Fertilizer and Pesticide Module [Cebuano] by advocafe Advocacy Cafe

G IYA

S A

PROGRAMA

MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pamaagi sa Paghimo ug Organikong

ABONO UG PESTISIDYO

I P- C ARES

Indigenous Peoples Center

for

Agricultural Research & Ecological Studies

Pamulaan Center for Indigenous Peoples Education

Reprinting supported by: Assisi Development Foundation, Inc. An educational and research program under the Pamulaan Center for Indigenous Peoples Education of the University of Southeastern Philippines, Mintal Campus, Davao City. It hopes to develop and strengthen capacities of indigenous youth and farmers to manage enterprises for sustainable and green economic growth.

Nilalaman Pasiuna............................................................................. 2 Ang Malahutayong Pagpanguma........................................ 3 Ang Pito ka Sumbanan sa Malahutayong Pagpanguma...... 4 Pagdumala sa Kahimsog sa Yuta........................................ 7 Checha Method nga Paghimo sa Compost......................... 8 Ang Vermicomposting o Pagpamuhi ug............................ 10 African Night Crawler nga Wate Pag-atiman sa Wate......................................................... 11 Ihi sa Tawo Isip Abono...................................................... 13 Checha Foliar Fertilizer.................................................... 14 Fermented Plant Juice (FPJ)............................................ 15 Fermented Fruit Juice (FFJ)............................................. 17 Paghimo ug Seaweeds-based Foliar Fertilizer (Sefo) ....... 20 Panahon sa Paggamit ng Abono....................................... 21 Herbal Organic Concentrate (HOC)................................... 22 Checha Method sa Paghimo ug HOC................................ 23 Oriental Herbal Nutrient (OHN)......................................... 24 Checha Method nga Paghimo ug OHN.............................. 25 Mga Gibasihang Basahon................................................ 27

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pasiuna

ini nga giya gihimo alang sa mga mag-uuma ug estudyante sa malahutayong pagpanguma sa Pamulaan Center for Indigenous Peoples Education. Pinaagi sa proyektong â&#x20AC;&#x153;Developing and Strengthening Capacities of Indigenous Youth and Farmers to Manage a 3Cs (Coffee, Cacao, Camote) Enterprise for Sustainable ang Green Economic Growthâ&#x20AC;?, ang Canada Fund for Local Initiatives (CFLI) naggahin og pondo sa paghimo niini. Ang ikaduhang reproduksyon sa maong basahon gisuportahan sa Assisi Development Foundation aron makatabang sa mga mag-uuma nga gigiyahan sa Sustainable Agriculture Program niini. Gimugna kini nga basahon aron hingpit nga masabtan sa mga mag-uuma ang mga gipahigayon nga training ug pagtuon nga adunay kalambigitan sa malahutayong pamaagi sa pagpananom ug pagnegosyo sa kape, cacao ug kamote. Pinaagi niini, gihandom nga padayon nga mahatagan og giya ang mga mag-uuma ug kabatan-onan sa ilang aktwal nga pag-amuma sa ilang mga tanom ug pagnegosyo niini. Usa kini sa mga mamahimong tubag sa mga hagit sa kasamtangang pagpanguma diin ang tanan nagadepende na lang sa palengke ug adunay pagkadaot sa kinaiyahan, hulga sa seguridad sa pagkaon ug pagkaguba sa kultura sa mga lumadnong komunidad. Kini naninguha nga mahatagan ang matag panimalay ug komunidad sa pamaagi nga makakuha og teknikal nga impormasyon ug suporta aron mapataas ang potensyal nga pagpalambo sa mga kapaninguhaan. Nagatoo kita nga ang hiniusang pamaagi sa lalom nga kinaadman sa maguuma ug pinakamaayong naabot sa siyensya ang pinaka epektibong pamaagi sa malahutayong pagpanguma. Kini nga basahon gibuhat sa upat ka volumes nga mao ang mga mosunod: 1) Malahutayong Pamaagi sa Pagpananom sa Kape; 2) Malahutayong Pagpananom sa Cacao; 3) Malahutayong Pagpananom sa Camote; ug 4) Pamaagi sa Paghimo og Organikong Abono ug Pestisidyo. Nanghinaut kita nga magamit kining upat ka basahon alang sa tukmang katuyoan aron molambo ang kinabuhi sa mga mag-uuma ug lumadnong katilingban ug padayon nga maprotektahan ang kinaiyahan.Â

