήμες των χρόνων 1944 και εντεύθεν από τη ζωή του χωριού καταλαβαίνω πως κάπως αλλιώς έπρεπε να 'ταν η Παχειά Ράχη εκείνη την εποχή και ρωτώ αμέσως ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ

95

τι οδού Ασαψάτων

τη μεγάλη ιστορική πηγή, τη Γωγώ την Κουλικούρδη, η οποία μου εξηγεί ότι το χω­ ριό αυτό γνώρισε μια πολύ καλή περίοδο στο τέλος του 19ου αιώνα, όπου υπήρχαν στα σχολεία του φωτισμένοι παπάδες-δάσκαλοι, που συγκέντρωναν στην Παχειά Ράχη μαθητόκοσμο από πολλές περιοχές χάρη στην παιδεία που πρόσφεραν. Εκεί λοιπόν γεννιέται ο Ιωάννης Καρακατσάνης, που μετά τις σπουδές του συ­ νεργάστηκε με το γλύπτη-καθηγητή Λεωνίδα Δρόση, παππού της Λένας Παπαευστρατίου, στην αρχή ως μαθητής του και μετά βοηθός του επί δέκα χρόνια ανα­ πληρώνοντας τον στην επεξεργασία των αγαλμάτων της Ακαδημίας Αθηνών (Αθη­ νά, Απόλλων, Σωκράτης, Πλάτων). Στην Αίγινα έχουμε ένα έργο του, τον Καποδίστρια (βρίσκεται στο παρκάκι δί­ πλα στην εκκλησιά της Παναγίτσας στο Λιμάνι). Ο Ιωάννης Καρακατσάνης φιλοτέχνησε κι άλλες πολλές προ­ τομές των αγωνιστών του 1821, όπως το Ρήγα Φεραίο, τον Μπό­ τσαρη, το Μιαούλη, τον Τομπάζη, τον Καραϊσκάκη και άλλες, για τις οποίες βραβεύτηκε στην Ολυμπιακή Έκθεση του 1898. Αλλα έργα του είναι η προτομή της πριγκίπισσας Όλγας, της τραγωδού Παρασκευοπούλου, η βάση του αγάλματος του Κολο­ κοτρώνη στην Αθήνα και, σε προπλάσματα, η Ψ υ χ ή και ο Έρως, η Σύλληψη του Διάκου, η Άρτεμις, ο Διόνυσος, η Ελπίδα και η Ευδαιμονία, το Πνεύμα του Αιώνα, ο Χαρίλαος Τρικούπης αγο­ ρεύων κ.ά. Το κυριότερο έργο του είναι ο ανδριάντας του Αθανασίου Διάκου που στήθηκε στην κεντρική πλατεία της Λαμίας.

96

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ Α

Υπάρχει γι' αυτό μια χαριτωμένη ιστορία. Φαίνε­ ται ότι κάποιοι καθυστερούσαν την πληρωμή της .·. παραγγελίας του Διάκου και ο καλλιτέχνης δεν πα­ ρέδιδε το έργο. Το γεγονός είχε γίνει γνωστό σε όλους τους κύκλους της τότε Αθήνας. Οπότε, στην παρέλαση του καρναβαλιού της εποχής, περιέφεραν και το ομοίωμα του αγάλματος του Διάκου με την επιγραφή: «Αθανάσιος Διάκος - αιχμάλωτος του Καρακατσάνη». Το σπίτι του στην Αθήνα, που έχει κριθεί διατηρητέο, κοσμείται από πολλά έρ­ γα του, ανάμεσα σ' αυτά οι τρεις χάριτες σε στιλ Καρυάτιδων (ποζάρισαν γι' αυτές η γυναίκα του και η αδελφή της). Το έργο του Ιωάννη Καρακατσάνη χαρακτηρίζεται από συμμετρία, αρμονία, άνεση στην επεξεργασία του υλικού και πειστικότητα στην ακριβή αναπαράσταση. Ο Καρακατσάνης πέθανε στην Αθήνα το 1907 στα πενήντα του χρόνια. Πολύ νεότερος έφυγε από τη ζωή ο Μιχαήλ Καρακατσάνης, γιος του Ιωάννη Καρακατσάνη και της Ξανθής Τσολάκου, επίσης από την Παχειά Ράχη της Αίγινας. Γεννήθηκε το 1890 στην Αθήνα και πέθανε το 1918. Απόφοιτος κι αυτός της Σχολής Καλών Τε­ χνών, στα είκοσι οκτώ χρόνια της ζωής του δεν πρό­ φτασε ν' αφήσει μεγάλο έργο. Εμείς όμως στην Αίγι­ να, στο λιμάνι, έχουμε μια πολύ ωραία δουλειά του, το Μνημείο των Πεσόντων. Ένα άλλο γνωστό έργο του είναι το «Χαμίνι», που ανήκει στην οικογενειακή συλλογή της Τζένης Καρακατσάνη. Το έργο του Μιχαήλ Καρακατσάνη υπήρξε κλα­ σικό, με ρεαλιστικές τάσεις.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ

m

97

Αντώνιος Ι ω ά ν ν ο υ Καρακατσάνης [1887-1970]

\J Αντώνιος Καρακατσάνης γεννήθηκε το 1887 στην Αθήνα και ήταν ο μικρότερος γιος του γλύπτη Ιωάννη Καρακατσάνη και αδελφός του επίσης γλύπτη Μιχαήλ. Έχοντας ταλέντο κι αυτός στη γλυπτική και τη ζωγραφική, σκέφτηκε ν' ακολουθήσει την οικογενειακή καριέρα, όμως άκουσε τον πατέρα του, που του εί­ πε ότι ήταν αρκετοί οι καλλιτέχνες γύρω τους κι ότι θα μπορούσε να κάνει κάτι άλλο. Κι έκανε πολλά. Το 1910 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ της Νομικής και το 1912 διορίστηκε στο Γενικό Λογιστήριο του Κράτους ως γραφεύς Β, όπου, ανεβαίνοντας γρήγορα στην ιεραρχία, έγινε Γενικός ΔιΑ. Καρακατσάνης

ευθυντής. Από το 1912-1915 συνεργάστηκε με το μετακληθέντα Ιταλό οικονομολόγο Ζαπελόνι για την οργάνωση του Γενικού Λογιστηρίου. Συμμετείχε στο συνέδριο ειρήνης στο Παρίσι υπό το Βενιζέλο και στην οικο­ νομική διάσκεψη της Γενεύης υπό το Γούναρη. Ο Αντώνιος Καρακατσάνης, ο οποίος μιλούσε αγγλικά, γαλλικά και ιταλικά, με­ τεκπαιδεύτηκε στην Ελβετία, όπου μελέτησε το σύστημα των σιδηροδρόμων, και στην Ιταλία, όπου μελέτησε το σύστημα του Ιταλικού Γενικού Λογιστηρίου, γνώσεις που μετέφερε στην Ελλάδα για την οργάνωση των εδώ αντίστοιχων οργανισμών. Τελείωσε τη σταδιοδρομία του στο Δημόσιο ως αντιπρόεδρος του ΑΣΔΥ (Ανώ­ τατο Συμβούλιο Δημοσίων Υπηρεσιών). Τιμήθηκε με τον Αργυρό Σταυρό του Σωτήρος, το Χρυσό Σταυρό του Γεωργί­ ου, τον Ταξιάρχη του Γεωργίου Α', τον Ταξιάρχη του Φοίνικος, καθώς και με δύο πολεμικά παράσημα. Υπήρξε Πρόεδρος του ΟΔΕΠ, του Ταμείου Εργασίας και Συντάξεως Ηθοποιών, Αντιπρόεδρος της Αναργυρείου Σχολής Σπετσών, Διευθύνων Σύμβουλος της Σιβιτανιδείου Σχολής, Πρόεδρος της Επιτροπής του Μουσείου Γραμματοσήμων, Σύμβου­ λος του EOT και του Ωδείου Αθηνών και πολλών οικονομικών συμβουλίων. Ο1 Αντώνης Καρακατσάνης, παντρεμένος με την Όλγα Βατιάδου και πατέρας τεσσάρων κοριτσιών, έβρισκε πάντα καιρό, παρά τα τόσα υπεύθυνα πόστα του, ν' ασχολείται και με την Αίγινα την οποία υπεραγαπούσε. Για πολλά χρόνια υπήρξε πρόεδρος των εν Αθήναις Αιγινητών. Ως πρόεδρος της Τοπικής Επιτροπής Τουρισμού της Αίγινας φρόντισε για τη δεντροφύτευση του νησιού, τη δημιουργία πάρκιν στην Αίγινα, όπως και για την κατασκευή του δρόμου Σουβάλας-Αίγινας. Συνέβαλε στην ίδρυση και τον εξοπλισμό του Νοσο­ κομείου της Αίγινας. Ίδρυσε την Καποδιστριακή Βιβλιοθήκη της Αίγινας και το Μορφωτικό Σύλλογο, του οποίου ήταν πρόεδρος για πολλά χρόνια. Επίσης, όταν ο Αντώνης Καρακατσάνης πληροφορήθηκε για την ύπαρξη των Αγίων Ιουλίου και

98

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η Α1ΠΝΑ1Α, ι.4

Ιουλιανού καταγόμενων από την Παχειά Ράχη, οργάνωσε εκδρομή με το Σύλλογο των εν Αθήναις Αιγινητών στο Gonzano της Ιταλίας, όπου είχαν ανακηρυχθεί, εκεί, άγιοι. Ο δήμαρχος του Gonzano τους υποδέχτηκε πολύ θερμά και αργότερα επισκέφθηκε την Παχειά Ράχη, για να γνωρίσει τη γενέτειρα των πολιούχων της πόλης του. Έκτοτε συνδέθηκε με στενή φιλία με τον Καρακατσάνη. Αλλά πώς ήταν ο Αντώνιος Καρακατσάνης ως άνθρωπος; Οι φίλοι του τον αποκαλούσαν «Homo Universalis» και «Μικρό Μιχαήλ Άγγε­ λο» λόγω των πολύπλευρων ταλέντων του. Γιατί εκτός από διακεκριμένος νομικός ο Καρακατσάνης υπήρξε, όπως ήδη έγραψα πριν, ταλαντούχος ζωγράφος και γλύπτης. Ασχολιόταν, επίσης ερασιτε­ χνικά με τη φωτογραφία, τον κινηματογράφο, έπαιζε θαυμάσια κιθάρα, τραγου­ δούσε πολύ ωραία, έγραφε και μετέφραζε. Η αγάπη του και η συνεχής ενασχόλη­ ση του με την κηπουρική είχαν μετατρέψει τον κήπο του σπιτιού του στην Άνω Πεύκη της Αττικής σε επίγειο παράδεισο. Ο Καρακατσάνης έλεγε ότι η χειρωνακτική εργασία τον ξεκούραζε από την πνευματική και πολύ συχνά εκτελούσε μόνος του πολλές οικοδομικές δουλειές: χτίσιμο, τσιμέντα, βαφές, κατασκευές κ.ά. Κάποια μέρα, ένας περαστικός, βλέποντας τον να κατασκευάζει ένα σιντριβάνι στον κήπο του, τον ρώτησε αν πληρώνεται με μεροκάματο ή με αποκοπή κι αν θα μπορούσε να του φτιάξει κι εκείνου ένα παρόμοιο. Κάποια άλλη μέρα είχε πάει σπίτι του ένας καινούριος κλητήρας του Γενικού Αογιστηρίου του Κράτους να του φέρει χαρτιά για υπογραφή. Βλέποντας τον Καρα­ κατσάνη με ρούχα γεμάτα χώματα και τσαλακωμένο ψαθάκι στο κεφάλι να σκάβει, τον πέρασε για κηπουρό και του είπε επιτακτικά: «Ε, μπάρμπα, σάλτα πάνω και φώ­ ναξε τον γενικό, γιατί έχω κάτι βιαστικό να υπογράψει».

Α. Καρακατσάνης

Ο Καρακατσάνης, που διέθετε πολύ χιούμορ, υπάκουσε στην εντολή, μπήκε σπίτι, πλύθηκε, φόρεσε μια μεταξωτή ρόμπα και του άνοιξε την κυρία είσοδο. Ο κακομοίρης ο κλητήρας έμεινε κόκαλο! Ο Αντώνης Καρακατσάνης, πέρασε στην ιστορία του ελληνικού Δημοσίου ως ο «τίμιος Καρακατσάνης». Η ακεραιότητα του, η δικαιοσύνη και η εντιμότητα του υπήρξαν παροιμιώδεις. Κάποτε μου είχαν διηγηθεί ένα περιστατικό που συνέβη μέσα σε ένα λεωφορείο της γραμμής. Ο Καρακατσάνης, επιβάτης, υπήρξε μάρτυρας μιας συζήτησης ανάμεσα σε δύο συνεπιβάτες του εκ των οποίων ο ένας είχε μια υπόθεση στο Γενικό Λογι­ στήριο η οποία κατά τη γνώμη του καθυστερούσε να τακτοποιηθεί. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ

