Camote (Sweet Potato) Module [Cebuano]

G IYA

S A

PROGRAMA

SA

MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Malahutayong Pamaagi sa Pagpananom ug

CAMOTE

I P- C ARES

Indigenous Peoples Center

for

Agricultural Research & Ecological Studies

Pamulaan Center for Indigenous Peoples Education

Š Copyright 2017. All rights reserved.

PAMULAAN Center for Indigenous Peoples Education University of Southeastern Philippines Mintal Campus, Davao City +6382.293.1013 Reprinting supported by: Assisi Development Foundation, Inc.

An educational and research program under the Pamulaan Center for Indigenous Peoples Education of the University of Southeastern Philippines, Mintal Campus, Davao City. It hopes to develop and strengthen capacities of indigenous youth and farmers to manage enterprises for sustainable and green economic growth.

Nilalaman

Pasiuna............................................................................. 2 Ang Camote....................................................................... 3 Pagpili sa Klase sa Camote................................................ 4 Pipila ka Nailang Variety sa Camote................................... 5 Pag-andam sa Luna........................................................... 6 Pag-andam sa Igtalanom................................................... 6 Buluhaton Una ang Aktwal nga Pagpananom..................... 7 Pamaagi sa Pagtanom....................................................... 8 Uban pang Kakuhaan ug Semilya....................................... 9 Pamaagi sa Pagtanom..................................................... 10 Pag-atiman...................................................................... 11 Pagdumala sa Kahimsog ................................................. 12 Pagdumala sa Peste........................................................ 13 Pagharvest...................................................................... 14 Mga Pipila Ka Gibasihang Basahon.................................. 16

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pasiuna

K

ini nga giya gihimo alang sa mga mag-uuma ug estudyante sa malahutayong pagpanguma sa Pamulaan Center for Indigenous Peoples Education. Pinaagi sa proyektong “Developing and Strengthening Capacities of Indigenous Youth and Farmers to Manage a 3Cs (Coffee, Cacao, Camote) Enterprise for Sustainable ang Green Economic Growth�, ang Canada Fund for Local Initiatives (CFLI) naggahin og pondo sa paghimo niini.

Ang ikaduhang reproduksyon sa maong basahon gisuportahan sa Assisi Development Foundation aron makatabang sa mga mag-uuma nga gigiyahan sa Sustainable Agriculture Program niini.

Gimugna kini nga basahon aron hingpit nga masabtan sa mga mag-uuma ang mga gipahigayon nga training ug pagtuon nga adunay kalambigitan sa malahutayong pamaagi sa pagpananom ug pagnegosyo sa kape, cacao ug kamote. Pinaagi niini, gihandom nga padayon nga mahatagan og giya ang mga mag-uuma ug kabatan-onan sa ilang aktwal nga pag-amuma sa ilang mga tanom ug pagnegosyo niini.

Usa kini sa mga mamahimong tubag sa mga hagit sa kasamtangang pagpanguma diin ang tanan nagadepende na lang sa palengke ug adunay pagkadaot sa kinaiyahan, hulga sa seguridad sa pagkaon ug pagkaguba sa kultura sa mga lumadnong komunidad. Kini naninguha nga mahatagan ang matag panimalay ug komunidad sa pamaagi nga makakuha og teknikal nga impormasyon ug suporta aron mapataas ang potensyal nga pagpalambo sa mga kapaninguhaan.

Nagatoo kita nga ang hiniusang pamaagi sa lalom nga kinaadman sa maguuma ug pinakamaayong naabot sa siyensya ang pinaka epektibong pamaagi sa malahutayong pagpanguma.

Kini nga basahon gibuhat sa upat ka volumes nga mao ang mga mosunod: 1) Malahutayong Pamaagi sa Pagpananom sa Kape; 2) Malahutayong Pagpananom sa Cacao; 3) Malahutayong Pagpananom sa Camote; ug 4) Pamaagi sa Paghimo og Organikong Abono ug Pestisidyo.