ABONO UG PESTISIDYO

Ang Malahutayong Pagpanguma Sa kasamtangan daghan na ang mga problemang nasinatian sa mga mag-uuma mahitungod sa kalisod sa kahimtang sa pagpanguma. Padayong nagataas ang presyo sa palaliton, apan sa gihapon walay klaro ang presyo sa produkto gikan sa uma. Hinungdan sa pag-ubos sa kita sa mag-uuma ug pagkalubog niini sa utang. Gikan sa bahay kubo nga kultura sa mag-uuma, karon ang mag-uuma magtanom nalang ug halos isa lang ka klaseng tanom. Hinungdan sa dugang pagkaguba sa balanse sa kinaiyahan ug pagka-usab sa klima. Usa sa timailhan sa pagkausab sa klima mao ang sobrang ulan sa panahon sa ting-ulan ug sobra nga init panahon sa ting-init. Dugang pa niini ang pagdaghan sa bagyo matag tuig. Sa pagkawala sa klase-klasing gulay, pagkaumaw sa yuta ug sobra nga sa paggamit sa abono ug pestisidyo mas nidaghan ang sakit nga natagamtaman sa mga kunsyomer ilabi na ang mag-uuma tungod sa kakulang sa nutrisyon ug sobra nga kemikals sa pagkaon. Kun magpadayon kini nga mga problema sa kasamtangan, mas dako ug bugat ang sagubangon sa mag-uuma sa kasamtangan hangtod sa sunod pang henerasyon. Busa kinahanglan tagaan kini ug kasulbaran nga mamahimong magmalahutayon ang pagpanguma alang sa seguridad sa tanan. 3

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Ang Pito ka Sumbanan sa Malahutayong Pagpanguma Sa pagpananom angay usab tagaan ug pagtagad ang pamaagi sa Malahutayon nga Pagpanguma aron mas mulambo pa ang pagpanguma, malikayan ang kadaot sa kinaiyahan, ang yutang kabilin. Kinahanglan usab ang seguridad sa pagkaon kauban niini ang hustong pagkaon. Katimbang niining tanan mao ang paglambo sa panginabuhian.

Ang Malahutayon nga Pagpanguma adunay dimensyon, prinsipyo o sumbanan nga nagtumong sa pamaagi sa pagpanguma nga malahutayon. Ang malahutayon nga pagpanguma nakabase sa pagkinaiya sa mag-uuma nga nagtumong sa pagpalahutay sa kinatibuk-an nga bahin sa pagpanguma. Ang Malahutayon nga Pagpanguma aron nagpasabot nga mas mulambo ug produktibo pa ang atong kaumahan hangtod sa sunod pang henerasyon sa atong mga anak ug kaapuhan. 1. Muhaum sa kinaiyahan (Ecologically Sound) • Pamaagi sa pagpanguma nga dili nagapasipala o maghimo ug kadaot sa adunay kinabuhi diha sa kinaiyahan sama sa tanom, hayop, mananap ug mikroorganismo. Makita ug dili makita. • Pamaagi sa pagpanguma nga naga-amping sa kalibutan nga atong gipuy-an. • Nagapabalik sa balanse sa ekolohiya, katambok sa yuta ug preskong hangin.

ABONO UG PESTISIDYO

2. Gamay og Menus ang Gasto (Economically Viable) • Pamaagi sa pagpanguma nga menus ang gasto apan adunay hustong abot ug ginansya ang mag-uuma • Ang mga materyales nga kinahanglanon sa uma makita o makuha lamang sa palibot sa kaumahan o sa kumunidad • Ang teknolohiya walay side-effect sa yuta, kinaiyahan, mag-uuma ug sa malungtaron nga kalamboang pang-ekonomiya. 3. Makatarunganon (Socially Just) • Ang pamaagi sa pag-uma nga nagatabang ug nagapalambo sa maguuma • Ang mag-uuma ang makabaton ug husto o igo nga pagkaon • Ang pagkaon nga gikan sa uma adunay husto nga sustansya pinaagi sa paggamit ug organikong abono • Ang pagkaon nga gikan sa uma walay hilo nga gikan sa abono ug pestisidyo 4. Magtahud sa kultura o naandang gawi og tinuohan sa mga mag-uuma (Culturally Appropriate) • Nagarespeto sa tinuohan, tradisyon ug naandang gawi sa Lumad, Muslim ug Kristyano. • Ang pag-uma subay sa pagtoo nga ang tawo gipiyalan sa kinaiyahan arun amumahon ug ampingan. • Ang pag-uma subay sa pagtuo nga atong higugmaon ang atong isigkaingon, dili kay limbongan ug hiloan. 5

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

5. Mopalambo sa haum nga mga teknolohiya (Appropriate Technology) • Teknolohiya nga muhaum sa kaugalingong lugar ug subay sa malambuong kasinatian sa mga maguuma. • Pamaagi nga haum sa kapasidad sa mag-uuma, kayang sabton ug buhaton sa ilang kinaugalingong pamaagi • Haum diha sa panginahanglanon sa mag-uuma ug katilingban 6. Nagtuon sa kinatibuk-ang siyensya (Grounded on Holistic Science) • Nagalangkob sa tanang bahin sa palibot sa kinaiyahan kauban ang tanum, yuta, mga mananap ilalum ug ibabaw sa yuta, hangin ug uban pa. • Nagatoo nga ang tanang butang adunay kalambigitan ug adunay kaugalingong papel dinhi sa kalibutan. • Ang tanang butang dunay paga-adtuan, sama sa gisunog nga basura nga ang asu muadto sa kawanangan nga maghatag ug kadaot sa atong kalibutan nga gipuy-an. 7. Hingpit nga kaugmaran sa tawo (Total Human Development) • Hingpit nga paglambo sa pagkatawo sa mag-uuma, paglambo diha sa panginabuhi, kahibalo, relasyon sa isigkatawo, relasyon sa kinaiyahan ug sa relasyon sa atong Diyos o Magbubuhat.

