Λευτέρης τσίλογλου η ζωή μου όλη (pdf)

Λεσηέρες Τζίιογιοσ

Η ζωή μου όλη (σκόρπια στιγμιότυπα)

Αζήλα 2016

[1]

[2]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 01.

Πρόλογοσ

7

02.

΢υνόψιςθ

14

03.

Σο πατρικό ςπίτι

30

04.

Παιδικζσ αναμνιςεισ

34

05.

Η κόνα Μαριγϊ

55

06.

Ο Πατζρασ μου

59

07.

Η Μάνα μου

71

08.

Σο γιάντεσ

79

09.

Ο μεγάλοσ που αδελφόσ

82

10.

Ο φόβοσ του Ιεοφ

84

11.

Η περιπλάνθςθ

89

12.

Σο αχόρταγο μάτι

93

13.

Σο κίτρινο τυράκι

95

14.

Ο ηερβοκουτάλασ

98

15.

Ο ΢τζλιοσ ςτο Βόλο

102

16.

Η απορία

105

17.

Η κακι παιδικι μου πράξθ

108

18.

Ο Γ. Καρτάλθσ

111

19.

Μνιμεσ εμφυλίου

114

20.

Η ΢περάντηα Βρανά

118

21.

Οι γερμανικζσ οβίδεσ

120 [3]

22.

Η Νίκθ Βόλου

124

23.

Σα αφεντικά μου

128

24.

Ο ςειςμόσ

137

25.

Σο ποδιλατό μου

141

26.

… ΢χεδόν δυο χρόνια

144

27.

Η πριγκίπιςςα ΢οφία

149

28.

Ειςιτιριεσ εξετάςεισ – 1960

153

29.

Φοιτθτικά χρόνια – Φάςθ πρϊτθ

162

30.

Φοιτθτικά χρόνια – Η ζξαρςθ

178

31.

Μια ςκλθρι ανάμνθςθ

186

32.

Η δολοφονία του Κζννεντι

189

33.

Η «γραμμι»

190

34.

Φοιτθτικά χρόνια- Η πορεία προσ το αδιζξοδο

194

35.

Μια Κυριακι ςτο Ρυηόμυλο

202

36.

Η ςυγκζντρωςθ τθσ νεολαίασ ςτθ Νζα Κωνία

205

37.

Η ιςτορία τθσ φωτογραφίασ

207

38.

Τπθρζτθςα τθν πατρίδα – Πρόλογοσ

209

39.

Κατάταξθ ςτο κζντρο νεοςυλλζκτων τθσ Κορίνκου

211

40.

Μετάκεςθ ςτθ Ιιβα

217

41.

Ένασ χρόνοσ και κάτι ςτθν Αλεξανδροφπολθ

219

42.

Αντικείμενον πολλάκισ διδαχκζν

222

43.

Σο βρϊμικο αίμα

228

44.

Πάςχα του ’67

231

45.

Ο ςτρατόσ μασ που πιγε ςτθ Κορζα…

239

[4]

46.

Σο γράμμα

242

47.

Η ςκοπιά

245

48.

Ο ακλθτιςμόσ ενϊνει

248

49.

Η Μπζτυ

251

50.

Πϊσ «πζκανε» το παρελκόν μου

253

51.

Επιςτροφι ςτθν Ακινα – 19 Νοεμβρίου

258

52.

Σο ιπτάμενο ςακάκι

263

53.

Η Ζιμενσ

267

54.

53 θμζρεσ

271

55.

Σα χρόνια του εγκλειςμοφ – Οι ςυνκικεσ διαβίωςθσ

283

56.

Ο τςαγκάρθσ τθσ γειτονιάσ

311

57.

Μικροί αποχαιρετιςμοί – Ο Σάκθσ Παππάσ

316

58.

Ο ΢ωτιρθσ Αναςταςιάδθσ

318

59.

Ο Βαγγζλθσ Αλεπίδθσ

321

60.

Ο Αλζκοσ Παναγοφλθσ

323

61.

Ο Κυριάκοσ ΢ιδθρόπουλοσ

327

62.

Ο Χριςτοσ Ρεκλείτθσ

328

63.

Σα μετά τθν αποφυλάκιςθ – Η περιπζτεια του γάμου μου 329

64.

Τποψιφιοσ βουλευτισ

334

65.

Ο Λεωνίδασ Κφρκοσ

342

66.

Σα κράςοσ

346

67.

Πενιχρι ςοδειά

349

68.

Σο μαλακό υπογάςτριο

355

69.

Η ενδιάμεςθ γενιά

363 [5]

70.

Ο Μπλάκι

373

71.

Η γατοφλα μου

380

72.

Η Ντόρα μου

383

73.

Η άποψι μου για τα τουριςτικά ταξίδια

387

74.

Σο πρϊτο μου ταξίδι ςτον Πόντο

389

75.

Η Βιζννθ

393

76.

Σο ταξίδι ςτθ Βαλτικι και ςτθ Βόρεια Ιάλαςςα

397

77.

Ένα γράμμα

400

78.

Ενδοςκόπθςθ

408

79.

Η ιχνθλαςία των μικροχαρϊν

411

80.

Ο βιωματικόσ χρόνοσ

415

81.

Η ανάγκθ τθσ καταγραφισ

419

82.

Η μζςθ οδόσ

421

83.

Η αντίλθψθ τθσ μοναξιάσ τθσ εποχι τθσ τεχνολογίασ

424

84.

Ο ςυνταξιοφχοσ

426

85.

Περίπατοι ςτο κζντρο τθσ Ακινασ

431

86.

Ανκρϊπινεσ ςυμπεριφορζσ

437

87.

Ο κρατικόσ μθχανιςμόσ

438

88.

Η καρδιά μου κι εγϊ

441

89.

Ο ρόλοσ τθσ Αριςτεράσ ςιμερα

444

90. Σο ζνδυμα τθσ ιδεολογίασ

453

91. Τςτερόγραφο

456

[6]

1. Πξόινγνο

Σν είδνο απηψλ ησλ θεηκέλσλ έρεη απφ ηε γέλλεζε ηνπ πξφβιεκα αμηνπηζηίαο. Ώλαθέξνκαη ζηηο απηνβηνγξαθίεο, φπνπ θάπνηνο απνθαζίδεη λα πεξηγξάςεη ηα ζπκβάληα ζηε δηάξθεηα ηνπ βίνπ ηνπ. Ώο εμεηάζνπκε ηελ πεξίπησζε πνπ ν ζπγγξαθέαο-αθεγεηήο είλαη έληηκνο θαη εηιηθξηλήο κε ηνλ εαπηφ ηνπ θαη ηνπο απξηαλνχο αλαγλψζηεο ηνπ. Πνιιέο θνξέο ρσξίο θαη λα ην επηδηψθεη, αζπλείδεηα ζα έιεγα, ππεξηνλίδεη ηελ επίδξαζε ηνπ ζην ζπκβάλ, ηνπνζεηεί ηνλ εαπηφ ηνπ ζε πξσηαγσληζηηθή ζέζε, ελψ αληίζεηα απαιχλεη ην ελδερφκελν ιάζνο, απνζησπά πηζαλέο ληξνπηαζηηθέο ζπκπεξηθνξέο θαη ππνηηκά ηηο αξλεηηθέο επηξξνέο ησλ πξάμεσλ ηνπ ζε ηξίηνπο. Αελ κηιψ γηα ηηο πζηεξφβνπιεο εθείλεο πεξηπηψζεηο φπνπ θάπνηνη ζηήλνπλ ςεχηηθα ζθεληθά θαη δηεγνχληαη παξακπζέληεο ηζηνξίεο. Με βάζε απηήλ ηελ απαηειή εηθφλα δεηνχλ αληίζηνηρε ζέζε ζηνλ θνηλσληθφ ηνπο πεξίγπξν, ηηκέο θη ακνηβέο πξάμεσλ πνπ δελ ηηο αμίδνπλ. Έηζη ηα απηνβηνγξαθηθά θείκελα απφ ηε θχζε ηνπο κεηαθέξνπλ - θαη φρη άδηθα - ην έξκα ηεο ακθηβνιίαο, έλα θνξηίν ππνθεηκεληθφηεηαο πνπ ζε θάλεη λα είζαη δηζηαθηηθφο, λα έρεηο έλα θξάηεκα, αθφκα θαη ζηηο πεξηπηψζεηο, πνπ κηα ηέηνηα ζηάζε αδηθεί ηνλ ζπγγξαθέα. Τπάξρνπλ επηπρψο εληζρπηηθά αμηνπηζηίαο πεηζηήξηα πνπ ζηαζεξνπνηνχλ ηνπο ηζρπξηζκνχο ηνπ. Βίλαη νη καξηπξίεο ηξίησλ, είλαη νη θαηαγξαθέο ησλ γεγνλφησλ απφ ηηο εθεκεξίδεο ηεο επνρήο, είλαη αθφκα θαη θσηνγξαθίεο θαη φ,ηη άιιν κπνξεί λα έπαημε άκεζν ή έκκεζν ξφιν ζηελ εμέιημε ησλ γεγνλφησλ. Ώπφ πνιχ λσξίο ζε κηα ληξνπαιή γσληά ηνπ κπαινχ κνπ θξπβφηαλ κηα ηέηνηα γηα κέλα - επγεληθή θηινδνμία, φπσο θαη λα θξαηψ εκεξνιφγην κε ηα θαζεκεξηλά ζπκβάληα θαη ηηο ζθέςεηο πνπ πεξλνχζαλ θάζε κέξα απ’ ην κπαιφ κνπ. Οη ζπλζήθεο ηεο δσήο αθεηεξηαθά θαζφξηζαλ ην είδνο θαη ην εχξνο ησλ αζρνιηψλ [7]

κνπ. Αελ μεθίλεζα απφ ην κεδέλ, αιιά απφ αξλεηηθή ζέζε. Οη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο πνπ δεκηνχξγεζα θαη ε έγλνηα κνπ ε γπλαίθα θαη ε θφξε κνπ λα έρνπλ έλα αμηνπξεπέο επίπεδν δσήο, δε κνπ άθεζαλ ηέηνηα πεξηζψξηα. Έηζη ην ζρέδην έκεηλε κφλν ζα ζθέςε κέζα ζην κπαιφ Σα πξάγκαηα άιιαμαλ φηαλ - κε ζπκπιεξσκέλα ηα εμήληα πέληε ρξφληααπνθάζηζα λα θχγσ απφ ην κφληκν επάγγεικα ηνπ δάζθαινπ ζε θξνληηζηήξην θαη λα γίλσ ζπληαμηνχρνο. Σελ απφθαζε απηή ηε ζπλδχαζα θαη κε κηα δεχηεξε. Να βγάισ απφ ην κπαιφ κνπ - θαηά ην δπλαηφλ – φινπο ηνπο αξηζκνχο, λφκνπο αζθήζεηο, πνπ κέρξη ηφηε θπξίσο ην γέκηδαλ θαη ζα θέξσ ζηελ επηθάλεηα ην παιαηφ ζρέδην κνπ. Έηζη απέξξηςα δειεαζηηθέο πξνηάζεηο ειαθξάο θαη κεξηθήο απαζρφιεζεο θαη απνθάζηζα λα ζθξαγίζσ νξηζηηθά ην θεθάιαην ηεο δηδαζθαιίαο. ΋ια ηα πξνεγνχκελα ρξφληα πξνεηνίκαδα ηα καζήκαηα ησλ επφκελσλ εκεξψλ, έθηηαρλα αζθήζεηο, πνπ ζα πξνθαιέζνπλ ην ελδηαθέξνλ ησλ καζεηψλ κνπ θαη ζε ζπλεξγαζία κε ζπλαδέιθνπο ζηνλ ίδην εξγαζηαθφ ρψξν ζπκκεηείρα ζηελ έθδνζε βηβιίσλ θπζηθήο ρξήζηκσλ ζηελ εξγαζία καο. Δ πξψηε απηνβηνγξαθηθή κνπ απφπεηξα έγηλε κεηαμχ ησλ εηψλ 2006-2009 θαη είλαη ην βηβιίν πνπ θπθινθφξεζε ζηηο αξρέο ηνπ 2010 κε ηνλ ηίηιν Κη όκσο ήηαλ όκνξθα. ΋ια ηα θείκελα, 55 ζηνλ αξηζκφ, γξάθηεθαλ ζε απηφ ην ρξνληθφ δηάζηεκα, εθηφο απφ δχν. Ώπηά είραλ γξαθηεί ζε παιαηφηεξεο επθαηξίεο θαη είλαη ηα εμήο: Πξψην Σν καιαθό ππνγάζηξην, πνπ γξάθηεθε ζηηο αξρέο ηνπ 1973, φηαλ αθφκα βξηζθφκνπλ ζηηο θπιαθέο Κνξπδαιινχ θαη είρε απφ θαηξφ αξρίζεη ε εζσηεξηθή βαζκηαία απνγχκλσζε απφ ηηο αξρηθέο ηδενινγηθέο, θηινζνθηθέο θαη πνιηηηθέο βεβαηφηεηεο πνπ κε είραλ ηα πξνεγνχκελα ρξφληα πεξηθπθιψζεη. Σν δεχηεξν είλαη κε ηνλ ηίηιν Πεληρξή ζνδηά θαη γξάθηεθε ην 1978 ζηελ Ώζήλα κεηά ην εμνπζελσηηθφ ζνθ πνπ ππέζηελ φηαλ έθαλα ην κεγάιν ιάζνο ηεο δσήο κνπ, λα εθηεζψ ππνςήθηνο βνπιεπηήο ζηελ ηδηαίηεξε παηξίδα κνπ Μαγλεζία ζηηο εθινγέο ηνπ 1977.

[8]

Βίλαη ψξα λα θάλσ εδψ κηα εμνκνιφγεζε πξνο φινπο, αθνχ θνληηλνί κνπ άλζξσπνη ήδε ην μέξνπλ θαη πνιινί πεξηζζφηεξνη ην ππνπηεχνληαη. ΢ηε ζχληνκε – αηέιεησηε γηα κέλα - πεξίνδν ηεο «πξνεθινγηθήο εθζηξαηείαο» έπαζα ςπρνινγηθή θαη ζσκαηηθή θαηάξξεπζε. Μηα αθάληαζηε πίθξα θαη ζιίςε κε θαηάληεζε ξάθνο, απνδεηθλχνληαο πφζν ζηελά ζπλδένληαη ζψκα θαη ςπρηθή δηάζεζε. Με ηίπνηα δελ πίζηεπα ν αθειήο, φηη ππάξρνπλ ζηνλ αξηζηεξφ ρψξν άλζξσπνη, πνπ ελζπλεηδήησο ζα αξρίζνπλ έλαλ χπνπιν πφιεκν ιάζπεο, δηαδίδνληαο αξηζηεξά θαη δεμηά θαηάθσξα ςεχδε, ζηελ πξνζπάζεηα λα ππνλνκεχζνπλ ηελ πξνζσπηθφηεηά κνπ. Κη φκσο ππάξρνπλ θαη δπζηπρψο πεξηζζεχνπλ. Νσξίο απφ δηάθνξεο πεγέο, ρσξίο θηφιαο λα ην επηδεηήζσ, έγηλα δέθηεο αλαιπηηθψλ πιεξνθνξηψλ. Έλα αθφκα παξάδεηγκα φηη φια ιίγν πνιχ θάπνηε έξρνληαη ζην θσο, παξά ηελ πξνζπάζεηα ηεο απφθξπςεο. Με θαξκαθεπηηθή βνήζεηα, κε πξνζσπηθφ πείζκα θαη θίλεηξν ηηο πηεζηηθέο αλάγθεο ηεο νηθνγελεηαθήο δηαβίσζεο, θαηφξζσζα λα μεπεξάζσ ηε ζιίςε. Σφηε πήξα θαη ηηο απνθάζεηο πνπ θαζφξηζαλ ηελ πνξεία κνπ ζηα επφκελα ρξφληα. Πξνζσπηθά απφ θαηξφ φινπο απηνχο ηνπο ζπγρψξεζα, αξθεί θη απηνί λα θαηάθεξαλ λα θάλνπλ ην ίδην ζηνλ εαπηφ ηνπο. Κάπνηνη δελ βξίζθνληαη πηα ζηε δσή θαη ε αλαθνξά νλνκάησλ θαη γεγνλφησλ δελ έρεη πιένλ θαλέλα λφεκα. Δ εδψ αλαθνξά ζπλδέεηαη κε ηελ πξφζεζε κνπ λα θάλσ έλα απηνβηνγξαθηθφ ηαμίδη ζην παξειζφλ ΐεβαίσο ζε ελδηάκεζεο θάζεηο πνπ πέξαζα ζηε δσή κνπ, θάζεηο εζσηεξηθήο έληαζεο θαη ζηέξεζεο πξαγκάησλ, ράξαμα ζην ραξηί θάπνηεο ζθέςεηο κνπ. Έλα πξψην δείγκα απηψλ ησλ ζθέςεσλ είλαη ηα πνηήκαηα πνπ έγξαςα ηνπο ηειεπηαίνπο κήλεο ηεο πεληάρξνλεο θπιάθηζήο ζηνλ Κνξπδαιιφ θαη παξνπζίαζα γηα πξψηε θνξά ζε ηππσκέλε κνξθή ζαξάληα ρξφληα κεηά, ην 2013 ζε βηβιίν κε ηνλ ηίηιν Σα πνηήκαηα ηε ρξνληά ηνπ εγθιεηζκνύ. Έλα δεχηεξν παξάδεηγκα είλαη ηνχην. Μεηά ηελ απνρψξεζε κνπ απφ ηηο θνκκαηηθέο απαζρνιήζεηο έπξεπε λα γεκίζσ ην ιίγν ειεχζεξν ρξφλν κε θάηη [9]

θαηλνχξγην. Ση λα θάλσ, απηφο είκαη. ΢ην κπαιφ κνπ ζρεκαηίζηεθε έλα θηιφδνμν ζρέδην. Να θάλσ κηα πξσηφηππε, θαηά ην δπλαηφλ, εξεπλεηηθή εξγαζία ζ’ έλαλ ηνκέα ησλ ελδηαθεξφλησλ κνπ. ΢θέθηεθα θάηη λ’ αθήζσ θη εγψ απφ ην πέξαζκά κνπ ζηε δσή. Ώπνθάζηζα ινηπφλ λα κειεηήζσ ηελ ηζηνξία ησλ θπζηθψλ επηζηήκσλ ζηελ Βιιάδα ζηε δηάξθεηα ηνπ 19νπ αηψλα, θπξίσο ζηνλ ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο. Να ζπγθεληξψζσ φια ηα ζηνηρεία γηα ηνπο αλζξψπνπο, πνπ δίδαμαλ ηηο θπζηθέο επηζηήκεο ζηε ρψξα καο ζηηο δηάθνξεο εθπαηδεπηηθέο βαζκίδεο. Με θχξηα ζηφρεπζε ηε ρξνληθή πεξίνδν απφ ηελ απειεπζέξσζε θαη ηελ ίδξπζε ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο κέρξη ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα. Πνηα ήηαλ ηα βηβιία πνπ έγξαςαλ, πνην είλαη ην πεξηερφκελν ηνπο, πψο θαη πνχ ηα δίδαμαλ, ηη θπθινθνξία είραλ, ζε πνην αξρηθφ ηηξάδ ηππψλνληαλ, ηη αλαηππψζεηο έγηλαλ. Πνην ήηαλ ην κνξθσηηθφ επίπεδν απηψλ ησλ αλζξψπσλ. Πνηεο νη δηαθνξέο αλάκεζα ζηα επίζεκα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα θαη ζην ηη γηλφηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Πνηεο ήηαλ ειιείςεηο ζε πξνζσπηθφ θη ππνδνκέο. Ώθφκα πνηα ε αληηζηνηρία ηνπ πεξηερνκέλνπ ζπνπδψλ ζηε ρψξα καο ζε ζρέζε κε ηηο ρψξεο ηεο Απηηθήο Βπξψπεο ηελ ίδηα πεξίνδν. Πφηε εηζάγνληαη ζηελ δηδαζθαιία νη λέεο θαηαθηήζεηο ησλ δηάθνξσλ θπζηθψλ επηζηεκψλ, ζε κηα επνρή πνπ γίλνληαη νιφθιεξεο επαλαζηάζεηο ζ’ απηφλ ηνλ ηνκέα. Ώπηά είλαη κεξηθά απφ ηα εξσηήκαηα ζηα νπνία ζα ήζεια λα βξσ ηηο απαληήζεηο ηνπο. Έηζη ζηηο ιίγεο ειεχζεξεο πξσηλέο ψξεο άξρηζα λα πεγαίλσ ζηε Βζληθή ΐηβιηνζήθε θαη λα δηαβάδσ θάζε ζρεηηθφ θείκελν. Σφηε μεθίλεζα λα επηζθέπηνκαη ηα παιαηνβηβιηνπσιεία. Σα πξψηα ήηαλ απφ ηε γεηηνληά κνπ, πνπ ηφηε είρε αξθεηά θη αξγφηεξα επεθηάζεθα ζην Μνλαζηεξάθη θη φπνπ αιινχ ππήξραλ. Ώπηή ήηαλ ε αθνξκή γηα ηελ έλαξμε κηαο λέαο απαζρφιεζεο πνπ κνπ απνξξφθεζε ζηε ζπλέρεηα πνιχ ρξφλν, ρξήκα θαη έγηλε αθνξκή γηα ηαμίδηα ζε ζηνρεπκέλα κέξε ζην εμσηεξηθφ, φπνπ έδξαζαλ θαη κεγαινχξγεζαλ νη Έιιελεο. Κσλζηαληηλνχπνιε, Κάηξν, Ώιεμάλδξεηα, ΢κχξλε, θ.α. Έθεξα αξθεηά βηβιία απφ εθεί. Έγηλα έηζη θη εγψ έλαο ζπιιέθηεο παιαηψλ βηβιίσλ, θπξίσο βηβιίσλ [10]

ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ. Γηα ην ζέκα απηφ ζα επαλέιζσ κε ιεπηνκέξεηεο παξαθάησ ζην θπξίσο θείκελν. Ώο επηζηξέςσ ζηνλ αξρηθφ ζηφρν ηεο κειέηεο πνπ αλέθεξα παξαπάλσ. Πξάγκαηη ζπγθέληξσζα πνιιά ζηνηρεία, απφθηεζα κηα θαιή εηθφλα ηνπ αληηθεηκέλνπ πνπ ζπλερψο εκπινπηίδεηαη θη έγξαςα αξθεηέο ζειίδεο, αιιά - αο ην νκνινγήζσ - πνηέ δελ ηελ νινθιήξσζα. Αηάζπαξηα θνκκάηηα. Μφλν έλα ζρεδφλ νινθιεξσκέλν

εηζαγσγηθφ θείκελν δψδεθα ζειίδσλ κε ηνλ ηίηιν:

ΠΛΑΗ΢ΗΟ γηα ηε κειέηε. Οη Φπζηθέο επηζηήκεο ζηελ εθπαίδεπζε ηνλ 19ν αηώλα πεξηιακβάλεη ηα πξψηα ζπκπεξάζκαηα ζηνλ ηνκέα απηφ. Γηα φπνηνλ ελδηαθέξεηαη είλαη ήδε δεκνζηεπκέλν ζην issuu.com. Μέλεη ζε εθθξεκφηεηα θαη ζα δσ πφηε ζα κπνξέζσ λα επαλέιζσ. Δ πξνζπάζεηα κνπ απηή κε βνήζεζε ηα κέγηζηα ζην ηξίην εγρείξεκα κειέηεο, πνπ έθαλα θαη πνπ αθνξνχζε ηα θξνληηζηήξηα ζηελ Βιιάδα. Σελ ηζηνξία θαη ηνπο αλζξψπνπο ηνπο. Ήηαλ ν ρψξνο εξγαζίαο κνπ. Ήμεξα πνιχ θαιά κε ηη θφπν έβγαδα ηα ρξήκαηα κε ηα νπνία δνχζα ηελ νηθνγέλεηά κνπ. Έλησζα έληνλα ην αίζζεκα ηεο αλαζθάιεηαο πνπ πάληα κε θξαηνχζε ζε εγξήγνξζε θαη πξνζαξκνγή ζε θάζε αιιαγή ελφο πεξαζηηθνχ θαη ζρεηηθά αδανχο γηα ηε ζέζε ππνπξγνχ Παηδείαο. Ήκαζηαλ ζε ζπλερή έιεγρν ηεο εθνξίαο κε ηε γλσζηή ζε θάζε έλαλ Έιιελα πνπ δελ είλαη δηνξηζκέλνο ζην δεκφζην ζπκπεξηθνξά ηνπ εθνξηαθνχ θαη ηηο απαηηήζεηο ηνπ πάλσ ζηνλ ηδξψηα ηνπ «θαθνχ ηδηψηε». Με σξάξηα εξγαζίαο ζαλαηεξά. ΢θέθηνκαη πφζνη ζπλάδειθνη κνπ δελ πξφιαβαλ λα θηάζνπλ ζην λήκα ηεο ζχληαμεο…. Ώιιά λα ην μεθαζαξίζσ κε γίλεη παξεμήγεζε. Απηή ε δνπιεηά ήηαλ επηινγή κνπ. Αελ κνπ επηβιήζεθε απφ ηα πξάγκαηα. Βγψ ηε δηάιεμα! Βίλαη γλσζηφ φηη κπνξνχζα λα δηνξηζηψ ζηε δεκφζηα εθπαίδεπζε ζε πνιιέο επθαηξίεο. Πξψηνλ κε ηελ παιαηά επεηεξίδα- ιίζηα αλακνλήο. Αεχηεξνλ, κεηά ηελ άλνδν ηνπ ΠΏ΢ΟΚ ζηελ εμνπζία, κε ηνλ «επεξγεηηθφ» λφκν γηα ηνπο αληηζηαζηαθνχο ηεο επηαεηίαο κε αλαγλψξηζε θηφιαο ρξφλσλ πξνυπεξεζίαο. Βίρα θη άιιεο δειεαζηηθέο [11]

πξνηάζεηο πνπ ηηο απέξξηςα κέζα ζηελ αλέλδνηε αληίιεςή κνπ φηη δε ζα αληακεηθζψ γηα θάηη πνπ ήηαλ θαζήθνλ κνπ λα θάλσ. Βίκαη επραξηζηεκέλνο θαη ραξνχκελνο γηαηί απηφ ην ηήξεζα κέρξη θεξαίαο. Με αλεπηπγκέλε ηελ γιπθηά αξξψζηηα ηνπ ζπιιέθηε κάδεπα απφ λσξίο θάζε ηη ζρεηηθφ. Με βνήζεζαλ θη άιινη άλζξσπνη γηα ηνλ εκπινπηηζκφ ησλ ζηνηρείσλ, αιιά γη απηά ζα είκαη αλαιπηηθφηεξνο ζην θπξίσο θείκελν. ΋ια μεθίλεζαλ απφ ηελ πίθξα πνπ έλησζα ζαλ άηνκν, κε ηελ επθνιία πνπ άζρεηνη θη απνηπρφληεο ηνπ επαγγέικαηνο έξηρλαλ κε πεξηζζή επθνιία ηηο θαηάξεο ηνπο ζηνλ «επάξαην ζεζκφ ηεο παξαπαηδείαο» Κη απηφ, φηαλ θη φπνηε εμαζθάιηδαλ ην ζίγνπξν ιηκάλη ηεο κνληκφηεηαο ζην αλεμέιεγθην δεκφζην. Άθνπγα απφ ζπλδηθαιηζηηθά ζηφκαηα θαη δηάβαδα εχθνια κεδεληζηηθά θείκελα γηα ην δηθφ κνπ επάγγεικα, ελψ θαζαγίαδαλ ηε δηθή ηνπο αλεπζπλφηεηα. ΋ρη! Μ’ έπηαζε ην πείζκα, έπξεπε λα απαληήζσ! Ώπηή ήηαλ ε αθνξκή, κα ζηελ πνξεία αληρλεχνληαο φιν θαη πην βαζηά ηηο πεξαζκέλεο δεθαεηίεο γηα ηνλ θιάδν αλαθάιπςα θιέβα ρξπζνχ Σν 2005 δεκνζηεχηεθε ε πξψηε έθδνζε ηνπ βηβιίνπ Σα θξνληηζηήξηα ζηελ Διιάδα. Ηζηνξία θαη νη άλζξσπνη. Μεηά ηελ παξνπζίαζε πνπ έγηλε ζηα γξαθεία ηεο ΟΒΦΒ, έδσζα εθεί ηελ ππφζρεζε φηη ζα επαλέιζσ δξηκχηεξνο. Πξάγκαηη φια ηα εξγάζηκα πξσηλά ηνπ 2007 ηα έθαγα ζε δπν βηβιηνζήθεο. Σε Αεκνηηθή βηβιηνζήθε ζην ζηαζκφ Λαξίζεο θαη ηε βηβιηνζήθε ηεο ΐνπιήο ζην παιαηφ Καπλεξγνζηάζην ηεο Λέλνξκαλ. Σε επφκελε ρξνληά ηππψζεθε δηεπξπκέλε ε έθδνζε ζε δπν ηφκνπο κε ρξνληθφ δηαρσξηζκφ απφ ην 1860 έσο ην 1940 ν πξψηνο ηφκνο θη ν δεχηεξνο απφ ηελ θαηνρή κέρξη ηηο κέξεο καο. Εζρπξίδνκαη φηη ζην ζέκα άλνημα δξφκνπο θη έδσζα κηα λέα εηθφλα γηα ην επάγγεικά κνπ. Έηζη έρσ ζηνλ ηνκέα απηφ κηα πξνζσπηθή πεξεθάληα. Ώπφ ηφηε κπήθαλ θαη κπαίλνπλ ζπλερψο θη άιια ηζηνξηθά ζηνηρεία ζην ζέκα. Βίκαη αλαθνπθηζκέλνο γηαηί ηε ζπλέρηζε ηνπ εξεπλεηηθνχ έξγνπ ηελ αλέιαβε κε ζέξκε, δήιν θη αθνζίσζε έλαο ζπλάδειθνο θξνληηζηήο απφ ηε Θεζζαινλίθε, ν Γηψξγνο Κσλζηαληάξαο [12]

Σψξα έθηαζε ε ψξα λα ζπγθεληξψζσ φια απηά ηα θείκελα ζε έλα ρνξηαζηηθφ βηβιίν, πνπ απφ ηελ αξρή ην ραξαθηήξηζα απηνβηνγξαθηθφ. Θα πεξηιακβάλεη ηα 55 θείκελα ηνπ Κη όκσο ήηαλ όκνξθα επεμεξγαζκέλα φπνπ θη φηαλ ρξεηάδεηαη. ΋κσο εκπινπηηζκέλν κε κηα ζεηξά λέσλ πνπ γξάθηεθαλ ηα επφκελα ρξφληα αθφκα θαη ζε πεξηνρέο πνπ δελ αθνχκπεζα ζηελ πξψηε θάζε. Πάληα φκσο αλαδεηψληαο ην απαξαίηεην ελνπνηεηηθφ ζηνηρείν, πνπ ζα δείρλεη ηελ θνηλή ηνπο πξνέιεπζε θαη ην απηφ αληηθείκελν. Αε ζα αξθεζηψ εθεί. Θέισ ζην ίδην βηβιίν λα ζπκπεξηιάβσ κεξηθά απφ ηα θείκελα γεληθνχ ελδηαθέξνληνο, πνπ έγξαςα πάλσ ζε βαζηθά ζέκαηα. Θέκαηα πνπ δηαρξνληθά απαζρνινχλ ηνλ άλζξσπν θαη ηελ θνηλσλία. Θα απνθιείζσ σζηφζν ηα πνιηηηθά θείκελα ηεο ζπγθπξίαο. Οη θπβεξλήζεηο θαη νκνίσο νη θπβεξλψληεο έξρνληαη θαη παξέξρνληαη Βχρνκαη λα δηαηεξήζσ ηε δχλακε θαη ηε ζεκεξηλή φξεμε γηα θάηη πνπ ζα έρεη ηελ ηθαλφηεηα λα πξνζειθχζεη ηνλ ηξίην άγλσζην αλαγλψζηε

[13]

2. ΢πλόςηζε

Κάλνληαο κηα ζπλνπηηθή ζεψξεζε ζηελ πνξεία ηεο δσήο κνπ δηθαηνχκαη λα πσ: - Καιά ηελ έβγαια! Παξά ηηο εγγελείο αθεηεξηαθέο δπζθνιίεο, πνπ κε θαζφξηζαλ, παξά ηηο επίθηεηεο δηθέο κνπ πεξηπέηεηεο, ε πνξεία ηεο δσήο κνπ ήηαλ θαιχηεξε απ’ φ,ηη νη αξρηθέο πξνυπνζέζεηο πξνέβιεπαλ. Μεγάισζα, ρσξίο θακηά αμηνζεκείσηε πεξηπέηεηα ηεο πγείαο κνπ, ζπνχδαζα κηα επηζηήκε, παληξεχηεθα κηα ηθαλή, ξεαιίζηξηα θαη πξνζηαηεπηηθή γπλαίθα, έθαλα έλα παηδί - δπζηπρψο κφλν έλα. Έθηηζα έλα ζπίηη, θχηεςα δέληξα κε ζπφξνπο πνπ ζπγθέληξσζα απφ δηάθνξνπο ηζηνξηθνχο θαη αξραηνινγηθνχο ρψξνπο ηεο Ώζήλαο θαη ηψξα πνπ κεγάισζαλ, ηα θακαξψλσ θαη ηα ραίξνκαη. Μηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο ηθαλνπνηήζεηο πνπ έδεζα ήηαλ ε παξαθνινχζεζε ηεο δχλακεο δσήο πνπ εκπεξηέρεηαη ζ’ έλα ζπφξν. Πσο μππλάεη θαη πσο αλαπηχζζεηαη. Παξαθνινπζψληαο εθ ηνπ ζχλεγγπο ηελ αλάπηπμε ελφο θπηνχ βιέπεηο θαη ηε δχλακε ηεο αλζξψπηλεο δσήο. Ώπηά! Σίπνηα ηδηαίηεξν, ηίπνηα ην ζπληαξαθηηθφ. ΋κσο απηή δελ είλαη ε δσή; ΋ια η’ άιια «ηπραίλνπλ» κφλν ζε θάπνηνπο ηδηαίηεξνπο. Αελ μέξσ φκσο αλ είλαη γηα θαιφ ή θαθφ. Πνηα ήηαλ ηα ραξαθηεξηζηηθά επεηζφδηα ζηε δσή κνπ θαη πνηα ηα βαζηθά γλσξίζκαηα ηνπ ραξαθηήξα κνπ, ηα ρνχγηα ηνπ; Δ πξψηε παξαηήξεζε είλαη φηη έδεζα πνιχ πεξηζζφηεξν απφ φηη αξρηθά ππνιφγηδα. Θπκάκαη ην πξψην φξην πνπ, κεηαμχ ζνβαξνχ θαη αζηείνπ, έρνληαο φκσο ηελ πιήξε ζπλείδεζε ηνπ ηζρπξηζκνχ, έβαδα γηα ηνλ εαπηφ κνπ. Σα ρξφληα ηνπ Υξηζηνχ! Αειαδή ην φξην ησλ 33 ρξφλσλ. Μάιηζηα ζε θάπνηα επθαηξία επηθαιέζηεθα απηφ ην φξην, σο επηρείξεκα γηα λα απνθχγσ έλα πξφσξν ζηξίκσγκα γηα νξηζηηθή ζπλαηζζεκαηηθή κνπ δέζκεπζε.

[14]

- Γε κπνξώ λα παληξεπηώ ηε θόξε ζνπ θύξηε Μήηζν! Γε κπνξώ λα πάξσ ζην ιαηκό κνπ ην θνξίηζη. Δγώ λσξίο, ζηα 33 κνπ, ζα πεζάλσ! Να ζεκεηψζσ φηη πνιχ λσξίηεξα, ζηνπο πξψηνπο κήλεο ηεο δσήο κνπ, θηλδχλεςα ζνβαξά λα ηειεηψζσ απφ ηελ πείλα θαη κφλν ε απνθαζηζηηθφηεηα ηεο Μάλαο θαη ν εξσηζκφο ηεο αδειθήο κνπ κε θξάηεζαλ δσληαλφ. ΢ε θάπνηεο δχζθνιεο θαη ζθιεξέο ζηηγκέο, ζε θάπνηα ςπρνινγηθά θαηεβάζκαηά κνπ, πέξαζε απφ ην κπαιφ κνπ ε ηδέα λα θχγσ απφ ηε δσή κε δηθή κνπ πξσηνβνπιία, αιιά πεο ε δεηιία ή θαη ν θφβνο, ζπλδπαζκέλα κε ηελ θνηλή ινγηθή, ηειηθά ην απέηξεςαλ. Βπηπρψο! Έηζη ιίγν-ιίγν έθηαζα εδψ πνπ έθηαζα, ζε κηα ζεβαζηή κε ηηο παηδηθέο

κνπ κλήκεο, ειηθία θαη ηψξα έγηλα θαη απαηηεηηθφο. Θέισ ηε

κεγαιχηεξε θαηά ην δπλαηφλ ζπλέρεηα! Ώπιεζηία; Ίζσο, αιιά απηφ δελ είλαη έλα αλζξψπηλν ραξαθηεξηζηηθφ; Κπξίαξρν ζηνηρείν ησλ παηδηθψλ κνπ ρξφλσλ είλαη νη ζπλζήθεο ζηέξεζεο κέζα ζηηο νπνίεο κεγάισζα. Έηζη κηα ζεηξά πξάγκαηα δελ είρα ηελ επηπρία λα ηα γλσξίζσ έγθαηξα. Χο παξάδεηγκα αλαθέξσ ηα ηαμίδηα πέξα απφ ην ζηελφ πεξίγπξν ηεο πεξηνρήο κνπ. Ώπηά άξρηζαλ πνιχ αξγφηεξα απφ φηη ζα πεξίκελε θαλείο. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζηα δπν βαζηθά αζηηθά θέληξα Ώζήλα θαη Θεζζαινλίθε πξσηνπήγα αθνχ είρα ζπκπιεξψζεη ηα είθνζη ρξφληα κνπ. Άιιεο πεξηνρέο, φπσο λεζηά ησλ ειιεληθψλ ζαιαζζψλ ηα γλψξηζα αξθεηά αξγφηεξα. ΢ην εμσηεξηθφ βγήθα γηα πξψηε θνξά κεηά ηε ζπκπιήξσζε ηεο ηέηαξηεο δεθαεηίαο ηεο δσήο κνπ. Μέζα ζηε ζπλήζεηα ηεο επνρήο θαη ηελ κνλνδηάζηαηε παξάδνζε ησλ ηνπηθψλ ζπλζεθψλ ε πνξεία ελφο λένπ παηδηνχ ζηε γεηηνληά κνπ ηελ επνρή εθείλε ήηαλ ζρεδφλ κνλφδξνκνο: Να γίλεη παξαγηφο ζ’ έλα κάζηνξα γηα λα αξρίζεη λα καζαίλεη κηα ηέρλε ή ππάιιεινο ζε θάπνην καγαδάηνξα. Ήηαλ

[15]

λσξίο λα κπεη σο εξγάηεο ζηα εξγνζηάζηα ηεο θάησ πφιεο. Αε ιείπαλε δα ηα ζηηβαξά ρέξηα γηα λα θαιχςνπλ απηέο ηηο ζέζεηο. Βγψ φκσο, κέζα ζ’ απηφ ην θιίκα ηνπ θαθνξίδηθνπ ζηελνχ νξίδνληα, έθαλα κηα ζηηγκή απφ κφλνο κνπ ηελ ππέξβαζε, ζπάδνληαο ην ηζφθιη ηεο ζηελήο κνίξαο ησλ παηδηψλ ηεο γεηηνληάο. ΢πλέρηζα ηηο ζπνπδέο ζην γπκλάζην, ην ηειείσζα θαη ζπλέρηζα κε θφξα παξαθάησ. Έδσζα εμεηάζεηο θαη πέξαζα ζην Παλεπηζηήκην. ΋κσο ε κεηέπεηηα πνξεία κνπ θαζνξίζηεθε απφ ηελ έληαμή κνπ ζηελ παξάηαμε ηεο Ώξηζηεξάο. Ήηαλ αλαπφθεπθην θάηη ηέηνην εθείλε ηελ επνρή; Γηα ηνλ εαπηφ κνπ πηζηεχσ λαη! Με ηελ αηκφζθαηξα πνπ θπξηαξρνχζε γχξσ καο θαη ηελ πξνζσπηθή κνπ ςπρνινγία ήηαλ λνκνηειεηαθή απηή ε πνξεία. Δ κφλε έλζηαζε πνπ κπνξεί λα αζθεζεί - θαη απηή εθ ησλ πζηέξσλ - είλαη ε επθνιία κε ηελ νπνία έγηλε απηή ε έληαμε θαη ε νινθιεξσηηθή θαη άλεπ φξσλ παξάδνζε ηνπ εαπηνχ κνπ, ρσξίο θαλέλα θξάηεκα θαη κέηξν. Βδψ ρξεηάδεηαη λα γίλεη κηα δηεπθξίληζε, έλα πξνθαηαξθηηθφ μεθαζάξηζκα. ΋ηαλ ηνπνζεηήζεθα ζηελ αξηζηεξή παξάηαμε, ν ιφγνο δελ ήηαλ γηαηί κε θέξδηζε ε αθηηλνβνιία ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο ηεο, νχηε ην φξακα ηεο θνκκνπληζηηθήο θνηλσλίαο πνπ επαγγειιφηαλ φηη ζα νηθνδνκήζεη. ΢’ εθείλε ηε θάζε δε ρακπάξηδα ηίπνηα γηα φια απηά. Βθείλν πνπ κε έθαλε λα αγαπήζσ ηνλ θφζκν ηεο αξηζηεξάο ήηαλ νη άλζξσπνη γχξσ κνπ. Ώπηνί πνπ θαηαδηψθνληαλ γηα ηηο ηδέεο ηνπο, πνπ αληηκεηψπηδαλ ηε ζθιεξφηεηα θαη ηα θπλεγεηά ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο πνπ πξνέθπςε κεηά ηελ ήηηα. Πξνζσπηθά δε κε θπλεγνχζε θακηά νηθνγελεηαθή παξάδνζε. Δ νηθνγέλεηά κνπ ήηαλ απφ ηνπο ζησπεινχο εθείλνπο αλζξψπνπο, πνπ ε απνθιεηζηηθή ζρεδφλ έγλνηα ηνπο είλαη ην θαζεκεξηλφ θπλεγεηφ ηνπ επηνχζηνπ. Αελ είραλ θακηά νπζηαζηηθή ζπκκεηνρή ζηα ηξαγηθά γεγνλφηα ησλ ηειεπηαίσλ ρξφλσλ, πνπ ηξαπκάηηζαλ ηελ παηξίδα καο. Μφλν κηα ππφγεηα θαη κε νκνινγεκέλε δεκνζίσο ζπκπάζεηα ζηνπο θπλεγεκέλνπο. ΢ε κέλα ιεηηνχξγεζε ε απζφξκεηε ηάζε πνπ έρεη ν άλζξσπνο λα ππνζηεξίμεη ηνλ θάζε θπλεγεκέλν, ηνλ θάζε αδηθνχκελν. ΢ε άιιε επθαηξία ην [16]

έρσ νλνκάζεη ζύλδξνκν ηνπ Ενξό. Ώξγφηεξα κπήθε ζηε δπγαξηά ε ηδενινγία θαη ην φξακα ηεο πην δίθαηεο θνηλσλίαο. Σελ επνρή εθείλε ε ηνπνζέηεζή ελφο αηφκνπ ζηελ αξηζηεξή παξάηαμε, ζηηο πνιηηηθέο ζπλζήθεο εθείλεο ηεο πεξηφδνπ, είρε ηηο ζπγθεθξηκέλεο ζπλέπεηεο πνπ ζίγνπξα ζα δπζθφιεπαλ ηε δσή ηνπ. Καη πξάγκαηη απηφ έγηλε!

Δ

ελαζρφιεζε κνπ κε ηελ πνιηηηθή, απφ ηε πιεπξά ηεο αξηζηεξάο ζθξάγηζε κεγάιν θνκκάηη ηεο δσήο κνπ, γηαηί ε νινθιεξσηηθή αθνζίσζε κε έθεξε ζηε δπζάξεζηε ζέζε λα ππνζηψ ηηο ζπλέπεηεο πνπ απηφ ζπλεπαγφηαλ. Έλα ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα είλαη ε πεξίνδνο - πάλσ απφ δπν ρξφληα πνπ ππεξέηεζα ηελ παηξίδα κνπ, σο ζηξαηηψηεο. Ήηαλ γηα κέλα κηα νδπλεξή θαη πιήξσο αξλεηηθή εκπεηξία. Ώληηκεησπίζηεθα απφ ηελ θξαηνχζα θαηάζηαζε σο ερζξφο ηεο παηξίδαο, σο κίαζκα, σο …πξάθηνξαο μέλεο δχλακεο. Ο ζηξαηφο, εθείλε ηελ επνρή, απεκπφιεζε ην θχξην θαζήθνλ ηεο ππεξάζπηζεο ηεο αθεξαηφηεηαο ηεο ρψξαο θαη αληί λα πξνεηνηκάδεη ηα παηδηά ηεο λα αξζνχλ ζην χςνο απηνχ ηνπ ηεξνχ θαζήθνληνο ηα ρψξηδε ζε θαηεγνξίεο θαη θάπνηα, ρσξίο θακία αλαζηνιή ηα πνδνπαηνχζε.

Ώκθηζβεηήζεθε ε αγάπε κνπ γηα ηελ

παηξίδα, ηνλ ηφπν πνπ κε γέλλεζε θαη αλέζξεςε. Ώπηφ κε πιήγσζε βαζηά κε ην πην νμχ ηξφπν, ηδηαίηεξα φηαλ έγηλε απφ αλζξψπνπο λάλνπο πνπ δελ είραλ ηα ερέγγπα θαη ην εζηθφ αλάζηεκα λα παίμνπλ ην ξφιν ηνπ θξηηή. Μέρξη ηψξα δελ ππέπεζε ζηελ αληίιεςή κνπ κηα απηνθξηηηθή ηνπ ζηξαηεχκαηνο γη’ απηή ηελ εγθιεκαηηθή ηνπ ζπκπεξηθνξά. Παξακέλεη ε νθεηιή. Δ ελαληίσζή κνπ ζηε δηθηαηνξία ησλ ζπληαγκαηαξρψλ ήηαλ ε αλαπφθεπθηε ζπλέπεηα ηεο επαηζζεζίαο πνπ έρεη ή πξέπεη λα έρεη ν δεκνθξαηηθφο πνιίηεο λα ππεξαζπίζεη ην πνιίηεπκα ηεο ρψξαο απφ απηνχο πνπ ην επηβνπιεχνληαη. Μπήθα ζηελ αληηζηαζηαθή δξαζηεξηφηεηα θαη ε ζχιιεςε θαη θαηαδίθε κνπ απφ ην έθηαθην ζηξαηνδηθείν ήηαλ απηνλφεηε ζπλέπεηα. Σα πέληε ρξφληα πνπ έδεζα ζηε θπιαθή, πάλσ ζηελ θαιχηεξε θάζε ηεο ειηθίαο ηνπ αλζξψπνπ, ήηαλ κηα αδηθία πνπ κνπ επεθχιαμε ε δσή, αιιά νπδέλ θαθόλ ακηγέο θαινύ. Δ [17]

απνκφλσζε απφ ηελ δσή ηεο θνηλσλίαο, ε ζηέξεζε βαζηθψλ πξαγκάησλ, αιιά θαη νη γεληθφηεξεο πνιηηηθέο εμειίμεηο ζηνλ επξχηεξν παγθφζκην ρψξν απνηέιεζαλ ηελ θαηάιιειε επθαηξία γηα κηα πην ςχρξαηκε ζεψξεζε ησλ πξαγκάησλ, γηα κηα λέα αλαζπγθξφηεζε ησλ θεληξηθψλ θηινζνθηθψλ, ηδενινγηθψλ θαη πνιηηηθψλ κνπ πεπνηζήζεσλ. Μεηά ηε κεηαπνιίηεπζε έδεζα φιν ην θξαπγαιέν αλαπνδνγχξηζκα ησλ ζπλζεθψλ ηεο δσήο, ην θπλήγη ησλ καγηζζψλ πνπ αθνινχζεζε κεηά ηελ πνιχρξνλε ζησπή ηεο κεγάιεο πιεηνςεθίαο ησλ πνιηηψλ, ηηο ππεξβνιέο ζ’ φινπο ηνπο ηνκείο ηεο δσήο ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο, πνπ πήξε ην φλνκα: Απνρνπληνπνίεζε.

Μεξηθνί απηφθιεηα δηνξίζηεθαλ εηζαγγειείο θαη νη

θαηεγνξίεο άξρηζαλ, ρσξίο κέηξν θαη ζπγθξαηεκφ, λα εθηνμεχνληαη επί δηθαίσλ θαη αδίθσλ κε απνηέιεζκα λα ραζεί θάζε ίρλνο ηεο αμηνπηζηίαο απηήο ηεο εθζηξαηείαο, ΢’ απηφλ ηνλ ηφπν, πνπ πξσηνεηπψζεθε ην ζνθφ ξεηφ Μεδέλ άγαλ, ζ’ απηφ ηνλ ηφπν ζηηο θξίζηκεο πνιηηηθέο πεξηφδνπο ιείπεη ην κέηξν, ε ζνβαξφηεηα θαη ε ςχρξαηκε αληηκεηψπηζε ησλ θαηαζηάζεσλ ΢αλ ιαφο έρνπκε κηα απηνθηνληθή πξνδηάζεζε, λα ρχλνπκε απφ ηελ ηζαλάθα φιν ην γάια, πνπ κε ηφζν θφπν αξκέμακε. Υξφληα ε ινγηθή απηή έγηλε αλαζηαιηηθφο παξάγνληαο γηα ηελ απαηηνχκελε εξεκία πνπ ρξεηαδφηαλ ν ηφπνο καο.

Μέζα ζ’ απηή ηελ αηκφζθαηξα ηεο

«αγσληζηηθήο έμαξζεο» επεξεάζηεθα θη εγψ αλαδεηψληαο, παξά ηα πξνεγνχκελα ζπκπεξάζκαηά κνπ ζηελ εξεκία ηεο απνκφλσζεο, ελδηάκεζεο θαηαζηάζεηο, ζλεζηγελείο πξνζπάζεηεο αλαζηχισζεο μεπεξαζκέλσλ δνκψλ. Ήηαλ δεδνκέλε ε απνηπρία. Πξνθαλψο κεγάιε είλαη ε πξνζσπηθή κνπ επζχλε, αιιά ηέιεηνη άλζξσπνη θαη ηέιεηεο θαηαζηάζεηο δελ ππάξρνπλ πνπζελά ή ππάξρνπλ κφλν ζηε θαληαζία καο. Με κεγάιε επηθπιαθηηθφηεηα πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη φινη νη παξφκνηνη ηζρπξηζκνί. Ώπηά ηα ρξφληα νη πηεζηηθέο βηνηηθέο αλάγθεο κε νδήγεζαλ λα εξγάδνκαη σο δάζθαινο. Αελ είρα απνθαζίζεη αθφκα νξηζηηθά κε ηη ζα αζρνιεζψ. Ώπηή ε [18]

ακθίζεκε ζέζε κνπ, απηή ε επακθνηεξίδνπζα θαηάζηαζε επέδξαζε αξλεηηθά ζηε ςπρνινγία κνπ. Έδεζα ζπλζήθεο «ππεξθφπσζεο» κε κηα κέηξηα εξγαζηαθή απαζρφιεζε ζε ζρέζε κε απηήλ πνπ ζηε ζπλέρεηα θαη γηα πνιιά ρξφληα ζα είρα, φηαλ νξηζηηθά θαηαζηάιαμα φηη απηφ ζα είλαη ην επάγγεικά κνπ. Έηζη ην επάγγεικα πνπ άζθεζα ήηαλ δάζθαινο ζ’ έλα κεγάιν θξνληηζηήξην. Αε κνπ ηαίξηαδε ε δέζκεπζε ζην δεκφζην θαη ε γεληθφηεξε αηκφζθαηξα πνπ εθεί επηθξαηνχζε. Βλ είδεη παξελζέζεσο λα αλαθέξσ εδψ, φηη θαλέλαο απφ ηελ νηθνγέλεηά κνπ δελ επηδίσμε ηελ ζηγνπξηά θαη ηελ «αζθάιεηα» ηεο θξαηηθήο ζέζεο. Έηπρε ή ήηαλ ζθξαγηζκέλν ζην DNA καο;

Αελ μέξσ! Βθείλν πνπ

ζεκεηψλσ είλαη φηη πνηέ δελ επηδηψμακε γλσξηκίεο κε ηνλ ηνπηθφ βνπιεπηή, πνηέ δελ δηαλνεζήθακε λα δεηήζνπκε θάπνην ξνπζθέηη απφ θαλέλαλ, αθφκα θαη ηελ πεξίνδν ηεο κεγάιεο αλέρεηαο. Μαδί κε πνιινχο άιινπο ζπλαδέιθνπο θαζεγεηέο πξνεηνηκάζακε ζην Φξνληηζηήξην δεθάδεο ρηιηάδεο καζεηέο γηα ηελ εηζαγσγή ηνπο ζε κηα Παλεπηζηεκηαθή ζρνιή. Ώπηφ θαηνξζψζεθε θπξίσο κε ηηο δηθέο ηνπο πλεπκαηηθέο ηθαλφηεηεο, αιιά φκσο θαη κε ηε δηθή καο θαζνδήγεζε θαη ζπκβνιή. ΢ήκεξα έλαο κεγάινο αξηζκφο ηειεησκέλνη απφθνηηνη Παλεπηζηεκίσλ, πνπ θπθινθνξνχλ ζηε ρψξα θαη ην εμσηεξηθφ ππήξμαλ καζεηέο κνπ. Πνιινί κάιηζηα απφ απηνχο έρνπλ αμηνδήιεπηε πνξεία θαη απηφ κε γεκίδεη κε ηελ απηνλφεηε πεξεθάληα. ΢α

δάζθαινο, κάιινλ ήκνπλ θαιφο.

Πξνζπάζεζα λα εκπινπηίδσ ην

κάζεκα θαη κε άιια ζηνηρεία ρξήζηκα θαηά ηελ άπνςε κνπ ζηνλ λένλ άλζξσπν. Ίζσο γη’ απηφ απφθηεζα ην πξνζσλχκην: Ο Θείνο!

Κάπνηα ζηηγκή πνπ

νινθιεξψζεθε ν ρξφλνο θαη έθηαζα ζηε ζπληάμηκε ειηθία έγηλα απφκαρνο ηεο εξγαζίαο. Βίρα πηα εμεληαπεληαξίζεη. Σψξα βξίζθνκαη ζ’ απηή ηε θάζε ηεο δσήο κνπ θαη λνκίδσ φηη πεξλάσ ζρεηηθά θαιά, αλ αγλνήζεηο ην γεγνλφο φηη ν ρξφλνο πνπ πεξλάεη είλαη αδπζψπεηνο θαη αθήλεη δπζηπρψο πίζσ ηνπ φιν θαη ζαθέζηεξα ηα ίρλε ηνπ. Θα επαλέιζσ πάιη ζ’ απηή ηελ πεξίνδν.

[19]

Ώο έξζσ ηψξα ζηε δεχηεξε θαηεγνξία ζεκάησλ ζηελ νπνία ζέισ λα αλαθεξζψ, δειαδή λα πεξηγξάςσ θάπνηα απφ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ραξαθηήξα κνπ θαη ηηο αιιαγέο πνπ επήιζαλ ζ’ απηά ζηε δηάξθεηα ηνπ ρξφλνπ. Με ηελ επθαηξία ζα θάλσ θάπνηεο λχμεηο θαη ζηα πνιηηηθά δξψκελα ηεο ρψξαο ζε θάπνηνπο θαηά ηελ πξνζσπηθή κνπ άπνςε κχζνπο, πνπ επξχηεξα θπθινθνξνχλ. Δ αλέρεηα ησλ παηδηθψλ ρξφλσλ, φπσο μαλά είπα, ζηέλεςε εμαξρήο ηνλ ραξαθηήξα κνπ, ηνλ έθαλε παξαπνληάξε θαη κίδεξν, ηνπ πεξηφξηζε ην εχξνο ησλ γλψζεσλ θαη άξα ησλ ελδηαθεξφλησλ. Ώπηφ είλαη έλα αθεηεξηαθφ αξλεηηθφ δεδνκέλν.

Οη ζθιεξέο ζπλζήθεο ηεο επνρήο ζπλδπαζκέλεο κε ηε εηδηθή

αηκφζθαηξα ηεο γεηηνληάο κνπ ζθπξειάηεζαλ έλαλ αλζεθηηθφ κελ ραξαθηήξα, γηα λα αληέρεη ζηηο πιηθέο δπζθνιίεο, πνπ έηζη θη αιιηψο ππήξραλ, αιιά ηνλ άθεζαλ εθηφο απφ κηα κεγάιε θαη ρξήζηκε γθάκα αλζξψπηλσλ ελδηαθεξφλησλ, ελψ ζπγρξφλσο ηνλ θηινδψξεζαλ κε κηα ζεηξά θφκπιεμ θαη αλαζηνιψλ πνπ ηνλ ζπληξφθεπζαλ ζ’ φιε ηελ ππφινηπε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ. Εδηαίηεξα κε ελδηέθεξαλ νη άλζξσπνη, ε ηζηνξία θαη νη πεξηπέηεηέο ηνπο. Σα αληηθείκελα, νη ηερληθέο θαηαζθεπέο, ν ηξφπνο ιεηηνπξγίαο ηνπο, πνηέ δελ ζπγθέληξσζαλ ην ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ κνπ. Παξαηεξνχζα ηνλ πιηθφ θφζκν κε ηε γεληθή καηηά, ζαλ απηφ πνπ ιέκε δηαγψλην δηάβαζκα. Μ’ άξεζε έλα φκνξθν ηνπίν, αιιά δελ ζπγθέληξσλα ην ελδηαθέξνλ κνπ ζε ιεπηνκέξεηεο ηεο κνξθήο απηνχ ηνπ πξάγκαηνο. ΋ιν απηφ ζα ην έβαδα θάησ απφ ηνλ εμήο ηίηιν: Πιήξεο έιιεηςε θαιιηηερληθήο θιέβαο! Σα ρέξηα κνπ δελ είραλ ηελ παξακηθξή δεμηνηερλία ζηηο νπνηαζδήπνηε θαηαζθεπέο θαη φηαλ κηα ηέηνηα θαηαζθεπή εξρφηαλ ελψπηνλ κνπ δελ κνπ μππλνχζε θαλέλα ελδηαθέξνλ γηα ηηο δνκέο ηεο θαη ηε ινγηθή ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο. Ώλ έρσλα ην ρέξη κνπ ην πηζαλφηεξν απνηέιεζκα ζα ήηαλ λα ηελ θαηαζηξέςσ. Ώπηφ ήηαλ έλα κεγάιν κεηνλέθηεκα πνπ επίζεο κε ζπληξφθεπζε ζηε δσή.

[20]

Βίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε αθνζίσζε θαη ε αγάπε πνιιψλ άιισλ γηα ηηο κεραλέο θάζε κνξθήο, γηα ηα ηερληθά ηνπο δεδνκέλα, ηα απηνθίλεηα, ηα κνληέια. ΋ιεο απηέο νη ζπδεηήζεηο πνπ πνιιέο θνξέο είλαη έληνλεο θαη καθξφρξνλεο, πξνζσπηθά ηηο αληηκεηψπηδα κε ζπγθαηάβαζε, αιιά ζηελ νπζία κε άθελαλ παληειψο αδηάθνξν. Έηζη εμεγείηαη πνπ δελ έδεημα πνηέ ελδηαθέξνλ λα κάζσ νδήγεζε, λα γλσξίδσ ηε ιεηηνπξγία ησλ πνιππνίθηισλ

ειεθηξνληθψλ

ζπζθεπψλ, λα κείλσ ηφζν πίζσ γεληθά ζηε ηερλνινγία. ΋ια απηά, παξά ην γεγνλφο φηη ζπνχδαζα Φπζηθή θαη έπξεπε ινγηθά λα είκαη κέζα ζηα πξάγκαηα. Βίλαη επθαηξία

εδψ λα νκνινγήζσ θάηη. Ώπφ πνιχ λσξίο ιάηξεςα ηα

καζεκαηηθά, έλησζα ηε ραξά λα ιχλσ δχζθνια πξνβιήκαηα θαη θαηά έλα αζαθή ζηελ αξρή ηξφπν είρα ηελ αίζζεζε ηεο ινγηθήο αθνινπζίαο θαη ελφηεηαο πνπ απηά παξνπζηάδνπλ. Μαζεκαηηθφο μεθίλεζα λα γίλσ, ζηε ζρνιή απηή έδσζα εμεηάζεηο. ΢ην Φπζηθφ έδσζα ζπκπιεξσκαηηθά, κε ην ηφηε ππάξρνλ ζχζηεκα εμεηάζεσλ, γηα ιφγνπο αλαζθάιεηαο. Σν γεγνλφο φηη «παξαζχξζεθα» απφ ζπκβνπιέο ηξίησλ λα πάσ ζην Φπζηθφ, ελψ είρα πεηχρεη θαη ζην Μαζεκαηηθφ, είλαη έλα απφ ηα πνιιά ιάζε ηεο δσήο κνπ γηα ην νπνίν απνθιεηζηηθά ππεχζπλνο είκαη εγψ.

΋κσο δελ ην νκνιφγεζα πνηέ ζηνπο

καζεηέο κνπ. Θα ήηαλ παηδαγσγηθά απαξάδεθην θάηη ηέηνην. ΢ηελ αξρή ηνπ πξψηνπ έηνπο ζπνπδψλ, κνπ πέξαζε απφ ην κπαιφ λα δψζσ πάιη εμεηάζεηο, απηή ηε θνξά ζηε Φηινινγία, πξάγκα φκσο πνπ δελ ην έθαλα. ΋ηαλ ιίγν αξγφηεξα άξρηζα λα αζρνινχκαη κε ηε πνιηηηθή ήζεια λα ζπνπδάζσ… Οηθνλνκία. ΋ια απηά δείρλνπλ θαη ηα ζηνηρεία ηεο αζηάζεηαο ηνπ ραξαθηήξα κνπ, αιιά φκσο ιίγν-πνιχ έηζη δελ είλαη νη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη; Σνπιάρηζηνλ αο ην ππνζέησ φηη έηζη είλαη, γηα λα παξεγνξεζψ. Έλα απφ ηα ζρέδηά κνπ ήηαλ λα γπξίζσ σο θαζεγεηήο ζηελ ηδηαίηεξε κνπ παηξίδα. ΋κσο νη πεξηπέηεηεο πνπ παξελεβιήζεζαλ αθχξσζαλ νξηζηηθά απηά ηα ζρέδηα. Έλα άιιν απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ραξαθηήξα κνπ - πνπ αλαγλψξηζα έγθαηξα - είλαη ε θφληξα θαη ε αληίδξαζή ζηελ νπνηαδήπνηε πίεζε ή απφπεηξα [21]

επηβνιήο κε ηε βία

πξνζέζεσλ θάπνησλ ηξίησλ ρσξίο ηε δηθή κνπ

ζπγθαηάβαζε. Σφηε απφ κέζα κνπ μεπεδνχζε έλα δνγκαηηθφ πείζκα, κηα αλππνρψξεηε αληίδξαζε, πνπ πνιιέο θνξέο κε νδεγνχζε ζην αληίζεην άθξν. Έλα απφ ηα πξψηα επεηζφδηα πνπ ζπκάκαη είλαη ν πφιεκνο πνπ άλνημα κε έλαλ απφ ηνπο δαζθάινπο κνπ πνπ επηρείξεζε κε ην δφξη λα κε θάλεη λα γξάςσ κε ην δεμί ρέξη. Αελ ηνπ πέξαζε φκσο, παξά ηνλ απάλζξσπν - φρη απιψο αληηπαηδαγσγηθφ -

ηξφπν κε ηνλ νπνίν επηρείξεζε λα κνπ ην επηβάιιεη.

Παξαηεηακέλε ηέηνηα πίεζε γηα ηδενινγηθνχο θαη πνιηηηθνχο ιφγνπο ππέζηελ θαη ζην ζηξαηφ, αιιά θαη εθεί ζηχισζα ηα πφδηα θαη κφλν απηφ ην δπλαηφ πείζκα κε θξάηεζε φξζην, αλππνρψξεην θαη ζπλεπή ζηελ ηφηε πνιηηηθή κνπ ζέζε. Σειηθά κε λνκίδεηε φηη έλα ηέηνην δνγκαηηθφ πείζκα είλαη πάληα γηα θαιφ. ΢ηηο ζπλζήθεο φκσο ηεο επνρήο ήηαλ ζα έιεγα ε κνλαδηθή δηέμνδνο. ΢ήκεξα δε δηαζέησ πηα απηήλ ηελ ηθαλφηεηα. ΢ηελ επγεληθή θαη αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά αληίζεηα ήκνπλ ζπγθαηαβαηηθφο έσο επθνιφπηζηνο. ΢ηηο παηδηθέο παξέεο, κνπ άξεζε λα έρσ ηνλ πξσηαγσληζηηθφ ξφιν. Αε λνκίδσ φηη επέβαια κε ην δφξη απηφλ ην ξφιν. Ώπιψο ε πιεζσξηζηηθή, έηζη θη αιιηψο, παξνπζία κνπ έθαλε ην θαηλφκελν απηφ εθ ησλ πξαγκάησλ αλαπφθεπθην. Σν ίδην ζπλερίζηεθε θαη ζην ζρνιείν, αιιά εθεί ππήξρε ην αβαληάδ φηη ήκνπλ αξθεηέο θνξέο ν θαιχηεξνο καζεηήο ζηε ηάμε θαη ηφηε απηφ είρε ηε ζεκαζία ηνπ, αθνχ ν θαιφο καζεηήο ήηαλ ζεκείν αλαθνξάο ζην ζρνιείν θαη γεληθήο παξαδνρήο ζηελ θνηλσλία, ζε αληίζεζε κε ηε ζεκεξηλή αληίιεςε θαηά ηελ νπνία ν θαιφο καζεηήο αληηκεησπίδεηαη ππνηηκεηηθά σο ζπαζίθιαο ή βιίην. Γηα πνιιά ρξφληα βξηζθφκνπλ ζην επίθεληξν ησλ εμειίμεσλ, είρα πνιιέο γλσξηκίεο,

παξέεο

κε

πνηθηιία ελδηαθεξφλησλ, ηθαλφηεηα πξνζέγγηζεο,

επθνιία δεκηνπξγίαο θηιηθψλ ζρέζεσλ κε δηάθνξνπο αλζξψπνπο, θηιίεο ζ’ φινπο ηνπο ρψξνπο, δξαζηεξηφηεηα έληνλε θαη πνιχπιεπξε. Σν πξάγκα απηφ θάλεθε αλάγιπθα ζηελ θνηηεηηθή κνπ πεξίνδν πνπ αζρνιήζεθα κε ηνλ ζπλδηθαιηζκφ - ηνλ αζψν ζπλδηθαιηζκφ εθείλεο ηεο επνρήο - θαη ηηκήζεθα κε [22]

ηελ ςήθν ηεο πιεηνςεθίαο ηνπ εθινγηθνχ ζψκαηνο. Βλ ηνχηνηο ηα ηειεπηαία ρξφληα έρεη ζπκβεί κηα πιήξεο αλαηξνπή, αθνχ ρξφλν κε ην ρξφλν πεξηνξίδσ ηνπο δεζκνχο κνπ κε παιαηέο γλσξηκίεο θαη αξρίδσ λα εκθαλίδσ ζηγά-ζηγά θαηλφκελα αγνξαθνβίαο. Παξά ηε ζθιεξφηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο πνπ κεγάισζα, απφ κέζα κνπ ήκνπλ επθνινζπγθίλεηνο, πνιιέο θνξέο ζε βαζκφ ηέηνην ψζηε λα ην θξχβσ κε ηπρφλ θαη παξεμεγεζψ. ΢ε έξγα πνπ έβιεπα ζηνλ θηλεκαηνγξάθν ην θιάκα έπεθηε ζηελ θάζε αδηθία φπνπ γηλφηαλ, ηδηαίηεξα ζην θαεκέλν ην θνξίηζη πνπ ζπλήζσο αθελφηαλ κφλν θη έξεκν ζηνπο πέληε δξφκνπο. ΋ηαλ εξρφηαλ ε ψξα ηνπ δηαιείκκαηνο θαη αλάβαλε ηα θψηα έζθπβα πξνο ηα θάησ λα κε θαλεί ην θιακέλν κνπ πξφζσπν Σν γλψξηζκα απηφ γίλεηαη φιν θαη πην έληνλν θαζψο πεξλάεη ν ρξφλνο. Σν δάθξπ είλαη έηνηκν ζηηο παξπθέο ησλ καηηψλ κνπ θαη κε ην παξακηθξφ θπιάεη ζην κάγνπιν, ραξαθηεξηζηηθφ πνπ,

ζπκάκαη, είρε θη ν

παηέξαο κνπ. Μεγάιε ππφζεζε ε θιεξνλνκηθφηεηα! Βζχ κπνξείο λα θάλεηο φηη ηελ αγλνείο, εθείλε φκσο ζθιεξά ζην ππελζπκίδεη. Δ κάλα δελ ην είρε. Οη δπζθνιίεο ηεο επνρήο ηελ αλάγθαζαλ λα είλαη ξεαιίζηξηα, πξνζγεησκέλε θαη γη’ απηφ απνηειεζκαηηθή. Μέλσ κε ηελ ηθαλνπνίεζε φηη δελ εμαξγχξσζα θάπνηα πξάγκαηα, πνπ άιινη λσξίο ζηήζεθαλ ζην «ηακείν» λα πάξνπλ ηελ αληακνηβή ηνπο. Ώλ έρεηο δηάζεζε λα πξνζθέξεηο θάηη, είλαη γηαηί κέζα ζνπ ππάξρεη έλα πεξίζζεπκα αγάπεο θαη ην δίλεηο κε ζεηηθή ςπρηθή δηάζεζε θαη αιηξνπηζκφ, ρσξίο λα δεηάο νπνηαδήπνηε αληακνηβή. Ση λφεκα ζα είρε ηφηε ε ιέμε πξνζθνξά! Σν ρεηξφηεξν φισλ είλαη φηη αξθεηνί εμφθιεζαλ ζην ηακείν αλχπαξθηεο πξνζθνξέο θαη κ’ έλαλ νξγαλσκέλν, αιιά θαη ηδηαίηεξα ζξαζχ, ηξφπν νηθνδφκεζαλ ςεχηηθεο ηζηνξίεο, επηβεβαηψλνληαο ν έλαο ην ςεχδνο ηνπ άιινπ, θαιππηφκελνη πίζσ απφ θαιά πξνεηνηκαζκέλνπο κχζνπο. Ώο πάεη ζην δηάνιν, κσξέ, απηή ε θσινθαηάζηαζε! Βίλαη ε κφλε αληζνξξνπία πνπ ζπκβαίλεη γχξσ καο;

[23]

Σν εξψηεκα θαη ε αγσλία κνπ είλαη κήπσο κε απηφλ ηνλ ηξφπν θαηαγξάθηεθε φιε

ε

πξνεγνχκελε ηζηνξία ζηελ παηξίδα καο, κήπσο νη ήξσεο πνπ

ιαηξεχνπκε έρνπλ ηειηθά πήιηλα πφδηα. Να ζαο νκνινγήζσ θάηη; Ώπηή ε αλαζθάιεηα δε κ’ αξέζεη θαζφινπ! Μνπ δεκηνπξγεί έλα αίζζεκα πληγκνχ. Πξέπεη, ζρεδφλ αλαγθαζηηθά, λα δερηνχκε - ζέινπκε δε ζέινπκε - θάπνηα πξάγκαηα, σο ζηαζεξά. Αε γίλεηαη δηαθνξεηηθά.

Υξεηάδεηαη λα ππάξρνπλ

πξφηππα. Ώιίκνλν αλ είλαη δηαθνξεηηθά. Έηζη ληψζσ θαη απηφ θαηαγξάθσ εδψ. Ώο έξζνπκε ηψξα ζε κεξηθά γεληθήο θχζεσο ζέκαηα θαη κε απηή ηελ επθαηξία αο πσ κεξηθέο κνπ απφςεηο γη’ απηά: ΢ήκεξα ε παηξίδα καο βξίζθεηαη ζε κηα θξίζηκε θακπή. ΐαζηθνί ζεζκνί δελ ιεηηνπξγνχλ ή αλ ιεηηνπξγνχλ είλαη ςεπδεπίγξαθνη. Έλαο εζηθφο εθπεζκφο είλαη δηάρπηνο ζ’ φινπο ηνπο ηνκείο. Ώπηφ είλαη θνηλή δηαπίζησζε. Σν θξίζηκν ζεκείν είλαη φηη ε αληίζηαζε ζ’ απηή ηελ θαηάληηα είλαη αζζελήο, ελψ αληίζεηα ην θαδάλη ππφθσθα βξάδεη. Μηα ζεηξά θαηαζηάζεηο έρνπλ γίλεη πληγεξνί βξφρνη πνπ απνζηεξνχλ απφ ηελ παηξίδα καο ην αλαγθαίν νμπγφλν γηα λα πάξεη ειεχζεξεο αλάζεο. Έλαο εμνπδεηεξσκέλνο θαη μέρεηινο θξαηηθφο κεραληζκφο είλαη ν θχξηνο παξάγνληαο ηεο παξάιπζεο ησλ ζεζκψλ ζ’ απηή ηε ρψξα. Καη νη θξαηνχληεο ηα

θιεηδηά ηεο ελεκέξσζεο

πάλε λα καο

πείζνπλε γηα ηηο

«ηεξάζηηεο ειιείςεηο» ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ. ΋κσο θαη ν απιφο ιαφο δελ είλαη άκνηξνο ησλ επζπλψλ ηνπ. Σα ζέιεη ν θψινο ηνπ! Αε ζα επαλαιάβσ εδψ ηελ ειηζηφηεηα πνπ ζπρλά αθνχγεηαη γηα λα ρατδέςεη απηηά: Ο ιαόο έρεη πάληα δίθην! Ώλ απηφ ήηαλ αιήζεηα ζα ήκαζηαλ άιιε ρψξα. Γη’

απηνχο

πνπ ζηνηρεησδψο κειεηνχλ ηελ ηζηνξία βξίζθνπλ

δεθάδεο παξαδείγκαηα, πνπ ζεκειηψλνπλ ην αληίζεην. Ο ιαφο καο πνιχ ζπρλά έγηλε ζχκα εχθνινπ επεξεαζκνχ απφ ζθνηεηλνχο θχθινπο κε ηδηνηειείο ζθνπνχο. Λφκπη, πνπ απφθηεζαλ, κε θαηαρξεζηηθνχο ηξφπνπο, κεγάιε δχλακε είλαη απηά πνπ κε δηάθνξεο κεζφδνπο ειέγρνπλ ηηο πνιηηηθέο εμειίμεηο αλαζηέιινληαο [24]

ζηε πξάμε ηε βαζηθή αξρή ηεο ιατθήο θπξηαξρίαο. Βξγαηνπαηέξεο, ζπλδηθαιηζηέο ηνπ πξνζσπηθνχ ζπκθέξνληνο, ηδηνθηήηεο ησλ ΜΜΒ θαη ησλ εθεκεξίδσλ, εξγνιάβνη δεκνζίσλ έξγσλ,

πιεξσκέλνη θνλδπινθφξνη κε

θηινδνμίεο λα γίλνπλ παξάγνληεο ζηελ θεληξηθή πνιηηηθή ζθελή. ΋ινη απηνί είλαη νη δηεθδηθεηέο ζην άλνκν κνίξαζκα ηεο πίηαο. ΢ηελ επηθάλεηα ηεο πνιηηηθήο δσήο ζηε ρψξα θπξηαξρνχλ νη θσλαζθνχληεο, νη αλεχζπλνη, νη ηπράξπαζηνη θαη κεξηθνί πνπ ελζπλείδεηα ηξίβνπλ ηα ρέξηα ηνπο θαη ραίξνληαη γη’ απηή ηελ θαηάληηα. Πνιιέο θνξέο θσλάδνπλ νη έλνρνη. Ο θαηαγγειηηθφο ιφγνο έγηλε εξγαιείν χπνπησλ ζπκθεξφλησλ. Πξνζσπηθά αληηκεησπίζσ κε εμαηξεηηθή δπζπηζηία ηνπο «θαηαγγέιινληεο» κε ηνλ θίλδπλν λα αδηθήζσ θη απηφλ πνπ κπνξεί λα έρεη ην δίθην ηνπ. Τπάξρεη δηέμνδνο; Σν κφλν πνπ κπνξψ λα πσ είλαη ε ειπίδα πσο θάπνηα ζηηγκή ε ξφηα ηεο ρψξαο ζα αιιάμεη. Ώπφ ηελ άιιε έρνπκε έλα δηαιπκέλν ζρνιείν απφ κηα ζεηξά δήζελ πξννδεπηηθέο παηδαγσγηθέο θαηλνηνκίεο, πνπ θαηέζηξεςαλ ηνπο

βαζηθνχο

ηζηνχο ηεο εχξπζκεο ιεηηνπξγίαο ηνπ. Παηδαγσγνί ησλ γξαθείσλ, ρσξίο ηε κπξνπδηά ηεο ζρνιηθήο ηάμεο, πηνζεηνχλ ρσξίο θαλέλα δηζηαγκφ θη ακθηβνιία θάζε θαηλνηνκία πνπ ζπλαληάλε ζηε μέλε βηβιηνγξαθία θαη ζέινληαο λα παξαζηήζνπλ ηνλ πξννδεπηηθφ εηζάγνπλ ακθηβφινπ αμίαο θαη ρξεζηκφηεηαο ζεζκνχο ζην ζψκα ηεο εθπαίδεπζεο. Αάζθαινο απνδπλακσκέλνο απφ θάζε εμνπζία επηβνιήο κέζα ζηε ηάμε, έξκαην ησλ δηαζέζεσλ ηνπ νπνηνπδήπνηε θαθφηξνπνπ λεαξνχ δελ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη σο παηδαγσγφο. ΢πλήζσο κεηά απφ θάπνην ρξφλν παξαηηείηαη, ζεσξψληαο κάηαηε ηελ πεξαηηέξσ πξνζπάζεηα. Πξέπεη λα μέξεηε φηη φπνπ γίλεηαη θάπνην δηδαθηηθφ έξγν νθείιεηαη ζηνλ εξσηζκφ, ηελ επηκνλή θαη ηελ επζπλεηδεζία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ δάζθαινπ. ΢ρνιείν ρσξίο ηηο αξρέο ηεο πεηζαξρίαο, ρσξίο ηηο δηαδηθαζίεο ηεο ηηκσξίαο θαη ηνπ επαίλνπ δε γίλεηαη. Πξέπεη ν παηδαγσγφο λα νπιηζηεί κε ηε ζηνηρεηψδε εμνπζία, αιιά θαη ηελ [25]

ζηνηρεηψδε εκπηζηνζχλε θαη ζηήξημε ησλ γνλέσλ θαη ηεο πνιηηείαο γηα λα κπνξέζεη λα θάλεη ην ρξένο ηνπ. Ώλ λνκίδεηε φηη ζην ρψξν ππάξρνπλ ρηιηάδεο ραξηζκαηηθνί εθπαηδεπηηθνί πνπ έρνπλ ηελ αληηθεηκεληθή δπλαηφηεηα κε ηε δχλακε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπο λα επηβάιινληαη ζε θαθνκαζεκέλνπο λένπο είζηε πνιχ γειαζκέλνη. ΋κσο εδψ, γηα λα είκαη δίθαηνο πξέπεη λα πσ θαη ην άιιν. Αε κπνξεί λα κελ ππάξρνπλ κεραληζκνί ειέγρνπ ηεο εξγαζίαο θαη απφδνζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ. Ώπηά

ηα κέηξα ιαζθαξίζκαηνο πνπ «θαηαθηήζεθαλ» ηα

ηειεπηαία ρξφληα ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ήηαλ βήκαηα δηάιπζεο θαη φρη απξφζθνπηεο εξγαζίαο. Δ έιιεηςε επίβιεςεο έγηλε καμηιάξη αλάπαπζεο γηα ηνπο,

έηζη θη αιιηψο, ηεκπέιεδεο. Ο εθπαηδεπηηθφο ιεηηνπξγφο πξέπεη λα

βξίζθεηαη κνλίκσο ζε θαζεζηψο αμηνιφγεζεο, θαη ε εμέιημή ηνπ λα είλαη ζπλάξηεζε απηήο ηεο αμηνιφγεζεο. Οη φξνη θαη νη ζπλζήθεο απηήο ηεο αμηνιφγεζεο λα γίλνπλ αληηθείκελν δηαιφγνπ θαη λα είλαη απνηέιεζκα - θαηά ην δπλαηφλ - θνηλήο παξαδνρήο Οη παιαηνί ζαθείο δηαρσξηζκνί αλάκεζα ζηελ πξννδεπηηθή θαη ηελ ζπληεξεηηθή παξάηαμε, αλάκεζα ζηελ Ώξηζηεξά θαη ηε Αεμηά δελ είλαη ζήκεξα πηα ζαθείο. ΢ην επίπεδν ηεο θνηλσληθήο πνιηηηθήο θαη φρη κφλν έρεη επέιζεη εδψ θαη θαηξφ - κηα κεγάιε πξνζέγγηζε ζέζεσλ, πνπ αλ δε γλσξίδεηο εθ ησλ πξνηέξσλ ην πνηφλ ελφο νκηιεηή λα κελ είζαη ζίγνπξνο ζε πνην κπινθ πνιηηηθψλ δπλάκεσλ αλήθεη. Έρεηε απαξηζκήζεη ηα ηειεπηαία ρξφληα ηηο αξλεηηθέο ηνπνζεηήζεηο ηεο αξηζηεξάο ζηηο νπνηεζδήπνηε

αιιαγέο

πνπ πξνηείλνληαη

απφ ηηο δπν

ηειεπηαίεο θπβεξλήζεηο ΠΏ΢ΟΚ θαη ΝΑ; Πάληα άξλεζε, πάληα θαηαγγειία. Οπφηε ζε έλαλ ηξίην αζψν παξαηεξεηή αλαθχεηαη ην εμήο απηνλφεην εξψηεκα: Καιά, ήηαλ ηφζν σξαία ε θνηλσλία καο, ηφζν πξννδεπηηθνί νη φξνη ηεο δσήο ηεο θαη ηψξα έξρνληαη θάπνηνη θαθνί λα ηε γθξεκίζνπλ; Πσο δελ ην είρακε πάξεη ρακπάξη πξνεγνπκέλσο; Μήπσο είρε έξζεη ε ηδαληθή ζνζηαιηζηηθή θνηλσλία θαη [26]

εκείο πεξί άιισλ ηπξβάδακε; Ώπφ φηη φκσο ζπκάκαη ε ίδηα γθξίληα, ν ίδηνο αξλεηηζκφο ππήξρε θαη ηφηε! Μήπσο ρσξίο λα ην θαηαιάβνπκε ε πξννδεπηηθή παξάηαμε, ν ρψξνο ηεο εμέιημεο θαη ηεο πξνφδνπ κεηεμειίζζεηαη ιίγν-ιίγν ζηε ζπληεξεηηθή εθείλε παξάηαμε πνπ αγσλίδεηαη απειπηζκέλα λα «δηαηεξήζεη ηα θεθηεκέλα»; Δ αξηζηεξά δελ πξέπεη λα είλαη εθείλε πνπ πξνσζεί ηα πξάγκαηα πξνο ηα εκπξφο;

Αελ είλαη εθείλε, πνπ κε ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο ηεο ξίρλεη ηνπο

ζπφξνπο ησλ λέσλ ηδεψλ θαη ησλ λέσλ ζεζκψλ; Πσο ηφηε ζα πξέπεη λα νλνκαηίζνπκε ηηο δπλάκεηο πνπ ελαληηψλνληαη ζε θάζε αιιαγή, πνπ ζέινπλ λα δηαηεξήζνπλ ην Status Quo πνπ ππάξρεη ζήκεξα; ΋ια απηά είλαη παξάμελα, αιιά άμηα λα αλαθεξζνχλ. Ώο θιείζσ φκσο κε ηηο ηειεπηαίεο αλαθνξέο ζην πξφζσπφ κνπ, κηα θαη ε δσή κνπ ήηαλ ε αθνξκή λα γξαθηεί απηφ ην βηβιίν. Σψξα πνπ βγήθα ζηε ζχληαμε θαη είδα πσο κνπ κέλεη ειεχζεξνο ρξφλνο, ην κπαιφ - φζν πεξίζζεςε απφ ηελ αξηεξηνζθιήξπλζε - δελ πεξηζπάηαη ζε πνιιέο έγλνηεο

φπσο παιηά θαη σο εθ ηνχηνπ πεξηζζεχεη ρξφλνο γηα

πεξηζπιινγή θαη απαζρφιεζε κε αληηθείκελα πνπ πξνεγνπκέλσο ήηαλ ιφγσ έιιεηςεο ρξφλνπ ζρεδφλ απαγνξεπκέλα. Μπφξεζα λα αζρνιεζψ κε πξάγκαηα πνπ είρα απσζήζεη ζηελ άθξε ηνπ κπαινχ κνπ, έγξαςα δηάθνξα θείκελα πνπ αθφκα δελ είδαλ ην θσο ηεο δεκνζηφηεηαο θαη είλαη ζε αλακνλή γηα κειινληηθή ρξήζε. ΢πγρξφλσο ηέιεησζα ηελ εξεπλεηηθή κνπ εξγαζία γηα ηα Φξνληηζηήξηα θαη ηνπο αλζξψπνπο ηνπο, πνπ ήδε γλψξηζε ηε πξψηε βηαζηηθή δεκνζίεπζε θαη ηε δεχηεξε ζπκπιεξσκέλε επαλέθδνζε ηεο. Πξνεγνπκέλσο είρα εθδψζεη κε άιινπο ζπλεξγάηεο δηδαθηηθά ζρνιηθά βηβιία Έρσ κηα εζσηεξηθή ηζνξξνπία, φηη κε βάζε ηα αληηθεηκεληθά δεδνκέλα, ε ζηάζε κνπ ζηε δσή ήηαλ αμηνπξεπήο. ΢ήκεξα γηα έλα πξάγκα είκαη ζηε πξίδα.

