Geschiedenis
Het ging er heel multicultureel aan toe aan boord van de schepen van de VOC. Aziaten en Europeanen leefden en werkten daar met elkaar. Dat ging opvallend goed, zolang dat in het commerciële belang van de compagnie was.
DOOR PETER BREEDVELD
‘
FOTO STUDIOVU/RIECHELLE VAN DER VALK
Sommige scheepskapiteins nemen liever alleen landgenoten aan als bemanning op hun schip’, schreef in 1671 bestuurslid Nicolaes Witsen van de VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie) in zijn boek Scheepsbouw en Bestier. ‘Anderen nemen mensen van allerlei herkomst aan.’ Die laatsten namen volgens Witsen de verstandigste beslissing, want zo werd de kans op gezamenlijk verzet of muiterij verkleind. Multiculti bij de VOC, al is het wel volgens het verdeelen-heers-principe. Is dat nu die beroemde VOC-mentaliteit? “Ligt eraan of je dat in positieve zin bedoelt”, zegt historicus Matthias van Rossum, die een dik proefschrift schreef over de verhoudingen tussen het Aziatische en Europese personeel aan boord van de VOC-schepen: Werkers van de wereld. Want het ging opmerkelijk goed, dat allegaartje van culturen en etniciteiten in dat kleine, geïsoleerde wereldje dat een schip maandenlang was, omgeven door niets dan water. “Van cultuurconflicten was eigenlijk nauwelijks sprake”, zegt Van Rossum. “Veel conflicten speelden juist tussen het personeel en de VOC, die een harde discipline oplegde, met draconische straffen.”
12
Gras nog tussen de tanden “Maar”, waarschuwt Van Rossum, omdat we al visioenen krijgen van witte, zwarte, gele en bruine zeelieden die zich eensgezind keren tegen het opkomende kapitalisme in de zeventiende eeuw, “er was geen sprake van een protoproletariaat, zoals door andere historici wel is geopperd. Indiërs, Javanen, Chinezen en Europeanen kwamen allemaal op voor hun eigen belangen. Ze verenigden zich niet. Ze zaten wel bij elkaar op een schip, maar vormden aparte ploegen. Er was wel veel interactie tussen al die verschillende groepen.” Niet dat iedereen heel erg respectvol met elkaar omging. Van Rossum citeert bijvoorbeeld een VOC-chirurgijn, Nicolaas de Graaff, die zich vol dedain beklaagde over ‘Polakke, Sweeden, Deenen, Noor-luyde, Jutte, Hamborgers, Hoogduytse, Oosterlingers, Westfaalders, Bergse, Gulikse, Kleefse, en voorts alderhande Moffen, Poepe, Knoete en Hannekemaijers en andere groene kassoepers, die ’t gras nog tussen de tanden steekt’. Ook werd er geklaagd over discriminatie, bijvoorbeeld door de Duitse compagnie-
nr 10 — 15 januari 2014
ADVALVAS