ABONO UG PESTISIDYO

Pagdumala sa Kahimsog sa Yuta Ang yuta adunay lain-lain nga grupo sa sustansya nga maoy gikinahanglan sa mga tanom sama sa mineral nga elemento, organic matter, growth hormones ug mga mikro-organismo. Â Adunay daghang klase sa mineral nga elemento nga anaa sa yuta. Ang tanom nagakinahanglan ug 16 ka klase sa elemento aron makompleto ang pagtubo. Adunay ginatawag ug Macronutrients nga gikinahanglan sa tanom sa dinaghan, apil na niini ang tubig (Hydrogen) , hangin (Carbon ug Oxygen), Nitrogen, Potassium, Phosphorus, Calcium, Magnesium ug Sulfur. Ang Micronutrients kinahanglan sa tanom sa gamay lang nga gidaghanon, mao kini ang Chlorine, Boron, Manganese, Iron, Zinc, Copper ug Molybdenum. Aduna pay 14 ka elemento nga ginatawag ug non-essential element apan ginagamit sa tanom sama sa sodium, zinc, iodine, copper ug daghan pa. Ang tao nagakuha sa iyang sustansya gikan sa tanom ug ang tanom usab nagakuha sa iyang sustansya gikan sa yuta. Ang yuta sama sa bangko nga sa kadugayan mahurot ang sulod nga sustansya niini kung sige lang gakuha apan walay ginabalik. Kung magharvest ug dahon sa gulay katumbas usab niini ang mawala nga elemento sa yuta nga nakapahimog dahon. Buot ipasabot kinahanglan adunay igabalik aron magpabiling produktibo kini nga yuta.

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Ang pamaagi sa pagpabalik sa nawala nga kompletong elemento sa yuta mas maayo nga pinaagi sa paggamit sa mga tanom. Sama sa paggamit sa kompos ug mga foliar nga abono gikan sa tanom. Importante ang papel sa mga mikro-organismo sa yuta tungod kay sila ang tigpalata ug tig-usab sa dagway ug elemento sa mga materyales nga anaa sa yuta arun malata ug magamit sa tanom ang mga elemento niini.

Checha Method nga Paghimo sa Compost Materyales sa Checha Compost CARBON SOURCE 3 KA SAKO

Sagbot bani ug dahon sa saging dagami sa mais dagami sa humay biya sa mga tanom sa uma bagaso o siren sa ginabas sa kahoy Papel Biya sa gulay

NITROGEN SOURCE 1 SAKO

Madre de Cacao Ipil-ipil Flemengia Lawas sa Mani Lawas sa Monggos Lawas sa Batong Tae sa baka, kanding, kabayo, karabao

TUBIG PANG BISBIS EM SOLUTION

Isagol ang 2 kutsarang FPJ/FFJ/ Sefo + 1 litrong tubig ug 1 litrong ihi + 2 litrong tubig

Pamaagi sa paghimo: 1. Maghimo ug kahon nga butangan sa kompos 2. Andamon ang materyales nga gamiton 3. Tadtaron aron ang materyales aron mas dali malata 4. Sagulon ang klase - klasing materyales nga natigom 8

ABONO UG PESTISIDYO

5. Bisbisan sa Foliar Solution o 2 kutsara FPJ, FFJ o Sefo matag 1 litrong tubig samtang ginasagol. Maayo pud ang 1 litrong ihi sagulan ug 2 litong tubig ibisbis samtang ginasagol. 6. Tabunan ang compost aron malikayan ang pagkauga ug mulungtad ang umog niini ug mas dali malata 7. Ukayon ug bisbisan matag semana. Samtang ginahimo ang pag-ukay mas maayo mogamit ug Foliar Solution o 2 kutsara FPJ, FFJ o Sefo matag 1 litrong tubig samtang ginasagol. Pwede pud ang 1 litrong ihi sagulan ug 2 litong tubig ibisbis samtang ginasagol. 8. Kun daghan ang himoon nga kompos, mas mayo maghimo ug tulo (3) ka kahon, kada semana ibalhin sa laing kahon aron maukay kini ug masagol. 9. Puwede na gamiton human sa isa ngadto sa duha ka bulan depende sa materyales nga gigamit. Gamiton lang kini kung lata na o mura na ug dagway sa yuta ang compost

Paggamit sa Kompos: • Puwede i– sabwag sa uma isa ka semana bag-o magtanom • Mahimong I-basal o ipalingkod sa liso o binhi panahon sa pagtanom 9