[27]

΋ρη ζ’ απηά πνπ έγηλαλ, αιιά ζ’ απηά πνπ ζα έξζνπλ. Πνπ δε ζα είλαη θπξίσο ραξέο, αιιά πφλνη, απψιεηεο αγαπεκέλσλ πξνζψπσλ, πξνζσπηθή αλεζπρία γηα ην κειινληηθφ δπζάξεζην ελδερφκελν αδπλακίαο λα απηνεμππεξεηνχκαη. Θα ήηαλ δψξν Θενχ λα θχγσ φξζηνο κε έλα αλψδπλν θαη γξήγνξν ηξφπν. Ώιιά λα ην μεθαζαξίζσ: Αε ζέισ ζχληνκα. Υξεηάδνκαη θάπνηα ρξφληα αθφκα φξζηνο θαη κε ην κπαιφ λα ιεηηνπξγεί φζν απηφ είλαη δπλαηφ γηα λα πξνιάβσ λα θάλσ θάπνηα πξάγκαηα πνπ νθείισ ζηνλ εαπηφ κνπ θαη θισζνγπξλάλε ρξφληα ζην κπαιφ κνπ. Υξηζηέ κνπ, αο κελ θαηαληήζσ ζαλ εθείλνπο ηνπο κνλφρλνηνπο αλζξψπνπο πνπ βιέπσ φιν θαη ζπρλφηεξα γχξσ κνπ! Βίλαη ηφζν εχθνιν θαη ηφζν βνιηθφ λα δεηο ζην δπζδηάζηαην θφζκν ζνπ, ρσξίο ηνπο επηθίλδπλνπο θιπδσληζκνχο ηνπ πάλσ-θάησ. Μφλν αξηζηεξά-δεμηά, κπξνο θαη πίζσ. Μφλν γθξίληα θαη παξάπνλα! Πνηέ επραξηζηεκέλνη, πάληνηε κε κνχηξα. ΋ιν νη άιινη θηαίλε, εθηφο απφ ζέλα. ΋ρη δε ηε ζέισ απηή ηελ θαηάληηα!

Αε ζέισ λα γίλσ ζηα

ηειεπηαία κνπ ηζηγθνχλεο. Οχηε ζηα ρξήκαηα θαη ηα πιηθά αγαζά, αιιά νχηε θαη θπξίσο ζηα αηζζήκαηα. Ώληηπαζψ ηελ απιεζηία, ηελ αλψθειε θαηαλάισζε, ηελ ζθιεξφηεηα ζηνπο ζπλαλζξψπνπο καο, ηελ απηαξέζθεηα ζηα πξφζσπα θαη ηελ απφιπηε ζηγνπξηά. Πξνηηκψ ηελ ακθηβνιία έζησ θη αλ απηφ ζπλεπάγεηαη ειιηπή πιεξνθφξεζε θαη ακθηβνιία ζηε δξάζε. Με αθήλεη αδηάθνξν ην αλειεέο θπλεγεηφ λέσλ εκπεηξηψλ, ε ηάζε θαη ε αλάγθε λα δνθηκάζεηο ληε θαη θαιά ηα πάληα. Αε κ’ ελδηαθέξνπλ ηα ινχζα, νη θνζκηθέο

εθδειψζεηο, θαη ηα πάξηη

θνηλσληθήο πξνβνιήο. Ώγαπψ ηε λέα δσή κέζα ζηα κάηηα ησλ παηδηψλ, αγαπψ ηνλ θήπν θαη ηε ζέα κε ηε ζάιαζζα απφ ην κπαιθφλη ηνπ εμνρηθνχ κνπ, αγαπψ ηα ηξαγνχδηα ηνπ Μάλνπ Υαηδεδάθε, αιιά θαη ηξαγνχδηα ηνπ ΢ηέιηνπ Καδαληδίδε,

ηα δηαθνξεηηθνχ θιίκαηνο

γηαηί ηα ηειεπηαία είλαη δεκέλα κε ηηο

παηδηθέο κνπ κλήκεο. Ώγαπψ ηελ Νίθε ΐφινπ κέζα απφ ηα θπιινθάξδηα κνπ γηαηί είλαη ε νκάδα ηεο γεηηνληάο κνπ θαη πνπ έπαημα παιαηφηεξα ζηα ηζηθφ ηεο, [28]

αγαπψ ηελ νκάδα ηεο ΏΒΚ γηαηί ηε ζπλέδεζα απφ κηθξφο κε ηελ πξνζθπγηθή κνπ θαηαγσγή. Βίλαη απηνλφεην πσο αγαπψ ηελ νηθνγέλεηά κνπ, ηε γπλαίθα πνπ ήηαλ κφληκν ζηήξηγκα ζηα ζθακπαλεβάζκαηά κνπ, ηελ αγαπεκέλε κνλαρνθφξε κνπ πνπ μέξεη πφζν πνιχ ηελ αγαπάσ θαη πφζν ιίγν μέξσ λα ηεο ην δείρλσ. Ώγαπψ ηνπο θίινπο κνπ, ζηνλ θαζέλα έρσ

ηνπιάρηζηνλ έλα ζηνηρείν πνπ

θαινπξναίξεηα δειεχσ θαη ζα ήζεια λα έρσ θη εγψ. Ώγαπψ φιεο ηηο γάηεο ζηηο νπνίεο ηειεπηαία αθηεξψλσ αξθεηφ ρξφλν κνπ, αιιά ηδηαίηεξα ηελ νηθφζηηε «ραδνχια» κνπ, πνπ έρεη αλαδεηρζεί εθ ησλ πξαγκάησλ επλνεκέλν κέινο ηεο κηθξήο κνπ νηθνγέλεηαο. Ώπηά πξνο ην παξφλ. Ίζσο αξγφηεξα λα επαλέιζσ.

[29]

3. Σν παηξηθό ζπίηη Με ηε Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή, ε Βιιάδα βξέζεθε ζε κηα θακπή. Βπί κηα δεθαεηία έζπεξλε ζηα πεδία ησλ καρψλ ηνλ αλζφ ηεο λενιαίαο ηεο. Σψξα πνπ έζαςε ηνπο λεθξνχο, έπξεπε καδί λα ζάςεη ηηο παξαδνζηαθέο θηλεηήξηεο ηδέεο πνπ πιάηπλαλ εθείλα ηα ρξφληα ηα ζχλνξα ηεο επηθξάηεηαο. Οη πνιηηηθνί καο φκσο δε ζηάζεθαλ ηθαλνί λα δνχλε κέρξη πνχ θηάλνπλ ηα φξηα απηήο ηεο επέθηαζεο. Δ αδεθαγία πνπ ηνπο θαηέιαβε είρε ηηο ηξαγηθέο ηεο ζπλέπεηεο. Μηα ρψξα θησρή θαη ρξεσκέλε κέρξη ην ιαηκφ αλαγθάδεηαη κέζα ζε ιίγν ρξφλν, απφ δηθά ηεο ιάζε αιιά θαη ηηο αλαπφθεπθηεο ηζηνξηθέο λνκνηέιεηεο, λα δερζεί ζηνπο θφιπνπο ηεο εθαηνληάδεο ρηιηάδεο λένπο θαηνίθνπο πνπ ζπλέξξεαλ κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηνπ κεηψπνπ. Πξφζθπγεο απνδεθαηηζκέλνη, θαζεκαγκέλνη, έρνληαο ράζεη ζπγγελείο θαη πεξηνπζίεο, έξρνληαη θξαηψληαο κφλν έλα κηθξφ κπνγαιάθη κε ιίγα ξνχρα, έλα εηθφληζκα,

ιίγεο

θσηνγξαθίεο θαη άιια

παξφκνηα πξνζσπηθά ελζπκήκαηα. ΋ινη έπξεπε λα ηαθηνπνηεζνχλ πξνζσξηλά θαη ζηε ζπλέρεηα λα νξζνπνδήζνπλ. Δ ρψξα φθεηιε

λα ζπλερίζεη ηε δσή ηεο καδεχνληαο ηα

ηειεπηαία ςπρηθά ηεο απνζέκαηα. Να πάξεη κεξηθέο αλάζεο, λ’ αλαζπληαρζεί θαη λ’ αξρίζεη κηα λέα πνξεία. Με ηελ αληαιιαγή ησλ πιεζπζκψλ, ζε θάπνηεο πεξηνρέο ηεο ρψξαο δεκηνπξγήζεθαλ θελά κε ηελ αλαρψξεζε ησλ Σνχξθσλ. Έλα κεγάιν κέξνο ησλ πξνζθχγσλ ζηάιζεθε λα θαιχςεη απηά ηα θελά. Ήηαλ ε αγξνηηθή απνθαηάζηαζε. Έλα άιιν ζεκαληηθφ κέξνο είρε ηελ «αηπρία» ηεο αζηηθήο απνθαηάζηαζεο. ΢ηνπο δηθνχο κνπ, παξά ην γεγνλφο φηη ήηαλ παξαδνζηαθνί αγξφηεο, έιαρε ε δεχηεξε κνίξα. Ώθνχ ηνπο αθνχκπεζαλ γηα ιίγν ζηε Μπηηιήλε ζηε ζπλέρεηα ηνπο πήγαλ ζηελ Ώίγηλα. Δ ηειηθή φκσο εγθαηάζηαζε ήηαλ ζην ΐφιν. Ο ΐφινο εθείλε ηελ επνρή ήηαλ έλα ξαγδαίσο αλαπηπζζφκελν βηνκεραληθφ θαη εκπνξηθφ [30]

ιηκάλη. Βίρε αλάγθε απφ λέν εξγαηηθφ δπλακηθφ. Ώληξηθά ρέξηα γηα ηηο ζηδεξνβηνκεραλίεο

θαη

ηα

άιια

εξγνζηάζηα.

Γπλαηθεία

γηα

ηηο

θισζηνυθαληνπξγίεο, ηε δηαινγή θαη επεμεξγαζία θαπλνχ. Οη ζπγγελείο κνπ, καδί κε πνιινχο άιινπο, ζηνηβάρηεθαλ ζηελ Κίηξηλε Ώπνζήθε ηνπ ΐφινπ πάλσ ζ’ αρπξέληα ζηξψκαηα ζσξεδφλ κέζα ζηνπο κεγάινπο ζαιάκνπο. Βθεί γλσξίζηεθαλ νη νηθνγέλεηεο ηνπ παηέξα θαη ηεο κάλαο κνπ. Ήηαλ κφλν γπλαίθεο, πέληε ηνλ αξηζκφ. Απν κάλεο θαη ηξεηο θφξεο. Οχηε έλα αξζεληθφ. Ο παηέξαο δελ είρε αθφκα εκθαληζηεί. Θα δνχζε κηα ζπλαξπαζηηθή πεξηπέηεηα πνπ ζα ηε δηεγεζψ κηα άιιε θνξά Σψξα, αλαδεηνχζε ηνπο ζπγγελείο ηνπ, βαδίδνληαο επί κήλεο θαηά κήθνο ηεο ρψξαο αξρίδνληαο απφ ηνλ Έβξν θαη θηάλνληαο, κεηά απφ πεξηπέηεηεο, ην 1924 θνληά ζηε κάλα θαη ηελ αδειθή ηνπ. Άιιν αξζεληθφ δελ έδεζε ή αλ έδεζε δε ζπλαληήζεθαλ πνηέ πηα. Πάλσ απφ ηνλ Κξαπζίδσλα, έλα ρείκαξξν ζηα βφξεηα ζχλνξα ηεο πφιεο, ππήξρε

κηα έξεκε θαη άλπδξε πεξηνρή κε ην ραξαθηεξηζηηθφ φλνκα

Ξεξφθακπνο. Βθεί ινηπφλ απνθαζίζηεθε λα ηαθηνπνηεζνχλ νη λένη θάηνηθνη, λα ρηηζηεί έλαο πξνζθπγηθφο ζπλνηθηζκφο. Οη ίδηνη βάπηηζαλ ηε λέα παηξίδα ηνπο ΝΒΏ ΕΧΝΕΏ. Σα πξψηα ζπίηηα ρηίζηεθαλ βηαζηηθά ην έλα θνιιεηφ ζην άιιν, ζε κηθξά ηεηξάγσλα. Σν θεληξηθφ ηεηξάγσλν ήηαλ ηα απνρσξεηήξηα, δειαδή νκαδηθέο ηνπαιέηεο, κία γηα θάζε δπν νηθνγέλεηεο. Σν θάζε ζπίηη ήηαλ έλα δσκάηην κε κηα πφξηα, έλα παξάζπξν θη έλαο κηθξφο ειεχζεξνο ρψξνο. ΢ηελ πίζσ κεξηά ήηαλ κηα άιιε ζεηξά παξφκνησλ ζπηηηψλ. Σα ηεηξάγσλα ρσξίδνληαλ κε ζνθάθηα πιάηνπο ελάκηζε κέηξνπ. Σα ηεηξάγσλα νλνκαηίζηεθαλ κε γξάκκαηα ηεο αιθαβήηνπ. Βκείο ήκαζηαλ ζην Κ ηεηξάγσλν. Πνιχ θαζπζηεξεκέλα ζπλεηδεηνπνίεζα φηη ε ζπλνιηθή έθηαζε ηνπ ζπηηηνχ καο, καδί κε ηελ απιή, ήηαλ είθνζη έμε ηεηξαγσληθά κέηξα. ΢ηα επφκελα θχκαηα αλνηθνδφκεζεο ζπηηηψλ έδσζαλ κεγαιχηεξν σθέιηκν ρψξν. ΢ε καο φκσο έιαρε απηφ ην ηεθαξίθη. Ώξγφηεξα, δίπια ζην δσκάηην κπξνζηά ζην παξάζπξν ρηίζηεθε έλαο αθφκε κηθξφο ρψξνο. Μέζα ζ’ απηφ ην ζπίηη νη γνλείο κνπ [31]

αλάζηεζαλ θησρηθά κελ αιιά κε αμηνπξέπεηα θαη πείζκα πέληε παηδηά. Μέζα ζ’ απηφ ην ζπίηη νη γνλείο κνπ έδεζαλ πάλσ απφ ηξηάληα ρξφληα. Ώπφ ην 1949 θαη κεηά άξρηζε ε απνζπκθφξεζε. Δ κνλαδηθή αδεξθή καο, ην πξψην παηδί ηεο νηθνγέλεηαο, παληξεχεηαη θαη ζε πξψηε θάζε πεγαίλεη ζην ρσξηφ ηνπ άληξα ηεο. Σα άιια αγφξηα, κε ηε ζεηξά, θεχγνπλ λα ππεξεηήζνπλ ηε ζεηεία ηνπο ζην ζηξαηφ θαη ζηε ζπλέρεηα έλαο-έλαο παληξεχνληαη. Μεηά ην 1955 ε αδεξθή κνπ θαη ν άληξαο ηεο έξρνληαη πίζσ ζην ΐφιν. Βκείο, πινπνηψληαο ηελ νηθνγελεηαθή ππφζρεζε φηη ην ζπίηη αλήθεη ζηελ αδεξθή καο, καδεχνπκε ην κηθξνλνηθνθπξηφ θαη αξρίδνπκε λα δνχκε ζε λνηθηαζκέλα ζπίηηα. Μέζα ζηελ επφκελε δεθαεηία αιιάμακε 5-6 ηέηνηα ζπίηηα. Σν ίδην έθαλε αξγφηεξα θαη ε αδεξθή κνπ γηαηί είρε πηα δπν παηδηά θαη ηα θξηηήξηα ηεο άλεζεο είραλ άξδελ αιιάμεη. Σν παηξηθφ ζπίηη λνηθηάζηεθε. Ώξγφηεξα, ε αδεξθή κνπ ήζειε λα ην πνπιήζεη. Σφηε γηα πξψηε θνξά ήξζε ζηελ επηθάλεηα ην ζέκα ησλ ηίηισλ ηδηνθηεζίαο. Ο αξρηθφο ηδηνθηήηεο, ν παηέξαο κνπ, είρε ελ ησ κεηαμχ πεζάλεη ην 1967. Υξεηάζηεθε λα γίλνπλ πέληε ζπκβνιαηνγξαθηθέο πξάμεηο – ε κάλα θαη ηα ηέζζεξα αγφξηα – παξαίηεζεο απφ ηελ θιεξνλνκηά, ππέξ ηεο αδεξθήο καο. Δ ηειεπηαία έγηλε κεηά ην 1973 φηαλ κπφξεζα θαη εγψ, ιφγσ αληηθεηκεληθψλ δπζθνιηψλ, λα γπξίζσ γηα ιίγν ζην ΐφιν. «Οιφθιεξν» ην ζπίηη πνπιήζεθε ηελ επφκελε ρξνληά 300.000 δξρ. Ώπηά δφζεθαλ σο πξνθαηαβνιή ζ’ έλαλ εξγνιάβν ηεο θάησ πφιεο, πνπ ζρεδίαδε λα ζεθψζεη κηα πνιπθαηνηθία. Σν ίδην δηάζηεκα είρε εγθξηζεί θη έλα δάλεην απφ ηνλ νξγαληζκφ εξγαηηθήο θαηνηθίαο. Ο εξγνιάβνο ηα έθαλε ηάηζη-κίηζη-θφηζη κε ηνλ αξκφδην ππάιιειν ηνπ νξγαληζκνχ θαη πήξε φια ηα ιεθηά ηνπ δαλείνπ – παξάλνκα – ρσξίο ε πνιπθαηνηθία λα έρεη πξνρσξήζεη. Σν ίδην έθαλε θαη ζηνπο άιινπο ππνςήθηνπο ηδηνθηήηεο. Σα ρξήκαηα ηα έθαγε ζε δηάθνξεο αζσηίεο. ΐέβαηα έγηλε ζθάλδαιν θαη ηειηθά θαηέιεμε ζηε θπιαθή. ΢εκαζία, φκσο γηα κέλα, έρεη ην γεγνλφο φηη ηα ρξήκαηα απφ ηελ πψιεζε ηνπ παηξηθνχ καο ζπηηηνχ

[32]

μνδεχηεθαλ ζ’ έλα ινγαξηαζκφ λπρηεξηλνχ θέληξνπ φπνπ ν εξγνιάβνο ηα έζπαζε γηα ηα κάηηα κηαο ΢νπζνχο. Σψξα έρσ κπξνζηά κνπ ηα αθξηβή αληίγξαθα ηεο Μηθηήο Δπηηξνπήο επί ηεο αληαιιαγήο ησλ Έιιελν-Σνπξθηθώλ Πιεζπζκώλ. ΢ην έλα πεξηγξάθεηαη ε παηξηθή πεξηνπζία ηνπ παηέξα κνπ ζην Ώμάξ ηεο Μ. Ώζίαο θαη ζην δεχηεξν ε πξάμηο ηεο εθηηκεηηθήο επηηξνπήο. Δ πεξηνπζία κεηαθξάζηεθε ζ’ έλα κάηζν ραξηηά ηνπ πξνζθπγηθνχ δαλείνπ, πνπ ακέζσο έγηλαλ παηρλίδηα ζηα ρέξηα ησλ επηηήδεησλ. Ώπηή είλαη ε ηζηνξία ηνπ παηξηθνχ ζπηηηνχ. Βπηπρψο αξγφηεξα, ην ζπίηη αγνξάζηεθε απφ ηελ θφξε ηνπ λνλνχ κνπ πνπ αγφξαζε θαη ηα δηπιαλά. Ώπηή, ζεβφκελε ηελ ηζηνξία ηνπο, ηα αλαθαίληζε, γθξεκίδνληαο φια ηα πξφζζεηα θαη αλέδεημε ηα αξρηθά δσκάηηα. Γηα αληηθεηκεληθνχο ιφγνπο δε κπνξνχλ λα γίλνπλ κηα άρξσκε πνιπθαηνηθία. Σψξα είλαη ην πξνζσξηλφ ζπίηη λέσλ αλζξψπσλ, πνπ ζπνπδάδνπλ ζην Παλεπηζηήκην Θεζζαιίαο. Ώιήζεηα! Ώπηνί νη θνηηεηέο πνπ ήξζαλ εδψ απφ δηάθνξεο γσληέο ηεο παηξίδαο καο θαη δνπλ - ρσξίο ίζσο λα ην έρνπλ ζπλεηδεηνπνηήζεη - ηελ νκνξθφηεξε θάζε ηεο δσήο ηνπο, αλαξσηήζεθαλ άξαγε ηελ ηζηνξία απηψλ ησλ ζπηηηψλ; Ώθνχλε ή αθνπγθξάδνληαη ηνπο ζπκππθλσκέλνπο θαεκνχο θαη ηηο κηθξέο ραξέο πνπ θξχβνπλ κέζα ηνπο;

[33]

4. Παηδηθέο αλακλήζεηο Κπξίαξρν ζηνηρείν ησλ παηδηθψλ κνπ ρξφλσλ είλαη νη ζπλζήθεο ζηέξεζεο κέζα ζηηο νπνίεο κεγάισζα. Ώπηέο θαζφξηζαλ βαζηθά ζηνηρεία ηνπ ραξαθηήξα κνπ θαη ζθξάγηζαλ ηελ κεηέπεηηα δσή κνπ. Ώθεηεξηαθά φκσο πξέπεη λα θάλσ κηα δήισζε γηα λα μεθαζαξηζηνχλ θάπνηα πξάγκαηα. Σε ζηέξεζε θάπνησλ αγαζψλ θαη θάπνησλ δξαζηεξηνηήησλ ηε ληψζεηο, ηελ αληηιακβάλεζαη θαη ηε ζπλεηδεηνπνηείο κφλν φηαλ ππάξρνπλ φξνη ζχγθξηζεο κε ην δηαθνξεηηθφ θαη φηαλ απηνί νη φξνη είλαη ζηελ αληίζηνηρε ζπγθπξία γλσζηνί. Δ αιήζεηα είλαη φηη ηε ζηέξεζε άξγεζα πξνζσπηθά λα ηε ζπλεηδεηνπνηήζσ. ΢ηεξήζεηο πνπ δελ ζπλεηδεηνπνηνχληαη ζηελ ψξα ηνπο είλαη

ηειηθά ζηεξήζεηο; Ώπηφ είλαη ην

αλαπάληεην γηα κέλα εξψηεκα, κα είλαη θη ε αιήζεηα. Βθείλν πνπ είλαη παξάμελν θαη ην ζεκεηψλσ κε έκθαζε είλαη ε παληειήο έιιεηςε αλακλήζεσλ θαη εηθφλσλ απφ ηα πξψηα παηδηθά κνπ ρξφληα. Σίπνηα! Λεο θαη δελ ππήξμαλ. Ώλ μέξσ θάπνηα πξάγκαηα είλαη κε έκκεζν ηξφπν κέζα απφ

δηεγήζεηο θαη πεξηγξαθέο ηεο κάλαο ή ησλ αδειθψλ κνπ. Ώπηφ κνπ

πξνμελεί εληχπσζε, γηαηί άιινη άλζξσπνη θαη θίινη βιέπσ λα ζπκνχληαη κε άκεζν ηξφπν ζπκβάληα πνπ αλαθέξνληαη ζηε δηθή ηνπο δσή αληίζηνηρε κε ηε δηθή κνπ νπζηαζηηθά «λεθξά πεξίνδν». Μφλν κηα ακπδξή θαη καθξηλή αίζζεζε ηνπ θξχνπ, πνπ έλησζα ζπλερψο ηα βξάδηα ζηε κέζε κνπ, παξά ην πάπισκα πνπ καο ζθέπαδε, φηαλ ζηξσκαηζάδα θνηκφκαζηαλ φια ηα αγφξηα ζην πάησκα θαη ην ζπρλφ πφλν ζηελ «ειηά», θαηά ηε δηάξθεηα ηεο λχρηαο, κεηά απφ κηα θνπξαζηηθή απφ παηρλίδη θαη ηξέμηκν εκέξα. Ώπηέο είλαη δπν πξψηεο αρλέο παηδηθέο κνπ αλακλήζεηο. ΐάδσ θπζηνινγηθά ην εξψηεκα:

[34]

Ήηαλ ηφζν άζρεκα ηα πξάγκαηα, ψζηε ππνζπλείδεηα απσζήζεθαλ απφ ηε κλήκε κνπ θαη πέξαζαλ ζην αζπλείδεην; Βίλαη θη απηφ έλα ελδερφκελν, πνπ δελ κπνξψ λα απνθιείζσ. Οη πξνζσπηθέο κνπ κλήκεο αξρίδνπλ απφ ηελ επνρή πνπ πεγαίλσ ζην ζρνιείν, δειαδή γεκάηα ηα έμη ρξφληα. Δ πξψηε επαθή κε ην ζρνιείν ήηαλ ε θπξία Πφπε. ΢ηε ζπλνηθία καο ππήξρε πξψηκα έλα δεκφζην λεπηαγσγείν! Δ «πξψηε κηθξή», φπσο εκείο ηελ νλνκάδακε. Σελ επνρή πνπ αθφκα ππήξραλ πεξηνρέο πνπ δελ είραλ θαλ δεκνηηθφ ζρνιείν, ε Νέα Εσλία, ζην ΐφιν, είρε δηθφ ηεο λεπηαγσγείν. Αελ δηαζέησ ηα ζηνηρεία, νχηε έρσ πνηέ – δπζηπρψο - ξσηήζεη ηελ αηηία απηήο ηεο πξσηνηππίαο. Μηα πηζαλή εμήγεζε ίζσο λα βξίζθεηαη ζηελ πιεζπζκηαθή ζχλζεζε ηνπ ζπλνηθηζκνχ εθείλε ηελ επνρή. Πξφζθπγεο απφ ηε Μηθξά Ώζία θαη ηνλ Πφλην ήηαλ ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία. Πνιινί απφ απηνχο ζηα πξνεγνχκελα ρξφληα κηινχζαλ ηνχξθηθα ή κηινχζαλ θαη ηνχξθηθα. Ώθφκα θαη κέζα ζηελ νηθνγέλεηά κνπ, φηαλ νη γνλείο κνπ ήζειαλ λα πνπλ θάηη πνπ εκείο δελ έπξεπε λα ην θαηαιάβνπκε ην έιεγαλ ζηα ηνχξθηθα. Έηζη ζπκάκαη ηελ θπξία Πφπε, ηε δαζθάια. Αελ ιέσ λεπηαγσγφ, γηαηί δελ είρε κπεη αθφκα ζην ηνπηθφ ιεμηιφγην απηή ε ιέμε. ΢’ φιεο ηηο θνπξληέο ησλ βιαζηαξηψλ ηεο γεηηνληάο φια ηα πξνεγνχκελα ρξφληα, ήηαλ επηθνξηηζκέλε λα δηδάζθεη ηε γιψζζα κε ηξαγνπδάθηα, κε αξθεηέο πξνζεπρέο θαη ιίγα δηαβάζκαηα ειιεληθψλ θεηκέλσλ,

λα δεκηνπξγεί κε απηφλ ηνλ ηξφπν ηα

απαξαίηεηα πνιιέο θνξέο πξψηα αθνχζκαηα, ρξήζηκα γηα ηηο επφκελεο ρξνληέο. Θπκάκαη αθφκα θαη ζήκεξα έλα-δπν απφ ηα ηξαγνχδηα θαη ηηο πξνζεπρέο, αλ θαη πέξαζαλ πάλσ απφ εβδνκήληα ρξφληα απφ ηφηε: ΢π πνπ θφζκνπο θπβεξλάο θαη δσή παληνχ ζθνξπάο Άθνπ ηνχηε ηε ζηηγκή ησλ παηδηψλ ζνπ ηε θσλή Φψηηδε καο ηε ςπρή ζην θαιφ, ηελ αξεηή

[35]

΢ηείιε καο απφ ςειά ζάξξνο, δχλακε, ραξά. Ή ην άιιν: Βζχ πνπ έπιαζεο ηνλ θφζκν θαη ζηα βνπλά δίλεηο ηξνθή θάλνπ ζπιαρληθφο ζηα παηδηά ζνπ θη νδήγα ηα ζηελ αξεηή ΋ινη εξρφκαζηε πξνο ηα ζέλα ζηελ πεγή ηεο αηψληαο δσήο Πξφζδεμε ηε δέεζή καο πνπ βγαίλεη απ’ ηελ ςπρή καο Βζχ ηνπ θφζκνπ ν ιπηξσηήο. Θπκάκαη αθφκα ηελ απζηεξφηεηά θαη ηηο ηηκσξίεο ηεο. Πψο ζα κπνξνχζε άιισζηε δηαθνξεηηθά λα θνπιαληξίζεη εμήληα κε εβδνκήληα άγξηνπο κπφκπηξεο πνπ απνηεινχζαλ ηελ ηάμε ηεο; ΋ξζηνο, κε ζηξακκέλν ην πξφζσπν ζηνλ ηνίρν, λα ζηεξίδεζαη κφλν ζην έλα πφδη φιε ηελ ψξα, κέρξη λα ρηππήζεη ην θνπδνχλη. Ώπηή ήηαλ ε πην ζπλεζηζκέλε ηηκσξία. Δ βέξγα θαη ε βηηζηά ζηελ εκεξήζηα δηάηαμε. Δ ρεηξφηεξε φκσο πνηλή ήηαλ λα ζε θιείζεη ζηελ «απνκφλσζε», δειαδή δίπια ζηελ ππφγεηα απνζήθε πνπ ήηαλ θαη ην λεπηαγσγείν. Βθεί ζπληξνθηά κε ηα πνληίθηα! Οη παηδαγσγηθέο κέζνδνη ήηαλ εδψ αθφκα ζηελ επνρή ηνπ Πάγθαινπ. Ώξγφηεξα άξρηζε ε ζπλήζεο δσή ηεο γεηηνληάο. Άγξηα παηρλίδηα, πφιεκνο κε ζπκκνξίεο απφ ηηο δηπιαλέο γεηηνληέο, πεηξνπφιεκνη κε ηνπο αλαπφθεπθηνπο ζπρλνχο ηξαπκαηηζκνχο, θπξίσο ζηα θεθάιηα. Ώλ θάπνηα ζηηγκή μπξίζσ ην θεθάιη κνπ ζα βξνχκε ζίγνπξα απνκεηλάξηα ηέηνησλ εκπεηξηψλ πάλσ ζην ηαιαηπσξεκέλν πηα θξαλίν κνπ. Βπηθίλδπλνη ειηγκνί θαη παηρλίδηα κε ηα ηξέλα πνπ πεξλνχζαλ θνληά καο θαη ηφηε φιε ε πεξηνρή ζηηο γξακκέο ήηαλ ειεχζεξε θη αθχιαθηε. Μηα ζπρλή απαζρφιεζε κε ηα ηξέλα ήηαλ λα ζηεξεψλνπκε θαηάιιεια κε πέηξεο κεγάια θαξθηά, ψζηε παηψληαο ηα ην ηξέλν λα ηα κεηαηξέςεη ζε ρξήζηκα θνπίδηα. Ώπφπεηξεο λα αλεβνχκε ζην πίζσ κέξνο ηνπο ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο απνηπρεκέλεο. Ώπηφ γηλφηαλ κπνξεηφ κφλν φηαλ ην [36]

ηξέλν έκπαηλε πξνο ην ζηαζκφ θαη έθνβε ιίγν απφ ηελ ηαρχηεηά ηνπ θη φρη φηαλ έθεπγε γηα ηε Λάξηζα ή ηελ Καιακπάθα. Πεξηνδηθέο απαζρνιήζεηο γηα λα βγαίλεη ην ραξηδηιίθη, αιιά κηθξή επίγλσζε θαη αθφκα κηθξφηεξε ζπκκεηνρή ζηα ηξαγηθά γεγνλφηα πνπ δηαδξακαηίδνληαλ απηήλ ηε πεξίνδν ζηε ρψξα. Ώπηφ δελ ζεκαίλεη φηη θνληά καο δελ ππήξραλ άιινη πην ελεκεξσκέλνη θαη κέζα ζηα πξάγκαηα, πνπ νη νηθνγέλεηέο ηνπο είραλ κηθξή ή κεγάιε ζπκκεηνρή ζηηο εμειίμεηο κε φιεο ηηο αλαπφθεπθηεο ηξαγηθέο ζπλέπεηεο. Ώπιψο, νη δηθνί κνπ θαη νη πεξηζζφηεξνη ηεο γεηηνληάο δελ είραλ ηνικήζεη ηελ άκεζε θη ελεξγφ ζπκκεηνρή. Ήκαζηαλ θαη παηδηά ηεο πφιεο. Οη εληάζεηο θαη ηα αηκαηεξά ζπκβάληα δηαδξακαηίδνληαλ θπξίσο ζηελ χπαηζξν. Ώπηφπηεο κάξηπξαο ησλ ηξαγηθψλ γεγνλφησλ ήκνπλ ζε δπν ηξεηο ηξαγηθέο πεξηπηψζεηο θαη κάιηζηα κφλν εμαηηίαο ηεο έκθπηεο θαη έληνλεο πξνζσπηθήο κνπ πεξηέξγεηαο. ΢αλ άιιν ραξαθηεξηζηηθφ ησλ ζπλζεθψλ ηεο επνρήο, αλαθέξσ ην γεγνλφο φηη ζηελ νηθνγέλεηά καο δελ ππάξρνπλ παηδηθέο θσηνγξαθίεο φισλ καο. Οη πξψηεο θσηνγξαθίεο πνπ απεηθνλίδνπλ ηα αδέιθηα κνπ βγήθαλ φηαλ είρακε δηαβεί πηα ηελ πξψηε ηνπιάρηζηνλ δεθαεηία ηεο δσήο καο. Βδψ πξέπεη λα νκνινγεζεί κηα αιήζεηα. Δ απνπζία δελ νθείιεηαη κφλν ζηελ νηθνλνκηθή αλέρεηα. Οθείιεηαη θαη ζην έιιεηκκα ηεο αληίζηνηρεο θνπιηνχξαο. Ώπηή ε θαζπζηέξεζε δελ αθνξνχζε κφλν ηελ δηθή κνπ νηθνγέλεηα αιιά θαη νιφθιεξε ηε γχξσ γεηηνληά. Ώλ ππήξρε θνληά καο έλαο επαγγεικαηίαο θσηνγξάθνο, πνπ λα έδηλε ην αξρηθφ έλαπζκα, ηνπιάρηζηνλ ιφγσ κηκεηηζκνχ ή πεξηέξγεηαο, απηή ε έιιεηςε ίζσο λα κελ ππήξρε. Βπαλαιακβάλνληαο ιέσ πσο ήκνπλ παηδί ηεο πφιεο. Έηζη δελ είρα ηηο εκπεηξίεο ηεο αγξνηηθήο δσήο, ηε ζηελή ζπκβίσζε κε ηα ρξήζηκα νηθφζηηα δψα, πνπ δηαζέηεη θαη ρξεζηκνπνηεί γηα ηηο δνπιεηέο ηεο κηα αγξνηηθή νηθνγέλεηα ή κεγαιψλεη γηα εθηξνθή θη εθκεηάιιεπζε. Βμαίξεζε γηα κέλα ήηαλ ε αγάπε πνπ είρα απφ πνιχ κηθξή ειηθία γηα ηηο γάηεο. Πάληα είρα κηα πηνζεηεκέλε απφ απηέο [37]

πνπ θπθινθνξνχζαλ ζηε γεηηνληά, αιιά ζην ζηελφ ρψξν ηνπ ζπηηηνχ ήηαλ δχζθνιν, γηα λα κελ πσ αδχλαην, λα ηελ κπάζσ θαη κέζα. Απν απφπεηξεο πνπ έθαλα θαηέιεμαλ ζε απνηπρία απφ δηθαηνινγεκέλε δηαθσλία, ιφγσ ηεο ζηελφηεηαο ηνπ ρψξνπ, άιισλ κειψλ ηεο νηθνγέλεηαο. Αελ δηέζεηα, ινηπφλ, ηηο εηθφλεο ησλ αλνηρηψλ νξηδφλησλ, ηεο ειεχζεξεο θαη παξζέλαο θχζεο πνπ ε αγξνηηθή δσή ζνπ επηθπιάζζεη. Ώιιά νχηε ηε ζθιεξφηεηα θαη ηε κνλαμηά πνπ απηή ε δσή ζπλεπάγεηαη. ΋κσο, ζηα παηδηθά κνπ ρξφληα ε ζπλνηθία καο, φπσο θαη νη πεξηζζφηεξεο πεξηθεξεηαθέο ζπλνηθίεο ηεο πφιεο, είραλ άθζνλεο ειεχζεξεο αιάλεο. Οη ειεχζεξνη ρψξνη ππήξραλ θαηά κηα έλλνηα θαη ζην θέληξν ηεο πφιεο. ΢ε κηθξή ζρεηηθά απφζηαζε πξνο ηα βφξεηα, απφ ηε γεηηνληά καο, ήηαλ θαη ηα φξηα ηεο πφιεο θαη εχθνια έθηαλε θαλείο ζηηο ειεχζεξεο πεξηνρέο. Δ άλαξρε αλνηθνδφκεζε ησλ πφιεσλ, ε «αμηνπνίεζε» ησλ νηθνπέδσλ, κε ηελ αλάπηπμε θαη ηελ αζηπθηιία άξρηζε αξγφηεξα. Οη ζπλήζεηο ρψξνη ησλ παηρληδηψλ καο ήηαλ θπξίσο ην πξναχιην ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ, κε ηε κεγάιε ειεχζεξε απιή, ν ρψξνο γχξσ απφ ηελ κηθξή ηφηε εθθιεζία. Ώξγφηεξα ν λένο κεγάινο λαφο έθνςε εγθάξζηα ηνλ ειεχζεξν ρψξν. Ήηαλ αθφκα ηεο «Γξηάο ην ακπέιη» θαη ν ειεχζεξνο ρψξνο δίπια ζηε βηνκεραλία ηνπ «Οηλνπλεχκαηνο». Βθεί βξίζθνληαλ θαη ηα φκνξθα πέηξηλα ζπίηηα πνπ είραλ ρηίζεη γηα ηα ζηειέρε ηνπο νη ηδηνθηήηεο ηεο κεγάιεο ηφηε θισζηνυθαληνπξγίαο, αδειθνί Παπαγεσξγίνπ. Σνλ ειεχζεξν ρψξν θνληά ζην πνηάκη, δίπια ζηηο γξακκέο ηνπ ηξέλνπ, ηνλ ιέγακε κε ην φλνκα ηνπ δηπιαλνχ πεξηβνιάξε: ηνπ «Γαραξία». Οη ηειεπηαίνη δπν ρψξνη είλαη ζήκεξα νηθνδνκεκέλνη αθφκα θαη κε πνιπθαηνηθίεο. Σν πην ζπλεζηζκέλν νκαδηθφ παηρλίδη ζηε γεηηνληά ήηαλ ην πνδόζθαηξν. Ώληίπαινη ήηαλ ζπλήζσο νκάδεο απφ δηπιαλέο γεηηνληέο ή θη απφ ηελ ίδηα ρσξηζκέλεο

απφ δπν αξρηθνχο εθιέθηνξεο κε ηε κέζνδν ηεο δηαδνρηθήο

επηινγήο. Έλαο δηθφο κνπ, έλαο δηθφο ζνπ. ΢ηελ πεξίπησζε απηή ελδηαθέξνλ [38]

είρε ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ν έλαο εθιέθηνξαο απνθηνχζε ην δηθαίσκα ηεο αξρηθήο επηινγήο, πνπ ήηαλ θαη ην θξίζηκν ζεκείν. Οη αγψλεο είραλ πείζκα θαη θαλαηηζκφ, κε αηειείσηα σξάξηα, έηζη πνπ ην βξάδπ φηαλ πέθηακε ζην θξεβάηη ήκαζηαλ θαλνληθά πηψκαηα Πνιιέο θνξέο ρψξνο ησλ παηρληδηψλ καο ήηαλ θαη νη ζηελνί δξφκνη ηεο πξνζθπγηθήο καο γεηηνληάο. Σφηε νη καλάδεο καο δελ είραλ ην θφβν ησλ απηνθηλήησλ, αιιά νχηε θαη ηελ ππεξπξνζηαζία πνπ ηειεπηαία παξαηεξείηαη. Σν πέξαζκα απηνθηλήηνπ κε εμαίξεζε ηνλ θεληξηθφ δξφκν, ην Φαξδχ, ήηαλ ζπάλην θαηλφκελν θαη σο εθ ηνχηνπ αληηθείκελν πεξηέξγεηαο θαη ζρνιηαζκνχ. Μαο είραλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ζε θαζεζηψο πιήξνπο ειεπζεξίαο θηλήζεσλ κε ηε ζπλεπαγφκελε φκσο πξνζσπηθή επζχλε πνπ απηή ε εκπηζηνζχλε δεκηνπξγνχζε. Βθεί ηα κφλα παξάπνλα πνπ ζπλαληνχζακε ήηαλ ε αληίδξαζε κεξηθψλ γθξηληάξεδσλ ειηθησκέλσλ, πνπ ηνπο ελνρινχζε νη θσλέο καο θη ν θφβνο κε ηπρφλ ζπάζνπκε θαλέλα ηδάκη. Άιια παηρλίδηα ήηαλ ην «ηζηιίθη» θαη ην «θξπθηό». Σν πξψην παηδφηαλ κε μχια θαη ήηαλ πεξηζζφηεξν γηα ηα αγφξηα. Σν δεχηεξν ήηαλ κηα απφ ηηο ζπάληεο επθαηξίεο λα μεκνλαρηάδεζαη κε κηα θνπέια, πνπ θη απηή ην επηζπκνχζε, λα ζηξηκψρλεζαη ζε κηα γσληά αλαδεηψληαο κηα ζηνηρεηψδε ζσκαηηθή επαθή, έλα ηξεκνχιηαζκα

εμαηηίαο

ηεο θαη ην πην πξνρσξεκέλν έλα

βηαζηηθφ θαη

θνβηζκέλν απαιφ θηιί, κέρξηο φηνπ απηφο πνπ ηα «θπιάεη» λα δηαθφςεη, κε ηελ αλαθάιπςε ηεο θξπςψλαο ζνπ, ηελ αηειή κπζηαγσγία πνπ δνχζεο. Καη φια απηά ζην κνπγθφ θη ακίιεην, ρσξίο λα αληαιιάζζεηο καδί ηεο νχηε κία θνπβέληα. Δ ζπδήηεζε έθιεηλε ηνπο δξφκνπο γηαηί κεηά κπνξνχζε λα δεκηνπξγεί ππνρξεψζεηο θαη δεζκεχζεηο, θάηη πνπ απνθεπγφηαλ, ζαλ ηνλ δηάνιν, θη απφ ηνπο δπν. Μεγάιν ελδηαθέξνλ ήηαλ ηα καδέκαηα πξνο ην δεηιηλφ ή λσξίο ην βξάδπ γηα ζπδεηήζεηο. Βθεί μεδηπιψλνληαλ ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θάζε παηδηνχ, νη ηθαλφηεηέο ηνπ είηε λα ζπγθεληξψλεη ηελ πξνζνρή ηνπ ππφινηπνπ αθξναηεξίνπ [39]

είηε λα παξαδίλεηαη ζηνλ ριεπαζκφ, ην γηνπράηζκα θαη ηελ απνδνθηκαζία. Λίγνη κπνξνχζαλ λα πξνθαιέζνπλ κε ηηο ηζηνξίεο ηνπο, πνπ θάπνπ είραλ αθνχζεη ή δηαβάζεη, ηελ πξνζνρή θαη ην ελδηαθέξνλ ηνπ «απαηηεηηθνχ αθξναηεξίνπ». Εδηαίηεξε επηηπρία είραλ νη πξαγκαηηθέο ηζηνξίεο ή ηα θνπηζνκπνιηά γηα δσληαλνχο θαη γλσζηνχο αλζξψπνπο ηεο γεηηνληάο θαη ηεο γχξσ πεξηνρήο, εηθφλεο πνπ είδε ην αδηάθξηην κάηη, ιφγηα πνπ άξπαμε ην ιαίκαξγν απηί. Ώξθεί λα κε ζάβαλε γνλείο παηδηνχ πνπ ήηαλ παξφλ ζηε ζπδήηεζε, γηαηί ηφηε ππήξρε έλα θπζηνινγηθφ θξάηεκα. ΢ην ζηελφ θχθιν ηεο γεηηνληάο, ν θαζέλαο ήηαλ ζην ζηφραζηξν ζρεδφλ φισλ.

Πξνζσπηθή δσή θαη κπζηηθά ήηαλ ζπάληα θαη

δχζθνια δηαηεξνχκελα. ΋ια ήηαλ μεδηπισκέλα ζηε θνηλή ζέα. Ώιίκνλν αλ γηλφηαλ αληηιεπηή κηα απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά εθ κέξνπο θάπνηνπ. Σφηε ηα αξλεηηθά ζρφιηα πιεκκχξηδαλ ην ρψξν θαη, αλαιφγσο ηεο πνηφηεηαο ηεο εθηξνπήο, νη ζπλέπεηεο κπνξνχζαλ λα θηάζνπλ έσο θαη ηελ πιήξε απνκφλσζε. ΋κσο κε γίλεη θακηά παξεμήγεζε. ΋ηαλ θαη εθεί πνπ ρξεηαδφηαλ ε εθδήισζε

ηνπ

αηζζήκαηνο

ηεο

αιιειεγγχεο,

εθεί πνπ

ρξεηαδφηαλ έλα πέπιν πξνζηαζίαο θπξίσο απφ ηηο ζπρλέο απζαηξεζίεο ηεο αιαδνληθήο εμνπζίαο ηεο ζθνηεηλήο εθείλεο πνιηηηθήο πεξηφδνπ ηφηε ε γεηηνληά ιεηηνπξγνχζε ζπκπαγήο, ζαλ ζπκπαξαζηάηεο θαη βνεζφο, ζχζζσκε ζαλ κηα γξνζηά. ΢ηα παηδηθά καο ρξφληα ηα μελχρηηα κε ηα γιέληηα ήηαλ ζπάληα. ΐεβαίσο γίλνληαλ ηέηνηα γιέληηα κε ηε κέζνδν ηεο ζπλεηζθνξάο, ηνπ ξεθελέ, πνπ ιέγαλε ηφηε. Ώιιά δελ ήηαλ θαη ζπρλά! Σν ζχλεζεο ήηαλ νη άλζξσπνη ηεο γεηηνληάο λα θνηκνχληαη λσξίο, γηαηί ηελ άιιε κέξα ηνπο πεξίκελε ην πξσηλφ μχπλεκα γηα ην κεξνθάκαην. Σειεφξαζε, επηπρψο, αθφκα δελ ππήξρε. Δ έμνδνο γηα βφιηα ζηελ παξαιία, γηα θηλεκαηφγξαθν ή έλα «εμνρηθφ» θέληξν ήηαλ ζπάληεο θαη ίζσο κφλν ηηο Κπξηαθέο θαη ηηο κεγάιεο γηνξηέο. Ήηαλ θαη ην άιιν πνπ ζήκεξα αθνχγεηαη ιίγν ηξαβεγκέλν αιιά φκσο θαη ηφζν πξαγκαηηθφ: Δπηηξέπεηαη λα

[40]

παξακέλεη ην θσο αλνηρηό ηόζεο ώξεο; Πνηνο ζα πιεξώζεη αξγόηεξα ηνλ ινγαξηαζκό; Σα πεξηζζφηεξα ζπίηηα δελ είραλ αθφκα δηθά ηνπο ξνιφγηα. Οη πεξηζζφηεξνη θάηνηθνη ιεηηνπξγνχζαλ κε βάζε ηηο ζεηξήλεο ησλ εξγνζηαζίσλ. Δ πξνεηδνπνηεηηθή ζηηο επηά ην πξσί κε ην κήλπκα «Ξεθηλήζηε». Δ ζεηξήλα ησλ νθηψ γηα ηελ έλαξμε ηεο εξγαζίαο. Σν ζθχξηγκα ησλ δψδεθα γηα ην κεζεκεξηαλφ δηάιεηκκα ηνπ θαγεηνχ θαη ε ζεηξήλα ζηε κία γηα ηελ επαλέλαξμε ηεο εξγαζίαο. Σέινο, ε ζεηξήλα ησλ πέληε φηαλ εξρφηαλ ην αλαθνπθηζηηθφ ηέινο ηεο εκεξήζηαο εξγαζίαο. Σφηε νη εθαηνληάδεο ησλ εξγαηψλ αλέβαηλαλ κε ηα πφδηα πξνο ηα πάλσ θαη πεξλψληαο ηηο γέθπξεο πνπ ελψλαλε ηε πφιε κε ηε ζπλνηθία καο επηζηξέθαλε ζηα ζπίηηα ηνπο. Λίγν λεξφ λα πιχλνπλ ηα ρέξηα θαη ην πξφζσπν θη ν άληξαο ηεο νηθνγέλεηαο κέρξη λα εηνηκαζηεί ην θαγεηφ πνπ άξρηδε λα βξάδεη ζηε γθαδηέξα ρσλφηαλ ζ’ έλα απφ ηα πνιπάξηζκα ηζηπνπξάδηθα γηα ιίγε ζπδήηεζε θη έλα εηθνζπεληαξάθη κε ιίγν κεδέ. Ώπηή ήηαλ κηα ζπλεζηζκέλε κέξα ηνπ παηέξα κνπ αιιά θαη ηνπ ηπραίνπ γείηνλα. Έλα ζηνηρείν ηνπ ραξαθηήξα κνπ, ζηα παηδηθά κνπ ρξφληα ήηαλ ε δηαξθήο αίζζεζε ελφο θάπνηνπ ζνινχ θαη αφξηζηνπ θπλεγεηνχ. Να πξνιάβσ θάηη, λα μεθχγσ απφ θάηη, λα θεξδίζσ ιίγν ρξφλν, λα πάσ έγθαηξα θαη ιίγν πην κπξνζηά απφ ηνλ άιινλ. Να ηειεηψζσ κε απηήλ ηελ ππνρξέσζε, Βγψ, εθείλα ηα ρξφληα δελ πεξπαηνχζα. ΢πλερψο έηξερα, ζαλ λα κε θπλεγνχζαλ. Έλαο δηαξθήο ζπλαγεξκφο, κηα απηνυπνβαιιφκελε αγσλία γηα ηελ επφκελε ζηηγκή, γη’ απηφ πνπ έξρεηαη θαη ζα κε θηάζεη, γηα ηνλ άγλσζην παξάγνληα πνπ κπνξεί λα κνπ θάλεη θαθφ. Μηα ελνρή θαη γηα ακαξηήκαηα πνπ δελ είρα θάλεη. Ώιιά αλ ηα είρα θάλεη θαη δελ ην ήμεξα; Αηαξθέο ηξεραιεηφ λα πάσ έγθαηξα εθεί πνπ πξέπεη. Να εθπιεξψζσ ηελ ππνρξέσζε, πνπ απξνζδηφξηζηα είρα. ΢ηνηρεία πνπ ζέιεηο δε ζέιεηο ζε ζπλνδεχνπλ κεηά ζ’ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο. Γίλνληαη θεληίδηα θαη αλεμίηεια ζηίγκαηα πάλσ ζην δέξκα ζνπ. Ώξγφηεξα απηφ ην ραξαθηεξηζηηθφ απφθηεζε ζχγρξνλα νλφκαηα φπσο άγρνο ή ζηξεο.

[41]

Ώληίζεηα, κηα επράξηζηε παηδηθή νλεηξνπφιεζε, πνπ κε ζπληξφθεπε ηα βξάδηα πξηλ κε πάξεη ν χπλνο, ήηαλ ε εμήο: Κιείλνληαο ηα κάηηα, θαληαδφκνπλ ηνλ εαπηφ κνπ λα γίλεηαη αφξαηνο θη αλάιαθξνο, λα είλαη ζε ζέζε λα θαηαζθνπεχεη, ρσξίο απηφο λα γίλεηαη αληηιεπηφο φινπο ηνπο άιινπο αλζξψπνπο ζε ηδησηηθέο ηνπο ζηηγκέο, ηδηαίηεξα κε ππάξμεηο κε ηηο νπνίεο ζα ήζεια πνιιά πάξε- δψζε καδί ηνπο, αιιά πνπ δελ ηνικνχζα λα ην νκνινγήζσ κπξνζηά ηνπο. Ήηαλ κηα γιπθηά δξαπέηεπζε απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ήηαλ κηα πξνζνκνίσζε ησλ απφθξπθσλ θαη «ακαξησιψλ» επηζπκηψλ κνπ. Μέζα ζ’ απηήλ ηελ θαληαζίσζε είρα πξνζδψζεη ζηνλ εαπηφ κνπ φιεο ηηο ρξήζηκεο ηδηφηεηεο, φπσο λα πεηάσ, λα πεξλάσ κέζα απφ ηνίρνπο, λ’ αθνχσ ηα πάληα θη απφ καθξηά. Πφζν αλαθνπθηζηηθφ, αιήζεηα, είλαη θάηη ηέηνην! Σν πεξίπηεξν ηεο θπξίαο Καιιηόπεο, γεξνληνθφξεο απφ ηε Μηθξά Ώζία, κε αλακλήζεηο απφ κηα δσή άιινπ επηπέδνπ απφ απηφ πνπ ηψξα δνχζε ζηελ Βιιάδα, κε απνκεηλάξηα ησλ θαιψλ εκεξψλ κέζα ζην ζπίηη-πεξίπηεξφ ηεο, πνπινχζε θαξακέιεο, ηζηγάξα θαη δηάθνξα ςηιηθά, ρξήζηκα ζηε λνηθνθπξά. Αελ είρε εθεκεξίδεο. Ώπηέο ηηο έβξηζθεο κφλν ζην θεληξηθφ πεξίπηεξν ζην Φαξδχ. Αελ ππήξραλ άιισζηε πνιινί πνπ ζα δηέζεηαλ ρξήκαηα γηα ηελ αγνξά κηαο εθεκεξίδαο. Μφλν ην θαθελείν είρε εθεκεξίδα θαη κάιηζηα κηα απφ ηηο εκεξήζηεο ηνπηθέο. «Σαρπδξόκνο» ή «Θεζζαιία» θαη απφ ηηο βδνκαδηάηηθεο ην «Θάξξνο» ηνπ Αιέθνπ Σξάθθα. ΢ηηο κεγάιεο δπζθνιίεο, πνπ ππήξμαλ ζηε ζπλέρεηα ηεο δσήο ηεο, εθπνηνχζε πνιχηηκα ελζχκηα, πνπ κπφξεζε λα ζψζεη απφ ηε βίαηε κεηαθίλεζή ηεο απφ ηελ αξρηθή ηεο παηξίδα. Μέζα ζηα άιια πνπινχζε θαη ηελ πξνζσπηθή ζπιινγή ηνπ παηέξα ηεο κε γξακκαηφζεκα ηεο Οζσκαληθήο Ώπηνθξαηνξίαο, πνπ ζαλ ζχλνιν είρε νπσζδήπνηε κηα αμία, αιιά ζε κεκνλσκέλα θνκκάηηα, πνπ εκείο αγνξάδακε, αθνχ καο έπεηζε κε ηηο σξαίεο ηζηνξίεο πνπ ηα έληπλε γηα λα καο ηα πιαζάξεη, ήηαλ κάιινλ άδειε ε αμία ηνπο. Κάπνπ, αιιά δελ ζπκάκαη πνχ, πξέπεη λα έρσ κεξηθά θνκκάηηα απφ απηή ηε ζπιινγή.

[42]

Δ θπξά Καιιηόπε, πνπ είρε πηα ηα ρξνλάθηα ηεο, πεξλνχζε δχζθνιεο κέξεο θαη κε ηελ πγεία ηεο, αιιά πνηέ δελ έραζε ην χθνο θαη ηηο ζπλήζεηεο ηεο ρακέλεο παιαηάο έλδνμεο δσήο ηεο, αξθεί απηέο λα κελ είραλ ηδηαίηεξεο νηθνλνκηθέο απαηηήζεηο. Άμην αλαθνξάο είλαη ην επεηζφδην κε ηνλ ππάιιειν ηνπ καλάβε καο, πνπ ήηαλ ν ΢ηαζαξάο. Βθηφο απφ ηα είδε ηεο καλαβηθήο πνπινχζε ζηε γεηηνληά θαη ηα μχια γηα ην ρεηκψλα. ΢ηελ πίζσ απνζήθε δηέζεηε επαγγεικαηηθφ πξηφλη - πιάλεθαη εθεί έθνβε ζε θαηάιιειν κέγεζνο ηα μχια πνπ ηνπ θέξλαλε απφ ηα γχξσ ρσξηά νη θησρνί ρσξηθνί έλαληη κηθξήο ακνηβήο, θπξίσο απφ ηα Μειηζζηάηηθα. Ώκέζσο κεηά ηελ απειεπζέξσζε, ηε δνπιεηά απηή ηελ έθαλε θη ε κάλα κνπ κε ηε βνήζεηα ησλ δπν κεγάισλ αγνξηψλ ηεο. Ώλέβαηλαλ ζηελ Κάπνπξλα θαη δαιηθσκέλνη κε έλα θφξησκα μχια ν θαζέλαο, θαηέβαηλαλ κε ηα πφδηα θαη ηα πνχιαγαλ ζηνλ ίδην. Ώπηά κεηά ην θφςηκν αγνξάδνληαλ ζηηο θξχεο κέξεο απφ θαηνίθνπο ηεο γεηηνληάο, απηνχο πνπ δηέζεηαλ ζφκπεο. Ώξθεηνί αξθνχληαλ ζην καγθάιη, πνπ ήηαλ φκσο επηθίλδπλν ιφγσ ησλ αλαζπκηάζεσλ. Αελ ήηαλ ζπάληεο νη εηδήζεηο, πνπ ηφηε θπθινθνξνχζαλ απφ ζηφκα ζε ζηφκα, ηέηνησλ ηξαγσδηψλ κε δειεηεξηάζεηο απφ ην κνλνμείδην ηνπ άλζξαθα. Μάιηζηα κηα θνξά έγηλε έλα ηέηνην επεηζφδην πνιχ θνληά καο. Κάπνηα ζηηγκή πνπ δελ ππήξρε πειάηεο, ν ππάιιεινο ηνπ καγαδηνχ - παηδί θη απηφο αιιά κεγαιχηεξνο απφ εκέλα - θφιιεζε ζηελ παξέα ζην δξφκν κε ηα παηρλίδηα. Με θξαηνχζε απφ ηα πφδηα θαη ην ζψκα θξεκαζκέλν πξνο ηα θάησ. Βγψ, αθεκέλνο πιήξσο, ραζθνγεινχζα επηπρηζκέλνο. Βθείλε ηε ζηηγκή ε αγξηνθσλάξα ηνπ αθεληηθνχ ηνλ θάιεζε θνληά ηνπ θαη απφ ην μάθληαζκα θαη ην θφβν ηνπ κε παξάηεζε ειεχζεξν. Αελ πξφιαβα λα πξνζηαηεπηψ βάδνληαο, σο αζπίδα ηα ρέξηα κνπ θαη θάλνληαο ειεχζεξε πηψζε, έπεζα ζην έδαθνο κε ηα κνχηξα πάλσ ζηηο ζθιεξέο πέηξεο. Καιά ηα κνχηξα κνπ πνπ κάησζαλ, ηα ρείιε πνπ ζθίζηεθαλ. Ώπηά ήηαλ πεξαζηηθά θαηλφκελα θαη κηα έθθξαζε ηεο επνρήο ήηαλ: Μέρξη ην γάκν ζνπ ζα γηάλνπλ!

[43]

Δ δπζηπρία ήηαλ ην κπξνζηηλφ δφληη πνπ έζπαζε ζηε κέζε θαη ε δεκηά ήηαλ νξηζηηθή. Ο άζρεηνο νδνληίαηξνο ηεο γεηηνληάο, πνπ κε πήγαλ, αληί λα αθήζεη ην ππφινηπν πήξε ηελ ηαλάιηα θη απνηειείσζε ην θαθφ. Ώπφ ηφηε είκαη θνπηζνδφληεο ζηε βηηξίλα ηνπ ζηφκαηφο κνπ θαη ζέξλσ απηφ ην ραξαθηεξηζηηθφ ειάηησκα φια ηα ρξφληα κε πξφζζεην δφληη

θαη ηηο ζπλερείο δεκηέο θη

επηδηνξζψζεηο πνπ θάζε ηφζν ρξεηάδεηαη λα θάλσ. Κάπνηα ρξφληα δχζθνια, πνπ ηα ιεθηά ήηαλ θάηη πεξηζζφηεξν απφ πεξηνξηζκέλα κνπ ράιαγε ηε βηηξίλα θαη δελ ρακνγεινχζα κε ηνλ αβίαζην ηξφπν πνπ ζα ήζεια. ΋ζν θη αλ αθνχγεηαη ππεξβνιηθφ, έλα πνζνζηφ ηνπ δηζηαθηηθνχ κνπ ραξαθηήξα, ίζσο λα νθείιεηαη θαη ζ’ απηφ ην γεγνλφο. ΋ηαλ πιεζίαδαλ νη γηνξηέο, φια ηα παηδηά ιέγακε ηα θάιαληα. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ν θαζέλαο κφλνο ηνπ ή ην πνιχ θαηά δπάδεο. Οη θνιιεηνί θίινη. Σελ επνρή εθείλε δελ κπνξνχζεο λ’ απεπζπλζείο ζηνπο αγλψζηνπο ή ηα καγαδηά. Δ απφπεηξα ζα απέβαηλε άθαξπε. Οη πφξηεο δελ άλνηγαλ εχθνια θαη ηα ιεθηά δε κνηξάδνληαλ ηφζν εχθνια φζν ηψξα γηαηί ήηαλ κεηξεκέλα ή αλχπαξθηα. Σν ζεσξνχζακε θπζηνινγηθφ θαη αλακελφκελν. Οη επαηζζεζίεο γηα ηα θαεκέλα ηα παηδηά ήξζαλ φηαλ ηα ιεθηά άξρηζαλ λα πεξηζζεχνπλ. Μφλν νη ζπγγελείο θαη εθεί ηα ιεθηά πάιη ήηαλ κεηξεκέλα. Σν «έγθιεκα» γηλφηαλ ιίγν αξγφηεξα. Βθφζνλ νη ππνςήθηνη επηζθέπηεο ήηαλ κεηξεκέλνη, ηα θάιαληα ηειείσλαλ ζε ιίγν ρξφλν θαη νη πηηζηξηθάδεο ηεο παξέαο καδεπφκαζηαλ ζε έλα αλνηθηφ νηθφπεδν ηεο γεηηνληάο θαη ξηρλφκαζηαλ κε ηα κνχηξα ζην «γαιιηθφ». Ση παηρλίδη ήηαλ απηφ; Απν παξάιιειεο ραξαγκέλεο πξφρεηξα γξακκέο πάλσ ζην ρψκα ζε απφζηαζε γχξσ ζηα είθνζη κέηξα κεηαμχ ηνπο. Ώπφ ηε κηα γξακκή πεηάγακε ηα ίδηα θέξκαηα, φια ηεο ίδηαο αμίαο. ΋πνηνπ ην θέξκα έπεθηε πιεζηέζηεξα ζηελ άιιε γξακκή απηφο κάδεπε φια η’ άιια θαη ηα πεηνχζε ςειά επηιέγνληαο πξνεγνπκέλσο θνξψλα ή γξάκκαηα. Μάδεπε ηα θεξδηζκέλα θαη κε ηα ππφινηπα ζπλέρηδε ν δεχηεξνο. ΢ηνλ ηειεπηαίν ζπλήζσο δελ έθηαλε ηίπνηα.

Παίδακε κέρξηο εμαληιήζεσο ησλ αληηπάισλ έσο φηνπ [44]

θάπνηνο ηερλίηεο, αιιά θαη θσιφθαξδνο, ζπγθεληξψζεη ηα ρξήκαηα φισλ ησλ άιισλ. Δ ζπλέρεηα ήηαλ ζπλάξηεζε ηνπ ραξαθηήξα ηνπ θεξδηζκέλνπ. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ν θεξδηζκέλνο θεξλνχζε ηνπο ρακέλνπο ζην ηνπηθφ δαραξνπιαζηείν απφ έλα γιπθφ θη έηζη ηα πξάγκαηα έξρνληαλ ζην πάηζη. Δ δπζθνιία ππήξρε φηαλ ν θεξδηζκέλνο ηα έβαδε φια ζηε ηζέπε θη εμαθαληδφηαλ. Μηα ηέηνηα ζπκπεξηθνξά είρε ηηο ζπλέπεηεο ηεο, πνπ ε πην ζπλεζηζκέλε ήηαλ ε απνκφλσζε ηνπ κνλνθαγά γηα αξθεηφ δηάζηεκα απφ ηνπο άιινπο. Σν Φπρνζάββαην ηελ αξάδακε ζηελ πφξηα ηνπ λεθξνηαθείνπ ή ζεξγηαλνχζακε ζηα κνλνπάηηα ηνπ λεθξνηαθείνπ, αλάκεζα ζηνπο ηάθνπο φπνπ ηφηε νη πεξηζζφηεξνη ζπγγελείο πνπ είραλ δηθνχο ηνπο ζακκέλνπο ζ’ απηφ, θάλαλε ηξηζάγην ζηνλ ηάθν ηνπ δεηψληαο ζπγρψξεζε γηα ηα ακαξηήκαηα ηνπ απνζαλφληνο. Ο παπάο ηνπ λεθξνηαθείνπ δελ πξνιάβαηλε λα πάεη απφ ηάθν ζε ηάθν γηα λα πεη ηελ παξάθιεζε θαη ηελ επρή, παίξλνληαο ην αλαγθαίν ξεγάιν. Κάζε νηθνγέλεηα πνπ είρε λεθξφ εηνίκαδε ζην ζπίηη ηνλ ζηνιηζκέλν δίζθν κε ηα θφιιπβα, έλα λφζηηκν, θαη δπζεχξεην ζε άιιεο πεξηπηψζεηο, γιπθφ. Πιεζίαδεο ηελ πελζνχζα ρήξα θη έιεγεο ζεκλά: Να ζρσξεζνύλ ηα πεζακέλα ζαο! Βθείλε κ’ έλα θνπηάιη ζνπ έδηλε ζηε ρνχθηα κηα θνπηαιηά. Σηο πξψηεο ηηο ηξψγακε θαηεπζείαλ, αιιά κεηά απφ πέληε έμη ηηο απνζεθεχακε ζε πξφρεηξα ζαθνπιάθηα – ρσληά απφ θνκκάηηα παιαηψλ εθεκεξίδσλ - γηα αξγφηεξα. ΢ηνλ πεξίγπξφ καο δελ ππήξμαλ πεξηπηψζεηο δειεηεξηάζεσλ, πνπ ζε άιινπο ρψξνπο ζπρλά ζεκεηψζεθαλ. Μεηαμχ καο δελ αληαιιάζζακε θαθίεο. Δ αηκφζθαηξα ηνπ λεθξνηαθείνπ, ηα θιάκαηα ησλ ζπγγελψλ, δελ άθελαλ ρψξν γηα ηξέιεο ή άιιεο αθαηάιιειεο ζπκπεξηθνξέο. Σν κφλν πνπ απνηνικνχζακε ήηαλ ν κεηαμχ καο ζρνιηαζκφο γηα ην πνηαο ρήξαο είλαη ηα πην λφζηηκα θφιιπβα θαη πνηαο ηα ρεηξφηεξα. Ήηαλ κηα

[45]

θαιή επθαηξία λα γιπθαζεί ην ζηνκαηάθη καο. Κάηη πνπ ζήκεξα δελ ην ζπλαληάο. Δ ζεκεξηλή αθζνλία έρεη θαηαξγήζεη ηέηνηνπ είδνπο ειιείςεηο, αιιά θαη ραξέο! Κάζε ρξφλν ζην πνηνπνηείν ηεο γεηηνληάο, ν ΢ηεξγίνπ, πάηαγε ζηαθχιηα, λα γεκίζεη κε κνχζην ηα ηεξάζηηα βαξέιηα. Ώπηφ γηλφηαλ σο εμήο. Βξρφηαλ ζην δξφκν κπξνζηά απφ ην καγαδί έλα θνξηεγφ θηζθαξηζκέλν κε ζηαθχιηα, ελψ είρε πξνβιεθζεί πξνεγνπκέλσο σο ππφζηξσκα λα ληπζεί απφ ηελ θάησ κεξηά, φηαλ αθφκε ήηαλ άδεην, κε έλα αδηάβξνρν χθαζκα πνπ κάιινλ ήηαλ κηα κεγάιε ζηξαηησηηθή ζθελή. Δ γπλαίθα ηνπ πνηνπνηνχ κάδεπε ηε καξίδα ηεο γεηηνληάο γηα ην πάηεκα. Δ ακνηβή γηα ηελ εξγαζία ήηαλ φηη κπνξνχζεο λα θαο φζα ζηαθχιηα ζέιεηο! Ώπηά δελ ήηαλ θαη πξψηεο πνηφηεηαο, νχηε θαζαξά θαη ην «δσξεάλ» νδεγνχζε ζηελ ππεξβνιή. Σν ηζηξιηφ ήηαλ ην θπζηθφ επαθφινπζν. ΐιέπεηο νη θαλφλεο πγηεηλήο ήηαλ ηφηε αξθεηά ειαζηηθνί. Αελ ρξεηάδεηαη λα πξνζζέζσ φηη νη πεξηζζφηεξνη πξηλ αλέβνπλ ζην απηνθίλεην ήηαλ ήδε μππφιπηνη κνλίκσο, αιιά ε αληίιεςε πνπ θη απ’ ην αθεληηθφ θπθινθνξνχζε ήηαλ φηη ιίγε βξψκα θάλεη ην κνχζην πην λφζηηκν. Ο κνχζηνο έξξεε απφ ηε κηα άθξε ηνπ αδηάβξνρνπ θαη καδεπφηαλ ζε άδεηα δνρεία πνπ ζηε ζπλέρεηα ρχλνληαλ ζηα ηεξάζηηα εηδηθά βαξέιηα. ΋ια απηά γηλφηαλ κπξνζηά θαη ζηα κάηηα ησλ απξηαλψλ πειαηψλ πνπ ζα θαηαλάισλαλ ηε «ζετθή» ξεηζίλα. Σν ρψκα ζα είρε θαηαθάηζεη ζηνλ πάην ηνπ βαξειηνχ. Δ αγσλία καο ηελ Κπξηαθή ην απφγεπκα ήηαλ πψο ζα κπνχκε ζην γήπεδν λα δνχκε ηνλ αγψλα ηεο αγαπεκέλεο καο νκάδαο, ηεο Νίθεο Βόινπ. Να βγάινπκε εηζηηήξην νχηε ζπδήηεζε. Σέηνηα πεξίπησζε δελ ππήξρε θαλ. ΢ε αγψλεο πνπ δελ ήηαλ θξίζηκνη θαη σο εθ ηνχηνπ δελ ππήξρε κεγάιε πξνζέιεπζε θηιάζισλ ηα θξηηήξηα ηεο εηζφδνπ ήηαλ πην ειαζηηθά. Βπέηξεπαλ ζε έλαλ κεγάιν κε ην εηζηηήξην λα κπάζεη ζην γήπεδν έλα δηθφ ηνπ παηδί. Έηζη θνιινχζακε ζηνπο κεγάινπο πνπ ην είραλ αγνξάζεη λα καο πάξνπλ καδί ηνπο ζαλ παηδηά ηνπο θη αξθεηέο θνξέο ην θφιπν πεηχραηλε. Δ δπζθνιία ήηαλ ζηα ληέξκπη. Σφηε πάιη βξίζθακε ηξχπεο, επηθίλδπλα ζθαξθαιψκαηα ζηνπο ηνίρνπο [46]

γηα λα δνχκε κε θάζε ζπζία ηνλ αγψλα. Δ επηζπκία δεκηνπξγεί θίλεηξα, εμάπηεη ηε θαληαζία, εθεπξίζθεη δηεμφδνπο ζε θαηλνκεληθά αδηέμνδα θαη φηαλ πεηπραίλεηο ηειηθά ην ζθνπφ ζνπ, ξνπθάο φιε ηε γιχθα ηεο επηηπρίαο. Μηα ζπρλή απαζρφιεζή καο ήηαλ ην θιέςηκν θξνχησλ απφ μέλα δέληξα. Ώπηά θπιάγνληαλ κε ηδηαίηεξε πξνζνρή απφ ηνπο ηδηνθηήηεο, πξάγκα θπζηθφ θη αλακελφκελν κε ηα θξηηήξηα θαη ηηο αλάγθεο ηεο επνρήο. Τπήξμαλ ζεκαληηθέο επηηπρίεο ζ’ απηφλ ηνλ ηνκέα πνπ αξγφηεξα ζηηο βξαδηλέο ζπλάμεηο ηηο πεξηγξάθακε κε θηγνχξα θαη ηελ απηνλφεηε ζάιηζα ππεξβνιήο. Ώληίζεηα δελ είπα θνπβέληα γηα ην γεξφ κπεξληάρη πνπ κνπ επεθχιαμε ν ηδηνθηήηεο κηαο ηδαλεξηάο δίπια ζην πνηάκη, φηαλ κε ζπλέιαβε πάλσ ζην δέληξν ηνπ. Σν θιέςηκν απφ έλα δέληξν δελ ην αληηιακβαλφκαζηαλ ζαλ θινπή. Ώληίζεηα, ζα έιεγα φηη ε επηηπρία ρξεσλφηαλ ζαλ θαηφξζσκα πνπ ζα έπξεπε λα ηχρεη ηεο επηδνθηκαζίαο θαη ηεο παξαδνρήο απφ ηνπο άιινπο ζπλνκήιηθνπο ηεο παξέαο. Δ κεγάιε έιιεηςε θαη ζηέξεζε θαζαγίαδε ηελ αξπαγή. Σα πξψηα ζπίηηα πνπ ρηίζηεθαλ ζηε Νέα Εσλία ήηαλ ηα «ηεηξάγσλα». Έλα δσκάηην κε έλα κηθξφ ειεχζεξν ρψξν, ην έλα θνιιεηφ κε ην δηπιαλφ ηνπ θαη πίζσ κε θνηλφ ηνίρν κηα ίδηα ζεηξά φκνησλ ζπηηηψλ. Έηζη ζρεκαηηδφηαλ ην ηεηξάγσλν. Σα ζνθάθηα πνπ ρσξίδαλε ηα ηεηξάγσλα ήηαλ πιάηνπο ελάκηζε κέηξνπ, ιεο θαη δελ ππήξρε ηφηε άιινο ειεχζεξνο ρψξνο. Σν ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ήηαλ φηη ην έλα ηεηξάγσλν γχξσ απφ ηα ηέζζεξα ήηαλ νκαδηθνί θακπηλέδεο. ΢ηελ αξρή ε βηαζχλε λα βάινπλ φπσο-φπσο

νη άζηεγνη πξφζθπγεο ηα

θεθάιηα ηνπο θάησ απφ έλα θεξακίδη δελ αλέδεημε ηελ ηξαγηθφηεηα ηεο θαηάζηαζεο θαη κεξηθά πξάγκαηα θάησ απφ ηηο ζπλζήθεο ηηο επνρήο θάλεθαλ θπζηνινγηθά. ΋κσο κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ θάζε νηθνγέλεηα κεγάισζε, ήξζαλ παηδηά θαη κάιηζηα άθζνλα. Οη πξνζθπγηθέο νηθνγέλεηεο βνήζεζαλ, σο γλσζηφλ, απνθαζηζηηθά λα κεησζεί ην δεκνγξαθηθφ πξφβιεκα πνπ δεκηνχξγεζαλ νη

ζεκαληηθέο απψιεηεο δσψλ, [47]

θπξίσο λέσλ αλζξψπσλ,

εμαηηίαο ησλ δηαδνρηθψλ πνιέκσλ πνπ πξνεγήζεθαλ θαη ησλ αζζελεηψλ πνπ ηφηε ζέξηδαλ δσέο. Δ θαηάζηαζε απηή δηαηεξήζεθε κέρξη πεξίπνπ ην 1950, αιιά εθ ησλ πξαγκάησλ θξάθαξε, ηδηαίηεξα ην πξσί φηαλ φινη βηαζηηθνί ήζειαλ λα πξνιάβνπλ λα θηάζνπλ έγθαηξα ζηε δνπιεηά ηνπο. Έηζη ζηε κηθξή απιή θάζε ζπηηηνχ θηηάρηεθαλ νηθνγελεηαθνί θακπηλέδεο κε πξσηνβνπιία θη έμνδα ηεο θάζε νηθνγέλεηαο, αθνχ πξνεγνπκέλσο αλνίρηεθε γηα ηνλ θαζέλα εηδηθή ραβνχδα. Θπκάκαη αθφκα θαη ζήκεξα ηνλ άλζξσπν πνπ άλνηγε ηνπο ιάθθνπο. Σν θάησ κέξνο ηνπ ιάθθνπ

ην πεξηηξηγχξηδε κε πέηξεο θαη ήηαλ ν κνλαδηθφο πνπ

αξγφηεξα αλαιάκβαλε θαη ηνλ πεξηνδηθφ θαζαξηζκφ ηνπο. Οη απάλζξσπεο ζπλζήθεο εξγαζίαο ηνλ είραλ νδεγήζεη ζηελ απηναπνκφλσζε θαη ην είρε ξίμεη ζην πηνηφ. ΢εξλφηαλ ζηνπο δξφκνπο θαη ηα άπνλα ληάηα ηνλ θνξφηδεπαλ ζπλερψο, επαλαιακβάλνληαο ην απαξαίηεην παξαηζνχθιη, ν «Καξακνύδαο». Δ θεληξηθή απνρέηεπζε ζηε ζπλνηθία ήηαλ αθφκα έλα καθξηλφ φλεηξν. Έλα πξσηλφ, πάλσ ζην ζπλσζηηζκφ θαη ηε βηαζχλε, κε ην ζθίμηκν λα ηειεηψζσ απφ πίζσ κνπ πεηάρηεθε έμσ έλα ηκήκα ηνπ έληεξνπ. Σξνκνθξαηήζεθα αιιά απφ ληξνπή ή θφβν δελ είπα θνπβέληα ζε θαλέλαλ. Οχηε ζηε κάλα κνπ. Άιιε επνρή, άιια ήζε. Ώθφκα θαη ζήκεξα δελ γλσξίδσ ηη ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, αθνχ ηψξα γηα πξψηε θνξά ην αλαζχξσ ζηελ επηθάλεηα θαη πνηέ δελ ξψηεζα θαλέλαλ. Σν πξφβιεκα ιχζεθε κφλν ηνπ κέζα ζε ιίγεο κέξεο. Σν έληεξν γχξηζε ζηε ζέζε ηνπ θαη ην ζπκβάλ ην πήξε ν άλεκνο. Δ ηειεπηαία αλαδξνκή ζηα παηδηθά κνπ ζπκβάληα ην επαλάθεξε ζηε κλήκε κνπ. Μέρξη ην 1949 ζην ζπίηη δνχζαλ ν παηέξαο, ε κάλα θαη ηα πέληε αδέιθηα. Λίγν πξηλ, κπξνζηά ζην παξάζπξν ηνπ κνλαδηθνχ δσκαηίνπ είρε βηαζηηθά ρηηζηεί έλα δεχηεξν κηθξφ δσκάηην. Μέζα ζ’ απηφ θνηκφληαλ θπξίσο ε κεγάιε καο αδειθή θαη ε γηαγηά, φηαλ δνχζε καδί καο, γηαηί πεξηνδηθά κνίξαδε ην ρξφλν ηεο αλάκεζα ζηηο δπν ηεο θφξεο. ΋ηαλ ε γηαγηά ήηαλ ζηε ζεία Παξαζθεπνχια, ζην δσκάηην απηφ θνηκφηαλ θη ε κάλα.