Nanghinaut kita nga magamit kining upat ka basahon alang sa tukmang katuyoan aron molambo ang kinabuhi sa mga mag-uuma ug lumadnong katilingban ug padayon nga maprotektahan ang kinaiyahan.Â

2

CAMOTE

Ang Camote Ang Camote (Ipomoea batatas) inila nga tanom nagsugod gikan sa nasod America. Gidala sa Pilipinas sa mga byaheherong Fukien gikan sa China niadtong tuig 1594. Sa kasamtangan isa ang Pilipinas sa mga nasod sa Asya nga nagatanom ug Camote.

Usa ka lamian ug masustansya nga lagutmon o salag-on ang Camote. Kini taas ug carbohydrates, vitamins A, B complex, C, E, potassium, calcium, iron, zinc. Ang dahon usab niini taas ug protina lamian nga gulayon ug himoong camote juice. Dako ug ikatabang ang Camote sa kahimsog sa panglawas.

Ang Camote usa sa naandang alternatibong pagkaon panahon sa hulaw ug kalamidad.

Ang Camote ang usa sa lig-on nga tanom. Musukol kini sa pagbag-o sa klima sama sa hulaw ug sobrang ulan.

Mahimong isagol pagtanom kauban nag ubang mga tanom kun diversification.

3

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pagpili sa Klase sa Camote Adunay 400 ka klase sa Camote ug daghang klase sa Camote ang makita dinhi sa Pilipinas. Kasagaran lain-lain ang pangalan niini matag kumunidad. Sa kasamtangan adunay 14 ka klase ang rekomendado sa Philippine Seed Board.

Duha ka grupo ang nailhang klase sa Camote dinhi sa Pilipinas. Ang pagpili sa klase sa Camote magdepende sa tumong sa pagtanom niini. Kasagaran ang dalian nga Camote ginagamit pangbaligya. Ang dugayan nga Camote pangbaligya ug kunsumo panahon nga walay harvest sa humay ug mais. Mas mayo nga daghan ug klase aron adunay mapilian ug makalikay sa mga dangan.

Dalian nga Camote, tulo ka bulan puwede na maharvest. Kasagaran sa punuan lang ang daghan ug unod niini.

Dugayan nga Camote diin tulo ka bulan mangunod na ang punuan ug magpadayon sa pagpangunod ang mga galay niini.

4

CAMOTE

Pipila ka Nailang Variety sa Camote PANGALAN

LSU Purple

NSIC REG. #

NSIC 2002 Sp 25

BREEDER

LSU-Leyte

ABOT SA UNOD

11.68 Tons

DAHON

Tapol

PANIT

Cream/Puti

KOLOR SA UNOD

Purple

PANGALAN

UPL Sp-13

NSIC REG. #

NSIC 2011 Sp-32

BREEDER

UPLB

ABOT SA UNOD

19.9 Tons

DAHON

Tapol

PANIT

Pink

KOLOR SA UNOD

Yellow

PANGALAN

JK 027

NSIC REG. #

NSIC SP-30

BREEDER

LSU-Leyte

ABOT SA UNOD

13.42 Tons

DAHON

Green

PANIT

Brownish

KOLOR SA UNOD

Yellow Orange

5

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pag-andam sa Luna Alang sa mas nindot nga unod ug abot sa Camote mas maayo nga mabugwal o madaro kini hangtod nga mahimong humok ug bukagay ang yuta. Mamahimong magbutang ug 60 sako nga kompos matag ektarya.

Ang Camote nanginahanglan ug igo nga sidlak sa adlaw aron maayo ug daghan ang unod niini. Kasagaran mulabong ang dahoon niini sa lugar nga landing apan menus ang unod.

Pag-andam sa Igtalanom Gamiton ang galay sa himsog nga Camote sa gitas-on nga usa ka pyi kataas.

Mas mayo gamiton ang dapit sa udlot aron maseguro nga taas ang produksyon niini.