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Ang Vermicomposting o Pagpamuhi ug African Night Crawler nga Wate Vermicomposting ang tawag sa pamaagi sa pagpamuhi ug wati alang sa paspas nga pagpadunot o composting. Ang pulong “Vermi” gikan sa Latin nga pinulungan “worm” o WATE. Samtang ang composting pagpalata. Kompos ang nag-unang produkto gikan sa wati tungod kay kini: • Bugnaw kay adunay hustong kapunduhan sa tubig • Dugay mawala sa yuta tungod sa iyang daghang element nga unod • Gituohan nga adunay mga Growth Hormones sama sa Auxin, Girberellic Acid, Humic Acid, Cytokenins nga anaa sa sulod niini • Adunay kini mikroorganismo nga makatabang pagprotekta sa tanom sa sakit ug makatabang sa pagtunaw sa abono aron magamit sa tanom • Luwas gamiton kay dili makadaot sa yuta ug kinaiyahan, labi na sa tawo. Klase sa Wate Gituohan nga adunay 4,000 klase ang wate sa tibuok kalibutan ug 400 niini makita sa Pilipinas. Adunay duha ka nag-unang klase sa wate: 1. Tinuod nga wati (Real Earthworms) - kasagaran dagko ug tag-as kini nga klase sama sa atong hanlalago o lago: • Nagabangag ug lalom sa yuta • Nagakaon sa yuta • Nagabyahe 18 feet matag 24 oras • Lisod buhion kay laagan

ABONO UG PESTISIDYO

2. Wate nga tigpalata (Compost Worms) - Nagapuyo ibabaw sa yuta ug kasagarang gagmay o mugbo lang kini nga klase: • Nagakaon sa hapit na malata nga parte sa tanom • Dili nagabyahe ug lagyo busa daling atimanon maabot ug 8 inches ang kataas, 2.5g kabug-at Mga Pipila ka Klase sa komersyal nga Compost worms: a. Tiger worm (Eisenia foetida) b. Asiatic worm (Pheretima posthuma) c. African night crawler (Eudrilis euginae) Kinaiya sa African Night Crawler (ANC) • maabot lang ug 8 inches ang kataas, 2.5g kabug-at • Hermaphrodite—buot ipasabot adunay babae ug lalaki ngaparte sa iyang lawas busa makaitlog ug mkapapiso siya bisan mag-inusara. Pweding mangitlog ug 1-6 ka itlog matag adlaw, ang usa ka itlog adunay 2-10 ka wate.

Pag-atiman sa Wate 1. Pagpili ng Lugar nga butangan—dili mabahaan o mapunduhan ug tubig. 2. Adunay kuhaan sa tubig ug naay kakuhaan sa materyales 3. Ang pagkaon niini maayo kung 75% mga carbon source ug 25% nitrogen source : CARBON SOURCE 75% 3 ka sako

Sagbot bani ug dahon sa saging dagami sa mais dagami sa humay biya sa mga tanom sa uma papel bagaso o siren Mga dahon sa ug lawas sa kahoy

NITROGEN SOURCE 25% 1 sako

Madre de Cacao Ipil-ipil flemengia rensoni indigofera mani Monggos Tae sa baka, kanding, kabayo, karabao ug uban pa. 11

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

4. Tadtaron ang napili nga materyales, sagulon ug bisbisan ug tubig sa tama nga kabasaon. Imaintain ang 70 % kabasa o 5 -7 ka tulo sa tubig kung imung pugaon. 5. Pag-abot sa 10 ngadto sa 15 ka adlaw, o kun bugnaw na pwede na butangan ug wate. 1 kilo nga wate sa kada 300 kilo nga pagkaon. 6. 15 ka adlaw una ang skedyul sa pagharvest, kinahanglan aduna nay giandam nga laing bahog para balhinan sa wate. 7. Sa pagharvest mahimong ayagon gamit ang ayagan nga net aron dili mamatay ang wate. 8. Ang naharvest dili maayong ibulad, paugahon lang sa hangin, aron dili mawala ang mga nutrient niini. 9. Ang kompos mamahimo nga iabono o ibasal sa mga tanom nga gulay ug prutas. 10. Ang wate mamahimong, idugang pakaon sa manok ug isda kay taas kini ug protina.