[48]

Σα αγφξηα θνηκφληαλ ζηξσκαηζάδα ζην μχιηλν πάησκα, πάλσ ζε δπν ζπλερφκελα ζηξψκαηα θαη ζθεπάδνληαλ κε έλα πάπισκα θαη θάπνηεο ζπκπιεξσκαηηθέο θνπβέξηεο. Μηα απφ ηηο πξψηεο παηδηθέο κνπ αλακλήζεηο, φπσο ήδε έρσ αλαθέξεη, είλαη ην θξχν πνπ ζπλερψο έλησζα ζηε δηάξθεηα ηεο λχρηαο, θπξίσο ζηε κέζε κνπ πνπ κε θξαηνχζε αξθεηέο θνξέο μάγξππλν. Φαίλεηαη ηα ζθεπάζκαηα δελ ήηαλ αξθεηά ή εγψ είρα θάπνηα ηδηαίηεξε επαηζζεζία. Σν γεγνλφο φκσο ππάξρεη έληνλα απνηππσκέλν ζηε κλήκε κνπ. Κάζε πξσί, ρσξίο μππλεηήξη, αιιά κε βάζε ην εζσηεξηθφ ηεο ξνιφη, ε κάλα ήηαλ απφ λσξίο ζην πφδη θάλνληαο ηηο απαξαίηεηεο πξνεηνηκαζίεο θαη φηαλ έθηαλε ε θαηάιιειε ψξα ρηππνχζε γεληθφ πξνζθιεηήξην γηα μχπλεκα. Αελ γηλφηαλ λα ππάξρεη εμαίξεζε, αθνχ έπξεπε λα καδεπηνχλ ηα ζηξψκαηα, λα γίλεη πάιη ν γηνχθνο πάλσ απφ ην κπανχιν, λα απισζεί ην πηπζζφκελν ηξαπέδη θαη λα ζεξβηξηζηεί ην πξσηλφ πνπ θπξίσο ήηαλ ηζάη, ςσκί, ειηέο θαη κεξηθέο θνξέο ηπξί θέηα. Μφλν ν παηέξαο έθαλε ηνλ απαξαίηεην ηνχξθηθν πξσηλφ θαθέ ηνπ. Πξνζσπηθά θαθέ πξσηνδνθίκαζα ζε κεγάιε ζρεηηθή ειηθία. Σελ ίδηα ψξα ε κάλα εηνίκαδε ην κεζεκεξηαλφ γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο, πνπ δελ ζα επέζηξεθαλ ην κεζεκέξη. Μέζα ζηηο θαζηαληέο, δειαδή ηα ηζίγθηλα ζηξνγγπιά δνρεία, έβαδε ζηνλ θαζέλα ην αλαινγνχλ κεξίδην απφ ην θαγεηφ πνπ είρε εηνηκάζεη απφ ην πξνεγνχκελν βξάδπ. Ώπηή ε αλαγθαζηηθή πξσηλή έγεξζε, κνπ έγηλε ζαλ ζπλήζεηα θαη είλαη κφληκν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο θαζεκεξηλφηεηάο κνπ ζε φιε ηελ ππφινηπε δσή κνπ. Βμαίξεζε ζηνλ θαλφλα ήηαλ ην πξσηλφ ηεο Κπξηαθήο, φηαλ ηα εξγνζηάζηα θαη ηα καγαδηά ήηαλ θιεηζηά. Σφηε ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα αδέιθηα κνπ ρνπρνχιηαδαλ θάησ απφ ην πάπισκα λα βγάινπλ ηα ζπαζκέλα ησλ άιισλ εκεξψλ. Βγψ είρα δηαθνξεηηθή ζπκπεξηθνξά. Ήζεια λα πάσ ζηελ εθθιεζία λ’ αθνχζσ ηε ζεία ιεηηνπξγία. Αελ ήηαλ απνθιεηζηηθά ην θαζαξφ ζξεζθεπηηθφ θαζήθνλ. Γηα κέλα ήηαλ θαη κηα επθαηξία «θνηλσληθήο εθδήισζεο». Να δσ άιινπο αλζξψπνπο, λα ζηξηκσρηψ θνληά ζηνλ ςάιηε, λα ζηγνςηζπξίδσ θη εγψ ηνπο γιπθνχο χκλνπο ηεο ζείαο ιεηηνπξγίαο, [49]

πνπ κνπ άξεζαλ θαη κνπ αξέζνπλ αθφκα ηφζν. Μεηά ηε ιεηηνπξγία λα ζηξψζνπκε ζην κεγάιν πξναχιην ην δηπιφ καηο αλάκεζα ζε παίθηεο αλάκεηθηνπο πνπ ήηαλ δηαζέζηκνη. ΢ηε γεηηνληά ηα παξαηζνχθιηα ήηαλ ζηελ εκεξήζηα δηάηαμε. Πεξηπαηθηηθά, αξθεηέο θνξέο ζρνιίαδαλ θάηη απφ ηε ζσκαηηθή ζνπ δηάπιαζε, έλα ηδίσκα ηνπ ραξαθηήξα ζνπ, θάηη απφ έλα ζπκβάλ πνπ ήζνπλ παξψλ θαη εμαηηίαο ηεο πην απίζαλεο άιιεο αθνξκήο πνπ έγηλε θάπνπ θαη θάπνηε θαη ζρνιηάζηεθε επίθαηξα θαη θσλαρηά. Έλα απφ ηα δηθά κνπ ηα πξνζσλχκηα, πνπ κπνξεί ζηελ πνξεία λα άιιαδε θαη λα κνπ θνιιήζεη θάηη άιιν, ήηαλ ν θεθάιαο. Γηαηί; Αελ μέξσ ζίγνπξα ηελ απάληεζε. Βηθάδσ φηη εθείλε ηελ επνρή ην θεθάιη κνπ ήηαλ δπζαλάινγα κεγάιν κε ην ππφινηπν ζψκα κνπ, γηαηί ήκνπλ ιηπφζαξθνο θαη κηθξνχιεο. Ώξγφηεξα ην πεηλαζκέλν κάηη κνπ, ε χπαξμε θαγεηνχ θαη ε έκθπηε ιαηκαξγία κνπ εμαθάληζαλ απηή ηε «δπζαξκνλία». Σψξα ηα γεξνληφπαρα κνπ πιενλεθηνχλ ηνπ κεγέζνπο ηεο θεθαιήο θη αλ ζπλέρηδε ε παηδηθή παξάδνζε ζα έπξεπε λα κε ζπλνδεχεη ην ςεπδψλπκν ν πξνθνίιαο! Μέζα ζηελ νηθνγέλεηα θπθινθνξνχζαλ πνιιά θνξντδεπηηθά παξαηζνχθιηα, κεξηθά απφ ηα νπνία ήηαλ ν ηζίξνο, ν ληαιάθαο, ν θειιόο, ν ζπαηζίξνο, ε γνπζηέξα θηι. Αελ ηνικάσ λα θάλσ ηελ αληηζηνίρηζε κε ηα πξαγκαηηθά νλφκαηα γηαηί κπνξεί λα μεζεθψζσ ηε κήλε νξηζκέλσλ. ΋κσο ζέισ επίζεο αλσλχκσο λα αλαθέξσ δπν ηξεηο αθφκα πεξηπηψζεηο ηεο ζηελήο γεηηνληάο καο. Δ Ακεξηθάλα ιεγφηαλ έηζη γηαηί θάζε ηφζν έπαηξλε απφ θάπνηνλ ζπγγελή ηεο γξάκκα απφ ηελ Ώκεξηθή, κε ηε δπζθφισο ππνθξππηφκελε δήιεηα φισλ ησλ ππνινίπσλ γηαηί κεηά ην γξάκκα πήγαηλε ζηνλ κπαθάιε θαη ράιαγε ηα ιίγα δνιάξηα πνπ απηφ πεξηείρε. Ήηαλ ε Υέζαηλα, γηαηί ηα κηθξά παηδηά ηεο θπθινθνξνχζαλ ψξεο κε ηελ πξνίθα ζηα βξαθάθηα ηνπο θη απηφ κε ηίπνηα δελ έπαηξλε ζπγρσξνράξηη. Ήηαλ ε Σξειή, κηα ρήξα πνπ είρε παξάμελε, αιιά εμεγήζηκε, ζπκπεξηθνξά κεηά ηα αιιεπάιιεια ρηππήκαηα απσιεηψλ πνπ ηεο επεθχιαμε ε κνίξα.

[50]

Σν 1949 έγηλε ν γάκνο ηεο αδειθήο καο θαη ζπκάκαη αλάγιπθα πνιιά απφ ηα πεξηζηαηηθά απφ απηφ ην έηζη θη αιιηψο ζεκαληηθφ γεγνλφο. Σν κπζηήξην έγηλε ζηελ εθθιεζία ηεο ελνξίαο καο, ηε ΐαγγειίζηξα. Ο άληξαο ηεο αδειθήο καο ππεξεηνχζε ηε ζεηεία ηνπ ζην αζηπλνκηθφ ηκήκα ηεο γεηηνληάο καο. Δ θαηαγσγή ηνπ ήηαλ απφ ην Ρπδφκπιν, έλα κεγάιν ρσξηφ ηνπ θάκπνπ θαη ζην γάκν είρε έξζεη φιν ην ζφη ηνπ γακπξνχ απφ ην ρσξηφ θαη είραλ κηζζψζεη έλα ιεσθνξείν ηεο γξακκήο. Σα πνχικαλ δελ είραλ αθφκε θπθινθνξήζεη ζηε ρψξα. Μεηά ηελ ηειεηή θη έλα ζχληνκν γιέληη ζην ζπίηη, κπήθακε νηθνγελεηαθψο ζην ιεσθνξείν θαη πήγακε ζην ρσξηφ, φπνπ έγηλε ην κεγάιν γιέληη. Βθεί πξσηάθνπζα ην δεκνηηθφ ηξαγνχδη: Έλα ηξαγνχδη ζα ζαο πσ απάλσ ζην ξεβίζη Υαξάο ηα κάηηα ηνπ γακπξνχ πνπ δηάιεμε ηε λχθε… ΋ηαλ έθηαζε ε ψξα, κεηά ην νινλχθηην μελχρηη, λα γπξίζνπκε ζην ΐφιν ζέιακε αθειψο λα πάξνπκε καδί θαη ηελ αδειθή καο, αιιά ηψξα ζα έκελε ζην ρσξηφ κε ηελ νηθνγέλεηα ηνπ άληξα ηεο.

Με θιάκαηα ζπγθίλεζεο ηελ

απνραηξεηήζακε, αιιά θη απηή, άηπρε κηα δσή, δελ πξφιαβε λα ραξεί πνιιέο κέξεο ηνλ άληξα ηεο. Ώπηφο ζην δηάζηεκα πνπ ππεξεηνχζε ηε ζεηεία ηνπ, δελ επηηξεπφηαλ λα παληξεπηεί ρσξίο ηελ άδεηα ηεο ππεξεζίαο, πνπ πνηέ φκσο δε δήηεζε. Σνλ επφκελν ρξφλν ηνλ πέξαζε απνκνλσκέλνο ζηελ Ώλάθε, ζπληξνθηά κε ηνπο εμφξηζηνπο αξηζηεξνχο κε ηε δπζκελή κεηάζεζε πνπ ηνπ επηβιήζεθε γηα ηελ «πεηζαξρηθή παξάβαζε». Ώπηή ε απνκφλσζε είρε ηηο ρεηξφηεξεο ζπλέπεηεο γηαηί ζην δηάζηεκα απηφ ππνζθάθηεθε ζνβαξά ε πγεία ηνπ θαη ηα πξνβιήκαηα ηνλ αθνινχζεζαλ ζηα ιίγα επφκελα ρξφληα πνπ ηνπ απέκεηλαλ. ΢θξάγηζε ηε δσή ηνπ, αιιά, αθφκα ρεηξφηεξα, ζθξάγηζε ηε δσή απηψλ πνπ έκεηλαλ πίζσ. Σεο γπλαίθαο ηνπ θη αδειθήο κνπ, αιιά θαη ησλ δπν παηδηψλ πνπ πξφιαβε λα θάλεη. Ώπφ ηνπο δάζθαινπο πνπ κνπ έηπραλ έρσ φιε ηελ δπλαηή πνηθηιία ησλ αλακλήζεσλ. Πεξηπηψζεηο πνπ κνπ ζπκπεξηθέξζεθαλ ρεηξφηεξα απφ δψν, κελ [51]

έρνληαο θακηά ζρέζε κε ηε ζηνηρεηψδε παηδαγσγηθή αληίιεςε θαη άιιεο πνπ ζπκάκαη κε ηξπθεξφηεηα γηα ηελ αλζξσπηά θαη ην ελδηαθέξνλ ηνπο. Ώπφ ηελ ίδηα ηε θχζε ηεο δνπιεηάο ηνπ ν δάζθαινο είλαη κεηά ηελ νηθνγέλεηα ν ζεκαληηθφηεξνο παξάγνληαο ζηε δηακφξθσζε ηνπ ραξαθηήξα ελφο παηδηνχ. Ώπφ ηφηε εκθνξνχκαη απφ ηελ αληίιεςε φηη ν ραξαθηήξαο ηνπ αλζξψπνπ πνιχ ιίγε ζρέζε έρεη κε ην κνξθσηηθφ ηνπ επίπεδν. Βίλαη ζηνηρείν πνπ θπξίσο θιεξνλνκήζεθε απφ ην DNA ηνπ θαη ην ππφινηπν ζθπξειαηήζεθε ζηα πξψηα ρξφληα ηεο δσήο ηνπ. Κάησ απφ απηά ηα δεδνκέλα, ηηο εηδηθέο ζπλζήθεο ζηέξεζεο, ηνλ θιεηζηφ νξίδνληα ηνπ ηνπηθνχ πεξηβάιινληνο, ηε θηψρεηα ησλ εκπεηξηψλ, πνηα είλαη ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ θπηεχηεθαλ κέζα κνπ θαη θαζφξηζαλ ην ραξαθηήξα κνπ; Έλα θχξην ραξαθηεξηζηηθφ κνπ είλαη ε θφληξα ζηε πίεζε. Δ νπνηαδήπνηε απφπεηξα επηβνιήο κηαο άπνςεο, ν θαηαλαγθαζκφο ζε κηα πξάμε, ε βίαηε επηθξάηεζε κηαο εμνπζίαο. Σφηε, απφ ηα θαηάβαζα ηεο ςπρήο κνπ αλαδπφηαλ κηα αλέλδνηε αληίδξαζε, κηα αλππνρψξεηε αληίζηαζε. Με πείζκα, επηκνλή θαη ρξνληθή δηάξθεηα. Ώπηφ κπνξεί λα ζπκβεί αθφκα θαη ζε έλα ζέκα πνπ αλ, ν αζθψλ ηελ πίεζε, κε πξνζέγγηδε κε επγέλεηα, κε ήξεκε απφπεηξα πεηζνχο, ην πηζαλφηεξν είλαη λα ήκνπλ επηδεθηηθφο ζε επεξεαζκφ. Δ εμήγεζε απηνχ ηνπ ηδηψκαηνο δελ κπνξεί, λνκίδσ, λα εξκελεπηεί κε επίθηεηνπο επεξεαζκνχο ζηε δηάξθεηα ησλ πξψησλ ρξφλσλ πνπ δηακνξθψλεηαη ν αλζξψπηλνο ραξαθηήξαο ελφο αηφκνπ. Ώληίζεηα πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζε θιεξνλνκηθά δεδνκέλα ζε αξρηθά ζθξαγίζκαηα ηνπ DNA, φρη ζηνλ παηέξα κνπ, πνπ δελ παξνπζίαδε ηέηνηα «ζπκπηψκαηα», αιιά ζε θάπνην, ιφγσ ζπλζεθψλ, άγξην θη αλππνρψξεην πξφγνλφ κνπ. Έλα δεχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ κνπ είλαη ην επθνινζπγθίλεην ηνπ ραξαθηήξα κνπ. Πηζηεχσ φηη είκαη ζπκπνλεηηθφο κέρξηο αθέιεηαο. Με ην πξψην παξαθαιεηφ είκαη ζε ζέζε λα ππνρσξήζσ. Αελ μέξσ αλ απηφ θνληαξνρηππηέηαη κε ηελ πξνεγνχκελε πιεπξά ηνπ ραξαθηήξα κνπ. Βθείλν πνπ μέξσ θαιά είλαη ε χπαξμή [52]

ηνπ θαη ε δηαξθήο επαιήζεπζή ηνπ απφ ηα γεγνλφηα. Με ην παξακηθξφ, φρη απφ πφλν, αιιά απφ λνεξή ζπκκεηνρή, κνπ έξρνληαη δάθξπα ζηα κάηηα, θαηλφκελν πνπ πνιιέο θνξέο κε θέξλεη ζε ακεραλία θαη δχζθνιε ζέζε, θπξίσο φηαλ ππάξρνπλ εμσηεξηθνί παξαηεξεηέο. Μηα απιντθή θαηά ηα άιια ηζηνξία κπνξεί κε θάζε επθνιία λα κνπ γεκίζεη ηα κάηηα κε δάθξπα. Σν ίδην ζπκβαίλεη φηαλ δηαβάδσ κφλνο κνπ έλα βηβιίν θαη θηάλσ ζε κηα ζειίδα πνπ κε ζπγθηλεί. Μέζα ζηνλ θηλεκαηνγξάθν έρσ πξφβιεκα φηαλ αλάβνπλ ηα θψηα ζην δηάιεηκκα. Σφηε θάλσ φηη ζθχβσ λα κε θαλεί ην δαθξπζκέλν κνπ πξφζσπν θαη γίλσ ζηνπο άιινπο «ξεδίιη»

Η πρώτη φωτογραφική απεικόνιση του εαυτού μου. 7ο Δημοτικό σχολείο Νέας Ιωνίας Βόλου. Δάσκαλος Ξυνός. Τάξη 80 παιδιών. Στη πάνω σειρά, τρίτος από δεξιά με το άσπρο πουλόβερ. 1949

[53]

Βθείλα ηα ρξφληα ην ζρνιείν θαη ε δσή κέζα ζ’ απηφ ήηαλ ζεκαληηθή πιεπξά ηεο θαζεκεξηλήο καο απαζρφιεζεο. Σν πξσί φηαλ πξσηνρηππνχζε ην θνπδνχλη, ρσξίο ηδηαίηεξε θξνληίδα, ζρεδφλ κε απηφκαην ηξφπν παξαηαζζφκαζηαλ ζην εηδηθά δηακνξθσκέλν ηζηκεληέλην ηεηξάγσλν ζε ζεηξέο αλά ηάμε θαη γηλφηαλ ε έπαξζε ηεο ζεκαίαο. ΢χζζσκν ην ζρνιείν ηξαγνπδνχζε ηνλ Βζληθφ Όκλν. Ώθνινπζνχζε ε πξσηλή πξνζεπρή φπνπ έλαο απφ καο έιεγε ην Πάηεξ Ζκώλ θαη ε πξσηλή ηειεηνπξγία έθιεηλε κε έλα αθφκε ηξαγνχδη. Δ ζεκεξηλή εμέιημε θαη «πξννδεπηηθφηεηα» θαηάξγεζε φιεο απηέο ηηο ηειεηνπξγίεο ιεο θη απηέο ήηαλ ε ξίδα ησλ θαθψλ ηεο εθπαίδεπζεο καο!

[54]

Πρόζφπα ηες οηθογέλεηας 5. Ζ θόλα Μαξηγώ Δ γηαγηά κνπ, ε θφλα Μαξηγψ γελλήζεθε ζηε Μαληζά, δειαδή ηε Μαγλεζία ηεο Μηθξάο Ώζίαο, ζαξάληα ρηιηφκεηξα έμσ απφ ηε ΢κχξλε. Ήηαλ απφ ην ζφη ησλ Καξαηδάδσλ θαη απηφ ην έιεγε κε γηνκάην ην ζηφκα. Ο παηέξαο ηεο ήηαλ ραηδήο. Βίρε πξνζθπλήζεη ηνπο Ώγίνπο Σφπνπο θαη είρε βξέμεη ηα πφδηα ηνπ ζηνλ Ενξδάλε πνηακφ. Παληξεχηεθε έλαλ Κνπινχξε ζην επψλπκν, απφ ηνλ Καζακπά, έλα ρσξηφ έμσ απφ ηε Μάληζα θαη έθαλε καδί ηνπ ηξία παηδηά. Σνλ πξσηφηνθν Αεκεηξφ θαη δπν θφξεο, ηε Αέζπνηλα θαη ηελ Παξαζθεπνχια. Γηα ηνλ άληξα ηεο δελ άθνπζα πνηέ θνπβέληα απφ ην ζηφκα ηεο. Ώπφθηεζε επηά εγγφληα αιιά ην φλνκα ηνπ άληξα ηεο δελ ην πήξε θαλέλα απφ απηά. Μάιηζηα ην έλα ην βάθηηζε ε ίδηα αιιά ηνπ έδσζε ην φλνκα ηνπ αγαπεκέλνπ ηεο παηέξα. Βίλαη ν αδεξθφο κνπ ν Γηάλλεο πνπ ηνπ είρε ηδηαίηεξε αδπλακία. ΋ηαλ ν Βιιεληθφο ζηξαηφο απνβηβάζηεθε ζηε ΢κχξλε θη άξρηζε ηε κάηαηε πξνέιαζε ηνπ ζηα ελδφηεξα, ηνλ ειιελφθσλν πιεζπζκφ θαηέιαβε κηα γεληθφηεξε έμαξζε. Ο Αεκεηξφο, έλα εηθνζάρξνλν φκνξθν παιηθάξη, ζχκθσλα κε ηε κάλα κνπ, θαηαηάρζεθε ακέζσο εζεινληήο ζηνλ ειιεληθφ ζηξαηφ. Υσξίο εθπαίδεπζε, αιιά κε πεξίζζεηα αλεκειηά, ζθνηψζεθε ζηελ πξψηε κάρε, πνπ έιαβε κέξνο. Ο ζάλαηφο ηνπ θαηαγξάθηεθε ζηα ζηξαηησηηθά θαηάζηηρα θαη ρξφληα αξγφηεξα ε γηαγηά κνπ ζηελ Βιιάδα έπαηξλε κηα ηηκεηηθή – αζηεία ζε πνζφλ – ζχληαμε γηα ην γηφ ηεο, σο ζχκα πνιέκνπ. Βλψ εηζέπξαηηε αλειιηπψο ηε ζχληαμε, πνηέ δελ πίζηεςε κέζα ηεο φηη ν γηνο ηεο ράζεθε πξαγκαηηθά. ΋ηαλ ήκνπλ ζηηο πξψηεο ηάμεηο ηνπ γπκλαζίνπ κ’ έβαδε λα γξάθσ γξάκκαηα ζηνλ Βξπζξφ ΢ηαπξφ. ΋ηαλ θάπνηε αγνξάζακε ξαδηφθσλν, ζηελφηαλ θη άθνπγε ηελ εθπνκπή Αλαδεηήζεηο ηνπ Δ.Δ.΢.. Να αθνχεη ηα νλφκαηα.

[55]

Θπκάκαη ηα δάθξπά ηεο φηαλ θάπνηα θνξά αθνχζηεθε ην φλνκα ηνπ Αεκεηξνχ. Πσο ηνλ αλαδεηά ε κάλα ηνπ πνπ βξίζθεηαη ζηε Νέα Εσλία ηνπ ΐφινπ. Σε θέξλσ ζην λνπ κνπ κε κεγάιε ηξπθεξφηεηα. Μέζα ζηα άιια ε γηαγηά κνπ αθνινπζνχζε ην παιαηφ εκεξνιφγην, Απηό πνπ καο έδσζε ν Θεόο, θαζψο θαη φιν ην ηππηθφ ησλ ενξηψλ θαη λεζηεηψλ, κέρξη θεξαίαο. Οη θφξεο ηεο δελ ηελ αθνινχζεζαλ. Πξνζαξκφζηεθαλ ζην λέν εκεξνιφγην θαη ηελ θνηλσλία πνπ άιιαδε ξαγδαία. Πλεπκαηηθφο ηεο θαζνδεγεηήο θαη ηζηγθιάηνξαο, ήηαλ κηα γεηηφληζζά καο, ε θπξά Ρήλε. Φαλαηηθή, απζηεξή κέρξη θαθίαο, έθαλε ηε δσή ηνπ άληξα ηεο θφιαζε κε ηηο ζπλερείο θσλέο θαη ηε γθξίληα. Ο θαεκέλνο γηα λα κελ είλαη ζπλέρεηα ζηα πφδηα ηεο, πήγε πάλσ ζην μεξνβνχλη - πίζσ απφ ηηο αιαηηέξεο θαη ηα Πεπθάθηα.

Βθεί κέζα ζηα βξάρηα, πνπ κφλν πνπξλάξηα ππήξραλ, έδσζε

πνιχρξνλε κάρε λα θηηάμεη έλα ακπέιη, λα ηνπ ζπκίδεη ηα θηήκαηά ηνπ ζηελ πξψελ παηξίδα. Με έλα γατδνπξάθη κεηέθεξε γηα κήλεο ρψκα θαη λεξφ θαη φηαλ πηα ηα θιίκαηα άξρηζαλ λα κεγαιψλνπλ θαη λα εηνηκάδνληαη γηα ηε πξψηε ζνδεηά, ηνλ δάγθσζε έλαο ζθχινο. Αελ έδσζε ζεκαζία θαη ζε ιίγν ην μέραζε. ΋κσο δελ άξγεζαλ λα εκθαληζηνχλ ηα ζπκπηψκαηα ηεο πξνρσξεκέλεο ιχζζαο. ΋ηαλ πηα βξηζθφηαλ ζηα ηειεπηαία ηνπ εγψ, έλα πεξίεξγν ζθαηφ, κπήθα - παξά ηελ απαγφξεπζε - θαη ηνλ είδα κε ην ζηφκα γηνκάην αθξνχο. Δ θπξά Ρήλε ήηαλ έμσ ζην ζηελφ δξνκάθη θη έιεγε ζηνπο άιινπο γεηηφλνπο: -Σνλ ηηκώξεζε ν Θεόο! Γελ κ’ άθνπγε! Βθείλνο, ιεζκνλψ η’ φλνκά ηνπ, ςπρνξξαγνχζε κέζα ζην ζπίηη. Δ θπξά-Ρήλε θαη ε γηαγηά κνπ θάζε Κπξηαθή θαη κεγάιε γηνξηή μεθίλαγαλ, δίδπκν αρψξηζην δεπγάξη, θάησ απφ ηηο νπνηεζδήπνηε θαηξηθέο ζπλζήθεο λα πάλε κε ηα πφδηα ζηε δηθή ηνπο εθθιεζία, πνπ ήηαλ καθξηά θάησ ζηελ πφιε ηνπ ΐφινπ. Ο παπά-Εσαθείκ, ν δηθφο ηνπο παπάο, ήηαλ γη’ απηέο ν απεζηαικέλνο ηνπ Θενχ λα ζψζεη ηηο ςπρέο ηνπο. Σνλ ιάηξεπαλ θαη αθνινπζνχζαλ πηζηά θαη θαηά γξάκκα ηηο εληνιέο ηνπ.

[56]

Με ηελ θπξά-Ρήλε είρα έλα πζηεξφβνπιν πάξε-δψζε. Μέηξαγα κε πξνζνρή ηηο κέξεο θη φηαλ έθηαλε κηα ζεκαληηθή γη’ απηήλ γηνξηή ρηχπαγα ηελ πφξηα ηεο θαη ηεο έιεγα: - Υξόληα Πνιιά, θπξά Ρήλε. Ώπηή ραξνχκελε έιεγε: - Γηθόο καο είλαη ν Λεπηεξάθεο. Καη κνπ έδηλε ην κπαμίζη. Πιεζίαδε ηα ελελήληα ε γηαγηά κνπ, φηαλ θαηάιαβε φηη έξρεηαη ην ηέινο ηεο. Μελ λνκίδεηε φηη ηελ έπηαζε θαλέλαο θφβνο. Ώληίζεηα έλα ρακφγειν επραξίζηεζεο θπξηάξρεζε ζην πξφζσπφ ηεο. Μηα κέξα ε θπξά Αέζπνηλα, ε Μάλα, κνπ είπε: -

΢ε ζέιεη ε γηαγηά ζνπ.

Βκέλα δε κε ζπκπαζνχζε θαη πνιχ γηαηί ηεο έθαλα ακαξησιέο εξσηήζεηο ηνπ ζηηι: - Γηαηί ν Θεόο αθήλεη λα πεζαίλνπλ άλζξσπνη από ηελ πείλα; - Γηαηί δελ ηηκσξεί ηελ αδηθία; - Γηαηί ππάξρνπλ ηόζνη πνιινί θησρνί άλζξσπνη; -

Γηαηί ππάξρνπλ παηδάθηα πνπ γελληνύληαη ηπθιά;

Κη άιια παξφκνηα. Βθείλε άλαβε θαη θνχλησλε ηφηε.

- Γελ μέξεηο πσο ζθέθηεηαη ν Θεόο καο. Δκείο νη θζαξηνί δε κπνξνύκε λα θηάζνπκε ηε ινγηθή ηνπ. ΋κσο έλα λα μέξεηο! ΢ην ηέινο ην θαθό ζα ηηκσξεζεί, ην δίθαην ζα ζξηακβεύζεη! Πφζε δχλακε, θαιέ κνπ άλζξσπε, δίλεη ε απφιπηε πίζηε ζε θάηη! Πφζε εξεκία θαη εθεζπραζκφ ζνπ ραξίδεη! Βίλαη ε απφιπηε επηπρία. Βίρα θαη εγψ ηε ραξά λα ληψζσ απηφ ην πιήξεο ζπλαίζζεκα, πνπ ζε γεκίδεη νιφθιεξν θαη ζε θάλεη λα πεηάο πάλσ απφ ην έδαθνο. Παξαδίδεηο αζπλαίζζεηα αηζζήζεηο θαη κπαιφ ζην απφιπην «πηζηεχσ» θαη δε ζε παηδεχεη πηα ηίπνηα. Πφζν «δειεχσ» ηψξα απηνχο ηνπο αλζξψπνπο! Έια φκσο πνπ ην δηανιάθη κέζα ζην κπαιφ ζνπ ηα θάλεη φια ραιάζηξα. Αελ ππάξρεη ρεηξφηεξν κηθξφβην απφ ηε ινγηθή. Ώπφ ην λα βάδεηο θάησ «ςχρξαηκα» ηα πξάγκαηα θαη λα δεηάο ην «γηαηί θαη ην δηφηη». ΋κσο δπζηπρψο απηφ

[57]

θάλνπκε! Πήγα ινηπφλ κέζα ζην δσκάηην. Ήηαλ ζην θξεβάηη κε αλαζεθσκέλν ηνλ θνξκφ ηεο απφ ηα καμηιάξηα θαη κνπ είπε: - Ήζεια λα ην πσ ζην Γηάλλε αιιά ηη λα θάλσ; Πξέπεη λα ηεξήζσ ηνλ όξθν πνπ έδσζα ζηνλ παππνύ κνπ: «Να ην πεηο ζην ηειεπηαίν αξζεληθφ εγγφλη ζνπ!» Έηζη πεγαίλεη ε επρή αλά δχν γεληέο. Ώιήζεηα ηη ήηαλ; Δ επρή ηνπ μεκαηηάζκαηνο. Να πεηο απφ κέζα ζνπ ηξεηο θνξέο ηελ επρή θάλνληαο θάζε θνξά ην ζηαπξφ ζνπ.

- Δζύ ζα ηελ πεηο ζηελ ηειεπηαία ζνπ εγγόλα!

- Μα αλ δελ πξνιάβσ; - Με ρνινζθάο. Θα θξνληίζεη ηόηε ν Κύξηνο! Ώπηή ε απφιπηε ζηγνπξηά !

Υξηζηέ κνπ! Πνηα είλαη ε πεγή απηήο ηεο δχλακεο

πνπ νπιίδεη ηνλ άλζξσπν κε ηφζε βεβαηφηεηα, κε ηφζε πίζηε φηη φια είλαη γξακκέλα. ΋ηη φια θαλνλαξρνχληαη απφ θάπνηνλ εθεί ςειά πνπ ακείβεη θαη ηηκσξεί. Σν κεγαιχηεξν αλζξψπηλν θαηαθχγην!

- Δγώ ζε ιίγεο ώξεο ζα πάσ ζηνλ Κύξηό κνπ! Δζύ κελ μεράζεηο απηά πνπ ζνπ είπα! Ήηαλ ε ηειεπηαία θνξά πνπ ηελ είδα. Πξάγκαηη, ηελ άιιε κέξα πέζαλε. ΋κσο, αλ ππάξρεη Θεφο πνπ ακείβεη θαη ηηκσξεί ε θφλα-Μαξηγψ αμίδεη ηεο αλάινγεο ηηκήο. Τπεξέηεζε ηνλ Κχξην, ελ δσή, πιήξσο. Βίρε βέβαηα κηθξνειαηηψκαηα θαη δπζθνιίεο αιιά απηά είλαη ιεπηνκέξεηεο κπξνζηά ζηελ πιήξε αθνζίσζε θαη πξνεηνηκαζία γηα ην κεγάιν μεθίλεκα πξνο ηελ αησληφηεηα. Κάζε θνξά, πνπ έηξσγε ην ιηηφ θαγεηφ ηεο ζηαχξσλε ηξεηο θνξέο ην ζηφκα ηεο θη έιεγε ηελ πξνζεπρή: ΢’ επραξηζηώ, Θεέ κνπ, ρίιηεο ρηιηάδεο κπξηάδεο θνξέο! Ο πεδφο εγγνλφο ηεο ππνιφγηζε, φηη θάζε θνξά επραξηζηνχζε ην ζεφ δέθα δηζεθαηνκκχξηα θνξέο. Ώπηφ γηλφηαλ, ρσξίο δηαθνπέο, ηξεηο θνξέο ηελ κέξα επί 365 κέξεο ην ρξφλν επί ελελήληα ρξφληα!

-Δ! ινηπόλ δε δηθαηνύηαη ινπμ

δηακέξηζκα ζηνλ Παξάδεηζν; ΢ε εκέλα έκεηλε κφλν ε επρή ηνπ μεκαηηάζκαηνο...

[58]

6. Ο Παηέξαο κνπ Ο παηέξαο κνπ, ν κπαξκπα-Ώλαζηάζεο, γελλήζεθε ζην Ώμάξ ηεο Μηθξάο Ώζίαο ην έηνο 1896. Σν Ώμάξ (Ώθ Υηζάξ) ζηελ ηνχξθηθε γιψζζα ζεκαίλεη Λεπθφο Πχξγνο θαη βξίζθεηαη ζε απφζηαζε πεξίπνπ 80 ρηιηφκεηξα απφ ηελ ΢κχξλε. ΢ην εζσηεξηθφ ηεο θαη αλαηνιηθά ηνπ λνκνχ. Δ νηθνγέλεηα ηνπ παηέξα ήηαλ αγξνηηθή κε θχξηα αζρνιία

η’ ακπέιηα.

Παξήγαγαλ ηε ζηαθίδα

ζνπιηαλίλα, πνπ αγνξαδφηαλ απφ εκπφξνπο ηεο ΢κχξλεο θαη κνζρνπνπιηφηαλ θπξίσο ζηελ Ώγγιία γηα ην παηξνπαξάδνην γιπθφ ηνπο, ηελ πνπηίγθα. ΋κσο εθείλε ηελ επνρή ε κνλνθαιιηέξγεηα ήηαλ ζπάληα ζηα αγξνηηθά λνηθνθπξηά πνπ έθαλαλ πξνζπάζεηεο λα είλαη φζν είλαη δπλαηφλ απηάξθε. Έηζη είραλ ρσξάθηα γηα ην αλαγθαίν ζηάξη θαη νη γπλαίθεο ηεο νηθνγέλεηαο καδί κ’ φιεο ηηο άιιεο εξγαζίεο εθηξέθαλε θαη ηα ρξήζηκα νηθφζηηα δψα γηα ην γάια, ην ηπξί θαη ην θξέαο. Με βάζε ηα ραξηηά πνπ έρσ ζηε δηάζεζή κνπ, ε νηθνγέλεηα ηνπ παηέξα είρε δηθφ ηεο λεξφκπιν πνπ πξνθαλψο δελ ήηαλ κφλν γηα ην δηθφ ηνπο ζηάξη. Άξα πξέπεη λα ππήξρε θαη κηα ζηνηρεηψδεο εκπνξηθή δξαζηεξηφηεηα πνπ ζα εηζέθεξε ζηελ νηθνγέλεηα θάπνηα επηπιένλ έζνδα. Ώπηή ε πεξηγξαθή δείρλεη φηη ε νηθνγέλεηα ήηαλ κηα κέζνπ επηπέδνπ, απφ άπνςε νηθνλνκηθψλ δπλαηνηήησλ, αγξνηηθή νηθνγέλεηα ηεο πεξηνρήο. Μνπ είλαη, δπζηπρψο, ηειείσο άγλσζηε ε αξρηθή γελεηηθή αθεηεξία θαη παηξίδα ησλ δηθψλ κνπ ζπγγελψλ, πφηε εγθαηαζηάζεθαλ ζηε Μηθξά Ώζία, απφ πνχ πξνέξρνληαλ θαη φια ηα ζπλαθή. ΐιέπεηο, φηαλ ήηαλ ζηε δσή θάπνηνη πνπ ζα είραλ ζρεηηθέο πιεξνθνξίεο, ην δηθφ κνπ ην κπαιφ πεξί άιισλ ηχξβαδε. Ο παππνχο νλνκαδφηαλ ΐαγγέιεο θαη ην φλνκα ηνπ δφζεθε ζην πξσηφηνθν παηδί ηεο δηθήο κνπ νηθνγέλεηαο. Βίλαη ε αγαπεκέλε καο αδειθνχια, ε ΐαγγειίηζα. Τπήξραλ θη άιια αδέιθηα, αιιά κάιινλ ράζεθαλ ζηνλ μεξηδσκφ. Ο δεχηεξνο αδειθφο κνπ ν Νίθνο έρεη ην φλνκα ελφο απφ ηα ρακέλα αδέιθηα ηνπ Παηέξα.

[59]

Μφλν κηα αδειθή, ε ζεία Μαξία θαη ε γηαγηά Παλαγηψηα κπφξεζαλ θαη έθηαζαλ ζψεο ζηελ Βιιάδα. Ώλεπηβεβαίσηεο πιεξνθνξίεο κηινχζαλ θαη γη’ έλαλ αθφκα αδειθφ πνπ ζψζεθε θαη κεηαλάζηεπζε ζηελ Ώκεξηθή, φκσο δε βξέζεθε κέρξη ην ηέινο θακηά επαθή καδί ηνπ θαη, εθ ησλ πξαγκάησλ γηα καο, ζεσξείηαη θη απηφο απφ ηνπο απνιεζζέληεο. ΋ηαλ ν ειιεληθφο ζηξαηφο απνβηβάζηεθε ζηε ΢κχξλε ν παηέξαο είρε ζπκπιεξσκέλα ηα 23 ρξφληα ηνπ θαη γέκηζε, φπσο θαη ηφζνη άιινη ειιεληθήο θαηαγσγήο θάηνηθνη ηεο πεξηνρήο, απφ ηε θξνχδα ειπίδα ηεο νξηζηηθήο απειεπζέξσζεο απφ ηνλ ηνχξθηθν δπγφ. Σέζεθε ζηε δηάζεζε ησλ ειιεληθψλ ζηξαηησηηθψλ δπλάκεσλ, αιιά είρε ηε κνίξα ζηελ αληηκεηψπηζε φισλ ησλ εκηγθξέδσλ. Ώπφ ηνπο Σνχξθνπο ήηαλ ξαγηάο θη απφ ηνπο Έιιελεο Σνχξθνο. Ο Πατέρας μου, ο μπάρμπα Αναστάσης

Παξά ηελ νιφζεξκε δηάζεζε πξνζθνξάο ππεξεζηψλ απηφ δελ έγηλε ζηελ πξάμε νπζηαζηηθά δπλαηφ. ΋ηαλ ην κέησπν έζπαζε θη

άξρηζε ν παληθφο ηεο νπηζζνρψξεζεο ν

Παηέξαο είρε ηελ αγσλία γηα ηελ ηχρε ησλ δηθψλ ηνπ αλζξψπσλ. Βλψ ήηαλ θνληά ζηα παξάιηα θαη ζα κπνξνχζε κε αζθάιεηα λα πεξάζεη απέλαληη ζ’ έλα απφ ηα ειιεληθά λεζηά γχξηζε πξνο ηα πίζσ, αλαδεηψληαο κέζα ζηα θαξαβάληα πνπ αιιφθξνλα έηξεραλ πξνο ηε ΢κχξλε, ηελ δηθή ηνπ νηθνγέλεηα. Κη εδψ ζηάζεθε άηπρνο. Αελ ηνπο ζπλάληεζε θη φηαλ έθηαζε ζην ρσξηφ ηνπ, θάπνηεο νηθνγέλεηεο πνπ απνθάζηζαλ λα παξακείλνπλ, κε ηηο αλαπφθεπθηεο ζπλέπεηεο πνπ απηή ε ζηάζε είρε, ηνλ πιεξνθφξεζαλ φηη νη δηθνί ηνπ είραλ θχγεη. ΋ηαλ [60]

μαλαέθηαζε κεηά απφ ρίιηα βάζαλα πάιη ζηε ΢κχξλε ην πνπιάθη είρε πεηάμεη θη ν δξφκνο δηαθπγήο απφ ηε ζάιαζζα είρε νξηζηηθά θιείζεη. Σφηε άξρηζε ε απίζηεπηε πεξηπέηεηα ηεο δηαθπγήο κέζα απφ ηε ζηεξηά. Γηα λα θαηαιάβεηε πεξί ηίλνο πξφθεηηαη ξίμηε κηα καηηά ζην ράξηε. Με ην ηξέλν, κε ηνπο άθζνλνπο ηελ επνρή αξακπάδεο, κε ηα πφδηα μέξνληαο ηε γιψζζα θη έρνληαο ηα ραξηηά ηνπ Σνχξθνπ ππεθφνπ κεηά απφ πνιιέο κέξεο θαη αληίζηνηρεο πεξηπέηεηεο έθηαζε ζηελ πνιχβνπε θαη πνιπθπιεηηθή Πφιε θη εθεί βξήθε θαηαθχγην θη εξγαζία ζε ζπγρσξηαλφ Σνχξθν θίιν ηνπ πνπ είρε απφ θαηξφ θχγεη απφ ην ρσξηφ αλαδεηψληαο ηελ ηχρε ηνπ. Έκεηλε δπν κήλεο εθεί ζηε κεγάιε πξσηεχνπζα, αιιά ηνλ έηξσγε ε αγσλία γηα ηελ ηχρε ησλ δηθψλ ηνπ. Με ηε βνήζεηα ηνπ θίινπ ηνπ θαη κε πξνθάιπκκα κηα εκπνξηθή ππνρξέσζε έθηαζε θνληά ζηνλ Έβξν θαη κε ηνλ θίλδπλν λα πληγεί πέξαζε ζην ειιεληθφ έδαθνο. Ώξρίδνληαο απφ ην Αεδέαγαηο, ηελ παιαηά νλνκαζία ηεο Ώιεμαλδξνχπνιεο, άξρηζε λα ξσηάεη γηα ηνπο δηθνχο ηνπ έρνληαο ηελ ειπίδα φηη θάπνπ ζα κάζεη λέα ηνπο. Έκεηλε έλα δηάζηεκα ζηελ Ξάλζε, δνπιεχνληαο ζηα θαπλά θαη θαηεθνξίδνληαο πξνο ηα θάησ ηελ πξψηε ζεηηθή πιεξνθνξία ηελ βξήθε ζηελ Καηεξίλε φπνπ ζπλάληεζε ζπγγελείο θαη ζπγρσξηαλνχο ηνπ. Δ πιεξνθνξία ήηαλ φηη ε κάλα ηνπ βξηζθφηαλ ζην ΐφιν. Βίρε κπεη γηα ηα θαιά ην 1924, φηαλ ζπλάληεζε ηε κάλα ηνπ Παλαγηψηα θαη ηελ αδειθή ηνπ Μαξία.

Βθεί ε θαιή

κνίξα, επηηέινπο κεηά απφ ηφζα θαη ηφζα ρηππήκαηα, ηνπ έθαλε έλα κεγάιν θη αλεθηίκεην δψξν. Γλψξηζε ηελ θπξά Αέζπνηλα θη έλσζε ηε δσή ηνπ καδί ηεο. Μεηά απφ πξνζσξηλέο θαη πεξηνδηθέο απαζρνιήζεηο ζην ιηκάλη ηνπ ΐφινπ, σο βαζηάδνο, ζηηο απνζήθεο δηαινγήο θαπλνχ πνπ ππήξραλ άθζνλεο ζηελ πφιε, ζε ηζαγθαξάδηθν επηδηνξζσηήο ππνδεκάησλ, έγηλε εξγάηεο ζην εξγνζηάζην ηνπ Μνπξηδνχθνπ θαη ιίγν- ιίγν εηδηθεχηεθε ζηελ επεμεξγαζία ηνπ ζηδήξνπ θαη ηελ παξαζθεπή ηνπ καληεκηνχ. Σν κεξνθάκαην ήηαλ θάηη πεξηζζφηεξν απφ

[61]

απαξαίηεην, αλ ζθεθηείο φηη ρξφλν κε ην ρξφλν ε νηθνγέλεηα κεγάισλε κε ηνλ εξρνκφ ησλ παηδηψλ. Σφηε πξφλνηεο γηα νηθνγελεηαθφ πξνγξακκαηηζκφ δελ ππήξραλ, ππήξρε πάληα ε άπνςε φηη ηα παηδηά ηα «έζηειλε ν Θεφο». Κάζε άιιε ζθέςε ήηαλ βαξχηαην ακάξηεκα. Βθείλε ηελ επνρή ήηαλ θαξπεξνί νη άλζξσπνη, ρσξίο ηηο ππεξβνιηθέο αλαζηνιέο, πνπ ηε ζήκεξνλ εκέξα έγηλαλ θπξίαξρεο ζηελ θνηλσλία καο. Γηα ζθέςνπ λα πεξηκέλαλε λα «ηαθηνπνηεζνχλ νηθνλνκηθά» πξψηα θη χζηεξα λα θάλνπλ παηδηά; Σνπιάρηζηνλ ν κηζφο πιεζπζκφο ηεο Βιιάδαο δελ ζα είρε δεη ην θσο ηεο εκέξαο. Βπηπρψο πξνλφεζε ην έλζηηθην ηεο αλαπαξαγσγήο θαη ππάξρνπκε ζήκεξα! ΢ην εξγνζηάζην ηνπ Μνπξηδνχθνπ εξγάζηεθε ν Παηέξαο αξθεηά ρξφληα. ΢ην κπαιφ ηνπ ε θχξηα έγλνηα ήηαλ λα ππάξρεη κεξνθάκαην. ΢ηελ γεληθή απεξγία ηνπ 1936 έιαβε κέξνο, αθνχ φινη ην ίδην έθαλαλ, αιιά λα μεθαζαξίζσ φηη δελ ηαξαδφηαλ θηφιαο απφ ηα γεληθά πνιηηηθά θαη ηδενινγηθά ξεχκαηα ηεο επνρήο. Αελ είρε ηελ πνιπηέιεηα λα ιηψλεη γη’ απηά. ΢ην ηειείσκα ηεο απεξγίαο, γηα ηπραίνπο αιιά θαη κνηξαίνπο ιφγνπο, βξέζεθε κπξνζηά ζην αθεληηθφ θξαηψληαο έλα ζχλζεκα θαη ν Μνπξηδνχθνο ηνλ ζεψξεζε απφ ηνπο πξσηεξγάηεο ηεο απεξγίαο, θάηη πνπ δελ ήηαλ θη αιήζεηα. Σν πιήξσζε αθξηβά κε ηελ απφιπζή ηνπ. Κάηη ηέηνηεο αδηθίεο ρξφλν κε ην ρξφλν απφ ηνλ δπλαηφ θη απνθαζηζηηθφ άλζξσπν πνπ ήηαλ ζηε λεφηεηά ηνπ, ηνλ κεηέηξεςαλ ζηγά- ζηγά ζε παξαπνληάξε θαη επάισην. Έπαημε ζίγνπξα ξφιν θαη ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ. Ώπηφ ην ηεθκαίξσ θη απφ ηε δηθή κνπ πνξεία κέζα ζηε δσή θαη ηηο αληίζηνηρεο κεηαβνιέο ηνπ ραξαθηήξα κνπ. Δ απφιπζε ηνπ ζε κηα θξίζηκε ζηηγκή πνπ είρε λα ηαΎζεη ηέζζεξα παηδηά ηνλ ηαξαθνχλεζε, ηνλ θφβηζε θαη ηνλ απνκάθξπλε νξηζηηθά απφ ηα πνιηηηθά δξψκελα. ΢’ έλα άιιν παξφκνην εξγνζηάζην, ηελ ζηδεξνβηνκεραλία ηνπ ΢ηακαηφπνπινπ, εξγνδεγφο ήηαλ έλαο Ώμαξιήο, ζπκπαηξηψηεο ηνπ παηέξα κνπ. Ώπηφο έδξαζε ζσηήξηα ζηε πεξίπησζή ηνπ. Σνλ πξνζέιαβε εξγάηε ζην [62]

δηθφ ηνπ εξγνζηάζην. Ο παηέξαο άξρηζε ηελ θαηλνχξηα δνπιεηά θαη πξνζπάζεζε λα κε δψζεη αθνξκέο γηα λέα απφιπζε. Ήηαλ εξγαηηθφο θη έγηλε γξήγνξα αγαπεηφο ζην λέν πεξηβάιινλ. Ώπφ εθεί ζπληαμηνδνηήζεθε ην 1960. ΋ηαλ βγήθε ε ζχληαμε, ζηα ηνπηθά γξαθεία ηνπ ΕΚΏ έγηλε κηα κηθξή ηηκεηηθή ηειεηή γηαηί ν παηέξαο ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο αζθαιηζκέλνπο

ηνπ

λενζχζηαηνπ ηδξχκαηνο θαη είρε ην ξεθφξ κέρξη ηφηε ηνπ αξηζκνχ ησλ ελζήκσλ απφ εξγαδφκελν πνπ γίλεηαη απφκαρνο ηεο εξγαζίαο. Σν εξγνζηάζην ηνπ ΢ηακαηφπνπινπ θαηαζθεχαδε πνηθίια κεηαιιηθά πξντφληα. Σα θπξηφηεξα αλάκεζα ηνπο είλαη ηα πληά θη άιια εμαξηήκαηα ησλ αξφηξσλ, νη αληιίεο λεξνχ,

νη παζίγλσζηεο θαη ηφζν ρξήζηκεο ηνπινχκπεο. Δ κηζή

Θεζζαιία νξγσλφηαλ γηα ρξφληα κε ηα πληά πνπ βγήθαλ θη απφ ηα ρέξηα ηνπ Παηέξα. Ανχιεςε ζην ρπηήξην, δνχιεςε ζηνλ ηφξλν,

πέξαζε απφ φια ηα

ηκήκαηα παξαγσγήο θη έγηλε εηδηθφο ζε ρξήζηκεο θη απαξαίηεηεο παξαγσγηθέο δηαδηθαζίεο. Ήηαλ βαξηά δνπιεηά θη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο επηθίλδπλε θαη αλζπγηεηλή. Χο ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα αλαθέξσ έλα επεηζφδην κέζα ζην ρπηήξην. Καηά ηελ ηήμε θάπνησλ ρξεζηκνπνηεκέλσλ κεηάιισλ ζην ρπηήξην, ν ρψξνο γέκηζε απφ θαπλνχο πνπ ε εηζπλνή ηνπο, ηνπο έθαλε λα ράζνπλ ηηο αηζζήζεηο ηνπο. Βπηπρψο παξαθείκελνη άιινη εξγάηεο ηνπο απνκάθξπλαλ έμσ απφ ην ρψξν. Ήηαλ ηξεηο θαη νη ζπλέπεηεο ήξζαλ ζε ιίγεο κέξεο θαη ήηαλ νδπλεξέο . Μέζα ζηα άιια ηνπο πέζαλε ηα καιιηά θαη ηα δφληηα. Σα πξψηα μαλαβγήθαλ, αιιά ε απψιεηα ησλ δνληηψλ ήηαλ νξηζηηθή. Πνηνο μέξεη πνηα δειεηήξηα γέκηζαλ ην ρψξν θαη ηνπο πξνμέλεζαλ ηηο αλεπαλφξζσηεο δεκηέο. Ώπηφ ζπλέβε γχξσ ζην 1950. Μελ λνκίζεηε φηη μέζπαζε θαλέλα ζθάλδαιν. Σν ζπκβάλ δε βγήθε απφ ηνπο ηνίρνπο ηνπ εξγνζηαζίνπ. Αελ ήηαλ επνρή γηα θαηαγγειίεο, νχηε ππήξραλ αξκφδηεο ειεγθηηθέο αξρέο λα επέκβνπλ. Ώπηφ ην ιέσ γηα λα ππελζπκίζσ φηη ε επθνιία ηεο ζεκεξηλήο θξηηηθήο δελ ήηαλ πάληα δεδνκέλε θαη νη ππεξβνιέο πνπ γίλνληαη,

αξθεηά

ζπρλά

ζήκεξα, [63]

αθπξψλνπλ

ζηελ

πξάμε

ηελ

απνηειεζκαηηθφηεηά ηεο. Λίγεο κέξεο μεθνχξαζε ζην ζπίηη θαη κεηά επηζηξνθή ζην θαζήθνλ. Κάηη ηέηνηα ζπκβάληα ππέζθαςαλ δξαζηηθά ηελ πγεία ηνπ Παηέξα θαη ζε ιίγα ρξφληα δπζθνιεπφηαλ πνιχ ζηηο βαξηέο δνπιεηέο. Σν αθεληηθφ ηνπ ηνλ έβαιε λπρηνθχιαθα ζην εξγνζηάζην. Ώπηή ήηαλ ε απαζρφιεζε ηνπ ηα ηειεπηαία νθηψ ρξφληα πξηλ ηε ζπληαμηνδφηεζή ηνπ. Δ λέα ζέζε άιιαμε θαη ην ξπζκφ ηεο δσήο ηνπ. Ρεπφ ζ’ απηή ηε δνπιεηά δελ ππήξρε. Βπηά λχρηεο ηε βδνκάδα, ρσξίο εμαίξεζε θαη δηαθνπή. Δ αιήζεηα είλαη φηη πνιιέο λχρηεο ρνπρνχιηαδε θνληά ζην θνχξλν πνπ έθαηγε ρσξίο δηαθνπή θη έλα απφ ηα θαζήθνληά ηνπ ήηαλ λα ηξνθνδνηεί ηε θσηηά θαη θάπνηεο ψξεο ηνλ «έπαηξλε» θνληά ζηε δεζηαζηά ηνπ. ΋κσο φια απηά ηα ρξφληα ζηεξήζεθε ηνπο δηθνχο ηνπ αλζξψπνπο ζε κέξεο πνπ ε νηθνγέλεηα γηνξηάδεη φιε καδί, φπσο ηελ αιιαγή ηνπ ρξφλνπ, ην βξάδπ ηεο Ώλάζηαζεο θαη ηφζεο άιιεο πεξηπηψζεηο. Βίλαη επθαηξία εδψ λα πσ πφζν αιφγηζηα θαη ζθιεξά είλαη κεξηθέο θνξέο ηα ληάηα ζηνπο κεγάινπο. Σν βξάδπ ηεο αιιαγήο ηνπ ρξφλνπ, θαηφπηλ άθξνλεο, αιιά εθ ησλ πζηέξσλ θξηλφκελεο ζπκθσλίαο, είπακε κεηαμχ καο λα θάλνπκε φηη δελ ηνλ πξνζέρνπκε θαη δελ ηνπ απαληάκε. Έθηαζε ε θξίζηκε ψξα πνπ έπξεπε λα μεθηλήζεη γηα ην εξγνζηάζην θη έβιεπεο φηη ηα πφδηα ηνπ δε μεθνιινχζαλ απφ ην ζπίηη. Κνηηψληαο καο φινπο έιεγε: - Άληε, θεύγσ εγώ! Καιή ρξνληά! Γεηα ζαο! Ώιιά δελ έβιεπε θακηά αληίδξαζε. Έλαλ αληηραηξεηηζκφ, έλα ιφγν ζπκπάζεηαο θαη παξεγνξηάο. Σίπνηα!

Κακία ζεκαζία, θακία απάληεζε. Ώθνχ ην είπε

αξθεηέο θνξέο θαη δε βξήθε αληαπφθξηζε πηθξακέλνο έθπγε αθνινπζψληαο ηελ θαθηά ηνπ κνίξα. Ση ζθιεξφηεηα Θεέ κνπ! Βκείο ην ζεσξήζακε παηρλίδη. Σε πίθξα απηήο καο ηεο ζπκπεξηθνξάο ηε κεηαθέξσ ζπλερψο κέζα κνπ θαη κ’ απηήλ ζα θηάζσ ζηνλ ηάθν.

[64]

Δ ζπληαμηνδφηεζή ηνπ ζπλέπεζε ζρεδφλ κε ηηο εμεηάζεηο κνπ ζην παλεπηζηήκην. Με λνκίζεηε φηη παξέκεηλε άπξαγνο. Άλνημε απέλαληη απφ ην παηξηθφ καο ζπίηη ηζαγθάξηθν, ελζπκνχκελνο ηελ παιαηά ηνπ ηέρλε. Βπαιεζεχηεθε έηζη ε ιατθή ξήζε: Μάζε ηέρλε θη άζηελε θη άκα ηε ρξεηαζηείο πηάζηελε. Σα δπν ηξίηα ηεο ζχληαμεο ηνπ ηα έζηειλε ζηνλ θαλαθάξε ηνπ πνπ ζπνχδαδε ζηελ Ώζήλα, αιιά κε ην κπαισκαηίδηθν ζπκπιήξσλε ην αλαγθαίν εηζφδεκα γηα ηα έμνδα ηεο νηθνγέλεηαο. Σα ζηφκαηα είραλ αξαηψζεη αθνχ ηα ηξία απφ ηα πέληε παηδηά είραλ πηα δηθέο ηνπο νηθνγέλεηεο. Μνπ άιιαδε ζπρλά ηηο ζφιεο ζηα παπνχηζηα θαη πξφζζεηε ηα αληηπαζεηηθά γηα κέλα πεηαιάθηα, κπξνο θαη πίζσ, πνπ αθνπγφληαλε ζην πεξπάηεκα ζαλ λα είκαη λενζχιιεθηνο θαληάξνο θαη απηφ δε κνπ άξεζε θαζφινπ. Μηα απφ ηηο πξψηεο κνπ ελέξγεηεο φηαλ έθηαλα ζηελ Ώζήλα ήηαλ λα ηα μεθνιιήζσ. Αε πξφιαβε λα ραξεί ηε ζχληαμή ηνπ. Έλα πξψην εγθεθαιηθφ ηνπ άθεζε κηα δπζθνιία ζην πεξπάηεκα. Μφλνο ηνπ κε πείζκα, ρσξίο ηφηε ηελ αλαγθαία γλψζε αιιά νχηε θαη ηελ απαξαίηεηε ηαηξηθή παξαθνινχζεζε, ζεθψζεθε ζε ιίγεο κέξεο θαη μαλάλνημε ην καγαδί. Ήηαλ ζπλέπεηα ησλ ρξφλσλ πνπ είραλ ήδε πεξάζεη, ησλ θαθνπρηψλ πνπ ηνπ επεθχιαμε κέρξη ηφηε ε δσή; Έβαια θη εγψ εκκέζσο ην ρεξάθη κνπ κε ηηο πξφζζεηεο αγσλίεο πνπ ηνπ θηινδψξεζα απφ ηηο λέεο δηθέο κνπ απαζρνιήζεηο. Μπήθα κε ην κπνχληα ζηηο θνκκαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο θη απηφ εθείλα ηα ρξφληα είρε ηηο ζπλέπεηέο ηνπ. Θπκάκαη δπν ηξία επεηζφδηα κε ηελ έκκεζε ζπκκεηνρή ηνπ Παηέξα. ΋ηαλ ζηελ πφξηα ηνπ ζπηηηνχ ήξζε ν αζθαιίηεο γηα πξψηε θνξά - ζηε ζπλέρεηα ππήξμαλ πνιιέο άιιεο - θη άθεζε ζηα ρέξηα ηνπ ηελ εηδνπνίεζε λα πεξάζσ απφ ηελ Ώζθάιεηά «γηα δηθή ηνπ ππφζεζε». Θπκάκαη ηα ρέξηα ηνπ λα ηξέκνπλ ηε ζηηγκή πνπ κνπ έδηλε ην ραξηί θαη λα κνπ ιέεη κε παξαθιεηηθή θσλή: -Πξόζερε, παηδί κνπ! Πξόζερε! Ώιιά ηφηε εκέλα δε κε ζπγθξαηνχζε ηίπνηα. Ήκνπλ ηφζν βέβαηνο γηα ην δίθην κνπ θαη δε ζήθσλα θνπβέληα. Με ηελ αλεκειηά ηεο ληφηεο δελ αλερφκνπλ κχγα [65]

ζην ζπαζί κνπ, κε ζθεπηφκελνο θαζφινπ ηηο ζπλέπεηεο πνπ ε ζηάζε κνπ είρε ζηα άιια κέιε ηεο νηθνγέλεηαο κνπ. Σν δεχηεξν επεηζφδην ήηαλ κε ηε δηαδήισζε γηα ην ΐηεηλάκ. ΢πκπαξάζηαζε ζηνλ αγσληδφκελν ιαφ ηνπ ΐηεηλάκ θαη θαηαδίθε ησλ Ώκεξηθαληθψλ βνκβαξδηζκψλ. Βθείλε ηελ επνρή ήκνπλ γεληθφο γξακκαηέαο ηεο ΒΦΒΒ θαη απηή ήηαλ ν δηνξγαλσηήο ηεο ζπγθέληξσζεο. ΋πσο ήηαλ ζχλεζεο θη αλακελφκελν ε ζπγθέληξσζε απαγνξεχηεθε θαη ζηνπο θεληξηθνχο δξφκνπο ηεο Ώζήλαο δηαδξακαηίζηεθαλ ζθιεξέο κάρεο κε θπλεγεηά θαη ζπιιήςεηο. Έλαο απφ ηνπο ηειεπηαίνπο ήκνπλ θη εγψ θαη ηελ άιιε κέξα ε θσηνγξαθία ηεο ζχιιεςεο κνπ κνζηξάξηδε ζηε πξψηε ζειίδα ηεο Ώπγήο. Οη δηθνί κνπ έθξπςαλ απφ ηνλ Παηέξα ην γεγνλφο, αιιά κηα ραδνραξνχκελε γεηηφληζζα καο ηνπ ην πξφιαβε. Έρσ ηελ ππνςία φηη απηφ ην γεγνλφο ήηαλ ε ζηαγφλα πνπ μερείιηζε ην πνηήξη. Με θαζπζηέξεζε ιίγσλ εκεξψλ ήξζε ην δεχηεξν εγθεθαιηθφ θαη ηνλ έζηεηιε ζην θξεβάηη. Σηο κέξεο απηέο εγψ δηθαδφκνπλ ζηελ Ώζήλα κε ηηο θαηεγνξίεο: Θξαζχηεηα θαηά ηεο Ώξρήο θαη εζηθή απηνπξγία ζην πξνεγνχκελν αδίθεκα επεηδή ήκνπλ ζπλδηνξγαλσηήο ηεο ζπγθέληξσζεο. Μνπ θφιιεζαλ θαη κηα ηξίηε θαηεγνξία γηα ηξαπκαηηζκφ αζηπλνκηθνχ νξγάλνπ, αιιά απηφ ήηαλ εληειψο ζηεκέλν. Καηά ηε ζηηγκή ηεο ζχιιεςεο είρα ηελ αλζξψπηλε αληίδξαζε λα μεθχγσ απφ ηα ρέξηα ηνπο θη έλαο απφ απηνχο γιίζηξεζε θαη θαηά ηνπο ηζρπξηζκνχο ηνπ έζπαζε ην ρέξη ηνπ. Βθείλε ηελ επνρή νη δηαδεισηέο δελ ηνικνχζαλ λα απιψζνπλ ρέξη ζε αζηπθχιαθα θη άιισζηε θάηη ηέηνην δελ ηαίξηαδε ζην ραξαθηήξα κνπ. Βπηπρψο νη 10,5 κήλεο ηεο θαηαδίθεο κνπ απφ ην δηθαζηήξην ήηαλ κε αλαζηνιή θαη δελ είρε θηάζεη αθφκα ε ψξα λα πεξάζσ ηελ πφξηα ηεο θπιαθήο. Ώπηφ ζα γηλφηαλ αξγφηεξα. Σφηε κνπ άξθεζαλ νη 8 κέξεο θξάηεζεο ζηελ Ώζθάιεηα ηεο Μπνπκπνπιίλαο, κέξεο πνπ θξάηεζε ε δίθε κέρξη ηελ απφθαζε. Παξά ην δεχηεξν εγθεθαιηθφ ζεθψζεθε απφ ην θξεβάηη, αιιά δελ ήηαλ ζε ζέζε πηα λ’ αλνίμεη ην καγαδί. Πήγαηλε ζην θαθελείν κε κπαζηνχλη, αιιά δελ ηνλ [66]

έπαηξλε λα πίλεη ην ηζηπνπξάθη πνπ ήηαλ ε θαζεκεξηλή ηνπ ζπλήζεηα φια ηα πξνεγνχκελα ρξφληα. Έλα ηέηνην απφγεπκα ππήξμε απηφπηεο κάξηπξαο ελφο αθφκα επεηζνδίνπ πνπ ηνλ έθεξε ζε πνιχ δχζθνιε ζέζε, αιιά ε επηινγή ηνπ ήηαλ αλακελφκελε. Πήξε ην κέξνο ηνπ παηδηνχ ηνπ! Αηαλχακε ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 1965 θαη ήκνπλ ζε θνκκαηηθή απνζηνιή απφ ηε Νενιαία Λακπξάθε ζηε Θεζζαιία. Με ηελ επθαηξία πνπ αλνίγακε γξαθεία ζηελ ηδηαίηεξε γεηηνληά κνπ ηελ Νέα Εσλία είρακε πξναλαγγείιεη ζπγθέληξσζε κε ηελ επθαηξία ησλ εγθαηλίσλ θαη είρακε κνηξάζεη ζ’ φιε ηε ζπλνηθία πξνθεξχμεηο. ΢ηελ εμνπζία ήηαλ ε θπβέξλεζε ησλ απνζηαηψλ θαη ζηνλ νξίδνληα είρε αξρίζεη λα δηαγξάθεηαη κηα αηκφζθαηξα πην αξλεηηθή απ’ φηη πξνεγνπκέλσο γηα ηα πξννδεπηηθά ηκήκαηα ηνπ ιανχ. Δ αληίδξαζε ηεο ρσξνθπιαθήο ήηαλ πξσηνθαλήο θαη έδεηρλε ηηο εμειίμεηο ησλ επφκελσλ εκεξψλ. Ώπφ λσξίο ν ρψξνο απνθιείζηεθε απφ …δπν ππξνζβεζηηθά νρήκαηα κε ηνπο ππξνζβέζηεο πιήξσο εμνπιηζκέλνπο. Ώξθεηνί ρσξνθχιαθεο κε ηε ραξαθηεξηζηηθή παξνπζία ηνπ ζπληαγκαηάξρε ρσξνθπιαθήο, δηνηθεηνχ Θεζζαιίαο. Καηάιαβα ηηο πξνζέζεηο ηνπο αιιά δελ θξάηεζα ηελ ςπρξαηκία πνπ απαηηνχζαλ νη πεξηζηάζεηο. Ήκνπλ πνιχ εξηζηηθφο κε ηνλ δηνηθεηή θαη ζηελ πξάμε επέηεηλα ηελ αηκφζθαηξα ηεο έληαζεο πνπ απηνί επηζπκνχζαλ. Ήξζε ζην θαθελείν φπνπ θάζνληαλ αλάκεζα ζ’ άιινπο ν παηέξαο κνπ κε ηνλ επηζηάηε ζην εξγνζηάζην ηνπ ΢ηακαηφπνπινπ. Αελ ήηαλ ν παιαηφο ζπγρσξηαλφο ηνπ. Ήηαλ έλαο λεφθνπνο θακπίζηνο πνπ ξνπθνχζε φια ηα πιενλεθηήκαηα ηεο ζέζεο ηνπ θαη δηαηεξνχζε θηιηθή ζρέζε κε ηνλ Παηέξα. Μέζα ζηηο άιιεο πξνζέζεηο ηνπ ήηαλ λα κε θάλεη θαη γακπξφ ζηελ θφξε ηνπ. Ήκνπλα λα ζθάζσ. Μεηά ηφζνπο θφπνπο ε ρσξνθπιαθή πήγαηλε λα ηηλάμεη ζηνλ αέξα φιε ηελ πξνζπάζεηά κνπ. Σνπ πάηεζα ηηο θσλέο, θάηη πνπ δελ ζπλεζηδφηαλε ζηελ επνρή πνπ αλαθεξφκαζηε θαη ηδηαίηεξα ζηελ επαξρία. Δ παξνπζία ηνπ ρηππεκέλνπ Παηέξα δελ κε ζπγθξάηεζε θαζφινπ.

[67]

- Καιά δε ληξέπεζαη ιίγν! Μηα ζπγθέληξσζε λενιαίαο θαη μεζήθσζεο όιεο ηηο δπλάκεηο ζνπ γηα λα καο ηξνκνθξαηήζεηο! Θέιεηο λα γίλεηο ν λένο Μήηζνπ; Ώπηφο ρακνγεινχζε ζπγθαηαβαηηθά κε δίλνληαο ζεκαζία ζηηο θσλέο κνπ. Σφηε ζεθψζεθε ν θακπίζηνο πνπ θαζφηαλε δίπια ζηνλ Παηέξα θαη κε «αγαλαθηηζκέλν» χθνο, απεπζπλφκελνο ζε κέλα, κνπ είπε: - Γελ ληξέπεζαη Λεπηέξε λα κηιάο έηζη ζην ΢ηξαηεγό! Σνλ αλέβαζε θαη βαζκνινγηθά γηαηί ήηαλ ζπληαγκαηάξρεο. Σφηε εγψ έβγαια πάλσ ηνπ φιε ηε ζπζζσξεκέλε αγαλάθηεζή κνπ.

- Δζύ λα βγάιεηο ην ζθαζκό, ηζαλάθη ηεο εμνπζίαο. Γε ζνπ πέθηεη θαζόινπ ιόγνο! Καη άθνπ. Με πιεζηάζεηο άιιε θνξά ην ζπίηη καο, γηαηί ζα ζε πεηάμσ έμσ κε ηηο θισηζηέο! ΢ε πξνεηδνπνηώ! Ώπηφο, πειηδλφο απεπζπλφκελνο ζηνλ Παηέξα ηνπ ιέεη: -Σνλ άθνπζεο Αλαζηάζε ην γην ζνπ; Βθείλνο ν θαθνκνίξεο, κέζα απφ ηα αληηθξνπφκελα ζπλαηζζήκαηα, είπε ην γιπθφ γηα κέλα ιφγν. - Ση λα θάλσ; Παηδί κνπ είλαη! Με ηελ παξνπζία νιηγάξηζκσλ ζηακπαξηζκέλσλ κειψλ ηεο λενιαίαο έβγαια ηνλ πξνεηνηκαζκέλν ιφγν κνπ πξνζζέηνληαο θαη ηηο θαηαγγειίεο πνπ νη ζπλζήθεο επέβαιαλ. Οη κηθξνθσληθέο εγθαηαζηάζεηο πνπ είρακε κεηέθεξαλ ηε θσλή κνπ θαη ζηηο απιέο ησλ ζπηηηψλ ζηνπο γχξσ δξφκνπο. Ώλαινγηδφκελνο ζήκεξα ηα γεγνλφηα εθείλν πνπ κνπ κέλεη, κε φιν ην αξλεηηθφ θνξηίν πνπ απηφ ζπλεπάγεηαη, είλαη ε δχζθνιε θαηάζηαζε πνπ έθεξα ηνλ Παηέξα εηδηθά φηαλ ε πγεία ηνπ ήηαλ ζε ηφζν επαίζζεηε θάζε. Ήηαλε νη επνρέο πνπ γηα λα πεηο κηα γλψκε ε νπνία δελ επζπγξακκηδφηαλ κε ηελ αληίιεςε ηεο θπξίαξρεο εμνπζίαο έπξεπε λα πιεξψζεηο ην ηίκεκα. Σψξα πνπ θαηαθηήζακε απηφ ην δηθαίσκα, αο ην δηαθπιάμνπκε σο θφξε νθζαικνχ θαη αο κε ην αζσηεχζνπκε κε ηηο αληίζηξνθεο ππεξβνιέο.

[68]

Ώο ζπκπιεξψζσ ηελ πεξηγξαθή ηνπ Παηέξα κε θάπνηα επηπξφζζεηα ζηνηρεία ηνπ ραξαθηήξα ηνπ. Καζψο ηα ρξφληα πεξλνχζαλ ν Παηέξαο γηλφηαλ θαη πην επζπγθίλεηνο θαη παξαπνληάξεο, θάηη πνπ παξαηεξψ πηα θαη ζην δηθφ κνπ ραξαθηήξα. Σν δάθξπ ήηαλ ζε πξψηε δήηεζε θξπκκέλν ζηηο παξπθέο ησλ βιεθάξσλ έηνηκν λα αλαβιχζεη κε ηελ πην αλεπαίζζεηε αθνξκή. Κη απηφ γηλφηαλ ζπρλά. Αελ είλαη σξαίν, ζαο νκνινγψ, λα βιέπεηο ηνλ Παηέξα ζνπ λα θιαίεη ζαλ κηθξφ παηδί! Αε ζπκάκαη ν Παηέξαο λα ζήθσζε πνηέ ρέξη πάλσ κνπ, αθφκα θαη ζε πεξηπηψζεηο πνπ κε ηα ήζε θαη ηηο ζπλήζεηεο ηεο επνρήο θάηη ηέηνην ζα ήηαλ αλακελφκελν θαη δηθαηνινγεκέλν. Ώπηφλ ηνλ ξφιν ηνλ έπαηδε αληίζεηα επάμηα ε δπλαηή θαη ξεαιίζηξηα Μάλα κνπ πνπ αξθεηέο θνξέο κε έρεη θαηαρεξηάζεη. Μέρξη ζεκάδη έρσ απφ ηηο «λνπζεζίεο» ηεο. Σελ επνρή ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 κηα κφδα θπξίεπζε πνιιέο νηθνγέλεηεο: Να αιιάμνπλ ηα επψλπκα ηνπο. Σφηε απηφ δελ ήηαλ ηφζν δχζθνιν φζν είλαη ζήκεξα. Μηα αίηεζε ζηε Ννκαξρία θαη ε δεκνζίεπζε ζηελ ηνπηθή εθεκεξίδα. Καθφερα επψλπκα, ζθακπξφδηθα παξαηζνχθιηα, επψλπκα πνπ ζέξλαλε πίζσ ηνπο αξλεηηθέο κλήκεο θαη

πνιιέο άιιεο πεξηπηψζεηο εμειιεληζκνχ

ηνπξθνγελψλ επσλχκσλ πνπ είλαη ηφζν δηαδεδνκέλα γηα ηζηνξηθνχο ιφγνπο ζηε ρψξα καο. ΋ηαλ έλαο ζπκκαζεηήο κνπ θη άλζξσπνο ηεο παξέαο «θφληπλε» ην επψλπκν ηνπ ζην έλα ηξίην ηνπ αξρηθνχ πνιχπινθνπ επψλπκνχ ηνπ, απφ αθέιεηα θαη κηκεηηζκφ είπα ζηνλ Παηέξα: -Μπακπά, δελ αιιάδνπκε θαη εκείο ην όλνκά καο; Ήξεκνο εθείλνο, αιιά θαη θνθηφο κνπ απάληεζε: -Απηό κνπ άθεζε ν Παηέξαο κνπ! Με απηό ζα πεζάλσ! Αελ επέκεηλα, νχηε επαλέθεξα πνηέ ην ζέκα.