99

«Λάδωσες;» ρώτησε ο άλλος. «Όχι», απάντησε ο ενδιαφερόμενος. «Έχω ακούσει ότι ο Καρακατσάνης δε λαδώ­ νεται». «Βρε, όλοι έχουν την τιμή τους», σχολίασε ο φίλος του. «Αν δε λαδώσεις, υπο­ γραφή δε βλέπεις». Τότε ο Καρακατσάνης τους πλησίασε και τους συνεστήθη ατάραχα. «Αντώνιος Καρακατσάνης! Έχετε την καλοσύνη να έρθετε μαζί μου οτο Γενικό Λογιστήριο;» Αμήχανοι οι δυο τον ακολούθησαν για να διαπιστώσουν ότι η υπόθεση είχε ήδη υπογραφεί «χωρίς λάδωμα». Ο Καρακατσάνης τους αποχαιρέτισε λέγοντας τους: «Χαίρετε, κύριοι! Καιρός να μάθετε ότι κάποιοι άνθρωποι έχουν Τιμή και όχι τιμή». Οι άνθρωποι που γνώρισαν τον Καρακατσάνη κέρδισαν πολλά από την επαφή τους μαζί του. Ήταν ένα από τα σπάνια, πλέον, δείγματα ανδρός που τιμούν την έννοια Άνθρωπος. Έντιμος, δίκαιος, πολυμαθέσταχος, σεμνός, λιτός, αξιοπρεπής, ευφυέστατος, εργατικός, ευαίσθητος, με λεπτότατο χιούμορ, ένας ακόμα Αιγινήτης που τίμησε την πατρίδα του και το νησί του με τη διαρκή προσφορά του σε όλους τους τομείς. «Άραγε θ' αποφασίσει κάποτε η Αίγινα να τον τιμήσει κι αυτή;» ρωτά η κόρη του η Τζένη, που κρατά πιστά τη μνήμη του. Τι ν' απαντήσω σ' αυτό; Ότι αν «όπου πας η Ελλάδα σε πληγώνει», το νησί μας, η Αίγινα θα σε αγνοεί μακαρίως! Ό μ ω ς αυτά που έκανε ο Καρακατσάνης, αυτά που έκανε ο Πελεκάνος, ο Λογιωτατίδης, οι ήρωες γιατροί της φτωχής σκληρής παλιάς Αίγινας, Γαλάνης και Ξυδέας και τόσοι άλλοι, πέρασαν στη μνήμη των ανθρώπων που ξέρουν να εκτι­ μούν, να θυμούνται και να κρίνουν και είναι αυτό που έχει σημασία. Το ότι ο πράξεις τους και ο τρόπος ζωής τους έκαναν καλύτερο το βίο των ανωνύμων άνοιξαν ορίζοντες, έδωσαν παραδείγματα, ανακούφισαν. Κι αν άνθρωποι που θα διαβάσουν τούτες τις γραμμές θαυμάσουν και συγκι­ νηθούν, αυτό είναι το κέρδος, φίλη Τζένη. Και το πραγματικό μνημόσυνο για τη μνήμη τους. Γιατί τα γραπτά μένουν, γίνονται αιώνιες μαρτυρίες που ο χρόνος δεν μπορεί να καταστρέφει. Και μ' αυτή τη φιλοδοξία ξεκίνησε την περιπέτεια της η Αιγιναία. Να φέρει στην επιφάνεια μνήμες, ανθρώπους, γεγονότα που συνέβησαν σ' αυ­ τή την αιγινήτικη γη, σ' αυτή την ελληνική γη. Είθε να ταρακουνήσει τις συνειδήσεις μερικών η ρήση του πατέρα σου ότι «Κάποιοι άνθρωποι έχουν Τιμή και όχι τιμή».

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.4

â,,,,J,.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ

101

^p

*ai|{f ^

:•

102

ΑΙΠΝΗΊΊΚΑΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

«Εκ μέσου των πετρών δώσουσι φωνήν» (Ψαλμός στο Δαβίδ ργ (103), 12).

ΒΑΣΙΛΗΣ Π Λ Α Τ Α Ν Ο Σ *

Οι Μυλοπετράδες της Αίγινας

Μ

υλόπετρες και μυλοπετράδες είναι πια μύθος στην Αίγενα, περισσότερο από τριάντα χρόνια. Μείνανε μόνο τα νταμάρια-λατομεία στην Κουταλού, στο

Κακοπέρατο (κακό πέρασμα), ως τον Άγιο Αντρέα, στο Μαραθώνα. Πέτρα γρανίτης (Αίγενα, Λέσβος, Κρήτη), με πόρους σαν αλάτι, σα σφουγγά­ ρι, και τραχείτης από τέρα. Λίθος, «Λίθος λ α ξ ε υ τ ό ς τ ο ν α κ ρ ό γ ω ν ο ν κ α λ ύ π τ ε ι λίθον» (Εγκώμιο στ' Άγια Πάθη τη Μεγάλη Παρασκευή), πέτρα, κοτρώνα, ογκόλιθος, βράχος, βραχοκορφή, κατσάβραχο, στουρναρόπετρα, μονόλιθος, πετρότοπος. Λατομείο, λατόμι, λατομία, νταμάρι, λιθοκοπιά, πετροκοπειό. Οι μυλοπετράδες στην Αίγενα αρχίζανε να δουλεύουνε από το Μαρτάπριλο και σταματάγανε τον Οκτώβρη. Κάθε μέρα περπατάγανε κάπου εφτά χιλιόμετρα για να φτάσουνε στα νταμάρια. Ξεκινάγανε στις έξι κι εφτά το πρωί, για να πιά­ σουνε δουλειά σαν άρχιζε να φέγγει. Στις εννιά με δέκα η ώρα κάνανε κολατσό και στις έντεκα ξανά κολατσό, γιατί το τράβαγε η βαριοδουλειά. Από τα νταμάρια στην Κουταλού και στο Κακοπέρατο βγαίναν οι ελιοστριβόπετρες. Οι Μαλτέζηδες (Γιάννης, Γιώργος, Δημήτρης) είχανε το Κακοπέρατο. Η Παχειοράχη έβγαζε τους περισσότερους πετράδες, κι αν είσουνα εργάτης σε σκαμπιλίζανε. Τέτοια κωλοδουλειά ήτανε να δουλεύεις σε νταμάρι μυλοπετράδικο. Ο ογκόλιθος, η κοτρώνα ήτανε κάπου στα τέσσερα μέτρα, που δεν έκοβαν οι σφήνες. Τόνε σχίζανε με φουρνέλο, με μαύρη πυρίτιδα-μπαρούτι, και κόβανε στα τρία κομμάτια το μεγάλο ογκόλιθο. Ανάλογα με τον όγκο που είχε ο ογκόλιθος, με παραμίνα (ατσάλινη βέργα δυο μέτρα, ράβδος, ραβδοσκόπος), ανοίγανε τρύπα στην πέτρα, ενάμισι μέτρο. Βάζανε δυναμίτη μασούρι με καψούλι, για να κάνει πιο μεγάλη φωλιά. Την παραμίνα γεμίζανε με μπαρούτι μαύρο. Στη μέση κατεβάζανε το φυτίλι μ' έναν κόμπο. Χαράζανε τον κόμπο για να βγάλει φλόγες στις μεριές. Σφραγίζανε την τρύπα με σίδερο, κοκκινόχωμα, κεραμίδι. Δέκα πόντοι πάνω από την τρύπα ήτανε το βραδύκαφτο φυτίλι. Το ανάβανε, σε πέντε λεπτά έσκαγε και ράγιζε την πέτρα. ΟΙ ΜΥΛΟΠΕΤΡΑΔΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

*0 Βασίλης Πλάτανος είναι δημοσιογράφος, συγγραφέας, λαογράφος 103

«Πέτρα καταφυγή τοις λαγωοίς» (Ψαλμός στο Δαβίδ, ργ' (103), 18).

Όταν θέλανε να σχίσουνε το βράχο, έπρεπε να τον προσέξουνε, να τον κεντράρουνε. Με τις τρύπες που ανοίγανε στο νταμάρι και χώνανε το δυναμίτη, όταν έσκαγε, έφτιαχνε την πέτρα σα πιάτο. Βάζανε το λοστό, τουμπέρνανε την πέτρα, τη φέρνανε στα ίσια, κι άρχιζε η επεξεργασία για ελιοτριβόπετρα. Η επεξεργασία στην πέτρα απαιτεί συλλογική δουλειά με οργανωμένα μπουλούκια. Ειδικότητες στο μπουλούκι είναι οι νταμαρτζήδες και οι πελεκάνοι. Δουλεύανε την επιφάνεια πρώτα. Μετά βάζανε σφήνες σιδερένιες με φύλλα από πέταλα δεξιά, αριστερά, για να φορμάρει η πέτρα. Τις σφήνες χώνανε σε οχτώ με δέκα πόντους βάθος στην πέτρα. Σκίζανε τις πέτρες με σφηνόξυλα, που τα βά­ ζανε στον ήλιο. Ρίχνανε νερό στο ξύλο και κάργαρε. Οι χάλκες τα χτυπούσανε. Όταν φρενάριζαν οι σφήνες, ετρίχιαζε η πέτρα, και το πρωί τη βρίσκανε κομμέ­ νη. Μαθαίνεις τις σφήνες και σκίζεις την πέτρα.

«Ο Κύριος είναι πέτρα μου και φρούριο μου και ελευθερωτής». (Ψαλμός Δαβίδ, δούλος στον Κύριο, m' (18), 2).

Οι πελεκάνοι χρησιμοποιούσανε τσόκο ή πικούνι, βελόνια ή καλέμια ατσάλινα και σκαρπέλα ή σμίλα. Σμίλεμα με σφυρί βαριό και σφήνες πέταλα με πικούνι, βελό­ νι. Τα εργαλεία για να επεξεργαστεί, να πελεκηθεί η πέτρα, χρησιμοποιούσανε διά­ φορα επαγγέλματα, όπως ήταν ο λιθοθραύστης, ο λιθοκόπος, ο λιθοξόος, ο πελε­ κάνος, ο λιθοπελεκητής, ο λιθοτόμος, ο λατόμος, ο πετράς, ο πετροκόπος. Τις μυ­ λόπετρες πελεκούσανε με λιθοκόπο, πετροκόπο, σμίλη, χτένι, δίστομο σφυρί με στόμα σα χτένα. Το κέντρο στη μυλόπετρα βρήσκανε με το μερζέκι (διαβή­ τη)

ν 7

ή κουμπάσο

σιδερένιο.

Ανοίγανε τρύπα στο κέντρο με δεκαοχτώ ως είκοσι πόντους διάμετρο. Το άπλωμα που θα

•ι

είχε η πέτρα το μαρκάρανε με

Ι

SHËË

νερομπογιά και με το μερκέζι βρήσκανε το στρογγυλό σχήμα. Ούτε με πήχη ή αλφάδι, αλλά με το μάτι, τα πλαϊνά κάνανε κουμάντο. Μετά γινότανε χοντροδουλειά, ψιλοδουλειά και δυο μαστόρους

104

πελεκάνους.

Α1ΠΝΗΤ1ΚΑΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙ Π NAIA, t. 4

Δίπλα στο νταμάρι είχανε το γύφτικο σιδεράδικο κι έφτιαχνε εργαλεία στο καμίνι. Οι Αιγενήτες τσοκοσιδεράδες απ' το καμίνι πετάγανε το τσόκο. Ένα τακίμι μυλόπετρες ήτανε δυο πανωλίθια κι ένα κατωλίθι. Μυλόλιθος, μυ­ λόπετρα, μύλη, μυλίτης. Πανωλίθι, ο επάνω μυλόλιθος, το επιμύλιο, το (α)πανάρι. Κατωλίθι, ο κάτω μυλόλιθος, το πατάρι, το βαρδάρι. Κι ο λατόμος που πελε­ κούσε μυλόλιθους, μυλόπετρες, μυλοκόπος, μυλόπετρας.

«Αι πέτραι καταφυγή εις τους δασόποδας» (Ψαλμός ρδ' (104), 18) Πανωλίθια είχανε 1,20-1,30 διάμετρο, 0,04 πάχος και βάρος ενάμισι τόνο. Τα κατωλίθια 1,670 διάμετρο, 0,40 πάχος και λίγο πιο βαριά από τα πανωλίθια. Κάνανε και χωνιά στα πανωλίθια, που τα κινούσε, τα γύριζε. Για το πελέκημα ένας μυλό­ πετρας έκανε δεκαπέντε μεροκάματα. Το κατωλίθι ήτανε πλάκα, τα πανωλίθια όρ­ θια, ιπποκίνητα, τα κινούσε άλογο που ήτανε ζεμένο, όπως στο μαγγανοπήγαδο. Μια μυλόπετρα τη δουλεύανε τέσσερις με πέντε λατόμοι-πετράδες για δυο τρεις ώρες για νάρθει στο ντουζένι. Δουλεύανε εκατό κοτρώνες και βγάζανε τριάντα τα­ κίμια το χρόνο. Εξήντα πανωλίθια και τριάντα κατωλίθια. Το τακίμι κόστιζε δώδε­ κα με δεκατρείς χιλιάδες δραχμές στα 1950-1960. Εκατό ογκόλιθοι με δυναμίτες.