PAHINUMDOM: â&#x20AC;˘ Kanunay tabunan aron padayon sa pagkaon ug malikay sa manok ug langgam. â&#x20AC;˘ Likayan nga magbutang ug bahaw nga kan-on, o karne sa sulod sa kaho aron dili lamigason Â 12

ABONO UG PESTISIDYO

Ihi sa Tawo Isip Abono Basi sa pagtuon, ang ihi sa tawo adunay sulod nga susama sa elemento nga nitrogen, phosphorus, potassium (sama sa makita diha sa complete (14-1414) nga abono), sulfur, magnesium, calcium ug uban pa. Busa mahimo kining gamiton isip abono. Location

Nitrogen (g/liter)

Phosphorus (g/liter)

Potassium (g/liter)

Mindanao (Cagayan de Oro) Luzon (La Union) Visayas (Bayawan) Philippine Average

4.41 4.79 3.85 4.35

0.40 0.54 0.26 0.40

1.78 1.71 1.75 1.74

Gensch et al. Urine as Liquid Fertilizer in Agricultural Production in the Philippines. 2011

Paggamit • Mas maayo nga tan-ogan sulod sa usa ka semana • Maayo kini isagol sa paghimo ug compost • Sagulon ang 1-3 litrong tubig sa 1 litrong ihi • Ibisbis 10 sentemetro ang gilay-on gikan sa punuan sa tanom • Ampingan nga dili direktang maigo sa punuan ug gamot • Sa prutas 1 metro ang gilay-on gikan sa punuan Mga Pahimangno • Kun gamiton sa mga dahonon nga gulay, iaplay kini usa ka semana bag-o magharvest aron malikayan ang peligro sa kontaminasyon sa pagkaon. • Sa mga gulay nga mamunga mahimo kini iaplay sa pagbisbis diha sa palibot sa bisan unsa nga yugto • Manghugas pagkahuman ug gamit niini aron maseguro ang kalimpyo

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Checha Foliar Fertilizer Ang foliar fertilizer usa ka liquid nga klase sa abono nga gikan sa paghumol sa tubig sa mga dahon sa tanom nga legumbre sama sa madre de cacao, indigofera, ipil-ipil, rensoni ug flemengia. Mamahimo usab mugamit ug kompos o vermicompost. Kini mamahimong gamiton sa pagpahimsog sa tanom pinaagi sa pagbibis o pagspray. Materyales: • Drum o balde • Tubig • FPJ/FFJ/Sefo • kompos o Vermicompost • Dahon sa madre de cacao, indigofera, ipilipil, rensoni ug flemengia Pamaagi sa Pagbuhat: 1. Ibutang ang usa ka sako sa napiling dahoon o kompos sa drum. Patungan ug bato aron dili mulutaw. 2. Butangan ug tubig 3. Sagulan ug tagduha ka lata (400ml) kada klase sa FPJ/FFJ/Sefo 4. Tan-ogan sulod sa 15-30 ka adlaw 5. Kutawon ang tubig matag semana Paggamit: Isagol ang 1 litrong foliar sa 2 litrong tubi. Mamahimong ibisbis o I spray sa tanom. Gamiton kini isip pangpatambok sa tanom. 14

ABONO UG PESTISIDYO

Fermented Plant Juice (FPJ) (Tinan-ogang Duga sa Tanum) Ang Fermented Plant Juice (FPJ) himoon gikan sa fermentation sa parte sa lawas sa tanom nga paspas mutubo. Kini adunay plant growth hormones sama sa gibberellins, auxin at cytokinin ug mikroorganismo nga makatabang pagpabaskog sa tanom ug dugang resistensya batok sa sakit. Ang mga tanom nga pweding gamiton mao ang sa udlot sa tangkong, camote, alugbati, kalabasa, pipino, sayote ug madre de cacao usa ka pyi (feet) gikan sa udlot. Pwede usab ang saha saging nga wala pa mubukhad ug ang dabong sa kawayan. Kini nga mga parte sa tanom pagakuhaon sa dili pa init ang adlaw aron ang mga growth hormones ug mikroorganismo dili pa mawala. Gamit: • Tabang sa pagtubo sa tanum (vegetative stage) • Pampaberde sa tanum (cholorophyll enhancer) • Pagpakusog sa lihok sa gagmay nga organismo diha sa yuta (soil microorganism activity accelator) Materyales: • 1 kilo asukar/central (pwede ang molasses ug moscubado sugar, depende sa mas barato ug ang anaa sa lugar) • Pisi o panghigot • 1 kilo ng napiling parte sa tanom (udlot o ubod) • Sudlanan sama sa sugong nga kawayan, banga, kolon o bisan unsa • Taklob, pangtabon sama sa papel o dahon sa saging

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pamaagi sa Paghimo sa FPJ: 1. Ad-aron og pino ang napiling mga tanom, ayaw hugasi aron dili mawala ang growth hormones ug mikroorganismo 2. Sagulan ug central ug isulod kini sa sudlanan. 3. Takloban sa manila paper o dahon sa saging ug hiktan 4. Human matakloban, ibutang kini sa bugnaw nga dapit nga dili maulanan 5. Butangan ug petsa sa paghimo ug kanus-a ang pagharvest 6. Human sa 7 ngadto 15 ka adlaw, abrihan ug sala-on ang duga ug isulod sa mga giandam nga mga sudlanan. Pahimangno sa Patipig sa FPJ: • Likayan nga dili kaayo hugot ang pagtaklob sa mga gisudlan aron makahungaw. • Uyugon matag bulan aron adunay hangin nga makasulod • Magdugang ug 20% nga asukar sa gidaghanon kada bulan para adunay pagkaon ang mikroorganismo • Kung baho na, buot pasabot patay na ang mga mikroorganismo.