[69]

Γηα λα είκαζηε δίθαηνη πξέπεη λα αλαθέξσ θη έλα αθφκα ρνχη ηνπ Παηέξα. Σνπ άξεζε ην γπλαηθείν θχιν θαη ην κάηη ηνπ έπαηδε αξηζηεξά θαη δεμηά. Αε μέξσ ή δε πξφιαβα λα κάζσ παιαηφηεξα επεηζφδηα πνπ ζίγνπξα ζα ππάξρνπλ, γηαηί φηαλ εγψ απφθηεζα ζπλείδεζε ηνπ πεξηβάιινληνο, ν Παηέξαο κε ηα θξηηήξηα ηεο επνρήο ήηαλ πηα κεγάινο ή έηζη θάληαδε ζηα κάηηα κνπ. Μπνξψ φκσο λα αλαθέξσ έλα δπν πεξηζηαηηθά πνπ έπεζαλ ζηελ αληίιεςή κνπ. Ήκνπλ πξσηνεηήο θνηηεηήο θαη ζηε γεηηνληά ήξζε λα κάζεη ηελ ηέρλε ηεο κνδηζηξηθήο έλα δεθανθηάξηθν παλέκνξθν θνξίηζη κε φιε ηελ αγλφηεηα θαη θαζαξφηεηα ηεο ειιεληθήο ππαίζξνπ. Μαο γπάιηζε φινπο ζην κάηη, αιιά ζε κέλα έδεημε ηελ πξνηίκεζή ηεο κεηά απφ επίκνλν θιεξη. Γηα λα κε επραξηζηήζεη έθηηαμε θαθέ ζηνλ κπάξκπα- Ώλαζηάζε θαη ηνπ ηνλ πήγε ζην καγαδί. Σελ άιιε κέξα πνπ ζπλαληεζήθακε έληξνκε ζρεδφλ κνπ είπε: -Έβαιε ην ρέξη θάησ από ηε θνύζηα θαη κε ράηδεςε! Βγψ ςχρξαηκνο ηελ ζπκβνχιεςα: - Με πιεζηάδεηο θνληά ηνπ άιιε θνξά. ΋ηαλ πέζαλε κε ρίιηεο

δπζθνιίεο

πξφθηαζα ηελ θεδεία, γηαηί ήκνπλ

θαληάξνο, θαη κνπ βγήθε ε ςπρή λα θηάζσ έγθαηξα ζην ΐφιν. ΢ηελ θαηάζηαζε πνπ ήηαλ ηνλ ηειεπηαίν θαηξφ ν ζάλαηνο ήηαλ αλαθνχθηζε γη’ απηφλ αιιά θαη γηα ηηο θαθνκνίξεο ηελ Μάλα θαη ηελ αδειθή κνπ Τπήξμα αθνχζηνο αθξναηήο ζε κηα ζπδήηεζή ηνπο. Δ Μάλα έιεγε ζηελ ΐαγγειηψ: -Σν ρνύη θεύγεη ηειεπηαίν! Λίγν πξηλ μεςπρήζεη ζηελ λνζνθφκα πνπ ηνπ έθαλε ηελ θαζηεξσκέλε έλεζε άπισζε ην ρέξη ηνπ αλάκεζα ζηα πφδηα ηεο! Ο άλζξσπνο είλαη πάληα έλα κσζατθφ απφ πξνηεξήκαηα θη ειαηηψκαηα. Έρεη κεγάιε ζεκαζία πξνο ηα πνχ γέξλεη ε πιάζηηγγα. ΢ηελ πεξίπησζε ηνπ Παηέξα έγεξλε πξνο ηα ζεηηθά. Ώλ δελ παηλέςεηο, άιισζηε, ην ζπίηη ζνπ ζα πέζεη θαη ζα ζε πιαθψζεη.

[70]

7. Ζ Μάλα κνπ

Δ Μάλα κνπ ήηαλ πεξίπησζε. Γηα λα ζεκειηψζσ απηφλ ηνλ ηζρπξηζκφ κνπ αο επηθαιεζηψ δπν ζηνηρεία ηεο. Πξψηνλ δελ είρε πάεη θαζφινπ ζρνιείν. Αελ ήμεξε νχηε ηελ ππνγξαθή ηεο λα βάδεη, δελ ήμεξε θαζφινπ λα δηαβάδεη. ΋πνπ θη φπνηε ρξεηαδφηαλ λα ππνγξάςεη θάπνην επίζεκν έγγξαθν ή ηε κηζζνδνηηθή θαηάζηαζε γηα ηα ρξφληα πνπ εξγαδφηαλ έβαδε «ζηαπξφ». Σν ίδην θαη ε παιαηνεκεξνινγίηηζζα κάλα ηεο

ε θφλα

Μαξηγψ.

Ήηαλ έλα κεγάιν

κεηνλέθηεκα γηα ηε Μάλα, πνπ ηεο ζηέξεζε πνιιέο ραξέο θαη ε εμήγεζε ηνπ πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζηελ επνρή θαη ηνλ ηφπν πνπ κεγάισζε, ζηελ θπξίαξρε αληίιεςε ησλ απνκνλσκέλσλ θνηλσληψλ γηα ηε ρξεζηκφηεηα ηεο γπλαηθείαο εθπαίδεπζεο, αιιά ζπγρξφλσο θαη ηηο πνιχ πεξηνξηζκέλεο νηθνλνκηθέο δπλαηφηεηεο ηεο δηθήο ηεο νηθνγέλεηαο Κπθινθνξεί κηα αληίιεςε φηη νη πξφζθπγεο, θηινκαζείο πξάγκαηη θαη θηινπξφνδνη, είραλ πάεη ζηα θαιχηεξα ζρνιεία, μέξαλε ηα Γαιιηθά ηνπο θαη ίζσο

ιίγν πηάλν. Μέζα ζηα ζπίηηα ηνπο είραλ φια ηα απαηηνχκελα ελφο

λνηθνθπξηνχ θαη ήηαλ γεκάηεο γλψζεηο καγεηξηθήο θαη ησλ πην εμεδεηεκέλσλ ζπληαγψλ. ΋κσο ηα πξάγκαηα δελ ήηαλ αθξηβψο έηζη. ΐεβαίσο ππήξραλ πξνζθπγνπνχιεο κε φια ηα πξνεγνχκελα ραξαθηεξηζηηθά. Ώιιά πξέπεη λα ππνγξακκηζηεί φηη αθνξνχλ ηελ επνρή εθείλε κηα κηθξή κεηνςεθία, φπσο ζπλέβαηλε θαη ζ’ άιινπο ηφπνπο θαη αθνξνχζε νηθνγέλεηεο κε κνξθσηηθή παξάδνζε, κε θάπνην επαξθέο νηθνλνκηθφ επίπεδν θαη πνπ είραλ ηελ ηχρε λα κεγαιψλνπλ ζε κεγάια αζηηθά θέληξα, εθεί πνπ ππήξραλ ηα αλαγθαία, αιιά πεξηνξηζκέλα, παξζελαγσγεία. ΢ηε Μάλα κνπ έιεηπαλ ζρεδφλ φιεο νη απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο. Έηζη ζηελ θαηάιιειε επνρή δελ πήγε ζην ζρνιείν. Ώξγφηεξα κε ηηο πεξηπέηεηεο ηεο πξνζθπγηάο, κε ηε δεκηνπξγία νηθνγέλεηαο, κε [71]

ην ζπλερέο θπλεγεηφ απφ ηα πνιιά θαη ζχλζεηα πξνβιήκαηα ηεο επνρήο δε πεξίζζεςε ρξφλνο, αιιά νχηε θαη ην αληίζηνηρν πείζκα λα αλαπιεξσζεί ην θελφ κε δηθή ηεο πξσηνβνπιία. Ίζσο λα έρεηε γλσξίζεη ην ραξαθηεξηζηηθφ ησλ αλζξψπσλ, πνπ κε μέξνληαο θαζφινπ γξαθή θη αλάγλσζε, πξνζπαζνχλ απεγλσζκέλα λα θξχςνπλ απηή ηελ αδπλακία ηνπο

θαη ηελ ληξνπή πνπ

ληψζνπλ, φηαλ απηφ γίλεηαη γλσζηφ θαη δε κπνξεί λα θξπθηεί.

Να ζαο

νκνινγήζσ πξνζσπηθά θάηη. Έθαλα δπν θνξέο πηεζηηθέο απφπεηξεο λα ηεο κάζσ εγψ ηα βαζηθά, αιιά απηή θιψηζαγε ζαλ πεηζκαηηθφ κνπιάξη. ΢ην ηέινο δε θαηφξζσζα ηίπνηα. Βδψ φκσο ρξεηάδεηαη λα ππελζπκίζσ ηα κεγάια πνζνζηά αλαιθαβεηηζκνχ πνπ είρε παιαηά ε ρψξα καο, ηδηαίηεξα ζην γπλαηθείν πιεζπζκφ. Σν θαηλφκελν ήηαλ πνιχ δηαδεδνκέλν θη είλαη αλάγθε λα ηνληζηεί, γηαηί κεξηθά πξάγκαηα πνπ ζήκεξα είλαη απηνλφεηα κεξηθνί πηζηεχνπλ φηη πάληα ήηαλ έηζη. Ώπηφ ήηαλ ην έλα ραξαθηεξηζηηθφ ηεο Μάλαο. Ώληίζεηα ν Παηέξαο κνπ ήμεξε αλάγλσζε θαη γξαθή. Κπξίσο γηα δπν ιφγνπο πνπ ιείπαλε απφ ηε Μάλα. Ήηαλ αγφξη θαη ε νηθνγέλεηά ηνπ είρε κηα θάπνηα πεξηνπζηαθή βάζε, παξά ην γεγνλφο πσο γελλήζεθε θαη κεγάισζε ζε ηφπν κε ιηγφηεξνπο θαηνίθνπο απφ ηε πφιε ηεο Μάλαο κνπ. Υξεζηκνπνηψ ηηο ιέμεηο «πφιεηο» ελψ απηνί φηαλ αλαθέξνληαλ ζηηο ηδηαίηεξεο παηξίδεο ηνπο κηινχζαλ γηα ηα «ρσξηά» ηνπο. Καη νη ηξεηο έρνπκε δίθην. Ώπηνί κηινχζαλ κε ηηο παηδηθέο ηνπο κλήκεο θη εγψ κε ηηο εηθφλεο πνπ ζπλάληεζα φηαλ ηα ηειεπηαία ρξφληα έθαλα κηα

ηξαπκαηηθή επίζθεςε ζηα ρσξηά ηνπο. Σν

«ρσξηφ» ηεο Μάλαο κνπ, ε Μάληζα, έρεη ζήκεξα πάλσ απφ έλα εθαηνκκχξην θαηνίθνπο. Δ αξραία Μαγλεζία, φπνπ ν Θαιήο ν Μηιήζηνο πξσηναλαθάιπςε ηνλ θπζηθφ καγλήηε. Σν «ρσξηφ» ηνπ Παηέξα κνπ, ην Ώμάξ, έρεη ζήκεξα πάλσ απφ πεληαθφζηεο ρηιηάδεο. Σν φλνκα είλαη Ώθ Υηζάξ πνπ ζηα ειιεληθά ζεκαίλεη Λεπθφο Πχξγνο. Καηά ηελ επίζθεςή κνπ εθεί έκαζα φηη ην Ώμάξ είλαη έδξα

[72]

ηνπηθνχ Παλεπηζηεκίνπ θαη είλαη ε γελέηεηξα θαη ην παηξηθφ ζπίηη, πνπ αθφκα ππάξρεη θαη πξνβάιιεηαη έμππλα απφ ηνπο ληφπηνπο, ηνπ παηέξα ηνπ Χλάζε. Σα ηαμίδηα κνπ ζηελ Σνπξθία ήηαλ απφ ηα πξψηα ηαμίδηα έμσ απφ ηα ζχλνξα ηεο Βιιάδαο. Πάληα εθεί έλησζα κηα ηδηαίηεξε ζπγθίλεζε, φια γχξσ ζνπ ζπκίδνπλ κεγάιεο ζηηγκέο ηνπ Βιιεληζκνχ, βιέπεηο γηαηί νη θπξίαξρνη ησλ παιαηφηεξσλ ρξφλσλ δηάιεμαλ λα απνηθίζνπλ ηνπο επινγεκέλνπο απηνχο ηφπνπο. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε εμήο εληχπσζε φηαλ γηα πξψηε θνξά επηζθεπηφκνπλ, ην 1991, ηε Μαχξε ζάιαζζα. ΢ηελ Βιιάδα ήηαλ ζε εκεξήζηα δηάηαμε ην πξφβιεκα ηεο ιεηςπδξίαο, ππήξραλ ζθέςεηο γηα κεηαθνξά λεξνχ ζηελ Ώζήλα κε δεμακελφπινην θη εγψ κεζνχληνο ηνπ Ώπγνχζηνπ θαηακέηξεζα αλάκεζα ζηε ΢ηλψπε θαη ηελ Σξαπεδνχληα 48 πνηάκηα λα θαηεβάδνπλ αλαμηνπνίεηνπο ρηιηάδεο ηφλνπο λεξνχ ζηε ζάιαζζα. Η Μάνα μου, η κυρά Δέσποινα

Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε ζπγθίλεζε πνπ έλησζα φηαλ γηα πξψηε θνξά κπήθα ζηελ άδεηα θαη βεβεισκέλε Άγηα ΢νθία. Θέιεηο δε ζέιεηο ηα δάθξπα πιεκκπξίδνπλ ηα κάηηα ζνπ αλαινγηδφκελνο ηελ ηζηνξηθή παξνπζία ρηιηάδσλ αλζξψπσλ κέζα ζ’ απηφ ην ρψξν, ηα αιιεπάιιεια γεγνλφηα πνπ γλσξίδνπκε απφ ηελ ηζηνξία, πνπ έρνπλ δηαδξακαηηζηεί κέζα θη έμσ απφ ηελ εθθιεζία. Ώιιά φρη κφλν εθεί παληνχ ζε φιν ην κήθνο θαη ην πιάηνο ηεο ρψξαο ζπλαληάο ππνιείκκαηα απφ ην παξειζφλ ηεο παξνπζίαο ησλ ειιεληθψλ θχισλ ζηα νλφκαηα ησλ ηνπνζεζηψλ, ζηα ηζηνξηθά κλεκεία κε ηηο ειιεληθέο επηγξαθέο, ζηα θηίξηα, αιιά θαη ηνπο αλζξψπνπο. Ώπφ ηα δηάθνξα επεηζφδηα πνπ κνπ ζπλέβεζαλ ζαο κεηαθέξσ ζχληνκα ην εμήο ραξαθηεξηζηηθφ: [73]

Μπαίλσ κ’ έλα θίιν κνπ ην 1991 ζε έλα κηθξφ εζηηαηφξην ηεο Σξαπεδνχληαο θαη έξρεηαη ν κηθξφο ηνπ καγαδηνχ λα θέξεη ηα πξψηα απαηηνχκελα. Έλα άδεην πηάην, έλα πηξνχλη θη έλα θνπηάιη θαη ην απαξαίηεην ςσκί. Άγλσζην πψο, θξαηάσ ζηα ρέξηα κνπ έλα θνπληνχθη, ίζσο απφ ηελ πξνεγνχκελε επίζθεςή καο ζ’ έλα αληίζηνηρν καγαδί, κεηαθέξνληαο ζην κπαιφ κνπ φηη κηα απφ ηηο πνιιέο αζρνιίεο ησλ Πνληίσλ πξηλ ηνλ μεξηδσκφ ηνπο ήηαλ θαη ε θαιιηέξγεηα θνπληνπθηψλ. Δ ζπλελλφεζε γίλεηαη ζ’ έλαλ αρηαξκά Ώγγιηθήο, Σνπξθηθήο θαη Βιιεληθήο γιψζζαο. Βγψ κ’ έλα χθνο θαξδηλάιηνπ επηδεηθλχνληαο ην θνπληνχθη ιέσ ζην κηθξφ: - Φηληίθ ε! θηληίθ. Ο κηθξφο είλαη έλαο ζπκπαζεηηθφο λεαξφο γχξσ ζηα δψδεθα κε δεθαηξία ρξφληα. Παίξλεη ζηα ρέξηα ηνπ ην θνπληνχθη θαη αθνχ ην πεξηεξγάδεηαη ιίγν κε ήξεκε θαη ζηαζεξή θσλή κνπ απαληάεη ζε άπηαηζηα Βιιεληθά: Ναη, λαη. Δίλαη ιεπηνθάξπνλ! Αελ ρξεηάδεηαη λα πεξηγξάςσ ηελ αλαηξηρίια πνπ κε δηαπέξαζε ζ’ φιν κνπ ην θνξκί θαη κε ζπγθίλεζε ηνλ ξψηεζα : - Καιά, πνπ μέξεηο απηή ηε ιέμε; Καη κνπ απάληεζε: - Μνπ ηελ έκαζε ε γηαγηά κνπ. ΢ε φια ηα κέξε πνπ επηζθέθηεθα ζηελ Σνπξθία έλησζα γιπθηά ζπγθίλεζε Με κηα εθθσθαληηθή εμαίξεζε. ΋ηαλ ζην ηειεπηαίν, κέρξη ζηηγκήο, ηαμίδη, ην 2005, απνβηβαζηήθακε απφ ην θξνπαδηεξφπινην ζηε πνιχβνπε θαη ηεξάζηηα πηα ΢κχξλε, φιε ε παξέα κε δηθή κνπ πξνηξνπή, πήξακε δπν ηαμί γηα λα επηζθεθηνχκε ηηο ηδηαίηεξεο παηξίδεο ησλ γνλέσλ κνπ. Δ Μαγλεζία παηξίδα ηεο Μάλαο κνπ είλαη ζαξάληα ρηιηφκεηξα πξνο ηα κέζα ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο θαη ην Ώμάξ άιια ζαξάληα πην κέζα. Ήκνπλ πξνεηνηκαζκέλνο, έρνληαο ζηηο [74]

ηζέπεο κνπ ηα ραξηηά ηεο αληαιιαγήο φπνπ γηα ην Ώμάξ πεξηγξάθεηαη ε ελνξία πνπ ήηαλ ην παηξηθφ ζπίηη, ε θηεκαηηθή πεξηνπζία θαη ην είδνο ησλ θαιιηεξγεηψλ. ΋κσο θαζψο πιεζηάδακε ηνπο πξννξηζκνχο καο, κέζα κνπ άξρηζε λα επηθξαηεί έλαο παληθφο, έλα πηεζηηθφ αίζζεκα θπγήο, πνπ άξρηζε λα κε πλίγεη. Αε κνηξάζηεθα απηφ ην αίζζεκα κε θαλέλαλ, νχηε θαη ηε γπλαίθα κνπ. Ώπιψο κε θπξίεπζε ε αδεκνλία άληε λα ηειεηψλνπκε. Αελ κπνξνχζα λα θαηαζηξέςσ κηα εθδξνκή πνπ εγψ είρα πξνθαιέζεη. Καη απφ ηηο δπν πφιεηο πήξα δπν ρνχθηεο ρψκα θη έθεξα ζηελ Βιιάδα, πνπ ράξηζα ζηελ αδειθή κνπ φηαλ ηελ είδα. Δ κφλε ραξά πνπ ζπκάκαη απφ απηή ηελ εκεξήζηα εθδξνκή ήηαλ φηαλ πιεζηάζακε ην Ώμάξ είδακε ηεξάζηηεο εθηάζεηο κε ακπέιηα. Καη ε ζνδηά ηεο ζηαθίδαο ήηαλ απισκέλε λα μεξαζεί. ΢πλερηδφηαλ ινηπφλ ε παξάδνζε. ΢ε απηή ηε θάζε, κε απισκέλε ηε ζηαθίδα ζηα θηήκαηα, ηα παξάηεζαλ φια νη δηθνί κνπ. ΢ηε Μαγλεζία ράξηζα ζ’ έλα παηδάθη ην θαπέιν πνπ είρα καδί κνπ, θαη ζ’ έλα γεξάθν ην θνκπνιφη κνπ. Σα ραξηηά πνπ είρα καδί κνπ δελ ηα έβγαια θαζφινπ απφ ηελ ηζέπε θαη θαλείο δελ έκαζε φηη ηα είρα καδί κνπ αθφκα θη ε ζηελή παξέα. Ήηαλ ε κνλαδηθή θνξά πνπ ζηηο επηζθέςεηο κνπ ζηελ Σνπξθία δνθίκαζα ην αίζζεκα ηνπ παληθνχ. Έλα, ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν ινηπφλ ηεο Μάλαο ήηαλ ν αλαιθαβεηηζκφο ηεο. ΢εκαληηθφ γη’ απηήλ κεηνλέθηεκα, πνπ απφ ηελ αξρή ζηέλεςε ηνπο νξίδνληεο ησλ γλψζεσλ ηεο. Οη κφλεο εηθφλεο είλαη νη εηθφλεο πνπ ζπλάληεζε ζην ρσξηφ ηεο. Μέρξη ζρεδφλ ηα είθνζη ρξφληα ηεο έδεζε κηα πεξηνξηζκέλε δσή ζηε γελέηεηξά ηεο κε βαζηθέο αζρνιίεο ην λνηθνθπξηφ ηνπ ζπηηηνχ θαη ηελ θαιιηέξγεηα ηνπ κηθξνχ θιήξνπ γεο πνπ θαηείρε ε νηθνγέλεηα θαη κε δπζθνιία έβγαδε ηα πξνο ην δελ. Μηα ζπλεζηζκέλε θησρηθή αγξνηηθή νηθνγέλεηα ζηηο δπν πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα. Καη μαθληθά, κε ηνλ μεξηδσκφ ηνπ νξζφδνμνπ Βιιελφθσλνπ ζηνηρείνπ ηεο Μηθξάο Ώζίαο έξρνληαη ηα πάλσ-θάησ. Μέζα ζηελ ίδηα πεξίνδν έρνπκε ηνλ αθαληζκφ ησλ αληξψλ ηεο νηθνγέλεηαο, ηνπ παηέξα Παληειή θαη ηνπ κνλαδηθνχ [75]

θαη πξσηφηνθνπ αδειθνχ Αεκεηξνχ, πνπ κε ηελ απνβίβαζε ηνπ ειιεληθνχ ζηξαηνχ ζηε ΢κχξλε

μχπλεζαλ κέζα ηνπ νη κλήκεο ηεο θπιεηηθήο ηνπ

θαηαγσγήο θαη απφ παηξησηηθφ θαζήθνλ θαηαηάρζεθε ακέζσο ζηηο ηάμεηο ηνπ Βιιεληθνχ ζηξαηνχ λα εληζρχζεη ηηο γξακκέο ηνπ. Πξσηάξεο, αγχκλαζηνο αιιά θαη ακέξηκλνο γηα ηε δσή ηνπ έπεζε ακέζσο ζην πεδίν ησλ καρψλ θαη είλαη απφ ηα πξψηα θαηαγεγξακκέλα ζχκαηα απηήο ηεο αιφγηαζηεο πεξηπέηεηαο. Σξεηο κφλεο θη έξεκεο γπλαίθεο αθνινπζνχλε ην πνηάκη ηεο απνρψξεζεο ηνπ νξζφδνμνπ ρξηζηηαληθνχ πιεζπζκνχ θαη ην θαξαβάλη απηφ κεηά απφ ηξαγηθέο ιεπηνκέξεηεο θαη αηκαηεξέο απψιεηεο πεξλάεη φπσο- φπσο ζηε κεηέξα Βιιάδα. Οη δηθέο κνπ, κεηά θάπνηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο ζε άιινπο πξνζσξηλνχο ηφπνπο, βξίζθνληαη ηειηθψο πξφζθπγεο ζην ΐφιν. Μεηά απφ φια απηά ζα θαληαδφηαλ θάπνηνο φηη ε Μάλα κνπ ζα δηαπλεφηαλ απφ ην κίζνο κε ηνπο θαθνχο θαη δνινθνληθνχο Σνχξθνπο πνπ ηεο αθάληζαλ ηελ νηθνγέλεηα, πνπ ηελ έδησμαλ απφ ην ηφπν ηεο. ΋κσο γηα ηε Μάλα κνπ δελ ήηαλ θαζφινπ έηζη ηα πξάγκαηα. Πάληα γηα ηνπο Σνχξθνπο κίιαγε κε ηξπθεξφηεηα θη αγάπε θάηη πνπ εκέλα κε ζχκσλε γηαηί νη γλψζεηο πνπ έπαηξλα ζην ζρνιείν άιια ιέγαλε. Βθείλε ην ραβά ηεο: - Γε θηαίλε νη Σνύξθνη! Με απηνύο ηα πεγαίλακε κηα ραξά. Οη Σζέηεο ηα θάλαλε όια! Ώξγφηεξα έδσζα κφλνο κνπ κηα πηζαλή εμήγεζε απηνχ ηνπ απφιπηνπ ηζρπξηζκνχ ηεο. Δ Μάλα δελ είρε ππφςε ηεο ην γεληθφηεξν ηζηνξηθφ πεξηβάιινλ, νχηε ηηο δπλάκεηο πνπ αληηθεηκεληθά θηλνχλ ηα λήκαηα ησλ ηζηνξηθψλ εμειίμεσλ. Ο θφζκνο ηεο ήηαλ ν κηθξφθνζκνο πνπ δνχζε. ΢ηα κάηηα ηεο είρε ηελ εηξήλε θη νκφλνηα πνπ επηθξαηνχζε αλάκεζα ζηε κσακεζαληθή θαη ηε ρξηζηηαληθή θνηλφηεηα. Μηα ηζνξξνπία ζπκβίσζεο νηθνδνκεκέλε ζε έλαλ άγξαθν θαηάινγν θαλφλσλ θνηλήο δηαβίσζεο, πνπ ν βαζηθφηεξνο ήηαλ «δελ κπεξδεχεηαη ε κηα θνηλφηεηα ζηα ρσξάθηα ηεο άιιεο».

[76]

Με απηή ηελ έλλνηα είρε θη ε Μάλα ην δίθην ηεο. ΢ηελ πξάμε ηα πξάγκαηα είλαη πην ζχλζεηα. Ίζσο κέζα ζηνλ ηζηνξηθφ ρξφλν λα ήηαλ αλαπφθεπθηεο απηέο νη εμειίμεηο θη ν ηειηθφο μεξηδσκφο, κφλν πνπ ε ρνληξνθνκκέλε δηθή καο επεθηαηηθή, άθξνλε θαη αηκαηεξή επέκβαζε επηηάρπλε ηηο εμειίμεηο. Δ βία απαληάηαη κε βία θαη ζρεδφλ πάληα κε έλαλ πνιιαπιαζηαζηηθφ ηξφπν. Βδψ λα δηεπθξηληζζεί θάηη πνπ έρεη κε ηνλ θαηξφ μεραζηεί. ΢ηε Μηθξά Ώζία φινη ήηαλ Οζσκαλνί ππήθννη ππφ ηελ εμνπζία

ηνπ

ζνπιηάλνπ, απιψο ππήξρε κηα πνιπάξηζκε νκάδα ειιεληθήο θαηαγσγήο, θαηά κεγάιν πνζνζηφ ειιελφθσλε, γηαηί ππάξρεη θαη ε θαξακαλιίδηθε νκάδα πνπ ήηαλ ηνπξθφθσλε. ΋πνηνο ήζειε λα θξαηήζεη ην ζξήζθεπκα ηνπ έπξεπε, κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηνπ κεηψπνπ, λα θχγεη. ΢ηελ πνξεία νη επθαηξίεο γηα αξπαγέο θαη ιεειαζίεο, γηα άλνκε πθαξπαγή μέλσλ πεξηνπζηψλ, έθεξαλ νκάδεο ηνπξθηθψλ θχισλ απφ ηελ Ώλαηνιία πνπ έθαλαλ ηηο ππεξβάζεηο πνπ πεξηγξάθνπλ νη ηζηνξηθνί γηα ηελ πεξίνδν ησλ δησγκψλ. Ώπηνί είλαη νη Σζέηεο ηεο Μάλαο κνπ. ΋ζν θη αλ απνθεχγσ λα ην παξαδερηψ, ε αληίιεςε ηεο Μάλαο κνπ γηα ηνπο Σνχξθνπο κ’ έρεη επεξεάζεη θη εκέλα. ΢αλ επαιήζεπζε απηνχ ηνπ γεγνλφηνο είλαη νη κηθξέο αηνκηθέο εκπεηξίεο πνπ έρσ κε Σνχξθνπο απφ ηηο επηζθέςεηο πνπ κέρξη ζηηγκήο έρσ θάλεη ζηελ Σνπξθία. Ο απιφο Σνχξθνο είλαη θαξληάζεο, πνλφςπρνο, θίινο. ΋ηαλ καδεχνληαη πνιινί καδί ε ηζηνξία δηδάζθεη φηη έρνπκε πξφβιεκα. Ώπηέο είλαη νη αθεηεξηαθέο παξαθαηαζήθεο ηεο Μάλαο. Κη φκσο! Ώπηή ε νξθαλή γπλαίθα, ρσξίο θαλέλα πεξηνπζηαθφ ζηνηρείν, αληίζεηα κε ππνρξεψζεηο ηεο δηθήο ηεο κάλαο ηεο θαη ηεο κηθξφηεξεο αδειθήο ηεο παληξεχηεθε έλα θνληνρσξηαλφ ηεο πνπ γλψξηζε φκσο ζηα ρξφληα ηεο απφιπηεο ζηέξεζεο ζην ΐφιν, γέλλεζε πέληε παηδηά ηα κεγάισζε κε αμηνπξέπεηα, ρσξίο λα δεηήζεη ειεεκνζχλε απφ πνπζελά κε ηελ εξγαζία ηε δηθή ηεο αιιά θαη ηνπ άληξα ηεο.

[77]

Οη δπζθνιίεο ηεο δσήο ηελ ςήζαλε, ην έλζηηθην ηεο απηνζπληήξεζεο ηελ εκςχρσζε θη φπνηε ρξεηάζηεθε, ζε ηδηαίηεξα δχζθνιεο ζπλζήθεο, έδεημε έλαλ αμηνδήιεπην ξεαιηζκφ θη έλα κεγαιείν ςπρηθήο δχλακεο. Ώπηφ είλαη ην δεχηεξν ζηνηρείν πνπ ζέισ λα αλαθέξσ πεξηγξάθνληαο ηε Μάλα.

Ώλαινγηδφκελνο

ζήκεξα ηα ζπκβάληα κέζα ζηελ πνξεία ηεο δσήο ηεο αλαξσηηέζαη ζέιεηο δε ζέιεηο πνηνο ηεο δίδαμε απηέο ηηο ζπκπεξηθνξέο. Μηα βνιηθή απάληεζε γηα έλαλ ζξεζθεπφκελν άλζξσπν ζα ήηαλ «Σε θψηηζε ν ζεφο». Γηα έλαλ άιιν πνπ δελ ηθαλνπνηείηαη απφ ηέηνηνπ είδνπο απαληήζεηο, πνηα είλαη ε ιχζε ζ’ απηφλ ην γξίθν; ΢ηνπο καζεηέο κνπ απφ παιαηά έιεγα κηα θξάζε πνπ ηελ πίζηεπα θαη ηελ πηζηεχσ: - Οη άληξεο είλαη ην ηζρπξό θύιν, γηαηί νη γπλαίθεο είλαη ην παλίζρπξν. Αελ ην έιεγα γηα λα θνιαθέςσ ηα θνξίηζηα, πνπ ζίγνπξα ηνπο άξεζε λα ην αθνχλ απφ ην δάζθαιφ ηνπο. Σν έιεγα γηαηί ην πίζηεπα. Καη αξρηθή αθεηεξία γηα απηήλ ηελ πεπνίζεζε είλαη ην παξάδεηγκα ηεο θπξά Αέζπνηλαο, ηεο Μάλαο κνπ. Ώξγφηεξα κνπ ην επαιήζεπε ζπλερψο ε δσή.

[78]

8. Σν γηάληεο

Σν γηάληεο είλαη έλα παηδηθφ παηρλίδη κλήκεο αλάκεζα ζε δπν αληηπάινπο. ΢ηα παηδηά ηεο γεηηνληάο παηδφηαλε κε πξνζπκθσλεκέλν έπαζιν πνπ ήηαλ θάηη απιφ θαη δελ απαηηνχζε ρξεκαηηθή δαπάλε. Δ έλαξμε ηνπ παηρληδηνχ ζθξαγηδφηαλ απφ ηελ έλσζε ησλ κηθξψλ δαθηχισλ ηνπ ελφο ρεξηνχ θαη νη θαλφλεο ήηαλ πνιχ απινί. ΋ηαλ ν έλαο έδηλε ζηνλ άιιν έλα νπνηνδήπνηε αληηθείκελν, έπξεπε απηφο πξηλ ην πηάζεη λα ππελζπκίζεη ζηνλ άιιν φηη ζπκάηαη ηε ζπκθσλία ιέγνληαο ηε ιέμε:

-Ννπ κνπ!

Ώλ απηφο ην μερλνχζε ηφηε ν αληίπαινο έιεγε: -Γηάληεο! Καη αλαδεηθλπφηαλ ληθεηήο ηνπ παηρληδηνχ. Αελ ππήξρε ρξνληθφο πεξηνξηζκφο γηα ηε δηάξθεηα ηνπ παηρληδηνχ. Μπνξνχζε λα θξαηήζεη κέξεο ή κήλεο αλάινγα κε ην πείζκα θαη ηελ ηθαλφηεηα ησλ παηθηψλ εθηφο αλ ν έλαο απφ ηνπο παίθηεο απνζπξφηαλ κε θσλαρηή δήισζε. Ώιιά ηφηε απηφ ηνπ ρξεσλφηαλ σο ζεκάδη δεηιίαο. ΢ηελ νηθνγέλεηά κνπ ην παηρλίδη απηφ παηδφηαλ κε πάζνο, θπξίσο απ’ ηε Μάλα κνπ, κε αληίπαιν έλα απφ η’ αγφξηα ηεο. Αελ ζα ην πηζηέςεηε, αιιά δελ ζπκάκαη κηα θνξά ε πεηζκαηάξα ΢κπξληά λα έραζε παξηίδα. Σν έπαζιν ηεο λίθεο ήηαλ ζρεδφλ πάληα κηα πάζηα απφ ην δαραξνπιαζηείν ηεο γεηηνληάο. Υαηξφηαλ εγσηζηηθά κε ηε λίθε ηεο θαη έηξσγε ηελ πάζηα ζηγά-ζηγά κπξνζηά ζ’ φινπο κε έλα πνλεξφ, αιιά θαη ιίγν ζξηακβεπηηθφ ρακφγειν. Δ έλαξμε ηνπ παηρληδηνχ ζην ζπίηη γηλφηαλ φπνηε ην θαγεηφ είρε θνηφπνπιν. Μέζα ζη’ άιια θνθαιάθηα ηνπ θνηφπνπινπ ήηαλ θη έλα δηραισηφ, ελ είδεη θιείδαο, πνπ ν θάζε αληίπαινο θξαηνχζε ην έλα ζθέινο θαη κ’ έλα κηθξφ ηξάβεγκα έζπαγε θη

[79]

έκελε ζηα ρέξηα ηνπ θαζελφο ην έλα θνκκάηη. Ήηαλ ην ζθξάγηζκα ηεο ζπκθσλίαο θη ε έλαξμε ηνπ παηρληδηνχ. Δ Μάλα ήηαλ ειέθαληαο ζηε κλήκε. Ίζσο θαη ιφγσ ηεο δσξεάλ επθαηξίαο λα γιπθαζεί ην ζηνκαηάθη ηεο απφ ηηο ζπάληεο πεξηπηψζεηο πνπ ππήξρε θάηη ηέηνην κέζα ζην ζπίηη. ΢θαξθηδφηαλ δηάθνξα, εθκεηαιιεπνκέλε αθφκα θαη ηελ αδπλακία πνπ ηεο είρακε θαη ηειηθψο ηχιηγε ζηα δίρηπα ηεο ηνλ «αληίπαιν». Τα

πέντε

αδέλφια

στο

γάμο

του

ανιψιού

μου

Γιώργου, γιου του Νίκου στην Πρέβεζα Βκέλα, ε Μάλα, απέθεπγε λα κ’ έρεη ζπκπαίθηε. Ίζσο γηαηί ήκνπλ ν κηθξφηεξνο θαη δελ είρα πξνζσπηθφ εηζφδεκα απφ κφληκε εξγαζία, ίζσο γηαηί πίζσ ηεο κεηέθεξε κηα, γηα ηελ ίδηα ζεκαληηθή, ηχςε απφ ηηο πξψηεο κέξεο ηεο δσήο κνπ. Αελ θαηέβαζε ην κεηξηθφ γάια πνπ ρξεηάδεηαη έλα κσξφ θαη ζηηο ζπλζήθεο ηεο επνρήο θηλδχλεπζε πξαγκαηηθά ε δσή κνπ, αιιά πάιη ε δηθή ηεο απνθαζηζηηθφηεηα έδσζε ηε ιχζε. Ήηαλ θαη θάηη άιιν. ΢’ έλαλ απφ ηνπο ζπλαγεξκνχο ηεο επνρήο, ηε ζηηγκή πνπ ζθχξηδαλ νη ζεηξήλεο ρψζεθε απηφκαηα καδί κε ηνπο άιινπο γείηνλεο ζην απέλαληη θαηαθχγην πνπ είρε ην ζπίηη ηνπ λνλνχ κνπ θη φηαλ ζπλεηδεηνπνίεζε ην γεγνλφο φηη ην κσξφ ηεο έκεηλε κφλν ζην ζπίηη, παξά ηα θιάκαηα ηεο, παξά ηηο εθθιήζεηο, νη άιινη δελ ηεο άλνηγαλ ηελ θαηαπαθηή πξηλ απφ ηε ιήμε ηνπ ζπλαγεξκνχ. Ρνχθεμε φιε ηελ αγσλία κελ ζπκβεί ην θαθφ. Έλησζε ηφζν ληξνπηαζκέλε κπξνζηά ζηνπο άιινπο πσο ακέιεζε ην ζπιάρλν ηεο, αιιά θη έλνρε κε ηνλ ίδην ηεο ηνλ εαπηφ. Σν επεηζφδην απηφ θαηαγξάθεθε ζηε ζπλείδεζή [80]

ηεο ζαλ βαξχηαην ακάξηεκα. Σν μέξσ πνιχ θαιά γηαηί κε θάζε επθαηξία ην αλάθεξε θαη ηφληδε ηελ ελνρή ηεο. Ίζσο αθφκα λα κνπ είρε κηα αδπλακία πνπ δελ επέηξεςε πνηέ λα εκθαληζηεί κπξνζηά ζηνπο άιινπο, εθηφο απφ ηα χζηεξα ρξφληα, φηαλ ν θαλαθάξεο ηεο είρε ηα ηξαβήγκαηα πνπ ηνπ επεθχιαμε ε άηηκε κνίξα. Σφηε, ζηηο αηηηάζεηο ησλ άιισλ φηη δείρλεη ηελ πξνηίκεζή ηεο ζε κέλα, ζήθσλε ην έλα ρέξη θαη κε ηελησκέλα ηα πέληε δάρηπια έιεγε: - ΋ια είλαη παηδηά κνπ! Απιώο ην ηειεπηαίν κηθξνύιη είλαη ιίγν ηαιαηπσξεκέλν. Ώξγφηεξα φκσο αξαίσζε ην ζπίηη αθνχ ηα αγφξηα έθηηαμαλ ηηο δηθέο ηνπο νηθνγέλεηεο ήξζε θη ε δηθή κνπ ε ζεηξά. Ήκνπλ άιισζηε πηα θνηηεηήο. Δ Μάλα κε ην πείζκα θαη ηελ επηκνλή ηνπ παίθηε κ’ έβαιε ζην παηρλίδη. Ώιιά θη εγψ δελ ήκνπλ ιηγφηεξν πεηζκαηάξεο θη εγσηζηήο. Βίπα απφ κέζα κνπ: ΋ρη, δελ ζα ράζσ! Πάληα πξηλ ηελ αληαιιαγή πξαγκάησλ, θπξίσο ζην ηξαπέδη ηε ζηηγκή ηνπ θαγεηνχ, φιεο νη απφπεηξεο λα ράζσ ή λα θεξδίζσ πήγαλ ζηξάθη. Πείζκα ν έλαο, πείζκα θη ν άιινο! ΋κσο κνπ ηελ είρε ζηεκέλε. Μηα κέξα πνπ είδε απφ καθξηά λα έξρνκαη ζην ζπίηη, έζηεζε ην ζθεληθφ. Μφιηο πάηεζα ην πφδη ζην ζπίηη ηελ βξήθα αλακαιιηαζκέλε λα θξαηάεη ηελ θαηζαξφια, δίπια ζηελ αλακκέλε γθαδηέξα θαη κε παληθφβιεηε θσλή θη αληίζηνηρν χθνο λα ιέεη: - Καίγνκαη, θαίγνκαη! Πηάζε ηελ πεηζέηα! Δ αληίδξαζή κνπ ήηαλ ελζηηθηψδεο θη άκεζε. Πήξα ηε ρνληξή πεηζέηα θαη θξαηψληαο ηελ έβαια θάησ απφ ηελ θαηζαξφια γηα λα ηελ βνεζήζσ. ΢ε ρξφλν κεδέλ ηελ άθεζε ζηα ρέξηα κνπ ιέγνληαο ζπγρξφλσο: - Γηάληεο λεαξέ! Δ θαηζαξφια ήηαλ άδεηα θαη θξχα. Ώπνδέρηεθα ηε κνίξα κνπ. Δ Μάλα ζπλέρηζε λα δηαηεξεί ην αήηηεην ζ’ απηφ ην παηρλίδη.

[81]

9. Ο κεγάινο κνπ αδειθόο ΋ηαλ πέξαζε ην θάζκα ηεο πείλαο θαη ε νηθνγέλεηα αξηηκειήο καδεχηεθε ζην ζπίηη, ε Μάλα είδε φηη ην κεξνθάκαην ηνπ Παηέξα δελ επαξθνχζε γηα ηε δηαηξνθή ηεο νηθνγέλεηαο. Οη δνπιεηέο ήηαλ πεξηνξηζκέλεο, ηα πεξηζζφηεξα εξγνζηάζηα θιεηζηά. Με ηνπο δπν κεγαιχηεξνπο ηεο γηνπο πξσί-πξσί, θάζε ηφζν, πήγαηλαλ ζηελ Κάπνπξλα γηα μχια. Γαιίθσλε ηα αγφξηα θαη ηνλ εαπηφ ηεο θαη θαηέβαδε ζηνλ μπιά ηεο γεηηνληάο έλα θφξησκα μχια έλαληη κηαο επηεινχο ακνηβήο, αιιά ακνηβήο, πνπ ηζφληαξε ζηα δηαηξνθηθά έμνδα. Άιισζηε άιια έμνδα δελ ππήξραλ. Απν-ηξία θαινθαίξηα κεηά ηελ απειεπζέξσζε κε δπν

άιιεο γεηηφληζζεο

πήγαηλαλ ζην θάκπν, σο ζηαρνκαδψρηξεο, θέξλνληαο πίζσ απφ έλα βαξχ ηζνπβάιη ζηάξη ε θαζεκηά. Σέηνηεο πξσηνβνπιίεο ηεο Μάλαο ήηαλ απηέο πνπ καο έθαλαλ ηθαλνχο λα πεδήμνπκε ηε θξίζε ηεο επνρήο θαη ηα ηξαγηθά γεγνλφηα πνπ αθνινχζεζαλ κεηά ηελ απνρψξεζε ησλ Γεξκαλψλ απφ ηε ρψξα. Κάπνηα ζηηγκή ν κεγάινο κνπ αδειθφο «αλαβάζκηζε» ηελ απαζρφιεζή ηνπ. Με ηε βνήζεηα ηνπ Παηέξα έθηηαμε έλα θαξνηζάθη θαη άξρηζε ηηο κεηαθνξέο, κε θπξηφηεξν ζηέθη ην ζηαζκφ ηνπ ηξέλνπ, γηα ηνπο ηαμηδηψηεο απφ ηνλ θάκπν ηεο Θεζζαιίαο θαη ην Πήιην. Έλα κεζεκέξη έθηαζε ην ηξελάθη απφ ηηο Μειηέο θαη κηα γπλαίθα κε ηελ θφξε ηεο δήηεζαλ ηε ζπλδξνκή ηνπ αδειθνχ κνπ. Ώπηφο θαηέβαζε απφ ην ηξέλν ηξεηο θαιαζνχλεο βαξηέο, ζθεπαζκέλεο κε παληά. Άξρηζε λα ηηο θνξηψλεη ζην θαξνηζάθη, αιιά ε γπλαίθα δήηεζε θη άιια θαξνηζάθηα. Ο αδειθφο κνπ είπε: -Μπνξώ λα ηα πάσ όια κόλνο κνπ - ΋ρη! ΋ρη! Φώλαμε θη’ άιινλ. Πξάγκαηη ζε ιίγν ηξία θαξνηζάθηα, θνξησκέλα απφ κηα θαιαζνχλα ην θαζέλα, έθηηαμαλ κηα θάιαγγα αθνινπζψληαο ηηο δπν γπλαίθεο. Αηέζρηζαλ ηελ παξαιία κε ηα θαΎθηα θαη ηα ςαξάδηθα, ηελ πιαηεία ηνπ Αεκνηηθνχ ζεάηξνπ, πέξαζαλ ηε [82]

Μεηακφξθσζε θαη αθνχ αλέβεθαλ αθφκε ηξεηο- ηέζζεξηο δξφκνπο κπήθαλ ζ’ έλα ζπίηη κε κηα κεγάιε απιή. Καηέβαζαλ ηηο θαιαζνχλεο ηηο έβαιαλ κέζα ζην ζπίηη θαη πεξίκελαλ ηελ ακνηβή ηνπο. Δ θπξία άλνημε ηα θαιάζηα θαη έβγαιε έμσ ηα πξάγκαηα. Κάηη κεγάια ζπηηηθά θαξβέιηα ςσκί, ειηέο, θξνχηα θαη κχγδαια. Με έλα καραίξη έθνςε δπν θαξβέιηα ζηε κέζε θαη έδσζε ζηνλ θαζέλα απφ έλα θνκκάηη. ΋κσο δε ζηακάηεζε εδψ. Σξεηο γεκάηεο ρνχθηεο ειηέο, πνιιά κήια θαη αξθεηά ακχγδαια. Δγεκνληθή, γηα ηελ επνρή, ακνηβή. Γεκάηνο ραξά ν Μήηζνο γχξηζε ζην ζπίηη. Σα ρξφληα πέξαζαλ θαη ζηε ζπλέρεηα έγηλε ππάιιεινο ζηε πνηνπνηία ηνπ Οηθνλνκφπνπινπ ζηελ νδφ Ώλησλνπνχινπ. Σψξα είρε πηα ζηαζεξφ βδνκαδηάηηθν. Ήηαλ ιίγν κεηά ην 1950. Έλα απφγεπκα Κπξηαθήο ν αδειθφο κνπ θαζφηαλ ζ’ έλα απφ ηα θαθελεία ηεο παξαιίαο πίλνληαο έλα δξνζηζηηθφ θαη πεξηκέλνληαο ηνπο θίινπο ηνπ. Μφιηο ζα εξρφηαλ ην δεηιηλφ ζα άξρηδε ε βφιηα ζην νλνκαζηφ λπθνπάδαξν. Μεξηθά ηξαπέδηα πην πέξα βιέπεη ηε γπλαίθα ηνπ ηξέλνπ κε ηελ θφξε ηεο λα θάζνληαη ζ’ έλα ηξαπέδη θαη λα ζπδεηνχλ ήξεκα. Ο Μήηζνο θψλαμε ην γθαξζφλη θαη πιήξσζε ην ινγαξηαζκφ ηνπο. ΋ηαλ ήξζε ε ψξα θαη ε θπξία δήηεζε ην ινγαξηαζκφ ην γθαξζφλη ηεο εμήγεζε: Σν θαη ην. Ώπηή ην παξεμήγεζε πηζηεχνληαο φηη θάλνπλ θακάθη ζηελ θφξε ηεο θαη δήηεζε εμεγήζεηο. Ο Μήηζνο ηεο είπε: - Δίκαη ην παηδί κε ην θαξνηζάθη. Ήζεια λα…. Δ γπλαίθα ακέζσο εξέκεζε. Μ’ έλα λεχκα δελ ηνλ άθεζε λα ζπλερίζεη. ΢ε ιίγν ηα κάηηα ηεο γέκηζαλ δάθξπα. Σνπ είπε: -Ναη, λαη ην ζπκάκαη. Δζείο δελ μέξαηε όκσο. ΢ηελ θαηνρή είρα ράζεη ηνλ άλδξα κνπ. Ζ πξάμε κνπ εθείλε ήηαλ έλα κλεκόζπλν γη’ απηόλ. Μαο ιείπεη αθόκα ηόζν!

[83]

Περηζηαηηθά παηδηθής ειηθίας 10. Ο θόβνο ηνπ Θενύ Δ ζξεζθεπηηθφηεηα ζηελ επνρή ησλ παηδηθψλ καο ρξφλσλ ήηαλ δηάρπηε θη έληνλε ζ’ φιεο ηεο δξαζηεξηφηεηεο ηεο κηθξήο καο θνηλσλίαο. Ο θφβνο γηα ηελ ηηκσξία πνπ καο επηθπιάζζεηαη, αλ εθηξαπνχκε απφ ην δξφκν ηεο εθθιεζίαο, ήηαλ θπξίαξρνο θαη κφληκνο ζχληξνθνο ζηε ζθέςε καο. Καζεκεξηλφ βάζαλν, αιιά θαη πξνζηαηεπηηθφ πέπιν. Μέηξν ζχγθξηζεο θαη ζεκείν αλαθνξάο ηεο θάζε πξάμεο καο. Κάζε ζπίηη, παξά ηε ζηελφηεηα ηνπ ρψξνπ, είρε ζε κηα γσληά ςειά ζηνλ ηνίρν ηηο εηθφλεο. Πάληα παξνχζα ε βξεθνθξαηνχζα Παλαγία, θπξίαξρε ζε θάζε επίθιεζε

γηα βνήζεηα θαη απάγθην ιηκάλη ειπίδαο.

Αίπια ηεο θη ν

θνληαξνθφξνο Άε Γηψξγεο Σν θαληήιη ρσξίο δηαθνπή ήηαλ αλακκέλν γηα λα ππελζπκίδεη, κε η’ αζζεληθφ ηνπ θσο, ηελ θπξηαξρία πάλσ καο, ηεο χπαξμεο ηνπ Θενχ. Ώπηφο είλαη παληαρνχ παξψλ θαη ηα πάληα πιεξψλ, κπνξεί λα παξαθνινπζεί θαη λα θαηαγξάθεη θάζε πξάμε θαη ζθέςε καο. ΢πλερήο ππελζχκηζε απφ πνιιέο αθνξκέο φηη νη άλζξσπνη είκαζηε θζαξηά θη αδχλαηα πιάζκαηα πάλσ ζηε θχζε, φηη ε δσή καο είλαη έλα πεπεξαζκέλν πέξαζκα πξνο ηελ αησληφηεηα θη αλαιφγσο

ηεο επίγεηα

ζπκπεξηθνξάο καο ζα

ακεηθζνχκε κε ηα θαιά ηνπ Παξαδείζνπ ή αληίζεηα ζα ηηκσξεζνχκε αησλίσο κε ηα απνηξφπαηα βαζαληζηήξηα ηεο Κφιαζεο. ΢ην ππξ ην εμψηεξνλ ΋κσο κε γίλεη θακηά παξεμήγεζε. Ώπηφ δε ζήκαηλε φηη ε δσή καο ήηαλ αλζφζπαξηε απφ αγηνζχλε. Κάζε άιιν. Ώπιψο ζε θάζε εζηθή καο παξεθηξνπή εηζπξάηηακε αηάθα θη επηηφπνπ ηελ επίγεηα ηηκσξία ησλ ηχςεσλ θαη ηνπ θφβνπ ησλ κειινληηθψλ ηηκσξηψλ. Αελ ήηαλ ιίγεο νη θνξέο πνπ δεηνχζακε, κέζσ ηνπ [84]

κπζηεξίνπ ηεο εμνκνιφγεζεο, ηελ άθεζε ησλ ακαξηεκάησλ καο. Βθείλε ηε ζηηγκή ζηνλ ηεξέα ήκαζηαλ, ζρεδφλ, εηιηθξηλείο θαη πάληα θνβηζκέλνη. Δ εθθιεζία ήηαλ ην θέληξν ηεο δσήο καο. Σφπνο θη επθαηξία ζπγθέληξσζεο ησλ αλζξψπσλ. Πεξηιάκβαλε επηβιεηηθέο γηα ηα παηδηθά καο κάηηα ηειεηνπξγίεο. φκνξθνπο ςαικνχο, ην ζέακα ηεο επνρήο. Έλα κεγάιν δέιεαξ γηα ηα παηδηθά καο κάηηα ήηαλ νη ρξπζνπνίθηιηεο ζηνιέο γηα ηα παπαδάθηα, νη δεπηεξαγσληζηηθνί ξφινη ηνπο ζηε ιεηηνπξγία, ηα εμαπηέξπγα θαη φια ηα ζρεηηθά ηεο ηειεηνπξγίαο. Πξνζσπηθά γηα άγλσζην ιφγν ν ξφινο απηφο δελ πξνζέιθπζε πνηέ ηελ πξνζνρή κνπ. Ώληίζεηα κνπ άξεζε λα ζηξηκψρλνκαη δίπια ζηνλ αξηζηεξφ ςάιηε θαη λα ζηγνκνπξκνπξίδσ καδί ηνπ ηηο ςαικσδίεο. Ο εθθιεζηαζκφο πνιιέο θνξέο ήηαλ εκκέζσο ππνρξεσηηθφο, αθνχ αξθεηέο Κπξηαθέο πεγαίλακε ζπληεηαγκέλνη φινη καδί κε ην ζρνιείν. Βγψ φκσο πήγαηλα θη απζνξκήησο κφλνο κνπ γηαηί ην έλησζα θαη ζαλ κηα θνηλσληθή εθδήισζε, φπνπ έρεηο ηελ επθαηξία λα ζπλαληάο θαη λα βιέπεηο αλζξψπνπο ληπκέλνπο κε ηα «θαιά» ηνπο θη φρη κε ηελ θαζεκεξηλή εξγαηηθή θφξκα ηνπο. Ώθφκα πξέπεη λ’ νκνινγήζσ φηη ζηελ εθθιεζία, έζησ ιίγν καθξηά ζηνλ απέλαληη γπλαηθσλίηε, ζνπ δηλφηαλ ε ζπάληα επθαηξία λα δεηο φκνξθεο ππάξμεηο πνπ νη γνλείο ηνπο ζε άιιεο ζηηγκέο ηηο θξάηαγαλ απφκαθξεο θξπκκέλεο ζην ζηελφ νηθνγελεηαθφ ηνπο πεξηβάιινλ. Ήηαλ νη πεξίνδνη ησλ λεζηεηψλ, ε ζαξαθνζηή, νη ηειεηνπξγίεο ηεο κεγάιεο εβδνκάδαο ηνπ Πάζρα πνπ, ζηα παηδηθά κνπ ρξφληα, ήηαλ θη ε θπξίαξρε ρξηζηηαληθή γηνξηή. Σν θαηερεηηθφ πνπ δηδαζθφκαζηαλ γλψζεηο, ηξαγνχδηα θαη ρξηζηηαληθέο ζπκπεξηθνξέο. Με θάπνην, φρη ξεηά δηαηππσκέλν, ηξφπν ήηαλ θη απηφ ππνρξεσηηθφ. Αελ ήηαλ απηά κφλν. ΢ε πάκπνιιεο άιιεο επθαηξίεο ν λνπο θη ν ρξφλνο καο ήηαλ πξνζεισκέλνο ζε ζξεζθεπηηθνχ ραξαθηήξα απαζρνιήζεηο. Πξψηνλ ηα ζαχκαηα ή γηα λα είκαη πην αθξηβήο θπξίσο ηα θαηαζθεπαζκέλα ζαχκαηα. Έρεη ζρεδφλ μεραζηεί ζηε ζεκεξηλή πξαγκαηηθφηεηα ε ζπρλή εκθάληζε [85]

ηεο Παλαγίαο, ηνπ Υξηζηνχ θαη δηαθφξσλ αγίσλ ζηα ηδακιίθηα ζπηηηψλ θαη θαηαζηεκάησλ. Σφηε ε είδεζε θπθινθνξνχζε απφ ζηφκα ζε ζηφκα κε δειεπηή ηαρχηεηα θαη ην ππθλφ πιήζνο ζπλέξξεε λα δεη ην ζαχκα θαη λα δνμάζεη η’ φλνκα ηνπ Κπξίνπ. ΢ήκεξα βεβαίσο γλσξίδσ, απφ εζεινχζηα νκνινγία ελφο απφ ηνπο δξάζηεο, ηνλ ηξφπν πνπ ζπρλά γηλφληαλε απηέο νη εηθνληθέο εκθαλίζεηο. Λίγν ράξαγκα ηνπ επηζπκεηνχ πιαηζίνπ ελ είδεη παηηθνχξαο πάλσ ζην ηδάκη θαη ζηε ζπλέρεηα ελζηάιαμε ακειεηέαο πνζφηεηαο πεηξειαίνπ ή ιαδηνχ. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο απηέο νη εκθαλίζεηο εξκελεχνληαλ απφ γλψζηεο θαη εξκελεπηέο ησλ ζετθψλ εληνιψλ ζαλ νη χζηαηεο πξνεηδνπνηήζεηο ηνπ Θενχ φηη έρνπκε μεζηξαηίζεη απφ ηνλ ίζην δξφκν. Βίλαη ζεκάδη φηη πιεζηάδεη ε ζηηγκή ηεο θξίζεο. Οπφηε πιεζηάδεη ε ακνηβή ή ηηκσξία ελψπηνλ ηνπ θνβεξνχ βήκαηνο. Σελ ίδηα εξκελεία έδσζε έλαο γιπθχηαηνο γέξνο ζενιφγνο ζην ζεηζκφ ηεο Ώζήλαο ην 1980. Σφηε βηαζηηθφο θη αζπξφζηνκνο ηνλ «έβαια ζηε ζέζε ηνπ» ιέγνληάο ηνπ ην «έμππλν»: - Καιά, Θεόο είλαη απηόο ή ν εθδηθεηήο Ενξό; Ώκέζσο δαγθψζεθα γηαηί είδα πφζν πιεγψζεθε ν θαεκέλνο, αιιά ε δεκηά είρε γίλεη, θη ν ρξφλνο δε γχξηδε πίζσ. Αελ ην είπε κε θαθία ν ζεκλφο θη αζφξπβνο άλζξσπνο, νχηε απφ πζηεξνβνπιία. Ώπηφ ήηαλ ην πηζηεχσ ηνπ θη ε θπξίαξρε ζπλήζεηα θη έπξεπε λα ζεβαζηψ ηα ρξφληα ηνπ. Πνηέ ν άλζξσπνο δελ απνρσξίδεηαη νξηζηηθά ηα ειαηηψκαηά ηνπ. Βλδερνκέλσο ράλεη ζηε πνξεία ηα πξνηεξήκαηα, αλ θάπνηε είρε. ΢ηε ζπλέρεηα αλαθέξσ ηηο νινλπρηίεο πνπ γίλνληαλ ζπρλά ζε έλα απφ ηα ζπίηηα ηεο γεηηνληάο. Παξακνλή κηαο γηνξηήο ή κηαο νηθνγελεηαθήο επεηείνπ. Καλνληθά ε νινλπρηία έπξεπε λα είλαη

μαγξχπληα

γεκάηε

θαηάλπμε,

αθηεξσκέλε ζηνλ Άγην κε πξνζεπρέο θη αλάγλσζε ζρεηηθψλ θεηκέλσλ. ΢ηελ πξάμε φκσο ήηαλ κηα αθφκα επθαηξία γηα θνπηζνκπνιηφ θη αληαιιαγή πιεξνθνξηψλ. ΢ηελ μαγξχπληα ππήξρε πξνζθνξά θάπνηνπ θαγψζηκνπ θη απηφ απνηεινχζε θίλεηξν ζπκκεηνρήο. Ώλ ε επφκελε κέξα ήηαλ εξγάζηκε απηφο πνπ [86]

είρε λα θάλεη κεξνθάκαην πήγαηλε λσξίο θαη θνηκφηαλ. Ο πεξίεξγνο ή αξγφζρνινο θαζφηαλ κέρξη ην πξσί. Μηα άιιε ζπρλή ζξεζθεπηηθή ελαζρφιεζε ήηαλ ηα ζεκεηψκαηα πνπ έβξηζθεο ζπρλά ππθλά θάησ απ’ ηελ πφξηα ζνπ. Ση ήηαλ απηά; Υεηξφγξαθα, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο θαθνγξακκέλα απνζπάζκαηα απφ ζξεζθεπηηθά θείκελα. Ώπεηιεηηθνχ θη εθθνβηζηηθνχ θπξίσο πεξηερνκέλνπ. Ήηαλ ε επνρή; Πνηνο, αιήζεηα ήηαλ ν εκπλεπζηήο απηήο ηεο θάκπξηθαο; Πάλησο φια ιεηηνπξγνχζαλ πάλσ ζην εμήο κνηίβν: Φφβηζε ηνλ άιιν θαη ζα παξακείλεη ζην καληξί. Ώπνζπάζκαηα απφ ηελ Ώπνθάιπςε ή άιιν άγην βηβιίν, πάληα φκσο κε ην πζηεξφγξαθν: Κάλε δέθα αληίγξαθα ηνπ θεηκέλνπ θαη κνίξαζε ηα ζε άιια ζπίηηα. Αλ δελ ην θάλεηο ζα θαείο ζην ππξ ην εμώηεξνλ ηεο θνιάζεσο». ΢ηελ αξρή απφ ηνλ απζφξκεην θφβν πνπ ζνπ πξνθαιεί ε απεηιή ηνπ άγλσζηνπ αθνινχζεζα ηε ζπκβνπιή. ΋κσο κε λνκίδεηε φηη ήηαλ εχθνιν λα θάλεηο δέθα αληίγξαθα κε ην ρέξη. Έηζη ζηε ζπλέρεηα, φηαλ έπεθηαλ εγθαίξσο ζηα ρέξηα κνπ, ηα

έηξσγε

ν ζθνππηδνηελεθέο.

Έια φκσο πνπ

ηηο

πεξηζζφηεξεο θνξέο έπεθηε ζηα ρέξηα ηεο ζξεζθφιεπηεο γηαγηάο κνπ, ηεο θφλαΜαξηγψο θη άληε λα θέξεηο αληίξξεζε ζε θαλαηηθφ φηαλ επηπιένλ αλακέλεηο απφ απηφλ θάπνην ραξηδηιίθη. Με ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ θφπαζε απηή ε θνπηαζηηθή ζπλήζεηα. Άθεζα ηειεπηαίν ηελ ζπκκεηνρή κνπ γηα δπν ζρεδφλ ρξφληα ζηε ζξεζθεπηηθή νξγάλσζε ηεο Υξηζηηαληθήο αγσγήο. Απν ρξφληα ζηελ θξίζηκε εθεβηθή κνπ πεξίνδν, ζπκκεηείρα κε φιε ηελ απαηηνχκελε αθνζίσζε ζηε δσή ησλ Υξηζηηαληθώλ Μαζεηηθώλ Οκάδσλ. Καλείο δελ κε ππνρξέσζε λα θάλσ θάηη ηέηνην, νχηε αθφκα κνπ ην πξφηεηλε. Πήγα απνθιεηζηηθά κε δηθή κνπ ζέιεζε θαη πξσηνβνπιία λα θαηαλαιψζσ ην πεξίζζεπκα ηεο ελεξγεηηθφηεηαο πνπ έλησζα κέζα κνπ. Έρσ θαιέο αλακλήζεηο θαη θαινχο θίινπο απφ απηή ηελ πεξίνδν. Σελ [87]

πεξηπέηεηα απηή ηεο δσήο κνπ ηελ έρσ ηζηνξήζεη ζε κηα άιιε επθαηξία θη εδψ δελ ζα επαλέιζσ. Ώπιψο ζέισ λα πξνζζέζσ δπν παξαηεξήζεηο. Πξψηνλ, εθεί έκαζα λα ζέβνκαη ην ζξεζθεπηηθφ αίζζεκα ησλ αλζξψπσλ θαη δεχηεξνλ εθεί πξσηνβίσζα ηελ επηπρία θαη ηνλ εθεζπραζκφ πνπ γεχεζαη κε ηελ απφιπηε πίζηε ζε θάηη. Απζηπρψο απηήλ ηελ επηπρία δελ ζα ηελ μαλαληψζσ. Μέζα κνπ επηθξάηεζε ν νξζνινγηζκφο. Ώιιά απφ ινγηθή ρφξηαζα. Υσξίο θηφιαο λα ζπλαληήζσ ηηο απαληήζεηο ζηα εξσηήκαηα πνπ κε πχθλσλαλ. Μήπσο ε αλπζηεξφβνπιε πίζηε είλαη θαη ην κνλαδηθφ κνλνπάηη λα ζπλαληήζεηο ηελ πνιππφζεηε επηπρία; Βθηαιηηθφ, αζθαιψο, έλα ηέηνην ελδερφκελν.

[88]

11. Ζ πεξηπιάλεζε Οη νηθνγέλεηεο ζηε γεηηνληά είραλ, ζπλήζσο πνιιά παηδηά. Οη γνλείο, άλζξσπνη ηνπ κεξνθάκαηνπ, πνιιέο θνξέο

θη νη δπν,

δελ είραλ

ηνλ

απαηηνχκελν ρξφλν λα παξαθνινπζνχλ απφ θνληά ηα παηδηά ηνπο. Σν κεξνθάκαην, ε ζπλεπαγφκελε θνχξαζε, νη δνπιεηέο ζην ζπίηη - δχκσκα, πιχζηκν, θαγεηφ - δελ άθελαλ ηελ πνιπηέιεηα ηνπ πεξίζζηνπ ρξφλνπ θαη γηα ηελ παξαθνινχζεζε ησλ εκεξήζησλ δξαζηεξηνηήησλ ησλ παηδηψλ ηνπο. Σν άγρνο ηνπ επηνχζηνπ θπξηαξρνχζε ζην κπαιφ φισλ ησλ κεγάισλ θη αλέζηεηιε φιεο ηηο άιιεο ζθέςεηο. Βθ ησλ πξαγκάησλ ππήξρε γηα ηα παηδηά κηα κεγάιε ειεπζεξία θηλήζεσλ θαη φρη ν ζηελφο θνξζέο πνπ ζήκεξα βιέπνπκε γχξσ καο λα ηζρχεη πάλσ ζηελ αλαηξνθή ησλ παηδηψλ. ΐέβαηα θάζε επνρή έρεη ηηο δηθέο ηεο πξνηεξαηφηεηεο θη αμηνινγήζεηο. Ώπηφ είλαη ινγηθφ θαη δεδνκέλν. Με ηα ζεκεξηλά θξηηήξηα, ζα έιεγε έλαο ηξίηνο φηη ηα παηδηά εθείλεο ηεο επνρήο κεγαιψλαλε ζηελ ηχρε. ΋κσο ε πξαγκαηηθφηεηα δελ ήηαλ θαζφινπ έηζη. Ώπηή ε ειεπζεξία θηλήζεσλ δεκηνπξγνχζε, φζν θη αλ θαίλεηαη παξάμελν, έλα αίζζεκα επζχλεο ζηα παηδηά γηα ην ηη είλαη επηηξεπηφ θαη ηη φρη. Σα αδέιθηα, νη θίινη, ε παξέα ήηαλ έλα πέπιν αζθαιείαο γηα ηνλ θαζέλα μερσξηζηά. Σν αίζζεκα ηεο αιιειεγγχεο κεηαμχ ησλ παηδηψλ ηεο ίδηαο γεηηνληάο ήηαλ ηδηαίηεξα αλεπηπγκέλν. Σα φξηα ησλ δξαζηεξηνηήησλ θαζνξίδνληαλ απφ ηνπο άγξαθνπο θαλφλεο πνπ ε παξέα, θπξίσο ηα κεγαιχηεξα παηδηά, κέζα ζηελ θαζεκεξηλή ηξηβή κεηαιακπαδεχαλε ζηνπο κηθξφηεξνπο. Βλψ πάλσ ζηα βνπλά αθφκα ε αγξηάδα ησλ εκθχιησλ ζπαξαγκψλ δελ είρε νξηζηηθά θνπάζεη., νη θίλδπλνη ηφηε ήηαλ κηθξφηεξνη θαη ην αίζζεκα ηεο αζθάιεηαο κεγαιχηεξν απφ φ,ηη ζήκεξα ηζρχεη, κε ηελ πξνθαλή εμαίξεζε ησλ [89]

θπλεγεηψλ πνπ πθίζηαλην νη αξηζηεξνί πνπ κε ηνλ νπνηνδήπνηε ηξφπν ζρεηίζηεθαλ κε ην ζέκα. Έλα πξσηλφ κε ηνλ θνιιεηφ κνπ Σαζνχιε απνθαζίζακε λα πάκε γηα εμεξεχλεζε. Ήκαζηαλ ζηα νθηψ θη φρη ζπκπιεξσκέλα. Θα αλεβαίλακε ην πνηάκη κέρξη λα θηάζνπκε ζην βνπλφ, λα δνχκε απφ θνληά απηά πνπ θηάλαλε ζηα κάηηα καο αρλά ιφγσ ηεο απφζηαζεο Μηιάκε γηα ηνλ Κξαπζίδσλα, έλα μεξνπφηακν πνπ ρσξίδεη ηε Νέα Εσλία απφ ηε πφιε ηνπ ΐφινπ. Υσξίο λα εηδνπνηήζνπκε θαλέλαλ, ρσξίο θαζφινπ γλψζε θαη πξνεηνηκαζία, δίρσο πξφλνηα γηα ηα απαξαίηεηα ζηνηρεηψδε πιηθά αγαζά μεθηλήζακε πξνο ηα πάλσ λα θηάζνπκε ζηνπο πξφπνδεο ηνπ Πειίνπ, πνπ κάιινλ βξηζθφληαλε νη πεγέο ησλ λεξψλ. Βθείλε ηελ επνρή ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ βνπλνχ ήηαλ ν γιπθφο θαη ζπλερήο ήρνο απφ ην θειάξπζκα ησλ λεξψλ πνπ θπινχζαλ απφ ηα θπζηθά ξπάθηα ή ηα ηερλεηά απιάθηα πνηηζκάησλ, πνπ είραλ θηηάμεη νη ληφπηνη. Ξεθηλήζακε αηζηφδνμνη θαη δπλαηνί, δίρσο θαζφινπ ηελ αίζζεζε ησλ θηλδχλσλ θαη βιέπακε γηα πξψηε θνξά θαηλνχξηεο εηθφλεο, κέξε γεκάηα αγξηάδα θαη νκνξθηά, πνπ θέξδηδαλ ηηο εληππψζεηο καο θαη εμαθάληδαλ ηνπο θφβνπο γηα ελδερφκελν

θίλδπλν.

Ώλεβήθακε

ςειά

μεπεξλψληαο

αθφκα

θαη

ηηο

αξαηνθαηνηθεκέλεο πεξηνρέο θαη θηάζακε ζε κέξε κε νξγηψδε βιάζηεζε θαη ςειά δέληξα, πνπ έθξπβαλ ην γχξσ ηνπίν

θαη

εθεί ράζακε

ηνλ

πξνζαλαηνιηζκφ καο. ΢πλερίζακε λα πεξπαηάκε ζηελ ηχρε. Άξρηζαλ λα ιεηηνπξγνχλ νη θπζηθέο αλάγθεο. Γηα ηε δίςα δελ ππήξρε πξφβιεκα. έζθπβεο ζ’ έλα θπζηθφ ξπάθη θη έπηλεο θαζαξφ θαη δξνζεξφ λεξφ. Γηα θαγψζηκν ηίπνηα. Ώπφ δέληξα πνπ ζπλαληήζακε έξεκα θαη κφλα θη είραλ πάλσ ηνπο θαξπνχο, έζησ θη άγνπξνπο, κεηξηάζακε ηε ιηγνχξα πνπ είρε αξρίζεη λα καο πηάλεη. ΢ε έλα κηθξφ πεξηβφιη πνπ ζπλαληήζακε ζην δξφκν καο βξήθακε αγγνχξηα θαη κηθξά πεπνλάθηα. Αε δηζηάζακε λα ηα ηηκήζνπκε, αγλνψληαο ηνλ θίλδπλν λα καο θπλεγήζεη, θαη κε ην δίθην ηνπ ν ηδηνθηήηεο ηνπ. Κάλνληαο έλα κεγάιν γχξν απνθχγακε θάηη θνληηλά αιπρηίζκαηα ζθπιηψλ.

[90]

Κάπνηα ζηηγκή απφ ηελ θνξπθή ελφο ιφθνπ είδακε θάησ ηελ πφιε κε ηα ρηιηάδεο ζπίηηα ηεο. Ώξηζηεξά θαη θάησ ε παξαιία κε ηε ζάιαζζα θαη δεμηά θαη πάλσ ε θησρνγεηηνληά καο, ε Νέα Εσλία. Δ εηθφλα πνπ απισλφηαλ κπξνζηά καο εξέκεζε.

- Α! Ωξαία είλαη! Γε θαίλεηαη λα είλαη καθξηά. Θα ζπλερίζνπκε ην αλέβαζκα. Κάπνπ ςειά θη αξηζηεξά καο ηα ζπίηηα ηεο Μαθξηλίηζαο. Αεμηά δηάζπαξηα αγξνηηθά ζπίηηα θαη πην πάλσ ε Πνξηαξηά. Δ θνχξαζε είρε αξρίζεη λα καο θπξηεχεη. Βίρε πεξάζεη γηα θαιά ην κεζεκέξη θαη θαλνληθά έπξεπε λα αξρίζνπκε λα θαηεβαίλνπκε. Έια φκσο πνπ ν εγσηζκφο δε καο άθελε! Πνηνο απφ ηνπο δπν ζα πάξεη ην ξίζθν λα πεη ζηνλ άιιν: -Φηάλεη, αο γπξίζνπκε! Να ηνπ ην ρηππάεη αξγφηεξα θαηάκνπηξα φηη ρέζηεθε, θνβήζεθε θαη ήζειε λα ηα παξαηήζνπκε. Κπξηάξρεζε ε θνηλή απεξηζθεςία.

- Πάκε λ’ αλέβνπκε πην ςειά λα δνύκε ηη έρεη! Ση λα πεη ν άιινο; - Πάκε ΢ε ιίγν ρσξίο λα ην θαηαιάβνπλ ήξζε ην δεηιηλφ. Ώπνθεχγαλε θαηνηθήζηκα κέξε ή αλζξψπνπο. Πέζαλε κέζα ζ’ έλα θηήκα κε θηξίθηα θαη γέκηζαλ ην ζηνκάρη πνπ δηακαξηπξφηαλε. Ώιιά ζηε θχζε ην ζθνηάδη απιψλεηαη απφηνκα. Σφηε θαη κφλν ηφηε εδέεζαλ λα νκνινγήζνπλ απφ θνηλνχ ην θφβν ηνπο.

- Ση ζα θάλνπκε ηώξα; Να γπξίζνπκε δε γίλεηαη. Αο βγάινπκε ηελ λύρηα εδώ! Αηαιέμαλε έλα κεγάιν δέληξν θαη θαζάξηζαλ ιίγν ην ρψξν απφ θάησ. Ξάπισζαλ αγθαιηαζκέλνη ειπίδνληαο λα πεξάζνπλ νη

ψξεο

κέρξη ην

μεκέξσκα. Οη εγσηζκνί πήγαλ πεξίπαην. Ο θνηλφο θίλδπλνο ηνπο έλσζε ζε κηα [91]

γξνζηά. Ώιιά απνθπγή νινθιεξσηηθή επηθίλδπλσλ ζπδεηήζεσλ. ΋πσο ηη λα γίλεηαη ζην ζπίηη. Θα καο ςάρλνπλ, ζα αλεζπρνχλ θαη φια ηα ζπλαθή. Πξνζπάζεζαλ λα θνηκεζνχλ αιιά κάηαηα. Ο θνηλφο θφβνο ηνπο θξάηαγε μχπληνπο. Κάπνηα ζηηγκή κέζα ζηε βαζηά λχρηα αθνχζηεθε ην νπξιηαρηφ ελφο δψνπ - κάιινλ ιχθνπ - θαη πεηάρηεθαλ φξζηνη κε ηε θαξδηά ηνπο λα ρηππάεη ζαλ ηξειή. ΐνεζψληαο ν έλαο ηνλ άιιν αλέβεθαλ ζην δέληξν θαη θάζηζαλ ζηελ ίδηα δηράια αγθαιηάδνληαο απφ έλα θιαδί. Γηα χπλν δελ έκπαηλε ζπδήηεζε. Δ λχρηα ζα πέξλαγε έηζη ιεπηφ κε ιεπηφ, ρσξίο πνιιέο θνπβέληεο. Μφλν αλαπηπγκέλν ην αίζζεκα ηεο αιιειεγγχεο πνπ δεκηνπξγεί ε θνηλή πεξηπέηεηα θη ν θφβνο ηνπ άγξηνπ πεξηβάιινληνο. Ήηαλ κηα λχρηα αηέιεησηε. Σνπο θάλεθε φηη ν ρξφλνο επίηεδεο ζηακάηεζε λα θπιάεη θαη δελ πξνρσξνχζε θαζφινπ. Ώξγά θαη κε θαζπζηέξεζε ην ζθνηάδη άξρηζε λα απνζχξεηαη ζηγά- ζηγά θαη ην πξψην θσο ηεο απγήο ηνπο θάλεθε ζα βάιζακν θαη ειπίδα φηη ε πεξηπέηεηα ζα πεξάζεη. Ώκέζσο άξρηζαλ λα θαηεβαίλνπλ πξνο ηελ πφιε θαη ην θαηέβαζκα ηνπο θάλεθε πνιχ εχθνιν. ΢ε πνιχ ιηγφηεξεο ψξεο βξέζεθαλ ζηα πξψηα ζπίηηα, ζθεπηφκελνη ηψξα ηελ θαηζάδα θαη ίζσο ην μχιν πνπ ηνπο πεξίκελε ζην ζπίηη. Βθεί ηνπο πεξίκελε ε κεγαιχηεξε έθπιεμε. Καλείο δελ ηνπο είπε ηίπνηα. Δ απνπζία ηνπο πέξαζε απαξαηήξεηε! Ώπηφ δελ είλαη ηφζν παξάμελν φζν εθ πξψηεο φςεσο θαίλεηαη θαη αθνχγεηαη ζήκεξα. Αελ ήηαλ ζπάλην έλα παηδί κηα λχρηα λα θηινμελεζεί ζην ζπίηη ηνπ θίινπ ηνπ. Δ κία νηθνγέλεηα λφκηδε φηη ν δηθφο ηεο ήηαλ ζην ζπίηη ηνπ άιινπ. Σφηε ηειέθσλα δελ ππήξραλ ζηα ζπίηηα. Δ πεξηπέηεηα έκεηλε κεηαμχ καο θαη δελ ζπδεηήζεθε νχηε ζην πξνζσπηθφ επίπεδν θαζφινπ γηαηί ζε θαλέλα δελ ζπλέθεξε λα ζπκάηαη ηνλ νκνινγεκέλν θνηλφ θφβν.

[92]

12. Σν αρόξηαγν κάηη

΢ηα παηδηθά κνπ ρξφληα μχπλαγα

αλαγθαζηηθά πνιχ πξσί.

Κη απηή ε

ζπλήζεηα κνπ έκεηλε θαη ζηα κεγάια. Έπξεπε φινη λα ζεθσζνχλ, λα καδεπηνχλ απφ ην πάησκα ηα ζηξψκαηα, λα γίλεη πάιη ν γηνχθνο πάλσ ζην κπανχιν, λα αλνηρηεί ην πηπζζφκελν ηξαπέδη, λα ζηξσζεί ζε φινπο πξσηλφ. Μεηά ε Μάλα εηνίκαδε ηηο θαζηαληέο, δειαδή ηα κεηαιιηθά δνρεία, πνπ κέζα ηνπο έβαδε ην θαγεηφ ηεο κεζεκεξηαλήο δηαθνπήο θαη ζε ιίγν φινη έθεπγαλ γηα ηηο δνπιεηέο ηνπο. Βγψ πήγαηλα ζην ζρνιείν. Σν βξάδπ ηξψγακε λσξίο φινη καδί. Θπκάκαη εθαηνληάδεο θνξέο ηα καιψκαηα θαη ηηο γθξίληεο.  -΢ηνλ Σζίξν έβαιεο πεξηζζόηεξν! 

-΋ρη! Ο Κεθάιαο πήξε ην πην πνιύ!

Δ Μάλα κε νιχκπηα εξεκία έπαηξλε κηα θνπηαιηά απφ ην πηάην ηεο θαη ην έβαδε ζηνλ παξαπνλνχκελν. ΢ην ηέινο ε κεξίδα ηεο έκελε κηζή. Κάπνηα ζηηγκή αλαξσηήζεθα:  Καιά, απηή ε γπλαίθα δελ ηξώεη ηίπνηα; Με μεγειηέζηε. Δ πακπφλεξε ΢κπξληά, φηαλ εηνίκαδε ην θαγεηφ, έξηρλε θιεθηά κεξηθέο κπνπθηέο ζην ζηφκα ηεο. Πάληα ην θαγεηφ ιεηςφ. Πάληα ην κάηη αρφξηαγν. Σν Πάζρα, ν παηέξαο πήγαηλε ζην θνχξλν ιίγν αξλί κε παηάηεο. Σν κεζεκέξη γιείθακε ηα δάρηπια καο. ΢νπβιηζηφ αξλί έθαγα αξγφηεξα. Ο πεζεξφο ηνπ αδεξθνχ κνπ Νίθνπ ήηαλ έλαο σξαίνο ΐιάρνο πνπ θαηέβεθε απφ ηε Γξαβηά θη έθαλε ζηε γεηηνληά καο ην γαιαηά. Ώπηφο θάζε Πάζρα έζηελε ζνχβιεο. ΋ρη κηα, κα πεξηζζφηεξεο. Μηα θνξά πήγα θαη εγψ λα βνεζήζσ ζην γχξηζκα. Βθεί δνθίκαζα θαη έλησζα ηη ζα πεη μεξνςεκέλε πέηζα θαη θνςίδη.

