G IYA
S A
PROGRAMA
SA
MALAHUTAYONG PAGPANGUMA
Malahutayong Pamaagi sa Pagpananom ug
CACAO
I P- C ARES
Indigenous Peoples Center
for
Agricultural Research & Ecological Studies
Pamulaan Center for Indigenous Peoples Education
Š Copyright 2017. All rights reserved. PAMULAAN Center for Indigenous Peoples Education University of Southeastern Philippines Mintal Campus, Davao City +6382.293.1013 Reprinting supported by: Assisi Development Foundation, Inc.
An educational and research program under the Pamulaan Center for Indigenous Peoples Education of the University of Southeastern Philippines, Mintal Campus, Davao City. It hopes to develop and strengthen capacities of indigenous youth and farmers to manage enterprises for sustainable and green economic growth.
Nilalaman
Pasiuna............................................................................. 2 Ang Cacao......................................................................... 3 Mga Pipila sa Rekomendadong Variety sa Cacao................ 4 Pag-andam sa Tamnanan.................................................. 4 Pagtanom.......................................................................... 5 Pamaagi sa Organikong Pag-abono................................... 6 Foliar nga Pag-abono......................................................... 7 Pagpandong sa Cacao ( Fronding)...................................... 8 Mga Uban Nga Angay Hinumduman sa Pag Cacao............. 9 Pagpruning........................................................................ 9 Pagputol sa Sanga..................................................... 10 Porma sa maayong pagka Pruning ............................ 11 —murag porma sa baso sa Bino Pagbalot sa Cacao........................................................... 12 Pagharvest...................................................................... 13 Pagtan-og (Fermentation)................................................ 14 Pagpauga........................................................................ 14 Mga Pipila Ka Gibasihang Basahon.................................. 15
GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA
Pasiuna
K
ini nga giya gihimo alang sa mga mag-uuma ug estudyante sa malahutayong pagpanguma sa Pamulaan Center for Indigenous Peoples Education. Pinaagi sa proyektong “Developing and Strengthening Capacities of Indigenous Youth and Farmers to Manage a 3Cs (Coffee, Cacao, Camote) Enterprise for Sustainable ang Green Economic Growth”, ang Canada Fund for Local Initiatives (CFLI) naggahin og pondo sa paghimo niini. Ang ikaduhang reproduksyon sa maong basahon gisuportahan sa Assisi Development Foundation aron makatabang sa mga mag-uuma nga gigiyahan sa Sustainable Agriculture Program niini. Gimugna kini nga basahon aron hingpit nga masabtan sa mga mag-uuma ang mga gipahigayon nga training ug pagtuon nga adunay kalambigitan sa malahutayong pamaagi sa pagpananom ug pagnegosyo sa kape, cacao ug kamote. Pinaagi niini, gihandom nga padayon nga mahatagan og giya ang mga mag-uuma ug kabatan-onan sa ilang aktwal nga pag-amuma sa ilang mga tanom ug pagnegosyo niini. Usa kini sa mga mamahimong tubag sa mga hagit sa kasamtangang pagpanguma diin ang tanan nagadepende na lang sa palengke ug adunay pagkadaot sa kinaiyahan, hulga sa seguridad sa pagkaon ug pagkaguba sa kultura sa mga lumadnong komunidad. Kini naninguha nga mahatagan ang matag panimalay ug komunidad sa pamaagi nga makakuha og teknikal nga impormasyon ug suporta aron mapataas ang potensyal nga pagpalambo sa mga kapaninguhaan. Nagatoo kita nga ang hiniusang pamaagi sa lalom nga kinaadman sa maguuma ug pinakamaayong naabot sa siyensya ang pinaka epektibong pamaagi sa malahutayong pagpanguma. Kini nga basahon gibuhat sa upat ka volumes nga mao ang mga mosunod: 1) Malahutayong Pamaagi sa Pagpananom sa Kape; 2) Malahutayong Pagpananom sa Cacao; 3) Malahutayong Pagpananom sa Camote; ug 4) Pamaagi sa Paghimo og Organikong Abono ug Pestisidyo. Nanghinaut kita nga magamit kining upat ka basahon alang sa tukmang katuyoan aron molambo ang kinabuhi sa mga mag-uuma ug lumadnong katilingban ug padayon nga maprotektahan ang kinaiyahan.