ABONO UG PESTISIDYO

Paggamit FPJ Diha Sa Uma Duha (2) ka kutsarang FPJ isagol sa usa (1) litro nga tubig (2:1) o duha ka lata sa sardinas/tinapa sa usa ka tangke sa knapsack sprayer. Gamiton sa mais, humay, gulay o prutas kada 7 ngadto sa 10 ka adlaw gikan pagtanom hangtod pagbulak o pagbuntis (vegetative stage).

Fermented Fruit Juice (FFJ) (Tinan-ogang Duga sa Prutas) Ang Fermented Fruit Juice (FFJ) himoon gikan sa fermentation sa bunga o prutas. Aduna kini Potassium (K) nga makatabang sa panahon sa pagbuntis, pagbulak ug pagbunga sa tanom. Ang mga materyales nga mahimong gamiton mao ang hinog na saging, kapayas, manga, nangka, labana, abokado, kaimito ug uban pa. Pwede usab ang kalabasa, patatas ug carrots.

Kayuhan nga mahatag sa FFJ: • Pampatam-is sa prutas • Pampahimsug sa tubo sa tanum o gulay • Makatabang sa panahon nga nagbulak ang tanum • Pagpakusog sa lihok sa gagmay nga organismo diha sa yuta (soil microorganism activity accelerator) 17

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Materyales sa paghimo ug FFJ: • 1 kilo napili nga prutas • 1 kilo asukar (pwede ang molasses ug moscubado sugar, depende sa mas barato ug anaa sa lugar) • Sudlanan sama sa sugong nga kawayan, banga, kolon o bisan unsa • Pangtabon sama sa papel nga walay sulat o dahon sa saging • Pisi o panghigot Pamaagi sa Paghimo 1. Ad-aron og pino ang napiling mga prutas, ayaw iapil ang dagko nga liso sama sa manga ug abokado 2. Sagulan ug central ug isulod kini sudlanan 3. Takloban sa manila paper o dahon sa saging ug hiktan 4. Human matakloban, ibutang kini sa bugnaw nga dapit nga dili maulanan 5. Butangan ug petsa sa psaghimo ug kanus-a ang pagharvest 6. Human sa 7 ngadto 15 ka adlaw, abrihan ug sala-on ang duga ug isulod sa mga giandam nga mga sudlanan. PAHIMANGNO: • Likayan nga dili kaayo hugot ang pagtaklob sa mga gisudlan aron dili kini mabout ang hangin sa sulod • Uyugon matag bulan aron adunay hangin nga makasulod • Magdugang ug 20% nga asukar sa gidaghanon kada bulan para adunay pagkaon ang mikroorganismo • Kung baho na, buot pasabot patay na ang mga mikroorganismo.

ABONO UG PESTISIDYO

Paggamit sa FFJ Diha Sa Uma Duha (2) ka kutsarang FFJ isagol sa usa (1) litro nga tubig (2:1) o duha ka lata sa sardinas/tinapa sa usa ka tangke sa knapsack sprayer. Gamiton sa mais, humay, gulay o prutas kada 7 ngadto sa 10 ka adlaw gikan sa pagbuntis hangtod pagani (reproductive stage). DUGANG PAHINUMDOM: Ang FPJ ug FFJ makatabang para maminusan ang baho sa kulungan sa baboy pinaagi sa paghimo ug bedding nga 3 ka pyi ang giladmon gamit ang bagaso, balas, bunot, ipa sa humay ug uban pa. sa paghimo bisbisan kini ug FPJ ug FFJ . Ug buhaton ang pagspray sa kulungan matag semana. Sa kasinatian maayo usab nga paimnon ang baboy ug FPJ ug FFJ 1 kutsara matag adlaw.

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Paghimo ug Seaweeds-based Foliar Fertilizer (Sefo) Ang Seaweeds usa sa pinamaayong kakuhaan sa abono nga micronutrients alang sa tanom. Daghang klase sa Seaweeds sama sa Gozo (Euchuema s.), Lato (Caulerfa lentillifera) ug Gulamang dagat (Graciliaria sp.). Kini tanan pareho adunay mga nutrient nga makuha. Materyales: • 1/4 kilo seaweeds • 1/4 kilo central (pwede ang molasses ug moscubado sugar, depende sa mas barato ug anaa sa lugar) • 1 litro nga tubig • kaldero Pamaagi: 1. Lutuon ang 1/4 kilong seaweeds sa 1 litrong tubig 2. Pabukalan sa 30-45 minutos 3. Pabugnawon ug dugmokon 4. Butangan ug Asukar 5. Tan-ogan sa 7 ka adlaw 6. Salaon bag-o gamiton Paggamit: • Isagol ang 2 kutsara Sefo sa 1 litrong tubig o duha ka lata sa sardinas/tinapa sa usa ka tangke sa knapsack sprayer. • Ibisbis o i-spray sa tanom • Isagol sa Fermented Plant Juice(FPJ) o Fermented Fruit Juice (FFJ)