[93]

Σα απγά πνπ έβαθε ε Μάλα γηα ην Πάζρα ήηαλ αξηζκεκέλα. ΢ηνλ θαζέλα αληηζηνηρνχζε έλαο κηθξφο αξηζκφο. Έλα ην ΢άββαην ην βξάδπ ζηε ηζέπε θαη θνπι γηα ηελ εθθιεζία. Σηο πξνεγνχκελεο κέξεο ηεξνχζακε επιαβηθά ή αλαγθαζηηθά απζηεξή λεζηεία. Θπκάκαη αθφκα ηελ αδεκνλία καο λα θηάζεη ν παπάο ζην Υξηζηόο Αλέζηε γηα λα ηζνπγθξίζνπκε θαη λα ην θαηαπηνχκε κε δπν κπνπθηέο καδί κ’ έλα θνπινχξη. Θπκάκαη φκσο δχν εμαηξέζεηο: Μηα θνξά ηε κέξα ηνπ Πάζρα ήξζε ζην ζπίηη ν ζείνο Σξηαληαθπιιίδεο απφ ην Ανμαξά, έλα ρσξηφ ηεο Λάξηζαο. ΢’ απηφλ έιαρε ε αγξνηηθή απνθαηάζηαζε. Έθηαζε ην κεζεκέξη κε δηάθνξα θαινχδηα θαη... πελήληα απγά. Ώξηζκφο ηεξάζηηνο. Δ Μάλα αηάθα θη επηηφπνπ ηα έβξαζε βάθνληάο ηα θαη θφθθηλα. ΋ηαλ κπήθαλ ζηε θξνπηηέξα ηε ξψηεζα θαη κνπ είπε: 

-Φάε όζα ζεο.

Βθείλε ηε κέξα έθαγα δεθαηέζζεξα απγά θαη δελ έπαζα ηίπνηα. Σψξα γίλακε φινη καο κε κνπ άπηνπ. Μηα άιιε κέξα ε Μάλα είρε θάλεη έλα αγαπεκέλν κνπ θαγεηφ. Βίρε βξάζεη ιίγν θηκά κε κπφιηθε ζάιηζα θαη κπαραξηθά. ΢ην κεγάιν ηέληδεξε έβξαζε θνθηφ καθαξφλη. Έξημε κέζα ηνλ θηκά θαη ηα αλαθάηεςε φια. Δ γεχζε ηνπ θξέαηνο λα είλαη παληνχ. Μφιηο είρα γπξίζεη απφ ην ζρνιείν θαη πείλαγα ζα ιχθνο.

-Μάλα, πεηλάσ! Κάπνηα δνπιεηά ηελ απαζρνινχζε έμσ ζην δξφκν, δε ζπκάκαη ηη.

-Βάιε κόλνο ζνπ, κνπ είπε. Ώ! Έηζη; Πήξα έλα θνπηάιη θαη θαηεπζείαλ απφ ην ηέληδεξε άξρηζα λα θαηεβάδσ θνπηαιηέο. Ώρφξηαγν κάηη ζε ιίγν θάλεθε ν πάηνο ηνπ. Σφηε ήξζε ε Μάλα, είδε ην «έγθιεκα» θη έβαιε ηηο θσλέο. Βγψ δελ κπνξνχζα λα πάξσ αλάζα απφ ην θνχζθσκα. Βπηπρψο ην νηθνγελεηαθφ μχιν, πνπ έθαγα, βνήζεζε ζηε γξήγνξε ρψλεπζε

[94]

13. Σν θίηξηλν ηπξάθη ΢ήκεξα ηα έρσ ηα παράθηα κνπ. Γεξνληφπαρα ιέλε! Καη φρη κφλν! Υσξίο πξφλνηα θαη κε δπζεμήγεηε αλεκειηά ζπλερίδσ λα ζηηίδνκαη ιεο θη είκαη εηθνζάξηθν παιηθαξάθη. Οη ηαβέξλεο, ηα θαιά εζηηαηφξηα, ηα γιέληηα θαη ηα ηξαπέδηα ζηα ζπίηηα είλαη ζπρλή θαη αγαπεκέλε απαζρφιεζε. Λέσ θαη βιαθείεο ηνπ ζηηι: - Να πάσ ρνξηάηνο! Λεο θη ελδηαθέξνκαη γηα ηελ απξηαλή ζίηηζε ησλ ζθνπιεθηψλ, εθεί πνπ θαηαιήγνπκε ηειηθά. Σα πξάγκαηα παιηά δελ ήηαλ έηζη. Ήκνπλ ζηεγλφο θαη θνθαιηάξεο. Έπαζρα απφ αδελνπάζεηα. Έηζη ην έιεγαλ ηφηε θαη δελ ήκνπλ ν κφλνο. Ήηαλ ε επνρή! Κάζε άλνημε εξρφηαλ ζην Αεκνηηθφ ν ζρνιίαηξνο. Έκπαηλε κέζα ζηε ηάμε, πεξηηξηγχξηδε ηα ζξαλία θαη εμέηαδε κε ην κάηη ηνπο καζεηέο. Κάζε ηφζν ζήθσλε θάπνηνλ ζηνλ πίλαθα. ΋ρη πνιινχο, 4-5 άηνκα απφ θάζε ηάμε. Έιεγε ζην δάζθαιν: -Γξάςε ηα νλόκαηά ηνπο! Ήηαλ ε επηινγή γηα ηηο ζεξηλέο θαηαζθελψζεηο. Μέζα ζ’ απηνχο ήκνπλ θη εγψ δχν θνξέο. Μηα θνξά ζηα Λερψληα θαη κηα άιιε ζηνλ Άε Γηάλλε πάλσ απφ ηελ Πνξηαξηά. Έλα εηθνζαήκεξν κε κπφιηθφ θαΎ, άζθεζε, νκαδηθή δσή,

θαηλνχξγηεο γλσξηκίεο θαη θαζαξφ αέξα. Να καο

ζηεξίμνπλ θαη λα καο δπλακψζνπλ. Βδψ ζέισ λα ζίμσ ηελ εμήο πιεπξά. Δ γλψκε ηεο Ώξηζηεξάο γηα ηελ Ώκεξηθάληθε βνήζεηα, ην ζρέδην Μάξζαι θαη ηελ νξγάλσζε ΟΤΝΡΑ, είλαη γλσζηή. Έρεη θη απηή ηα δίθηα ηεο, αιιά πέξα απφ ηελ πνιηηηθή δηάζηαζε ηνπ πξάγκαηνο ππάξρνπλ θαη νη κηθξέο αλζξψπηλεο [95]

θαη πξνζσπηθέο ιεπηνκέξεηεο .΢ίγνπξα έρεη ζεκαζία πσο απηή ε βνήζεηα επέδξαζε πάλσ ζνπ, ζην ρψξν θαη ην ρξφλν πνπ εζχ δνχζεο. Πνηέ ην δίθην δελ είλαη κφλν ζηε κηα πιεπξά. ΋ινη έρνπλ απφ έλα κεξηηθφ. ΐέβαηα ππάξρνπλ ινγηθέο εμεγήζεηο, φκσο ε απφιπηε θαηαδίθε ηνπο απφ ηελ Ώξηζηεξά έρεη ζρέζε κε ην ςπρξνπνιεκηθφ θιίκα ηεο επνρήο θαη ηε δηαίξεζε ηνπ θφζκνπ ζε ζθαίξεο επηξξνήο. Βδψ ζέισ λα κεηαθέξσ δχν παηδηθέο κνπ κλήκεο. Θπκάκαη ην ζπζζίηην ζην ζρνιείν. Μεηά ην δεχηεξν θνπδνχλη, ζην πξναχιην ζηεκέλν ην θαδάλη κε ην γάια απφ ζθφλε. Έκπαηλεο ζηε ζεηξά θξαηψληαο ην ηζίγθηλν θαηζαξνιάθη πνπ γέκηδε κε κηα κεγάιε θνπηάια γάια, κηα ρνληξή θέηα ςσκί θαη έθηαλεο ζηελ θξίζηκε θάζε. Έπξεπε λα πεξάζεηο κπξνζηά απ’ ην δάζθαιν κ’ αλνηρηφ ζηφκα, λα θαηαπηείο κηα κεγάιε θνπηαιηά κνπξνπλέιαηνπ. Ώπαίζηα γεχζε, αιιά θξηλφκελν εθ ησλ πζηέξσλ, ρξήζηκν θαη απαξαίηεην. Σφηε θαη κφλν ηφηε κπνξνχζεο λα πάξεηο ηε θέηα κε ην σξαίν θίηξηλν ηπξί. Γξάθνληαο ηε ιέμε, κνπ ήξζε ην ζάιην ζην ζηφκα! Μηα αμέραζηε γεχζε. Κάζε πξσί, μεθηλψληαο γηα ην ζρνιείν δνχζα κε ηελ πξνζκνλή απηήο ηεο ζηηγκήο. Ώλαδήηεζα πνιιέο θνξέο απηή ηε γεχζε αξγφηεξα ζ’ φια ηα είδε ηπξηψλ, κάηαηα φκσο… Βίλαη δεκέλε ζηελά κε ηελ επνρή θαη ηηο ζπλζήθεο ηεο πνπ δνχζακε ηφηε. Σα καζεηηθά ζπζζίηηα ήηαλ ζηα πιαίζηα ηεο ακεξηθάληθεο βνήζεηαο θαη ηνπ ζρεδίνπ Μάξζαι. Βίλαη γλσζηφ ζήκεξα φηη θάπνηνη επηηήδεηνη απφ ηνπο θξαηνχληεο, δη’ ίδηνλ φθεινο, θαηάθιεςαλ ζεκαληηθφ κέξνο απηήο ηεο βνήζεηαο. Ώπηφ φκσο δε γίλεηαη παληνχ θαη πάληα; Βκέλα ηφηε εθείλν πνπ κε απαζρνινχζε ήηαλ πφηε ζα ρηππήζεη ην θνπδνχλη! Θπκάκαη αθφκα ην δέκα ηεο ΟΤΝΣΡΑ, κηα Ώκεξηθάληθε νξγάλσζε βνεζείαο. Σε κάιιηλε θνπβέξηα πνπ έδεζε ζην ζπίηη πνιιά ρξφληα. Σν βαξχ παιηφ πνπ θνξέζεθε δηαδνρηθά απ’ φια ηα αγφξηα θαη πνιιά άιια κηθξνπξάγκαηα. Μέζα ζ’ απηά ήηαλ θη έλα απνθιεηζηηθά δηθφ κνπ!

[96]

Μηα νδνληφβνπξηζα! ΐέβαηα άξγεζα λα έρσ θαλνληθή νδνληφπαζηα αιιά θάζε ηφζν βνχξηζηδα ηα δφληηα κνπ κε αιαηφλεξν. Ώπηή ηελ νδνληφβνπξηζα ηε δηαηήξεζα ζ’ φιν ην γπκλάζην θαη ην παλεπηζηήκην. Έλα μεθηηζκέλν ξάθνο ηεο, ην έραζα ηειηθά ζηελ Ώιεμαλδξνχπνιε πνπ ππεξεηνχζα ηε ζηξαηησηηθή κνπ ζεηεία. Οη θαλφλεο πγηεηλήο ήηαλ ηφηε πην ειαζηηθνί. ΋ηαλ δηάβαδα ή άθνπγα αξγφηεξα θξηηηθέο γηα ην ζρέδην Μάξζαι, θάπνηεο κηθξέο θσλνχιεο μεπήδαγαλ δεηιά απφ κέζα κνπ. Δ αιήζεηα φκσο είλαη πσο πνηέ δελ ηηο είπα θσλαρηά γηα λα αθνπζηνχλ απφ ηξίηνπο. Σν λφκηζκα έρεη πάληα δχν φςεηο…

[97]

14. Ο δεξβνθνπηάιαο

Μέζα ζ’ φια πνπ κνπ έηπραλ απφ γελλεζηκηνχ κνπ – θησρφο θαη αζρεκνκνχξεο – είλαη ε ξνπή κνπ λα γξάθσ κε η’ αξηζηεξφ ρέξη. ΋ρη πσο είρα θακηά δεμηνηερλία ή θαιιηηερληθή ηάζε. Σίπνηα απ’ απηά. Ώπιψο έπηαζα ην κνιχβη κε ην δεξβί. Ώπηφ ζε κηα επνρή πνπ έλα ηέηνην ραξαθηεξηζηηθφ ζεκαηνδνηνχζε ίζσο θη άιια πξάγκαηα κε θάπνην ξίζθν. ΋πσο λα θνξάο θφθθηλα ξνχρα, λα θάλεηο άζρεκεο παξέεο - φπσο εγψ κε ην έλαλ απφ ηνπο θνιιεηνχο κνπ - πνπ ν κπακπάο ηνπ βξηζθφηαλ ζε αλαγθαζηηθέο «δηαθνπέο» ζην λεζί. Καη άιια ηέηνηα «ζεκαληηθά» θαη παξφκνηα. Σειεπηαίν παηδί κηαο πνιπκεινχο νηθνγέλεηαο λα ’ζνπ δεξβνθνπηάιαο. Καη κάιηζηα κε πείζκα θαη επηκνλή παξά ηηο λνπζεζίεο θαη ηηο απεηιέο. Πσο εμεγείηαη απηφ; ΢ηελ νηθνγέλεηα, απφ ηα πέληε αδέξθηα, κφλν ε κεγαιχηεξε κνπ αδειθή, είρε κηα αξρηθή έθεζε λα γξάςεη κε η’ αξηζηεξφ αιιά λσξίο ηελ έπλημε. Σφηε δελ είρε πξνθχςεη βέβαηα αθφκα ν θνκκνπληζηηθφο θίλδπλνο. Ήηαλ θπξίσο νη ζξεζθεπηηθέο αλαζηνιέο. Οη θαινί θη αγαζνί ρξηζηηαλνί γξάθνπλ κε ην επινγεκέλν ρέξη πνπ θάλνπκε ην ζηαπξφ καο. Ώπηνί ζα ηνπνζεηεζνχλ δεμηά ηνπ Παηξφο φηαλ βξεζνχλ ελψπηνλ ηνπ Φνβεξνχ ΐήκαηνο. Έλαο άιινο μάδεξθνο, ζπλνκήιηθφο κε ηελ αδεξθή κνπ, έγξαθε φηαλ ρξεηαδφηαλ κε ην δεμί αιιά δσγξάθηδε θαη κάιηζηα φκνξθα κε η’ αξηζηεξφ. Κάζε θνξά πνπ έκπαηλα ζηελ εθθιεζία είρα ηελ έγλνηα λα ζεθψζσ ην δεμί ρέξη γηα λα θάλσ ην ζηαπξφ κνπ. Βπεηζφδηα ππήξμαλ πνιιά. Ώπφ ηνλ θαηερεηή, ηνλ παπά θαη άιινπο επππφιεπηνπο πνιίηεο. ΋κσο ην «θινπ» ηεο ππφζεζεο ήηαλ ν κσξατηεο δάζθαινο πνπ είρα ζηελ ηξίηε δεκνηηθνχ. Ώπηφο ην ζεψξεζε έγθιεκα θαζνζηψζεσο θαη αλέιαβε ην εζληθφ θαζήθνλ λα εμαιείςεη απηφ ην εζηθφ [98]

νιίζζεκα. ΢πλεζηζκέλνο λα πεξλάεη ν ιφγνο ηνπ, απαίηεζε λα γίλεη ην πξέπνλ. Ήηαλ ζεξηψδεο! ΋ρη κφλν ζην κπφη. ΢ηε θάηζα έθεξλε ιίγν ηνπ Εκπξαήκ Παζά. ΐξηζθφκαζηε ζηελ επνρή πνπ ε αληαξζία πάλσ ζηα βνπλά ςπρνξξαγνχζε θαη θαηαιαβαίλεηε ηελ πεξηξξένπζα αηκφζθαηξα πνπ επηθξαηνχζε. ΐέβαηα δελ είρα ηδέα απφ φια απηά. Μηθξφο ζηελ ειηθία θαη παηδί ηεο πφιεο, δελ έδεζα ηηο αγξηάδεο ηνπ Βκθχιηνπ. ΢ηηο εληνιέο ηνπ δάζθαινπ θαζφκνπλ ζησπειφο. Μνπγθακάξα λεθξνηαθείνπ. Πνπ λα ηνικήζσ λα κηιήζσ. ΋κσο δελ έπηαλα κε ηίπνηα ην κνιχβη κε ην δεμί.

-Σέλησζε ηελ παιάκε ζνπ, λεαξέ! Βίρε κηα βέξγα επιχγηζηε θαη κνπ έξημε κηα δπλαηή βηηζηά, ηνπιάρηζηνλ γηα ηηο δηθέο κνπ αληνρέο. Θπκάκαη αθφκα ην ειεθηξηθφ ξεχκα πνπ δηέηξεμε ηε ξαρνθνθαιηά κνπ. Γηα πξψηε θνξά ζπλεηδεηνπνίεζα θάηη γηα ηνλ εαπηφ κνπ. Ώπφ ηα θαηάβαζα αλαδχζεθε κηα ζθιεξή θφληξα ζηελ πίεζε, κηα αλέλδνηε αληίδξαζε ζηε βία πάλσ κνπ. Ώπηά έθεξλαλ ηα αληίζεηα απνηειέζκαηα. Ώλ κνπ έιεγε ήξεκα θαη παηξηθά: -Λεπηεξάθε! Γελ είλαη ζσζηό λα γξάθεηο κε η’ αξηζηεξό. ΢ε παξαθαιώ, άξρηζε λα πξνζπαζείο κε ην δεμί. Με ζηελαρσξηέζαη γηα ηα νξληζνζθαιίζκαηά ζνπ ζηελ αξρή, εγώ ζα ζηα ζπγρσξήζσ.

Ίζσο

ζήκεξα λα ήκνπλ δεμηφρεηξαο. Μήπσο ζα ήηαλ ε κφλε παηδηθή κνπ θαηαπίεζε; ΋ηαλ δελ πέξαζε ε δηαηαγή ηνπ, εθάξκνζε κηα άιιε κέζνδν. Κάπνπ εθεί ππήξραλ δχν νξγηέο ηξηρηά. Ώπηή πνπ δέλνπλ ηα γατδνχξηα. Με θνθηφ θαη απζηεξφ χθνο κνπ είπε: -Μόιηο κπαίλεηο ζην ζρνιείν ζα έξρεζαη ακέζσο ζην γξαθείν. ΐαζηιηθή δηαηαγή θαη ηα ζθπιηά δεκέλα. Μνπ έδελε ηνλ θαξπφ ηνπ αξηζηεξνχ ρεξηνχ, ην ηξάβαγε πίζσ ζηελ πιάηε, ην γχξλαγε γχξσ απφ ηε κέζε θαη ζην ηέινο έθαλε έλα ζθηρηφ δηπιφθνκπν.

[99]

΢ηελ ηάμε εξρφηαλ πάλσ απφ ην ζξαλίν.

-Γξάςε! Βγψ ηίπνηα. Μνπ έβαδε ην κνιχβη ζην δεμί ρέξη.

-Γξάςε ζνπ ιέσ!! Φνβηζκέλνο θαη ακίιεηνο θαζφκνπλ αθίλεηνο.

-Άπισζε ην ρέξη ζνπ! Δ βηηζηά έπεθηε. Σα δάθξπα κνπ ήζειαλ λα δξαπεηεχζνπλ απφ ηα κάηηα κνπ, αιιά ηα ζπγθξαηνχζα απεγλσζκέλα. ΋ηαλ ρηχπαγε ην θνπδνχλη γηα δηάιεηκκα έβγαηλα ζην πξναχιην. Έηζη δεκέλνο έπαηδα ηξέρνληαο πάλσ-θάησ. Πείζκα ν έλαο, πείζκα θη ν άιινο! Ώπηφ ζπλερίζηεθε πάλσ απφ έλα κήλα. Μηα κέξα, απεπδεζκέλνο κνπ είπε: -Δζύ, παηδί κνπ, είζαη δηαόινπ θύηξα. Να μέξεηο όηη δελ ζα παο θαιά ζηε δσή ζνπ. Ίζσο λα είρε δίθην. Ώιιά δελ είρε ην πλεπκαηηθφ κπφη, νχηε ηελ παηδαγσγηθή παλνπιία λα δίλεη ζπκβνπιέο. Σν δέζηκν φκσο ζηακάηεζε νξηζηηθά. Αελ ηνπ πέξαζε. Δ δηθή κνπ εθδίθεζε ήηαλ λα κελ θιάςσ πνηέ κπξνζηά ηνπ. Ώπηή ηελ ηθαλνπνίεζε δελ ηνπ ηελ έδσζα πνηέ. Ο Θεφο λα ηνλ ζπγρσξήζεη, αιιά δεκηνχξγεζε ή κάιινλ αλέδεημε πιεπξέο ηνπ ραξαθηήξα κνπ, πνπ δελ κε βνήζεζαλ θαζφινπ παξαθάησ. Ώξγφηεξα φηαλ έθαλα ηε ζηξαηησηηθή κνπ ζεηεία ζπλάληεζα ην ίδην πξφβιεκα: - Δκ, βέβαηα! Με πνην ρέξη ζα έγξαθεο! Σψξα φκσο ήκνπλ πην ψξηκνο θαη απνθαζηζκέλνο. Μέζα κνπ επηθξαηνχζε έλα δνγκαηηθφ θαη παξάινγν πείζκα, πνπ ραιχβδσλε ηελ αληίδξαζή κνπ αιιά κε νδεγνχζε θαη ζην άιιν άθξν.

- Πνηνο θηαίεη γηα όια απηά; Ο εαπηφο κνπ, ν απηαξρηζκφο θάπνησλ, ε επνρή πνπ πεξλνχζακε αιιά θαη ηα ζξεζθεπηηθά θαη πνιηηηθά ζπκπαξνκαξηνχληα; ΋ια έρνπλ ην κεξηηθφ ηνπο. ΋κσο

[100]

εγψ ζα πεζάλσ αξηζηεξφρεηξαο. Σν δεμί κνπ απφ αληίδξαζε είλαη ζρεδφλ άρξεζην. ΋ια ηα ρξφληα πνπ ήκνπλ δάζθαινο παξαθνινπζνχζα φιν θαη ζπρλφηεξα καζεηέο κνπ, αγφξηα θαη θνξίηζηα, λα γξάθνπλ κε ηφζε άλεζε κε η’ αξηζηεξφ ρέξη. Ώπφ πεξηέξγεηα ηνπο ξσηνχζα ηη πξνβιήκαηα αληηκεηψπηζαλ. Ώπφ ιίγα έσο ηίπνηα. Ώξθεηνί αξγφηεξα δελ θαηαιάβαηλαλ θαλ ηελ εξψηεζή κνπ. Με απηά θαη απηά βιέπεηο πφζν βειηηψζεθε ε θνηλσλία καο. Δ γθξίληα αο ππάξρεη. Βκείο, πνπ ζπκφκαζηε, μέξνπκε θαη βιέπνπκε ηελ πξφνδν ηνπ ηφπνπ καο. Ώπηφ είλαη κηα θαηάθηεζε φισλ...

[101]

15. Ο ΢ηέιηνο ζην Βόιν

Μηα κέξα ε είδεζε θπθινθφξεζε ζαλ αζηξαπή ζ’ φιε ηελ πφιε. Δ ηαβέξλα «ν Λεπηέξεο» ζα έθεξλε ζην ΐφιν ην ΢ηέιην. Βθείλε ηελ επνρή ν ΢ηέιηνο ήηαλ ζξχινο. ΢ε θάζε ξαδηφθσλν, πηθ-απ, ειεθηξφθσλν ήηαλ θπξίαξρνο. Ώπηφο έθιαηγε γηα ηνπο θαεκνχο ηεο θησρνινγηάο,

ηνλ πφλν ηεο κάλαο, ηνπο

κεηαλάζηεο ζηηο θάκπξηθεο ηεο Γεξκαλίαο θαη ζηνπ ΐειγίνπ ηηο ζηνέο. Υξεζηκνπνηψληαο ζχγρξνλνπο φξνπο, εγψ ήκνπλ «θαλ» ηνπ ΢ηέιηνπ. Δ ηαβέξλα ηνπ Λεπηέξε βξηζθφηαλ ζηελ παξαιία αλάκεζα ζηελ απνζήθε ηνπ Παπαζηξάηνπ θαη ηελ ηαβέξλα «ν Λνχθνπινο». Παίξλνληαο, θαληάδνκαη, άδεηα απφ ηε ρσξνθπιαθή έθιεηζε ην βξάδπ ηελ παξαιία. Δ ζέζε άιισζηε ήηαλ ην ηέινο ηεο βφιηαο, ηνπ γλσζηνχ λπθνπάδαξνπ ηεο επνρήο, πνπ άξρηδε απφ ηελ Κ. Καξηάιε θαη ηειείσλε ζηα κπιφθηα. Έβαιε ζην δξφκν ηξαπεδάθηα θαη θαξέθιεο, πνπ γέκηζαλ ζην πη θαη θη ... ΢ηέιηνο γάξ. Βκείο, πηηζηξηθάδεο κε θνληά παληεινλάθηα, βξήθακε έλαλ ηξφπν λα έρνπκε εηθφλα ηνπ «πάιθνπ». Μαθξηλή κελ, αιιά καο έθηαλε. ΢ηελ πξνθπκαία ππήξραλ αθφκα κεξηθά κπιφθηα, ηεξάζηηνη φγθνη απφ ηζηκέλην θαη ζίδεξν γηα ηελ νινθιήξσζε ηνπ ιηκελνβξαρίνλα. Ο έλαο δίπια θαη πάλσ ζηνλ άιιν ζε δηπιέο ζεηξέο. ΢θαξθαιψζακε ζηελ θνξπθή ηνπο θαη θαζίζακε ζηε ζεηξά κε ηα πφδηα θξεκαζκέλα ειεχζεξα. Ήηαλ πνιιά παηδηά, κα ε πην δσεξή θαη θαζαξηφδηθε παξέα ήηαλ ηα παηδηά ηνπ ζπλνηθηζκνχ. Καηεβήθακε απφ ηε Νέα Εσλία, έλα πνιχβνν ζκάξη. Ήηαλ γεληθή ε αλαζηάησζε, φκσο φηαλ άξρηζε ην πξφγξακκα νη πεληέο πνπ έβγαηλαλ απφ ηα κεγάθσλα θπξηάξρεζαλ ζην ρψξν θαη εκείο επαλαιακβάλακε δπλαηά ηα ιφγηα, φζα μέξακε.

[102]

Έηζη εηπψζεθε κηα ζεηξά ηξαγνπδηψλ. Αίπια ζην ΢ηέιην θαη ηελ νξρήζηξα θαζφηαλ έλα θνξίηζη, δε ζπκάκαη πνην, πνπ ζεκλά θαη ηαπεηλά ηνπ έθαλε ζεγθφλην. Κάπνηα ζηηγκή έγηλε έλα κηθξφ δηάιεηκκα θαη ζε ιίγν ζ’ άξρηδαλ νη παξαγγειηέο. Ο ΢ηέιηνο βακκέλνο Πφληηνο θαη ιατθφο ιέεη: -Πξώηα ό,ηη πεη ε γαιαξία!

Στην παραλία του Βόλου με νοικιασμένα ποδήλατα, παρέα με τον κολλητό μου Τασούλη Τζορμπατζόγλου. 1951 Καη καο δείρλεη απφ καθξηά. Με κηα θσλή, ηε δπλαηφηεξε πνπ είρα, θψλαμα. Ώλ ζπκάκαη θαιά ίζσο: Ζ θνηλσλία κε θαηαθξίλεη! Ζ θνηλσλία κε θαηαθξίλεη κ’ έρεη αδηθήζεη ζη’ αιεζηλά θαη ην θνξκί κνπ ζηηγκή δελ παύεη λα ηπξαγληέηαη θαη λα πνλά. Έλησζα, έλησζα πνηα είλαη ε θνηλσλία έλησζα ηνπ θόζκνπ ηελ ηόζε αδηθία...

[103]

Κη ν ΢ηέιηνο ιέεη: -Έγηλε! Κη άξρηζε ε εηζαγσγή. Παλδνπξιηζκφο πάλσ ζηηο ηζηκεληφπιαθεο! ΢αλ λα καο είραλ ραξίζεη φιν ηνλ παξάδεηζν. ΋ξζηνη, θσλέο, θαθφ, απφ ηε ραξά καο βνπηήμακε κε ηα ξνχρα ζηε ζάιαζζα. ΢ην θνιχκπη ήκαζηαλ καλνχιεο. Ώιιά θάπνηνο θψλαμε: -Σα παηδηά!... Σα παηδηά πλίγνληαη! Έγηλε θαζαξία, αλαζηάησζε, ε νξρήζηξα ζηακάηεζε. Σν ηξαγνχδη έκεηλε ζηε κέζε. Βκείο βγήθακε ζψνη θη αβιαβείο απφ ηα δηπιαλά ζθαινπάηηα. Μνπζθίδη φινη, αιιά ηη καο πείξαδε; Δ βξαδηά ήηαλ δεζηή. Αελ θηλδπλέςακε θαζφινπ. Ώξγφηεξα ην πξφγξακκα ζπλερίζηεθε.

-΢ηέιην λα είζαη πάληα έηζη όκνξθνο θη σξαίνο ζηε κλήκε καο!

[104]

16. Ζ απνξία

΢ην ζπίηη, κε εμαίξεζε ηε γηαγηά, πνπ ηεξνχζε κε επιάβεηα φιν ην ηππηθφ ηνπ ζξεζθεπφκελνπ αλζξψπνπ, φινη νη άιινη δελ είραλ ηδηαίηεξε ελαζρφιεζε κε ην ζέκα. Δ κεγαιχηεξε θαζεκεξηλή έγλνηα ήηαλ ην κεξνθάκαην θαη ε εμαζθάιηζε ηνπ θαγεηνχ. Οη δηαζθεδάζεηο θαη νη έμνδνη κε ηε ζεκεξηλή έλλνηα ησλ φξσλ ήηαλ ζπάληεο ή αλχπαξθηεο. Πνην ζπρλφ ήηαλ λα καδεχνληαη νη γπλαίθεο ζε κηα απιή, ή αθφκα θαη ζην δξφκν. Σν πέξαζκα απηνθηλήηνπ απφ ην ζηελφ καο ήηαλ ζπάλην γεγνλφο. Να θέξλεη ε θαζεκηά ην θαηηηίο, λα πηνχλε ηνπο ηνχξθηθνπο θαθέδεο, λα θαηαθάηζεη ν ληειβέο, λα αλαπνδνγπξίζνπλ ηα θιηηδάληα θαη κέρξη λα «ζηεγλψζνπλ» θαιά, λα θάλνπλε ιίγν «θνπζέιη» δειαδή λα αληαιιάμνπλ ηα κηθξνζπκβάληα ηεο γεηηνληάο, λα θνπηζνκπνιέςνπλ θάπνηνπο θαη λα ζπδεηήζνπλ γηα φ,ηη έθηαθην πεξηζηαηηθφ κάζαηλαλ. Μεηά λα αξρίζεη ην «δηάβαζκα» ζην θιηηδάλη. ΋ια θαιά, φια αηζηφδνμα: -Μεγάιε πόξηα ζα δηαβείο…, γξάκκα από καθξηά ζα πάξεηο…, όκνξθν παιηθάξη ζα ζπλαληήζεηο… γάκν ζα έρεηε… θαη όια ηα ζρεηηθά θαη παξόκνηα. Οη άληξεο ζηα θνληηλά ηζηπνπξάδηθα, λα κηιάλε γηα ηνπο δηθνχο ηνπο θαεκνχο. Οη δηθνί κνπ δελ πήγαηλαλ ηαθηηθά ζηελ εθθιεζία, φκσο ν θφβνο ηνπ Θενχ, ν ζεβαζκφο ζηα εηθνλίζκαηα, πνπ ήηαλ θξεκαζκέλα ζε κηα γσληά, ην αλακκέλν πάληνηε θαληήιη, ν θίλδπλνο ηνπ ζαηαλά, ν παξάδεηζνο θαη ε θφιαζε, ήηαλ δσληαλά κέζα καο. Κνηλφο ηφπνο ζηελ θνηλσλία πνπ δνχζακε. Βκέλα φκσο, κνπ άξεζε λα πεγαίλσ ζηελ εθθιεζία, λα δσ ηελ αηκφζθαηξα ηεο ιεηηνπξγίαο, λα αθνχσ ηνπο γιπθνχο χκλνπο θαη ςαικνχο. Πνιιέο θνξέο άιισζηε πεγαίλακε ππνρξεσηηθά θαη ζπληεηαγκέλνη κε ην ζρνιείν. Γηα έλα θεγγάξη έθαλα θαη κηθξνβνεζφο ζηνλ αξηζηεξφ ςάιηε ηεο ΐαγγειίζηξαο. Μηα θνξά κ’ έβαιε λα πσ κφλνο κνπ ην: [105]

Δηο Άγηνο, Δηο Κύξηνο, Ηεζνύο Υξηζηόο, εηο δόμαλ Θενύ Παηξόο Ακήλ. Μηα ζεηξά πξάκα. ΐέβαηα, είλαη αξγφ θαη καθξφζπξην, αιιά ζην έλα ιεθηφ πνπ θξάηεζε θαη ζ’ νιφθιεξε ηελ εθθιεζία αθνπγφηαλ κφλν ε παηδηθή κνπ θσλή, πξφθηαζα λα γίλσ κνχζθεκα απφ ηελ αγσλία. Αελ έιαρε φκσο λα ζηαδηνδξνκήζσ ζ’ απηφ ην πφζην. Ώθνινπζνχζα θάπσο ηηο λεζηείεο κε παξεθηξνπέο ζε έθηαθηεο πεξηπηψζεηο, αιιά κε δηεπθφιπλε ην γεγνλφο φηη ζην ζπίηη δελ ππήξραλ νη λφζηηκνη πεηξαζκνί θαη ζην δξφκν δελ ππήξραλ ρξήκαηα γηα λ’ αγνξαζηνχλ. Σε Μεγάιε Ββδνκάδα φκσο είρακε πιήξε απνρή απφ ην ιάδη ζε αλακνλή ηεο Ώλάζηαζεο. Σφηε ακέζσο κεηά ηελ αλάζηαζε πεξηδξνκηάδακε ζην ζπίηη ηε καγεηξίηζα ηεο Μάλαο Σν πξψην ρξφλν ζην γπκλάζην, ην θαηερεηηθφ γηλφηαλ κέζα ζηνλ λαφ ηεο ΐαγγειίζηξαο. Καηερεηήο εθείλε ηε ρξνληά γηα καο ήηαλ ν παπά-Κψζηαο. Αελ είρε ηελ αζθεηηθή κνξθή θαη ηε δσξηθή απιφηεηα ηνπ παπά-Αεκήηξε. Ώληίζεηα, ρνληξφο θαη ηεξάζηηνο γηα ηα κέηξα καο, ήηαλ ζθέην θφβεηξν. Δ νκηιία ηνπ γεκάηε έπαξζε θαη ζηφκθν. Βγψ πήγαηλα κε ελδηαθέξνλ θαη φξεμε. Μνπ άξεζαλ νη θνηλσληθέο ζπλαλαζηξνθέο θαη ηφηε νη επθαηξίεο ήηαλ ιίγεο. Άζε πνπ ζην ηέινο καο έδηλαλ κηα πνιχρξσκε θαη εληππσζηαθή εηθνλίηζα κε ην ξεηφ θαη ην εζηθφ δίδαγκα ηνπ καζήκαηνο. Σν κάζεκα πεξηιάκβαλε πξνζεπρή, ηελ εηζήγεζε ηνπ παπά-Κψζηα θαη έλαδχν ηξαγνχδηα. ΢πάληα θάπνηνη απφ θάησ πξνζζέηαλε κεξηθά ιφγηα ζην πλεχκα ηνπ καζήκαηνο θη αθφκα ζπαληφηεξα ππήξραλ απνξίεο. Μηα θνξά κ’ έβαιε ν δηάνινο λα θάλσ θαη εγψ κηα εξψηεζε. Ώπφ θάπνπ ην είρα εθείλε ηελ επνρή δηαβάζεη.

-Μπνξεί ν Θεόο λα θάλεη κηα πέηξα, πνπ λα κε κπνξεί λα ηε ζεθώζεη; Πξνθαλψο πξφθεηηαη γηα ζφθηζκα: Ώλ κπνξεί δελ είλαη παληνδχλακνο θη αλ δε κπνξεί δελ είλαη παληνγλψζηεο.

[106]

Ση κνπ ήξζε θη άλνημα ην ζηφκα κνπ; Ο παπά-Κψζηαο κε γνξγά βήκαηα, ζε ζρέζε κε ηα θηιά ηνπ, κ’ έθηαζε αζηξαπηαία θαη ρσξίο ηίπνηα ην εηζαγσγηθφ κνπ έδσζε κηα αλάπνδε κε εθείλν ην ηξηρσηφ θαη βαξχ ηνπ ρέξη. Βίδα ηνλ νπξαλφ κε η’ άζηξα. Ώπφ ηελ ψζεζε ηνπ ρηππήκαηνο έπεζα απφ ηελ θαξέθια ζαλ άδεην ηζνπβάιη ζην δάπεδν. ΋ηαλ πξνζπάζεζα λα ζεθσζψ φια γχξσ κνπ γχξηδαλ. Βίπα κέζα κνπ: -Καιά λα πάζεηο, ειίζηε! Δίλαη ε ηηκσξία ηνπ Θενύ γηα ην θξίκα ζνπ. Βπηπρψο δελ θαηνπξήζεθα πάλσ κνπ. Με βνήζεηα θαη ζηήξημε απφ ηνλ θνιιεηφ κνπ μαλαθάζηζα ζηελ θαξέθια. Μπξνζηά κνπ ην ηέκπιν πήγαηλε κπξνο- πίζσ, νη εηθφλεο παξακνξθσκέλεο κε θνηηνχζαλ αγξησπά. Καηαηξνκαγκέλνο αλέκελα ην ηειηθφ ρηχπεκα. Βίπα: -Μνπ έξρεηαη εκεηόο. Γηα λα κε βξσκίζσ ηνλ ηεξφ ρψξν, δχν παηδηά κ’ έβγαιαλ έμσ. Ο παπάο ζπλέρηζε απηφεηνο ην κάζεκα. Με ηα ζεκεξηλά δεδνκέλα ήηαλ έλα γεξφ θαη ηππηθφ πεξηζηαηηθφ δηάζεηζεο. Σφηε φκσο πίζηεςα φηη ήηαλ «ην ρέξη ηνπ Θενχ». ΢ην ηέινο ν δηθφο κνπ κε πήγε θνπηζά-ζηξαβά ζην ζπίηη. Κνπβέληα ζηε Μάλα, γηαηί ζα έηξσγα θαη δεχηεξε αλάπνδε. Ώπιψο παξαπνλέζεθα φηη είκαη άξξσζηνο θη έπεζα μεξφο ζην θξεβάηη. Υξεηάζηεθαλ κέξεο λα ζηξψζσ, αλ έζηξσζα ηειηθά θαη δε ζέξλσ πάλσ κνπ θαλέλα κφληκν θνπζνχξη…

[107]

17.

Ζ θαθή παηδηθή κνπ πξάμε.

Ώλ ζπκάζηε, νη παιαηφηεξνη ελλνψ, φηαλ έιεηπε ε ηζνπεδσηηθή ηειεφξαζε ηα παηδηά γεκίδαλε ην ρξφλν ηνπο κε νκαδηθά παηρλίδηα, κε εθεχξεζε επθαηξηψλ γηα θάπνηα κάδσμε, γηα θάπνηα γηνξηή. Σφηε, κέζα απφ ην παηρλίδη, εθ ησλ πξαγκάησλ αλαδπφληαλε νη εγέηεο ηεο παξέαο, ηα δσληαλφηεξα κέιε πνπ αλαιάκβαλαλ ηελ εξκελεία ησλ πξσηαγσληζηηθψλ ξφισλ. Σν ίδην γηλφηαλε θαη ζην ζρνιείν ή ην θαηερεηηθφ. Παξακνλέο γηνξηψλ, εζληθψλ επεηείσλ, γπκλαζηηθψλ επηδείμεσλ, ε έλαξμε θαη ην ηέινο ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο, θ. ά. ΢ε κηα ηέηνηα πεξίπησζε ζέισ λα αλαθεξζψ, πνπ έκεηλε ζηε κλήκε κνπ, σο έλα παηδηθφ πηαίζκα κε νξαηά ηα ζηνηρεία ηεο θαθίαο θαη

ηνπ αζέκηηνπ

αληαγσληζκνχ εθ κέξνπο κνπ. ΋ηαλ αξγφηεξα πεξλνχζα ηε ρξηζηηαληθή κνπ πεξίνδν, δήηεζα απφ ηνλ παπά εμνκνινγεηή θαη πήξα ηελ απαξαίηεηε ζπγρψξεζε γη’ απηή κνπ ηελ πξάμε, πξάγκα πνπ δείρλεη φηη σο ακάξηεκα είρε πεξάζεη θαη ζηε ζπλείδεζή κνπ. Ήηαλε παξακνλέο θάπνησλ Υξηζηνπγέλλσλ θαη ν δάζθαινο κέζα ζηηο άιιεο εθδειψζεηο, πνπ πεξηιάκβαλε ε απαξαίηεηε ζρνιηθή γηνξηή, φπσο επεηεηαθά ηξαγνχδηα θαη απαγγειίεο επίθαηξσλ πνηεκάησλ ήηαλ θαη έλα ζχληνκν ζθεηο κε ηε γέλλεζε ηνπ Υξηζηνχ. Μηα ζπκκαζήηξηά καο, ε Βιέλε, ην σξαηφηεξν θνξίηζη ηεο ηάμεο, ήξεκν θαη ζνβαξφ ήηαλ απφ ηελ αξρή ην αληηθείκελν ηεο δηεθδίθεζεο απφ ηνπο βηαζηηθνχο θαη «μχπληνπο» νιφθιεξεο ηεο ηάμεο, πιελ καηαίσο, γηαηί ζε θαλέλαλ δελ είρε ραξίζεη ηελ πξνηίκεζή ηεο. ΋κσο ε δηεθδίθεζε ζπλερηδφηαλ ρσξίο δηαθνπή, γηαηί φπσο ιέλε φινη ε ειπίδα πεζαίλεη ηειεπηαία. Δ Βιέλε, κε επηινγή ηνπ δάζθαινπ, ζα ππνδπφηαλε ζην ζθεηο ηελ Παλαγία. Μέζα ζηε θησρηθή θάηλε ζα θξαηνχζε ζηα ρέξηα ηεο κηα θνχθια ηπιηγκέλε κε θαζθηέο, πνπ ζα παξίζηαλε ηνλ [108]

λενγέλλεην Εεζνχ. Βθεί ζα δερφηαλ ηελ επίζθεςε ησλ ηξηψλ Μάγσλ, πνπ έθηαζαλ απφ ηα βάζε ηεο Ώλαηνιήο λα πξνζθπλήζνπλ ην Θείν ΐξέθνο πξνζθέξνληαο γηα ηελ αλαγλψξηζε ηνπ ζσηήξηνπ γεγνλφηνο θαη ηα πνιχηηκα ηεο επνρήο δψξα ν θαζέλαο.

Μέζα ζηνπο ηξεηο κάγνπο ήηαλ δπν βαζηθνί

δηεθδηθεηέο ηεο Βιέλεο, δειαδή εγψ θη έλαο άιινο αρψλεπηνο ζπκκαζεηήο κνπ. Ο ηξίηνο, επίζεο ζπκκαζεηήο καο, ήηαλ ν θαιιίθσλνο ηεο ηάμεο - άιισζηε αξγφηεξα εμειίρζεθε ζε ςάιηε ζε κηα απφ ηηο εθθιεζίεο ηεο ζπλνηθίαο καο - δελ είρε δείμεη θαλέλα ελδηαθέξνλ γηα θνπέιεο. Λφγσ ηεο θαιιηθσλίαο ηνπ ζεσξνχληαλ πξψηνο κεηαμχ ησλ ηξηψλ. Δ είζνδνο καο ζηελ εμέδξα ζα άξρηδε κε έλα θνηλφ ηξαγνχδη, ηξαγνπδεκέλν θη απφ ηνπο ηξεηο. Βλλνείηαη φηη ζα θνξνχζακε ηηο πξφρεηξα, αιιά θαηάιιεια θηηαγκέλεο ζηνιέο. Έλα ζηίρν απηνχ ηνπ εηζαγσγηθνχ ηξαγνπδηνχ, αθφκα θαη ζήκεξα, ην ζπκάκαη ν αζεφθνβνο:

Οη ηξεηο κάγνη είκαζηε εκείο Σεο βαζηάο Αλαηνιήο Σν Υξηζηό καο πξνζθπλάκε Οη ηξεηο κάγνη είκαζηε εκείο

Μεηά ην θνηλφ ηξαγνχδη ν θαζέλαο ζα πξφζθεξε ζηελ Παλαγία ην πξνζσπηθφ ηνπ δψξν ιέγνληαο θαη ην δηθφ ηνπ ηδηαίηεξν ηξαγνχδη. Ώπηά δπζηπρψο δε ηα ζπκάκαη.

Κξίκα!

Βίρακε θάλεη πνιιέο πξφβεο θαη κε ηελ επαλάιεςε

πξνζσπηθά είρα κάζεη θαη ηα ηξία. ΋ηαλ ήξζε ε κεγάιε ζηηγκή ε Βιέλε ήηαλ πξαγκαηηθά ζαλ ηελ Παλαγία. ΋κνξθε θη επηζπκεηή θη ε δηάζεζε λα θεξδίζσ ηελ πξνηίκεζή ηεο ρηχπεζε κέζα κνπ θφθθηλν.

[109]

Β! ινηπφλ, φηη έγηλε, έγηλε ελ πιήξεη ζπλεηδήζεη θαη κε ηνλ πζηεξφβνπιν ζθνπφ λα θάλσ θαθφ ζηνλ αληαγσληζηή κνπ. Ο πξψηνο Μάγνο ήηαλ άςνγνο, έρνληαο ηα αληηθεηκεληθά πξνζφληα γη’ απηφ ην ζθνπφ. Ήξζε ε ζεηξά κνπ. Βγψ φκσο αληί λα πσ ην δηθφ κνπ ηξαγνχδη, ηξαγνχδεζα ην ηξίην. Σν ηξαγνχδη ηνπ αληαγσληζηνχ κνπ, εηζπξάηηνληαο ην ρακφγειν ηεο Βιέλεο, πνπ σο γπλαίθα θαη άξα παξαηεξεηηθφ άηνκν, ην θαηάιαβε ακέζσο. Βθείλνο πνπ ηα έραζε πιήξσο ήηαλ ν αληαγσληζηήο κνπ. Θα κπνξνχζε βεβαίσο λα πεη ην δεχηεξν, ζα κπνξνχζε λα επαλαιάβεη ην ηξίην. Απζηπρψο έραζε πιήξσο ηελ ςπρξαηκία ηνπ απφ ην αλαπάληερν θαη ζξαζχηαην ηφικεκα κνπ θαη έκεηλε ακίιεηνο εηζπξάηηνληαο ηελ έληνλε απνδνθηκαζία ηνπ δάζθαινπ θαη ηε γεληθή ζπκεδία ηνπ θνηλνχ, πνπ ήηαλ θπξίσο νη καζεηέο ηνπ ζρνιείνπ θαη ιηγνζηνί γνλείο, αθνχ ηα πξσηλά φινη νη γνλείο καο ήηαλ ζηηο δνπιεηέο ηνπο θαη δε κπνξνχζαλ λα παξαβξεζνχλ. Βθείλνο δηακαξηπξήζεθε αξγφηεξα ζην δάζθαιν πξνζπαζψληαο λα ηνπ εμεγήζεη ηη έγηλε αιιά δε βξήθε επήθνα ψηα. Δ κφλε εληχπσζε, πνπ έκεηλε ηειηθά ήηαλ φηη μέραζε ην ξφιν ηνπ θαη γη’ απηφ ήηαλ απαξάδεθηνο. Καηαιαβαίλεηε θαη δηθαίσο ηε καλία ηνπ γηα κέλα.

Βγψ έλησζα ληθεηήο! Με

λνκίδεηε φκσο φηη είρα νπνηνδήπνηε αληίηηκν ηεο «λίθεο» κνπ. Δ σξαία Βιέλε ζπλέρηζε λα είλαη απξφζηηε, παξά ην θφξηε πνπ ζπλέρηζα λα ηεο θάλσ. Μεηά απφ ιίγν ρξφλν ράζεθε θη απφ ηε γεηηνληά καο, γηαηί ν παηέξαο ηεο ήηαλ ζηξαηησηηθφο θαη πήξε κεηάζεζε ζε άιιε πφιε. Δ αηηκία κνπ, θξφληηζε ν ζεφο λα κελ έρεη ηελ αληακνηβή ηεο, εθηφο απφ εθείλν ην ζπγθαηαβαηηθφ ρακφγειν ηε ζηηγκή ηνπ «εγθιήκαηνο». Ώιήζεηα, ζπκάηαη θαλείο απφ απηνχο πνπ είραλ θάπνηα ζπκκεηνρή ζην ζπκβάλ ηίπνηα ζήκεξα, κεηά απφ εμήληα ζρεδφλ ρξφληα;

[110]

18. Ο Γ. Καξηάιεο

΋ια ζην ΐφιν ζπκίδνπλ ηνπο Καξηάιεδεο. Μεγάιε θαη ηζηνξηθή νηθνγέλεηα, ζθξάγηζε ηελ πφιε. Αήκαξρνη, βνπιεπηέο, ππνπξγνί. Καη ε πφιε ηνπο ηίκεζε. Κεληξηθνί δξφκνη θέξνπλ η’ φλνκά ηνπο: Κσλζηαληίλνο Καξηάιεο, Εσάλλεο Καξηάιεο, Γεψξγηνο Καξηάιεο. Σνλ ηειεπηαίν, πέξα απφ ηνπο παζίγλσζηνπο θαη αληηθεηκεληθνχο ιφγνπο, ηνλ αγαπψ θαη γηα έλα πξνζσπηθφ θαη αμέραζην ζπκβάλ. ΢πλέβε ζηε πεξίνδν ηνπ 1952 ζηελ πξνεθινγηθή ζπγθέληξσζε ηνπ θφκκαηνο ηεο Δ.Π.Δ.Κ. ζηε Νέα Εσλία. ΢ηε ζπλνηθία καο ην θφκκα απηφ είρε ζεκαληηθή δχλακε γηαηί ν αξρεγφο ηνπ, ν Νηθφιανο Πιαζηήξαο, ν καχξνο θαβαιάξεο, ήηαλ ν ήξσαο ησλ πξνζθχγσλ. Δ ζπγθέληξσζε γηλφηαλ ζε κηα ηαβέξλα ζην θεληξηθφ δξφκν ηεο ζπλνηθίαο, ην «Φαξδχ». Παιαηφηεξα ιεγφηαλ νδφο ΐαζηιέσο Παχινπ. ΋ηαλ αξγφηεξα έθιεηζε ε ηαβέξλα θαη ρηίζηεθε ην νηθφπεδν απφ ηελ αξρή, εθεί κεηαθφκηζε ην θαξκαθείν ηνπ θ. Λεσλίδα Νεζηψηε. Δ ζπγθέληξσζε ήηαλ ην απφγεπκα θαη εγψ έληεθα ρξνλψλ αγφξη κε θνληά παληειφληα δελ έραλα κε ηίπνηε ηέηνηα γεγνλφηα. Πεξίεξγνο, ρσλφκνπλ κέζα ζ’ φια. Ο Γεψξγηνο Καξηάιεο, ππνπξγφο ησλ Οηθνλνκηθψλ ζηε θπβέξλεζε πνπ απνρσξνχζε κίιαγε παξαζέηνληαο κηα ζεηξά αξηζκψλ θαη εληππσζίαδε ην αθξναηήξην κε ηηο γλψζεηο ηνπ. Σα πεξηζζφηεξα δελ ηα θαηαιάβαηλα. Παξαηεξνχζα ηνπο αλζξψπνπο, ηηο αληηδξάζεηο ηνπο θαη ρεηξνθξνηνχζα θαη εγψ καδί ηνπο. Κάπνηα ζηηγκή, θάησ απφ κηα θαξέθια είδα έλα θάθειν. Έζθπςα κε πξνζνρή, ηνλ πήξα θαη ηνλ έρσζα ζηελ θσιφηζεπε. Ώπηνκάησο έραζα θάζε ελδηαθέξνλ γηα ηελ εθδήισζε. Σψξα κ’ έθαηγε ε πεξηέξγεηα λα δσ ηη έρεη ν θάθεινο κέζα.

[111]

Αηαθξηηηθά βγήθα έμσ, πέξαζα ην δαραξνπιαζηείν ηνπ ΢ανπιίδε, έζηξηςα ζηελ ΐαζηιίζζεο Φξεηδεξίθεο

θαη ζην θνχξλν ηνπ Ξάλζε,

πέξαζα ζην

απέλαληη πεδνδξφκην. Αίπια ζην θνχξλν ήηαλ ην Γ’ Ώζηπλνκηθφ ηκήκα. Φνβήζεθα κήπσο ν ζθνπφο-ρσξνθχιαθαο δηαβάζεη ζηα κάηηα κνπ ην «έγθιεκα». Υψζεθα ζηα ζηελά ησλ πξνζθπγηθψλ ηεηξαγψλσλ θαη ιίγν πξηλ βγσ ζηελ νδφ Κξήηεο, πνπ ήηαλ ην ζπίηη κνπ, κέζα ζην ζηελφ ηνπ ΢αββάθε, έβγαια ην θάθειν θαη ηνλ άλνημα. Πάγσζε ην αίκα κνπ! Σφζα ιεθηά δελ είρα μαλαπηάζεη ζηα ρέξηα κνπ. Κνίηαμα πάλσ-θάησ κε κε

πήξε θάλα κάηη θη έρσζα ην θάθειν ζηνλ θφξθν.

Φνπιαξηζηφο κπήθα ζην ζπίηη. Δ Μάλα πάλσ ζηε γθαδηέξα έβιεπε ην θαγεηφ πνπ έβξαδε. Σεο ην είπα θη ακέζσο εθείλε έκπεμε κηα θσλή.

-Αλαζηάαααζε! Ο Παηέξαο ήηαλ ζην δηπιαλφ ηζηπνπξάδηθν. Κάζε απφγεπκα πνπ γχξηδε απφ ην εξγνζηάζην θαηέβαδε έλα εηθνζπεληαξάθη κε ιίγν κεδέ. Έλα αικπξφ, κηα πηπεξηά ηνπξζί, δχν ζξνχκπεο. Έηζη γηα λ’ αλνίμεη ε φξεμε. Ο Παηέξαο έθηαζε ακέζσο.

-Ση είλαη; Δηνηκάζηεθε θηόιαο ην θαγεηό; Δ θπξά-Αέζπνηλα ηνπ έδσζε ην θάθειν θαη ηνπ εμήγεζε ηη έγηλε. Ώπηφο έβγαιε απφ ην θάθειν ηα ιεθηά. Σα κέηξεζε θαη ηα μαλακέηξεζε κε πξνζνρή.

-Σξηαθόζηεο ζαξάληα ρηιηάδεο!! Με ηξνκάδεηε! Ώθφκα ν Παπάγνο δελ είρε γίλεη θπβέξλεζε. Ο ΢πχξνο Μαξθεδίλεο δελ είρε θφςεη ηα κεδεληθά. Ήηαλ δειαδή 340 δξαρκέο θάηη ιηγφηεξν απφ έλα ζεκεξηλφ επξψ. Σφηε φκσο ήηαλ ζεκαληηθφ πνζφ. Ο κπάξκπα -Ώλαζηάζεο, κεηά απφ έλα κηθξφ δηζηαγκφ, πήξε ηελ απφθαζή ηνπ: -Γελ είλαη από ληόπην δηθό καο. Σν βδνκαδηάηηθό είλαη 240 ρηιηάδεο. Θα έπεζαλ από θάπνην πνπ ήξζε από θάησ. Γελ ζα πεζάλεη από ηε

[112]

ζηελαρώξηα ηνπ! Θα ηα θξαηήζνπκε εκείο. Αιιά ηζηκνπδηά. Να κε κάζεη θαλείο ηίπνηα. Πήγε ζην ζπξηάξη θη έθεξε ηα ηεθηέξηα. 150 ρηιηάδεο ζην κπαθάιε, 100 ρηιηάδεο ζην θνχξλαξε, 50 ρηιηάδεο ζην καλάβε.

-Αύξην, θπξά, λα παο λα ηα δώζεηο. Να θαηέβνπλ ιίγν ηα βεξεζέδηα. Ώπφ ηηο ζαξάληα ρηιηάδεο πνπ πεξίζζεςαλ κνπ έδσζε ηηο είθνζη.

-Δζύ αύξην ζα παο λα πάξεηο γιπθά. ΋ρη από ηνπ ΢ανπιίδε. Θα ηνπ κπνπλ ςύιινη ζη’ απηηά. «Σν ιαρείν ηνπο έπεζε;» ζα πεη. Θα παο θάησ ζηε πόιε. Σελ άιιε κέξα ην πξσί ηξεράηνο πέξαζα ηε γέθπξα. Γηα λα αγνξάζσ γιπθά έθηαζα Καξηάιε θαη Αεκεηξηάδνο. Πήξα 3 θνξλέδεο, αξθεηνχο ινπθνπκάδεο θαη ιίγα θνπξθνπκπίληα.

Πνιιέο θνξέο ηα έβιεπα ζηε βηηξίλα θαη ηα

ιηκπηδφκνπλ. Πεγαίλνληαο απφ παξαδξφκνπο γχξηζα ηξνπαηνθφξνο ζην ζπίηη. Γιπθάζεθε γηα ηα θαιά ην ζηφκα καο. Πεξηζζφηεξν φκσο γιπθάζεθε ε ςπρνχια κνπ. Ώπηφ έγηλε κε ηε δηθή κνπ ζπκβνιή! Έλαο θνπζθσκέλνο δηάλνο θπθινθνξνχζε γηα κέξεο κέζα ζην ζπίηη...

[113]

19. Μλήκεο εκθπιίνπ

Οη κλήκεο κνπ απφ ηνλ εκθχιην είλαη πεξηνξηζκέλεο. Ώπηφ βέβαηα έρεη ζρέζε κε ην γεγνλφο φηη εθείλε ηελ επνρή ήκνπλ κηθξφο. Άιινη θίινη κνπ φκσο, ζπλνκήιηθνη έσο θαη ιίγν κηθξφηεξνη, δηεγνχληαη κε ιεπηνκέξεηεο πεξηζηαηηθά πνπ ζπλέβεζαλ γχξσ ηνπο εθείλε ηελ επνρή. Τπάξρνπλ αληηθεηκεληθέο εμεγήζεηο. Βγψ ήκνπλ παηδί ηεο πφιεο θαη φρη ηεο ππαίζξνπ φπνπ θπξίσο δηαδξακαηίζηεθαλ ηα ηξαγηθά γεγνλφηα ηεο εκθχιηαο δηακάρεο. Όζηεξα ε νηθνγέλεηά κνπ δελ είρε άκεζε ζπκκεηνρή, νχηε ηηο αληίζηνηρεο αλαπφθεπθηεο ζπλέπεηεο.

Ώπιψο ήηαλ θίιηα πξνζθείκελε πξνο ηνπο θπλεγεκέλνπο

αξηζηεξνχο, φπσο ήηαλ θαη ε κεγάιε πιεηνςεθία ησλ αλζξψπσλ ηεο γεηηνληάο καο. Ώπηέο ηηο κέξεο πξνζπάζεζα λα αλαζχξσ, απφ παιηέο κλήκεο, ζηελ επηθάλεηα ηέηνηα πεξηζηαηηθά.

Αελ είρα θακία εμσηεξηθή βνήζεηα. Αηφηη

δπζηπρψο – θαη θαθψο – έρσ πνιιά ρξφληα απνθνπεί απφ ηνπο αλζξψπνπο θαη ην ρψξν πνπ γελλήζεθα θη αληξψζεθα. Εδνχ ε ζνδεηά απηήο ηεο πξνζπάζεηαο. Ήηαλ ε επνρή πνπ ε αληαξζία έπλεε ηα ινίζζηα. Έλα βξάδπ θαηέβεθαλ απφ ην βνπλφ δχν αληάξηεο θαη ηξχπσζαλ ζην ζπίηη ηνπ ελφο. Ώπηφ βξηζθφηαλ ζηα Γεξκαληθά, ζην χςνο ηεο εθθιεζίαο αλεβαίλνληαο ηνλ θεληξηθφ δξφκν ζηε δεμηά πιεπξά. Ο παηέξαο ηνπ ήηαλ ν ππάιιεινο ν επηθνξηηζκέλνο λα θπιάεη θαη λα ζπληεξεί ην πδξαγσγείν πνπ ήηαλ ζηελ αιάλα κπξνζηά ζην ζπίηη. Μέζα ζην πφιεκν ησλ εληππψζεσλ θαη ηεο πξνπαγάλδαο, πνπ θπξηαξρεί πάληα ζηηο δηελέμεηο, θπθινθφξεζε ακέζσο κηα βνιηθή θήκε γηα ηνπο θπξίαξρνπο.

-Από ην βνπλό θαηέβεθαλ γηα λα δειεηεξηάζνπλ ην λεξό!

[114]

Διίζηα θαη θαθφβνπιε θήκε, πνπ έλαο έιινγνο θαη κε θαλαηηθφο άλζξσπνο δελ ζα κπνξνχζε πνηέ λα ελζηεξληζζεί. ΋κσο απηφ είπε ε ρσξνθπιαθή. Μα θαιά άλζξσπέ κνπ ζα δειεηεξίαδαλ ηνπο δηθνχο ηνπο; ΋κσο νη θξαηνχληεο είραλ ην καραίξη, είραλ θαη ην πεπφλη. Σφηε έιεγαλ φ,ηη ήζειαλ δηέδηδαλ φηη ηνπο βφιεπε Σν ηξαγηθφ φκσο είλαη αιινχ. Σν πξσί ν παηέξαο – φπσο εηπψζεθε ηφηε – πήγε κε θάπνηα δηθή ηνπ ινγηθή ζηε ρσξνθπιαθή θαη πξνζπάζεζε λα θάλεη θάπνηα ζπκθσλία. Αελ ήηαλ φκσο θαηξφο γηα ηέηνηα. Σν ηεηξάγσλν ακέζσο θπθιψζεθε. Άδεηαζαλ φια ηα δηπιαλά ζπίηηα θαη αθνινχζεζε ε αληαιιαγή ησλ ππξψλ. Βθαηφ κέηξα πην πάλσ ήηαλ ηα δεκνηηθά ζρνιεία. Σα καζήκαηα είραλ αξρίζεη. ΢ε ιίγν κέζα ζηελ ηάμε ηνπ 7νπ έξρεηαη αλάζηαηνο ν δηεπζπληήο θαη απζηεξά καο ιέεη: -Γξήγνξα, γξήγνξα! Να ηξέμεηε όινη λα πάηε ζηα ζπίηηα ζαο. Αδεηάζηε ακέζσο ηηο ηάμεηο. Βγψ θαζφκνπλ απφ ηελ άιιε κεξηά ηνπ θεληξηθνχ δξφκνπ ηεο Νέαο Εσλίαο θαη ζε ηξία-ηέζζεξα ιεπηά πεξλψληαο κπξνζηά απφ ηε ΐαγγειίζηξα κπνξνχζα λα πάσ ζην ζπίηη. ΋κσο ην ζθνπιήθη ηεο πεξηέξγεηαο δε κ’ άθεζε. Πήγα νινηαρψο πξνο ην γεγνλφο. Παξά ηηο απαγνξεχζεηο, ζχληνκα βξέζεθα ζε γσληά πνπ είρα νπηηθή επαθή κε ην ζπίηη θαη ηελ αιάλα πνπ ήηαλ κπξνζηά ηνπ. Οη ρσξνθχιαθεο μαπισκέλνη πξελεδφλ κπξνζηά ζηα ζηεκέλα νπινπνιπβφια Μπξελη ζθπξνθνπνχζαλ ηελ πξφζνςε. ΢ηηο επαλεηιεκκέλεο πξνζθιήζεηο γηα παξάδνζε ε απάληεζε ήηαλ κηα ξηπή απφ κέζα. ΋κσο ε κάηαηε κάρε πιεζίαδε ζην ηέινο ηεο. Σν ηεζσξαθηζκέλν πνπ είρε ελ ησ κεηαμχ θηάζεη πξνρψξεζε ςπρξά θαη αδπζψπεηα, γθξέκηζε ην ηνηράθη ηεο απιήο θαη κπήθε πξνο ην ζπίηη. Οη ηειεπηαίεο βνιέο κέζα απφ ην ζπίηη ήηαλ απηέο ηεο δηπιήο απηνθηνλίαο ηνπο!

[115]

Υξηζηέ κνπ, πφζν ζάξξνο νπιίδεη ηνλ άλζξσπν ε απφγλσζε, ε πίζηε ζ’ έλα ζθνπφ αιιά θαη πφζν κάηαηε ήηαλ ε ζπζία ησλ δχν παιηθαξηψλ. ΢ε έλα ζηξαηησηηθφ φρεκα θφξησζαλ ηα δχν λεθξά ζψκαηα θαη ην πξάγκα ηειείσζε. ΢εκαζία έρεη λα πσ πσο αληέδξαζαλ νη γχξσ γεηηνληέο. Ο παηέξαο έδεζε – φζν έδεζε – κε ην «ζηίγκα». Ώπηφο ηζρπξηδφηαλ πσο πξνζπάζεζε λα ηνπο ζψζεη θαη απηή πξνθαλψο ήηαλ ε πξφζεζή ηνπ. ΋κσο ε αγξηφηεηα ηεο επνρήο έθαλε αηειέζθνξε θάζε ηέηνηα ζπκβηβαζηηθή πξνζπάζεηα. ΋ηαλ έκπαηλε ζην θαθελείν θαη θαζφηαλ ζ’ έλα ηξαπέδη απηφ ζχληνκα άδεηαδε απφ ηνπο άιινπο. Καλέλαο δελ ηνπ κηινχζε. Πιήξεο απνκφλσζε. Πέζαλε έξεκνο θαη κφλνο. Θχηεο αιιά θαη ζχκα ησλ αθξαίσλ θαηαζηάζεσλ πνπ δεκηνπξγνχλ νη εκθχιηνπ ζπαξαγκνί. Άιιν πεξηζηαηηθφ ήηαλ κ’ έλα καγαδάηνξα, ηνπ θεληξηθνχ δξφκνπ, πνπ είρε δχν ζπλνκήιηθα κε κέλα αγφξηα. Μέζα ζηελ έπαξζε θαη ηε παξαδάιε ηεο επνρήο βγήθε ζην βνπλφ ζην δεχηεξν αληάξηηθν. Κάπνηα ζηηγκή – δελ μέξσ – θνπξάζηεθε, λνζηάιγεζε ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ ηέρλε ηνπ, ζπλεηδεηνπνίεζε ην κάηαην ηνπ πξάγκαηνο. Καηέβεθε ζηε ρσξνθπιαθή, κεηά απφ θάπνηεο επαθέο, ειπίδνληαο λα γπξίζεη ζην ζπίηη ηνπ. ΋κσο έπξεπε λα πιεξψζεη ην ηίκεκα ησλ πξάμεσλ ηνπ. Σν δίιεκκα ήηαλ: ΢ηξαηνδηθείν ή νκηιία. Αηάιεμε ην δεχηεξν. Σνλ αλέβαζαλ έλα δεηιηλφ ζην κπαιθφλη ζηε ζηάζε Μαπξνκάηε, πάλσ απφ ην θαθελείν λα θηχζεη ηνλ εαπηφ ηνπ, ηνπο ζπληξφθνπο ηνπ θη φια ηα ππφινηπα. Σνλ ζηαχξσζαλ κε θπζεθιίθηα γηα λα γίλεη πην γιαθπξφ ην ζέακα, αλ θαη ε καθξηά γελεηάδα ηνπ ήηαλ ήδε αξθεηή. Πηηζηξηθάο αθφκα ήκνπλ έλαο απφ ηνπο πνιινχο αθξναηέο ηεο νκηιίαο. Ση ήμεξα θαη ηη θαηαιάβαηλα ηφηε; Δ αλάκλεζε πνπ κνπ έκεηλε είλαη ε κειαγρνιία πνπ επηθξαηνχζε. Μηα ιχπε πνπ ζθνηψλεη. Οχηε δεησθξαπγέο αιιά νχηε θη απνδνθηκαζίεο. Ώλζξψπηλεο θαηαζηάζεηο. Σξαγηθέο. Πνηνο είλαη ζ’ έλαλ εκθχιην ν θηαίρηεο θαη πνηνο είλαη ν θξηηήο;

[116]

Μεηά ην ηέινο ησλ καρψλ έκεηλαλ νη αιαιαγκνί ησλ «ληθεηψλ» θαη ην αλειεέο θπλήγη ησλ «εηηεκέλσλ». Δ ηζηνξία δηδάζθεη φηη ζε ηέηνηεο πεξηφδνπο εληάζεσλ επηθξαηνχλ ηα πην έμαιια ζηνηρεία ζπλνδεπκέλα απφ ηα πην κέηξηα κπαιά. Θπκάκαη ηα πεξηνδηθά καδέκαηα αλζξψπσλ απφ ηε γεηηνληά γηα εθηφπηζε θαη ζσθξνληζκφ. Θπκάκαη ην θπλεγεηφ ζ’ απηνχο πνπ δε ςήθηζαλ ζηηο εθινγέο ηνπ ’46. Θπκάκαη ηελ πξνζπάζεηα λα επηειίζνπλ ηελ αμηνπξέπεηα ηνπ θάζε νηθνγελεηάξρε πνπ αγσληδφηαλ λα δήζεη ηα παηδηά ηνπ. Θπκάκαη ηηο παλνκνηφηππεο δειψζεηο κεηαλνίαο θαη θαηαδίθεο ηνπ ΚΚΔ θαη όισλ ησλ παξαθπάδσλ ηνπ. Θπκάκαη ηνλ εαπηφ κνπ καδί κ’ φιν ην ζρνιείν παξαηαγκέλνη ζην Αεκνηηθφ Θέαηξν ζηελ αξρή ηεο Αεκεηξηάδνο λα θνπλάκε ηα ράξηηλα ζεκαηάθηα, πνπ καο κνηξάζαλε αλακέλνληαο ηε βαζίιηζζα Φξεηδεξίθε πνπ ζα πεξλνχζε πεγαίλνληαο πξνο ηελ παηδνχπνιή ηεο Ώγξηάο, παπαγαιίδνληαο ηα ζπλζήκαηα γηα λα επηζηξέςνπλ ηα παηδηά ηνπ παηδνκαδψκαηνο. Οη ληθεηέο έδξεπαλ ηνπο θαξπνχο ηεο λίθεο. Πνηαο λίθεο φκσο; Γχξσ καο ήηαλ ηα εξείπηα κηαο ρψξαο ζπλνιηθά εηηεκέλεο πνπ έπξεπε πάιη απφ ηελ αξρή αγθνκαρψληαο λα αξρίζεη πάιη λα αλαπλέεη...

[117]

20. Ζ ΢πεξάληδα Βξαλά

Θα ήκνπλ ην πνιχ δψδεθα ρξνλψλ (αξρέο δεθαεηίαο ηνπ ’50 ), κα πάληα πεξίεξγνο θαη ςαρηήξη. ΢ηελ πξψηε πνιπθαηνηθία πνπ βιέπεη ην πάξθν κεηαμχ ησλ νδψλ Αεκεηξηάδνο θαη Εάζνλνο ήηαλ έλα απφ ηα πνιιά θηλεκαηνζέαηξα πνπ είρε παιαηφηεξα ν ΒΟΛΟ΢ θαη ηα έθαγε ε άπνλε κέγαηξα πνπ αθνχεη ζην φλνκα αλάπηπμε. ΋λνκα;

Σα θύκαηα Ο παθιαζκφο ησλ θπκάησλ ηεο ζάιαζζαο ζηελ θνληηλή πξνθπκαία ζπληξφθεπε κνλίκσο ηνn πεξίγπξν. ΢ην ρψξν απηφ έπαηδαλ ηα «κπνπινχθηα» πνπ έξρνληαλ απ’ ηελ Ώζήλα γηα ηηο «αξπαρηέο», αλ θη φξνο είλαη αξθεηά άδηθνο γηα ηνπο θαιιηηέρλεο, πνπ εθείλε ηελ επνρή ήηαλ βηνπαιαηζηέο ζην θπλήγη ηνπ κεξνθάκαηνπ. Μεηξήζηε ηνπο θξνίζνπο εζνπνηνχο πνπ κεηά ην ζάλαηφ ηνπο θαηέιεηπαλ πεξηνπζίεο πίζσ ηνπο. Μάηαην ην ςάμηκφ ζαο γηαηί δελ ππάξρνπλ. Σέινο πάλησλ έρνπλ πεξάζεη πάλσ απφ εμήληα ρξφληα απφ ηφηε θαη δε ζπκάκαη νλφκαηα θαη ιεπηνκέξεηεο. Κάπνηνο ζίαζνο παξνπζίαδε ζηελ πφιε καο κηα επηζεψξεζε. Ώπ’ φινπο ηνπο εζνπνηνχο ζπκάκαη κφλν κία, ηε ΢πεξάληδα Βξαλά. Ώπηφ έρεη ηελ εμήγεζή ηνπ. Να κπσ κέζα κε εηζηηήξην δελ είρε θακηά πηζαλφηεηα γηα δπν θπξίσο ιφγνπο. Πξψηνλ δελ ππήξρε κία θαη δεχηεξνλ ηα ζεάκαηα απηά ζεσξνχληαλ ηελ επνρή εθείλε αθαηάιιεια γηα αλειίθνπο. Βγψ ζηεκέλνο απ’ έμσ ελψ ε παξάζηαζε είρε απφ θάπνηα ψξα αξρίζεη λα παξαηεξψ δήζελ ηηο εηθφλεο κε ηα «πξνζερψο». Δ πξνζέιεπζε ησλ ζεαηψλ είρε ζηακαηήζεη θη ν ηακίαο ήηαλ αθνζησκέλνο ζηνπο ινγαξηαζκνχο. Ο εθνξηαθφο

[118]

θαη ειεγθηήο θάπνηα ζηηγκή πήγε πξνο ηελ ηνπαιέηα θη εγψ κε ζξάζνο επαξθέο ρψζεθα αζφξπβα ζηε ζθνηεηλή αίζνπζα θαη θξχθηεθα ζε κηα ζέζε. Ώπφ ηελ ππφζεζε θαη ηα ζθεηο ηεο παξάζηαζεο δελ ζπκάκαη θνπβέληα. Έλα πξάγκα ζπκάκαη θαη κάιηζηα δσληαλά. Σελ πιεζσξηθή θη αεηθίλεηε ΐξαλά λα ηξαγνπδά θαη λα ρνξεχεη ζηελ ππεξπςσκέλε νζφλε δείρλνληαο ρσξίο θεηδψ (θαη ηηο αλαζηνιέο ηηο επνρήο) ηα πιεζσξηθά κπνχηηα ηεο κέρξη επάλσ. Γηα ην πεηλαζκέλν παηδηθφ κνπ κάηη ήηαλ θάηη κνλαδηθφ. Ώπηή ήηαλ ε πξψηε εκπεηξία κνπ κε ην ζέαηξν……

[119]

21. Οη γεξκαληθέο νβίδεο Δ θπξά Αέζπνηλα, ε Μάλα κνπ, απφ λσξίο ππέθεξε κε ηνπο ξεπκαηηζκνχο. ΢ηελ αξρή έζθηγγε ηα δφληηα λ’ αλαζηήζεη ηα παηδηά ηεο. Οη πηεζηηθέο νηθνλνκηθέο απαηηήζεηο ηελ αλάγθαδαλ λα είλαη ζπγρξφλσο εξγαδφκελε ζηηο θαπλαπνζήθεο ηεο θάησ πφιεο. Ο λφκνο ηνπ ππνπξγνχ Βξγαζίαο Γνλή ηελ πέηαμε άδνμα έμσ απφ ην επάγγεικα. Πιάθσζαλ θαη ηα ρξφληα, ηα πξάγκαηα ζθνχξπλαλ. Ο γηαηξφο ζπλέζηεζε ακκφινπηξα. Σα επφκελα ρξφληα ζα άξρηδαλ ηα ηακαηηθά κπάληα ζηελ Ώηδεςφ. Έκπαηλαλ κε ηελ θνιιεηή ηεο, ηελ θπξά ΢νπιηάλα, ζην «Κχθλνο» θαη θάλαλε ην ηαμίδη κέρξη ηηο ηακαηηθέο πεγέο Μηα θνξά κε πήξε καδί ηεο. Βθείλε ηε ρξνληά αξθεζηήθακε ζε δηαθνπέο ζηηο ακκνπδηέο ησλ Ώιπθψλ. Ννηθηάζακε, γηα έλα κήλα, κηα απφ ηηο θαιακέληεο θαιχβεο πνπ έζηελε θαηά κήθνο φιεο ηεο ακκνπδηάο έλαο θαπάηζνο θαη εθείλε ηελ επνρή «κέζα ζηα πξάγκαηα» θαίλεηαη άλζξσπνο. Φίζθα ε παξαιία κε αλζξψπνπο απφ ηελ πφιε ηνπ ΐφινπ αιιά θαη ηα κεζφγεηα ηεο Θεζζαιίαο. Βχθνια ζπλαληνχζεο αλζξψπνπο απφ ηα ρσξηά ηεο Λάξηζαο, ηεο Καξδίηζαο θαη ησλ Σξηθάισλ πνπ κε ην ηξέλν έξρνληαλ εδψ λα θάλνπλ ηα κπάληα ηνπο. Με ην ιεσθνξείν ηεο αζηηθήο κέζα ζε δχν θαιαζνχλεο κεηαθέξακε κεξηθά θαηζαξνιηθά, ηε ζηάκλα γηα ην πφζηκν λεξφ, ηελ απαξαίηεηε γθαδηέξα Παπαξξήγα ηεο επνρήο, ιίγα ξνχρα, ζεληφληα θαη κηα θνπβέξηα. Βγψ «δαλείζηεθα» απφ έλα θαθελείν ηεο παξαιίαο κηα θαξέθια λα θάζεηαη ε Μάλα. Ο Παηέξαο θαη ηα κεγάια αδέξθηα έξρνληαλ κφλν ηηο Κπξηαθέο. Δ ιέμε ΢αββαηνθχξηαθν δελ είρε αθφκα αλαθαιπθζεί, αθνχ ην ΢άββαην ήηαλ θαλνληθή εξγάζηκε κέξα. Ο δηθφο κνπ ξφινο ήηαλ βαζηθφο. Πξσί - πξσί έπξεπε λ’ αλνίμσ ην ιάθθν ζηελ άκκν. ΋ηαλ ν ήιηνο ζεθσζεί αξγφηεξα λα ηελ θάςεη. Σφηε ε Μάλα γηνκάηε [120]

ληξνπέο έβγαδε ηε ξφκπα ηεο θαη μάπισλε κέζα ζην ιάθθν. Βγψ ηε ζθέπαδα φιε θάλνληαο θαηά κήθνο ηνπ ζψκαηφο ηεο έλα ιφθν κε θαπηή άκκν. Μφλν ην θεθάιη έκελε έμσ. Γηα λα κε ηε θάεη ν ήιηνο είρα θηηάμεη κε ραξηφληα έλα πξφρεηξν ζθηάδην. Σφηε θαη κφλν ηφηε έπεθηα ζηε δηπιαλή ζάιαζζα γηα θακηά ψξα. Βθείλε δελ ήηαλ κφλε. Αίπια ηεο άιιεο νκνηνπαζνχζεο ήηαλ ζθεπαζκέλεο θη έλαο αξηζκφο απφ θεθάιηα αληάιιαζζαλ πιεξνθνξίεο θάλνληαο ην απηνλφεην θνπηζνκπνιηφ. ΋ηαλ ζπκπιεξσλφηαλ ε ψξα έπαηξλα ην ζεληφλη θαη ην θξαηνχζα αλνηρηφ. Δ Μάλα ζεθσλφηαλ, ηελ ηχιηγα κε ην ζεληφλη θαη έκπαηλε ζηελ θαιχβα γηα ιίγεο αλάζεο. Βγψ αλέκεινο ζπλέρηδα ην κπάλην θαη ην παηρλίδη. Ώξγά ην κεζεκέξη θαηέβαδα κε φξεμε φ,ηη πξφρεηξν είρε θηηάμεη ε Μάλα. Ώπφ απηά πνπ έθεξλε ν Παηέξαο, απφ ηα δηπιαλά πεξβφιηα θαη κπνζηάληα, απφ ηνπο ακέηξεηνπο κηθξνπσιεηέο πνπ πεξλνχζαλ απφ ην δξφκν. ΐέβαηα κε ηα κέηξα θαη ηνπο ξπζκνχο ηεο επνρήο. Σν απφγεπκα πάιη κπάλην, κπάια κε ηελ παξέα, εμεξεπλήζεηο ζηα ελδφηεξα, θάλα θιέςηκν απφ αθχιαθην δέληξν θαη θάπνηα θαηά θαληαζία κνπ θιεξη, θπξίσο κε ηελ θφξε ηνπ πεξηβνιάξε απέλαληη. Βθεί ζηηο Ώιπθέο είρε εμνρηθφ ζπίηη έλαο ζπκκαζεηήο κνπ ζην ζρνιείν, ν Μηράιεο, πνπ θαζφηαλ ζηα Γεξκαληθά ηεο Νέαο Εσλίαο. Ο παηέξαο ηνπ, πξφζθπγαο απφ ην Βγγιεδνλήζη, λαπηηθφο πάππνπ πξνο πάππνπ, θαηάθεξε λα έρεη δηθφ ηνπ θαΎθη ζην ιηκάλη ηνπ ΐφινπ θαη λα θάλεη θάζε ινγήο κεηαθνξέο ζε παξαζαιάζζηα ρσξηά ηνπ Παγαζεηηθνχ, ζην Σξίθεξη θαη ηηο ΢πνξάδεο. Μηα κέξα ν Μηράιεο κνπ ιέεη: -Δίζαη λα πάκε αύξην γηα «ρηαπόδηα»; Ώπηφκαηα ηνπ απάληεζα ζεηηθά, ρσξίο θαζφινπ λα ζθεθηψ ηελ πξσηλή κνπ ππνρξέσζε. Θα ήηαλ ζπλαξπαζηηθφ! Πξάγκαηη ην πξσί ην έζθαζα ρσξίο λα πσ θνπβέληα. ΢ην δηπιαλφ ιηκαλάθη ν Μηράιεο ήηαλ παλέηνηκνο.