«Και η γη εσείσθη και αϊ πέτραι εσχίσθησαν». (Ευαγγέλιο, Ματθαίου, Κζ', 51). Καμιά εικοσιπενταριά μυλοπετράδες, μαστόροι και εργάτες δουλεύανε στην Κουταλού και στο Κακοπέρατο στις μυλόπετρες, στις ελιομυλόπετρες. Αλλά μυλόπετρες χρησιμοποιούσανε και στη χαρτοποιία για να φτιάξουνε χαρτοπολτό. Μυλοπετράδες από το Σφεντούρι οι: Σπύρος Μαργαρώνης, Αργύρης Μαργαρώνης, Δημήτρης (Μήτσος) Κορναράκης, Αργύ­ ρης Κορναράκης, Σταμάτης Βατικιώτης, Γιώργος Βατικιώτης (τόνε λέγανε Άπορο, ήτανε βιολιτζής και είχε δεκατρία παιδιά). Από την Πέρδικα ο Σώζος Μουρτζης, που μου μίλησε το Νοέμβρη 2000 για τους μυλοπετράδες. Από το Ανιτσαίον οι: Μήτσος Κανάκης, Μιχάλης Μαργαρώνης και Αντώνης Πά­ νου. Από την Παχειοράχη οι: Βασίλης

Κολολός,

Αντώνης Κολολός, Σαράντης Κρεούζης,

Γιώργος

Λάζαρος (πατέρας), Χρήστος Λάζαρος, Θανάσης Λάζαρος (γιοι, αφεντικά), Κώστας Γρυπαίος, Χρή-

ΟΙ ΜΥΛΟΠΕΤΡΑΔΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

105

στος Γρυπαίος (πατέρας-γιος), Βασίλης Τζώνης (πατέρας), Γιάννης Τζώνης (γιος, ή με το παρατσούκλι Μητρομπόρας, ήταν όλο μπόρες, που είχε και λατομείο), Γιάννης Μαλτέζος, Γιώργος Μαλτέζος, Δημήτρης Μαλτέζος (είχανε το νταμάρι στο Κακοπέρατο), Κ. Λαζαράκης. Από τους Καπότηδες ο Παντελής Τζώνης, που κι αυτός μου μίλησε για τους Αιγενήτες μυλοπετράδες το Νοέμβρη 2000. Οι ιδιο­ κτήτες που είχανε τα νταμάρια Μαλτέζηδες, Κ. Λαζαράκης, Γιάννης Τζώνης παίρνανε Αιγενήτες πετράδες για να δουλεύουνε τις ελιομυλόπετρες. Οι πετράδες που δουλεύανε στα νταμάρια πληρωνότανε με το μεροκάματο. Το 1949 οι μαστόροι παίρνανε είκοσι δραχμές μεροκάματο. Δουλεύανε οχτάωρο και το 1952 μπήκανε στο ΙΚΑ. Το 1968 το μεροκάματο έφτασε τις εκατόν ογδόντα δραχμές για τους μυλοπετράδες. Για να καθαρίσουνε το νταμάρι, ύστερα από τόσα τακίμια που βγάζανε, χρησιμοποιούσανε κι εδώ δυναμίτες. Βάρδα φουρνέλο, μπουμπούνιζε το βουνό! Και ξε­ πεταγότανε κατατρομαγμένοι οι καημένοι οι λαγοί, όσοι γλυτώνανε και δε σκοτω­ νότανε. Η «πέτρα καταφυγή τοις λαγωοίς» δεν υπήρχε. Τις μυλόπετρες φορτώνανε σε καΐκια. Από το βουνό ως το καΐκι, στο Κακοπέ­ ρατο, κάνανε μια μέρα για να κατεβάσουνε τη μυλόπετρα. Την κατεβάζανε με ξύ­ λα ταμπάνια, κατρακίλια. Τα ξύλα στρώνανε σε δυο σειρές και πάνω βάζανε τη μυ­ λόπετρα. Τα κατρακίλια ήταν από περνάρι-πουρνάρι, ξύλο σκληρό. Τη μυλόπετρα σπρώχνανε με το λοστό τρεις εργάτες. Πήγαινε στα δέκα-είκοσι μέτρα και μετά ξα­ νά σπρώξιμο, όλη τη μέρα, από το βουνό στο καΐκι. Στην Πέρδικα υπήρχε ανεμόμυλος με άσπρες μυλόπετρες (μπουρσουλάνι). Οι μυλοπετράδες, όταν δουλεύανε, τα σώματα τους ήτανε κάτασπρα από τη σκόνη, σα να είχανε πασπαλιστεί με αλάτι, και τα ρούχα τους σχιζότανε. Τα ντα­ μάρια στην Κουταλού και στο Κακοπέρατο σταματήσανε στις αρχές 1970. Ο

μυλόπετρας

Σώζος

Μούρτζης, στα 72 του χρόνια σήμερα, πήγε νηπιαγωγείο και σε τριθέσιο δημοτικό σκολειό στην αιγενήτικια Πέρδικα. Η σανίδα καρφωμένη σ' ένα δέντρο έγραφε καπότη­ δες. Περπάτησα λίγο και βρέθηκα σε μερικά έρημα σπίτια. Τρεις ψυχές υπήρχαν ανάμεσα στα σπίτια. Δυο γριούλες κι ένας γέροντας, που καθότανε στην καρέκλα και βαστούσε το ραβδί του. «Μυλόπετρας;» τόνε ρώτη106

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΛ, ΗΛ1ΠΝΛΙΑ,

τ. 4

σα. «Σφυρί, βελόνι και πέτρα», μου απάντησε ο Μαστροπαντελής Τζώνης. Κι αμέσως μετά: «Ρολόι δουλεύανε κι οι πέτρες. Η μάνα γη μάς τρέφει και μας παίρνει». «Και λαβών το σώμα ο Ιωσήφ, ενετύλιξεν αυτό σινδόνη καθαρά, και έθηκεν αυτό εν τω καινώ αυτού μνημείω ο ελατόμησεν εν τη πέτρα, και προσκυλίσας λίθον μέγαν τη θύρα του μνημείου απήλθεν». (Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο κζ' (27), 59-60).

||

Για τους ζόρικους καπεταναίους, όπως ήταν ένας Υδραίος σφουγγαράς καπετάνιος, πήγε στα 1949 ο Μαοτροπαντελής στο νταμάρι. Τον έμαθε να πελεκά την πέτρα ο Θα­ νάσης Λάζαρος, που του είπε «θα γίνεις μάστορης, τη Δευτέρα θ' ανέβεις στην πέτρα». Κι επειδή ο Μαστροπαντελής αγάπησε τη δουλειά του, πέτυχε. Την πρώτη φορά τούδειξε ο Λάζαρος, η δεύτερη δε χρειάστηκε. Τη νύχτα, όταν πήγαινε να κοιμηθεί, το πελέκημα στην πέτρα τόβλεπε ήρεμα. Είχε και κάποια ζοριλίκια. Όπως μου είπε:

«Κάλλιο σκλάβος στο Αλγέρι, παρά με τον Καληγέρη. Θοδοσάς και ο Καμπάρας, είναι φόβος και τρομάρας. Και αν πεις και για τη Γνώμη, ο Θεός να σε γλυτώνει»...

Στο νταμάρι που δούλευε, ακροαζότανε την πέτρα και τη σφήνα. Έβαζε τ' αφτί του κι άκουγε που έτριζε. Ανοίγει το παράθυρο του και μόλις τόνε βλέπουν οι πέτρες, τον χαιρετάνε και του

μιλάνε.

Όταν έσπαγε μια μυλόπετρα, καθότανε και την έκλαιγε. Τη σπασμένη πέτρα δεν την πέ­ ταγε, αλλά έκανε κάτι, παρόλο που τον είχε κουράσει. Δού­ λεψε τριάντα χρόνια στο ντα­ μάρι, ως το 1980, έφυγε με πεντακόσιες δραχμές μεροκά­ ματο και 133.800 σύνταξη.

ΟΙ ΜΥΛΟΠΕΤΡΑΔΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

107

Ο Μαστροπαντελής όμως, από τα σαρανταοχτώ χρόνια του υποφέρει με τη μέση του κι αργότερα με τα πόδια του, από τ' ασήκωτα βάρη στο νταμάρι. Έτσι, το 1989 πή­ γε στο Ασκληπιείο, στη Βούλα, κι έκανε τρεις εγχειρήσεις στο γόνατο και στις πατούσες, στα πέλματα. Γύρισε στο «χωριό» του, στους Καπότητες, πολύ στεναχωρημένος, ήθελε ν' αυτοκτονήσει. Σταμάτησε να τρώγει, έχασε την όσφρηση και τη γεύση, το στόμα του ένιωθε αχερένιο, σκέτη αγεψιά. Οπότε έπιασε το σφυρί και το βελόνι κι άρχισε να δουλεύει, να πελεκά πέτρες. Στην αρχή ίδρωσε, κι αισθάνθηκε καλύτερα, σα να ήτανε στο νταμάρι κι ήθελε να πλυθεί με τη σκόνη του. Ένιωσε ξεκούραστος. Ύστερα από είκοσι μέρες που δε μύ­ ριζε, του ήρθε η μυρουδιά. Μοσκομάριζε το φαγητό, ρούφηξε κι ένα ποτήρι κρα­ σί και ξανάπιασε τη δουλειά. Η Σοφία Παλαμιώτου, που της φύτεψε δέντρα στον κήπο, του άναψε φλόγα, πυρκαγιά, για να φτιάξει εκατό κομμάτια κηροπήγια, με βάση από πηλό, για την Ευρώπη. Ήθελε να φτιάχνει, δεν τόνε σταμάταγε τίποτα. Αγαπούσε αυτό που έφτιαχνε στη σκληρή πέτρα, με το χέρι στην καρδιά, κι είχε εκατό καρδιές. Χωρίς να το καταλάβει ο Μαστροπαντελής από μυλόπετρας έγινε λαϊκός καλ­ λιτέχνης, γλύπτης. Σχεδίαζε με το μαρκαδόρο την πέτρα και κατόπι τη σκάλιζε, έκανε χαρακτικά, ανάγλυφα. Σκάλιζε τους Σκοπιανούς με την παντιέρα τους, τον ήλιο στη Βεργίνα με δεκαέξι ακτίνες σε δεκαπέντε ανάγλυφες πέτρες. Με τη φα-

108

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ. Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.4

ντασία του φιλοτέχνησε το Μεγαλέξαντρο, πουλιά, κλωνάρια, λουλούδια, άλογα, ανθέμια, το δικέφαλο βυζαντινό αετό. Ακόμα έφτιαξε γούρνες, γουρνάκια με σχέδια, μεγάλες και μικρές κρήνες, όπως στον Άγιο Διονύσιο, στην Παχειοράχη, και τζάκι. Έστησε ένα γωνιακό τζά­ κι, με δεκατρία κομμάτια, στη Ρενά Ντιμά, που της φύτεψε δέντρα κι ελιές, όταν δεν μπορούσε να δουλέψει στο νταμάρι, γιατί είχε την πάθηση στα πόδια του και γι' αυτό δούλευε μικρές πέτρες. Στην Ντιμά έκανε και μια είσοδο με αψίδες. Συ­ νέχεια θέλει κάτι να κάνει. Μιλά με τις πέτρες, δίνει σ' αυτές μιλιά, πνοή, βάζει τη φαντασία του και χαράζει τ' αρχικά του Π.Τ. (Παντελής Τζώνης). Έργα του παρουσιαστήκανε το 2000 στο Λαογραφικό Μουσείο, στην Αίγενα. Στα σχέδια του είναι να φτιάξει την Καλλιρρόη από τη Φολέγανδρο. Και καθώς τέλειωνε η κουβέντα μας για τις μυλόπετρες στην Αίγενα, μου είπε ο Μαστροπαντελής:

«Αύται αϊ χείραι εποίησαν αυτά, θα βληθούν εις χώμα, τα δε έργα αυτών, θα μείνουν εις τον αιώνα».

Ο Παντελής Τζώνης, το

1940,

έκανε ναύτης ανόρκιστος

στον

Πόρο. Το 1949 υπηρέτησε λοχίας στον Κίσαβο. Εργάστηκε σε περι­ βόλια, έσπερνε χωράφια και βόσκαγε πρόβατα. Στα ογδόντα δυο του χρόνια σήμερα είναι ευχαρι­ στημένος, γιατί από τα τρία παιδιά του, δυο γιους και μια κόρη, έχει έξι εγγόνια, εφτά δισέγγονα, τα δυο είναι Παντελήδες, δωδεκά­ χρονα, τρεις γενιές, ένα κούτσικο, ένα τρανό, κι ένα τρανότερο.

ΟΙ ΜΥΛΟΠΕΤΡΑΔΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

109

mm 110

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

Φούρνοι Αιγινήχικοι Φούρνοι - κλίβανοι - κρίβανοι - οπτάνιον - οπτανείον ΦΩΤΕΙΝΗ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΩΤΑΚΗ: ΚΕΊΜΕΝΟ Α Ν Ν Η ΒΡΥΧΕΑ: ΣΧΕΔΙΑ, ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Ε

δώ και καιρό η ιδέα να φτιάξουμε στην αυλή των σπιτιών μας χτιστούς φούρ­

νους μάς οδήγησε στο ψάξιμο για κάποιο σχέδιο αιγινήτικου παραδοσιακού

φούρνου. Ξεκινώντας κάποιο πρωινό για τα χωριά της Αίγινας (Μεσαγρός, Χλόη, Καπότηδες, Σφεντούρι), διαπιστώσαμε ότι σώζονται ακόμα πολυάριθμοι χτιστοί πα­ ραδοσιακοί φούρνοι οικιακής χρήσεως. Την επόμενη μέρα το ενδιαφέρον μας εστιάστηκε στη λεπτομερή αποτύπωση, εσωτερικά και εξωτερικά, κάποιων φούρ­ νων που βρήκαμε στο Σφεντούρι της Πέρδικας. Όλοι οι χτισμένοι φούρνοι, από μαυρόπετρα ντόπια, έχουν εξωτερικά τη μορφή ενός κύβου, κάτι που διαιωνίζε­ ται και στους νεόχτιστους. Βρίσκονται στην αυλή του σπιτιού, πολλές φορές μεσοτοιχία με την κουζίνα ή την πεζούλα, ή και ανεξάρτητοι. Στους Καπότηδες και στο Σφεντούρι συναντήσαμε και τους εσωτερικά ενταγ­ μένους φούρνους, δηλαδή φούρνους χτισμένους μέσα σε δωμάτιο (φουρνόσπιτο). Στο χώρο αυτό, που προφυλάσσεται από τις βροχές, φυλάσσονται και όλα τα αντι-

ΦΟΥΡΝΟΙ ΑΙΠΝΗΤΙΚΟΙ

111

κείμενα που βοηθούν στο άναμμα του φούρνου (ξύλα, φουρνόξυλα, πανιάρα). Το φουρνόσπιτο μπορεί να είναι ή ένας χώρος μικρός με ελάχιστες διαστάσεις ή και ένας μεγαλύτερος, σε αυτή την περίπτωση χρησιμοποιείται για διάφορες δραστη­ ριότητες, όπως για το ζύμωμα του ψωμιού ή για τυροκομείο. Αυτό που μας εντυπωσίασε είναι η μεγάλη χαρά των ντόπιων να μας αφηγη­ θούν πρακτικές λεπτομέρειες για τη χρήση και τον κοινωνικό ρόλο που έπαιξαν αυτοί οι φούρνοι που χρονολογούνται από εκατό ετών και πλέον. Η κυρα-Αργυρώ μάς είπε ότι έτσι το βρήκε η μάνα της και ίσως και η γιαγιά της. Η Νεκταρία Λαζάρου, η κυρα-Βασιλική Μπόγρη, η οικογένεια Βατικιώτη, ο Μαργαρώνης ο Γιώργος μάς αφήνουν με τα λόγια τους να ταξιδέψουμε χρόνια πριν, όταν, παιδιά και οι ίδιοι, ζούσαν το ζωντάνεμα της φωτιάς, την ευωδία των ξύλων και τα πολλά στόματα της οικογένειας που έπρεπε να χορτάσουν από το ευ­ λογημένο ψωμί, που ψηνόταν και μοσχοβολούσε. Το στάρι το καλλιεργούσαν με πολύ κόπο στις «σκάλες» που βρήκαν από τους προγόνους τους, αιώνες πριν στις πλαγιές του χωριού, και που τώρα αργοπεθαί­ νουν φιλοξενώντας ασπαλάθους και άγριο τριφύλλι (δηλητήριο για τα ζώα). «Το άναμμα ξεκινούσε

πολύ πρωί, χειμώνα καλοκαίρι.