ABONO UG PESTISIDYO

Panahon sa Paggamit ng Abono Mao kini ang rekomendandong panahon sa paggamit sa mga organikong abono. YUGTO SA MAIS, GULAY UG PRUTAS

Pagdaro Hangtod Pagtanom Gikan Pagtanom Hangtod Pagbuntis o Pagbulak

Gikan Pagbuntis Hangtod Pag-ani

ORGANIKONG ABONO

Kompos 25 sako matag ektarya Fermented Plant Juice (FPJ) Seaweeds-based Foliar Fertilizer (Sefo)

Ihi Fermented Fruit Juice (FFJ) Seaweeds-based Foliar Fertilizer (Sefo) Compost Tea Foliar Fertilizer Green Foliar Fertilizer

PAMAAGI

Isabwag sa uma I-basal sa punouan sa tanom 2 kutsara kada klase isagol sa 1 litro tubig Pwede himoon kada 7 ngadto sa 10 ka adlaw o depende sa kahimtang sa tanom ug kapasidad sa mag-uuma 1 litrong ihi + 2 litrong tubig pangbisbis sa tanom 2 kutsara kada klase isagol sa 1 litro tubig Pwede himoon kada 7 ngadto sa 10 ka adlaw o depende sa kahimtang sa tanom ug kapasidad sa mag-uuma 1 litrong tea + 2 litrong tubig pangbisbis sa tanom

PAHIMANGNO: Aduna pay daghang klase sa abono nga wala giapil sa listahan nga maayong gamiton apan kining ania dinhi isip pasiuna ug pinakasimpling pamaagi nga pwedi natong sugdan. 21

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Herbal Organic Concentrate (HOC) Ang HOC gikan sa duga sa mga tanom nga adunay element nga makaabog o makapatay sa dangan. Ang pagpili sa maong mga sagbot o kahoy nakadepende sa kasinatian sa mga nakasulay. Mamahimo nga kamo mismo ang modiskobre sa mga tanom nga anaa sa inyong palibot ug maoy gamiton sa paghimo ug pestisidyo. Ang mga musunod mao ang mga tanom nga nasulayan na sa pagsumpo sa mga dangan: TANOM

PARTE NGA GAMITON

UBAN NGALAN

ELEMENTO

Madre de Cacao Kakawati

Dahon/Panit

Ipil-ipil

Batiles, Mariviles

Dahon/Panit

Cosmos

Dahon/bulak

Hagonoy

Ahito/rosas de impatso

Dahon

Insecticide Fungicide Insecticide Fungicide Insecticide Fungicide Insecticide

Lantana

Iring-iring

Dahon/lawas

Insecticide

Albahaka

Suob-kabayo

Dahon/lawas

Insecticide

Asunting

Akapulko

Dahon

Insecticide

Kapayas

Papaya

Dahon

Tanglad

Lemon grass

Lawas

Insecticide Fungicide Insecticide

Dulaw

Kalawag/turmeric Unod

Insecticide

Tuba-Tuba

Tubang-bakod

Dahon/Panit/bunga

Insecticide

Panyawan

Makabuhay

Lawas

Insecticide

ABONO UG PESTISIDYO

TANOM

Sili

UBAN NGALAN

PARTE NGA GAMITON

ELEMENTO

Bunga

Neem Tree

Siling Labuyo, Halang Neem

Mahogany

Tubli

Derris/Tuba

Kubong

Namei

50 ka liso kada litrong Insecticide tubig Gamot (4 cups/ Insecticide Knapsack Unod Insecticide

Dahon/Panit/bunga

Insecticide Fungicide Insecticide

Checha Method sa Paghimo ug HOC Materyales sa Paghimo ug HOC • 1 kilo klase-klaseng materyales nga dahon • 1 baso materyales gikan sa panit, bunga o unod • 1 litrong tubig • ½ kutsarang Sabon Powder o bar nga dinugmok

Pamaagi sa Paghimo: 1. Tadtaron o lubukon ang klaseklasing napili nga materyales 2. Sagulan ug usa ka litrong tubig ug tunga sa kutsarang sabon matag usa kilo sa materyales 3. Ihumol o tan-ogan sulod sa 24 oras 4. Salaon una gamiton.

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pamaagi sa Paggamit Isagol ang usa ka litrong HOC sa kinse (15) ka litrong tubig (1:15). I-ispray kini panahon nga kinahanglanon sa tanom o depensa sa dangan.

PAHIMANGNO: • Mas maayo kung daghan nga klase sa materyales ang sagulon • Mas maayo nga muabot ug walo ka klase sa tanom ang sagulon aron masiguro nga epektibo kini. • Ang pagpili sa materyales base sa kasinatian. Mamahimong dugangan o kuhaan ang proseso. • Angay nga magdiskobre ug dugang klase sa tanom ilabina • kadtong abunda sa lugar o kumunidad.