[121]

Δ βάξθα, πνπ ηελ είραλ εθεί,

ην θακάθη

κε ην καθξχ θνληάξη, ιίγε

γαιαδφπεηξα πνπ αλαγθάδεη ηα θαεκέλα ηα ρηαπφδηα λα βγαίλνπλ απφ ηηο ηξχπεο ηνπο θη έλα κηθξφ κπνπθάιη ιάδη γηα λα εξεκεί ηελ επηθάλεηα ηνπ λεξνχ θαη λα θαίλεηαη θαζαξά ν πάηνο. Με γξήγνξν θσπειάηηζκα απνκαθξπλζήθακε πξνο ηνλ θάβν γεκάηνη πξνζκνλή θη ειπίδα φηη ζα γεκίζνπκε ηε βάξθα ρηαπφδηα. ΋κσο, ζαλ λα καο είρε ρηππήζεη καχξν κάηη, νχηε ζεθηέ δε θάλακε. Οη ξφινη θάζε ηφζν άιιαδαλ. Μηα θνξά ν έλαο ηα θνππηά, κηα θνξά ν άιινο ην θακάθη. Σίπνηα, ηίπνηα! Κ άπνηεο απνηπρεκέλεο απφπεηξεο, δπν-ηξία βνπηήκαηα ηνπ Μηράιε δελ απέθεξαλ θαξπνχο. Φηάζακε ζην ηέξκα ηεο αθξνγηαιηάο θαη αξρίζακε λα ζηξίβνπκε ηνλ θάβν.

΢ε ιίγν ράζεθε απφ ηα κάηηα καο ε

αθξνγηαιηά ησλ Ώιπθψλ. Παξαθάησ ήηαλ ε αθηή ηνπ ΢ακπάλαγα. Σψξα λνκίδσ ιέγεηαη Υξπζή Ώθηή. Πεγαίλακε δίπια ζηνπο βξάρνπο, ζε ζεκείν πνπ ην βάζνο ηεο ζάιαζζαο ήηαλ πεξίπνπ ην κπφη καο. Σφηε πξψηνο ν Μηράιεο είδε ζηνλ πάην κηζνβπζηζκέλα ζηελ άκκν θάηη κεηαιιηθά αληηθείκελα. Έπεζε κέζα θαη ζε ιίγν αλέβαζε πάλσ ην πξψην. Ήηαλ κηα θαλνληθή γεξκαληθή νβίδα κε θπιηλδξηθφ ζρήκα. ΢ηελ θάησ εμσηεξηθή πιεπξά ν επηθξνπζηήξαο, πάλσ ε κπηεξή θσληθή άθξε πνπ φηαλ ζπγθξνπζηεί βίαηα πξνθαιεί ηελ έθξεμε. Ο θαζέλαο κπνξεί λα ηα έρεη δεη. Ώξγφηεξα ην πεξίβιεκά ηνπο ρξεζηκνπνηήζεθε ζαλ αλζνδνρείν ζε ζπίηηα. ΢ε ιίγν πέζακε θη νη δχν θη αλεβάζακε θη άιιεο. ΋κσο ε βάξθα βάξπλε θαη ζηακαηήζακε. Με πνιχ θφπν ζηα θνππηά θηάζακε θάπνηα ζηηγκή πίζσ. Ο Μηράιεο ηηο κεηέθεξε ζηελ απιή ηνπ. Κξαηήζακε κηα απ’ έμσ γηα λα ηελ «εμεηάζνπκε». Με πνιχ θφπν, ρσξίο θαζφινπ λα ζπλεηδεηνπνηνχκε ηνλ θίλδπλν, ζην ηέινο ηελ αλνίμακε. Μέζα ηεο είρε καθαξφληα απφ κπαξνχηη δηαβξσκέλα απφ ην λεξφ ηεο ζάιαζζαο. Μφιηο ην πξσηνείδα ζπκάκαη πσο είπα: -Έλα θνπηί Νηεβέηα! Ώπφ ηελ νκψλπκε βηνκεραλία καθαξνληψλ ηνπ ΐφινπ.

[122]

Σελ άιιε κέξα ηηο αλνίμακε φιεο. Με ηε κεραλή ηνπ παηέξα ηνπ ηα κεηέθεξε ζηελ πφιε. Σν κέηαιιν ην πνχιεζε ζηα «Παιηά» ζαλ ραιθφ, ηα καθαξφληα ηα κνηξαζηήθακε. Βγψ η’ άπισζα ζηα θεξακίδηα εγθαηαιεηκκέλνπ δηπιαλνχ ρακφζπηηνπ γηα πνιιέο κέξεο. ΋ηαλ θάπνηα ζηηγκή άλαςα ηελ άθξε ελφο ζπκπεξηθέξζεθε ζαλ βεγγαιηθφ. ΢πίζεο θαη ζφξπβνο κέρξη λα θαγσζεί φιν. Σα κνίξαζα ζε πεληάδεο θαη ηελ επφκελε ρξνληά ηα πνχιεζα ην βξάδπ ηεο Ώλάζηαζεο – κηα δξαρκή ην δεκαηάθη – ζην πξναχιην ηεο ΐαγγειίζηξαο. Δ ιεηηνπξγία γηλφηαλ ζηελ παιηά εθθιεζία, ε ζεκεξηλή λέα ήηαλ αθφκα ζην ρηίζηκν. Σν ΥΡΗ΢ΣΟ΢ ΑΝΔ΢ΣΖ ν παπάο ην έιεγε πάλσ ζηελ ηζηκεληέληα πιάθα ηνπ θαηαθχγηνπ πνπ είρε ε απιή ηεο εθθιεζίαο. Πνχιεζα 42 δεκαηάθηα. Καιή ζνδεηά. Ήκνπλ ραξνχκελνο. Σν εθθιεζίαζκα είρε επηζηξέςεη ζηνλ λαφ. Ο πνιχο ν θφζκνο βέβαηα είρε γπξίζεη ζηα ζπίηηα ηνπ γηα ηε καγεηξίηζα. Σφηε εγψ έθαλα ηελ «απνλελνεκέλε πξάμε». Σα ππφινηπα η’ άλαςα φια καδί θξαηψληαο ηα ζηα ρέξηα. Οη θσηηέο θαη νη ιάκςεηο πνπ αθνινχζεζαλ κε ςηινθφβεζαλ – άξγεζα ιίγν – θαη αζπλείδεηα ηα πέηαμα καθξηά. Ο δηάνινο έβαιε ην ρεξάθη ηνπ θαη άξπαμαλ ιίγν ηα θάησ θχιια απφ ην κηθξφ πιαηάλη ηεο απιήο. Βπηπρψο, απιψο ηζνπξνπθιίζηεθε. Ώπηφ ην δηαπίζησζα ηελ επφκελε, γηαηί ηφηε – ρεζκέλνο απφ ην θφβν – είρα εγθαίξσο εμαθαληζηεί.

[123]

22.

Ζ Νίθε Βόινπ

΢’ φιεο ηηο πφιεηο, πνπ ππάξρνπλ πνιιέο νκάδεο, γελληέηαη κηα αληίζεζε κεηαμχ ησλ νπαδψλ ηνπο, πνπ πνιιέο θνξέο θαη γηα νξηζκέλνπο αλζξψπνπο θηάλεη ζηελ έρζξα θαη ηνλ πφιεκν. Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη ζην ΐφιν αλάκεζα ζηηο ηζηνξηθέο νκάδεο ηεο Νίθεο θαη ηνπ Οιπκπηαθνύ. ΐέβαηα, φηαλ κεηά ηελ θαηνρή ε πξνζθπγηθή ζπλνηθία ηεο Ν. Εσλίαο έγηλε απηφλνκνο δήκνο, ηφηε ηππηθψο ήηαλ νκάδεο δχν φκνξσλ πφιεσλ. Ση ηα ζέιεηο φκσο; Σα φξηα έηζη θη αιιηψο είλαη κπεξδεκέλα. Δ αληίζεζε παξέκελε ίδηα κε εμαίξεζε θάπνηνπο «ςχρξαηκνπο» πνπ επηδίσμαλ ηελ έλσζή ηνπο. Πην εχθνιν είλαη λα ιχζεηο ην Μεζαλαηνιηθφ παξά λα ελψζεηο απηέο ηηο νκάδεο. Ο ππεχζπλνο, ζηα ρξφληα ηεο ρνχληαο, Ώζιαλίδεο έθαλε κηα ηέηνηα απφπεηξα. ΢ε έθηαθηε γεληθή ζπλέιεπζε ησλ κειψλ ηεο Νίθεο πνπ έγηλε ζηνλ ηφηε θηλεκαηνγξάθν Λίλην ελ είδεη εληνιήο έζεζε ην ζέκα: -Αθήζηε ηα απηά! Δλώζηε ηηο δπλάκεηο ζαο λα θάλεηε κηα δπλαηή νκάδα. ΋κσο δελ ήμεξε πνπ απεπζπλφηαλ. Σα ζηγνκνπξκνπξίζκαηα απφ θάησ εθθξάζηεθαλ αλάγιπθα απφ έλαλ θαξακπηλάην δεμηφ παξάγνληα ηεο νκάδαο, πνπ είρε ην ζάξξνο θαη ηελ αζθάιεηα ηεο ηδενινγηθήο ηνπ ζπγγέλεηαο. ΢εθψζεθε πάλσ θαη είπε ζηνλ Ώζιαλίδε: -Πάξε ηα θιεηδηά θη έλσζέ ηεο. Δκείο ζα ηελ μαλατδξύζνπκε από ηελ αξρή! Δ αίζνπζα ζείζηεθε απφ ηα ρεηξνθξνηήκαηα θαη ε πξνζπάζεηα γηα ηε ζπγθφιιεζε έπεζε ζην θελφ. Βίκαη ρξφληα πνιιά καθξηά απφ ηελ πφιε θαη δελ έρσ ηελ εηθφλα ηεο. Ίζσο νη νμείεο παιηέο αληηζέζεηο λα έρνπλ ακβιπλζεί, ίζσο λα κελ ππάξρεη αηκφζθαηξα πνιέκνπ, αιιά θάηη κέζα κνπ ιέεη, φηη ε αληίζεζε θνπθνβξάδεη ππφγεηα θαη κε ηελ πξψηε επθαηξία ζα εθδεισζεί ζαλ θεξαπλφο.

[124]

Βίκαη «θίιαζινο», αιιά θαιχηεξα λα πσ νπαδφο. ΢ην πνδφζθαηξν «αληηθεηκεληθνί»

είλαη κφλν νη ιαπάδεο, πνπ δελ έρνπλ δήζεη πνηέ ηνλ

ειεθηξηζκφ θαη ηελ έληαζε ηεο εμέδξαο. ΢ην θαλαηηζκφ κνπ κάιηζηα έρσ δψζεη θαη έλαλ πξαθηηθφ «επεμεγεκαηηθφ καλδχα». Ώλ ν άλζξσπνο έρεη έλα απφζεκα θαλαηηζκνχ θαιχηεξα λα ηνλ δηνρεηεχεη ζε «αλψδπλεο» θαηά ην δπλαηφλ θαηεπζχλζεηο θαη έηζη δε ληψζσ φιεο ηηο ελνρέο πνπ ίζσο πηζηεχεηε! Ξέξεηε φηη αλάκεζα ζηνπο λένπο ζήκεξα, πνπ πεξλάκε κηα επνρή χθεζεο ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ, ε πην πξνζθηιήο ζπδήηεζε είλαη γηα ην πνδφζθαηξν. Σν μέξσ θαιά γηαηί ε δνπιεηά κνπ ήηαλ ζπλέρεηα αλάκεζα ζηνπο λένπο. Μέζα ζηελ ηάμε, ζηα δηαιείκκαηα, ζε θάζε επθαηξία εθδήισλα θαη εγψ ην πάζνο κνπ. ΢ε θαηλνχξγηνπο, πνπ αθφκα δε κε ήμεξαλ, άξρηδα κε ηε δήισζε: -Δγώ δελ είκαη θαλαηηθόο! Ώθνινπζνχζε κηα παξαηεηακέλε ζησπή, νπφηε θάπνηνη πνπ δε ιηψλνπλ γη’ απηά εξεκνχζαλ θη έιεγαλ κέζα ηνπο: -Α! σξαία από απηόλ γιπηώζακε! Σφηε φκσο κε βξνληεξή θσλή έξηρλα ηνλ θεξαπλφ: -΋ρη δελ είκαη θαλαηηθόο! Δίκαη ΠΟΛΤ θαλαηηθόο! Ση λα θάλσ; Ώθνχ έθιεηζα κηα ζεηξά πφξηεο, έπξεπε λα έρσ θη εγψ έλαλ ηνκέα, πνπ λα ζπκψλσ, λα εθλεπξίδνκαη θαη λα καιψλσ θαη λα εθηνλψλνκαη . Ώπφ κηθξνί ζηελ πξνζθπγηθή καο γεηηνληά ήκαζηαλ ρσκέλνη ζηα ραξαθψκαηα. Ώπφ ηηο ηνπηθέο νκάδεο ΝΗΚΖ ΒΟΛΟΤ θαη απφ ηηο θεληξηθέο νκάδεο ησλ Ώζελψλ κε ηελ ΑΔΚ, φπσο θαη ηα κεγαιχηεξα κνπ αδέξθηα. Ώξγφηεξα κεξηθνί παξαζπφλδεζαλ, αιιά εγψ μεξνθέθαινο παξέκεηλα πηζηφο θη ακεηαθίλεηνο. Θα ζαο αλαθέξσ δχν ραξαθηεξηζηηθά επεηζφδηα. ΢ην γήπεδν ηεο Νίθεο - ζηε Μαηάλδξνπ θνληά ζην λεθξνηαθείν - γίλεηαη ν αγψλαο ηεο Ώ’ Βζληθήο Νίθε-Οιπκπηαθόο Πεηξαηώο. Δ Νίθε έπαηδε ζηελ πξψηε Βζληθή, ηφηε. Σα ζηξαβνζθπξίγκαηα πάλε θη έξρνληαη. Δ «αδηθία» καο πλίγεη. Δ εμέδξα, δίπια ζην γθαξάδ, βξάδεη. Μαδί ηνπο βξάδσ θαη εγψ. Βθείλε ηελ επνρή είκαη [125]

θνηηεηήο,

έλαο

δαθηπινδεηθηνχκελνο

απφ ζαλ

ηνπο

ιίγνπο

«θαιφ

θαη

θνηηεηέο

ηεο

κνξθσκέλν»

Ν.

Εσλίαο

παηδί.

ηφηε,

Βπηπιένλ

πνιηηηθνπνηεκέλνο ζην ρψξν ηεο Ώξηζηεξάο. Έλαο παξάγνληαο ηεο νκάδαο, έλαο αμηνπξεπήο θχξηνο, γηαηξφο ζην επάγγεικα, ζεθψλεηαη απφ ηνλ πάγθν ηεο νκάδαο θαη κε απεγλσζκέλεο θηλήζεηο θαη εθθιήζεηο πξνζπαζεί λα καο εξεκήζεη. ΋ηαλ ην κάηη ηνπ πέθηεη ζε κέλα κνπ ιέεη θσλαρηά: -Λεπηέξε πξνζπάζεζε λα ηνπο εξεκήζεηο! Μα ηελ Παλαγηά ζαο ιέσ, δε βξίδσ θαη ζπλήζσο πξνζπαζψ λα είκαη κε ηνπο άιινπο επγεληθφο. Υσξίο ζθέςε, κε ην έλζηηθην, ηνπ απαληψ γεκάηνο ζπκφ: -Άληε γ………… θαη ζπ! ΢ε δεπηεξφιεπηα θαηάιαβα ηε καιαθία κνπ αιιά ήδε ήηαλ αξγά. ΢ην ηέινο ηνπ αγψλα πήγα ζα βξεγκέλε γάηα δεηψληαο ζπγλψκε. Ώπηφο ρακνγειαζηφο κνπ ιέεη: -Σν μέξσ παηδί κνπ. Με ζηελαρσξηέζαη. Απηά έρεη ην πνδόζθαηξν! ΢πκθσλψ! Ώπηά έρεη ην πνδφζθαηξν. Δ ινγηθή, ε ζχλεζε, ε κεηξηνπάζεηα ράλνληαη. Μέζα ζην γήπεδν γίλεζαη έλα αλεμέιεγθην θνκκάηη ηεο αραιίλσηεο κάδαο. Σν άιιν επεηζφδην έγηλε ζηε

Ρηδνχπνιε, ζηνλ αγψλα

Αηγάιεσ-Νίθεο.

Μήπσο εθείλε ηε ρξνληά ε Ρηδνχπνιε ήηαλ έδξα ηνπ Ώηγάιεσ; Ο αγψλαο ήηαλ θξίζηκνο. Κάπνηα ζηηγκή ν δηαηηεηήο ζθχξημε έλα αλχπαξθην πέλαιηη ζε βάξνο ηεο Νίθεο. Λεο λα ιεηηνπξγνχζε απφ ηφηε ε «παξάγθα»; Σν πνηήξη μερείιηζε. Κάπνηνη απφ καο κπήθακε ζην ζηίβν θπλεγψληαο ην δηαηηεηή. ΋ρη πνιιά πξάγκαηα αιιά κεξηθνχο καο κάδεςαλ ζηα απνδπηήξηα. Ο αγψλαο πνπ ζπλερίζηεθε θαη δπζηπρψο έιεμε ζε βάξνο καο. Βθεί, ζηα απνδπηήξηα, κε πεξίκελε κηα έθπιεμε. Μέζα ζηνπο ζπιιεθζέληεο ήηαλ θη έλαο αδειθφο κνπ πνπ είρε έξζεη απφ ην ΐφιν κε ηελ νκάδα. Σφηε δελ [126]

ππήξραλ ηειέθσλα. Σα θηλεηά έηζη θη αιιηψο. Ώιιά, νχηε ζηαζεξά είρακε. Έηζη έκαζα ηα λέα απφ ηελ νηθνγέλεηα. Σψξα ε αγσλία κνπ ήηαλ άιιε. Με ηπρφλ ζπλδέζνπλ ην γεγνλφο κε ηε λενιαία πνπ ήκνπλ ηφηε. Βπηπρψο κεηά απφ ιίγν καο άθεζαλ ειεχζεξνπο. ΢ήκεξα δελ πεγαίλσ πηα ζην γήπεδν. Μπνξψ λα βξίδσ κφλνο κνπ κπξνζηά ζηελ ηειεφξαζε. Δ επίζεκε δηθαηνινγία πνπ έρσ είλαη: -Γελ κπνξώ, κε πηάλεη ε θαξδηά κνπ! ΋κσο ζαο νκνινγψ φηη δσ ηελ έληαζε ηνπ αγψλα ζα ληφβγαιην παιηθαξάθη…

[127]

23. Σα αθεληηθά κνπ Μηθξφ παηδί κπήθα ζηε βηνπάιε. Ήηαλ ε κνίξα γηα ηα βιαζηάξηα ηεο γεηηνληάο κνπ. Να κάζεη ην παηδί ηα βαζηθά γξάκκαηα κε φξην ην απνιπηήξην ηνπ δεκνηηθνχ Μεηά; Μεηά λα γίλεη παξαγηφο ζε θάπνην κάζηνξα, λα κάζεη κηα ηέρλε. Να γίλεη ν κηθξφο ζ’ έλα καγαδί, λα βγάδεη ηνπιάρηζηνλ ηα πξνζσπηθά ηνπ έμνδα. Ήηαλ αθφκα λσξίο γηα θαλνληθφ κεξνθάκαην ζηα εξγνζηάζηα ηεο πφιεο. Αε ιείπαλε δα ηα ψξηκα θαη ζηηβαξά ρέξηα λα θαιχςνπλ απηέο ηηο αλάγθεο. Ήηαλ ληξνπή θαη φλεηδνο λα ηελ αξάδεηο ζην ζπίηη. Ση ήζνπλ; Σεκπειραλάο θαη ραξακνθάεο; ΢ηα κηθξάηα κνπ, πξηλ αθφκα απφ ην ζρνιείν, ζπκάκαη δχν «εκπνξηθέο» κνπ δξαζηεξηφηεηεο. Παζαηεκπάο ζην γήπεδν ηεο Νίθεο θαη θνπινπξηδήο ζηα ζνθάθηα ηεο γεηηνληάο. Σν ζαθνχιη γηα ηνλ παζαηέκπν ήηαλ ε πάληλε ηζάληα πνπ είρε ξάςεη ε κάλα κνπ γηα ην κεγαιχηεξν αδειθφ κνπ φηαλ πήγαηλε ζην ζρνιείν. Μνλάδα κέηξεζεο ήηαλ ην θιηηδάλη ηνπ θαθέ. Ώξγφηεξα έγηλε ε δηθή κνπ ηζάληα θαη ηειηθά ρξεζίκεπζε λα απνζεθεχεη ε κάλα ηα καληαιάθηα ηεο κπνπγάδαο ηεο. Ώπηή απισλφηαλ ζ’ έλα ηελησκέλν ζρνηλί αλάκεζα ζηε δηθή καο αθαθία θαη ζηε κνπξηά ηεο Καιίθαηλαο πνπ ήηαλ ζην δηπιαλφ ζπίηη. Δ δνπιεηά κε ην παζαηέκπν δελ είρε ςσκί, γηαηί ήηαλ κφλν ηα απνγεχκαηα ηεο Κπξηαθήο. Με ηα θνπινχξηα ζπκάκαη ην ζπλαγσληζκφ κε ηνλ θνιιεηφ κνπ ηνλ Σαζνχιε: Πνηνο ζα θηάζεη πξψηνο ζην θνχξλν γηα λα γεκίζεη ηνλ μχιηλν ηαβά κε ηα πελήληα θξέζθα θαη ιαρηαξηζηά θνπινχξηα. Ο ηαβάο ήηαλ έλα μχιηλν παξαιιειφγξακκν κε πιατλά ζηεξίγκαηα, δεκέλν κε κηα πάληλε θνξδέια γχξσ απφ ην ιαηκφ. Σα θνπινχξηα ήηαλ ηαθηνπνηεκέλα φξζηα ζε νξηδφληηεο ζεηξέο. Γηα λα κέλνπλ θξέζθα ηα ζθέπαδα κε κηα πεηζέηα, πνπ είρα αξπάμεη απφ ην ζπίηη. Θπκάκαη πσο, αλ ηα πνχιαγα φια, έβγαδα θέξδνο 2.500 δξαρκέο, δειαδή 2,5 [128]

δξρ. αθνχ ν Μαξθεδίλεο δελ είρε θφςεη αθφκα ηα κεδεληθά. ΋κσο απηφ έπξεπε λα γίλεη γξήγνξα, γηαηί κεηά ηα θνπινχξηα μεξαίλνληαλ θαη δπζθφιεπε ην μεπνχιεκα. Βπηζηξνθή δελ ππήξρε. Γηα λα πάξεηο ηελ επφκελε κέξα λέν εκπφξεπκα έπξεπε λα μνθιήζεηο ην ρξένο ηεο πξνεγνχκελεο. Ήηαλ κηα ηάμε πνπ επηθξαηνχζε εθείλε ηελ επνρή θαη ε ηήξεζή ηεο ήηαλ απηνλφεηε. ΢ηελ παηδηθή ειηθία άιιαμα πνιιά αθεληηθά. Έληνλα ζπκάκαη ην ξάθηε, φπνπ εξγάζηεθα έληεθα κήλεο. Μφιηο ηέιεησζα ην δεκνηηθφ ν Παηέξαο θξφληηζε λα κάζσ κηα ηέρλε. Πήγα ζπζηεκέλνο, ήηαλ ν γακπξφο ηνπ άληξα ηεο αδειθήο καο. Βίρε έλα κεγάιν εκπνξνξαθείν ζηνλ θεληξηθφ δξφκν ηεο Αεκεηξηάδνο, απέλαληη απφ ην παιαηφ δεκαξρείν. Ώπηφ δελ ην είρε ξίμεη αθφκα ν ζεηζκφο. Σφηε πέξλαγε ην ηξελάθη γηα ηηο Μειηέο θαη κεξηθά πξσηλά ζθαξθάισλα πίζσ λα θεξδίζσ ιίγν ρξφλν. Σν σξάξην ήηαλ απγή κε λχρηα. Γηα ην κεζεκέξη ε Μάλα έθαλε θνπκάλην δίλνληάο κνπ θαγεηφ κέζα ζε κηα θαζηαληά, φπσο θαη ζ’ φια ηα αδέιθηα. ΢ην ξαθείν έθαλα φιεο ηηο ππεξεηηθέο δνπιεηέο, εθηφο απφ ην λα καζαίλσ ηελ ηέρλε. Πξσί-πξσί λα αλάςσ ην ζίδεξν, πνπ ήηαλ αθφκα κε θάξβνπλα, λα ηξέμσ δηαγσλίσο απέλαληη ζην χςνο ηνπ Άε Νηθφια λα ηαθηνπνηήζσ ην θνηέηζη πνπ είρε ζηελ απιή ηνπ ζπηηηνχ ηνπ ην αθεληηθφ, λα επηζηξέςσ ηξέρνληαο γηα ηελ θαζαξηφηεηα ηνπ εξγαζηαθνχ ρψξνπ. Πάλσ ζην παηάξη δνχιεπαλ δχν άηνκα. Έλαο γλψζηεο ηεο ηέρλεο, ν θάιθαο, πνπ δνχιεπε κε ην θνκκάηη θη έλαο άιινο πην παιαηφο απφ εκέλα. Έληεθα κήλεο πνιχ ιίγα πξάγκαηα κνπ έδεημε. Μφλν μειψκαηα, ξεκπαηέκαηα, θιάπεο θαη άξρηδα λα καζαίλσ θνπκπφηξππεο. ΢ηα ππαηληθηηθά κνπ παξάπνλα κε απνζηφκσλε ιέγνληαο: -Παξαπνληέζαη θηόιαο! Παο θάζε βξάδπ ζηα ζπίηη ζνπ. Δγώ πήγαηλα κόλν ηηο γηνξηέο. Έηζη δε καζαίλεηο ηέρλε! Βίρακε δηαιερηνχο πειάηεο, φπσο ηνλ Ώιέμαλδξν Μέξν, ηδηνθηήηε θαη δηεπζπληή ηεο ηζηνξηθήο ηνπηθήο εθεκεξίδαο «ΣΑΥΤΓΡ΋ΜΟ΢, έλαλ βνπιεπηή ηνπ ΢πλαγεξκνχ- δε ζπκάκαη η’ φλνκά ηνπ - πνπ έιθεε ηελ θαηαγσγή, άξα θαη ηε δεμακελή ησλ ςήθσλ ηνπ, απφ ηα ρσξηά ηνπ θάκπνπ, ΐειεζηίλν, Ρπδφκπιν, Υιφε, αιιά θαη πνιινχο βηνκήραλνπο θαη κεγαιέκπνξνπο. ΋ρη κφλν άλδξεο [129]

αιιά θαη γπλαίθεο. Σφηε ήηαλ πνιχ ηεο κφδαο ηα αλδξηθνχ ζηηι ηαγηέξ. Σα ξνχρα κεηά ηελ ηειεπηαία πξφβα θαη ην ηειηθφ θηλίξηζκα ηα πήγαηλα ζηα ζπίηηα ειπίδνληαο ζε θάλα ξεγάιν πνπ ζπάληα φκσο εξρφηαλ. Θπκάκαη φκσο ην εμήο ραξαθηεξηζηηθφ επεηζφδην. Ήηαλ λα παξαδψζσ έλα ηαγηέξ θνληά ζηνλ Άλαπξν ζε κηα γλσζηή νηθνγέλεηα ελφο βηνκήραλνπ πνπ είρε ην εξγνζηάζηφ ηνπ ζηελ Πνιπκέξε θαη ζπίηη ζηνλ παξαιηαθφ δξφκν. Βίρα κεγάιεο πξνζδνθίεο. Έηζη πήξα ν θαθνκνίξεο κεο ηελ αθέιεηά κνπ ην ιεσθνξείν 1 Νέα Εσλία- Άλαπξνο, ειπίδνληαο φηη ην κπαμίζη ζα αλαπιήξσλε ζην πνιιαπιάζην ην αληίηηκν ηνπ εηζηηεξίνπ. Πιελ καηαίσο.

Φξνπ-θξνχ θη

αξψκαηα, ζπγθαηαβαηηθή ζπδήηεζε γηα ην θαεκέλν κηθξφ παηδί απφ ηε Νέα Εσλία θη άιια παξφκνηα. ΋κσο κπαμίζη… ΢ηελ αξρή ην αθεληηθφ δε κνπ έδηλε ηίπνηα ζαλ ακνηβή. Μάζαηλα ηελ ηέρλε ληε! Ώξγφηεξα άξρηζε λα κνπ δίλεη έλα ηάιηξν ηε βδνκάδα! ΋κσο παξ’ φια απηά ε αλακνλή γηα ην βξάδπ ηνπ ΢αββάηνπ ήηαλ γιπθηά. Αε βγήθε ηδάκπα ε παξνηκία: ΢άββαην λα ‘λαη κάζηνξα θη αο είλαη θαη ρίιηεο ώξεο. Με ην ζρφιαζκα έπαηξλα έλαλ θνξλέ απφ ην γαιαθην-δαραξνπιαζηείν Κ. Καξηάιε θαη Αεκεηξηάδνο. Μηάκηζε δξαρκή. Σνλ έηξσγα ζηγά- ζηγά κέρξη λα θηάζσ ζηελ ηνπινχκπα ηεο πιαηείαο ηνπ Αεκνηηθνχ Θεάηξνπ Βθεί έπηλα αξθεηφ λεξφ. ΢ηελ άδεηα αιάλα θάλαλε πηάηζα ηα καθξπθάξα γηα ηηο βαξηέο κεηαθνξέο. Νσξίο ην απφγεπκα ηεο Κπξηαθήο ζηλεκαδάθη ζην ΢ΣΏΡ , απέλαληη απφ ηε ζηδεξνπξγία ΢ηακαηφπνπινπ, φπνπ δνχιεπε ρξφληα πνιιά ν Παηέξαο. Μηα πεξηπέηεηα ή κηα θσκσδία κε ηνπο ήξσεο ηεο επνρήο. Σαξδάλ, Γνξφ, ΥνληξφοΛηγλφο, Άκπνη θαη Κνζηέιν, θ. ά. Κάζε θνξά πνπ άλαβαλ ηα θψηα αγψλαο λα βξνχκε ηξφπν λα κείλνπκε θαη ζηελ άιιε πξνβνιή. Τπάιιεινη ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ έιεγραλ ηνπο αξηζκνχο θη έβγαδαλ κε ην δφξη φζνπο ην είραλ δεη. ΢χληνκα έραζα ην ελδηαθέξνλ γηα ηε ξαπηηθή. Σν αθεληηθφ θξαηνχζε ηα κπζηηθά ηεο ηέρλεο ιεο θη ήηαλ θξαηηθά κπζηηθά. Βθεί πνπ καιψζακε νξηζηηθά ήηαλ κε ηελ πξσηλή εθεκεξίδα. Αε κ’ άθελε λα ηελ πηάζσ ζηα ρέξηα κνπ θαη εγψ [130]

αλαδεηνχζα ηξφπνπο λα γίλσ ιαζξαλαγλψζηεο. Σν αθεληηθφ αξγφηεξα έιεγε ζηνλ γακπξφ κνπ Ο Λεπηεξάθεο δελ έθαλε γηα ξάθηεο. Απηόο ζέιεη εηδήζεηο θαη γξάκκαηα. Κάπνηα ζηηγκή ε απφθαζε σξίκαζε κέζα κνπ. Να θύγσ, λα θύγσ… ζα θύγσ. ΋ηαλ ην είπα ζην ζπίηη φκσο είδα μηληζκέλα κνχηξα: Σώξα, ηη ζα θάλεηο; Έπηαζα δνπιεηά ζην κεγαινκπαθάιηθν ηεο γεηηνληάο. Ήηαλ ζα έιεγα έλα πξψηκν ζνππεξκάξθεη. Πνπινχζε ηα πάληα. Ώθάζαξην πεηξέιαην γηα ηηο γθαδηέξεο, θαζαξφ γηα ηηο ιάκπεο. Σζηκέληα γηα ην ζπλνηθηζκφ πνπ έθεξλαλ κεηά απφ παξαγγειία ηα θάξα απφ ην ηζηκεληάδηθν ΋ιπκπνο ζηελ Ώγξηά. Έθηηαρλε ηφλνπο ειηέο ζ’ φιεο ηηο πνηθηιίεο πνπ θαηέβαδαλ αγξφηεο παξαγσγνί απφ ηα Μειηζζηάηηθα. Ώηέιεησηεο ψξεο έρσ θάεη κ’ έλα μπξαθάθη λα ραξάδσ ειηέο γηα ηελ πνηθηιία μηδάηεο. Μεραλή πνπ θαβνχξληηδε θαη άιεζε θαθέ. Μεράλεκα λα θφβεη ζε ιεπηέο θέηεο ηα ζαιάκηα θαη ηελ κνξηαδέια. Σν αθεληηθφ είρε ηξαβερηεί ζηελ άθξε, ιφγσ ηεο ειηθίαο ηνπ, θαη ην καγαδί ην δηεχζπλε ν δεχηεξνο ηνπ γηνο, ν Σάθεο. Άλζξσπνο κε πξννδεπηηθή αληίιεςε θαη γνχζην. Έβαδε ζην καγαδί φιε ηε πνηθηιία ησλ πξντφλησλ πνπ είραλ ηα θαηαζηήκαηα ρνληξηθήο πψιεζεο -εδψδηκα θη απνηθηαθά -ηεο θάησ πφιεο. Μεγάιε πνηθηιία ηπξηψλ,

δεθάδεο είδε κε

ηνπξζηά, αγαπεκέλν θαη θηελφ είδνο ηεο επνρήο, θνλζέξβεο κε θξέαηα, παζηέο ζαξδέιεο θαη άιια ςάξηα, αιιαληηθά πνπ δελ είρα μαλαδεί, νχηε δνθηκάζεη. Αε ιέσ γηα ηα φζπξηα, ηα ξχδηα θαη ηα δπκαξηθά. Σφηε δελ ήηαλ ζπζθεπαζκέλα. ΢εηξά ηα ηζνπβάιηα θαη ε ζέζνπια γέκηδε αλάινγα ηηο ραξηνζαθνχιεο. Γπγαξηέο πνπ θάζε ηφζν έιεγρε θαη ζθξάγηδε ε Ώγνξαλνκία. Μαδί κε ηνλ Σάθε έκαζα ηε δνπιεηά, αιιά θαη ιαδψζεθε ην άληεξφ κνπ, ΋κσο επέζηξεςε απφ ην ζηξαηφ ν κεγάινο αδειθφο Νίθνο θαη ν Σάθεο έθπγε γηα ηε δηθή ηνπ ζεηεία. Με ην λέν αθεληηθφ δελ ηα πήγα θαιά. ΢πλέρεηα γθξίληα θαη κνπξκνχξα! ΋ηαλ εξρφηαλ ε Μάλα κνπ γηα ςψληα εξρφηαλ απεηιεηηθφο απφ πάλσ κνπ, κελ ηνλ [131]

θιέςσ ζην δχγη. Ώπφ ην θφβν ησλ Ενπδαίσλ κπνξεί θαη λα ηελ αδηθνχζα. Έιεγρα φκσο επηζηακέλσο ην απαξαίηεην ηεθηέξη καο γηα δηπινρξεψζεηο, άζιεκα ζην νπνίν δηαθξίζεθε κε ηθαλνπνηεηηθέο επηδφζεηο ηα επφκελα ρξφληα. Αελ ήμεξε ηα θαηαηφπηα θαη γηα έλα δηάζηεκα ήκνπλ αλαληηθαηάζηαηνο. Σν αθεληηθφ, ιαγσληθφ, δξαρκνθνληάο, έγηλε αλππφθνξνο. Μπήθακε ζηε θαζεκεξηλή ξνπηίλα. Άξρηζε λα κε ηξψεη κηα λέα ζθέςε: Να ζπλερίζσ ην ζρνιείν. Βίρα ράζεη ηελ επαθή κε ηα καζήκαηα, ζρεδφλ δχν ρξφληα θη έπξεπε λα μαλαπηάζσ πάιη ην λήκα. Οη εηζαγσγηθέο ζην γπκλάζην ηφηε δελ ήηαλ παίμε-γέιαζε Πξνκεζεχηεθα κεξηθά κεηαρεηξηζκέλα βηβιία ηεο έθηεο δεκνηηθνχ θαη αγφξαζα έλα βνεζεηηθφ Πώς λα πεηύτεηε ζηο γσκλάζηο. ΋ηαλ θάπνηα ζηηγκή έθαλα ηνλ Παηέξα θνηλσλφ ηνπ λένπ πφζνπ κνπ απηφο κνπ απάληεζε κε βάζε απηά πνπ ήμεξε -Καιά, εζύ δελ ηέιεησζεο ην ζρνιείν; -Ναη, αιιά ζέισ λα πάσ παξαπάλσ -Κάλε ό,ηη ζέιεηο. Μόλν κε δεηήζεηο ιεθηά. Ξέξεηο ηελ θαηάζηαζε. Σα επφκελα ρξφληα θξφληηδα κφλνο κνπ γηα ηα έμνδα πνπ δεκηνχξγεζα κε ην ζρνιείν. Πήγα ζην ζρνιείν γλσξίδνληαο φηη ε ελαιιαθηηθή ιχζε ήηαλ ρεηξφηεξε. Έηζη έγηλα θαιφο καζεηήο. Δ Νέα Εσλία δελ είρε δηθφ ηεο γπκλάζην. Τπήξρε κφλν έλα παξάξηεκα ηνπ 2νπ γπκλαζίνπ ηνπ ΐφινπ πνπ είρε ηηο ηέζζεξηο πξψηεο ηάμεηο. Βηζαγσγηθέο εμεηάζεηο έδσζα ζε έλα θηήξην ηεο νδνχ Γαιιίαο, πίζσ απφ ηα δηθαζηήξηα. ΋ηαλ άξρηζαλ ηα καζήκαηα μαλαβξέζεθα ζηα παιαηά ιεκέξηα. Σν παξάξηεκα ζηεγαδφηαλ ζην ζρνιηθφ ζπγθξφηεκα ηνπ 7νπ -8νπ δεκνηηθνχ. Ώπηά κέρξη ηνπο ζεηζκνχο, πνπ έθεξαλ ηα πάλσ θάησ. Ώο επηζηξέςνπκε ζην αξρηθφ ζέκα. Λφγσ ηνπ ζρνιείνπ δε κπνξνχζα λα είκαη ζηαζεξφο θαη κφληκνο ππάιιεινο ζε κηα δνπιεηά. Έγηλα επνρηαθφο εξγαδφκελνο θαη άξα άιιαμα αξθεηέο δνπιεηέο θαη γλψξηζα πνιιά αθεληηθά. Σα ΢αββαηνθχξηαθα, ηηο γηνξηέο, αιιά θπξίσο ην θαινθαίξη. Ώξθεί λα εχξηζθα κηα απαζρφιεζε.

[132]

Καιά πώο εύξηζθεο ηηο δνπιεηέο; Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο πήγαηλα ζπζηεκέλνο. Ώιιά έρσ ρξεζηκνπνηήζεη θαη ηε κέζνδν ξσηψληαο πφξηα-πφξηα: -Θέιεηε κηθξό; Εεηάηε ππάιιειν; Ανχιεςα σο κηθξφο ζε θνπξείν, ζε καλάβηθν, ζε ηζαγθάξηθν, ππάιιεινο ζε πνηνπνηείν, ζε βελδηλάδηθν, ζε θαζαξηζηήξην ξνχρσλ, ζε γαδσηή πνπ έθηηαρλε θφληηα, ζε θαξκαθείν, ζε θαηάζηεκα κε γεσξγηθά θάξκαθα γθαξζφλη ζε θαθελείν,

ζε

ιαληδηέξεο

ηζηπνπξάδηθν,

ζηνλ

Λνχθνπιν,

θνξηνεθθνξησηήο ζηα ςπγεία ηεο ΒΦΏ θαη άιιεο δνπιεηέο πνπ κνπ δηαθεχγνπλ ηψξα. Τσάρκα με παιδικούς μου φίλους Κάζε αθεληηθφ είρε ηα δηθά ηνπ ραξαθηεξηζηηθά. Βδψ ζέισ λα

αλαθεξζψ

ζε

κεξηθά

αμηνζεκείσηα επεηζφδηα, αιιά θπξίσο λα θέξσ ζηε κλήκε κνπ ηηο δηθέο κνπ αληηδξάζεηο. Γηα ηνλ θπξ- Μήηζν ζην ηζηπνπξάδηθν αλαθέξνκαη ζην αθήγεκα «ην καιαθφ ππνγάζηξην» θαη δηαηεξψ γη’ απηφλ φκνξθεο

αλακλήζεηο. ΢ηα γεσξγηθά

θάξκαθα δνχιεςα πεξίπνπ ζαξάληα κέξεο. Ήηαλ ζε θεληξηθφ ζεκείν ηεο πφιεο, ζε κηα ζηνά ηεο Εάζσλνο, θάησ απφ ην πην θεκηζκέλν εθείλε ηελ επνρή μελνδνρείν ηεο πφιεο. Βθείλε ηελ πεξίνδν ην καγαδί είρε δηαθεκηζηεί ζηφκα κε ζηφκα, φπσο ζπλήζσο γηλφηαλ ηφηε, πσο είρε ην θαιχηεξν εληνκνθηφλν. Έηζη θαζεκεξηλά πάλσ απφ εθαηφ άηνκα έκπαηλαλ [133]

ζην καγαδί

δεηψληαο ην καγηθφ θαθειάθη. Ση ήηαλ απηφ; Έλα θνπηάθη κε

γεσξγηθφ θάξκαθν - κάιινλ παξαζείν -

αλαθαηεπφηαλ κε ηξεηο γεκάηεο

ζέζνπιεο νπδέηεξε ζθφλε - κάιινλ ηαιθ. Σν κίγκα κνηξαδφηαλ ζε

100

θαθειάθηα πνπ έθεπγαλ κε κεγάιε επθνιία Ώπηφ δε ζθφησλε κφλν έληνκα. Μπνξνχζε λα ζθνηψζεη θαη άλζξσπν. ΢ηε δνπιεηά πήγα ζπζηεκέλνο απφ ηνλ αδειθφ κνπ Νίθν πνπ είρε θηιηθέο ζρέζεηο κε ην αθεληηθφ. Ώπηφο είρε θάηη ηδησηηθέο παξηίδεο έμσ απφ ηελ πφιε θαη θάζε κέξα εμαθαληδφηαλ γηα πνιιέο ψξεο αθήλνληάο κε απφιπην θπξίαξρν ηνπ ρψξνπ. Ήξζε ην πξψην ΢άββαην θαη δε κνπ έδσζε θξάγθν. Έθαλα ηα παξάπνλα ζηνλ αδειθφ κνπ θαη απηφο κνπ είπε.

-Κάλε ππνκνλή, ζα ζε πιεξώζεη ην άιιν! Έθαλα ππνκνλή, αιιά φηαλ θαη ην άιιν ΢άββαην δε κέηξεζε θξάγθν κ’ έδσζαλ ηα θίδηα. Σελ Κπξηαθή ζθέθηεθα θη απνθάζηζα πψο ζα πάξσ ηα ρξεσζηνχκελα. Σε Αεπηέξα άξρηζα λα θηηάρλσ ην γλσζηφ κίγκα, αιιά αληί γηα ηξεηο ζέζνπιεο κε ηαιθ έβαια ηέζζεξηο. Ο έιεγρνο κπνξνχζε λα γίλεη ζηα θνπηάθηα κε ην θάξκαθν. Ώληί γηα 100 θαθειάθηα ηε θνξά έβγαια πάλσ απφ 120. Με ηελ πψιεζή ηνπο ηζέπσλα ηε δηαθνξά. Σφηε δελ έθαλα ζχλζεηνπο ζπιινγηζκνχο. ΢ηε ζθέςε κνπ θπξηαξρνχζε ε απηνλφεηε επηζπκία: Να πάξσ ηα ιεθηά πνπ δηθαηνχκαη! ΐεβαίσο ήηαλ θινπή, αιιά κε εχινγε δηθαηνινγία. Βθ ησλ πζηέξσλ ζθεπηφκελνο θαη άιιεο δηθαηνινγίεο ζα κπνξνχζα λα ηζρπξηζηψ φηη ήηαλ κηα «νηθνινγηθή πξνζθνξά», αθνχ ην αξαησκέλν κίγκα ήηαλ ιηγφηεξν επηθίλδπλν θαη ε ζπλνιηθή πνζφηεηα ηνπ θαξκάθνπ πνπ ζα δηαρεφηαλ ζην πεξηβάιινλ πην πεξηνξηζκέλε. ΢ην κήλα κνπ έδσζε θάηη ςίρνπια, αιιά κε απηά πνπ ππεμαίξεζα ήηαλ κηα δίθαηε θαη ινγηθή θαηά ηελ άπνςή κνπ ακνηβή. ΢ε ιίγεο κέξεο, ρσξίο εμεγήζεηο, ηνπ είπα πσο θεχγσ. Υσξίζακε νξηζηηθά ηα ηζαλάθηα καο. Σε δνπιεηά ζην «Λνχθνπιιν» ηε βξήθα κφλνο κνπ, ξσηψληαο πφξηα- πφξηα Ήηαλ θνληά ζην ηέινο ηεο παξαιίαο, ακέζσο κεηά ην ζεξηλφ ζηλεκά ηνπ ΡΒΞ. ΢ε κηα απφζηαζε απφ ην ζπίηη, γηα ηα κέηξα ηεο επνρήο ζε ζπλδπαζκφ κε ην [134]

λεαξφ ηεο ειηθίαο κνπ, αξθεηά κεγάιε, αλ ζθεθηείο φηη ην αλεβνθαηέβαζκα ζα γηλόηαλ κε ηα πόδηα. Μνπ είπε ην αθεληηθό όηαλ ζπδεηνύζακε γηα ηελ πξόζιεςε: -Σν πξσί κε βηαζηείο! Έια κεηά ηηο δέθα. Ώ! Χξαία! Βίπα κέζα κνπ, κπνξψ λα έξρνκαη κε άλεζε. Δ πξψηε εξγαζία ήηαλ λα θαζαξίζσ έλα ηζνπβάιη παηάηεο. Ώθνινχζεζε ην πιχζηκν ησλ ρφξησλ. Σν κεζεκέξη θάγακε φινη καδί. Έθαγα θαιά. Ξεθνπξαζηήθακε ιίγν θη άξρηζε ε πξνεηνηκαζία γηα ην βξάδπ. Να ζθνππίζσ ην ρψξν, λα ηαθηνπνηήζσ ηα ηξαπέδηα, λα βάισ ηξαπεδνκάληηια, ηηο αιαηηέξεο, λα είκαζηε έηνηκνη γηα ηνπο πειάηεο. Μεηά απνκνλψζεθα ζηελ θνπδίλα. Ώλέιαβαλ έμσ νη ζεξβηηφξνη θαη νη παιαηφηεξνη βνεζνί. Βγψ ζα ππνδερφκνπλ ηα πηάηα κεηά ηε ρξήζε ηνπο, ζα θαζάξηδα ηα ππνιείκκαηα ζπγθεληξψλνληάο ηα ζ’ έλα θάδν γηα ηα γνπξνχληα. Μεηά ε θχξηα δνπιεηά: Σν πιχζηκν κε δεζηφ λεξφ, ηαθηνπνίεζε γηα ζηξάγγηζκα. Έηζη ζηα φξζηα κνπ πξνζθέξζεθε ην βξαδηλφ πηάην. Δ θνχξαζε άξρηζε λα κε θπξηεχεη, αιιά αθφκε δελ είρα ζπλεηδεηνπνηήζεη ην σξάξην ελφο εζηηαηνξίνπ πνιπηειείαο φπσο ήηαλ ν Λνχθνπινο. Με άθεζαλ λα θχγσ ιίγν πξηλ ηηο δχν ηε λχρηα. Δ παξαιία έξεκε, ηα αζηηθά ιεσθνξεία ηειεησκέλα εδψ θαη ψξεο, ρσξίο ηειέθσλν ζην ζπίηη. Κνληά ζηα Φαξάδηθα ζπλάληεζα αιαθηαζκέλνπο ηε Μάλα θη έλα απφ ηα αδέιθηα κνπ.

- Γελ είλαη δνπιεηά γηα ζέλα, παηδί κνπ, απηή! Βίρε δίθαην, αιιά δε ζ’ άθελα ην θφπν κηαο νιφθιεξεο κέξαο απιήξσην. Έθαλα ππνκνλή κηα νιφθιεξε εβδνκάδα θαη κεηά κε ηνλ είδαηε ηνλ Παλαγή! Πξφιαβα φκσο θη έπιπλα εθαηνληάδεο βξψκηθα πηάηα. Άιιν ελδηαθέξνλ επεηζφδην ήηαλ κε ηελ Ώζηαηηθή γξίπε ΋ινη ζρεδφλ θξεβαηψζεθαλ ηφηε. Βγψ έηπρε λα δνπιεχσ ζην κνλαδηθφ θαξκαθείν πνπ είρε εθείλε ηελ επνρή ε Νέα Εσλία. ΢ηνλ θχξην Λεσλίδα, πνπ ήηαλ έλαο ήξεκνο, πνιηηηζκέλνο, ζπκπνλεηηθφο θαη δηαιερηφο άλζξσπνο ηεο γεηηνληάο καο. Ώζφξπβα ζξεζθεπφκελνο, θαζφινπ Φαξηζαίνο. Με ηελ πνιχρξνλε, δπζηπρψο,

[135]

απνκάθξπλζή κνπ απφ ηε γελέζιηα πφιε, ηψξα ηειεπηαία έκαζα φηη πέζαλε ζηα βαζηά γεξάκαηα. Βπρή κνπ λα πξαγκαηψζεθαλ φζα πίζηεπε θη επηζπκνχζε. Βθείλεο ηηο κέξεο δνπιεχακε αζηακάηεηα. Μέξα- λχρηα, σξάξην δελ ππήξρε. Ο θπξ- Λεσλίδαο καο κπνχθσλε πξνιεπηηθά κε θάξκαθα γηα λα κελ αξξσζηήζνπκε. Ήκνπλα ν βνεζφο ηνπ βνεζνχ, πνπ ήηαλ ν ζπκπαζήο θη επγεληθφο Νίθνο . Δ κεγάιε κνπ έθπιεμε ήηαλ ε εγεκνληθή, γηα κέλα θαη ηελ επνρή πνπ κηιάκε, ακνηβή πνπ κνπ έδσζε ζην ηέινο Σα πεξηζζφηεξα ηα έδσζα ζηε κάλα, θξάηεζα φκσο θαη γηα ηνλ εαπηφ κνπ. Ο θπξ- Λεσλίδαο πάληα ξσηνχζε αξγφηεξα γηα κέλα, γηα ηελ πνξεία κνπ ζην Παλεπηζηήκην θαη φια ηα ππφινηπα. Θα κπνξνχζα λα ζπλερίζσ θαη κε άιια ζπκβάληα. Πηζηεχσ φκσο φηη κε απηά δίλσ έλα ζηίγκα ηεο επνρήο αιιά θαη ηνπ ραξαθηήξα κνπ. Αελ εθθξάδσ θαλέλα παξάπνλν Ήηαλ ζθιεξή ε επνρή θαη δχζθνιε. Πήξε πνιινχο αλζξψπνπο ζχληνκα ζηνλ ηάθν. Βγψ, δφμα ην Θεφ, δσ θαη θέξλσ ζηε ζθέςε κνπ φιν απηφλ ηνλ θφζκν. Οη πεξηζζφηεξνη πάιεπαλ γηα έλα κεξνθάκαην θη ν θαζέλαο ηνπο κνπ πξφζθεξε θάηη. ΋ια απηά έπιαζαλ ην ραξαθηήξα κνπ. Σν ηειηθφ ζπκπέξαζκα είλαη: Ήκνπλ θη εγώ ιίγν ηδηόξαο!

[136]

Δθεβηθές κλήκες 24. Ο ζεηζκόο Ο πξψηνο ζεηζκφο, πνπ έδεζα, ήηαλ ζην ΐφιν ην 1955. Με βξήθε ηε ζηηγκή πνπ θαζφκνπλ ακέξηκλνο ζηελ ηνπαιέηα. Μηα εκπεηξία πνπ φηαλ ηελ πξσηνζπλαληάο, ζε ηαξάδεη έηζη θη αιιηψο, αιιά εθεί πνπ ήκνπλ πιήξσο αθεκέλνο ην μαθληθφ ηαξαθνχλεκα ζθξαγίζηεθε κέζα κνπ ζαλ αξλεηηθφ αίζζεκα θαη απφ ηφηε κε θπλεγάεη δηαξθψο φια ηα ππφινηπα ρξφληα. ΐεβαίσο ν ίδηνο ν ζεηζκφο είλαη κηα δηαδηθαζία πνπ θξαηάεη ιίγα δεπηεξφιεπηα θαη κεηά ηειεηψλεη. ΢ηε δηάξθεηα ηνπ, φηη είλαη λα ζπκβεί, ζπκβαίλεη πξηλ πξνιάβεηο θαλ λα ην ζπλεηδεηνπνηήζεηο. Γίλεηαη φκσο! Γηα ιίγνπο έρεη ηξαγηθέο ζπλέπεηεο, γηα ηνπο πνιινχο απνηειεί έλα πεξαζηηθφ ζπκβάλ. Δ αγσλία δελ είλαη απηφο ν ίδηνο ν ζεηζκφο. Δ αγσλία θαη ην βαζαληζηήξην είλαη ε δηαξθήο αλεζπρία, ε αδηάθνπε αλακνλή γηα ην επφκελν ξαληεβνχ καδί ηνπ. ΋πνηνο δελ έρεη απηή ηελ αγσλία λα κνπ ηνλ δείμεηε, λα ηνλ γλσξίζσ! Γη’ φπνηνλ δε θνβάηαη ην ζεηζκφ δπν εξκελείεο κφλν κπνξψ λα δψζσ. Πξψηνλ γηαηί κέρξη ηψξα δελ είρε ηελ «ηχρε» απηήο ηεο εκπεηξίαο θαη δεχηεξνλ γηαηί είλαη απφ εθείλε ηελ παξάμελε θη αληηπαζή ρνληξφπεηζε θαηεγνξία αλζξψπσλ, πνπ δελ ηε δειεχσ θαη ζα κπνξνχζα λα ηζρπξηζηψ φηη κάιινλ ηε ιππάκαη. Βίλαη εθείλνη πνπ έρνληαο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θιεηζηνχο ηνπο δξφκνπο επηθνηλσλίαο κε ην πεξηβάιινλ, έρνπλ απζαίξεηα βαπηίζεη ηελ αλαηζζεζία ηνπο ςπρξαηκία ή ζάξξνο. Βκέλα ν θφβνο ηνπ ζεηζκνχ είλαη βαζηά ραξαγκέλνο κέζα κνπ θαη ηνλ ζπλάληεζα πνιιέο θνξέο ζηε δσή κνπ, ηδηαίηεξα φηαλ ζηνπο ζεηζκνχο ησλ Ώιθπνλίδσλ λήζσλ είρα θαη κηθξφ παηδί. Ο ζεηζκφο ζην ΐφιν ηνπ ’55 πέξα απφ ηηο δεθάδεο αλζξψπηλα ζχκαηα πξνθάιεζε αλεπαλφξζσηεο πιηθέο δεκηέο ζηελ πφιε, πιήγσζε ηα σξαία [137]

λενθιαζηθά ζπίηηα πνπ είρε ην θέληξν ηεο

θαη άθεζε άζηεγνπο ρηιηάδεο

θαηνίθνπο ηεο. Ώλάκεζα ζηα θηίξηα ήηαλ θαη ηα ζρνιεία θαη εθείλε ε ζρνιηθή ρξνληά ηειείσζε κε καζήκαηα ζην χπαηζξν. Ώπφ εθείλε ηε ρξνληά θαη κε ζπλερή θζίλνπζα πνξεία ζηα επφκελα ρξφληα ν ΐφινο έραζε ηελ αξρηθή ηνπ ιάκςε θαη έπαςε λα είλαη ην πξψην αζηέξη ηεο Θεζζαιίαο. Γηα αληηθεηκεληθνχο ιφγνπο άξρηζε λα αλαδεηθλχεηαη ε πφιε ηεο Λάξηζαο. Με ηδηαίηεξα θξνληηζκέλε πνιηηηθή πίεζε απφ ηνλ ηφηε ζεκαληηθφ πνιηηηθφ παξάγνληα θαη πξφεδξν ηεο ΐνπιήο Κ. .Ρνδφπνπιν1 ηνλ γλσζηφ κε ην πξνζσλχκην ν Μνριόο θαη ηε ζηαδηαθή κεηαθνξά ησλ θεληξηθψλ ππεξεζηψλ απφ ην ΐφιν ζηε Λάξηζα, κε ην θπζηθφ άλνηγκα ησλ απηνθηλεηφδξνκνπ Ώζήλαο-Θεζζαινλίθεο ην ιηκάλη ηνπ

ΐφινπ, σο κνλαδηθή δηέμνδνο ησλ

πξντφλησλ ηνπ θάκπνπ ηεο Θεζζαιίαο, έραζε κεγάιν κέξνο απφ ηελ αξρηθή ηνπ ζεκαζία. Έκεηλαλ ηα εξγνζηάζηα ζηδεξνβηνκεραλίαο, θισζηνυθαληνπξγίαο, επεμεξγαζίαο θαπλνχ θαη έλαο κεγάινο αξηζκφο εηδηθεπκέλσλ βηνκεραληθψλ εξγαηψλ. Δ θξίζε ζηε βηνκεραλία ζηέξεζε ζε έλα κεγάιν πνζνζηφ θη απηφ ην πιενλέθηεκα. Έκεηλε κφλν ην πιενλέθηεκα ηεο θπζηθήο ζέζεο ηεο πφιεο, ε χπαξμε ηεο ζάιαζζαο, νη θαιινλέο ηνπ Πειίνπ κε ηα παλέκνξθα ρσξηά ηνπ θαη ε απμαλφκελε αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ. Μεγάιν ρηχπεκα ζηελ πφιε ήηαλ ε αλαρψξεζε, θπξίσο γηα ηελ Ώζήλα ελφο κεγάινπ αξηζκνχ επθαηάζηαησλ αζηηθψλ νηθνγελεηψλ πνπ είραλ ηε δπλαηφηεηα αιιά θαη ηελ πνιπηέιεηα ηεο κεηεγθαηάζηαζεο. Δ πφιε έραζε έλα κεγάιν θνκκάηη απφ ην εηδηθφ άξσκα πνιηηηζκνχ πνπ πξνεγνπκέλσο ηε δηέθξηλε. Ο ΐφινο παξφηη ήηαλ επαξρηαθή πφιε είρε απφ παιαηά πινχζηα θαιιηηερληθή θαη πνιηηηζηηθή παξάδνζε θαη αληίζηνηρνπο ζπιιφγνπο κε ππθλφ πξφγξακκα εθδειψζεσλ.

1

Ο ζσγγραθέας Μητάιες Καραγάηζες (θηιοιογηθό υεσδώλσκο) ήηαλ αδειθός

ηοσ [138]

Βίλαη κηα επθαηξία λα ππελζπκίζσ ζ’ απηφ ην ζεκείν - γηαηί ηειηθά φια ηα παίξλεη ν άλεκνο, αιιά κεξηθά πξάγκαηα δελ πξέπεη λα μερληνχληαη - ην «θφιπν» κε ηνλ νπνίν ράζεθαλ πνιινί ειεχζεξνη ρψξνη αιιά θαη κηα ζεηξά απφ πιαηείεο ζηε Νέα Εσλία.

Με ηνπο κεγάινπο ζεηζκνχο ζην ΐφιν ηε δεθαεηία ηνπ

πελήληα γηα θάπνην δηάζηεκα ζηήζεθαλ ζηνπο ρψξνπο θαη ηηο πιαηείεο ζθελέο θαη πξφρεηξα ηζαληίξηα. Λνγηθφ θη εμεγήζηκν ζε πξψηε θάζε. Ώπφ ληφπηνπο θαηνίθνπο, αιιά θπξίσο απφ μέλνπο άζηεγνπο ή έμππλνπο πνπ πάληα ππάξρνπλ θαη πνπ «κχξηζαλ» ηελ επθαηξία γηα δσξεάλ νηθφπεδν. ΢εκεησηένλ φηη ηα ρακφζπηηα ηεο Νέαο Εσλίαο, ιφγσ θπξίσο ηνπ κεγέζνπο ηνπο, δελ έπαζαλ κε ην ζεηζκφ ηηο κεγάιεο θαηαζηξνθέο ησλ ζπηηηψλ ηεο θάησ πφιεο ηνπ ΐφινπ. Σα πξφρεηξα απηά θαηαιχκαηα έγηλαλ ζηε ζπλέρεηα κφληκεο θαηνηθίεο θαη ζηα επφκελα ρξφληα θαη κε ηνπο αλαπφθεπθηνπο «αγψλεο» θαη ηελ εχθνιε ζπκπαξάζηαζε πνπ πξνζθέξνπλ απιφρεξα αζψνη θη αλππνςίαζηνη ζπκπνιίηεο ζηνπο «θαεκέλνπο θαη θησρνχο ζπλαλζξψπνπο» καο, πήξαλ ηίηινπο ηδηνθηεζίαο θαη ζήκεξα ζηε ζέζε ησλ πιαηεηψλ κπνξείο λα ζπλαληήζεηο πνιπθαηνηθίεο κε λνηθηαδφκελα δσκάηηα. Ο «ραδφο» θαη λνκηκφθξσλ πνιίηεο, πνπ μαλαγχξηζε ζην πξνζθπγηθφ ηνπ ζπίηη ησλ ιίγσλ δεθάδσλ ηεηξαγσληθψλ, έκεηλε εθεί πνπ ηνλ έηαμε ε θησρή ηνπ κνίξα. Ώπηή είλαη ε θνηλσληθή δηθαηνζχλε. Πξέπεη φκσο γηα ιφγνπο κηαο ηέηνηαο δηθαηνζχλεο λα εηπσζεί φηη ην δψξν ησλ θξαηνχλησλ ζε κεξηθνχο άξπαγεο ηεο επνρήο απαίηεζε θάπνηα ζηηγκή ην αληίζηνηρν αληίδσξν, ην νπνίν ζε δνζκέλεο επθαηξίεο δφζεθε θαη κε ην παξαπάλσ. ΋πσο ήδε πξναλέθεξα ζηνπο ζεηζκνχο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’80 ήκνπλ ζηελ Ώζήλα θη αγσλία κνπ βξήθε άιιε δηθαηνινγεηηθή βάζε. Βίρα κηθξφ παηδί θαη ν θφβνο ήηαλ θαη γηα ηε δηθή ηνπ αζθάιεηα. Βθείλν ην ρξνληθφ δηάζηεκα εξγαδφκνπλ θαη ζε έλα ηδησηηθφ ζρνιείν

ζειέσλ ζην Αάζνο

Υατδαξίνπ ζε έλα θηίξην πνπ δελ είρε ηα ερέγγπα ηεο αληηζεηζκηθήο θαηαζθεπήο θαη νη θνξέο πνπ νη ζπρλνί κεηαζεηζκνί κε βξήθαλ κέζα ζηελ ηάμε νπφηε νη ζηηγκέο αγσλίαο θαη γηα ηα λέα θνξίηζηα ήηαλ δεδνκέλεο.

[139]

Ο ζεηζκφο ηεο Πάξλεζαο παξά ηα ππεξεθαηφ αζψα ζχκαηά ηνπ θαη παξά ην γεγνλφο φηη ην επίθεληξν ήηαλ ηφζν θνληά

κε βξήθε πην έκπεηξν θαη

ςχρξαηκν. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη παξέκεηλα κέζα ζην ζπίηη έρνληαο ηψξα ηε γλψζε φηη εθεί είλαη αζθαιέζηεξα. Αε γίλεηαη δηαθνξεηηθά. Ο ζεηζκφο είλαη έλα θπζηθφ θαηλφκελν θαη πξέπεη λα δήζνπκε καδί ηνπ. Θα πξέπεη κφλν, γηα ηελ ηζηνξία, λα εηπσζεί φηη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ παλεπηζηεκηαθψλ κνπ ζπνπδψλ έλα απφ ηα βαζηθά καζήκαηα ζην Φπζηθφ ηκήκα ήηαλ θαη ην κάζεκα ηεο ΢εηζκνινγίαο, πνπ πέξα απφ ηε ζεσξεηηθή κειέηε ηνπ είρε θη εξγαζηεξηαθέο αζθήζεηο πνπ γίλνληαλ ζην Ώζηεξνζθνπείν. Μηα απφ ηηο αζθήζεηο ήηαλ ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ επηθέληξνπ ηνπ ζεηζκνχ. ΢ε κέλα ε κνίξα ην έθεξε έηζη ψζηε ν ζεηζκφο πνπ κνπ δεηήζεθε, κε βάζε θάπνηα ζηνηρεία, λα πξνζδηνξίζσ ην επίθεληξφ ηνπ ήηαλ ν ζεηζκφο πνπ κε βξήθε ζηελ ηνπαιέηα. Ώπηφο κε ηνλ νπνίν είρα ην πξψην ξαληεβνχ καδί ηνπ.

[140]

25. Σν πνδήιαηό κνπ

΢ηα καζεηηθά κνπ ρξφληα ε Νέα Εσλία δελ είρε δηθφ ηεο Γπκλάζην. Τπήξρε κφλν έλα θνινβφ παξάξηεκα ηνπ 2νπ Γπκλαζίνπ ΐφινπ, ρσξίο δηθέο ηνπ θηεξηαθέο εγθαηαζηάζεηο. Πξνζσξηλά ζηεγαδφκαζηαλ ζην ζπγθξφηεκα ησλ 7νπ & 8νπ δεκνηηθψλ ζρνιείσλ πνπ είρε κεγάια θαη άλεηα – κε ηα θξηηήξηα ηεο επνρήο – θηήξηα θαη ην θπξηφηεξν κεγάιν θαη βνιηθφ πξναχιην. Βίρε κφλν ηηο ηέζζεξηο απφ ηηο έμη ηάμεηο ηνπ Γπκλαζίνπ, Σξίηε, Σεηάξηε, Πέκπηε θαη Έθηε. Γηα ηελ Ββδφκε θαη Ογδφε ηάμε έπξεπε λα παο αλαγθαζηηθά ζην θεληξηθφ πνπ βξηζθφηαλ θάησ ζηε πφιε. Έηζη ζα γηλφηαλ, κφλν πνπ νη ζεηζκνί ηνπ 1955 έθεξαλ ηα πάλσ θάησ θαη άιιαμαλ λσξίηεξα ηα δεδνκέλα. Σα ζρνιηθά θηήξηα ηεο πφιεο έπαζαλ ζνβαξέο έσο αλεπαλφξζσηεο δεκηέο. Σελ ππφινηπε ζρνιηθή ρξνληά ηα καζήκαηα έγηλαλ ζηελ χπαηζξν. Βθεί έγηλαλ θαη ηα δηαγσλίζκαηα ζην ηέινο ηνπ ζρνιηθνχ έηνπο Σν ΢επηέκβξην εηδνπνηεζήθακε φηη πξνζσξηλά ζα πξέπεη λα πάκε ζρνιείν θάησ ζηε πφιε. ΢ηελ άιιε άθξε ηεο πφιεο - ζηελ πεξηνρή Σζηκπνχθε - φπνπ είραλ ρηηζηεί πξφρεηξα παξαπήγκαηα γηα ηα δπν Γπκλάζηα αξξέλσλ ηνπ ΐφινπ. Ήηαλ πνιχ καθξηά θαη δελ ππήξρε αζηηθή ζπγθνηλσλία βνιηθή λα καο πεγαίλεη. Έηζη κπήθε επηηαθηηθή ε αλάγθε λα πξνκεζεπηνχκε θάπνην κέζν κεηαθνξάο. Βθείλε ηελ επνρή ν ΐφινο ήηαλ κηα πφιε γεκάηε κε πνδήιαηα. Ο Παηέξαο αγφξαζε απφ θάπνηνλ γλσζηφ ηνπ έλα κεηαρεηξηζκέλν. Ώζεκί ζην ρξψκα αιιά γεξφ απφ εθείλεο ηηο θνπξληέο πνπ ε αγνξά ηνπο ήηαλ γηα κηα δσή. Σν ίδην έγηλε ζρεδφλ κε φινπο ηνπο ζπκκαζεηέο κνπ. Σν πνδήιαην κε απειεπζέξσζε θαη κνχ έδσζε άιινλ αέξα. Δ δπλαηφηεηα λα κεηαθηλείζαη εχθνια θαη γξήγνξα ήηαλ κηα εκπεηξία πξσηφγλσξε γηα κέλα θαη ζπλαξπαζηηθή. Σελ εμάληιεζα ζην έπαθξν. ΢ηε ζέια θαη ηε ζθάξα ηνπ κεηέθεξα θίινπο θαη θνξίηζηα, γλψξηζα πνιιά απφ [141]

ηα πξνάζηηα ηεο πεξηνρήο πνπ πξνεγνπκέλσο απηφ δε ήηαλ ηφζν δπλαηφ θαη ηφζν εχθνιν. Σν πνδήιαην έβγαιε κε ην παξαπάλσ ηα ιεθηά ηνπ θαη κνπ έδσζε θαηλνχξγηεο εκπεηξίεο θαη ραξέο. ΋ηαλ άξρηζαλ ηα καζήκαηα ηα πνδήιαηα βξήθαλ κηα αθφκε σθέιηκε ρξήζε. Σν παξάξηεκα ηεο Νέαο Εσλίαο ήηαλ ην κφλν κηθηφ Γπκλάζην ηεο πφιεο γηα πξνθαλείο θαη πξαθηηθνχο ιφγνπο. Δ κεηαθνξά καο ζηα θεληξηθά άιιαδε εθ ησλ πξαγκάησλ ηα δεδνκέλα. Σα θνξίηζηα έπξεπε λα πάλε ζην ζειέσλ. Εππφηεο εκείο αλαιάβακε ην θαζήθνλ λα ηηο κεηαθέξλνπκε εθεί.

Παρέλαση στην παραλία στις 25 Μαρτίου 1958 με το παράρτημα της Νέας Ιωνίας ΢ην βξεζήθακε

θαηλνχξγην κπξνζηά

πεξηβάιινλ ζε

λέα

πξνβιήκαηα. Αεκέλε θαη θαζαξηφδηθε ε νκάδα πνπ θαηέβεθε απφ ην ζπλνηθηζκφ δεκηνχξγεζε ακέζσο αληηδξάζεηο. Ήηαλ, απφ φηη ζπκάκαη, ηα ηειεπηαία ξεηάιηα ησλ ξαηζηζηηθψλ αληηδξάζεσλ πνπ ζπλάληεζα ζηε δσή κνπ. Βθεί δηάθνξνη ειαθξφκπαινη «ληφπηνη» λεαξνί, γφλνη «θαιψλ νηθνγελεηψλ» άξρηζαλ λα ςηζπξίδνπλ ηα γλσζηά γηα ηνπξθφζπνξνπο θαη γχθηνπο. Σψξα φκσο είρακε ην θαηάιιειν θνξηίν απηνπεπνίζεζεο θαη ηηο αληίζηνηρεο δπλάκεηο λα ιχζνπκε κε βίαην ηξφπν ηέηνηα θαηλφκελα. Καη απηφ θάλακε. Έπεζε ν απαξαίηεηνο ηζακπνπθάο λα ζπάζεη κηα θαη έμσ απηή ε λννηξνπία. Δ νκάδα καο δηέζεηε θνξκηά, ελ ελεξγεία πνδνζθαηξηζηέο ηεο Νίθεο ΐφινπ, ηθαλνχο λα γίλνπλ θφβεηξν αιιά θαη εθηειεζηηθά φξγαλα απηήο ηεο πνιηηηθήο.

[142]

Σφηε ζπλέβε απηφ πνπ γηα ηα δηθά καο ήζε ήηαλ αλήθνπζην. ΋ηαλ κπήθε κέζα ζηελ ηάμε ν θαζεγεηήο ησλ καζεκαηηθψλ Οηθνλνκίδεο, πνπ ήηαλ θαη ν γπκλαζηάξρεο ηνπ 2νπ , ζεθψζεθε έλαο καζεηήο θαη έδεημε ηξεηο απφ καο σο ππεχζπλνπο γηα ην μχιν πνπ είρε πέζεη πξνεγνπκέλσο. ΐεβαίσο ν έλαο απφ απηνχο ήκνπλ εγψ. Μαο έδησμε απφ ηελ ηάμε ρσξίο άιιεο δηαδηθαζίεο. Σφηε έγηλε θάηη πνπ νη ληφπηνη δελ ην πεξίκελαλ. Μαδί καο ζεθψζεθαλ φια ηα παηδηά απφ ηε Νέα Εσλία. Αε κπνξνχζακε λα αλερηνχκε θάηη ηέηνην. Με ηα πνδήιαηα αληί λα παξαθνινπζήζνπκε ηα καζήκαηα, θάλακε φινη ζθαζηαξρείν πεγαίλνληαο βφιηα ζηελ Ώγξηά. Σν ίδην ζπλέβε θαη ηηο επφκελεο δπν κέξεο. Οη αξκφδηνη ελεκέξσζαλ ηνπο γνλείο καο, αιιά ηειηθά βξέζεθε κηα θαιχηεξε ιχζε. Δ πφιε ηνπ ΐφινπ, ιφγσ ησλ κεγάισλ θαηαζηξνθψλ απφ ηνπο ζεηζκνχο, ήηαλ ζε νηθνδνκηθφ νξγαζκφ. ΐξηζθφηαλ ζε ηδηφηππν θαζεζηψο δηνηθνχκελε απφ ην ζηξαηεγφ Εαηξίδε. Οη ζηξαηηψηεο έρηηδαλ ην δηθφ καο παξάπεγκα γηα ην Γπκλάζην ηεο Νέαο Εσλίαο. Πήγακε φια ηα αγφξηα λα θάλνπκε εθεί κεξνθάκαηα γηα λα ηειεηψζεη κηα ψξα αξρχηεξα. Πξάγκαηη ζε ιίγεο κέξεο κπήθακε ζηηο δηθέο καο αίζνπζεο. Βθεί ηειείσζα ηελ έθηε ηάμε. Σελ επφκελε ρξφληα έπξεπε λα πάκε έηζη θη αιιηψο θάησ ζηε πφιε. Σψξα φκσο

ήηαλ απαξαίηεην λα

γίλεη επηινγή αλάκεζα ζην θιαζζηθφ θαη ην

πξαθηηθφ. Ώπφ ηα 17 αγφξηα ηνπ ζπλνηθηζκνχ κφλν 2 πήγακε ζην πξαθηηθφ. Δ πεξζηλή έληαζε είρε ηψξα ακβιπλζεί, είραλ αλαθαηεπζεί ηα ρλψηα καο, είρακε κεγαιψζεη θαη σξηκάζεη. Ο θαζέλαο ζεβφηαλ ηηο επαηζζεζίεο ηνπ άιινπ. Με ην ζπκκαζεηή πνπ πξηλ καο «θάξθσζε» γίλακε θαη θίινη. Δ αιιεινθαηαλφεζε θαη ε αλνρή είλαη ην θάξκαθν γηα ηελ ήξεκε θαη εηξεληθή ζπκβίσζε.

[143]

26. .. ΢ρεδόλ δπν ρξόληα ΢ηα δεθάμη, πάλσ ζηελ εθεβεία, κε βάξεζε θαηαθέθαια ε ζεία θψηηζε: Να γίλσ δξψλ ρξηζηηαλφο. Σελ δηάζεζε κνπ γηα αθηηβηζκφ δελ ηελ θάιππηε ε επίζεκε εθθιεζία. Ώλέβεθα ηα ζθαιηά ηεο Υξηζηηαληθήο Ώγσγήο θαη γξάθηεθα ζηηο

Υ.Μ.Ο.

(Υξηζηηαληθέο Μαζεηηθέο Οκάδεο). Ώλ ζπκάκαη θαιά ηφηε ήηαλ

Γαιιίαο θαη Ώλζίκνπ Γαδή κε είζνδν απφ Γαιιίαο. ΋ζν ρξφλν έκεηλα ζηελ νξγάλσζε έπαημα ηίκην παηρλίδη. Έδσζα φιν κνπ ην ρξφλν ζηε δσή ηεο νκάδαο. ΢πκκεηείρα ζ’ φιεο ηηο εθδειψζεηο ηεο θαη ήκνπλ έλαο απφ ηνπο πην απνδνηηθνχο πσιεηέο ηεο Εσήο ηνπ Παηδηνύ. Σήξεζα κε επιάβεηα ηνπο φξνπο ηεο Υξηζηηαληθήο δσήο κε ηαθηηθφ εθθιεζηαζκφ, ζπκκεηνρή ζηα κπζηήξηα εμνκνιφγεζεο θαη Θείαο κεηάιεςεο. Ώπνρή απφ δηαζθεδάζεηο θνζκηθήο δσήο φπσο θηλεκαηνγξάθνο, πάξηη, ρνξνί θαη θνξίηζηα. Βίρακε ελδηαθέξνληα ππνθαηάζηαηα. Έληνλε εζσηεξηθή δσή, γηνξηέο, ηξαγνχδηα, πνηήκαηα, εθδξνκέο, επηζθέςεηο ζε ηδξχκαηα. ΢’ φια ηα ζθεηο πάληα κνπ έδηλαλ έλα ξφιν. Σν ελδηάκεζν θαινθαίξη πήγα θαη ζηελ θαηαζθήλσζε πνπ είρε ε νξγάλσζε ζηηο ηδηφθηεηεο εγθαηαζηάζεηο ζηελ Πνξηαξηά. Έλα γηνκάην, φκνξθεο αλακλήζεηο, δεθαπελζήκεξν κε παηδηά απφ φιε ηε Θεζζαιία. ΢ηελ νξγάλσζε έκαζα πνιιά ηξαγνχδηα. Ώξθεηά απφ απηά ηα ζπκάκαη θαη ζήκεξα: ΢ηελ νκάδα καο θαη πάιη ήξζακ’ όινη κε ραξά Μαο αλνίγεη ηελ αγθάιε ζαλ ηε κάλα ηξπθεξά… Ο χκλνο ζηελ αξρή ηνπ εβδνκαδηάηηθνπ καζήκαηνο Βθεί πξσηάθνπζα θαη έκαζα ην ππέξνρν ηξαγνχδη: «Σηε βρύζε ηε βοσλίζηα, υειά είλ’ ε Φιακοσρηά» ΋κσο πεξηζζφηεξν κνπ άξεζε έλα άιιν ηξπθεξφ θαη λνζηαιγηθφ ηξαγνχδη ζε ζηίρνπο Γ. ΐεξίηε: [144]

΢ηε πεγή ηνπ ρσξηνύ κνπ κε ηα ινύινπδα γύξσ πνπ ζθνξπνύζαλε πάληα ην ιεπηό ηνπο ην κύξν ηελ πεγή ηνπ ρσξηνύ κνπ δελ ηελ έρσ μεράζεη θη αο κ’ αζπξίζαλ ηα ηόζα ρξόληα πνπ ’ρνπλ πεξάζεη... Θέισ λα ζηαζψ ζε κεξηθά πεξηζηαηηθά, απηήο ηεο πεξηφδνπ. ΢’ έλα απφ ηα ηειεπηαία βξάδηα ζηελ θαηαζθήλσζε ζπκθσλήζακε, νη θνιιεηνί, λα θάλνπκε ην βξάδπ αγξχπληα πξνζεπρήο ζην βσκφ πνπ ήηαλ ζην πάλσ κέξνο ηεο θαηαζθήλσζεο. Βθεί δέζπνδε έλαο ηεξάζηηνο ζηαπξφο. Μεηά ηελ θαηάθιηζε καδεπηήθακε αζφξπβα γχξσ απφ ην ζηαπξφ θη έπηαζε ν θαζέλαο ηε γσληά ηνπ. Αελ αληαιιάμακε ιφγηα. Ο θαζέλαο αθνζηψζεθε ζηνλ εαπηφ ηνπ θαη ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα επηθνηλσλήζεη κε ην Θείν. Βθείλν πνπ αξγφηεξα ζπκάκαη είλαη ην πξψην θσο ηνπ μεκεξψκαηνο. Ίζσο λα κε πήξε ν χπλνο, φκσο δελ είκαη θαζφινπ ζίγνπξνο γη’ απηφ. Σελ άιιε κέξα ήηαλ νη εθινγέο γηα ηελ απηνδηνίθεζε ηεο θαηαζθήλσζεο. Καη’ έζηκν κηα κέξα, ηελ πξνηειεπηαία, αλαιάκβαλαλ ηα ελία θαη ηνλ «έιεγρν ησλ πάλησλ» ηα παηδηά. Βγψ, φπνπ γάκνο θαη ραξά, κέζα.