είναι ξερές ελιές και αμυγδαλές,

σκίνοι, πουρνάρια, με προσάναμμα

Αφού καούν τα πρώτα ξύλα, με το φουρνόξυλο και βάζουμε

τα κάρβουνα

τρίβουμε

ξερό

τη βάση του

και ο "στόμας" του φούρνου

Τότε είναι έτοιμος να δεχτεί το ψωμί ή το

θυμάρι. φούρνου

και τα ρίχνουμε

φορά

(το στό­

φαγητό.

»Αυτή η διαδικασία κρατάει περίπου μια ώρα. Τα κάρβουνα μια τσουγκράνα

καίγονται

στην άκρη. Αυτό γίνεται τρεις φορές. Την τρίτη

η εσωτερική θολωτή επιφάνεια του φούρνου μιο) ασπρίζουν.

Τα ξύλα που

τα μαζεύουμε

στη χόβολη (μικρή τρύπα στην είσοδο του

με

φούρ­

νου). Με την πανιάρα, που είναι ένα κοντάρι μακρύ και στην άκρη του έχει δι­ πλωμένο ένα βρεμμένο

112

πανί, πανίζουμε το φούρνο

εσωτερικά να φύγει η στάχτη.

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 4

Τα κάρβουνα

τα σπρώχνουμε

στη χόβολη και όταν είναι πολλά τα σκεπάζουμε

ένα σίδερο. Στο ξύλινο φτυάρι, συνήθως από χαρουπιά, ψωμιά και τα ρίχνουμε

στο φούρνο.

κοντά να ελέγχουμε μην αρπάξουν

Κλείνουμε

τα ψωμιά. Στα πέντε λεπτά μετακινούμε

ανοιχτό το στόμιο του φούρνου.

ώρα το χειμώνα, λιγότερο

ένα ένα τα

την πόρτα και πρέπει να είμαστε

φρώς τα ψωμιά (τα σείουμε). Αν έχουν πάρει χρώμα, αφήνουμε

τοποθετούμε

με

ανοίγουμε

ελα­

την πόρτα

και

Ο χρόνος ψησίματος είναι περίπου

μια

το καλοκαίρι».

Αυτή η αφήγηση έγινε από τη Νεκταρία Λαζάρου στο Σφεντούρι, νέα νοικο­ κυρά που χρησιμοποιεί το φούρνο της κάθε βδομάδα, ψήνοντας μυρωδάτο ψωμί, το καλύτερο της περιοχής. Στα χρόνια του πολέμου και πριν, όταν η φτώχεια και η ανέχεια λυμαινόταν τη χώρα, ο πιο μεγάλος φούρνος άναβε και φούρνιζε ψωμιά της περιοχής. Ή τ α ν η προσφορά του πιο καλού νοικοκύρη και αφορμή για συνάντηση των κατοίκων (έναν τέτοιο μεγάλο φούρνο βρήκαμε στη Χλόη ετοιμόρροπο και στο Μεσαγρό σε καλή κατάσταση). Το ανηφόρισμα στο βουνό με ή χωρίς ζώα, το μάζεμα των ξύλων, το φόρτω­ μα στην πλάτη, η κόπωση και πολλές φορές οι αντίξοες καιρικές συνθήκες ήταν και η έξοδος από το σπίτι, «η βόλτα» όπου συναντούσες και άλλες συγγένισσες ή γειτόνισσες (γινόταν συνήθως από γυναίκες). Ήταν όμως μια καθημερινή ανα­ γκαία έξοδος για να υπάρχει η καύσιμη ύλη. Το κουμπί του ηλεκτρικού φούρνου στα χωριά αυτά γύρισε γύρω στα 1970, όταν πια είχαν απομείνει ελάχιστοι κάτοικοι. Σήμερα οι ντόπιοι εξακολουθούν να ανάβουν τους φούρνους τους και είναι μια πανδαισία αισθήσεων η μυρωδιά και η γεύση των χωριάτικων φαγητών και των ψωμιών. Στο Σφεντούρι η ζωή συνεχίζει τη ρότα της λες και έχει ξεχαστεί απ' το χρόνο δίνοντας χρώμα και άρωμα χωριού των αρχών του αιώνα.

ΦΟΥΡΝΟΙ ΑΙΠΝΗΤΙΚΟΙ

113

Ένα σπίτι, για να «κάνει αυλή», πρέπει να έχει στοίβα τα ξύλα, χώρια τα μικρά για προσάναμμα και τα πιο μεγάλα για κάρβουνα. Τα ζώα, κότες, γίδες ανταμώνουν τις φωνές τους με το τραγούδι της άγριας πέρδικας και το γκερεμέζι (είδος τυριού) κρέμεται κατά τους μήνες του καλοκαι­ ριού για να στραγγίζει κάτω από τον ίσκιο της κληματαριάς. Σε υψόμετρο 250 μέτρων, όπου η κτηνοτροφική ζωή βρίσκεται στην πλήρη άνθηση της, τα γεράκια ζυγιάζονται πάνω από την πλαγιά του βουνού και το μά­ τι δε χορταίνει να αγκαλιάζει το γαλάζιο της θάλασσας. Το Σφεντούρι είναι το μπαλκόνι της Αίγινας που πάντα θα έχει την πιο ωραία θέα στον Αργοσαρωνικό. Οι ντόπιοι έχουν κάνει και δημώδες δίστιχο, που το λένε με ένα χιουμοριστι­ κό και κάπως υπαινικτικό τρόπο: «Στο Σφεντούρι

στην Αχλάδα

πέντε φούρνοι, μια πανιάρα». Το άναμμα της φωτιάς από αρχαιοτάτων χρόνων θεωρείται μια τελετή γιορτής -θυσίας- προσφοράς. Έτσι και σήμερα, διαιωνίζοντας ενστικτωδώς τις μνήμες μας, ανάβουμε τους νέους πια χτιστούς φούρνους και γιορτάζουμε κάποιο αντάμωμα φίλων ή συγγενών, ξεφεύγοντας από τη ρουτίνα και την ταχυχητα της αστι­ κής μας καθημερινότητας. Προσπάθεια επανένταξης μας σε μια πιο ανθρώπινη ζωή όπου σημασία έχουν η τελετή αυτή καθεαυτή και όχι η εξυπηρέτηση της ανά­ γκης για απλή επιβίωση. Ευχαριστούμε θερμά για τις πληροφορίες τους ντόπιους κατοίκους του Σφεντουρίου.

m

. * " . 'ί '-•'

114

" '

' - . :

:

' .

:

••'•' • y- •:.

.

:

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.4

ìirtM

•

'

• ·

• • • • •

îgp«>ifca3E

>J, £-Z

dZovPHuX- £~τσ

yiexMÎi*0

£rt reo X>-t»W Λ-ïb

01 ΦΟΥΡΝΟΙ

115

Ψωμί σταρένιο ζυμωτό

Τη συνταγή μάς την έδωσαν οι Γιάννης και Κούλα Δέδε από την Πέρδικα,

που, παρ' ότι κατοικούν στον Πειραιά, κάθε Σαββατοκύριακο ανάβουν φούρνο και ζυμώνουν. Υλικά:

βάζουμε στην ξύλινη σκάφη και προσθέτουμε

Αλεύρι σταρένιο, γλυκάνισο, μαστίχα, προζύμι, λά­

γλυκάνισο και αλάτι διαλυμένο μέσα σε νερό και

δι (προαιρετικά), αλάτι, νερό.

ζυμώνουμε για 45 λεπτά.

• Αφού ζυμώσουμε καλά, διαμορφώνουμε τα ψω­

β

Αναλύουμε τη μαγιά σε χλιαρό νερό για να μαλα­

μιά (στρογγυλά ή φρατζόλες) και τα τοποθετούμε

κώσει.

ένα ένα στην πινακωτή (ξύλινη σκάφη χωρισμένη

• Ρίχνουμε το αλεύρι κοσκινισμένο μέσα στο ζωμό του νερού και της μαγιάς. β

Το ζυμώνουμε και το αφήνουμε ένα βράδυ σκε­ πασμένο με αλεύρι, μέσα στη λεκάνη.

• «Το σταυρώνουμε» για-να ανέβει (φουσκώσει), το σκεπάζουμε με ζεστά ρούχα και το αφήνουμε όλο το βράδυ.

• Την άλλη μέρα το ζυμάρι θα έχει φουσκώσει. Το 116

σε τμήματα). ° Τα σκεπάζουμε με αλεύρι και τα αφήνουμε για μια ώρα, μέσα στην πινακωτή.

• Τα ψωμιά είναι έτοιμα για ψήσιμο.

• Τα αλείφουμε, προαιρετικά, με λίγο λάδι.

• Από αυτό το ζυμάρι κρατάμε λίγο για το επόμενο ζύμωμα. Είναι το λεγόμενο προζύμι, που μπορεί να διατηρηθεί στο ψυγείο για 15-20 μέρες. ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.4

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ

Τον παλιό εκείνο χον καιρό...

Σ

εκείνα τα χρόνια τα παλιά, του παππού και της γιαγιάς, ο ρυθμός της ζωής ήταν αργός, γεμάτος γαλήνη, και τόσο όμορφος, όσο όμορφα και μελωδι­

κά έρχονταν σαν χάδι απαλό οι αναμνήσεις απ' της γιαγιάς το στόμα να χαϊδέψουν τ' αυτιά μας και να μας οδηγήσουν μαγικά σ ένα ωραίο, φανταστικό ταξίδι!... Στη δικιά της νοσταλγία μάθαινα την παράδοση. Στα δικά της παραμύθια, τους θρύλους και τη λαογραφία της Αίγινας. Είχε το δικό της τρόπο -όπως και ο παππούς- να κάνει τα λόγια εικόνες και ποίηση! Έλαμπε το πρόσωπο της όταν μίλαγε για τις προετοιμασίες του Δωδεκαημέρου στα αιγινήτικα σπίτια. Και το πιο φτωχό νοικοκυριό μεταμορφωνόταν στην προσμονή της μεγάλης χειμωνιάτικης γιορτής. Ανασκουμπωμένες οι νοικοκυρές ξεσήκωναν το σπιτικό για τον καθαρισμό και τ' ασβεστώματα, σπάζανε τ' αμύγδαλα για τα γλυκά, φτιάχνανε μουστοκούλουρα για τις ημέρες της νηστείας, ζυμώνανε χριστόψωμα. Βασανιστικές, οι αχνιστές παραμυθένιες μυρωδιές απ' τους φούρνους, έκαναν τα παιδιά στα σπίτια να μετράνε τις ώρες της Σαρακοστής και να κάνουν όνειρα, μπρο­ στά στις πιατέλες με τους κουραμπιέδες, τα φινίκια, τις δίπλες και τους μπακλαβάδες. Απ' την παραμονή το βράδυ της μεγάλης γιορτής, στολισμένο, πεντακάθαρο -και ήσυχο απ' τα κάλαντα με τα «παινέματα»- το σπίτι, φρεσκοσιδερωμένα τα ρούχα για την εκκλησία και η γεμιστή γαλοπούλα σκεπασμένη με το τουλουπάνι, για να μπει το πρωί στο φούρνο. Μετά τη λειτουργία όλοι τιμούσαν τις ζεστές τηγανίτες ή τους λουκουμάδες με το πετιμέζι, τα στραγάλια με τ' αμύγδαλα και τις σταφίδες. Και το μεσημέρι όλοι γύρω απ' το τραπέζι με την καλοψημένη γαλοπούλα και το «λιαστό» ή τη ρετσίνα απ' το βαρέλι του σπιτιού. Στην πατροπαράδοτη συνήθεια του «ποδαρικού», όλα τα σπίτια ήταν ανοιχτά ανήμερα την Πρωτοχρονιά για τον «καλοπόδαρο», που τον «στέρνιαζαν» και τον φόρτωναν με τα σπιτικά γλυκά. Εκείνος με τη σειρά του έσπαγε στην πόρτα το «ροϊδι», για ν' αποκτήσει το σπίτι «...τόσα καλά, όσοι και οι σπόροι...». Στέρνια­ ζαν οι γονείς τα παιδιά τους, αλλά κι ο νοικοκύρης την κυρά του! Συγγενικά και φιλικά σπίτια στέλνανε το ένα στο άλλο γλυκίσματα σε πιάτο δεμένο σε πετσέτα. ΤΟΝ ΠΑΛΙΟ ΕΚΕΙΝΟ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ

Τις Αγιάσεις -Θεοφάνεια- την παραμονή, οι νοικοκυρές βάζανε σταυρό με κάρβουνο στις πόρτες αλλά και στα κανάτια, για να διώξουνε μαζί με τον παπά, που θ' άγιαζε, τους «κολοτσέντες». Ανήμερα, έριχνε ο παπάς το σταυρό στη θάλασσα -χωρίς κορδέλα- και βούταγαν τα παλικάρια να τον πιάσουν. Ο «τυχερός» αλλά και «ευλογημένος» που τον έπιανε τον έβαζε πάνω σε δίσκο με λουλούδια και έφερνε «γύρα» τα μαγαζιά, να προσκυνή­ σουν, ενώ έριχναν χρήματα, τα οποία ξόδευε αργότερα με τους φίλους του σε γλέντι! Σ' εκείνο το παλιό τετράδιο της γιαγιάς με τις συνταγές βρήκα κάποιες απ' τις «γιορτινές» και τις αντιγράφω όπως είναι:

Δίπλες

Κουραμπιέδες

200 δράμια περίπου αλεύρι σκληρό

1 οκά αλεύρι

1 αυγό, ολίγο ούζο

μισή οκά βούτυρο καλό

1 κουταλιά σούπας λάδι

ένα τέταρτο της οκάς ζάχαρη άχνη

το χυμό από 1 ή 2 πορτοκάλια, αναλόγως

2 κρόκους αυγών

ώστε η ζύμη να είναι σφιχτή.