2
CACAO
Ang Cacao Ang Cacao (Theobroma cacao) usa sa potensyal nga produkto sa Pilipinas. Haom kini sa klase-klaseng pagpanguma. Ang Cacao nganginahanglan ug gamayng landong. Busa mamahimong isagol kini kauban ang uban pang mga tanom sama sa lubi, prutas, saging, gulay ug uban pa. Ang Cacao ginahimo nga Cocoa powder, cake ug butter. Usa sa mga produkto gikan sa Cacao mao ang chocolate, sabon, shampoo ug uban pang mga pharmaceutical products. Sa lokal nga kunsomo sa Cacao anaa ang tablea nga ginagamit sa pang-inom ug pang champorado. Ang Cacao kay dali lang mabaligya kay duha lamang ka tuig mamahimong maghatag na kini ug bunga. Maayo ang presyo niini ug dili daling madaot kumpara sa ubang produkto. Sayon iproseso sama sa pag tableya para mas mutaas pa ang kita gikan niini. Sa laing bahin ang Cacao makatabang sa pagbawas sa epekto sa Climate Change tungod kay kini sama sa kahoy nga makatabang paghigop sa carbon. Kini usab makatabang isip tabon sa yuta nga makapugong sa pagkabanlas.
3
GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA
Mga Pipila sa Nasulayang Variety sa Cacao PANGALAN SA CACAO
BR 25 (1999) UF 18 (2008)
KOLOR SA BUNGA
Pulahon nga nay lunhaw Pulahon
PBC 123 (2014) Pulahon
BANA-BANA NGA ABOT MATAG PUNUAN
TIMBANG SA BUNGA 1 KILO UGA
1.84 kilos
23 ka bunga
2.68 kilos
18 ka bunga
2 kilos
25 ka bunga
Pag-andam sa Lugar nga Tamnanan 1. Limpyohan ang luna nga pagatanuman 2. Kun bakilid mas maayo nga sundon ang pamaagi sa pagcontour o pagbutang ug balabag sa uma sama sa rensoni, flemengia,indigo, calliandra ug uban pa. (SALT-1). 3. Mas maayo nga 4 X 4 o 4 X 5 metro ang gilagyoun, kauban sa lubi saging ug uban pang tanom. Mamahimo nga 3 X 3 kun Cacao lang ang tanom o sa pamaagi nga monocrop Cacao. Â Madre de Cacao Cacao Saging Cacao Prutas/Lubi Flemengia/ Rensoni
4
CACAO
Pagtanom sa Cacao
1. Bangagan sa giladmon ug gilapdon nga 40 sentimetro (40cm). 2. Ilain ang ibabaw ug ilalom nga parte sa yuta 3. Butangan ug kompos ang bangag usa o duha ka kilo matag punuan 4. Tanggalon ang selopin. Hinayon pagtanggal ang selopin sa seedling nga Cacao arun dili matandog ang gamut. Mugamit ug blade o hait nga kutsilyo o sundang sa pagtabas. 5. Iplastar sa bangag ug tabunan sa yuta, ipailalom ang tambok nga yuta sa panahon sa pagtabon. Ligonon ang pagpatindog sa Cacao 6. Segurohon nga level sa yutang gitanuman ang seedling sa Cacao aron dili malumos sa tubig ang gamot niini. 7. Bisbisan pagkahuman ug tanom 7
4
5
6
5
GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA
Pamaagi sa Organikong Kompos Pag-abono 1. Magbutang ug usa ngadto sa duha ka kilo nga organikong abono sama sa kompos, uga nga biya sa hayop, vermicast ug guano panahon sa pagtanom. 2. Mag-abono ug organikong abono sama sa kompos, uga nga biya sa hayop, vermicast ug guano lima (5) ka kilo matag punuan matag tuig.
6
DUGANG REKOMENDASYON: Mamahimong magbutang ug dahon sa madre de cacao, calliandra, flemengia, indigofera o rensoni palibot sa punuan sa Cacao sa distansya nga usa ka pyi. Kini isip dugang kakuhaan sa organiko nga abono kun malata na, makatabang nga dili musubol dayon ang sagbot ug makapugong nga dili dali ang pag-uga sa yuta. Ayaw idikit sa punuan ang mga sagbot, aron dili puy-an sa kagaw ang punuan nga maoy hinungdan sa sakit sa Cacao.