Με ηελ

ππνςεθηφηεηά κνπ βγήθα ππαξρεγφο. Ήηαλ φκνξθεο, αιήζεηα, απηέο νη κέξεο! Κάζε ηφζν καδί κε θάπνηνπο άιινπο απφ ηελ παξέα ησλ αγίσλ πεγαίλακε γηα εμνκνιφγεζε. Θπκάκαη πνιχ θαιά ηα ν εμνκνινγεηήξην ηνπ παηέξα- Μηραήι πάλσ ζηελ Ώλάιεςε. Πήγαηλα κε ην πνδήιαην. Έλα ζθνηεηλφ δσκάηην κε εηθφλεο θαη άκθηα αθεκέλα ζην ηξαπέδη ή ην θξεβάηη θαη ν παηέξαο λα ρατδεχεη ηε θνηιηά θαη ηα γέληα ηνπ ήξεκνο θη ακίιεηνο πεξηκέλνληαο απφ ζέλα λα απαξηζκήζεηο ηηο ακαξηίεο ζνπ. Πνηεο ακαξηίεο φκσο; Μηθξνπηαίζκαηα! Κπξίαξρε φκσο ήηαλ ε αηκφζθαηξα! ΢ε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο δελ έρεη ζεκαζία ηη είλαη αιήζεηα θαη ηη ςέκα. ΢εκαζία έρεη ηη πηζηεχεηο εζχ εθείλε ηε ζηηγκή, ηη ληψζεηο πάλσ ζηε βξάζε ησλ [145]

γεγνλφησλ. Ίζσο ηφηε ηα αηζζήκαηα λα είλαη ζεκαληηθφηεξα ησλ γεγνλφησλ πνπ ηα πξνθαινχλ. Αελ αλαθέξνκαη βέβαηα ζηε ξνή ησλ ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ, αλαθέξνκαη ζηε πξνζσπηθή κνπ δηαδξνκή κέζα ζ’ απηά. Μηα κέξα κε πήξε ν αξρεγφο θαη ηαμηδεχζακε κε ην απηνθίλεηφ ηνπ – κεγάιε πνιπηέιεηα ηφηε – ζηελ Κνδάλε. Ήηαλ ε δεχηεξε θνξά πνπ έβγαηλα απφ ηα ζχλνξα ηνπ λνκνχ Μαγλεζίαο, 17 νιφθιεξσλ ρξφλσλ παιηθάξη. Δ πξψηε θνξά ήηαλ κε ηε Μάλα κνπ, φηαλ κε ην πινίν « Κχθλνο » ηαμηδεχζακε ζηελ Ώηδεςφ γηα λα θάλεη ηα ηακαηηθά ηεο κπάληα. Ώθφκα ε Ώζήλα θαη ε Θεζζαινλίθε ήηαλ γεσγξαθηθά νλφκαηα ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα. ΢πάληεο θσηνγξαθίεο ζηηο εθεκεξίδεο ηεο επνρήο

θαη θάπνηεο

εηθφλεο απφ ηα επίθαηξα ή νη ειιεληθέο ηαηλίεο. Σειεφξαζε αθφκα δελ ππήξρε. Έρσ ηελ απνξία γηαηί κε πήξε καδί ηνπ . Πξνθαλψο ζα είρε ηηο δηθηέο ηνπ δνπιεηέο, ζε εκέλα έκεηλε φκσο ε βηάζε ηνπ λα κε παξνπζηάζεη ζην δεζπφηε ηεο Κνδάλεο, κεγάιν ηφηε ζηέιερνο φπσο ιεγφηαλ, ηεο Υξηζηηαληθήο Ώγσγήο. Ο δεζπφηεο κε θίιεζε ζηαπξσηά θαη κνπ έδσζε ηελ επινγία. ΋πσο απφηνκα πήγα ζηηο ΥΜΟ, έηζη θαη μαθληθά έθπγα. ΐέβαηα ηα πξάγκαηα δελ γίλνληαη κνλνθνπαληάο. Μέζα ζνπ ζπκβαίλνπλ κηθξναιιαγέο, ζπγρξφλσο αιιάδνπλ θαη νη εμσηεξηθέο ζπλζήθεο. Ώπηά δεκηνπξγνχλ κηα ζπζζψξεπζε θαη θάπνηε ηα πξάγκαηα σξηκάδνπλ. ΋πσο ιέεη ε βαζηθή αξρή ηεο «καξμηζηηθήο δηαιεθηηθήο» έξρεηαη ε ψξα ηνπ άικαηνο, ηεο «πνηνηηθήο αιιαγήο». Βθείλν πνπ απνηέιεζε ηε ζξπαιιίδα ηεο δηθήο κνπ απνρψξεζεο ήηαλ ην εμήο γεγνλφο. Μηα κέξα ν αξρεγφο καο έθαλε ηξαπέδη ζην ζπίηη ηνπ.

Λαγφο ζηηθάδν.

Ο παηέξαο ηνπ ήηαλ θπλεγφο. ΢ηελ ηδησηηθή θη αλεπίζεκε ζπλάληεζε ήηαλ γχξσ ζηα δέθα άηνκα. Ο αζθεηηθφο θαζεγεηήο ηεο κνπζηθήο κε ηα έληνλα κπσπηθά γπαιηά, έλαο επηρεηξεκαηίαο πνπ είρε κηα βηνηερλία κε δσηθά ιίπε, άιια

[146]

ζηειέρε ηεο νξγάλσζεο θαη δχν απινί καζεηέο. Έλαο δηθεγφξνο ζήκεξα ζην ΐφιν θαη εγψ. Φάγακε φκνξθα θαη ρνξηαζηηθά, κηιήζακε γηα ηα δηθά καο, ηξαγνπδήζακε, άιια ην έθεξε ν δηάνινο εθείλε ε κέξα λα είλαη ε κέξα ησλ εθινγψλ ηνπ 1958. Δ αιήζεηα είλαη φηη πνιηηηθή ζπδήηεζε δελ είρα αθνχζεη ζην ρψξν, νχηε καο είρε γίλεη θάπνηα ζρεηηθή θαηήρεζε. Κάπνηα ζηηγκή έλαο απφ απηνχο άλνημε ην ξαδηφθσλν θαη έπεζε πάλσ ζηα απνηειέζκαηα. Κακηά θξίζε, θαλέλα ζρφιηφ, κέρξη ηε ζηηγκή πνπ ν εθθσλεηήο ιέεη: -2ν εθινγηθό ηκήκα αλδξώλ ελνξίαο Δπαγγειηζηξίαο δήκνπ Νέαο Ησλίαο Βόινπ: Έιαβνλ: ΔΡΔ 120, θεληξώα θόκκαηα 50 θαη ΔΓΑ 400. Αελ ζπκάκαη αθξηβψο ηνπο αξηζκνχο, αιιά θάπσο έηζη. Σφηε ν ιηπαξφο δελ θξαηήζεθε θαη είπε: - Α, ηνπο Ανύηεδεο, κπαιό δελ ζα βάινπλ! Ο αξρεγφο θαηάιαβε ην πάγσκα κνπ. ΢εθψζεθε ακέζσο θη έθιεηζε ην ξάδην. Πξνζπάζεζε λα ηα κπαιψζεη αιιάδνληαο ηε ζπδήηεζε, κα ε δεκηά είρε ήδε γίλεη. Σν Ώνχηεο ήηαλ εηξσληθφ ςεπδψλπκν γηα ηνπο πξφζθπγεο Μηθξαζηάηεο θαη ηνπο Πφληηνπο. Κάπνηνη απφ ηνπο δηθνχο καο ρξεζηκνπνηψληαο θαζαξεπνπζηάληθεο Βιιεληθνχξεο ιέγαλε ην απηφο «νχηνο». Ο κφλνο Ώνχηεο κέζα εθεί ήκνπλ εγψ. Έηζη ήξζε ε … εηθφλα κφλε ηεο . Ώπηνί θη εγψ! Σελ επφκελε κέξα αλαθνίλσζα ηελ απνρψξεζή κνπ. Γηα λα ζθξαγίζσ ηελ απφθαζε πήγα κεηά απφ δχν ρξφληα ζηλεκά! Έγηλαλ πξνζπάζεηεο λα αιιάμσ γλψκε αιιά κέζα κνπ ε θισζηή είρε ζπάζεη. Δ επίζεκε δηθαηνινγία ήηαλ: -Σα έθηηαμα κε κηα θνπέια. Δ αιήζεηα ήηαλ φηη άξρηζαλ λα κε ηξηβειίδνπλ άιινπ είδνπο αλεζπρίεο. Έθπγα, έθπγα νξηζηηθά! ΋κσο αο κε γίλεη θακηά παξεμήγεζε. Ώπφ απηήλ ηελ πεξίνδν ηεο δσήο κνπ έρσ φκνξθεο αλακλήζεηο. Γλψξηζα μερσξηζηνχο αλζξψπνπο, αθνζησκέλνπο ζηελ πίζηε ηνπο. Ώζφξπβνπο, μερσξηζηνχο, ρξήζηκα ζηνηρεία ζην θνηλσληθφ [147]

ζχλνιν. Γλψξηζα βέβαηα θαη Φαξηζαίνπο πνπ είδαλ ηελ ελαζρφιεζή ηνπο κε ηελ εθθιεζία ζαλ εθαιηήξην γηα αιιφηξηεο επηδηψμεηο. Σίπνηα παξάμελν! Σν ίδην παξαηήξεζα θαη ζ’ φινπο ηνπο ρψξνπο απφ ηνπο νπνίνπο πέξαζα. Μνπ έκεηλαλ απ’ απηήλ ηελ πεξίνδν θαινί θίινη πνπ αθνινχζεζαλ δηάθνξεο δηαδξνκέο. Έλαο απφ απηνχο κάιηζηα, κνλαρφο ζήκεξα ζην Άγην ΋ξνο, δελ μερλά πνιιέο θνξέο ηα Υξόληα Πνιιά ζηε γηνξηή κνπ. Μαθάξη λα κπνξνχζα λα πηζηέςσ βαζηά φπσο κεξηθνί. Μαθάξη! Δ πίζηε είλαη έλαο αζθαιέο ιηκάλη. Δ ήξεκε αλακνλή ηεο ηειηθήο δηθαίσζεο ληθάεη αθφκα θαη ην θφβν ηνπ ζαλάηνπ. Απζηπρψο φκσο δελ κπνξψ. Αελ κπνξψ λα δερηψ ηε Αεκηνπξγία ηεο Ώγίαο Γξαθήο, ηελ ηηκσξία ησλ πξσηνπιάζησλ, ην πξνπαηνξηθφ ακάξηεκα, ηελ αλάγθε ηεο ζπζίαο ηνπ Υξηζηνχ γηα ηε ιχηξσζή καο θαη άιια ζπλαθή θαη παξφκνηα. ΋κσο αληηκεησπίδσ κε ζεβαζκφ θαη ηξπθεξφηεηα ην ζξεζθεπηηθφ αίζζεκα ησλ αλζξψπσλ, ηελ παξάδνζε ηεο νξζνδνμίαο, πνπ είλαη ζηελά ζπλπθαζκέλε κε ηελ ειιεληθή ηζηνξία, ηνλ ηφπν πνπ δνχκε θαη θάπνηνπο αηψληνπο ζεζκνχο. Με ελνριεί πνπ κεξηθνί ρσξίο αηδψ θαη κε άθξνλε επίδεημε ακεηξνέπεηαο ηνπο πνδνπαηνχλ κε ηφζε επθνιία θαη επηπνιαηφηεηα..

[148]

27. Ζ πξηγθίπηζζα ΢νθία

Σν 1958, κεηά ηηο βνπιεπηηθέο εθινγέο απνρψξηζα απφ ηελ νξγαλσκέλε δσή ηεο Υξηζηηαληθήο Ώγσγήο θαη ησλ ΥΜΟ θη έκεηλα κεηέσξνο, θάηη πνπ δελ ηαίξηαδε κε ηνλ πιεζσξηθφ λεαληθφ κνπ ραξαθηήξα. Κάπνπ έπξεπε λα θαηαλαιψζσ ην πεξίζζεπκα ηεο ελεξγεηηθφηεηαο πνπ είρα κέζα κνπ. Σελ επνρή απηή ζηε Νέα Εσλία ηνπ ΐφινπ άλνημε παξάξηεκα ε νξγάλσζε πνπ εθείλε ηελ επνρή ήηαλ θάησ απφ ηελ επνπηεία ηεο βαζίιηζζαο Φξεηδεξίθεο. Δ Βαζηιηθή Πξόλνηα. Ώξγφηεξα, φηαλ ε βαζηιεία,

καο ηέιεησζε ζηελ Βιιάδα,

κεηνλνκάζηεθε κάιινλ ζε Βζληθφ Κέληξν Νεφηεηαο. Ώγλνψ παληειψο ζήκεξα αλ ππάξρεη θαη θάησ απφ πνηα επηγξαθή. ΢ηελ παηξίδα κνπ εθείλε ηελ επνρή ζηεγαδφηαλ ζ’ έλα λεφηεπθην δηψξνθν θηίξην απέλαληη απφ ηελ ΐαγγειίζηξα, ζην δεμί καο ρέξη. ΢ήκεξα, ζην ίδην θηίξην είλαη έλα κηθξφ μελνδνρείν. Βθεί κέζα πέξαζα φκνξθεο ζηηγκέο θη έρσ ζεηηθέο αλακλήζεηο. Βίρε φια ηα λεαληθά παηγλίδηα, αξθεηά βηβιία θαη γηα πξψηε θνξά έκαζα θη έπαημα πηλγθ- πνλγθ. Μάιηζηα ζε θάπνηα θάζε έγηλε εζσηεξηθφ πξσηάζιεκα ησλ λέσλ θαη δελ ζα ην πηζηέςεηε αλαδείρζεθα θαη πξσηαζιεηήο. ΢ηνλ ληθεηή είρε αζινζεηεζεί βξαβείν έλα βηβιίν θη φηαλ ε δηεχζπλζε ηνπ θέληξνπ κε ξψηεζε πνην βηβιίν ζέισ εγψ ν αζεφθνβνο δήηεζα ηελ Παξαζηαηηθή Γεσκεηξία ηνπ Ν. Νηθνιάνπ. ΐιέπεηο εθείλε ηελ επνρή είρα θαηαιεθζεί κε ηελ καλία ησλ καζεκαηηθψλ. Σν βηβιίν είρε θαιιηγξαθεκέλε αθηέξσζε, αιιά δπζηπρψο θαηαζρέζεθε απφ ηελ Ώζθάιεηα καδί κ’ φια ηα πξνζσπηθά κνπ είδε ζηε δηάξθεηα ηεο δηθηαηνξίαο θαη ράζεθε. ΢ην θέληξν εξγάδνληαλ θάπνηα άηνκα επηθεθαιήο ησλ νπνίσλ ήηαλ ε «αξρεγφο», κηα πξφζραξε γπλαίθα, κε γιπθηά θσλή πνπ ζε θέξδηδε κε ηελ εηιηθξηλή πξνζπάζεηά ηεο λα ιχλεη, κέζα ζηα πιαίζηα ησλ δπλαηνηήησλ ηεο [149]

βέβαηα, ηα πξνβιήκαηα ησλ παηδηψλ ηεο πεξηνρήο. Ώξγφηεξα κεηαηέζεθε ζηε Θεζζαινλίθε αιιά θξάηεζε κε ηα παηδηά ηεο πξψηεο γεληάο ζηαζεξή επαθή θη ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνξεία θαη ην κέιινλ ηνπο. Μάιηζηα φηαλ βξήθε ην ηειέθσλν κνπ κεηά ηε δηθηαηνξία ζηελ Ώζήλα ακέζσο κνπ ηειεθψλεζε θαη κνπ επρήζεθε θαιή ζπλέρεηα ζηε δσή κνπ. Άιιε εξγαδφκελε ήηαλ κηα πνιχ φκνξθε θνπέια γξακκαηέαο, ιίγν κεγαιχηεξε απφ καο. Μέζα ζηα άιια έθαλε καζήκαηα δαθηπινγξάθεζεο κε ηπθιφ ζχζηεκα θη εγψ γξάθηεθα ζην κάζεκα φρη γηαηί ηξειαηλφκνπλ γηα ηε γξαθνκεραλή αιιά γηαηί ζα είρα ηελ επθαηξία λα ήκνπλ θάπνηεο ψξεο θνληά ηεο.

Πνιινί μεξνγιείθηεθαλ γη’ απηφ ην θνξίηζη αιιά

θαλέλαο καο δελ δνθίκαζε απφ ην γιπθφ. Ώπηφ εγψ ηνπιάρηζηνλ μέξσ. Βθεί ζπκάκαη έγηλαλ πνιιέο εθδειψζεηο θαη κέζα ζην θέληξν θαη ζε εθδξνκέο ςπραγσγίαο θη επηκφξθσζεο ζε δηάθνξα κέξε ηεο πεξηνρήο. Χο παξαδείγκαηα αλαθέξσ ηελ εκεξήζηα εθδξνκή ζηελ Πιαηαληά κε θαΎθη θαη ηελ επίζθεςε ζηνλ πξντζηνξηθφ ρψξν ηνπ ΢έζθινπ. Μέζα ζην θέληξν γίλνληαλ δηάθνξα καζήκαηα θη εθεί πήξα ην βάπηηζκα ηνπ ππξφο γηα ηηο κειινληηθέο επαγγεικαηηθέο κνπ απαζρνιήζεηο. Έθαλα ην δάζθαιν, φρη βέβαηα κε ακνηβή,

αιιά

σο

«πξνζθνξά ζην θνηλσληθφ ζχλνιν». Βθ κέξνπο κνπ ππήξρε αξθεηή ππφγεηα πζηεξνβνπιία γηαηί παξέδηδα καζήκαηα ζε καζήηξηεο ηεο κηθξφηεξεο ηάμεο απφ κέλα. Μαζεκαηηθά! Βγψ ήκνπλ καζεηήο ηεο νγδφεο ηάμεο θη απηέο καζήηξηεο ηεο εβδφκεο. Βκκέζσο εηζέπξαμα κε ηα θξηηήξηα θαη ηα ήζε ηεο επνρήο ηελ ακνηβή κνπ. Ώπηφ έγηλε ζ’ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ ζρνιηθνχ έηνπο. Ώξγφηεξα ην θέληξν έθαλε κηα απνινγηζηηθή ηνπ έξγνπ ηνπ εθδήισζε ζηνλ θηλεκαηφγξαθν «Λπξηθφλ». ΢ήκεξα ε ηεξάζηηα αίζνπζα ηνπ πξψελ ζηλεκά είλαη ζνχπεξ κάξθεη γλσζηήο αιπζίδαο. ΢ηελ εθδήισζε ζα παξαβξίζθνληαλ νη αξρέο ηεο πφιεο κε ην επηπιένλ θινπ. Θα έξρνληαλ λα δψζνπλ ηα πξνβιεπφκελα βξαβεία νη ηφηε πξηγθίπηζζεο ΢νθία θη Βηξήλε. Ώλάκεζα ζηνπο βξαβεπζέληεο θηγνπξάξηδε θαη ε αθεληνκνπηζνπλάξα κνπ.

[150]

- Βξαβεύεηαη ν καζεηήο Λεπηέξεο Σζίινγινπ δηα αθηινθεξδώο πξνζθεξζείζαο ππεξεζίαο ζην Ίδξπκα ηεο Βαζηιηθήο Πξνλνίαο! Ήκνπλ ληπκέλνο θαηάιιεια γηαηί είρα δαλεηζηεί ην θνπζηνχκη ηνπ αδειθνχ κνπ Γηάλλε. Κάπνηα ζηηγκή πνπ εθθσλήζεθε η’ φλνκά κνπ αλέβεθα ζηνλ ππεξπςσκέλν ρψξν κπξνζηά ζηελ νζφλε φπνπ θάζνληαλ νη πςεινί θαιεζκέλνη θαη επαλαιακβάλνληαο ην ηππηθφ πνπ είδα απφ ηνπο πξνεγνχκελεο βξαβεχζεηο θίιεζα κε επιάβεηα ηα ρέξηα ησλ πξηγθηπηζζψλ.

Η βράβευση από την πριγκίπισσα Σοφία

Σν βξαβείν κνπ ην έδσζε ε πξηγθίπηζζα ΢νθία πνπ αξγφηεξα έγηλε βαζίιηζζα ηεο Εζπαλίαο. ΢ηα θνηηεηηθά κνπ ρξφληα κέζα ζην πλεχκα θαη ηελ αηκφζθαηξα ηεο επνρήο, ζηνπο ρψξνπο πνπ ζχρλαδα, απέθξπςα θαη δελ αλάθεξα πνηέ απηή ηε βξάβεπζή κνπ. Αελ ήηαλ πξέπνλ λα έρσ πάξε δψζε κε ηε βαζηιηθή νηθνγέλεηα θαη κηα ηέηνηα είδεζε δελ ζα πξφζθεξε αιιά ζ’ αθαηξνχζε ζηνηρεία ηεο εηθφλαο ζηε λέα πνιηηηθή νξγάλσζε πνπ ηψξα βξηζθφκνπλ.

[151]

Σν πνιπηειέο ραξηί ηνπ βξαβείνπ θη ε αληίζηνηρε θσηνγξαθία ηε ζηηγκή ηεο βξάβεπζεο θαηαζρέζεθαλ σο χπνπην πιηθφ καδί κε φιν ην πξνζσπηθφ κνπ αξρείν απφ ηελ Ώζθάιεηα. Βπηπρψο γηα ιφγνπο καηαηνδνμίαο ζηνλ θσηνγξάθν είρα παξαγγείιεη δπν αληίηππα θαη ην δεχηεξν ην ράξηζα ζηελ αδειθή κνπ. Ώπηφ ππάξρεη θαη ζήκεξα, αςεπδήο κάξηπξαο ηνπ γεγνλφηνο.

Εκδρομή στον Πλατανιά του Πηλίου

[152]

Γ Δ Κ Α Δ Σ Η Α Σ Ο Τ 1960

28. Δηζηηήξηεο εμεηάζεηο – 1960 Ήηαλ νη ηειεπηαίεο εκέξεο ζηελ νγδφε ηάμε ηνπ 2νπ γπκλαζίνπ ΐφινπ. Βθ ησλ πξαγκάησλ νη πην ζπρλέο ζπδεηήζεηο γίλνληαλ γηα ηα ζρέδηα ηνπ θαζελφο κεηά ηελ απνθνίηεζε. ΋ινη γχξσ κνπ είραλ θάηη λα πνπλ. Λίγνη, γηνη θπξίσο επψλπκσλ νηθνγελεηψλ ηεο πφιεο κε ηε θξνληίδα θαη ησλ γνλέσλ ηνπο, είραλ δηαιέμεη παλεπηζηήκηα ζε πφιεηο ηνπ εμσηεξηθνχ. Οη πεξηζζφηεξνη ζα πήγαηλαλ ζηηο δπν κεγάιεο πφιεηο - Ώζήλα θαη Θεζζαινλίθε - λα θάλνπλ ην θαινθαηξηλφ εληαηηθφ πξφγξακκα

ησλ θξνληηζηεξίσλ, έρνληαο πξνηηκήζεηο ζε ζρνιέο.

Ώθφκα νη επαξρηαθέο πφιεηο δελ είραλ αμηφπηζηα θξνληηζηήξηα λα ζπγθξαηήζνπλ, φπσο γίλεηαη ηψξα, ηνπο καζεηέο ζηε γελέζιηα πφιε. Βπηπξνζζέησο νη εμεηάζεηο γίλνληαλ ηηο έδξεο ησλ ζρνιψλ, πνπ ππήξραλ κφλν ζηηο δπν απηέο πφιεηο. ΢ε φιεο απηέο ηηο ζπδεηήζεηο ήκνπλ κφλν αθξναηήο. Μέρξη ηφηε δελ είρα ζθεθζεί ην πξφβιεκα θαη νη πιεξνθνξίεο κνπ πάλσ ζην ζέκα ήηαλ ζρεδφλ κεδεληθέο. Ήηαλ θπζηθφ λα ληψζσ κηα πίθξα γηα ηε κεηνλεθηηθή κνπ ζέζε. Έλα θαηαπηεζκέλν αίζζεκα δήιηαο κε επηζθέθηεθε θαη εγθαηαζηάζεθε ζην κπαιφ κνπ. ΢ηε ζπλέρεηα κέζα κνπ γελλήζεθε έλα πείζκα πνπ φιν κεγάισλε θη απνθηνχζε κπφη. Βγψ γηαηί λα κελ έρσ έλα αληίζηνηρν φλεηξν; Γηαηί λα κε ζρεδηάδσ ηα επφκελα βήκαηα ηεο δσήο κνπ ; Κάζηζα λα εμεηάζσ ηα αληηθεηκεληθά ζηνηρεία θαη λ’ αμηνινγήζσ ηηο δπλαηφηεηέο πνπ ππήξραλ.

΋ια ηα ρξφληα είρα θαιέο

επηδφζεηο

ζηα

καζήκαηα. Οη βαζκνί κνπ ήηαλ αξθεηά πάλσ απφ ην κέζν φξν ησλ ζπκκαζεηψλ [153]

ηνπ. Βθεί πνπ πζηεξνχζα ήηαλ νη απαηηνχκελνη πιηθνί φξνη. Βθεί έπξεπε λα πξνζαλαηνιίζσ ηε ζθέςε κνπ θαη λ’ αξρίζσ ηελ πξνζπάζεηα. Να ςάμσ λα βξσ κηα ιχζε. Ώπφ ηνπο δηθνχο κνπ δελ πεξίκελα ηίπνηα πεξηζζφηεξν απφ ηελ εζηθή ζηήξημε. Έπξεπε ν ίδηνο λα βξσ κηα άθξε. Γηα λα ην θαηαιάβνπκε απηφ ζα πξέπεη λα θάλνπκε κηα αλαγσγή ζ’ εθείλε ηελ επνρή. Σφηε γηα λα δψζεη έλα παηδί εμεηάζεηο έπξεπε λα πιεξψζεη ην δηθαίσκα ζπκκεηνρήο, ηα νλνκαδφκελα εμέηαζηξα. Γηα έλα επαξρησηφπνπιν ππήξραλ πξνθαλψο επηπιένλ πξνβιήκαηα. Βηζηηήξηα λα πάσ ζηελ Ώζήλα, εμαζθάιηζε θαηνηθίαο γηα χπλν, δηαηξνθή θαη ηα κηθξνέμνδα ηεο θαζεκεξηλήο κεηαθίλεζεο. Ώπηά έπξεπε ν ίδηνο λα ηα εμαζθαιίζσ. Σν πψο, έπξεπε ν ίδηνο λα ην βξσ. Δ ηδέα άζηξαςε ζην κπαιφ κνπ. Ο άληξαο ηεο πξψηεο κνπ μαδέιθεο Νφηαο, ν ΢θνηεηληψηεο, ήηαλ ινγηζηήο ζηα ςπγεία ΒΦΏ ηεο Ώγξηάο. Σνλ βξήθα ακέζσο θαη ηνπ εμήγεζα ηη ζέισ. Ώο είλαη θαιά ν άλζξσπνο, ηελ άιιε θηφιαο κέξα κνπ είπε: -

Δίλαη ε επνρή πνπ ζηα ςπγεία απνζεθεύνληαη ηα αριάδηα θξπζηάιιηα ηνπ

Πειίνπ θαη ρξεηάδνληαη έθηαθηνπο εξγάηεο. Ζ δνπιεηά είλαη βαξηά θαη πξέπεη πξσί-πξσί λα είζαη ζηελ Αγξηά. Έρεηο ηα θόηζηα γηα λα ηα βγάιεηο πέξα; Θα ζε πξνηείλσ αλ κνπ πεηο όηη δε ζα θηνηέςεηο. Έρσ έλα όλνκα εθεί πέξα θαη δε ζέισ λα ην δηαζύξσ.

- ΋ρη! ΋ρη! Να κε πξνηείλεηο. ΢νπ ππόζρνκαη όηη δελ ζα ππάξμεη θαλέλα πξόβιεκα, ηνπ απάληεζα ρσξίο δηζηαγκφ. ΢ε ιίγεο κέξεο κε εηδνπνίεζαλ λα πάσ. Ήδε ηα ζρνιεία είραλ θιείζεη θαη νη πεξηζζφηεξνη ζπκκαζεηέο κνπ είραλ θχγεη γηα ηνπο πξννξηζκνχο ηνπο, εδψ θαη κέξεο. Μηα θνπβέληα ήηαλ φηη ε δνπιεηά ζα ήηαλ εχθνιε. Μεηά κηαο κέξαο δνπιεηάο ην ζψκα κνπ ήηαλ πηαζκέλν θαη ν πφλνο ήηαλ δηάρπηνο παληνχ θαη δπλαηφο. Έζθημα ηα δφληηα θαη ζπλέρηζα ρσξίο λα πσ πνπζελά πφζν ππνθέξσ. Βπηπρψο ζε κηα εβδνκάδα ζπλήζηζα ηνπο λένπο φξνπο δσήο. Κη φρη κφλν. Αέρηεθα λα θάλσ θαη δπν ψξεο ππεξσξία. Οη φξνη ηεο ακνηβήο ήηαλ νη εμήο: [154]

Μεξνθάκαην 48 δξαρκέο θαη γηα ηελ ππεξσξία 8 δξαρκέο ηελ ψξα. ΢ην ηέινο είρα καδέςεη έλα πνζφλ πνπ μεπεξλνχζε ηηο 1000 δξαρκέο. Με ηελ εζεινληηθή κεζνιάβεζε ηξίηνπ αηφκνπ, εμαζθάιηζα θη απφ ηνλ ηφηε δήκαξρν ηεο Ν. Εσλίαο Ώπ. ΐνιίδε επηπιένλ 500 δξαρκέο. Ο νηθνλνκηθφο παξάγνληαο έηζη ιχζεθε θαη’ επρή. Βλδηάκεζα έγξαςα γξάκκα ζηελ πξψηε ηνπ μαδέιθε ΢ηέιια Διηνχ, αλ ζα κπνξνχζε λα κε θηινμελήζεη γηα ην δηάζηεκα πνπ ζα ρξεηαδφηαλ. Δ γξαπηή άκεζε απάληεζε ήηαλ ζεηηθή. Σφηε ε ΢ηέιια θαζφηαλ ζηελ Καιιίπνιε ηνπ Πεηξαηά. ΢ε ιίγνπο κήλεο ζα ζπκπιήξσλα ηα 20 ρξφληα ηνπ θαη ηα ηαμίδηα έμσ απφ ην ΐφιν ήηαλ αθάληαζηα θησρά. Με ηηο ζρνιηθέο θαηαζθελψζεηο θαη απηέο ηνπ εξγαδφκελνπ παηδηνχ είρε πάεη ζηελ Πνξηαξηά, ζηνλ Άγην Λαπξέληε, ζηα Λερψληα θαη ηε ΢θφπειν. Με ηε κάλα ηνπ ζηελ Ώηδεςφ γηα λα θάλεη εθείλε ηα ινπηξά ζηηο ηακαηηθέο πεγέο, ΢ην Ρπδφκπιν πνπ παληξεχηεθε ε αδειθή κνπ θαη κε ηε Υξηζηηαληθή Ώγσγή ζην ΐειεζηίλν, ηε Λάξηζα θαη ηελ Κνδάλε. Σψξα γηα πξψηε θνξά ζα έθαλα κεγάιν ηαμίδη ζηελ Ώζήλα. Ώπηφ έγηλε κε ην ηξέλν παξέα κε ηνλ θίιν θαη ζπκκαζεηή απφ ηε Νέα Εσλία Σξηαληάθπιιν ΢θαιίδε. Ώπηφο ζα έδηλε γηα γηαηξφο, φπσο θη έγηλε, ελψ εγψ μεθίλεζα λα γίλσ καζεκαηηθφο. Άπεηξνη θαη νη δπν, πξψηε θνξά καθξηά απφ ηελ πφιε καο, δψζακε ξαληεβνχ γηα ηελ επφκελε κέξα ζηελ πιαηεία Οκφλνηαο, ιεο θη απηή ήηαλ έλα ζεκείν. Μεηά απφ αξθεηή πεξηπιάλεζε φ έλαο είδε ηνλ άιινλ θη έγηλε ε ζπλάληεζε. Έπξεπε λα πξνζεγγίζνπκε ην Παλεπηζηήκην θαη λα θάλνπκε ηηο αλαγθαίεο δειψζεηο ζπκκεηνρήο. Σπθινί, δελ βιέπακε νχηε κπξνζηά καο. Με εξσηήζεηο, κε θφπν, έρνληαο καδί ηνπο ηα αλαγθαία δηθαηνινγεηηθά ζην ηέινο ηα θαηαθέξακε. Βγψ δήισζα δπν ζρνιέο. Σφηε ν ηξφπνο ησλ εμεηάζεσλ επέηξεπε θάηη ηέηνην. ΢ε θάζε ζρνιή νη εμεηάζεηο δηαξθνχζαλ δπν κέξεο. Σέζζεξα καζήκαηα, δπν θαζεκεξηλά, πξσί θη απφγεπκα. Ο ηξφπνο απηφο είρε θαη ηελ νηθνλνκηθή δηάζηαζή ηνπ, αθνχ θάζε ζπκκεηνρή είρε θαη ηα δηθά ηεο

[155]

εμέηαζηξα θη άξα έζνδα γηα ην παλεπηζηήκην θαη ηηο ακνηβέο ησλ δηνξζσηψλ ζηα γξαπηά. Δ πξψηε ζπκκεηνρή ήηαλ ζην Μαζεκαηηθφ ηεο Ώζήλαο. Δ πξψηε κέξα πεξηιάκβαλε ην πξσί Έθζεζε θαη ην απφγεπκα Μαζεκαηηθά. Δ πξψηε κνπ εκπεηξία ήηαλ ε πηεζηηθή έθθιεζε κηαο θνπέιαο πνπ θαζφηαλ πίζσ ηνπ λα ηεο δείρλσ ηελ θφιια κνπ. Ήηαλ κηα ελφριεζε πνπ φκσο δελ κπνξνχζα λ’ αξλεζψ. Έθαλα φηη κπνξνχζα. Δ λεαληθή κνπ απεξηζθεςία ήηαλ ην επφκελν βήκα. ΢ηελ Ώζήλα γίλνληαλ ηηο ίδηεο κέξεο νη ΐαιθαληθνί Ώγψλεο ΢ηίβνπ πνπ ηφηε είραλ ηελ αίγιε ηνπο. Κη εγψ, ν αλεχζπλνο, αληί λα πάσ ζπίηη λα μεθνπξαζηψ απφ ηελ εκεξήζηα έληαζε πήγα ληνπγξνχ ζην Παλαζελατθφ ΢ηάδην. Βίρα ζην ελδηάκεζν θελφ ησλ δπν εμεηάζεσλ ξσηήζεη πσο ζα πάσ. Φαλαηηθφο θίιαζινο ηνπ ζηίβνπ κε ηεηξάδηα φπνπ θαηαγξάθνληαλ ηα δηάθνξα ξεθφξ δε κπνξνχζα θαηά ηε λεαληθή κνπ απνθνηηά λα ράζσ απηήλ ηε κνλαδηθή επθαηξία. ΋κσο είρα θαη ηελ αγσλία ηεο επηζηξνθήο ζηελ Καιιίπνιε. Σφηε δε γλψξηδα ηα πξάζηλα ιεσθνξεία πνπ πήγαηλαλ απφ ηελ Φηιειιήλσλ ςειά ζηνλ Άγην Νείιν. Έπξεπε λα θαηέβσ ζηελ Οκφλνηα θαη απφ ην ηέξκα ηνπ Διεθηξηθνχ ζηνλ Πεηξαηά λα πάξσ ην ιεσθνξείν γηα ηελ Καιιίπνιε. Ήμεξα φηη ην ηειεπηαίν ηξέλν ήηαλ ζηηο 12 ην βξάδπ. Μπήθα ζην Καιιηκάξκαξν κε ζεβαζκφ θαη γηα πξψηε θνξά ζηε δσή ηνπ αληίθξηδα κηα ηφζν κεγάιε κάδσμε αλζξψπσλ. Καηάκεζην ην Παλαζελατθφ ζηάδην λα δεησθξαπγάδεη ηνπο αζιεηέο ζηηο πξνζπάζεηέο ηνπο. Ώλαηξίρηαζα! Έγηλε θη εγψ ηκήκα ηεο δσληαλήο κάδαο. Ξεράζηεθα, ελψ ε ψξα πεξλνχζε. Κάπνηα ζηηγκή ξσηψληαο έλα δηπιαλφ ηελ ψξα κνπ είπε φηη είλαη έληεθα αθξηβψο. Παληθνβιήζεθα! Άξρηζα ηξέρνληαο λα πεγαίλσ πξνο ηελ Οκφλνηα. Με ηε γιψζζα έμσ θαη κνχζθεκα ζηνλ ηδξψηα θαηέβεθα ζηνλ ππφγεην θη επηπρψο ζε δπν ιεθηά πέξαζε ην ηειεπηαίν ηξέλν. ΢ε κηζή ψξα έθηαζα ζην ιηκάλη.

[156]

Σα αζηηθά ιεσθνξεία είραλ απφ ψξα απνζπξζεί. Καη ηψξα πψο πάλε ζηελ Καιιίπνιε; Λνγηθά ζήκεξα ζα ζθεθηεί θάπνηνο φηη κπνξνχζε λα πάξεη έλα ηαμί. ΋κσο αδαήο επαξρηψηεο, αζπλήζηζηνο ζε ηέηνηεο θαηαζηάζεηο δελ ην ζθέθηεθα θαζφινπ. Έηζη άξρηζα λα πεξπαηάσ αθνινπζψληαο ηε δηαδξνκή ηνπ ιεσθνξείνπ γηαηί κφλν απηή ήμεξα. ΋ηαλ γχξσ ζηηο δπν έθηαζα ζην ζπίηη ε θαεκέλε ΢ηέιια είρε ιηψζεη απφ ηελ αγσλία. Ώπφ ηελ έληαζε θαη ηελ θνχξαζε δελ πξφιαβα λα θνηκεζψ. ΢ηηο πέληε έπξεπε λα είκαη φξζηνο γηα ηελ επφκελε κέξα. Ώζπλήζηζηνο ζε μελχρηηα, αλήζπρνο έθηαζα ζην Παλεπηζηήκην ζρεδφλ έλα ξάθνο. ΢ήκεξα ήηαλ ζην πξφγξακκα Φπζηθή ην πξσί θαη Υεκεία ην απφγεπκα Ο ρψξνο ησλ εμεηάζεσλ ήηαλ ζην θεληξηθφ θηίξην ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ζηελ αίζνπζα, πνπ ππάξρεη αξηζηεξά ηεο θεληξηθήο εηζφδνπ. Οη ζέζεηο ήηαλ απφ ηε ρζεζηλή κέξα θαζνξηζκέλεο. Ήκνπλ θαιά δηαβαζκέλνο. Βίρε μεζθνλίζεη ηε θπζηθή ηνπ Μάδε θαη ησλ Παιαηνιφγνπ–Πεξηζηεξάθε. ΋ηαλ δφζεθαλ ηα ζέκαηα άξρηζα ππξεησδψο λα γξάθσ ηε ζεσξία δίλνληαο θηφιαο ηελ επθαηξία ζην θνξίηζη πίζσ ηνπ λα βιέπεη ην γξαπηφ ηνπ. Παξφια απηά ε πίεζε κε ην ζηπιφ ζηελ πιάηε ηνπ ζπλέρηζε ρσξίο δηαθνπή. ΋ηαλ πηα βγήθακε έμσ έρνληαο παξαδψζεη ηελ θφιια μεθαζάξηζε ην ζέκα ηεο έληνλεο πίεζεο: - Έγξαθεο, κσξέ, ιάζνο ζέκα ζηε ζεσξία. ΢ε πίεδα γηα λα θαηαιάβεηο όηη θάηη ζπκβαίλεη, κα εζύ δε κνπ έδηλεο ζεκαζία... Πξάγκαηη! Σν δεχηεξν ζέκα ζεσξίαο ήηαλ ην ζεξκνειεθηξηθφ θαηλφκελν, κηζή ζειίδα πξάκα ζην βηβιίν, θη εγψ κέζα ζηε ζνινχξα ηεο αγξχπληαο έγξαςα ην θσηνειεθηξηθφ θαηλφκελν, ηξία γεκάηα θχιια ζην ζρνιηθφ. Σα ιάζε πιεξψλνληαη. Ήζεια, ν αλεχζπλνο, βαιθαληθνχο ηε κέξα ησλ εμεηάζεσλ! Μεηά απφ δπν κέξεο ήηαλ νη εμεηάζεηο ζην Φπζηθφ. Έκπεηξνο πιένλ θαη πην μεθνχξαζηνο δελ είρα θακηά έθηαθηε παξελέξγεηα. ΋ια πήγαλ θαη’ επρή, φπσο θαη ηα πνιχ θαζπζηεξεκέλα απνηειέζκαηα ην επηβεβαίσζαλ.

[157]

Σψξα ήηαλ ε ζεηξά ηεο Θεζζαινλίθεο. Βίρε ζην κεηαμχ εμαζθαιηζηεί ε δηακνλή ηνπ εθεί. Θα θαζφκνπλ ζην ζπίηη ηνπ αδειθνχ ηεο γηαγηάο κνπ, Καξαηδάο ζην επψλπκν, ηελ χπαξμε ηνπ νπνίνπ ηψξα θαη κφλν κάζαηλα. Ο Καξαηδάο, κεγάιεο ειηθίαο πιένλ, είρε ςαξάδηθν ζηε ζηνά Μνδηάλν θαη ήηαλ έηζη ζε θαιχηεξε κνίξα απφ ηελ εηθφλα ηνπ δηθνχ κνπ ζπηηηνχ. ΋ηαλ έθηαζα εθεί, ραξέο θαισζνξίζκαηα, αληαιιαγέο πιεξνθνξηψλ θαη ην ηξαπέδη ζηξσκέλν.

Στην πλατεία Ελευθερίας με συμμαθητές μου, κυρίως παιδιά της Ν. Ιωνίας 1960 Ο Λεπηέξεο ιχζζαγε απ’ ηελ πείλα θη φηαλ ζεξβηξίζηεθε ην θαγεηφ έπεζε κε ηα κνχηξα ηξψγνληαο θαη πνιχ ςσκί γηα λα ρνξηάζεη. ΋κσο εδψ ηελ πάηεζα! Σελ πάηεζα γηαηί δελ είρα αληίζηνηρε πξνεγνχκελε εκπεηξία. Μεηά ήξζε ην δεχηεξν πηάην. Φάξη ην πξψην, θξέαο ην δεχηεξν. Να πεξηπνηεζνχλ ην κφζρν ην ζηηεπηφ. Μα είρε κε ην επηπιένλ ςσκί ρνξηάζεη. Να ην αθήζεη ρσξίο λα ην θάεη ζα ήηαλ ληξνπή. Έηζη ην έθαγε καδί κε ην ζηξνπηαζηφ γιπθφ ζην ηέινο. Βίπα φηη ζα

[158]

ζθάζσ, κα ε λνηθνθπξά ηνπ ζπηηηνχ, λχθε ηεο θφλα- Μαξηγψο, ηεο γηαγηάο κνπ, κνπ είπε: - Πεο ηε γηαγηά ζνπ λα κνπ ζηείιεη θάλα καληδνύλη γηα ηελ όξεμε. Μεηά ην .... ηξίην πηάην δε κπνξώ λα θαηεβάζσ κπνπθνπληά! Ήηαλ σξαίεο νη κέξεο πνπ έκεηλα ζηε Θεζζαινλίθε θαη νη εληππψζεηο ήηαλ άξηζηεο. Πήγα ζηηο εμεηάζεηο θαιχηεξα

απφ θάζε πξνεγνχκελε θνξά θαη

κάιηζηα πξφιαβα λα πάσ θαη ζην γήπεδν θαη λα δσ έλα καηο:

ΠΏΟΚ-

Παληψληνο 2-0. Βπηζηξνθή ζην ΐφιν θαη ε αγσλία ηεο αλακνλήο ησλ απνηειεζκάησλ. Πξψηα βγήθαλ ηα απνηειέζκαηα ηεο Θεζζαινλίθεο, παξφηη νη εμεηάζεηο εθεί έγηλαλ ηειεπηαίεο.

Αελ ην πεξίκελα: Θξίακβνο. Ώπφ ηηο

εθαηνληάδεο ησλ ππνςεθίσλ ήκνπλ δεχηεξνο. Ώπηφ ηφληζε ηελ απηνπεπνίζεζή κνπ θαη έλησζα ηελ ραξά φρη κφλν ησλ δηθψλ κνπ, αιιά θαη ησλ θαηνίθσλ ηεο γεηηνληάο. Έλα δηθφ ηνπο παηδί ηα πήγε πεξίθεκα. Ώθφκα ε Νέα Εσλία δελ είρε ηελ παξάδνζε ησλ επηηπρηψλ πνπ αξγφηεξα δεκηνχξγεζε. Ο δαραξνπιάζηεο ΢ανπιίδεο ζην Φαξδχ, γσλία ΐαζηιέσο Παχινπ θαη Φξεηδεξίθεο, δελ ηνπ πήξε ιεθηά γηα ηνλ θνξλέ πνπ έθαγε -

Κεξλάεη ην καγαδί! Άληε θαη ζ’ αλώηεξα! Οη δηθνί ηνπ γνλείο έλησζαλ ην λφεκα ηεο είδεζεο εκκέζσο φηαλ εηζέπξαηηαλ

ηα ζπγραξεηήξηα φπνπ θαη λα πήγαηλαλ. Ώπινί, θησρνί άλζξσπνη, αιιά απφιπηα αμηνπξεπείο, κε θαζαξφ κέησπν ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο δσήο ηνπο, έλησζαλ ηφηε ηελ πεξεθάληα γηα ην παηδί ηνπο θη άξρηζαλ λα ζθέθηνληαη πψο ζα θαιχςνπλ ηηο αλάγθεο πνπ ε επηηπρία δεκηνπξγνχζε. Θπκάκαη ζαλ λα είλαη ζήκεξα ηνλ κπάξκπα Ώλαζηάζε, ηνλ παηέξα κνπ, φηαλ κε πήξε απ’ ην ρέξη θαη κε πήγε ζηνλ εκπνξνξάθηε ηεο γεηηνληάο καο, ηνλ Μαλνπηιίδε. Κάλνληαο θαη ηελ θίλεζε κε ηα δάρηπια: -

Κόθηνπ έλα θνπζηνύκη θη εγώ ζα ζηα δίλσ ιίγα-ιίγα

[159]

Σφηε ν ιφγνο ησλ αλζξψπσλ ήηαλ ζπκβφιαην, ηζρπξφηεξν απφ νπνηνδήπνηε γξαπηφ ζπκθσλεηηθφ κε ππνγξαθέο,

ζθξαγίδεο θαη ραξηφζεκα. Ήηαλ ην

πξψην κνπ θνπζηνχκη 20 ρξφλσλ παιηθάξη. Σν λα έρεηο κεγαιχηεξα αδέιθηα έρεη κηα ζεηξά πιενλεθηήκαηα, κα φρη κφλν ηέηνηα. ΢ην ζέκα ηεο έλδπζεο θαηά ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ θαιππηφκνπλ κε απνθφξηα ησλ κεγαιχηεξσλ. Αεχηεξν θαη ηξίην ρέξη. Ώπηφ ην θνπζηνχκη κε ζπληξφθεπζε φια ζρεδφλ ηα θνηηεηηθά ρξφληα κε εμαίξεζε ην ζαθάθη πνπ ην έραζα ζε θάπνηα ζηηγκή «αγσληζηηθήο έμαξζεο». Μεηά απφ ιίγεο κέξεο αλαθνηλψζεθαλ θαη ηα αζελατθά απνηειέζκαηα. Ήηαλ επηηπρή θαη εθ ησλ πξαγκάησλ κπήθα ην δίιεκκα: Ώζήλα ή Θεζζαινλίθε ; Μαζεκαηηθφ ή Φπζηθφ ; Δ απάληεζε έπξεπε λα είλαη απηφκαηε: «Μαζεκαηηθφ!» Ώγαπνχζα πνιχ ηα καζεκαηηθά θαη ήδε είρα κηα εκπεηξία ζηε δηδαζθαιία ηνπο θαη κηα θηινδνμία ζηελ άθξε ηνπ κπαινχ ηνπ. Μεηά ηηο ζπνπδέο λα γπξίζσ εδψ, ζην γελέζιην ηφπν θαη λα δηδάμσ ηα παηδηά ηεο ζπλνηθίαο κνπ. Κη φκσο ε ηειηθή επηινγή ηνπ ήηαλ δηαθνξεηηθή. Γξάθηεθα ζην Φπζηθφ Ώζήλαο. Αελ ζπκάκαη πνηα ζηνηρεία έπαημαλ ξφιν ζε απηήλ ηελ επηινγή, πνηνο εμσηεξηθφο παξάγνληαο κε επεξέαζε ζε απηήλ ηελ απφθαζε. ΢εκαζία έρεη ην απνηέιεζκα. Κάπνπ κνπ κέλεη κηα πίθξα φηη κε επεξέαζαλ επηθαλεηαθνί ιφγνη, αιιά ν ρξφλνο δε γπξίδεη πίζσ. Άιισζηε νη κειινληηθέο δχζθνιεο εμειίμεηο ζηε δσή κνπ αθχξσζαλ, εθ ησλ πξαγκάησλ, ηελ αξρηθή ηνπ επηζπκία. Γηα ιίγεο κέξεο αθφκα θηινμελήζεθα ζηελ μαδέιθε κνπ ηε ΢ηέιια, αιιά ζχληνκα έγηλε ην αλαπάληερν. Ήξζε ζηνλ Πεηξαηά ε κάλα κνπ καδί κε ηνλ αδειθφ κνπ ηνλ Γηάλλε, πνπ ήηαλ θνπξέαο ζην επάγγεικα. Ννηθηάζακε έλα δσκάηην κε θνηλφρξεζηε θνπδίλα θαη ηνπαιέηα ζε έλα ζπίηη λαμηψηηθεο νηθνγέλεηαο θνληά ζηε ζρνιή Ανθίκσλ θαη ζχληνκα ν Γηάλλεο άλνημε θνπξείν ζηελ πιαηεία ηεο Καιιίπνιεο. ΋ παηέξαο είρε ππνβάιιεη ηα ραξηηά γηα ζχληαμε θαη γηα λα κελ είλαη κφλνο ήξζε θη απηφο εθεί. ΋κσο δελ άληεμε πνιιέο κέξεο καθξηά απφ ηε γεηηνληά ηνπ θαη ηηο παξέεο ηνπ. Μαο ην είπε θαζαξά:

[160]

- Δγώ, παηδηά, δε κπνξώ λα δήζσ εδώ. Φεύγσ θαη γπξίδσ ζηε Νέα Ησλία. ΋,ηη ιεθηά κπνξώ, ζα ζαο ηα ζηέιλσ. Πξάγκαηη κεηά απφ ηφζα

ρξφληα δε κπνξείο λα κεηαθπηεχεζαη ζε λέν

πεξηβάιινλ, ηδηαίηεξα ζε κεγάιε ειηθία. Δ κάλα θάζηζε ιίγν αθφκα, αιιά δε κπνξνχζε λα ηνλ αθήζεη κφλν. Άιισζηε είρε θη άιια παηδηά θη εγγφληα αθήζεη πίζσ. ΢αλ κάλα ε κφληκε έγλνηα ηεο ήηαλ λα πξνζηαηεχεη θάησ απ’ ηηο θηεξνχγεο ηεο φια ηα παηδηά ηεο. Κη φηαλ γηα πξαγκαηηθνχο ιφγνπο ζθνξπίζηεθαλ ήηαλ ζπλερψο ζε κεηαθίλεζε λα κνηξάζεη ηελ πξνζθνξά ηεο. Μεηά δπν κήλεο επέζηξεςαλ ζηελ παηξίδα. Σφηε κεηαθηλήζεθα ζε γεηηνληέο θνληχηεξα ζην παλεπηζηήκην. Μηα άιιε θάζε ηεο δσήο κνπ άξρηδε.

Στην παραλία του Βόλου

[161]

29. Φνηηεηηθά ρξόληα - θάζε πξώηε Ήηαλ ην πξσηλφ πνπ ζα έκπαηλα γηα πξψηε θνξά ζην ακθηζέαηξν ηνπ Υεκείνπ ηεο ΢φισλνο γηα κάζεκα. Ήκνπλ πηα

θνηηεηήο κε ζθξαγίδα θαη

ππνγξαθή. ΢ήκεξα ζα έπαηξλα ην βάπηηζκα ηνπ ππξφο. Βζσηεξηθή δχλακε, απνθαζηζηηθφηεηα θη φλεηξα γηα ην κέιινλ. Καζφκνπλ γηα ιίγνπο κήλεο ζηε ζπλνηθία Υαηδεθπξηάθεην ηνπ Πεηξαηά. Οδφο Ώλησλίνπ Θενράξε, θνληά ζηε ζρνιή Ανθίκσλ. Ήηαλ κέζα Ννέκβξε ηνπ 1960, γηαηί εθείλε ηελ επνρή ηα απνηειέζκαηα ησλ ζρνιψλ ηνπ παλεπηζηεκίνπ αξγνχζαλ λα αλαθνηλσζνχλ θαη ηα καζήκαηα άξρηζαλ ηφηε. Νχρηα μεθίλεζα κε ην ιεσθνξείν ηεο Φξεαηηχδαο θη έθηαζα ζην ζηαζκφ ηνπ Διεθηξηθνχ. Πήξα ην ηξέλν θαη θαηέβεθε ζηελ Οκφλνηα. Με ηα πφδηα πεξλψληαο ηελ πιαηεία Κάληγγνο πέξαζα ζηελ ΢φισλνο. Βίρε πηα μεκεξψζεη, αιιά ε ζπλλεθηά δελ άθελε ηνλ ήιην λα δεζηάλεη ην θξχν πξσηλφ. Σα απηνθίλεηα δελ ήηαλ πνιιά ζε αληίζεζε κε ηνπο πεδνχο πνπ βηαζηηθά πήγαηλαλ ζηηο δνπιεηέο ηνπο θαη ηα καγαδηά ζήθσλαλ ζηγά-ζηγά ηα ξνιά ηνπο. Σφηε ηα θαηαζηήκαηα άλνηγαλ πην λσξίο Ώπνξξνθεκέλνο απφ ηηο λέεο εηθφλεο θαη ηε θπζηθή αδεκνλία ηεο πξψηεο παλεπηζηεκηαθήο παξάδνζεο. Ξάθλνπ ζην χςνο νδνχ Μπελάθε κηα δπλαηή θαη εθ ησλ πζηέξσλ ραξαθηεξηδφκελε ηζαρπίληθε - θσλή κε μάθληαζε: - Φηεξάααααα, πνύπνπια, θηεξάααα …… Δ θσλή εξρφηαλ απφ ηελ Μπελάθε θαη θηάλνληαο ζηε γσλία είδε γηα πξψηε θνξά ζηε δσή ηνπ ηνλ αγαπεηφ Ώληξέα. Έλαο φκνξθνο λένο, ιίγν κεγαιχηεξνο απφ κέλα, θαινληπκέλνο κε πεξηπνηεκέλν πξφζσπν θαη καιιί, αιιά κε θηλήζεηο ιίγν πεξηζζφηεξν απφ ραξηησκέλεο, λα ραηξεηά θαη λα ραηξεηηέηαη κε ηνπο γχξσ κε κηα κεγάιε άλεζε, ηθαλφηεηα θαη εηνηκνινγία ζηα πεηξάγκαηα πνπ γχξσ ηνπ άθνπγε. Έηζη απηφο ν δξαζηήξηνο λεαξφο αθφκα θαη ζήκεξα κε αζηακάηεηε εξγαζία θαη θεθάηε δηάζεζε ζπλερίδεη λα αισλίδεη ηνπο δξφκνπο μεπεξλψληαο θαηά πνιχ ην φξην ηεο 35εηίαο. ΢πρλάδεη ζηελ νδφ Ώηφινπ θαη ηα ζηελάθηα γχξσ [162]

απφ ην Μνλαζηεξάθη. Μηα κέξα, ην 2013, πνπ αληάιιαζζε ιφγηα κε θάπνηνλ έμσ απφ ηελ εθθιεζία ηεο Ώγίαο Βηξήλεο, γηα λα ξίμσ ηελ κηθξή έληαζε, παξεκβιήζεθα

θαη είπα ζηνλ Ώληξέα ηελ αλάκλεζή κνπ γηα ηελ πξψηε

ζπλάληεζε ηνπο πξηλ απφ 50 θαη επηπιένλ ρξφληα, Δ παξέκβαζε κνπ εξέκεζε ηελ θαηάζηαζε. ΢ε φινπο ηνπο αλζξψπνπο βνεζάεη έλαο θαιφο ιφγνο. Ναη! Ανπιεηά πάλσ απφ πελήληα ρξφληα κε ηα θηεξά θαη πνχπνπια, κε ζπλερέο πεξπάηεκα ζηνπο δξφκνπο, ρσξίο αζθάιηζε θαη ζχληαμε… Καη ην θπξηφηεξν ρσξίο γθξίληα φηη αδηθείηαη απφ ην …άπνλν θξάηνο. Κνηλφο ηφπνο γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο θαθνκαζεκέλνπο Έιιελεο ζήκεξα ζηε δσή καο. Ναη, ην θξάηνο είλαη ππνρξεσκέλν λα ηνπο ζξέθεη θαη λα ηνπο ηαΎδεη. Ώδαείο ζηηο ππνρξεψζεηο, πξνθέζνξεο φκσο ζηα δηθαηψκαηα. Μάζεκα Γεληθήο Φπζηθήο. Ο ηαθηηθφο θαζεγεηήο Καίζαξ Ώιεμφπνπινο έιεηπε ζηελ Ώκεξηθή κε εηήζηα εθπαηδεπηηθή άδεηα θαη ην κάζεκα ην έθαλε ν ηφηε επηκειεηήο ηνπ Θενδνζίνπ, πνπ αξγφηεξα ζα γηλφηαλ θαζεγεηήο ζην παλεπηζηήκην Παηξψλ. Σν ακθηζέαηξν θαηάκεζην απφ θνηηεηέο. Αε βξήθα ζέζε θη έκεηλα φξζηνο. Νέεο εκπεηξίεο ζ’ έλα πεξηβάιινλ πξνο ην παξφλ άγλσζην, αιιά απνθαζηζκέλνο λα αλνηρηψ, λα θάλσ λένπο θίινπο, λα παξαθνινπζψ ηηο παξαδφζεηο, λα είκαη ζπλεπήο ζηηο ππνρξεψζεηο σο θνηηεηήο θαη γηαηί φρη, λα δηαθξηζψ. ΢ε ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα έθαλα κέζα απφ ην έηνο κνπ, ηνπο πξψηνπο θίινπο. Ο Αεκήηξεο ΢ηάρηνο ήηαλ ήδε γλσζηφο απφ ρξφληα, ζπκκαζεηήο απφ ην 2ν γπκλάζην, έλα φκνξθν παηδί απφ ηνλ Άλσ ΐφιν. Μέζσ άιινπ ζπκκαζεηή, ηνπ Κψζηα ΐιαράβα, πνπ ζπλέρηδε ην ζηφρν ηνπ λα κπεη ζην Πνιπηερλείν, γλψξηζα θαη ζπλδέζεθα κε έλαλ άιιν ζπκθνηηεηή κνπ. Σνλ Ώληξέα Παπαθίηζν απφ ηελ Άγλαληα ηεο Δπείξνπ. Έλαο άλζξσπνο θαζαξφο, μερσξηζηφο, πνπ θαζψο θπινχζε ν ρξφλνο αλαθάιππηα ζηγά-ζηγά ηα ηδηαίηεξα πξνηεξήκαηά ηνπ. Δ θηιία καο ζπλερίζηεθε φια ηα ρξφληα θαη ζεσξεί ηηκή ηνπ ην γεγνλφο απηφ. Άιινο θίινο ησλ πξψησλ ρξφλσλ ήηαλ ν Παχινο Πειεθάλεο απφ ηα Σξίθαια. Ο [163]

αδειθφο ηνπ είρε θαιιηηερληθφ θσηνγξαθείν ζηε γσλία Ώθαδεκίαο θαη Βκκαλνπήι Μπελάθε, φπνπ θαη εγψ απνζαλάηηζα ηνλ εαπηφ κνπ, θσηνγξαθίεο πνπ αθφκα ζψδνληαη. Αελ επηηξέπεηαη λα μεράζσ ηνλ πνιχ θαιφ θίιν ΢εξαθείκ Παπαζσκά απφ ηε Θήβα, άλζξσπν κε έμνρε θπζηθή επγέλεηα θαη πλεπκαηηθή θαιιηέξγεηα. Απζηπρψο ν ράξνο βηάζηεθε λα ηνλ πάξεη καδί ηνπ. ΋κσο, απφ ραξαθηήξα άλζξσπνο αλνηρηφο θη εθδεισηηθφο κε πνηθίια ελδηαθέξνληα ζχληνκα δηεχξπλα ηνλ θχθιν ησλ γλσξηκηψλ κνπ. Λίγν ην ηξαγνχδη, ιίγν ηα πνδνζθαηξηθά κνπ ελδηαθέξνληα κε ηελ Νίθε ΐφινπ θαη ηελ ΏΒΚ, ιίγν ηα αλέθδνηα θαη ηφζα αθφκα, έγηλα γλσζηφο ζαλ παξνπζία ζε φινπο ηνπο θνηηεηέο ηνπ έηνπο κνπ. ΐεβαίσο ε πξφζιεςε απηήο ηεο πιεζσξηζηηθήο παξνπζίαο δελ ήηαλ πξνθαλψο ίδηα γηα φινπο. ΢ε θάπνηνπο έθαλε εληχπσζε, ελψ ζε αξθεηνχο ζθηγκέλνπο έδσζε κηα εηθφλα κε ζηνηρεία θάπνηαο ειαθξφηεηαο. Σνπιάρηζηνλ ζηελ πξψηε θάζε. Σα θνξίηζηα ηνπ έηνπο ήηαλ ιίγα θη αξθεηά ζπληεξεηηθά ζε ελδηαθέξνληα θαη εκθάληζε. Μφλν ε κηθξνθακσκέλε Πφπε απφ ην Ώηγάιεσ είρε κηα ζεηηθή δηάζεζε θαη ζπκπιεθφηαλ επάμηα ζηελ παξέα. Οη πεξηζζφηεξνη θαλαηηθνί θνηηεηέο, παξαθνινπζνχζαλ κε ελδηαθέξνλ ηα καζήκαηα θαη ζπδεηνχζαλ αδηάθνπα γηα ηα επηζηεκνληθά ζέκαηα γχξσ απφ ηελ επηζηήκε ηνπο. Δ πξψηε ρξνληά ήηαλ ρξνληά αλαγλψξηζεο. Υψξσλ, αλζξψπσλ θαη δηαδηθαζηψλ. Ώίζνπζεο θη ακθηζέαηξα καζεκάησλ, εξγαζηήξηα, φξγαλα θαη ζπζθεπέο, θνηηεηηθή ιέζρε θαη ε βηβιηνζήθε ζηνλ 6ν φξνθν. Έλα αγαπεκέλν ζηέθη ζηνλ πξψην ρξφλν ησλ ζπνπδψλ, γηαηί λα αγνξάζσ δηθά κνπ βηβιία δελ ππήξρε πεξίπησζε. Βθεί κνπ δφζεθε ε επθαηξία λα γλσξίζσ θνηηεηέο θαη θνηηήηξηεο απφ άιια ηκήκαηα ηνπ παλεπηζηεκίνπ, θπξίσο ηεο θηινζνθηθήο θαη ηνπ Γαιιηθνχ ηκήκαηφο ηεο. ΢ηα θιεξηάθηα θαη ηηο εθήκεξεο ζρέζεηο δελ επηζπκψ λα αλαθεξζψ. Ήδε ππήξρε κηα ζρέζε κε κηα φκνξθε θνπέια ηνπ ΐφινπ πνπ είρα γλσξίζεη ζηε γεηηνληά κνπ θαη ππήξρε κηα ζπλερήο επαθή κε αιιεινγξαθία θη αληαιιαγή θσηνγξαθηψλ. Μηα αγλή θνπέια, πνπ άμηδε γηα πεξηζζφηεξα, αιιά [164]

επηπρψο κε ζιίςε εηιηθξηλή δηέθνςα ηε ζρέζε καδί ηεο. Βθείλε έθηηαμε άιιε νηθνγέλεηα. Μνπ κέλεη ε πίθξα ηεο απφηνκεο ζπκπεξηθνξάο κνπ απέλαληί ηεο. Έηζη φπσο ήξζαλ ηα πξάγκαηα ζηα επφκελα ρξφληα φκσο, κπνξψ λα πσ φηη ν ρσξηζκφο ήηαλ ε θαιχηεξε ιχζε. Σψξα αο αθνπκπήζνπκε ιίγν ηελ άιιε δηάζηαζε ηεο δσήο κνπ. Πνηα ήηαλ ε ελαζρφιεζή κνπ κε ηα πνιηηηθά θαη θνηλσληθά ζέκαηα; ΢ηε αξρή ην ζέκα δελ ήηαλ κέζα ζηα θχξηα ελδηαθέξνληά κνπ. Σνπιάρηζηνλ εκθαλψο. Πξνζεισκέλνο ζηηο ππνρξεψζεηο κνπ σο θνηηεηήο. Παξαθνινχζεζε ησλ καζεκάησλ θαη ησλ πνιιψλ εξγαζηεξίσλ, αιιά θαη κε πνιχσξεο παξνπζίεο θη εξγαζίεο ζην ζπίηη. Μέζα κνπ φκσο ελ δπλάκεη ππήξραλ φια ηα ζηνηρεία, πνπ ζα κε νδεγνχζαλ ζηνπο δξφκνπο θαη ηηο πεξηπέηεηεο ησλ επφκελσλ ρξφλσλ. Αε ζπκάκαη ιεπηνκέξεηεο, αιιά ζα αλαθέξσ φ,ηη ςήγκαηα κλήκεο απέκεηλαλ κεηά ηα ηφζα ρξφληα πνπ έρνπλ πεξάζεη. Δ αηκφζθαηξα ηεο παηδηθήο κνπ γεηηνληάο. Δ νηθνγέλεηά κνπ είρε πξνθπιαρηεί απφ άκεζεο πεξηπέηεηεο θαη δελ είρε θάπνηα ζνβαξή αλάκεημε ζηα ζέκαηα πνπ πξνθάιεζαλ ηνλ εκθχιην δηραζκφ. Αελ θξάηεζε νπδεηεξφηεηα, έκεηλε ζησπειή, κε ηε βαζηθή έγλνηα λα κελ ππάξμνπλ απψιεηεο δσήο κειψλ ηεο. Ο παηέξαο δνχζε κε ηηο κλήκεο ηνπ ’36 φηαλ ζηελ απεξγία εθείλεο ηεο ρξνληάο ηελ πιήξσζε κε ηελ απφιπζή ηνπ απφ ην αθεληηθφ ηνπ, πνπ ηνλ ζεψξεζε - θαη κάιηζηα αλαιεζψο - έλαλ απφ ηνπο πξσηαγσληζηέο. Έηζη ήηαλ δηζηαθηηθφο έσο θνβηζκέλνο ζηε ζπλέρεηα. Ο θφβνο ήηαλ ζρεηηθά κε ηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα δήζεη ηα κέιε ηεο ήδε πνιχηεθλεο νηθνγέλεηαο. Παξφια απηά ζηηο εθινγέο ηνπ ’46 θξάηεζε ηε γξακκή ηεο απνρήο. Βλέξγεηα πνπ ηνλ θπλεγνχζε φια ηα επφκελα ρξφληα. Βξεπλεηένλ βεβαίσο είλαη, αλ απηφ ήηαλ απνηέιεζκα

ειεχζεξεο επηινγήο ή κηα πξάμε πνπ επηβιήζεθε απφ ηα

πξάγκαηα, αθνχ φιε ε γεηηνληά ην ίδην είρε θάλεη. Απζηπρψο θαλείο ηνπο δελ είλαη πηα ζηε δσή. Αε βιέπακε δίπια καο, αιιά ζπγθηλνχκαζηαλ κε ηα πξνβιήκαηα ηεο δηεζλνχο θνηλφηεηαο, έλαο εχθνινο ηξφπνο λα δείρλεηο ηελ «επαηζζεζία» ζνπ!

[165]

΋κσο λα κελ είκαη άδηθνο. Ήδε ην είπα. Τπήξρε κηα φρη φκσο αλνηρηά δηαηππσκέλε ζπκπάζεηα γηα ηνπο θπλεγεκέλνπο αξηζηεξνχο θαη ηέηνηνη ππήξραλ αξθεηνί ζηε γεηηνληά. Έηζη θαη ζ’ εκέλα ππήξρε κηα ηέηνηα πξνδηάζεζε εληζρπκέλε απφ ηνλ λεαληθφ ηδεαιηζκφ θαη ηε θπζηθή ηάζε ηνπ λένπ λα ππεξαζπίδεηαη ηνλ θπλεγεκέλν. Δ ζπίζα ππήξρε. Ώπιψο πεξίκελε ηελ αθνξκή γηα ην θνχλησκά ηεο. Ώο κε βηαζηνχκε φκσο γηαηί θάηη ηέηνην αθφκα αξγνχζε. ΋ηαλ πξνζέγγηζε ε πεξίνδνο ηνπ Ενχλε, ήκνπλ παλέηνηκνο γηα ηηο εμεηάζεηο κε ηηο ππνγξαθέο απφ ηα πξναπαηηνχκελα εξγαζηήξηα θαη ηνλ αλαγθαίν αξηζκφ παξνπζηψλ

ζην

γπκλαζηήξην

ηνπ

Βζληθνχ επί ηεο ΐαζηιίζζεο ΋ιγαο. Έδσζε φια ηα καζήκαηα, πνπ ηα πεξηζζφηεξα

ήηαλ

θαη

δηπιά.

Πξνθνξηθά θαη γξαπηά, πνπ φκσο φια γίλνληαλ κε γξαπηέο εμεηάζεηο.

1961

Φρέσκος

φοιτητής.

Στην

πλατεία της Βαγγελίστρας. Πίσω μου

διακρίνεται

το

κτίριο

του

δημοτικού μου σχολείου Μεηά ηελ πνιπήκεξε δηαδηθαζία ε εληχπσζή κνπ ήηαλ φηη είρα πάεη θαιά. ΢ηε ζπλέρεηα έθπγα γηα ην ΐφιν λα δσ ηνπο δηθνχο κνπ, αλακέλνληαο θαη ηα απνηειέζκαηα. Βθεί άξρηζα λα αζθψ ην επάγγεικα ηνπ δαζθάινπ. Σφηε έλαο κεγάινο αξηζκφο ησλ καζεηψλ έκελαλ κεηεμεηαζηένη θαη ζα εμεηάδνληαλ πάιη ζηηο αξρέο ηνπ Οθηψβξε. Βχθνια βξήθα καζεηέο, ζε δηάθνξεο γεηηνληέο θαη παξέδηδα, θπξίσο καζεκαηηθά. Δ ακνηβή απηήο ηεο εξγαζίαο, πνιχ θησρή, γηαηί δελ γηλφηαλ θη αιιηψο ζηηο θησρνγεηηνληέο ηεο Νέαο Εσλίαο, ζα κνπ ήηαλ ρξήζηκε φηαλ ζα μαλαπήγαηλα ζηελ Ώζήλα.

[166]

Δ κφλε δπλαηφηεηα επηθνηλσλίαο κε ηελ Ώζήλα ήηαλ ηα γξάκκαηα. Πξάγκαηη νη θίινη ζηελ Ώζήλα, Ώλδξέαο θαη Πφπε κε πιεξνθνξνχζαλ γη’ απηά. ΢ηνλ Ώπεηξνζηηθφ ινγηζκφ ηνπ Κάππνπ απφ ηεηξαθφζηνπο πεξίπνπ πνπ έιαβαλ κέξνο ζηηο εμεηάζεηο ηνπ καζήκαηνο πέξαζαλ κφλν νθηψ άηνκα. Πέληε καζεκαηηθνί θαη ηξεηο θπζηθνί. Βίρα ηε ραξά λα είκαη έλαο απ’ απηνχο. Βίρα δψζεη φια ηα καζήκαηα θαη φια ηα απνηειέζκαηα ήηαλ ζεηηθά. Μφλν έλα αλεζπρεηηθφ ζπκβάλ κε έθαλε λα επηζπεχζσ ηελ αλαρψξεζή κνπ γηα ηελ Ώζήλα. ΢ην κάζεκα ηεο Ώλσηέξαο Άιγεβξαο ελψ ζηα γξαπηά, δειαδή ζηηο αζθήζεηο πήξα νθηψ, ζηα πξνθνξηθά, δειαδή ζηε ζεσξία ζηνλ θαηάινγν ησλ απνηειεζκάησλ δελ ππήξρε ην δηθφ ηνπ φλνκα. Καη ην γξίθν έπξεπε λα ηνλ ιχζσ ν ίδηνο. Αε γηλφηαλ κέζσ αληηπξνζψπνπ. Έθπγα γηα ηελ Ώζήλα κ’ έλα θνξηίν αλεζπρίαο. ΋ηαλ απεπζχλζεθα ζην γξαθείν ηνπ θαζεγεηή ε απάληεζε ήηαλ: - Γελ ππήξμε δηθή ζνπ θόιια ζην κάζεκα.

- Μα είλαη δπλαηόλ λα δώζσ κόλν αζθήζεηο θαη λα πάξσ ηόζν θαιό βαζκό ρσξίο λα δώζσ ζεσξία ; - Γπζηπρώο λεαξέ δε κπνξώ λα θάλσ ηίπνηε. Να δώζεηε εμεηάζεηο ζηελ πεξίνδν ηνπ Οθησβξίνπ. Βπηπρψο ηνλ Οθηψβξην μαλάδσζα ην κάζεκα θαη νη θαθφηξνπνη δηνξζσηέο κνπ έβαιαλ έλα πεληαξάθη θη έηζη γιχησζα αιψβεηνο απ’ απηή γάγγξαηλα. Γηα ηνλ θαζεγεηή ηεο έδξαο Φνπζηάλε αμίδεη λα γίλεη κηα παξέλζεζε: Ο Φνπζηάλεο δηνξίζηεθε θαζεγεηήο ζηε Μεηαμηθή πεξίνδν ρσξίο ηδηαίηεξα πξνζφληα θαη ην κάζεκά ηνπ έκεηλε ζε ρακειφ επίπεδν κέρξη ηε ζπληαμηνδφηεζή ηνπ. Ώξθεί λα εηπσζεί φηη ην πεξηερφκελν ηνπ καζήκαηνο δηδάζθεηαη ζήκεξα θαη ζε πην πξνρσξεκέλν επίπεδν ζηηο ηάμεηο ηνπ ιπθείνπ ηεο κέζεο εθπαίδεπζεο. ΋ια ηα ρξφληα δελ είρε αμησζεί λα γξάςεη έλα δηδαθηηθφ βηβιίν ηνπ καζήκαηφο ηνπ θη φηαλ απηφ επηηέινπο έγηλε, δηλφηαλ ζηνπο θνηηεηέο ζε δεθαεμαζέιηδα θαη κάιηζηα ζε ιίαλ θνπζθσκέλε ηηκή γηα ηελ επνρή. ΢ηε δηάξθεηα ηνπ καζήκαηνο

[167]

έθαλε άκεζε αλαθνξά γηα ην ππνρξεσηηθφ ηεο αγνξάο ηνπ θαη ζηε ζπλέρεηα κε έκκεζν ηξφπν δηαδφζεθε φηη αλ δελ ην αγνξάζεηο δελ πεξλάο ην κάζεκα. Τπάξρνπλ αξθεηά παξαδείγκαηα ηέηνηαο βάξβαξεο ηαθηηθήο ζε κηα επνρή πνπ ε θηψρεηα ήηαλ πνιχ δηαδεδνκέλε. Τπάξρεη ην παξάδεηγκα ηνπ ζπκθνηηεηή θαη θίινπ Λεβφλ Μηθεξδηδηάλ, έλα ππέξνρν παηδί απφ ην Δξάθιεην ηεο Κξήηεο, πνπ αξληφηαλ λα ην αγνξάζεη θαη ηνλ έθνςε ζε επηά ζπλερείο πεξηφδνπο. ΋ηαλ ν Λεβφλ έθηαζε ζην Ώκήλ, πήγε ζην γξαθείν ηνπ θαη ηνπ πέηαμε ζηα κνχηξα ην βηβιηάξην ιέγνληάο ηνπ φηη δε ζα ππνθχςεη ζηνλ εθβηαζκφ.