2 ρακοπότηρα μαστίχα (ποτό) 2 κούπες τσαγιού αλυσίβα

Γαλατόπιτα

αμύγδαλα καβουρδισμένα (ασπρισμένα και

10 κούπες τσαγιού γάλα

χονδροκοπανισμένα)

3 κουταλιές ζάχαρη (χονδρή)

(Πα την αλυσίβα βράζουμε καλά 2 κούπες

1 και μισή κούπες τσαγιού αλεύρι

νερό με 4 κουταλάκια καθαρή στάχτη και

(ή σιμιγδάλι χονδρό και ψιλό ανάμεικτο)

μετά σουρώνουμε με τουλουπάνι.)

6 αυγά και τέλος τοποθετούμε στην επιφά­ νεια κομματάκια βουτύρου και πασπαλί­

Φινίκια

ζουμε ελαφρά με σκόνη κανέλας.

2 κούπες τσαγιού εκλεκτό ελαιόλαδο 2 κούπες τσαγιού ζάχαρη χονδρή μισή κούπα τσαγιού κονιάκ μισή κούπα χυμό πορτοκαλιού αλυσίβα (1 ποτήρι νερό, 2 κουταλάκια στάχτη).

Τα «παινέμαχα» που ακολουθούν τα κάλαντα είναι από τη συλλογή της ιστορικού κ. Γ. Κουλικούρδη όπως επίσης και οι παροιμίες, που είναι προδημοσίευση του βιβλίου που πρόκειται σε λίγο καιρό να κυκλοφορήσει.

Καλημέρα, καλημέρα και πάντα καλημέρα ας τον καλημερίσουμε αυτόν τον νιο αφέντη. Αφέντη, αφέντη ολάφεντε, πέντε φορές αφέντη 118

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.4

πέντε φορές αφέντεψες και πάλι αφέντης είσαι. Πέντε βαστούν το μαύρο σου (άλογο) κι οκτώ το σαλιβάρι (σαλβάρι) και πέντε σε περικαλούν, αφέντη καβαλάρη. Καβαλικεύεις χαίρεσαι, πεζεύεις καμαρώνεις κι όπου πατήσει ο μαύρος σου, πηγάδια φανερώνεις. Πηγάδια πετροπήγαδα κι αυλές μαρμαρωμένες. Μέσα σε κείνες τις αυλές, τις μαρμαροχτισμένες κοιμάται χύμα το φλωρί και χύμα το λογάρι (ασήμι). Και στον αφρό του λογαριού, κοιμάται ο νιος αφέντης. Να τον ξυπνήσω με νερό, φοβούμαι μην κρυώσει. Να τον ξυπνήσω με κρασί, φοβούμαι μη μεθύσει. Δώστε μου μήλα τέσσερα, κυδώνια δέκα πέντε κι ένα κλωνί βασιλικό, ίσως και τον ξυπνήσω. Πολλά είπαμε τ' αφέντη μας, ας πούμε της κυράς μας. Κυρά λιγνή, κυρά ψιλή, κυρά γαϊτανοφρύδα κυρά μου, όταν στολιστείς να πας στην εκκλησιά σου βάζεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι στήθος και του κοράκου το φτερό βάζεις καμαροφρύδι. Πολλά είπαμε για την κυρά, ας πούμε και της κόρης. Αν έχεις κόρη όμορφη, γραμματικός τη θέλει κι αν είναι και γραμματικός, πολλά προικιά γυρεύει. Γυρεύει αμπέλια ατρύγητα, χωράφια με τα στάχυα γυρεύει και τον κυρ Βοριά μ' όλα του τα καράβια. Πολλά είπαμε της κόρης μας, ας πούμε και του γιου μας. Αν έχεις γιο στα γράμματα και σέρνει το κοντύλι του χρόνου να τ' αξιωθεί να βάλει πετραχήλι. Δώστε μας και τον κόκκορα, δώστε μας και την κότα δώστε μας και κανά δυο φλωριά να βγούμε έξω απ' την πόρτα.

Παροιμίες «χειμωνιάτικες», ναυτικές και μετεωρολογικές. Του Αγίου Δημητράκη, το μικρό καλοκαιράκι. Το Νοέμβρη, ούτε τσοπάνης στα βουνά ούτε ζευγάς στους κάμπους. Το Νοέμβρη και Δεκέμβρη φύτευε καταβολάδες. Του Αγίου Αντρέα το κρύο αντριεύει.

ΤΟΝ ΠΑΛΙΟ ΕΚΕΙΝΟ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ

119

Αγια Βαρβάρα βαρβαρώνει Άγιος Σάββας σαβανώνει Άγιος Νικόλας παραχώνει. Άγια Βαρβάρα γέννησε, Σάββας απηλοήθη κι ο Άγιος Νικόλαος τρέχει να το βαφτίσει. Μπρος και πίσω του Χριστού, τα Νικολοβάρβαρα, κρυώνουν και τα μάρμαρα. Του Γενάρη το φεγγάρι παρά μέρα ήλιος μοιάζει. Κόψε ξύλο το Γενάρη και μην καρτερείς φεγγάρι. Κότα, πίτα το Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη. Χαρά στα Φώτα τα στεγνά, τις Αποκριές βρεγμένες. Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει. Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σε κείνο το ζευγά που χει πολλά σπαρμένα. Το Μάρτη βάλε εργάτες κι ας είναι ακαμάτες. Αν δεν αστράψει, δε βροντά κι αν δε βροντά, δε βρέχει. Βαθιά βροντή, γοργό νερό. Η Δάση να ναι καθαρή κι η Ανατολή ας βρέχει. Στο Ό ρ ο ς βλέπεις σύννεφο, πολλή βροχή θα φέρει. Ορθό το φεγγάρι, δίπλα ο καπετάνιος δίπλα το φεγγάρι, ορθός ο καπετάνιος. Ο πουνέντης κι ο γαρμπής να βραδιάσει και να δεις. Του ήλιου ο κύκλος άνεμος, ίου φεγγαριού χειμώνας. Μικρό καράβι παίνευε, μεγάλο καβαλίκα. Γέρο βοριά αρμένιζε, Σορόκο παλικάρι.

Επιμέλεια: Λίνα

120

Μπόγρα-Πετρίτου

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.4

; ;

Α:ι·*«*» ΐ

lÄIMt;ttiiWÈÉ

'ί·'1Ε^·

iflifilîîMii

f. 11 I. ill f-Ί·.ΐ·.ΐ.3..ϊ..ί' i i î :Î...Î'fcrï:i.ij'.,ti.i.ï.;i'.}.-.Î S i l i ·%·..L-.fcί··ί t/iiii tlÎ.-tiiJl t

121

Β Ι ΒΛ Ι Ο Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ε Ι Σ

Γ. Κουλικούρδη

Αίγινα II. Η Αίγινα κατά την Επανάσταση Αιγινήτες

του 1821

αγωνιστείς, Αίγινα 2002, σσ. 520

Η γνωστή ιστορικός δρ. Γ. Κουλικούρδη, συ­

KOÌ ΐίΜΓ; Ρ',Η

νεχίζοντας τη συμβολή της στην ιστορία και στα δρώμενα της Αίγινας, έγραψε και εξέδωσε την εν λόγω πρωτότυπη μελέτη που αξίζει να μελετηθεί από τους ιστορικούς αλλά και να δια­ βαστεί από το ευρύ κοινό και ειδικότερα τους συμπατριώτες μας. Βλέποντας το σεβάσμιο πα­ ρουσιαστικό της συγγραφέως που εκφράζει την πίστη στη δημιουργία και στην ανύψωση του πνεύματος, είναι δύσκολο να μην ευχηθού­ με να τη μιμούνταν αρκετοί πανεπιστημιακοί σήμερα και βέβαια προβληματιστήκαμε τι εί­

Ε Αίγινα στην ί3ϊίϊνΰ(ϊτ{ίση τι,ηι ÌÌÌ2I Αιγινήτες Aywvwrçi»

jÄÜk, "

w

δους βιβλιοπαρουοίαση θα κάναμε για το νέο της βιβλίο. Αποφασίσαμε να το αντιμετωπίσου­ με με καθαρά επιστημονικά κριτήρια που βέ­ βαια αναπόφευκτα ενέχουν και δείγματα υπο­

H μελέτη αυτή, που στηρίχθηκε κυρίως σε

κειμενισμού. Με αυτή την προσέγγιση προχω­

πρωτογενείς πηγές και έφερε στο φως πληθώ­

ρούμε στην παρουσίαση του βιβλίου.

ρα στοιχείων και ντοκουμέντων για την ενεργό

Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο της Κουλι­

συμμετοχή των συμπατριωτών μας στον εθνι­

κούρδη μάς δημιουργήθηκαν αισθήματα και

κό αγώνα της ελευθερίας, χωρίζεται σε τρία

εντυπώσεις που θα θέλαμε να μοιραστούμε με

μέρη. Στο πρώτο μέρος η συγγραφέας εξιστο­

τον απλό αναγνώστη. Αρχικά θα αναφερθούμε

ρεί τις διάφορες μάχες και εκστρατείες στις

στη συμβολή της συγγραφέως και κατόπιν στα

οποίες πήραν μέρος οι Αιγινήτες. Στο δεύτερο

μηνύματα που παίρνει ο αναγνώστης διαβάζο­

μέρος δημοσιεύει τα στοιχεία που συγκέντρω­

ντας το βιβλίο και βιώνοντας την αγωνία τι­

σε ανατρέχοντας σε όλες τις διαθέσιμες πηγές

μίων αλλά ξεχασμένων μαχητών της ελευθε­

για τα ονόματα τους, τους στρατιωτικούς τους

ρίας μας.

βαθμούς, τα αριστεία που έλαβαν κ.λπ. Στο

122

ΒΙΒΑΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 4

τρίτο μέρος παραθέτει τα διάφορα έγγραφα

νταν και απάρτιζαν πολεμικά τμήματα επιλέγο­

και δικαιολογητικά που είχαν αποβάλει οι Αι­

ντας ως αρχηγούς τους τους αξιότερους και

γινήτες αγωνιστές για να τιμηθούν με μετάλλια

όχι αυτούς που είχαν κοινωνικές ή πολιτικές

ανδρείας ή για να λάβουν τους στρατιωτικούς

γνωριμίες (σελ. 6). Επίσης, όπως φαίνεται από

τους βαθμούς και συντάξεις.

την εξιστόρηση των μαχών, έλαβαν μέρος σε

Η συγγραφέας έχει διεξαγάγει πολύ μεγά­ λη πρωτογενή έρευνα με μεθοδικό και σχολα­

πάρα πολλές σημαντικές μάχες και αγώνες στην ξηρά και τη θάλασσα (βλ. Μέρος Α').

στικό τρόπο, που αφήνει λίγα πράγματα να

(3) Η ανεξαρτησία δεν κερδήθηκε μόνο

κάνουν για το θέμα που πραγματεύεται οι μελ­

από τη συμμετοχή επιφανών αγωνιστών αλλά

λοντικοί ιστορικοί. Ένα άλλο σημαντικό προ­

πρωταρχικά από την εθελοντική

τέρημα του βιβλίου είναι ότι η γλώσσα που

των ανώνυμων αγωνιστών (βλ. Μέρος Γ').

συμμετοχή

χρησιμοποιεί ελκύει τον αναγνώστη με την κα­

(4) Πολλοί Αιγινήτες αγωνιστές συμμετεί­

τανοητή απλότητα και τη σαφήνεια των νοη­

χαν στον αγώνα όχι μόνο πολεμώντας τον κα­

μάτων που τη χαρακτηρίζει. Επίσης, ένα χα­

τακτητή αλλά παρέχοντας πολλά υλικά μέσα

ρακτηριστικό του είναι οι πληροφορίες που

(π.χ. σελ. 19, 59, 167, 170, 255, 344, κ.ά). Δί­

παρουσιάζονται (π.χ. σελ. 5, 8, 14) βάσει προ­

νοντας το αίμα και τις περιουσίες τους στον

φορικών αφηγήσεων απογόνων αγωνιστών

αγώνα, δεν έλαβαν καμιά κατοχύρωση για

που όμως δεν έχουν την επιστημονική εγκυρό­

αποζημίωση από την κυβέρνηση, σε αντίθεση

τητα με την οποία βαδίζει η ιστορία, αφού δύ­

με τους βουλευτές (σελ. 312, 314) που υπηρε­

σκολα κανείς ξεχωρίζει το αληθινό από το ψευ­

τώντας την κυβέρνηση είχαν εφοδιαστεί με έγ­

δές ή το κακεντρεχές από το καλοπροαίρετο.

γραφα για την οφειλή του κράτους σε αυτούς.

Βέβαια, και αυτές στολίζουν το ανάγνωσμα,

Η περίπτωση αυτή επιβεβαιώνει την υπόθεση

αλλά δεν του προσδίδουν αντικειμενικότητα.