CACAO
Pamaagi sa Organikong Foliar nga Pag-abono
Gikan Pagtanom Hangtod sa Pagmamulak ug Pagpamunga ORGANIKONG ABONO
PAMAAGI
Fermented Plant Juice (FPJ) Seaweeds -Foliar Fertilizer (SEFO) Oriental Herbal Nutrients (OHN)
2 kutsara kada klase isagol sa 1 litro tubig Pwede himoon kada 7 ngadto sa 10 ka adlaw o depende sa kahimtang sa tanom ug kapasidad sa mag-uuma
Gikan Pagmamulak ug Pagpamunga Hangtod Pag-ani ORGANIKONG ABONO
Fermented Fruit Juice (FFJ) Seaweeds-Foliar Fertilizer (SEFO) Oriental Herbal Nutrients (OHN)
PAMAAGI
2 kutsara kada klase isagol sa 1 litro tubig Pwede himoon kada 7 ngadto sa 10 ka adlaw o depende sa kahimtang sa tanom ug kapasidad sa mag-uuma
PAHINUMDUM: Ang mga abono nga gihisgutan dinhi makita sa ADF SA Lecture Series No. 1 – Malahutayong Pamaagi sa Paghimo og Organikong Abono ug Pestisidyo. Daghan pa kaayo ang klase sa Foliar nga Organikong Abono nga mamahimong gamiton sa Cacao gawas pa sa nahisgutan sa taas. 7
GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA
Pagpandong sa Cacao (Fronding) Ang Cacao nanginahanglan kini ug landong o shading. 75% nga landong ang gikinahanglan niini sa unang tuig sa pagtanom.Mas maayo nga ang pag intercrop niini sa ubang tanom sama sa saging, prutas, lubi ug uban pa. Kun walay dorableng tanom, mahimong mugamit ug madre de cacao. Mamahimo usab mugamit ug lukay sa lubi o sako isip tree guard aron maghatag ug landong. Matag tuig mamahimong menusan ang landong sa Cacao ngadto sa 25%.Â
SAGING PALANDONG SA CACAO
CACAO + LUBI + SAGING
LUKAY SA LUBI PALANDONG SA CACAO
SAKO PALANDONG SA CACAO
8
CACAO
Mga Uban nga Angay Hinumduman sa Pag Cacao 1. Bisbisan ang bag-ong tanom matag semana kun walay ulan. 2. Kanunay hinloan ang punuan ug palibot sa tanom, round weeding o abri puno matag duha ka bulan sa gilapdon nga usa ka metro gikan sa punuan sa Cacao. 3. Likayan ang paggamit ug spray nga herbicide, arun dili mangamatay o madaot ang Cacao, kun dili malikayan ang pag spray ug herbicide siguruhon ang pagputos sa dahon sa Cacao ug selopen , apan tanggalon dayon bag-o mag usa ka oras kay aron dili masunog ang dahon sa cacao. Â
Â
Pagpruning Kinahanglan kaayo ang pag pruning aron makab-ot ang hustong kahimsog ug mupadaghan sa bunga sa Cacao. Kinahanglan kini aron mabawasan ang kompetensya sa kunsumo sa abono, tubig, hangin, adlaw ug espasyo. Kini makatabang usab aron maminusan ang mga peste ug sakit. Himoon ang pagpruning matag bulan base sa panginahanglanon sa tanom. Â
9
GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA
WALA MAPRUNING
HUMAN SA PRUNING
Pagputol sa Sanga
TAMA nga paagi sa pagputol
10
MALI nga paagi sa pagputol
CACAO
Porma sa Maayong Pagka Pruning — Murag Porma sa Baso sa Bino
5m 4m 3m 2m 1m 0
11
GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA
Pagbalot sa Cacao
Aron malikayan ang mga peste sa bunga sa Cacao, pinakadali, pinakaluwas ug pinaka epektibo nga pamaagi ang pagbalot gamit ang plastik o selopin. Kasagarang ginanamit nga selopin nakadesenyo na daan para pangbalot alang sa Cacao ang “no seal plastic” . Puwede pud ang smok o 8 X 12 o 8 X 14. Sa pagbalot sa Cacao, kinahanglan abli ang tumoy sa selopin aron makahungaw o dili mupundo ang tubig niini aron dili malata ang bunga sa Cacao. Buhaton ang pagbalot o sleeving sa Cacao sa panahon nga nag gidagkuon sa Cacao sama sa battery (Size D o 3-4 cm.) kadagkuon. Normal sa Cacao nga mangalaya ang toytoy niini. Nagadepende kini sa kayang dal-on nga bunga sa matag punuan. Dili mayo baloton ang gagmay pa nga Cacao kay possible pa kining malaya o dili mupadayon.