Oriental Herbal Nutrient (OHN) Ang Oriental Herbal Nutrient (OHN), makatabang pag-abog, pangkontrol sa dangan ug makatabang dugang resistensya sa tanom batok sa pesti ug sakit. Ang ahos, luy-a ug sibuyas bombay nailang adunay anti-fungal ug anti bacterial nga sulod. Samtang ang sili ug uban pang tanom makatabang sa pagkontrol sa mga insekto.

ABONO UG PESTISIDYO

Checha Method nga Paghimo ug OHN Pamaagi ug alternatibong materyales niini. Materyales sa Paghimo ug OHN: MGA KINAHANGLANON

2 kilong luy-a o dulaw 1/4 kilong ahos 1/4 kilong Sibuyas o Bombay 1/4 kilong Sili 1/2 kilong asukar 4 litrong suka 2 litrong beer o tuba 1 litrong gin o lambanog o bahalina, tanduay Proseso sa Paghimo: 1. Tadtaron ang napiling mga materyales. Ug isulod sa sudlanan. 2. Idugang ang musunod: 1/2 kilong asukar 4 litrong suka 2 litrong beer o tuba 1 litrong gin o lambanog/bahalina/ Tanduay 3. Tabunan. Mamahimong mugamit ug papel o dahon saging sa saging ug hiktan. 4. Tan-ogan sa sulod sa 7 ka adlaw PAHINUMDOM:

DUGANG MATERYALES

1 kilo nga kinatibuk-an sa bisan asa niing musunod: Panyawan Kayos/Kubong/Kaorot/baay Tubli Neem Tree Tabako

Mamahimong timbulan ug balik ang mga likido nga materyales sa 4 ka higayon. 25

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Pamaagi sa Paggamit: • Isagol ang 2 kutsara nga OHN sa 1 litrong tubig • Ibubo o iispray yuta, dahon, ug palibot sa tanom • Pagspray sa buntag; 5:00-9:00 am ug sa hapon 4:00 pm pataas, samtang aktibo pa ang mga mananap. • Gamiton ang OHN pangkontrol sa dangan kada 3 ka adlaw kung grabe ang pag-ataki sa dangan. • Mag-spray ug OHN kausa sa usa ka semana depensa sa dangan ug sakit sa tanom.

PAHINUMDOM: Adunay daghan kaayong pamaagi sa paghimo sa OHN, ang nahisgutan sa taas base sa aktwal nga kasinatian sa mga mag-uuma.

ABONO UG PESTISIDYO

Mga Gibasihang Basahon Edwards, C. et al. (2011). “Vermiculture Technology Earthworms, Organic Wastes, and Environmental Management”.[Mantano Ebook Reader ebook version] U.S.A.; Taylor and Francis Group, LLC Fukuoka M. The Natural Way of Farming. [Mantano Ebook Reader ebook version]:USA. Japan Publications, Inc; 1985. Sangatanan P. et al. Practical Guide to Organic Pesticides. 2000 Gaddie, R. Douglas, D. (1975). ”Earthworms for Ecology and Profit”. [Mantano Ebook Reader ebook version]. California.: Book worm Publishing Company. Mason J. Sustainable Agriculture [Mantano Ebook Reader ebook version] 2nd ed. Australia: BPA Printing Group; 2003. “Kinaugalingong Mga Pamaagi sa Pagpanguma”. (2005). Cagayan de Oro. Masipag Mindanao Hui-lian Xu. Nature Farming In Japan. [Mantano Ebook Reader ebook version] India: Research Signpost; 2006. “Ang Malahutayong Pagpanguma”. (2007). Assisi Development Foundation, Inc., Manila Philippines. “Mga Pamaagi ug Teknolohiya Alang sa Malahutayong Pagpanguma”. (2008). Davao City AFRIM, Inc. Andry Lim, “The Wisdom Of Natural Farming System and Technology” (Less Is More) – October 2008

GIYA SA PROGRAMA SA MALAHUTAYONG PAGPANGUMA

Zamora, O.B. Likas-kaya at Organikong Pagsasaka ng Palay. [Mantano Ebook Reader ebook version] PRRM and UPLB-College of Agriculture, MindBuilders Publishing House, Quezon City; 2009. Gliessman et al. The Conversion to Sustainable Agriculture Principles, Processes, and Practice. [Mantano Ebook Reader ebook version] USA:CRC Press; 2010. Cho Han-kyu. Natural Farming. [Mantano Ebook Reader ebook version] CGNF: Korea; 2010 Gensch et al. Urine as Liquid Fertilizer in Agricultural Production in the Philippines. [Mantano Ebook Reader ebook version]. Cagayan: Xavier University Press; 2011 “Organic Agriculture in The Philippines: A Training Manual”. (2012) PCAARRD: Philippines http://malahutayonngapagpanguma.weebly.com/checha-method-samalahutayong-pagpanguma.html Accessed: October 27, 2016.

Malahutayong Pamaagi sa Pagpananom ug

ABONO UG PESTISIDYO