GALAY SA CAMOTE 1 PYI KATAAS

UDLOT SA CAMOTE 6

PAG-ANDAM SA UDLOT SA CAMOTE

CAMOTE

Buluhaton Una ang Aktwal nga Pagpananom Sa dili pa magtanom. Maayo usab I konsidera ang mga naandang gawi sa pagtanom ug Camote sama sa lihi ug ritwal niini. Kini nasulayan na sa mga nangaging henerasyon sa atong mga katigulangan ug hangtod karon aduna gihapon pipila nagapadayon niini. Â

Pagtan-aw sa plastar sa bulan ug bituon, pagbanabana sa kahimtang sa dagat kun hunas ba kini ug pagritwal una magtanom, maoy usa sa mga naandang gawi sa pagpananom ug Camote.

7

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pamaagi sa Pagtanom Itanom ang galay pa slanting diha sa tudling. Gamiton ang tulo ngadto sa upat ka galay matag punuan.

Ipagawas ang 2-3 ka dahonan, 25 cm X 75 cm ang distansya niini.

Itanom sa ibabaw sa bundo sa tudling kun tag-ulan aron malikayan ang pagkalata.

Itanom sa tunga o lalom nga tudling kun tag-init aron makatuhop kini ug umog nga nagpondo sa yuta.

8

CAMOTE

Uban pang Kakuhaan ug Semilya Kun wala nay laing kakuhaan sa semilya mamahimong mugamit sa lawas o unod niini, apan angay hinumduman nga basi sa mga pagtuon mas hinay kini mangunod.

LAWAS SA CAMOTE

TUROK SA UNOD

 Ang liso sa bunga sa Camote kasagarang ginagamit lang sa pagpaliwat tungod kay lisod kini paturokon. Ug kasagaran dili magdungan ang pagturok niini maong dili rekomendadong gamiton sa pagpugas.  Kinahanglan matanom dayon ang udlot sulod sa duha ka adlaw aron dili kini masalot.

LISO SA CAMOTE

9

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pamaagi sa Pagtanom

DISTANSYA SA CAMOTE : 25 CM X 75 CM

PAGBUTANG UG KOMPOS NGA ABONO

10

PAGTANOM

CAMOTE

Pag-atiman  Mintinahon ang kahinlo. Buhaton ang mabaw nga pagbugwal sa 10-12 adlaw human pagtanom. Himoon ang paghabok sa palibot sa tanom pagka 25-30 gikan pagtanom. Himuon kini para matabunan ang mga gamut. Ang gamot nga nilutaw muundang na pagtubo ug dili na mamahimong unod. Makatabang usab ang paghabok aron malikayan ang pag-ataki sa bokbok.  Kinahanglan ang paghinlo usa ngadto sa duha ka bulan gikan pagtanom aron walay sagbot nga mukompetensya. Buhaton kini samtang dili pa labong kaayo ang dahoon sa Camote tungod kay paspas pa ang sagbot niining panahona. Â

11

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pagdumala sa Kahimsog Ang Camote nanginahanglan ug mga abono nga sama sa Nitrogen (N), Phosphorus (P), Potassium (K), Calcium (Ca), Manganese (Mg), Sulphur (S) ug Iron (Fe). Kini nga mga abono posibling makita na daan sa yuta nga tabonok apan aron masegurado kinahanglan mag-aplay ug dugang aron adunay kakuhaan sa abono ang tanom. Isip sustenabling kinahanglan usab ang pag-aplay ug organikong abono aron dili mahurot ang abono nga anaa sa yuta ug dili madaot ang yuta.

Panahon sa Pagtanom ORGANIKONG ABONO

Kompos o Vermicast

PAMAAGI

Ibasal sa punuan bag-o itanom ang Camote isa (1) kilo matag punuan

Gikan Pagtanom hangtod usa (1) ka bulan ORGANIKONG ABONO

Fermented Plant Juice (FPJ)

Seaweeds -Foliar Fertilizer (SEFO)

Oriental Herbal Nutrients (OHN)

PAMAAGI

Magspray 2 kutsara kada klase isagol sa 1 litro tubig Pwede himoon kada 7 ngadto sa 10 ka adlaw o depende sa kahimtang sa tanom ug kapasidad sa mag-uuma