12
CACAO
Pagharvest Pupuon ang Cacao paghinog na kini. Kasagaran yellow o orange ang kolor niini. Ampingan nga dili malaksi ang panit kay aron dili madaot ang lawas sa Cacao ug mukunhod ang pagbunga niini. Â Mas maayo mugamit ug hait nga kutsilyo o sangot sa pagtanggal sa bunga.
TAMA
MALI
13
GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA
Pagtan-og (Fermentation) Aron mas lami, humot ug nindot ang kalidad sa liso sa Cacao, pwede kini tanogan. Maayo mugamit ug kahon nga hinimo gikan sa kahoy o basket . Buakon ang Cacao ug tanggalon ang liso niini. Isulod ang liso sa Cacao sa kahon o basket ug tabonan. Balihon kini matag duha ka adlaw. Mamahimong tan-ogan ngadto sa lima o unom ka adlaw. Â Kinahanglan ang pagtan-og aron mugawas ang lami nga tsokolate gikan sa Cacao. Unom (6) ka adlaw ang normal nga pagtan-og. Ukayon kini matag duha ka adlaw. Kun para pang tableya ang Cacao mas maayong mag-obserba sa gidugayon sa pagtan-og. Mamahimong aslum ang tinan-ogan nga Cacao. Para makuha ang tamang lami niini, mamahimong obserbahan ang pagtan-og gikan tulo (3) ka adlaw hangtod sa unom ka adlaw kun asa muhaom ang gusto nga lasa sa himoon nga tableya.
Pagpauga Ibulad ang Cacao sa limpyo nga lugar 5 ngadto sa 6 ka adlaw ang pagpauga niini. Kinahanglan ukayon matag adlaw aron pantay ang kauga. Mas mayo mugamit ug all-weather dryer alang sa pagbulad sa Cacao aron maseguro ang limpyo ug kalidad niini.Â
14
CACAO
Mga Pipila Ka Gibasihang Basahon Cacao Production Guide (Cebuano). (Revised 2016). No. 01-B DA-HVCDP XI. Davao City National Seed Industry Council Seed Catalogue: Crop Varieties CY 2014. Bureau of Plant Industry: Quezon City Teul et al. (2014). Integrated Farming Manual. Ya’axché Conservation Trust: Belize Production Guide: Cacao. (2013). DA10-HVCDP NO. 4/S.2013.DA RFU 10: Cagayan de Oro City Cacao Production Booklet (2012): Cacao Check System. CIDAMI. Davao City Production Guide: Cacao . (2011). BAR-ATI: Quezon City National Seed Industry Council 2008 Approved Crop Varieties. Bureau of Plant Industry: Quezon City Forest Management Bureau-Department of Environment and Natural Resouces. 2008. Greenbook 3: Care, Maintenance and Protection of Planted Seedlings. Philippines. Forest Management Bureau-Department of Environment and Natural Resouces. 2007. Greenbook 2: Procedures and Techniques in Transplanting. Philippines. Bartley. (2005). The Genetic Diversity Of Cacao And Its Utilization Botany, Production And Uses. CABI Publishing: Cambridge
15
GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA
MBRLC Editorial Staff. How to Farm Your Hilly Land Without Losing Your Soil (SALT) .MBRLC, Kinuskusan, Bansalan, Davao del Sur. 2004 Edition. How to Series No. 1. National Seed Industry Council Seed Catalogue : Crop Varieties 1994-1992. Bureau of Plant Industry: Quezon City Hensleigh. (1988). Agroforestry Species for the Philippines. Aja Printers: Manila http://malahutayonngapagpanguma.weebly.com/checha-method-samalahutayong-pagpanguma.html—Accessed: October 27, 2016. http://www.bar.gov.ph/index.php/agfishtech-home/crops/206-plantationcrops/1277-cacao - Accessed: January 6, 2017
16
Malahutayong Pamaagi sa Pagpananom ug
CACAO
www.pamulaan.org