περί συμπεριφοράς των πολιτικών κινουμένων

Ας δούμε τώρα το βαθμό και την έκταση

από το ατομικό τους συμφέρον - το ίδιο βέ­

της ενεργού συμμετοχής των παλαιών Αιγινη­

βαια κάνουν και σήμερα όταν ετοιμάζουν και

τών στην υπόθεση του αγώνα για την ανεξαρ­

εφαρμόζουν για το λαό αλλά όχι για τους εαυ­

τησία μας, καθώς και τις ηθικές και κοινωνικές

τούς τους την «οικονομία λιτότητας».

τους αρχές και αξίες που πηγάζουν από τα πολλά στοιχεία που παρατίθενται στο βιβλίο.

(5) Γίνεται καταφανές (π.χ. σελ. 44, 46) ότι οι κομματικές και πολιτικές ίντριγκες μεσούντος

(1) Η συμμετοχή των αγωνιστών του 1821

του αγώνα έγιναν αιτία πολλών αιματηρών κα­

είχε κατά κύριο λόγο ατομική βάση, κίνητρα

ταστροφών των Ελλήνων. Μήπως αυτή η συ­

και λειτουργία. Ό π ω ς διαβάζουμε σε πολλές

μπεριφορά των πολιτικών μας δεν επαναλήφθη­

σελίδες του έργου και πιστοποιούμε από τα

κε από τότε μέχρι σήμερα με οικονομικές και άλ­

διάφορα έγγραφα, οι Αιγινήτες (π.χ. σελ.. 4,

λες δυστυχίες; Αυτό δείχνει είτε ότι επιλέγονται

364, 384) κατά κύριο λόγο ατομικά συνέτρε­

σε κομματικές-πολιτικές θέσεις λάθος άτομα ή

ξαν στην Επανάσταση αφού η οργάνωση από

με λάθος διαδικασία και όχι ότι κάποιο κατα­

τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας (λίγοι ήταν κα-

στροφικό σύνδρομο βρίσκεται στο DNA μας.

τηχημένοι, π.χ. βλ. σελ. 359) δε φαίνεται να ήταν μεγάλη σε έκταση και επιρροή.

(2) Οι Αιγινήτες αγωνιστές συγκεντρώνο­ Η ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

(6) Οι πολιτικοί πολύ περισσότερο από τους στρατιωτικούς βασίζονταν στις ξένες δυ­ νάμεις για την απελευθέρωση μας (σελ. 69, 76).

123

(7) Δυστυχώς όπως έγινε και με την πλη­

του βιβλίου είναι ικανοποιητική και επαρκής,

θώρα των «μαϊμούδων» αντιστασιακών κατά

χωρίς όμως να είναι και αλάνθαστη αφού πολ­

των Γερμανών κατακτητών του 1941 που εμ­

λές υποσημειώσεις έχουν καταχωριστεί σε λά­

φανίσθηκαν για να εισπράξουν τις τιμητικές

θος σελίδα (π.χ. σελ. 5 υποσ. 17,18, σελ. 9,

συντάξεις, έτσι και τότε εμφανίστηκαν πλαστά

υποσ. 34, σελ. 27, υποσ. 112, κ.ά.), υπάρχουν

έγγραφα για ηρωικές πράξεις και αγώνες (σελ.

επαναλήψεις που θα μπορούσαν να αποφευ­

166, 328-9). Φαίνεται ότι κάτι τέτοιο ήταν

χθούν (π.χ. σελ. 57-58 για 4000 στρατιώτες

προϊόν κομματικών και πολιτικών σκοπιμοτή­

στην Ύδρα), όπως και τμήματα ασύνδετων

των, δηλαδή μάλλον θα δίνονταν κατά παρέκ­

προτάσεων (π.χ. σελ. 64-65, 69). Εκτός αυτών,

κλιση της αλήθειας τιμητικές συντάξεις κ.ά. σε

ορισμένα στοιχεία που παρέχει η εργασία θα

άτομα «γνωστών» (σελ. 262, 366-7), αφού οι

ήταν περισσότερο κατανοητά στον αναγνώστη

αγωνιστές που έκαναν αίτηση ή οι απόγονοι

εάν οι διευκρινίσεις που τα συνοδεύουν δίνο­

τους το 1846 θεωρούν αυτήν την εποχή ως

νταν την πρώτη φορά που αναφέρονταν (για

«ευνομούμενη εποχή, καθ' ην ήρχισαν να ανα­

παράδειγμα το ποια ήταν η περιοχή του Κάτω

γνωρίζονται τα δικαιώματα των Ελλήνων αγω­

Ναχαγέ στη σελ. 6 αντί της σελ. 9, ποιο ήταν

νιστών και ανταμείβονται ταύτα κατ' έκτασιν,

το Ανάλατο στη σελ.7 αντί στη σελ. 77).

συμφώνως με τη δικαιοσύνην» (σελ. 209).

Παρά τις μικρές αυτές αδυναμίες, η πα­

Από τα παραπάλ^ω φαίνεται πόσο επίκαιρο

ρουσιαζόμενη μελέτη εκτιμούμε ότι ανοίγει το

είναι το βιβλίο για να διαφωτιστούν οι αδικίες

δρόμο σε νέους ερευνητές (κυρίως του νησιού

και τα δεινά που υπέστησαν αλλά και οι γιγα­

μας) να εγκύψουν εντονότερα και μεθοδικότε­

ντιαίες προσπάθειες που κατέβαλαν οι προγο­

ρα στην παρουσίαση και επεξεργασία των

νοί μας ώστε να απολαμβάνουμε εμείς την ανε­

ιστορικών και λαογραφικών στοιχείων του νη­

ξαρτησία και ελευθερία μας. Εκτός των παρα­

σιού της Αίγινας. Ελπίζουμε η προσπάθεια της

πάνω -κάποια από τα οποία διαπιστώνονται

ακάματης ιστορικού μας να βρει συνεχιστές

και στα απομνημονεύματα αγωνιστών όπως

και ευχόμαστε οι δημοτικές μας αρχές να προ­

του Θ. Κολοκοτρώνη, Μακρυγιάννη, κ.ά.-

στρέξουν και να επιχορηγήσουν σχετικές μελ­

πολλοί συμπατριώτες μας θα πληροφορηθούν

λοντικές έρευνες.

για τη δράση των προγόνων τους και θα αι­ σθανθούν υπερήφανοι για την συμμετοχή τους στον «Ιερό των Ελλήνων Αγώνα». Όσον αφορά την εκδοτική παρουσίαση

124

Αναστάσιος Δ. Καραγιάννης Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστήμιο Πειραιώς Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

Άχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη

Ό Γέρων Ιερόθεος (1762-1814). Ή πολιτεία τον κτίτορος της Ί. Μονής Προφήτου

Ήλιον "Υδρας και κριτική έκδοση τον Βίου του,

έκδοση Ι ε ρ ά ς Μονής Προφήτου Ήλιου "Υδρας, 'Αθήναι 2000, σσ. 616.

Κυκλοφόρησε τον περασμένο χρόνο η μελέτη του Αιγινήτη λέκτορα της Φιλοσοφικής Σχο­ λής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Αχιλλέα Γ. Χαλδαιάκη, με τον τίτλο: «Ο Γέρων Ιερόθεος (1762-1814). Η πολιτεία του κτίτορος της Ιε­ ράς Μονής Προφήτου Ηλιου Ύδρας και κρι­ τική έκδοση του Βίου του». Το έργο, που καλύπτει πάνω από 600 με­ γάλες και πυκνοτυπωμένες σελίδες, αποτελεί­ ται από τα Προλεγόμενα, τη Βιβλιογραφία, το Α' Μέρος: Γενική Εισαγωγή, με 10 κεφάλαια' το Β' Μέρος: Κριτική έκδοση του Βίου του γέ­ ροντα Ιερόθεου, με 3 κεφάλαια' το Επίμετρο, με 5 ανέκδοτα έγγραφα, τα Πανομοιότυπα και τους Ευρετηριακούς πίνακες.

σοχή, οξυδέρκεια και εποπτική αγχίνοια, σκια­

Η εντυπωσιακή σε όγκο και ποιότητα μο­

γραφεί αδρά και συνοπτικά την πολιτεία, την

νογραφία για το βίο και την πολιτεία του γέρο­

προσωπικότητα, τη λατρευτική συμπεριφορά

ντα Ιερόθεου, αρχίζει με τα βαθυστόχαστα και

και τη λειτουργική συνείδηση του γέροντα Ιε­

ιδιαίτερα διαφωτιστικά Προλεγόμενα του Σε­

ρόθεου, το κίνημα των Κολλυβάδων, την ίδρυ­

βασμιότατου Μητροπολίτη πρώην Ύδρας,

ση της Ιεράς Μονάς Προφήτου Ηλιου Ύδρας,

Σπετσών και Αιγίνης κ. Ιεροθέου (σσ. 13-32)

τα πρόσωπα που άσκησαν επιρροή στο γέρο­

και συνεχίζεται με το κατατοπιστικό Προοίμιο

ντα, την περιγραφή του Βίου του, τη χειρό­

του συγγραφέα (σο. 35-42) ' και τα δύο αυτά

γραφη παράδοση του κειμένου του Βίου, τους

εισαγωγικά τμήματα ολοκληρώνονται με την

δύο γραφείς του χειρογράφου του Βίου και

παράθεση εκτενούς πίνακα βιβλιογραφίας (σσ.

την παρούσα έκδοση του. Στο Μέρος τούτο εί­

43-60. Πηγές, Βοηθήματα, Πατερικά Κείμενα,

ναι συσσωρευμένη η πολύτιμη προσφορά του

Χειρόγραφα, Κώδικες).

συγγραφέα, ο οποίος προσεγγίζει το ειδικό

Στα δέκα κεφάλαια του Α' Μέρους (σσ.

αυτό θέμα σφαιρικά, διερευνά εποικοδομητι­

63-252) ο συγγραφέας κ. Χαλδαιάκης, με προ­

κούς τις ενδιαφέρουσες και ιδιαίτερα πλούσιες

ο ΓΈΡΩΝ ΙΕΡΟΘΕΟς

125

υποσελίδιες σημειώσεις, σχολιάζει μεθοδικά

του λόγου των ιερών κειμένων και της νεοελ­

σκέψεις και απόψεις και διατυπώνει επιγραμ­

ληνικής έκφρασης. Συγχρόνως αυτή η γλώσσα

ματικά τις δικές του θέσεις επάνω σε ζητήματα

αρμολογεί στο βάθος της αρτιωμένο το προ­

επίμαχα και κρίσιμα, με την άνεση έμπειρου

σωπικό ύφος του κ. Χαλδαιάκη, που διακρίνε­

μελετητή και σε βάθος γνώστη του θέματος.

ται για την εσωτερική του δομή, την αρμόζου­

Το κείμενο του, καλογραμμένο και εναργές,

σα αυστηρότητα, την επιστημονική χροιά, την

συνάδει προς την εσωτερική ucpn του περιεχο­

αποδεικτική δεοντολογία και την αυθορμησία

μένου, εναρμονίζεται με τις σκέψεις και τα δια­

της ευγένειας, που δηλώνει την προσωπικότη­

τυπωμένα στις πηγές σχόλια, προσφέροντας ένα

τα και το ήθος του συγγραφέα.

λόγο μεστό και συγκροτημένο, σοβαρό, αυστη­

Οι υποσημειώσεις του, παρούσες σχεδόν

ρό και ταυτόχρονα υψηλού επιπέδου. Οι θέσεις

σε κάθε σελίδα, και η επαγωγική σύνδεση τους

του συγγραφέα σαφείς, κατασταλαγμένες, χω­

με τη δική του δοκιμιακή διαστρωμάτωση

ρίς σημεία σκοτεινά και δυσνόητα, ελκύουν το

προσδίδουν στο έργο ξεχωριστή βαρύτητα,

ενδιαφέρον του αναγνώστη και κεντρίζουν την

αλλά και μοναδικότητα, αποκαλύπτοντας ένα

έμφυτη περιέργεια του και τον κρατούν σταθε­

συγγραφέα με ταλέντο, εμπειρία και βαθιά

ρά κοντά στις σελίδες του βιβλίου.

γνώση του θέματος του.

Η ταξινόμηση των θεμάτων συντελείται με

Το Β' Μέρος περιλαμβάνει την κριτική έκ­

αξιοπρόσεκτη επιστημονική μέθοδο, καθώς ο

δοση του Βίου του γέροντα Ιερόθεου (σσ. 265-

συγγραφέας με χαρακτηριστική άνεση μέσα

416)' κάτω από το κείμενο μνημονεύονται πο­

στον ποταμό της σχετικής βιβλιογραφίας κι­

λύ εύστοχα οι χρησιμοποιούμενοι κώδικες και

νείται εύστροφα και δημιουργικά με μια στε­

πλήθος συναφών και διαφωτιστικών υποση­

ρεή τεκμηρίωση, που ο ίδιος επιδέξια οικοδο­

μειώσεων, που συντελούν στη σφαιρική κριτι­

μεί. Στο σημείο τούτο δεν επιχειρεί συγκρού­

κή παρουσίαση του κειμένου του Βίου, το

σεις και οξείες αντιθέσεις, αλλά ούτε και κραυ­

οποίο, σε συνδυασμό με το Ορθογραφικό Κρι­

γαλέες διαφωνίες, διατηρώντας ένα καθαρά

τικό Υπόμνημα (σσ. 419-495), ολοκληρώνουν

επιστημονικό επίπεδο, εκδηλώνοντας έτσι και

επιστημονικά την κριτική εικόνα του Βίου του

τη δική του ευγένεια, που είναι σύμφυτη με τη

γέροντα Ιερόθεου.

συγγραφή παρόμοιων πονημάτων.

Ενώ στο Α'

Μέρος επισημαίνουμε την

Στα δέκα κεφάλαια αυτού του Μέρους διε­

προσωπική εισφορά του συγγραφέα, στο Β'

ρευνώνται με την ίδια διεισδυτικότητα όλες οι

Μέρος επικεντρώνεται η ουσία του πονήμα­

παράμετροι του βίου και της πολιτείας του γέ­

τος, καθώς εδώ προσφέρεται η κριτική έκδοση

ροντα Ιερόθεου, με θεμελιωμένα επιχειρήματα,

του Βίου και της πολιτείας του γέροντα Ιερό­

που εξαντλούν με το βάθος και το εύρος τους

θεου σε μια μορφή ιδιαίτερα προσεγμένη,

επαγωγικά το θέμα.