Gikan usa (1) ka bulan hangtod sa pag-ani ORGANIKONG ABONO

Fermented Fruit Juice (FFJ)

Seaweeds-Foliar Fertilizer (SEFO)

Oriental Herbal Nutrients (OHN)

12

PAMAAGI

Magspray 2 kutsara kada klase isagol sa 1 litro tubig Pwede himoon kada 7 ngadto sa 10 ka adlaw o depende sa kahimtang sa tanom ug kapasidad sa mag-uuma

CAMOTE

Pagdumala sa Peste

BOK - BOK

BLACK ROT

Aron malikayan ang pagdaghan sa peste ug sakit sa Camote, kinahanglan dili mugamit ug luna nga bag-o lang giharbisan ug Camote aron malikayan ang bokbok ug uban pang peste ug sakit sa niini.

Kinahanglan ang crop rotation o ang pagpulipuli ug tanom aron dili mamahimong problema ang peste ug sakit. Mugamit ug lahi nga tanom matag tempo sa pagpananom sama sa gulay. Â Mas maayo usab nga magtanom ug Camote layo sa naunang gitamnan, mga 100 ka metros ang gilay-on niini aron dili mubalhin ang mga peste gikan sa daang Camotehan. Â Ang pagsagol sa Oriental Herbal Nutrients (OHN) sa mga foliar nga abono dako ug ikatabang aron mamahimong resistensyado ang tanom sa peste sakit ug malikayan ang pagdangan ug paghatag kadaot niini sa tanom. Â

13

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pagharvest Dinhi sa Pilipinas ang mga pinalambo nga kaliwat sa Camote mamahimong mu-ani ug 11 ngadto sa 19 ka tonelada nga unod. Ang gidaghanon sa unod sa Camote magdepende sa klase niini ug sa gidugayon una maani.

Kasagaran sa Camote puwede ng kuhaan ug unod sugod 3 ngadto sa 8 ka bulan gikan pagtanom, depende sa variety nga gigamit.

Maayo mugamit ug kahoy nga pang kalot aron dili madaot o masamad ang unod sa Camote. Kini nga paagi gamiton kun gusto maharbisan pa ug usab ang Camote.

Mahimo usab nga daruhon ang pagharvest kun gusto nga kaisa ra ang pagharvest. Angay hinumduman nga dili nahimong tanuman ug utro sa Camote ang luna nga giharbisan.

14

CAMOTE

Pweding ma stock ang unod sa Camote hangtod 3 ka bulan kun maayo kini pagka harvest. Ampingan nga dili magasgas o mabun-og ang unod sa Camote aron malikayan ang pagkadaot niini. Kinahanglan mintinahon ang tama nga temperatura sa pagtago nga anaa sa 32oC sa landong nga lugar.

Basi sa kasinatian mas mutam-is ang Camote kun ma istock kini sa pipila ka adlaw apan kinahanglan batayan kay manurok og mubantok kini kun sobra sa gidugayon.

15

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Mga Pipila ka Gibasihang Basahon 2016. IIRR and NAPC. Integrated Community Food Production. A Compendium of Climate-resilient Agriculture Options

Bradshaw, J. (2010). Root and Tuber Crops. Springer Science+Business Media, LLC. New York, USA. Pp. 97- 125.

Lebot, V. (2009). Tropical Root and Tuber Crops: Cassava, Sweet Potato, Yams and Aroids. CAB International. UK. pp. 89 - 179.

Winch, T. (2006). Growing Food: A Guide to Food Production. Springer.

Netherlands. pp. 212-214. http://cipotato.org/sweetpotato/

Accessed: January 8, 2016 http://businessdiary.com.ph/4609/sweet-potato-production-guide/

Accessed: January 8, 2016 http://www.pcaarrd.dost.gov.ph/home/joomla/index.php?option=com_ content&task=view&id=568&Itemid=442

Accessed: January 8, 2016

16

Malahutayong Pamaagi sa Pagpananom ug

CAMOTE

www.pamulaan.org