διορθωμένη, αποκατεστημένη και κριτικά

Η γλώσσα του συγγραφέα είναι ένα αρμο­

ελεγμένη, ώστε ο μελετητής, και ο πιο απαιτη­

νικό κράμα νεοελληνικής και απλής εκκλησια­

τικός, να προσφεύγει σε αυτή, να αντλεί, να

στικής διατύπωσης, κατάλληλα εναρμονισμέ­

διασταυρώνει και να αποκομίζει ένα τέλεια πα­

νης, η οποία αποκτά έτσι δύναμη, νεύρο και

ρουσιασμένο και τυπωμένο κείμενο.

πλαστικότητα, καθώς στην εκφορά της πάλλε­

Στο Επίμετρο (σσ. 499-526) καταχωρίζο­

ται, ισορροπώντας στο μεταίχμιο της γλώσσας

νται πέντε ανέκδοτα έγγραφα της Ιεράς Μονής

126

ΒΙΒΛίΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 4

Προφήτου Ηλιου Ύδρας (όπως κατάλογος

και κοπιαστικής έρευνας, εμβρίθειας, οξύνοιας

πραγμάτων του γέροντα, ανακοίνωση προς

και αγάπης έργο, στο οποίο το πάθος και η ερ­

άρχοντες Ύδρας εκλογής Ευθυμίου, εξοφλητι­

γατικότητα παρέκαμψαν το μακρύ χρόνο ανα­

κό παπα-Ναθαναήλ κ.λπ.). Ακολουθεί η δημο­

ζήτησης, διαλογής και σύνθεσης αυτού του βι­

σίευση σαράντα πανομοιότυπων (σσ. 529-568)

βλίου. Αυτή η κριτική έκδοση του Βίου του γέ­

και, τέλος, το βιβλίο κλείνει με αναλυτικούς

ροντα Ιερόθεου αποτελεί έργο ζωής, είναι πό­

ευρετηριακούς πίνακες των

Προλεγομένων,

νημα ορόσημο και με την πληρότητα και την

της Γενικής Εισαγωγής και του Επιμέτρου

επιστημονική του γραφή θα αποτελέσει σημείο

(κυρίων ονομάτων, περικοπών Βίου), του κει­

αναφοράς στο χώρο της εκκλησιαστικής βι­

μένου του Βίου (κύριων ονομάτων, τοπωνυ­

βλιογραφίας. Τούτο το θαυμάσιο βιβλίο συνά­

μίων) και Γενικών (Παλαιάς-Καινής Διαθή­

ντησε στο πρόσωπο του συγγραφέα τη δημι­

κης, Πανομοιότυπων).

ουργική φροντίδα της επιμέλειας της έκδοσης,

Ο Γέρων

Ιερόθεος

(1762-1814)

του κ.

Αχιλλέα Γ. Χαλδαιάκη είναι ένα επιβλητικό,

η ποιότητα της οποίας ανταποκρίνεται απόλυ­ τα στην ποιότητα του περιεχομένου του. Κώστας Μιχ. Σταμάτης

επιστημονικό, επαγωγικό και καρπός μακράς

Ιωάννη Επ. Μάντζαρη Αιγινητών ήθη και έθιμα. Λαογραφική

μελέτη. Επιμέλεια Γεώργιος Α. Κουγιουμτζής,

Η λαογραφική μελέτη του κ. Ιωάννη Ε. Μά-

(άνευ τοποχρονολογήσεως),

ΙΩΑΝΝΗΕ

ΕΠ.

σσ. 160.

ΜΑΝΤΖΑΡΗΣ

ντζαρη Αιγινητών ήθη και έθιμα ήταν ένα ευχά­ ριστο ξάφνιασμα. Με το άνοιγμα του βιβλίου αντιλαμβάνεσαι ότι μπροστά σου έχεις μια εργα­

Α Ι Γ Ι Ν Η Τ Ω Ν Η β Η Κ Α Ι Ε Θ Ι Μ Α

σία με επιστημονικό υπόβαθρο, που επιδιώκει να καλύψει το μεγάλο κενό της σχετικής αιγινήτικης βιβλιογραφίας. Ο τρόπος εργασίας, η χρησιμοποιούμενη μέθοδος και η αναφορά στα κυριότερα λαογραφικά στοιχεία του νησιού, φανερώνουν την προσπάθεια και το μόχθο συ­ γκέντρωσης και γραφής αυτού του βιβλίου. Τέσσερα μεγάλα κεφάλαια συνθέτουν το βιβλίο, τα οποία φέρουν τους ακόλουθους τί­ τλους: Αιγινητών υλικός βίος, Αιγινητών

πνευ­

κοινωνικός βίος και

που υπακούει περισσότερο στο σχεδιασμό του

Αιγινητών εορτές. Πρόκειτα βέβαια για ομαδο­

Σπυριδάκη και πλατύτερα στις μεθόδους του

ποίηση των ηθών και των εθίμων του νησιού,

πατέρα της λαογραφίας Νικολάου Πολίτη

ματικός βίος, Αιγινητών

ΑΙΓΙΝΗΤΩΝ ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

127

(προς τον οποίο συμπορεύτηκαν οι Στίλπων Κυριακίδης, Γ. Μέγας, Δ. Λουκάτος κ.ά.).

Ο «Αιγινητών κοινωνικός βίος» περιλαμ­ βάνεται στο 3ο κεφάλαιο. Βάφτιση, συνοικέ­

Μέσα στις 130 σελίδες που καλύπτουν αυ­

σια, γάμος, κηδεία, οικογενειακή ζωή (πλύσι­

τά τα τέσσερα κεφάλαια, ο λαογράφος με σε­

μο, συμβουλές για θερισμό, κλώσσα, παιχνίδια

βασμό και διακριτική φροντίδα, αλλά και αγά­

κ.λπ.), κοινωνική ζωή (επισκέψεις, ναυτικοί,

πη για το νησί, προσεγγίζει το βίο των Αιγινη­

ταξίδια, εκκλησιαστικά στασίδια), αιγινήτικο

τών και μελετάει ξεχωριστά την ποικιλία και

δίκαιο.

τον πλούτο των ηθών και των εθίμων σε όλη

Τέλος, τα ήθη και τα έθιμα καλύπτουν το

τη διάρκεια της ιστορικής και όχι μόνο πορεί­

4ο και τελευταίο κεφάλαιο: Εορτές, Δωδεκαή­

ας του αιγινήτικου λαού.

μερο, Χριστούγεννα,

Πρωτοχρονιά

(δέσιμο

Αναλυτικότερα:

Μοίρας, στέρνιασμα, μαυρόπετρα, ροΐδι, πέτα­

Στο Ιο κεφάλαιο, «Αιγινητών υλικός βίος»,

λο, ποδαρικό, βασιλόπιτα), Αγιάσεις,

ο συγγραφέας με λόγο σαφή και επιγραμματικό,

γλυκί­

σματα Δωδεκαημέρου. Εορτές του χειμώνα,

οριοθετεί από λαογραφική άποψη γεωγραφικά

κατά μήνα: Αγίας Βαρβάρας, Αγίου Σάββα,

την Αίγινα: ποτάμια, χείμαρρους, όρη, βουνά,

Αγίου Νικολάου, Αγίου Σπυρίδωνα, Αγίου

ακρωτήρια, κόλπους, όρμους, νησίδες, τοπωνύ­

Τρύφωνα, Αγίου Συμεών, Αγίων Θεοδώρων,

μια, τις εκκλησίες, την αρχιτεκτονική και την αι-

Τριώδιο (Τσικνοπέμπτη, Απόκριες, Τυροφά-

γινήτικη κατοικία, την ενδυμασία, την κουζίνα

γου)' εορτές άνοιξης' Σάββατο Λαζάρου, Κυ­

(ζαχαροπλαστική, γαλακτοκομία, ζυμαρικά,

ριακή Βαΐων, Μ. Πέμπτη, Μ. Παρασκευή, Μ.

όσπρια, δημητριακά, κουλούρες), κτηνοτροφία,

Σάββατο, Κυριακή Πάσχα, Δευτέρα Διακαινη­

μελισσοκομία, γεωργία (σπορά, θερισμός, άλε­

σίμου (χορός της Λαμπρής, χορός του Ανιτσαί-

σμα, μουσπές), ψάρεμα, σπογγαλιεία, τα παλαιά

ου, του Θωμά, της Ανάληψης, τα ριζικά, Πε­

επαγγέλματα (ρετσίνας, λαξευτής, νερουλάς, γυ­

ντηκοστή) ' Πρωτομαγιά, τα ριζίτικα του Κλύ­

ρολόγος), λαϊκή τέχνη, υφαντική τέχνη, κεντητι­

δωνα, Αγίας Μαρίνας, Αγίας Παρασκευής,

κή (κοπανέλι), κεραμική (κανάτια), βαφική.

Σωτήρος, Κοίμησης, Αγίου Σώζοντα, Τιμίου

Στο 2ο κεφάλαιο, «Αιγινητών πνευματικός

Σταυρού, Λειδινός, Ταξιαρχών, Αγίου Νεκτα­

βίος», ο κ. Μάντζαρης αναφέρεται στις: Καλο-

ρίου, Εισοδίων Θεοτόκου, Αγίων Αίγινας κ.λπ.

τσουράδες, Ανεράιδες, αερικά, Μοίρες, λεχώ­ νες, βασκανία, προλήψεις,

Η εργασία του κ. Μάντζαρη, σωστά ταξι­

μετεωρομαντεία,

νομημένη και με επιστημονική μέθοδο συνθε­

(μερομήνια, σημεία σελήνης, κομήτες), ιατρι­

μένη, έχει πρωτοτυπία τόσο στην ομαδοποίη­

κή (νεφρά, εντερικά, καρδιολογικά, δερματο-

ση του υλικού όσο και στην πληρότητα του. Το

λογικά, κρυολογήματα), λαϊκή φιλολογία. Αι­

λαογραφικό υλικό είναι σαφές και συγκεκρι­

γινητών λεξιλόγιο (σελ. 42-59), ιδιαίτερα χρή­

μένο, αντλείται από τη γραπτή και την προφο­

σιμο και πλούσιο, ονόματα (τοπωνύμια, παρα­

ρική λαογραφική παράδοση του νησιού και

τσούκλια), παραδόσεις (αερικά, νεράιδες, κο-

παρουσιάζει ζωντανή αμεσότητα και πληρότη­

λοτσέντες),

τα. Αυτή η μελέτη είναι μια πρώτη ολοκληρω­

χαμένοι

θησαυροί,

τραγούδια

(ακριτικά, παραλογές, αγάπης, δίστιχα, ιστορι­

μένη λαογραφία της Αίγινας.

κά, οικογενειακά, ξενιτιάς, εργατικά, αποκριά­

Ιδιαίτερη σημασία αποκτά ο τρόπος τεκμη­

τικα, σατιρικά, γνωμικά, διδακτικά, παροιμίες,

ρίωσης της μελέτης: κοντά στα επίσημα κείμε­

αινίγματα, προσευχές, κατάρες κ.λπ.).

να και στα λογής ιστορικά βιβλία, ανάμεσα σε

128

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ,

χΑ

γενικά και ειδικά λαογραφικά πονήματα και

142). Πρέπει όμως να κάνω μια ουσιαστική

συγγραφές, ο κ. Μάντζαρης βρίσκει το χώρο

παρατήρηση, που προσιδιάζει προς τη φύση

να παραθέσει ονομαστικά και χρονολογικά

των λαογραφικών μελετών: λαογραφία

αφηγήσεις Αιγινητών, τις οποίες διαπλέκει αρ­

νει πλήρη καταγραφή του κοινωνικού γίγνε­

μονικά με τα θέματα του και τις αντίστοιχες βι­

σθαι ενός λαού και του τόπου του. Για το λόγο

βλιογραφικές πηγές. Έτσι ο συγγραφέας πα­

αυτό καταγράφονται όλες οι λεπτομέρειες των

ρουσιάζει τόσο το μέγεθος της προσωπικής

πτυχών της ζωής, ώστε να στοιχειοθετείται

έρευνας και του μόχθου του όσο και την κα­

πλήρης η εικόνα της, εφόσον τα στοιχεία

θαρά επιστημονική διασταύρωση των πηγών

υπάρχουν, αλλιώς τα καταχωρίζουμε σε υπο­

του, οι οποίες ανταποκρίνονται ακριβώς στις

σημείωση για να μη χαθούν. Αυτή την πλήρη

ανάγκες του είδους αυτής της μελέτης.

εικόνα θα έρθει ο νεότερος μελετητής και θα

σημαί­

ενδιαφέρον, από λαογραφική

την επεξεργαστεί σε σύντομα χρηστικά και συ­

άποψη, έχει το 2ο και το 4ο κεφάλαιο, δηλαδή

νοπτικότερα μέρη, περιορίζοντας έτσι τις λε­

ο πνευματικός βίος και τα έθιμα στις εορτές.

πτομέρειες στις πιο αναγκαίες.

Μεγάλο

Στο 2ο κεφάλαιο το αιγινήτικο λεξιλόγιο, οι

Κλείνοντας το μικρό τούτο σημείωμα μου,

παροιμίες, τα αινίγματα και τα αιγινήτικα δη­

επισημαίνω ότι η μελέτη Αιγινητών

ήθη

και

μοτικά τραγούδια και στο 4ο κεφάλαιο η ανα­

έθιμα του κ. Ι. Ε. Μάντζαρη, καταγόμενου από

λυτική αναφορά στα ήθη και στα έθιμα των

την Αίγινα αλλά γεννημένου στον Πειραιά,

εορτών πραγματώνουν μια ολοκληρωμένη λα­

αποτελεί την πρώτη σοβαρή και ολοκληρωμέ­

ογραφική μελέτη. Το Ιο κεφάλαιο είναι πολύ­

νη προσέγγιση του πολύπλευρου λαογραφι­

τιμο από τη σκοπιά της φυσιογνωμίας του νη­

κού υλικού της Αίγινας και, παρά τις όποιες

σιού σε σχέση με τη λαογραφική του ιστορία,

παρατηρήσεις, χαιρετίζω με ιδιαίτερη ικανο­

ενώ στο 3ο κεφάλαιο η περιορισμένη και εξαι­

ποίηση και χαρά, επιτέλους, την εμφάνιση της

ρετικά συνοπτική αναφορά στα θέματα του

πρώτης συστηματικής λαογραφίας της Αίγι­

κοινωνικού βίου μειώνει την αρτιότητα και την

νας. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στο νέο επι­

πληρότητα του.

στήμονα κ. Μάντζαρη που με αγάπη ανέλαβε,

Η χρησιμοποίηση υποσελίδιων σημειώσε­

συγκέντρωσε το υλικό και είχε την τόλμη να

ων και ο πίνακας της βιβλιογραφίας, καθώς

συγγράψει τούτη την πολύτιμη για την Αίγινα

και οι συνεντεύξεις Αιγινητών, το χρηστικό ευ­

μελέτη του, αφήνοντας στην άκρη τις ως τώρα

ρετήριο κύριων ονομάτων και τοπωνυμίων,

ερασιτεχνικές απόπειρες άλλων

όρων και πραγμάτων, μαρτυρούν την κοπια­

που ασχολήθηκαν κατά καιρούς μόνο με επι­

στική έρευνα του συγγραφέα και την επιστη­

μέρους θέματα της λαογραφίας του νησιού.

μονική δομή της μελέτης του. Βέβαια, δε θα

μελετητών,

Κώστας Μιχ. Σταμάτης

σταθώ σε μικροπαραλείψεις του πίνακα βι­ βλιογραφίας ούτε στα μεγάλου

οφθαλμού

γράμματα του κειμένου ή στους με μαύρα στοιχεία τίτλους των παραγράφων' ακόμη αντιπαρέρχομαι την άνιση ανάπτυξη των 4 κε­ φαλαίων (κεφ. Ιο σελ. 13-33, κεφ. 2ο σελ. 3494, κεφ. 3ο σελ. 95-102 και κεφ. 4ο σελ. 103-

ΑΙΓΙΝΗΤΩΝ ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

129

Εκδόσεις που λάβαμε

Βιβλία

την αισθητική και την ευρυμάθεια του δημι­

1) Θανάσης Παπαθανασόπουλος:

ουργού της. Αιγινήτης στην καταγωγή, ο Νί­

α) θερσίτης Θερσανέμης. Δεκατρία άσμα­

κος Αιγαίος μάς δωρίζει το έργο του, έργο ζω­

τα για τον άνθρωπο και τον κόσμο, εκ­

ής με ποίηση που προεκτείνεται σε δρόμους

δόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1994, σ. 64.

φιλοσοφικών στοχασμών και αφορισμών, δο­

β) Φωνές από το Κοιμητήρι της Περίατας,

μημένη σαν μουσικό συμφωνικό έργο' ποίηση

εκδόσεις Μελέαγρος, Αθήνα 2001, σ. 48.

καταστάλαγμα ενός βίου γεμάτου αναζητήσεις

Οι δύο τελευταίες συλλογές ποιημάτων του

και εμπειρίες.

Θανάση Παπαθανασόπουλου σε καλαίσθητη έκδοση. Δόκιμος και καταξιωμένος λογοτέ­

3) Αννα Μπέση, Η άλλη συνείδηση. Ποιή­

χνης, ο Θ.11., πολυγραφότατος, τιμημένος το

ματα, Αθήνα 2001, σ. 80.

1990 με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών

Η πρώτη ποιητική παρουσίαση της συμπα­

για το ογκώδες (25.000 δεκαπεντασύλλαβο)

τριώτισσας μας Αννας Μπέση. Από τον πρόλο­

ποιητικό έπος του Διγενής Ακρίτας, ακαταπό­

γο του Κώστα Μ. Σταμάτη αντιγράφουμε: «Με

νητος συνεχίζει τη λογοτεχνική του προσφο­

"την άλλη συνείδηση» η Άννα Μπέση, δίνει το

ρά, μέρος της οποίας συντελείται στη Βαγία

δικό

της Αίγινας. Ο συγγραφέας, δικαστής-εφέτης

στίγμα και ταυτόχρονα

στο επάγγελμα, έχει ασχοληθεί με την πλειονό­

παράθυρο

τητα των λογοτεχνικών ειδών: ποίηση, μετά­

άλλοτε, έχει ανάγκη αλλαγής πορείας της Συ­

της και του σύγχρονου λύτρωσης.

ανθρώπου

το

ανοίγει προς αυτόν ένα Η εποχή μας, όσο ποτέ

φραση, δοκίμιο, λαογραφία, διήγημα, παιδικό

νείδησης και της Πίστης, καθώς μας

μυθιστόρημα, θέατρο, μελέτες, καθώς και νο­

ζουν ανεξέλεγκτα πλέον οι χιονοστοιβάδες

κατακλύ­ της

μικές δημοσιεύσεις. Ποιήματα του πρόσφατα

ύλης και μας ζώνουν ασφυκτικά

γραμμένα έχουμε το προνόμιο και την τιμή να

της αφροσύνης. Από την άποψη αυτή, η ποιη­

δημοσιεύουμε στις πρώτες σελίδες του παρό­

τική συλλογή

ντος τεύχους, μαζί με εργοβιογραφία του.

ιδιαίτερη

2) Νίκος Αιγαίος (Νίκος Λαζάρου), Τα Πελαγίσια,

εκδόσεις Εριφύλη, Περαιάς

2000, σ. 254.

της Αννας Μπέση,

προσφορά

τα πλοκάμια αποτελεί μια

αξίας».

4) Φλώρα Αλυφαντή, Ο τόπος μου η Αίγι­ να, Αίγινα 2001, σ. 142. Ένας οδηγός για επισκέπτες και ταξιδιώτες.

Επιμελημένη και καλαίσθητη έκδοση, που αναδεικνύει και εξωτερικά την ποιότητα του έργου, καθώς και το ήθος, την καλλιέργεια, 130

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.4

5) Τζέραλντ Εφραίμ Νεκτάριος Τόμσον, Πεζοπορικός

οδηγός της Αίγινας, Αίγι­

να, σ. 112.

βιβλίο έρευνας του συγγραφέως-λαογράφου Γεωργίου Λεκάκη, με τίτλο Τάματα κι Αναθή­ ματα. Το βιβλίο αυτό ξεκινάει με δύο προλογι­ κά σημειώματα του καθηγητού Θεολογίας του

Για εραστές της πεζοπορίας και της φύσης.

Πανεπιστημίου Αθηνών π. Γεωργίου ΜεταλληΙερώνυμος,

νού, καθώς επίσης και του συγγραφέα Ι.Μ.

της Αίγινας, Αθήνα 1996,

Χατζηφώτη. Τα προλογικά σημειώματα συ­

Μία μελέτη για το γέροντα Ιερώνυμο, η ασκη­

Λουκάκη. Το βιβλίο εξετάζει τον λαϊκό και

τική μορφή ενός μοναχού προικισμένου με το

πρακτικό συνάμα τρόπο, με τον οποίο ο κάθε

χάρισμα της ενόρασης.

πιστός, κάθε θρησκείας, σε κάθε εποχή αφιέ­

6) Πέτρος Μπότσης, Γέροντας ο Ησυχαστής

μπληρώνει ένα κείμενο του συλλέκτου κ. Λ.

σ. 343.

ρωνε στον θεό ή τον άγιο της προτιμήσεως του, 7) Μιχαήλ Γ. Βλάμος, (δικηγόρος Περαι-

από απλά τάματα ή αναθήματα, έως και την πε­

του

ριουσία ή κι αυτή ακόμη τη ζωή του ολόκλη­

1833. Έκδοση Δικηγορικού Συλλόγου

ρη. Πρόκειται για μία μνημειώδη καταγραφή

Περαιώς, Περαιάς 1999, σ. 60.

της συνήθειας του τάματος, από αρχαιοτάτων

ώς), Απαντήσεις

των Δημογερόντων

Οι απαντήσεις των Δημογεροντιών Μονεμβα­

χρόνων έως σήμερα. Η συνήθεια του τάματος

σίας, Βατίκων και Αθηνών στα περί των Νομι­

εξετάζεται στην αρχή χρονολογικώς (από τα

κών Εθίμων ερωτήματα του Υπουργείου Δι­

αρχαία χρόνια έως σήμερα) για να καταλήξει

καιοσύνης κατά το 1833.

στην χριστιανική πρακτική αφιερώματος, η οποία αναφέρεται ανά μήνα, ανά ημέρα, ανά

8) Σούλα Μπόζη, Τα μεταξωτά

της

Πρού-

εορτάζοντα άγιο. Έτσι μπορεί κανείς να βρει

σας, Αθήνα 1991, σ. 106, με φωτογρα­

εύκολα και πρακτικά τον «άγιο της προτιμήσε­

φίες της Λίζας Έβερτ.

ως του», τον προστάτη του χωριού του ή ακό­ μη τον «ειδικό» άγιο, που χρόνια τώρα ο λαός από­

μας εμπιστεύεται για να τον βοηθήσει να πετύ­

σταση του μακριά, Μία νουβέλα, Αθήνα

χει κάτι το συγκεκριμένο, μικρό ή μεγάλο,

1999, σ. 48.

αδιάφορο. Ειδικό κεφάλαιο εξετάζει το θέμα

9) Γιάννης Σπανόπουλος, Η κοντινή

της Παναγίας και πώς αυτή η Μεγάλη Μητέρα 10) Γεώργιος Λεκάκης, Τάματα κι αναθή­ ματα. Από τις εκδόσεις Γεωργιάδη κυκλοφόρησε το ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΥ ΛΑΒΑΜΕ

«προσπαθεί» να αποκωδικοποιηθεί από το λαό. Ειδικά κεφάλαια υπάρχουν επίσης για τους «μεγάλους» και ιδιαίτερα «δημοφιλείς» αγίους

131

(π.χ. άη Γιώργης, άη Δημήτρης, προφήτ' Ηλίας, άη Νικόλας, άη Γιάννης κ.λπ.), τις ιδι­

Περιοδικά 1) Ευθύνη

(Περιοδικό Ελευθερίας και

αίτερες και ιστορικές μονές κάθε αγίου, τις ιδι­

Γλώσσας). Κυκλοφορεί στις 20 κάθε

αιτερότητες του, τους μύθους και τους θρύ­

μήνα.

λους που τον περιζώνουν, καθώς επίσης και την προ-χριστιανική αντιστοιχία του. Επίσης, εντύπωση προκαλεί η πολύ καλή γνώση και

2) Τα Νεφούρια

(Ένα φυλλάδιο της Δια­

μέτρου): Από τις εκδόσεις-Βιβλιοπωλείο

αναφορά της σχετικής βιβλιογραφίας, όπως

«Διάμετρος» της Χαλκίδος, τεύχος 6,

αναφέρει ο κ. Ι. Χατζηφώτης. Το βιβλίο κο­

Ιούλιος 2001.

σμούν πλήθος φωτογραφιών, οι οποίες επικυ­ ρώνουν τα όσα γράφει ο συγγραφέας. Πρόκει­

3) Σύγχρονα

Θέματα, Τριμηνιαία Έκδοση

ται για το 8ο κατά σειρά βιβλίο του συγγραφέ­

Επιστημονικού Προβληματισμού και Παι­

ως, το οποίο έρχεται, μετά το πολύ πετυχημένο

δείας, Περίοδος Β, χρόνος 24ος, σ. 285.

πόνημα του «Ήπειρος, η γωνιά που πέτρωσε στο 5», βιβλίο 620 σελίδων που συνόδευε την έκδοση «Η Ήπειρος της Πεντατονίας».

4) Έρευνα (Στην πολιτική, την οικονομία, τα Γράμματα, τις Τέχνες). Κυκλοφορεί στο τέλος κάθε μήνα, σ. 80.

5) Η Σχεδία της Αιγιαλείας (Περιοδική έκ­ δοση Δημοτικής Βιβλιοθήκης Αιγίου). Κυκλοφορεί ανά 4μηνο, σ. 82.

6) Φιλοτεχνική

Γλυφάδα:

Περίοδος

Β',

Έτος 15ο, σ. 22. Έκδοση του Φιλοτελι­ κού Ομίλου Γλυφάδας. Επιμέλεια Γιώργος Ι. Μπόγρης

132

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.4

ΕΚΘΕΣΗ ΤΑΠΙ ΤΗΣ ΜΑΙΡΗΣ ΓΑΛΑΝΗ-Κ

Ε Γ ΚΑ Ι Ν Ι Α : ΤΕΤΑΡΤΗ 24 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2002 ΩΡΑ 8:00 Μ.Μ.

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΙΡΑΙΑΣ, ΖΕΑ

EPI ι

)

«Τ * διαφήμιση του οίκου μας στα Γιαπωνέζικα: Ελάτε στο νέο μας τρίπατο, κεντρικό κατάστημα μέ την επωνυμία ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΕΙΟΝ να εξυπηρετήσουμε τήν κάθε σας ανάγκη σέ χαρτιά και χαρτικά, μεταφράσεις, επιμέλειες και εκδόσεις βιβλίων, φωτογραφικά άλμπουμς, μεγάλη ποικιλία άπα κορνίζες, αφίσες, μεταξοτυπίες και κατασκευές Από πλεξιγκλάς, πλέον της παραδοσιακής καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας, ή όποια δεόντως έξετιμήθη έν Τοκίω!

Α Ι Γ Ι Ν Α , GR-18010, Π. Η ρ ε ι ό τ η 75, τηλ. 0030 2970 29077. 27821 e-mail: antonkouros@otenet.gr