΢ηε ζπλέρεηα

παξάηεζε ηε ζρνιή θαη κπάξθαξε ζηα θαξάβηα. ΋ηαλ ν Φνπζηάλεο ζπληαμηνδνηήζεθε επέζηξεςε ζηε ζρνιή, πήξε ην πηπρίν ηνπ θη άζθεζε ην επάγγεικα ηνπ θαζεγεηή ζηε δεκφζηα εθπαίδεπζε. Ώμίδεη εδψ λα αλαθεξζεί ην γεγνλφο φηη καδί κε ηνλ ζπκπαηξηψηε θαη θίιν Αεκήηξε ΢ηάρην εθδψζακε έλα βηβιίν αζθήζεσλ ζην κάζεκά ηνπ, πνπ είρε απξφζκελε επηηπρία, αθνχ έθαλε ηξεηο επαλεθδφζεηο θαη κάιηζηα - πξάγκα ζπάλην γηα ηελ επνρή - εηζπξάμακε απφ ηνλ εθδφηε Κππξαίν, πνπ είρε βηβιηνπσιείν ζηε Μαπξνκηράιε θαη ΢φισλνο, ζπγγξαθηθά δηθαηψκαηα. Γηα ην θφβν ησλ Ενπδαίσλ ζηε ζειίδα ηνπ εμσθχιινπ βάιακε κφλν ηα αξρηθά γξάκκαηα ησλ νλνκάησλ καο. Σφηε ηα πξάγκαηα ζηηο εμεηάζεηο ήηαλ δχζθνια θη αλ δελ πεξλνχζεο έζησ θαη κηζφ κάζεκα έκελεο ζην ίδην έηνο. Κη φρη κφλν. Σελ επφκελε ρξνληά δελ αλαγλσξίδνληαλ νη πξνβηβάζηκνη βαζκνί θαη ππνρξεσλφζνπλ ζηελ πιήξε επαλάιεςή φισλ. Μηα ζεηξά αμηφινγα παηδηά κε απηή ηε ζεξηψδε δηάηαμε ππέζηεζαλ απηήλ ηελ ηηκσξία. Σφηε ε έλλνηα ηεο κεηαθνξάο καζήκαηνο ζε επφκελν έηνο ήηαλ αθφκα άγλσζηε. Μηθξά εζσηεξηθά πεξηζηαηηθά καδεχνληαλ θαη σξίκαδαλ ηελ πνξεία κνπ ζηελ πνιηηηθή έληαμε. Πιάγηεο ζπδεηήζεηο, κε δηζηαγκνχο, αιιά θαη ηνπο θφβνπο ησλ ζπλεπεηψλ. Υαξαθηεξηζηηθή θνξχθσζε ήηαλ κηα ζπγθέληξσζε κπξνζηά ζην θεληξηθφ θηίξην ηνπ Παλεπηζηεκίνπ. Αελ ζπκάηαη γηα πην ιφγν θαη αηηία είρε γίλεη απηή ε ζπγθέληξσζε. Κάπνηα νκηιία ρσξίο κεγάθσλα, πεξίπνπ δηαθφζηα άηνκα [168]

θη εγψ γεκάηνο θη έλα δηζηαγκφ λα αλαθαηεχνκαη αλάκεζά ηνπο. ΢ηα ηφζα άηνκα έλα λα μερσξίδεη γηαηί ήηαλ έλα θεθάιη ςειφηεξνο απφ ηνπο γχξσ ηνπ. Με πςσκέλν ην ρέξη θαη κε βαζηά εληππσζηαθή θσλή αξρίδεη λα απαγγέιιεη έλα εξσηθφ πνίεκα, πνπ ηφηε δελ ήμεξα πνην ήηαλ θαη πνηνπ πνηεηή καο. Ώξγφηεξα κε ηα δηαβάζκαηα πνπ έθαλα ην αλαγλψξηζα. Ήηαλ ην πνίεκα πνπ ν κεγάινο πνηεηήο Άγγεινο ΢ηθειηαλφο είρε απαγγείιεη ζηνλ αλνηρηφ ηάθν πνπ ζα δερφηαλ ζε ιίγν ην λεθξφ ζψκα ηνπ Κσζηή Παιακά. Γχξσ απιψζεθε εζπρία θαη κηα αλαηξηρίια δηαπέξαζε φιν κνπ ην θνξκί. Ώπηφο ν σξαίνο ςειέαο αξγφηεξα ζα γηλφηαλ θαιφο κνπ θίινο θαη ζα είρακε θνηλέο κλήκεο ζηε κεηέπεηηα δσή καο. Ήηαλ ν Σάθεο Παππάο, δηθεγφξνο κνπ ζηνλ αγψλα γηα ηελ αθχξσζε ηεο δηαγξαθήο κνπ απφ ην Παλεπηζηήκην. Απζηπρψο έθπγε λσξίο θαη κε ηξαγηθφ ηξφπν απ’ ηε δσή. Έηζη λνκίδσ πσο ήκνπλ ψξηκνο γηα ηελ αιιαγή. Ώπιψο δελ είρα ηελ σξηκφηεηα θαη ηελ πείξα λα ειέγμσ ηνλ ηξφπν θαη ην βαζκφ ηεο δέζκεπζεο . Ο θινηφο έζθηγγε γχξσ κνπ, ελψ αθφκα ζηελ πξαγκαηηθφηεηα παξέκελα έλα αζψν επαξρησηφπνπιν. Υσξίο πείξα ζε ηέηνηα δεηήκαηα, αιιά κε πεξίζζεηα δηάζεζε πξνζθνξάο. Μνπ έγηλε απέμσ-απέμσ πξφηαζε λα θαηέβσ ππνςήθηνο γηα πξφεδξνο ζην έηνο κνπ. ΐξηζθφκαζηε ζηελ αξρή ηνπ 2νπ έηνπο ζηε ζρνιή. Οη εθινγέο ζηε Φπζηθνκαζεκαηηθή ζρνιή γηα ηνλ ηφηε εληαίν ζύιινγν Ο Αξηζηνηέιεο γηλφηαλ εθείλα ηα ρξφληα κε ηελ εμήο δηαδηθαζία. Σα ηκήκαηα ηεο ζρνιήο ήηαλ πέληε, δει. Μαζεκαηηθφ, Φπζηθφ, Υεκηθφ, Φπζηνγλσζηηθφ θαη Φαξκαθεπηηθφ. Βπί ηέζζεξα έηε ην θάζε ηκήκα, καο θάλεη είθνζη έηε. Βθινγέο γίλνληαλ απφ αληηπξνζσπία ηνπ απεξρφκελνπ Α. ΢. ζε θάζε έηνο ρσξηζηά. Ώπηφο πνπ ζηηο εθινγέο ηνπ έηνπο εξρφηαλ πξψηνο ήηαλ ν πξφεδξνο ηνπ έηνπο. ΢ε θάζε έηνο εθιέγνληαλ ηξεηο. Μαδί κε ηνλ πξφεδξν εθιεγφηαλ αληηπξφεδξνο θαη γξακκαηέαο. Σν Α.΢ ηνπ Αξηζηνηέιε απνηεινχληαλ απφ 24 κέιε. ΢ε απηνχο πεξηιακβάλνληαλ νη είθνζη πξφεδξνη θαη ηέζζεξηο απφ ηνπο αληηπξνέδξνπο, πνπ

[169]

επηιέγνληαλ κε ςεθνθνξία απφ ηνπο 20 πξνέδξνπο. Έηζη γηα λα εθιεγείο ζην Α.΢ έπξεπε λα έξζεηο πξψηνο ζηελ ςεθνθνξία ηνπ έηνπο ζνπ. Μηα επηηξνπή απφ ην

απεξρφκελν Α,΢.

ηνπ ζπιιφγνπ έκπαηλε ζην

ακθηζέαηξν ή ζε κηα κεγάιε αίζνπζα κεηά ην ηέινο ηνπ καζήκαηνο πνπ είρε ππνρξεσηηθή παξνπζία (θάηη ζχλεζεο εθείλε ηελ επνρή ) θαη άξρηδε ε ςεθνθνξία. Σα νλφκαηα ησλ ππνςεθίσλ αλαγξάθνληαλ ζηνλ πίλαθα θη ν θνηηεηήο, ζε κηθξά ιεπθά ραξηάθηα, πνπ κνίξαδε ε εθνξεπηηθή επηηξνπή, έγξαθε ην φλνκα ηνπ ππνςεθίνπ πνπ πξνηηκνχζε. Βπεηδή ηε πξνεγνχκελε ρξνληά θάησ απφ ηηο γλσζηέο ζπλζήθεο βίαο θαη ηξνκνθξαηίαο, ην ζχιινγν ηνλ έιεγρε ε δεμηά νξγάλσζε ηεο ΒΚΟΦ επηθεθαιήο ηεο αληηπξνζσπείαο ζην έηνο κνπ ήηαλ ν αξγφηεξα βνπιεπηήο θαη ππνπξγφο ηεο Ν.Α Άγγεινο Μπξαηάθνο, εμέρνλ κέινο ηεο ΒΚΟΦ εθείλε ηελ επνρή, αγθαιηά κε ηνλ ππνςήθην ηνπο, ην φλνκα ηνπ νπνίνπ κνπ δηαθεχγεη απηή ηε ζηηγκή. ιέγνληαο κε ηε γλσζηή βαξηά θσλή ηνπ: - Ξέξσ όηη νη θπζηθνί ηνπ έηνπο ζαο είλαη θαιά παηδηά θαη ζα ηηκήζνπλ κε ηελ ςήθν ηνπο ηνλ θαιό κνπ θίιν! Ο άιινο ππνςήθηνο ήκνπλ εγψ. Καη ηδνχ πψο. ΢ην έηνο ηνπ, ρσξίο αθφκα λα ην μέξσ, ππήξραλ θάλα δπν πνπ είραλ νξγαλσηηθή ζρέζε κε ηελ αξηζηεξή λενιαία (π.ρ. ν καθαξίηεο Λεπηέξεο Παπαθψζηαο) πνπ είραλ απνθαζίζεη γηα ηνλ ππνςήθην πνπ ζα πξνηείλνπλ. Σν ζέκα ήηαλ απηφο λα ςεζηεί θαη λα δερηεί. Αελ ρξεηάζηεθε, είλαη αιήζεηα, θαη κεγάιε πξνζπάζεηα. Βίραλ δεη ηελ πιεζσξηθή παξνπζία κνπ κέζα ζην έηνο ζε πνιιέο εθθάλζεηο ηεο θνηηεηηθήο δσήο. Ήηαλ ν ΐνιηψηεο Λεπηέξεο, θίινο κε ηνπο πεξηζζφηεξνπο θαη αλνηρηφο ζε ζρέζεηο. Σν απνηέιεζκα ησλ εθινγψλ γηα φινπο ήηαλ αλακελφκελν. Νηθεηήο ζα ήηαλ ν πεξζηλφο πξφεδξνο. Ώθφκα θη εγψ ηνλ αληίπαιφ κνπ ηνλ έιεγα απφ πξηλ πξφεδξε. Ήηαλ βιέπεηο εθιεγκέλνο ηελ πξνεγνχκελε ρξνληά. ΋κσο ε θάιπε, ιέλε πάληα είλαη έγθπνο Φήθηζαλ 82 θνηηεηέο ηνπ έηνπο απφ ηνπο 100 κε 110 πνπ είρε ην έηνο. Καη κεηά ηελ θαηακέηξεζε, ήξζε ε έθπιεμε : Εζνςεθία!

[170]

Γηα φινπο ήηαλ έθπιεμε, αιιά πεξηζζφηεξν γηα ηνλ ίδην θαη ην ζηέιερνο Άγγειν Μπξαηάθν, πνπ ε απνγνήηεπζε δσγξαθίζηεθε ηφζν εθθξαζηηθά θαη έληνλα ζην πξφζσπφ ηνπ. ΢ηηο επαλαιεπηηθέο πνπ έγηλαλ κεηά δπν κέξεο ε πιάζηηγγα είρε γχξεη κε θξφην ελαληίνλ ηνπο. Θα πξέπεη φκσο ζην ζεκείν απηφ λα μεθαζαξηζηεί φηη αθφκα ηα θξηηήξηα ηεο ςήθνπ δελ ήηαλ θπξίσο πνιηηηθά. Ο θνηηεηήο δεηνχζε έλαλ δξαζηήξην ζπλάδειθν πνπ ζα παξεκβαίλεη ζηνπο απξφζηηνπο ηφηε θαζεγεηέο θαη ζα «ιχλεη» πξαθηηθά πξνβιήκαηα κε εξγαζηήξηα θαη εμεηάζεηο. Κακηά εθδξνκή, θαλέλαο ρνξφο θαη ηέηνηα αληίζηνηρα. Σα πξάγκαηα πνιηηηθνπνηνχληαλ θπξίσο ην πην πάλσ επίπεδν. Πνηνη αληηπξφεδξνη ζα εθιεγνχλ γηα ηελ ζπκπιήξσζε ησλ 24, πνηνη ζα θαηαιάβνπλ ηηο ζέζεηο ηνπ πξνεδξείνπ ηνπ Ώξηζηνηέιε (Βδψ, ελ είδε παξελζέζεσο, λα πσ φηη πξφεδξνο ηνπ Αξηζηνηέιε έρεη θάλεη ν παιαηφο θαιφο κνπ θίινο ΢ηξάηνο Νηάζεο, δσληαλφο θίινο θαη ηψξα ζην f/b θαη κφληκν κέινο ηνπ Α.΢, φια ηα ρξφληα ηεο θνηηεηηθήο ηνπ δσήο, ν επίζεο θνηλφο καο θίινο θαη θνπκπάξνο Νίθνο Κηάνο). Άιιν θξίζηκν ζεκείν ήηαλ πνηνη ζα εθπξνζσπήζνπλ ηε ζρνιή ζηε ΑΒ΢ΠΏ (Αηνηθνχζα Βπηηξνπή ΢πνπδαζηψλ Παλεπηζηεκίνπ Ώζελψλ) θαη απφ ην 1963 πνηνη ζα πάλε ζηα θνηηεηηθά ζπλέδξηα, πνπ ήηαλ πιένλ γεγνλφο κε παλειιήληα απήρεζε θαη πνιηηηθή ζεκαζία. Δ εθινγή απηή έγηλε πξνο ην ηέινο ηνπ 1961 θαη άξρηζε απφ δηάθνξνπο ην ςεζηήξη «λα αλέβεη ζηα γξαθεία» Ώπηφ ηφηε ήηαλ ηζνδχλακν κε ην λα νξγαλσζείο ζηελ λενιαία. «Άληεμε ζηηο πηέζεηο», κέρξη ηελ άλνημε ηνπ 1962. Μηα κέξα, κάιινλ ν Ώξηζηείδεο Μαλσιάθνο, θνηηεηήο ηεο Ννκηθήο θαη γλσζηφ ζηέιερνο ηεο αξηζηεξήο λενιαίαο, ηνπ ιέεη: -

Σελ Πέκπηε ζα αλέβεηο ζηνλ 4ν όξνθν, γξαθείν 6. Θα ζε πεξηκέλνπκε. Δ αιήζεηα είλαη πσο ςπρνινγηθά ήηαλ έηνηκνο γηα ην πνηνηηθφ άικα…. Φνπζθσκέλνο απφ ηελ απφθαζε λα νξγαλσζεί ήηαλ ζπλεπήο ζηελ ψξα ηνπ

ζην ξαληεβνχ. Υηχπεζε δηζηαθηηθά ηελ πφξηα θη απφ κέξα άθνπζε ην εκπξόο. Σελ άλνημε δηζηαθηηθά. Σν γξαθείν ήηαλ γεκάην απφ άγλσζηα πξφζσπα. ΋ινη [171]

γχξηζαλ θαη κε θνίηαμαλ. Βγψ θνβηζκέλνο θαη λνκίδνληαο φηη έρσ θάλεη ιάζνο ιέσ: -

΢πγλώκε! θαη πάσ λα θιείζσ. Μηα ζνβαξή θσλή, ζπλνδεπφκελε κε ιίγε απζηεξφηεηα, απφ θάπνηνλ πνπ

θαηλφηαλ επηθεθαιήο, κνπ ιέεη: -

΋ρη! Δδώ είζαη! Πέξαζε κέζα! Θα έηξσγα πνιιά ρξφληα κεηά καδί ηνπ ζηε ζπλέρεηα. Ήηαλ ν πξφεδξνο ηεο

λενιαίαο, ν αεηζαιήο, σξαίνο θαη πηζηφο ζηηο ηδέεο ηεο ληφηεο ηνπ, Σάθεο Μπελάο. Οη άιινη κηα ζεηξά επψλπκα πξφζσπα πνπ θάπνηνπο ζπκάκαη θαη ζα αλαθέξσ θαη θάπνηνπο φρη, γηαηί ηα ρξφληα πνπ κεζνιάβεζαλ είλαη πνιιά θαη ε κλήκε θάλεη απζαίξεηα ηηο επηινγέο ηεο. Βθεί κέζα γηλφηαλ ε παξάδνζε ηνπ απεξρφκελνπ γξαθείνπ ηεο ζπνπδάδνπζαο ζην λενεθιεγέλ απφ ηηο θνκκαηηθέο δηαδηθαζίεο. Σψξα πψο εγψ, ρσξίο λα είκαη ηππηθά κέινο, ρσξίο λα έρσ ιάβεη κέξνο ζηηο εθινγηθέο δηαδηθαζίεο βξέζεθα εθιεγκέλν κέινο ηνπ θαζνδεγεηηθνχ νξγάλνπ, απηφ ην μέξεη κφλν ε επνρή πνπ ηφηε δνχζακε. Κη φκσο είλαη αιήζεηα θαη πξαγκαηηθφ γεγνλφο! Βθεί ήηαλ ν Ώξηζηείδεο Μαλσιάθνο γξακκαηέαο ηεο ζπνπδάδνπζαο,

ν

αξρηηέθηνλαο Ίσλ Μπνχδελκπεξγθ, (δελ είκαη ζίγνπξνο φηη γξάθσ ζσζηά ην φλνκά ηνπ) πνπ έθπγε ηφζν πξφσξα απφ ηε δσή, ν ιφγηνο, δνθηκηνγξάθνο θαη ζπγγξαθέαο Γηάλλεο Καιηψδεο (ή κε ην ινγνηερληθφ ςεπδψλπκν Καιηψξεο) Κάπνηα ζηηγκή πνπ εμέθξαζα θάπνηα ακθηβνιία αλ είλαη ζην ζσζηφ γξαθείν ν θίινο Γηάλλεο πνπ εηνηκαδφηαλ γηα ηελ «πξνζσπηθή ηνπ έμνδν» απφ ηελ νξγαλσκέλε δσή είπε ζηνπο άιινπο: -

Αθήζηε ην παηδί λα θύγεη! Δ αιήζεηα είλαη φηη κφλν κε ξπκνπιθφ ζα κε βγάδαλε πιένλ έμσ. Λίγν ρξφλν

πξνεγνπκέλσο είραλ απνρσξήζεη ν ΢ηέιηνο Ράκθνο θαη ν Αηνλχζεο Μπνπινχθνο. Βθεί ζπλάληεζα γηα πξψηε θνξά ηνλ αγαπεκέλν κνπ θίιν Γηάλλε [172]

Μπαληά, πνπ ηα επφκελα ρξφληα ζα είρακε θνηλφ βεκαηηζκφ ζηελ νξγάλσζε. Βθεί γλψξηζα ηνλ Υαληψηε γηαηξφ ΐαγγέιε Φπηξάθε θαη ηνλ Εθαξηψηε παηδίαηξν Υξήζην ΢ηαπξηλάδε, πνπ ρξεκάηηζε θαη δήκαξρνο ηνπ λεζηνχ. Καη ηφζνπο άιινπο, αιιά ην κπαιφ θπξαίλεη θαη δε ζπκάηαη πιένλ ηα νλφκαηά ηνπο Ώπφ εθείλν ην απφγεπκα ζθξαγίζηεθε ε δσή κνπ γηα πνιιά απφ ηα επφκελα ρξφληα. Υξφληα γεκάηα κε

έληνλνπο αγψλεο,

γεκάηα κε εμάξζεηο, κε

επηπρηζκέλεο κέξεο, κε ζεηηθά απνηειέζκαηα, αιιά θαη νδπλεξέο πεξηπέηεηεο. Γηα ηνλ ίδην κέρξη ην 1978. Σφηε, κε ελζπλείδεηε επηινγή, πνπ ηήξεζα κέρξη ηψξα, έθνςα νξηζηηθά ηελ νξγαλσηηθή ηνπ ζρέζε κε ηελ αξηζηεξά. Βλψ εγψ ηελ έθνςα, αιιά νη θίινη κνπ δε ζέινπλ λα ην πηζηέςνπλ. Έλα αθφκα κεηέσξν βήκα κέζα ζηα ηφζα πνπ είδακε ηα ηειεπηαία ρξφληα… Πέξαζα θησρηθά θνηηεηηθά ρξφληα κε ειιείςεηο ζε βαζηθέο βηνηηθέο αλάγθεο, ζπλνδεπκέλεο απφ ην θφκπιεμ ηνπ επαξρηψηε πνπ δελ έρεη ηελ θνπιηνχξα ηνπ λένπ πνπ έδεζε ζε κηα αζηηθή αηκφζθαηξα. Με ζηνηρεηψδε έπηπια ζην ζπίηη, ρσξίο ξαδηφθσλν, ρσξίο πηθάπ κε δίζθνπο λα θαιιηεξγήζεη ηε κνπζηθή ηνπ παηδεία, ρσξίο ηα αμηνπξεπή ξνχρα απαξαίηεηα γηα ηελ άλεηε θπθινθνξία κέζα ζηνπο ρψξνπο ηεο θνίηεζεο θαη ηε θηινδνμία ελφο λένπ, πνπ ζέιεη λα δήζεη ηε δηθή ηνπ πεξηπέηεηα. Ώιιά ε αιήζεηα λα ιέγεηαη. Αε θηαίλε κφλν νη αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο. Δ νηθνγέλεηά ηνπ ηφζν κπνξνχζε, ηφζν ηνπ έδηλε. Έπξεπε θη ν ίδηνο λα θξνληίζεη λα ιχζεη απηά ηα πξνβιήκαηα, πνπ δελ ήηαλ θη αλππέξβιεηα. Βπθαηξίεο λα εμνηθνλνκήζεη έθηαθηα έζνδα ππήξραλ αξθεί λα ηηο αλαδεηνχζε.

Αελ

ελλννχκε

ειεεκνζχλεο

ή

παξάινγεο

απαηηήζεηο.

Ώλαθεξφκαζηε κφλν ζε ιεθηά πνπ κπνξνχζαλ λα βγνπλ κε ηίκηα εξγαζία κεξηθήο απαζρφιεζεο. Θα αλαθεξζψ ζε κεξηθά παξαδείγκαηα ελδεηθηηθά ηεο ζπκπεξηθνξάο πνπ αλαδεηθλχνπλ ην ραξαθηήξα κνπ θη εξκελεχνπλ πξάμεηο θαη ζπκπεξηθνξέο. Ώπφ ην δεχηεξν έηνο άξρηζε ην θνηηεηηθφ ζπζζίηην. Σίπνηε ην ηδηαίηεξν ηφηε. Έλα γεχκα ηελ εκέξα ζην ππφγεην ηεο θνηηεηηθήο Λέζρεο ζηελ Εππνθξάηνπο 15. Σφηε [173]

ππήξρε έλαο πεξηνξηζηηθφο φξνο. Γηα λ’ απνθηήζεηο απηφ ην δηθαίσκα έπξεπε λα πάξεηο ραξηί απνξίαο. Ώπηφο ν φξνο ζηελ Βιιάδα μεπεξληφηαλ πνιχ εχθνια. ΢ηνλ θχθιν ησλ αλζξψπσλ πνπ γλψξηδα, παηδηά γηαηξψλ, δεκνζίσλ ππαιιήισλ θαη θηεκαηηψλ ζχληνκα ην πξνκεζεχηεθαλ. Βγψ δε γλψξηζα απηή ηε ραξά. Σν ραξηί απνξίαο ηφηε έπξεπε λα ην δεηήζεηο απφ ηνλ παπά ηεο ελνξίαο ζνπ. ΋ηαλ πήγα ζ’ απηφλ κε παξέπεκςε ζηελ εθθιεζηαζηηθή επηηξνπή επηθεθαιήο ηεο νπνίαο ήηαλ έλαο

αληηπαζήο

ζπληεξεηηθφο, θηιηθά πξνζθείκελνο ζηα

παξαθξαηηθά ζηνηρεία ηεο ζπλνηθίαο. Με χθνο πξνθέζνξα θαη ππνηηκεηηθά πξνθαηαξηηθά ζρφιηα κνπ απάληεζε ζα κειεηήζεη ην αίηεκα ηνπ θαη ζα κνπ απαληήζεη. Ώεδηαζκέλνο

δελ ηνλ μαλαπιεζίαζα. Καθψο!

Έπξεπε λα

δηεθδηθήζσ κε αλέλδνην ηξφπν θάηη πνπ δηθαηνχκνπλ. Αελ είρα άιισζηε πεξηζψξηα γηα ηέηνηεο πνιπηέιεηεο. Πνιιέο θνξέο πείλαζα θαη ηα βξάδηα ηελ έβγαδα κε κηα δξαρκή ζηξαγάιηα θη άθζνλν λεξφ, πνπ απαηηνχζε ην αιάηη ηνπο ΋ηαλ ήκνπλ γεληθφο γξακκαηέαο ζηελ ΒΦΒΒ ήξζε πξνζσπηθή πξφζθιεζε γηα ην θφξνπκ ηεο παγθφζκηαο λενιαίαο πνπ ζα γηλφηαλ ζηε Μφζρα. Βηζηηήξηα θαη δηακνλή ήηαλ απνιχησο εμαζθαιηζκέλα απφ ηνπο δηνξγαλσηέο. Έπξεπε εγψ λα βγάισ δηαβαηήξην θαη λα έρσ κεξηθά ιεθηά γηα η’ αηνκηθά έμνδα. ΋κσο θφβνο, δηζηαγκφο θαη γη’ αλεμήγεηνπο ιφγνπο έλα αίζζεκα ληξνπήο. Αελ είρα ξνχρα, δελ ήμεξα γιψζζεο ήηαλ νη δηθαηνινγίεο, πνπ επηθαιέζηεθα. Παξαρψξεζα ινηπφλ ηε ζέζε κνπ ζε θίιν πνπ πήγε θαλνληθά θη έδεζε απηήλ ηελ ηδηαίηεξε εκπεηξία. Ήηαλ έλαο αδηθαηνιφγεηνο θαη ππεξβνιηθφο δηζηαγκφο πνπ κνπ ζηέξεζε ηελ επθαηξία λα απειεπζεξσζψ απφ ηα παηδηθά κνπ θφκπιεμ θαη λα μαλνηρηψ ζε ρψξνπο θαη θχθινπο, πνπ ζα κε βνεζνχζαλ ζηα επφκελα ρξφληα. Ώθηέξσζα πνιχ ρξφλν ζηνλ ηνπηθφ ζχιινγν ΐνιησηψλ θνηηεηψλ Ο Άλζηκνο Γαδήο. Έιαβα ηξεηο θνξέο κέξνο ζηηο αξραηξεζίεο ηνπ ζπιιφγνπ θαη, κε βάζε ην ηδηφκνξθν θαηαζηαηηθφ ηνπ ζην νπνίν νη ζέζεηο ηνπ πξνεδξείνπ θαζνξίδνληαλ απφ ηε ζεηξά ησλ ςήθσλ ζηηο εθινγέο βξέζεθα θαη ζηηο ηξεηο ζέζεηο: [174]

γξακκαηέαο, αληηπξφεδξνο θαη πξφεδξνο. ΢ηελ ηειεπηαία θνξά πνπ κεηείρα ζε ζπλέιεπζε ηνπ ζπιιφγνπ κε πξφηαζή ηνπ ν ζχιινγνο απνθαζίζηεθε λα κεηνλνκαζηεί ζε: Ο Ρήγαο Φεξαίνο, αιιά δε γλσξίδσ αλ απηή ε απφθαζε πινπνηήζεθε θαη κε λνκηθή βνχια. Δ δξαζηεξηφηεηα ηνπ ζπιιφγνπ ήηαλ πεξηνξηζκέλε ζε πνιηηηζηηθέο θαη ςπραγσγηθέο εθδειψζεηο. Ώπ’ απηέο ζπκάκαη γηαηί έιαβα κέξνο ζε κηα εκεξήζηα εθδξνκή θάπνπ ζην Λνπηξάθη θαη έλα ρνξφ ζε ζπλεξγαζία κε ην ζχιινγν Σξηθαιηλψλ θνηηεηψλ. ΢ην ΐφιν έλαο ρνξφο ζηνλ ΝΟΐ θαη νκαδηθή θαηάζεζε ζηεθάλνπ ζην κλεκείν ηνπ Άγλσζηνπ ζηξαηηψηε κε ηελ επθαηξία κηαο επεηείνπ. Ίζσο λα βγήθαλ θαη θάπνηα ςεθίζκαηα, αιιά δε ζπκάηαη απφ πνηεο αθνξκέο. Ώο αλαθέξνπκε θαη κηα άιιε πξάμε ηνπ ζηα πξψηα θνηηεηηθά ρξφληα, φπσο ηελ πεξηγξάθεη ζε έλα πξνεγνχκελν βηβιίν ηνπ, κε ηνλ ηίηιν «Κη φκσο ήηαλ φκνξθα»: «.....΋ηαλ πήγα ζην γπκλάζην νη ζρνιηθέο αλάγθεο κε ππνρξέσζαλ λ’ αγνξάδσ θαη άιια βνεζεηηθά βηβιία. Με ηνλ παηέξα κνπ ππήξρε κηα ζησπεξή ζπκθσλία κε βάζε θαη ηηο πξαγκαηηθέο ηνπ δπλαηφηεηεο.

- Δγώ ζα ζνπ εμαζθαιίδσ ζηέγε θαη θαγεηό. Σν ζρνιείν θαη ηα ηπρόλ έμνδά ηνπ θξόληηζε ηα κόλνο ζνπ Ώπηφ έθαλα. Μηθξναπαζρνιήζεηο ζηα καγαδηά ηεο γεηηνληάο θάπνηα απνγεχκαηα, ζην κεγαινκπαθάιηθν ην ΢αββαηφβξαδν κε ηελ πνιιή δνπιεηά. Εδηαίηεξα ηα θαινθαίξηα έβγαδα ην ραξηδηιίθη. Με απηά ηα ιεθηά αγφξαδα ηηο κεηαθξάζεηο ησλ αξραίσλ, ηηο ιχζεηο ησλ αζθήζεσλ ηεο αξηζκεηηθήο. Σέηνηα! Ώξγφηεξα φηαλ κνπ κπήθε ε ιφμα κε ηα καζεκαηηθά άξρηζα λ’ αγνξάδσ ηνπο ηφκνπο ηνπ Πέηξνπ Σφγθα, Άιγεβξα θαη Γεσκεηξία, ηε κεγάιε Γεσκεηξία ηνπ Νηθνιάνπ, ηε κεγάιε Άιγεβξα ηνπ Παπαληθνιάνπ θαη θάπνηα ζηηγκή ηνλ νγθψδε δεκέλν ηφκν ηεο Γεσκεηξίαο ησλ Εεζνπτηψλ. Πάλσ ζ’ απηά ηα βηβιία έθαλα πνιιά κεξνθάκαηα. ΍ξεο θαη ψξεο. Μέξεο θαη κήλεο λ’ αζξνίδσ ηηο αζθήζεηο πνπ έιπζα. Καλνληθή καλία.

[175]

Βπεηδή πήγα ζην Πξαθηηθφ πήξα θαη ιίγν Φπζηθή. Σε ζεκαληηθή ζεηξά βηβιίσλ ησλ Παιαηνιφγνπ-Πεξηζηεξάθε θαη ηε Υεκεία Παπαγεσξγίνπ-Ληάηε. Σν πξψην πξνζσπηθφ εμσζρνιηθφ βηβιίν πνπ αγφξαζα ήηαλ ε Παγθφζκηα Εζηνξία ηνπ Οπέιο, δεκέλν ζ’ έλαλ βαξχ ηφκν. Ώθνξκή ζηάζεθε έλαο ζπκκαζεηήο κνπ πνπ λσξίο-λσξίο κπήθε ζηε βηνπάιε θη έηξερε πνπιψληαο βηβιία κε δφζεηο. Αχζθνιν γηα κέλα βηβιίν, γεκάην γεγνλφηα, κάρεο, ηφπνπο, νλφκαηα. Βγψ φκσο ην πέξαζα θαη ην μαλαπέξαζα ζεηξά-ζεηξά έρνληαο άπεηξεο απνξίεο ζηελ άθξε ηνπ κπαινχ κνπ. Ώξγφηεξα ην ράξηζα ζ’ έλα αλίςη κνπ. Έλα «ζπάξαγκά» ηνπ βξίζθεηαη ρσκέλν ζηελ άθξε κηαο βηβιηνζήθεο αθφκα θαη ζήκεξα. ΋ηαλ πέξαζα ζην παλεπηζηήκην έθεξα ζην θνηηεηηθφ κνπ δσκάηην ζε δπν ράξηηλεο θνχηεο απφ ην «Γάια ΐιάραο» απηά ηα βνεζεηηθά βηβιία. Υηιηνρξεζηκνπνηεκέλα, κε ζρηζκέλα πνιιέο θνξέο εμψθπιια θαη άπεηξεο ζεκεηψζεηο πάλσ ηνπο. ΢ε θάπνηα θάζε έλησζα ηελ αλάγθε λα πάξσ έλα αμηνπξεπέο ξνχρν πάλσ κνπ... Γπλή γάξ. Ο άζιηνο εγψ, ηα ζθφησζα ζε νκάδεο ζηα παιαηνβηβιηνπσιεία ηεο Ννκηθήο, ζηε Μαζζαιίαο θαη ΢φισλνο. Μ’ απηά ηα ιεθηά, αγφξαζα έλα αλνημηάηηθν παληειφλη θαη, γηα πξψηε θνξά ζηε δσή κνπ, κηα κπινχδα, πνπ αληηθαηέζηεζε ηα ρηιηνθνξεκέλα απφ ηα κεγαιχηεξα αδέξθηα κνπ πνπθάκηζα. Κακαξσηφο θαη άλεηνο θπθινθνξνχζα εθεί πνπ έπξεπε. Ώξγφηεξα άξρηζαλ λα κε δψλνπλ ηα θίδηα. Οη ηχςεηο άξρηζαλ λα κε πλίγνπλ. Αελ πνχιεζα θάπνηα κεηαρεηξηζκέλα βηβιία. Πνχιεζα έλα θνκκάηη ηεο δσήο κνπ! Ώπηφ θη αλ ήηαλ ακαξηία. Σν ακάξηεκα ηεο ληφηεο κνπ! ΋ηαλ πέξαζαλ θη άιια ρξφληα, άξρηζα λα αγνξάδσ παιηά βηβιία. Σν ζέκα μεθίλεζε απφ κηα εξεπλεηηθή αλάγθε, αξγφηεξα φκσο απηφ έγηλε ζεκαληηθφ θνκκάηη ηεο δσήο κνπ. Ίζσο πίζσ απφ απηήλ ηελ ελαζρφιεζή κνπ λα θξχβεηαη αζπλείδεηα ε αλάγθε γηα κεξηθή εμηιέσζε ζην αλίεξν λεαληθφ κνπ νιίζζεκα... Ίζσο!

[176]

Ανακοίνωση του τοπικού συλλόγου φοιτητών για το 15%. Γράφτηκε από τον Γ. Γραμματέα Λευτέρη Τσίλογλου

[177]

30. Φνηηεηηθά ρξόληα - Ζ έμαξζε Σψξα ήηαλ ε πεξίνδνο ηεο αλάηαζεο. Δ θνηηεηηθή παξάηαμε ηεο αξηζηεξάο, ελψ αξηζκεηηθά ήηαλ κεηνςεθία, κε ηελ ελεξγεηηθφηεηα ησλ κειψλ ηεο, κε ηελ πξνβνιή θαηάιιεισλ ππνςεθίσλ βξέζεθε λα έρεη ηελ πιεηνςεθία ζηα πεξηζζφηεξα δηνηθεηηθά ζπκβνχιηα. Βλψ απηφ ήηαλ ζεηηθφ θη έδηλε ελαιιαθηηθέο επηινγέο δελ έγηλε ε ζσζηή αμηνιφγεζε ηνπ θαηλνκέλνπ θαη ε θαιιηέξγεηα δεζκψλ θηιίαο θαη ζπλεξγαζίαο κε ηνπο θπζηθνχο ζπκκάρνπο. Κπξηάξρεζαλ νη αληηιήςεηο κνλφπιεπξεο θαηνρήο ησλ θχξησλ πφζησλ θη έηζη άξρηζαλ ηα παξάπνλα θαη κπήθαλ νη ζπφξνη ηεο κειινληηθήο αληηπαιφηεηαο θαη δηάζπαζεο. ΢ην ζέκα απηφ ζα επαλέιζνπκε παξαθάησ. ΢ηελ πεξίνδν απηή αλήθνπλ νη κεγάινη αγψλεο ησλ θνηηεηψλ. ΋ρη κφλν γηα ηα δηθαηψκαηα ηνπο, φπσο θνηηεηηθφ ζπζζίηην, θνηηεηηθφ εηζηηήξην, κεηαθνξά καζεκάησλ θαη ηα άιια ζπλαθή εθπαηδεπηηθά ηνπο αηηήκαηα. Οη αγψλεο ηνπο επεθηείλνληαη ζε γεληθφηεξνπο ζηφρνπο γηα δεκνθξαηηθά δηθαηψκαηα νιφθιεξνπ ηνπ ιανχ. ΢ηνπο αγψλεο απηνχο θηλεηνπνηνχληαη γηα πξψηε θνξά κεηά απφ ρξφληα κεγάινη αξηζκνί θνηηεηψλ, έλδεημε αθξηβήο φηη νδεγνχκαζηε ζε θάζε αιιαγήο. Σν λα πεξηγξάςεη θαλείο φια ηα ζπκβάληα απηήο ηεο επνρήο δελ είλαη ζθνπφο ηεο αθήγεζεο. Ώπιψο ζα αλαθεξζνχλ θάπνηα ςήγκαηα αλακλήζεσλ, πνπ έρνπλ θάπνηα άκεζε ή έκκεζε ζρέζε εηδηθά κε κέλα. Πξψηε

αμηνζεκείσηε

αλάκλεζε

ξαδηνειεθηξνιφγσλ - ηνπ κνλαδηθνχ

είλαη

ν

εθείλε ηελ

δηνξηζκφο επνρή

πηπρηνχρσλ κεηαπηπρηαθνχ

ηκήκαηνο ζε φιεο ηηο αλψηαηεο ζρνιέο - ζηνλ ΟΣΒ, ηε ΑΒΔ θαη ηνπο άιινπο παξεκθεξείο δεκφζηαο πθήο νξγαληζκνχο. Ξεθίλεζε έλαο αγψλαο γηα απηφλ ην ζηφρν θαη δεκηνπξγήζεθε ζπληνληζηηθή επηηξνπή ζηελ νπνία ζπκκεηείραλ αληηπξφζσπνη ησλ ηεζζάξσλ εηψλ ηνπ

Φπζηθνχ ηκήκαηνο. Μφλν γηα ηελ

ηζηνξία λα πσ φηη ζε απηήλ ζπκκεηείραλ, εθηφο απφ κέλα θαη ηνλ Νίθν Κηάν, ν [178]

Λαξηζαίνο Ώιέθνο Παπαδεκεηξίνπ θαη ν Κξεηηθφο Γηψξγνο Γξακκαηηθάθεο, αξγφηεξα θαζεγεηήο ζην παλεπηζηήκην ηεο Κξήηεο.

΢πλειεχζεηο ζην

ακθηζέαηξν ηνπ Υεκείνπ, αγσληζηηθέο νκηιίεο ζηα ζθαιάθηα ηνπ Υεκείνπ ηεο ΢φισλνο θαη παηξνλάξηζκα απφ ηνλ θαζεγεηή ηεο Διεθηξνληθήο Μηράιε Ώλαζηαζηάδε. Βθεί γηα πξψηε θνξά βξέζεθα νκηιεηήο ζε κεγάιν αθξναηήξην. Βθεί έιακςε ε ξεηνξηθή δεηλφηεηα ηνπ Γηψξγνπ Γξακκαηηθάθε, πνπ ήηαλ ηεηαξηνεηήο ζην ηκήκα καο. Βγψ ήκνπλ δεπηεξνεηήο. Κάπνηα ζηηγκή ηέζεθε ζέκα λα βάινπλ ζαλ ζηφρν ην δηνξηζκφ ελφο θαζεγεηή ηνπ ηκήκαηνο ζην Α.΢ ηνπ ΟΣΒ. Άπεηξνο θαη άζρεηνο κε ηα δεηήκαηα θαη ηα παηρλίδηα εμνπζίαο, αληέδξαζα ιέγνληαο φηη δελ αγσληδφκαζηε γηα πξφζσπα, κα γηα αξρέο θαη ζεζκνχο. Αελ είρα δίθην, κα έπξεπε λα θπιήζεη πνιχ λεξφ ζη’ απιάθη γηα λα κάζσ ηα βαζηθά. Γηα απηφ ην ζέκα πήξα κέξνο ζηελ πξψηε δηαδήισζε θξαηψληαο θαη παλφ. Οη θνηηεηέο πξνρσξνχζαλ ζπληεηαγκέλνη ζηελ Ώθαδεκίαο ζην χςνο ηεο Ώζθιεπηνχ κε πξννξηζκφ λα θηάζνπλ κπξνζηά ζην θεληξηθφ θηίξην ηεο νδνχ Παλεπηζηεκίνπ θσλάδνληαο ξπζκηθά ηα ζπλζήκαηά ηνπο. Δ ραξά θαη ε πεξεθάληα καο δελ θξάηεζε πνιχ. Ώπφ δηάθνξεο θαηεπζχλζεηο εκθαλίζηεθαλ, εμνπιηζκέλνη κε θινκπ, δπλάκεηο ηεο Ώζηπλνκίαο. Δ επίζεζε ηεο ήηαλ άκεζε θαη ζθιεξή. Σν παλφ πνπ θξαηνχζα, κνπ αξπάρηεθε απφ ηα ρέξηα θαη ζαλ ξφπαιν απφ ηα ρέξηα ηνπ νξγάλνπ έπεζε ζην θεθάιη κνπ. Αελ είρα πξνεγνχκελεο αληίζηνηρεο εκπεηξίεο. Αελ ήηαλ ν ζσκαηηθφο πφλνο πνπ έλησζα. Ώπηφο αληέρεηαη. Ώξγφηεξα ζα δνχζα πφλνπο ζε αλψηεξνπο βαζκνχο ηεο αληίζηνηρεο θιίκαθαο. Ήηαλ ε πίθξα θαη ην «παξάπνλν» φηη ελψ είρακε «απφιπην δίθην» ζηνλ αγψλα πνπ θάλακε δε βξίζθαλε ηελ θαηαλφεζε ησλ αξκνδίσλ. Άπεηξνο θαη αθειήο έβαια ηα θιάκαηα, ζαλ κηθξφ παηδί. Ήηαλ ε πξψηε εκπεηξία άζθεζεο βίαο πάλσ ηνπ. Ώθνινχζεζαλ νη αγψλεο γηα ηα δεκνθξαηηθά δηθαηψκαηα ηνπ ιανχ θαη ησλ θνηηεηψλ κε ην ζχλζεκα 114, πνπ ηφηε ήηαλ ην αθξνηειεχηην άξζξν ηνπ ηφηε ηζρχνληνο ζπληάγκαηνο. Ώηρκή απηψλ ησλ αγψλσλ , καδί κε ηελ θαηαπνιέκεζε [179]

ηεο ΒΚΟΦ, ήηαλ ε νξγάλσζε ΑΏ΢-114, φπνπ έλαο απφ ηνπο εγέηεο ηεο ήηαλ ν θνηηεηήο ηεο Ννκηθήο Θεφδσξνο Πάγθαινο, αιιά θαη ε νκνζπνλδία ηνπηθψλ θνηηεηηθψλ ζπιιφγσλ. Ο αγψλαο γηα ην 15% δελ είρε κφλν ην ζηνηρείν ηεο καδηθφηεηαο απφ άπνςε ζπκκεηνρήο κεγάινπ φγθνπ θνηηεηψλ. Ήηαλ επίζεο θαη ε πην απνηειεζκαηηθή πξνζπάζεηα ζχλδεζεο ηνπ θνηηεηηθνχ θηλήκαηνο κε ηα επξχηεξα ζηξψκαηα ηνπ Βιιεληθνχ ιανχ. Με ηα ζεκεξηλά δεδνκέλα ην πνζνζηφ 15% είλαη ππεξβνιηθφ, αιιά πνηνο ζθεθηφηαλ εθείλα ηα ρξφληα απηή ηε δηάζηαζε;

Με

καλούς

φίλους,

συμφοιτητές στο προαύλιο, πίσω από το κτίριο της νομικής,

όπου

ήταν

αίθουσες

οι της

Φυσικομαθηματικής σχολής. Σήμερα είναι η Σχολή των Οικονομικών σπουδών του ΕΚΠΑ

Ώο αλαθεξζψ πξνζσπηθή

ζε κηα

εκπεηξία κνπ

γχξσ απφ απηή ηελ πεξίνδν. ΋ηαλ

ζηηο

δηαθνπέο

ησλ

ενξηψλ πήγα ζην ΐφιν ν δεκνζηνγξάθνο Ώιέθνο Σξάθαο κνπ έδσζε ρψξν ζηελ εβδνκαδηαία εθεκεξίδα ηνπ, ην Θάξξνο, λα γξάςσ γηα ην 15%. Αεκνζίεπζα έλα θείκελν, πνπ θπξίσο ήηαλ κηα πξφζθιεζε ζε καζεηέο ηεο πφιεο λα έξζνπλ ζε ζπγθεθξηκέλν ξαληεβνχ ζηα γξαθεία ηεο εθεκεξίδαο Αε πεξίκελα ηίπνηα ηδηαίηεξν. ΋κσο ε εμέιημε ησλ πξαγκάησλ μεπέξαζε ηηο πξνζδνθίεο κνπ. Βθείλε [180]

ηελ εκέξα 22 λέα παηδηά - καζεηέο γπκλαζίνπ - αληαπνθξίζεθαλ ζηελ πξφζθιεζε. Μνηξάζακε δνπιεηέο, ζπλεξγεία δξφκσλ, αιιά θαη πξνζέγγηζε ησλ επσλχκσλ ηεο πφιεο. Βπηηπρία κεγάιε θαη αλέιπηζηε! Οη αξλήζεηο κεηξεκέλεο ζηα δάρηπια. ΋ηαλ επέζηξεςα, κεηά ηηο δηαθνπέο, ζηελ Ώζήλα είρε ζηα ρέξηα κνπ ζρεδφλ 10.000 ππνγξαθέο απφ ηελ πεξηνρή ηνπ λνκνχ. Κάπσο έηζη μεπεξάζηεθε ην έλα εθαηνκκχξην ππνγξαθέο ζε παλειιήληα θιίκαθα. Σφηε ην θνηηεηηθφ θίλεκα είρε νμπγφλν κέζα ηνπ πνπ δσνγνλνχζε φρη κφλν ηνπο θνηηεηέο αιιά θαη νιφθιεξε ηελ Βιιεληθή θνηλσλία. Σν 4ν παλζπνπδαζηηθφ ζπλέδξην ήηαλ έηζη θη αιιηψο έλαο ζηαζκφο γηα ην ειιεληθφ θνηηεηηθφ θίλεκα. Πάξα πνιιά ελδηαθέξνληα θείκελα έρνπλ θαηαγξάςεη ηε ζεκαζία ηνπ θαη ην πςειφ επίπεδν ησλ απνθάζεσλ ηνπ. Έηζη δελ έρεη λφεκα ε άζθνπε επαλάιεςή ηνπο. Βθείλν πνπ εδψ ζέινπκε λα ζεκεηψζνπκε είλαη ε εκπεηξία θη νη εληππψζεηο πνπ κνπ άθεζαλ. Ήηαλ ε πξψηε θνξά, πνπ ιάβαηλα κέξνο ζε κηα ηέηνηα δηαδηθαζία θαη εληππσζηάζηεθα πνιιαπιψο. Φνηηεηέο απφ φια ηα αλψηαηα ηδξχκαηα ηεο ρψξαο, αληηπξφζσπνη Βιιήλσλ θνηηεηψλ απφ φιεο ηηο ρψξεο πνπ ζπνχδαδαλ παηδηά δηθά καο, εθιεγκέλνη κε δεκνθξαηηθέο δηαδηθαζίεο βξέζεθαλ γηα κέξεο λα ζπδεηνχλ ζε πςειφ επίπεδν γηα ηα πξνβιήκαηά ηνπο, αιιά θαη ηε γεληθφηεξε θαηάζηαζε ζηε ρψξα. Βθεί ζπλάληεζα γηα πξψηε θνξά κηα ζεηξά θνηηεηέο, αξθεηνί απφ ηνπο νπνίνπο ζηε ζπλέρεηα ζα γηλφηαλ θίινη κνπ, πνπ δήιεςα ηηο ηθαλφηεηεο θαη ηηο γλψζεηο ηνπο. Βθεί έλησζα ζην πεηζί ηνπ πφζν πζηεξνχζα ζε ζρέζε κε αξθεηνχο απ’ απηνχο. Αε κηιψ γηα ηνπο παληνχ θαη πάληνηε ππάξρνληεο θαθιαηάδεο πνπ θνξδψλνπλ ηε κεηξηφηεηά ηνπο κε κεγαινζηνκίεο. Μηιάσ γηα αλζξψπνπο κε πξαγκαηηθφ βάζνο θαη φξακα. Αηαθηλδπλεχσ λα αλαθέξσ - ελδεηθηηθά κφλν θάπνηα νλφκαηα γλσξίδνληαο φηη ζα αδηθήζσ αξθεηνχο άιινπο. Ώιιά δε γίλεηαη δηαθνξεηηθά. Μεηά είλαη θαη ε κλήκε πνπ κέζα ζηηο δεθαεηίεο πνπ πέξαζαλ απφ ηφηε μεζψξηαζε θαη κε αξθεηνχο δελ ζπλέρηζα ηελ επαθή, νπφηε ε νιηγνήκεξε γλσξηκία δελ είλαη αζθαιέο θξηηήξην γηα ηελ αμηνιφγεζή ηνπο.

[181]

Ο Ώληξέαο Λεληάθεο, ν πνιχγισζζνο. Σφηε ε γλψζε μέλσλ γισζζψλ δελ ήηαλ ηφζν δηαδεδνκέλε φπσο ζήκεξα θη έλαο άλζξσπνο κε ηφζε άλεζε ζε φιεο ηηο θχξηεο μέλεο γιψζζεο εθ ησλ πξαγκάησλ θάληαδε ζα ιακπεξφ αζηέξη. Ώγγιηθά, Γαιιηθά, Εζπαληθά θηι. Ήηαλ ν κφληκνο κεηαθξαζηήο ζε φινπο ηνπο εθπξνζψπνπο μέλσλ θνηηεηηθψλ ελψζεσλ. Ο πην ραξαθηεξηζηηθφο ν Μεμηθάλνο Υεξλάληεο εθπξφζσπνο ηεο αξηζηεξήο δηεζλνχο θνηηεηηθήο ελψζεσο IUS. Ώλαθέξνκαη ζ’ απηφλ εηδηθά γηαηί κε ζπλδέεη κε κηα δηδαθηηθή εκπεηξία. ΢ε θείκελν πνπ πεξηιακβαλφηαλ ζην βηβιίν Κη όκσο ήηαλ όκνξθα γξάθσ: Ο Ανδρέας Λεντάκης «…Σνλ Αληξέα Λεληάθε ηνλ ζαύκαδα θαη ηνλ δήιεπα γηα ην ζπηλζεξνβόιν πλεύκα,

ηε

κεζνδηθή ζθέςε, ηελ εηνηκόηεηά ηνπ λα δίλεη θαίξηεο απαληήζεηο, ηε δσληάληα ζηηο ζπδεηήζεηο, αιιά θαη ηελ πνιπγισζζία ηνπ. Σνκείο ζηνπο νπνίνπο εγώ ήκνπλ ζθξάπαο. Γελ ήκαζηαλ θίινη θνληηλνί κε ηελ έλλνηα λα βξηζθόκαζηε ηδηαηηέξσο, λα αληαιιάζζνπκε πξνζσπηθέο πιεξνθνξίεο, λα ζρνιηάδνπκε άιινπο θη όια ηα ζρεηηθά. Απιώο, είρακε θνηλνύο ηνκείο ελδηαθεξόλησλ θαη βξηζθόκαζηαλ γηα ρξόληα ζηα ίδηα πνιηηηθά ζηέθηα. Έηζη ζπλαληηόκαζηαλ ζε θνηηεηηθέο

εθδειώζεηο θαη ζπλέδξηα, ζε ζπλεδξηάζεηο

νξγάλσλ θαη πνιηηηθέο ζπγθεληξώζεηο. Σίπνηα πεξηζζόηεξν. ΋κσο ε ηύρε ην έθεξε λα ζπλαληεζνύλ νη δξόκνη καο ζε θάπνηεο ζηηγκέο, πνπ γη’ απηόλ ίζσο λα πέξαζαλ απαξαηήξεηεο, αιιά γηα κέλα είραλ ζεκαζία θαη έκεηλαλ ζηε κλήκε κνπ. Γη’ απηό θαη ζήκεξα ηηο επηθαινύκαη». Ο Λεπηέξεο ήηαλ λενζζφο ζηελ νξγαλσκέλε αξηζηεξά θαη ζε κηα απφ ηηο ζπγθεληξψζεηο, πνπ ζπλήζσο ήηαλ απαγνξεπκέλεο, κε θπλεγεηά ζηνπο θεληξηθνχο δξφκνπο θαη ηηο ελδηάκεζεο παξφδνπο, βξέζεθα ζηε ΢ηαδίνπ ζην [182]

χςνο ησλ Υαπηείσλ, θσλάδνληαο δηάθνξα ζπλζήκαηα. Οη αγψλεο ηνπ 114. Σελ άιιε κέξα ζην πξσηνζέιηδν ηεο «ΐξαδπλήο» κηα κεγάιε θσηνγξαθία κνπ κε ζεθσκέλα ηα ρέξηα δίπια-δίπια κε ηνλ Ώληξέα. Πάλσ απφ ηελ θσηνγξαθία κε κεγάια γξάκκαηα δέζπνδε ν ηίηινο: ΝΔΑΡΟΗ ΚΟΜΜΟΤΝΗ΢ΣΔ΢ ΑΝΑ΢ΣΑΣΩΝΟΤΝ ΣΖΝ ΑΘΖΝΑ Βκείο δηαδειψλακε γηα ηε δεκνθξαηία θαη ηελ ππεξάζπηζε ηνπ ΢πληάγκαηνο. Κη απηνί καο ζηφιηδαλ κε ραξαθηεξηζκνχο, πνπ αθφκα δελ είραλ ίζσο εηζρσξήζεη ζην κπαιφ κνπ, νχηε θαλ ζπλεηδεηνπνηεζεί κέζα κνπ. ΋κσο, λα ζαο πσ ηελ ακαξηία κνπ; Μνπ άξεζε!

Μνπ δεκηνπξγνχζε κηα

ηαξαρή, ζαλ λα δνθίκαζα ην κήιν ηνπ

Παξαδείζνπ.

Ήηαλ

ν

απαγνξεπκέλνο θαξπφο θαη γη’ απηφ ήηαλ λφζηηκνο. Σε

φοιτητική

εκδρομή

στο

Ξυλόκαστρο με τον καλό μου φίλο Σεραφείμ

Παπαθωμά,

που

δυστυχώς έφυγε νωρίς απ’ τη ζωή Ώθνινχζεζε ην 15% γηα ηελ Παηδεία πνπ, ζχκθσλα κε ηε δηθή κνπ εθηίκεζε ήηαλ ε καδηθφηεξε θνηηεηηθή εθδήισζε ηεο επνρήο, αθνχ ηαξαθνχλεζε θαη δξαζηεξηνπνίεζε αδξαλή θαη ίζσο αδηάθνξα κέρξη ηφηε ηκήκαηα ηεο λενιαίαο. Ξέξσ απφ άκεζε εκπεηξία φηη πνιιά απφ ηα πξσηφηππα θαη έμππλα ζπλζήκαηα απηνχ ηνπ αγψλα, θαηά έλα γελλαίν πνζνζηφ ηα νθείινπκε ζηελ έκπλεπζε ηνπ Ώληξέα. Ώλ αμηνπνηνχζε απηφ ην ηαιέλην ηνπ ζα ήηαλ έλαο απφ ηνπο θαιχηεξνπο θεηκελνγξάθνπο ζηηο δηαθεκηζηηθέο εηαηξείεο.

[183]

Δ δεχηεξε αλάκλεζε ήηαλ ζην 4ν Παλζπνπδαζηηθφ ΢πλέδξην. Πέξα απφ ηε γεληθφηεξε ζπκβνιή ηνπ ζηνπο πξνβιεκαηηζκνχο θαη ηα θείκελα ησλ απνθάζεσλ ήηαλ ν κφληκνο κεηαθξαζηήο ησλ μέλσλ αληηπξνζψπσλ. Ώγγιηθά, γαιιηθά, ηζπαληθά θαη φ,ηη άιιν ρξεηαδφηαλ. Βθείλε ηελ επνρή νη πνιχγισζζνη δελ ήηαλ είδνο ελ αθζνλία ζηε ρψξα καο. Έλα θξίζηκν δήηεκα πνπ έπξεπε λα ιπζεί ήηαλ ηη ζα γίλεη κε ηε ζπκκεηνρή ηεο λενζχζηαηεο ΒΦΒΒ ζηηο δηεζλείο θνηηεηηθέο νξγαλψζεηο. Τπήξρε ε ΗUS, αξηζηεξήο απφθιηζεο, κε έδξα ηελ Πξάγα, θαη ε δπηηθήο αηκφζθαηξαο, COSEC. Βηδνπνηήζεθα φηη ην βξάδπ θιείζηεθε ξαληεβνχ ζην ζπίηη ηνπ Γξεγφξε Γηάλλαξνπ, ηφηε ςειά ζηα Παηήζηα,

λα απνθαζηζηεί ε ηειηθή ζέζε ηεο

παξάηαμεο καο ζην ζέκα. Με «άθξα κπζηηθφηεηα» θαη κε αηνκηθή πξνζέιεπζε καδεχηεθαλ ηα βαζηθά κέιε ηεο ζπνπδάδνπζαο θαη κεξηθνί θαινί ζχκκαρνη ηεο παξάηαμεο. Ο Ώληξέαο Λεληάθεο, ν Άξεο Μαλσιάθνο, ν Γηάλλεο Μπαληάο, ν ΐαγγέιεο Φπηξάθεο, ν Υξήζηνο ΢ηαπξηλάδεο, ν Γηάλλεο Γηαλλνπιφπνπινο, ν ΢ηέιηνο Ράκθνο, ν ΐαζίιεο Κσζηφπνπινο, ν Ώπφζηνινο Μπέζεο θαη ίζσο δπν αθφκε καδί κ’ εκέλα πνπ, δπζηπρψο δελ ζπκάκαη πηα. Σν αζηέξη ζηε ζπγθέληξσζε ήηαλ ν Βξλάληεο απφ ηε ΐελεδνπέια, έλαο γεξνδεκέλνο κηθξνχ αλαζηήκαηνο κε μχπλην πξφζσπν θαη δσληαλφ βιέκκα λένο, εθπξφζσπνο ηεο IUS ζην ζπλέδξην. ΋ινη είπαλ ηε γλψκε ηνπο. Κπξηάξρεζε ε άπνςε, θαη’ αξρήλ, λα πξνζρσξήζνπκε θαη ζηηο δπν νξγαλψζεηο, πξνο ην παξφλ σο ελεξγνί παξαηεξεηέο, άπνςε κε ηελ νπνία ζπκθψλεζε θαη ν Βξλάληεο. Βλ ησ κεηαμχ, νη ψξεο πεξλνχζαλ θαη απφ ηηο ραξακάδεο ζην παξάζπξν είδακε θάπνηα ζηηγκή φηη είρε μεκεξψζεη. Βίπακε λα πάκε ζηα ζπίηηα καο γηα ιίγν χπλν αθνχ καο πεξίκελε κηα δχζθνιε θαη θνπξαζηηθή κέξα: Δ ηειεπηαία κέξα ηνπ ζπλεδξίνπ. Ώξρίζακε λα θεχγνπκε ζε κηθξέο νκάδεο θαη ηφηε πέζακε πάλσ ζηελ έθπιεμε. ΢ηελ είζνδν ηεο πνιπθαηνηθίαο καο θαιεκέξηδε ν γλσζηφο θαη κε εμαηξεηένο Κξαββαξίηεο, ζηέιερνο ηνπ ζπνπδαζηηθνχ ηεο Ώζθάιεηαο κε ηελ απαξαίηεηε εηξσληθή έθθξαζε ζην πξφζσπν. Σα «ζπλσκνηηθά κέηξα» είραλ φια ηηλαρηεί [184]

ζηνλ αέξα. Οη κφληκεο ζθηέο κάο αθνινχζεζαλ απφ πίζσ. ΋κσο φ,ηη απνθαζίζακε έγηλε. Με ηνλ Ώληξέα έδεζα ην ηδξπηηθφ ζπλέδξην ηεο λενιαίαο Λακπξάθε. Ώπηφο ήηαλ ιακπεξφο θαη ήμεξε πνχ παηνχζε ζε αληίζεζε κε κέλα πνπ ήκνπλ έξκαην ησλ εληππψζεσλ θαη ησλ ζπλαηζζεκάησλ. Ώξγφηεξα νη δξφκνη καο ρψξηζαλ. Σν ζηξαηησηηθφ, ε παξαλνκία, ν εγθιεηζκφο ζηε θπιαθή, ε ακλεζηία ηνπ 1973. Βθείλνο πεξλνχζε ηηο δηθέο ηνπ πεξηπέηεηεο. Σα

ρνχγηα

θαη νη ζπλήζεηεο θνιιάλε ζηνλ άλζξσπν ζαλ βδέιιεο. Χο

θνηηεηήο ζπλήζηδα λα πεγαίλσ ζε ζηλεκά κε δπν έξγα. Ρνδηθιέξ, Αζελατθό, Αξίσλαο ήηαλ ηα παιαηά κνπ ζηέθηα. ΢πλήζσο έλα θανπκπφηθν θηικ θαη κηα πνιεκηθή πεξηπέηεηα ή γθαλγθζηεξηθφ. ΋ηαλ βγήθα απφ ηε θπιαθή, νη ζπλήζεηεο θαη ηα ζηέθηα είραλ αιιάμεη. Πήγα ζην Ρηβνιί πνπ ήηαλ Ώξηζηείδνπ θαη ΢νθνθιένπο θνληά ζηα γξαθεία ηεο ΔΓΑ φπνπ είρα

εθαηνληάδεο ψξεο

νινκειεηαζηεί ηα πξνεγνχκελα ρξφληα. Σψξα έλα απφ ηα έξγα ήηαλ πνξλφ. Με αξθεηέο ελνρέο θαη θφβνπο ρψζεθα ζην ζηλεκά ειπίδνληαο λα κε κε δεη θαλέλα κάηη. ΋ηαλ άλαςαλ ηα θψηα γηα πξψηε θνξά έζθπςα πξνο ηα θάησ πξνζπαζψληαο κε ηα ρέξηα λα θξχςσ ην πξφζσπφ κνπ. ΋κσο ην κάηη κνπ πξφιαβε λα δεη δπν ζεηξέο κπξνζηά ηνλ άλεην Ώληξέα. Πήξα ζάξξνο θαη θνίηαμα γχξσ. Αε ζα κε πηζηέςεηε, αιιά κέηξεζα ίζσο πέληε κε έμη άηνκα ηνπ ρψξνπ. ΢ην επφκελν δηάιεηκκα ζην θνπαγηέ θάλακε άλεηνη ζπδήηεζε πεξί αλέκσλ θαη πδάησλ. Σα επφκελα ρξφληα, ςηινραζήθακε πξνζπαζψληαο ν θαζέλαο λα ρηίζεη ηε δσή ηνπ. ΋ηαλ επηηέινπο βξήθα ην ρξφλν θαη ηέιεησζα ηηο ηειεπηαίεο ππνρξεψζεηο κε ην πηπρίν, έθηαζε ε κέξα ηεο νξθσκνζίαο. Μπήθα ζηελ αίζνπζα ησλ ηειεηψλ κε πξνθαλή ζπγθίλεζε θαη ε ζχκπησζε ηφηε έθηαζε ζην απνθνξχθσκά ηεο Σελ ίδηα κέξα, εθεί δίπια κνπ νξθηδφηαλ θη έλαο άιινο αξραίνο θνηηεηήο: Ο Ώληξέαο Λεληάθεο. Απζηπρψο φκσο, απηφο ν πξνηθηζκέλνο άλζξσπνο έθπγε ηφζν πξφσξα απφ ηε δσή. Αελ ζα πεξηγξάςσ αλαιπηηθά ηα γεγνλφηα. Θα παξαζέζνπκε κεξηθέο απνζπαζκαηηθέο αλακλήζεηο απηήο ηεο επνρήο, πνπ ηηο θαηέγξαςα ζε άιιεο επθαηξίεο.

[185]

31. Μηα ζθιεξή αλάκλεζε Ήηαλ νη κέξεο πνπ δνχζακε ηε δνινθνλία απφ παξαθξαηηθνχο ζηε Θεζζαινλίθε ηνπ βνπιεπηή ηεο ΒΑΏ Γξεγφξε Λακπξάθε. Σελ επνρή εθείλε ήκνπλ θνηηεηήο. Σα ξνχρα πνπ δηέζεηα ήηαλ αζθπθηηθά πεξηνξηζκέλα θη έηπρε εθείλε ηελ εκέξα λα κελ έρσ θαζαξφ πνπθάκηζν. Έηζη δαλείζηεθα απφ ηνλ ζπγθάηνηθφ κνπ κηα κπινχδα. Ώπηέο πνπ ηφηε έιεγαλ κπινχδεο θνιιεγίνπ. Γηα πξψηε θνξά θνξνχζα θάηη ηέηνην. Ήζεια λα είκαη θάπσο ληπκέλνο γηαηί ην απφγεπκα πξνο ην βξάδπ ε λενιαία ηεο Ώξηζηεξάο νξγάλσλε ζηνλ Πεηξαηά κηα ζπγθέληξσζε ηηκήο θαη ζεβαζκνχ γηα ηνλ αδηθνρακέλν βνπιεπηή. Δ ειιεληθή θνηλσλία ήηαλ απφ κέξεο ζε δηέγεξζε, κεηά ηελ απξνθάιππηε δνινθνληθή επίζεζε ζ’ έλαλ εθπξφζσπν ηνπ θνηλνβνπιίνπ. Ώλήζπρε αιιά θη απνθαζηζκέλε, θάησ απφ ηνλ νξπκαγδφ ησλ απνθαιχςεσλ γηα ηνλ εζκφ ησλ παξαθξαηηθψλ νξγαλψζεσλ. Γηα κηα αθφκα θνξά απνθαιχθζεθε αλάγιπθα πσο δξνχζαλ αλελφριεηεο αλά ηελ επηθξάηεηα θαη εξγάδνληαλ, ζε αγαζηή ζπλεξγαζία κε νξηζκέλα θέληξα ηεο

θξαηηθήο

εμνπζίαο

κε ζθνπφ ηε

δηαηήξεζε ηνπο, κε θάζε ζπζία, ζηελ εμνπζία. ΋κσο ην ιατθφ θίλεκα ην ηειεπηαίν δηάζηεκα θνχλησλε θαη ν άλεκνο ηεο επεξρφκελεο αιιαγήο ζψπεπε ηηο θξπθέο ειπίδεο καο. Νέεο δξαζηήξηεο δπλάκεηο έκπαηλαλ ζην ζηίβν ησλ αγψλσλ, ζπάδνληαο ηελ αηκφζθαηξα ηξνκνθξαηίαο πνπ ε δεμηά είρε επηβάιεη ηα πξνεγνχκελα ρξφληα ζηελ πνιηηηθή δσή. Βκείο, λένη κε δεζηφ αίκα, ζίγνπξνη γηα ην δίθην ησλ αηηεκάησλ καο, εθείλε ηελ επνρή δελ πεξπαηνχζακε. Με ηε λεαληθή δσληάληα, ζπλδπαζκέλε θαη κε ηελ δηθαηνινγεκέλε αθέιεηα πνπ ζέξλακε, πεηνχζακε, πληγκέλνη απφ ηελ αγαλάθηεζε,

απαηηνχληεο

ηελ

παξαδεηγκαηηθή

ηηκσξία

ησλ

ελφρσλ,

ππεξαηζηφδνμνη φηη ε λίθε πιένλ καο πξνζεγγίδεη θαιπάδνληαο. ΢πγρξφλσο ήκαζηαλ απνθαζηζκέλνη γηα θάζε πξνζθνξά θαη πξνζσπηθή ζπζία.

[186]

Ο ζηαζκφο ηνπ Διεθηξηθνχ, αξρηθφο ηφπνο ηεο ζπγθέληξσζεο θπιαγφηαλ απφ ηζρπξέο δπλάκεηο ηεο αζηπλνκίαο θαη ήηαλ δχζθνιν λα ηνλ πξνζεγγίζνπκε. Αε ζπκάκαη αθξηβψο πσο, έπεζε γξακκή - απφ ζηφκα ζε ζηφκα - λα ζπγθεληξσζνχκε ζην Παζαιηκάλη. Ση ηξαγηθφ! Βίρα πάεη παξέα κε δπν αγαπεκέλνπο θίινπο, πνπ έθπγαλ ηφζν λσξίο απφ θνληά καο. Σνλ Γηάλλε Μπαληά θαη ηνλ Σάθε Παππά. Κη νη ηξεηο, εθείλε ηελ επνρή, κέιε ηνπ νξγάλνπ ηεο ζπνπδάδνπζαο ζηε λενιαία ηεο ΒΑΏ, είρακε θαη θαζνδεγεηηθέο επζχλεο. ΋ηαλ ζεσξήζεθε φηη καδεχηεθαλ αξθεηνί, άξρηζαλ ηα αληηθπβεξλεηηθά ζπλζήκαηα, αιιά ακέζσο θαηαιάβακε φηη πέζακε ζε παγίδα. Ώπφ ηνπο παξάδξνκνπο βγήθαλ πάλνπιεο νη δηκνηξίεο ησλ αζηπθπιάθσλ απνθαζηζκέλνη λα καο ιηψζνπλ. Καη ην πέηπραλ. Σν μχιν πνπ έπεζε ήηαλ πξσηνθαλέο γηα εθείλε ηελ πεξίνδν. Μέζα ζε ιίγν ρξφλν άλνημαλ θεθάιηα θαη ην αίκα έηξερε άθζνλν. Βλψ εηνηκαδφκαζηαλ γηα ζηξαηεγηθή απνρψξεζε, δίπια κνπ ήξζε έλα λέν παηδί κε ην πξφζσπν γεκάην αίκαηα απ’ ην αλνηγκέλν θεθάιη ηνπ. Σνλ αγθάιηαζα θαη θίλεζα λα ην πάσ παξάκεξα γηα ιφγνπο πξνζηαζίαο. Μάηαηα. Ώκέζσο έπεζα θη εγψ ζχκα μπινδαξκνχ, κε ηειηθή θαηάιεμε ηε ζχιιεςε κνπ. Απν φξγαλα κε έζπξαλ θπξηνιεθηηθά θξαηψληαο κε ζθηρηά απφ ηα ρέξηα πξνο ηελ πιαηεία Κνξαή. ΋ηαλ κεηά θφπσλ θαη βαζάλσλ θηάζακε εθεί βξέζεθα κπξνζηά ζε κηα λέα δπζάξεζηε έθπιεμε.

Καηά κήθνο ηνπ δξφκνπ, κέρξη ην

αζηπλνκηθφ ηκήκα ήηαλ παξαηεηακέλνη πάλνπινη αζηπλνκηθνί ζε δπν ζεηξέο, δεκηνπξγψληαο έλα ζηελφ δηάδξνκν. ΋ρη σο ηηκεηηθή θξνπξά, αιιά έρνληαο ίζσο θαη ηελ εληνιή λα ρηππάλε θαηά βνχιεζε ηνπο άηπρνπο πνπ πεξλνχζαλ αλαγθαζηηθά απ' αλάκεζά ηνπο. Σφηε ην αζηπλνκηθφ ηκήκα βξηζθφηαλ επί ηεο νδνχ ΐαζηιέσο Κσλζηαληίλνπ (ζήκεξα Δξψσλ Πνιπηερλείνπ) δίπια ζην λαφ ηνπ Ώγίνπ Κσλζηαληίλνπ. Σέηνην μχιν δελ είρα κέρξη ηφηε δνθηκάζεη. Ώπηφ ζα γηλφηαλ κεηά απφ ιίγα ρξφληα θαη κε άιιε κέζνδν ζηελ ηαξάηζα ηεο Μπνπκπνπιίλαο. ΋ινη νη [187]

ζπιιεθζέληεο νδεγεζήθακε ζε

φξνθν θαη ζηα ζθαιηά αλεβαίλνληαο

ζπλερίζηεθε ρσξίο δηαθνπή ην καξηχξην ηνπ άγξηνπ μπινδαξκνχ απφ αζηπθχιαθεο πνπ ήηαλ παξαηεηακέλνη θαηά κήθνο ηεο ζθάιαο. Βθεί ζπλάληεζα θίινπο θαη γλσζηνχο ζε άζιηα, ζαλ θαη κέλα, θαηάζηαζε. Κάπνηνπο ζπκάκαη θαη ζα ηνπο αλαθέξσ, αιιά γηα θάζε ελδηαθεξφκελν ππάξρνπλ νη εθεκεξίδεο ηεο επνρήο. Ο Μηράιεο Οηθνλφκνπ, πνπ θξαηνχζε ην απηί ηνπ, κε εζσηεξηθή αηκνξξαγία, ε γπλαίθα ηνπ Πφπε ΢ηξαηή, αδειθή ηνπ θίινπ Γηάλλε. Ο Γηψξγνο Νηάζεο, αδειθφο ηνπ ΢ηξάηνπ θαη πνιινί άιινη πνπ αο κε ζπγρσξήζνπλ πνπ δελ ηνπο αλαθέξσ ζηε ζεκεξηλή κνπ αλαθνξά. Μαο άθεζαλ ειεχζεξνπο, ρσξίο λα καο απαγγείινπλ θαηεγνξίεο - πνηεο άιισζηε - γχξσ ζηηο ηξεηο ην πξσί, ζηξαπαηζαξηζκέλνπο θαη κε έθδεια ηα ζεκάδηα ηεο θαθνπνίεζεο. Βλδεηθηηθά αλαθέξσ φηη ε θαζαξή θαη δαλεηζκέλε κπινχδα ηνπ ζπκπαηξηψηε κνπ ήηαλ γεκάηε κε αίκαηα δηθά κνπ, αιιά θαη ηνπ παηδηνχ πνπ απνπεηξάζεθα λα πξνζηαηεχζσ. ΢πγθνηλσλίεο δελ ππήξραλ, γηα ηαμί κε ηα δεδνκέλα ηεο επνρήο νχηε ζπδήηεζε. Με κεγάιε δπζθνιία θαη ζε ψξεο πεξπαηψληαο θαηνξζψζακε, εγψ θη ν Γηψξγνο, λα θηάζνπκε κε ηα πφδηα ζην ζπίηη ηνπ πνπ ήηαλ θνληά ζην ζηαζκφ ηνπ ειεθηξηθνχ ηεο Καιιηζέαο. Λίγν πξηλ ηελ αλαηνιή ηνπ ήιηνπ. ΢θεπηφκελνο κεηά ηφζα ρξφληα ηα γεγνλφηα, κνπ κέλεη, σο δσληαλή αλάκλεζε, ε ιχζζα ησλ αζηπλνκηθψλ νξγάλσλ θαη ε έληαζε ηνπ μπινδαξκνχ. Ίζσο ήηαλ έλα είδνο πξνεηδνπνίεζεο. Σν κήλπκα ηξνκνθξάηεζεο πνπ ήζειε λα δψζεη ε αζηπλνκία είρε δνζεί, αιιά εκείο εθείλε ηελ επνρή δελ ρακπαξίδακε ηίπνηα θαη δελ νξξσδνχζακε πξν νπδελφο.

[188]

32.Ζ δνινθνλία ηνπ Κέλλεληη

Ήκαζηαλ θιεηζκέλνη ζην γξαθείν 6 ζηνλ 4ν φξνθν θαη ζπλεδξηάδακε γηα ηα δηθά καο ζέκαηα. Δ επηηξνπή ηεο ζπνπδάδνπζαο, δειαδή ην «θαζνδεγεηηθφ φξγαλν» ησλ θνηηεηψλ. Ο ΐαγγέιεο Φπηξάθεο, ζήκεξα γλσζηφο εηδηθφο παζνιφγνο, ν

αιεζκφλεηνο πνιηηηθφο κεραληθφο

Γηάλλεο

Μπαληάο, ν

αμέραζηνο δηθεγφξνο Σάθεο Παππάο, ν παλεπηζηεκηαθφο παηδίαηξνο Υξήζηνο ΢ηαπξηλάδεο, πξψελ δήκαξρνο ηεο Εθαξίαο, δπν ηξεηο αθφκα πνπ δπζηπρψο ηα νλφκαηά ηνπο δελ ηα ζπκάκαη θη εγψ θαζεγεηήο θπζηθήο, θξνληηζηήο, θαη ζήκεξα ζπληαμηνχρνο. Ξαθληθά ν πφξηα ηνπ γξαθείνπ άλνημε κε δχλακε θαη είδακε ην Μαλψιε Γιέδν, ιίγν αλήζπρν, λα καο ελεκεξψλεη: -

Έγηλε απόπεηξα δνινθνλίαο ηνπ Κέλλεληη. Να ην έρεηε ππόςε ζαο! Γηα ηνπο λεφηεξνπο λα πσ φηη εθείλε ηελ επνρή νη πεγέο πιεξνθφξεζεο εθείλε

ηελ επνρή ήηαλ γηα καο κφλν νη εθεκεξίδεο θαη ην θξαηηθφ ξαδηφθσλν. Δ ζπλεδξίαζε εθ ησλ πξαγκάησλ δηαθφπεθε. Οη πεξηζζφηεξνη πξνρσξήζακε απφ ηελ

Ώξηζηείδνπ-΢ηαδίνπ-Κνξαή

θαη

θάηζακε

ζηε

γσλία

Κνξαή

θαη

Παλεπηζηεκίνπ, απέλαληη απφ ην παλεπηζηήκην, αλαδεηνχληεο λέεο εηδήζεηο θαη ζπλέπεηεο. ΢ε ιίγν πιεξνθνξεζήθακε ην ζάλαηφ ηνπ….

[189]

33. Ζ «γξακκή» Βίλαη θαληάδνκαη ζε πνιινχο γλσζηφ φηη ε ζηαπξνδνζία

ζηηο πάζεο

θχζεσο εθινγέο πνπ κεηέρεη ε αξηζηεξά είλαη γηα απηήλ πξνθαζνξηζκέλε θαη θαηεπζπλφκελε. Ώζθαιψο κε ηα θξηηήξηα θαη ηα γξάδα ηεο εθάζηνηε εγεζίαο. Με απηφλ ηνλ ηξφπν ζέιεη λα πξνσζήζεη ηνπο αλζξψπνπο ηεο εκπηζηνζχλεο ηεο θαη ίζσο ησλ απαηηνχκελσλ πξνζφλησλ πνπ πξέπεη λα θαηέρνπλ νη εθιεγφκελνη ζε θάπνηα ζέζε. Λακβάλνληαη ινηπφλ εγθαίξσο φια ηα απαξαίηεηα νξγαλσηηθά κέηξα, κνηξάδνληαη θαζήθνληα, δηαηίζεηαη ην αλαγθαίν αλζξψπηλν δπλακηθφ θαη ηέινο ηα απαηηνχκελα πιηθά κέζα γηα ηελ πινπνίεζε ηνπ «εγρεηξήκαηνο». Θεσξείηαη θαίξηα ε αλάγθε επηηπρίαο απηνχ ηνπ ζθνπνχ, γηαηί ζηελ ελδερφκελε πεξίπησζε απνηπρίαο

αλνίγεη έλα κεγάιν ζέκα γηα ηα ζηειέρε

πνπ

αζρνιήζεθαλ κε απηφ ην θαζήθνλ, πνπ αξρίδεη απφ ηνλ θαηαινγηζκφ επζπλψλ γηα πξνζσπηθή αληθαλφηεηα θαη κπνξεί λα θηάζεη κέρξη ηελ χπαξμε ππνρζφληνπ ζρεδίνπ γηα ζακπνηάδ ή ζε πξνβνθάηζηα ησλ

-

θάζε θνξά

επηθαινχκελσλ - ζθνηεηλψλ θχθισλ ηεο αλσκαιίαο. ΢ηα ρξφληα ηεο ζπκκεηνρήο κνπ ζηε δσή ηεο νξγαλσκέλεο αξηζηεξάο, πξνζσπηθά ήκνπλ απφ απηνχο πνπ αθνινπζνχζαλ ηελ θπξίαξρε επίζεκε γξακκή. Σφζν πνιχ, κέρξη παξεμεγήζεσο. Ώιιά απηφο ήκνπλ. Πίζηεπα ζηελ ινγηθή ηνπ απινχ νπαδνχ ηεο παξάηαμεο φηη ε εγεζία μέξεη θαιχηεξα απφ εκέλα γη’ απηφ δε ρξεηάδνληαη

θφληξεο θαη ακθηζβεηήζεηο. ΢ήκεξα απηφ

αθνχγεηαη αθειέο θαη ίζσο πζηεξφβνπιν, αιιά έηζη έλησζα ηφηε θαη απηφ θαηαζέησ. Ώθειέο ήηαλ, ζίγνπξα φκσο φρη πζηεξφβνπιν. Τπήξμαλ εθείλα ηα ρξφληα ηδενινγηθέο «κάρεο», ηδηαίηεξα ηελ πεξίνδν ηνπ Ρψζν-Κηλέδηθνπ ζρίζκαηνο πνπ δηαίξεζαλ [190]

ηελ θνηηεηηθή νξγάλσζε ηεο

λενιαίαο ζε δπν θνκκάηηα. Τπήξραλ κέιε ηεο νξγάλσζεο πνπ έδσζαλ ζθιεξή κάρε πάλσ ζ’ απηφ ην ζέκα, πνπ είραλ κειεηήζεη ηα θείκελα θαη είραλ, κε φιν ην θαλαηηζκφ ηνπ λένπ αλζξψπνπ, ηαρζεί ζηελ πιεπξά ησλ θηλέδηθσλ ζέζεσλ. Βγψ παξέκεηλα πηζηφο ζηε επίζεκε γξακκή ιεο θη ήκνπλ ζπξκφο ηνπ ηξακ. Κξίλνληαο εθ ησλ πζηέξσλ ηα πξάγκαηα, ε ζηάζε κνπ ελψ μεθηλνχζε απφ ηελ αλεπηθχιαθηε ππνζηήξημε ηεο επίζεκεο ζέζεο δηαπλεφηαλ ηειηθά θαη απφ έλαλ πξαγκαηηζκφ. Βίρακε πνιχ πην άκεζα θαη πηεζηηθά εγρψξηα πξνβιήκαηα λα ιχζνπκε απφ ηηο λεθειψδεηο ηδενινγηθέο δηαθνξέο θαζεζηψησλ πνπ βξίζθνληαλ ζε άιια ζηάδηα αλάπηπμεο απφ εκάο θαη πνπ ηειηθά ζ’ απηέο ηηο πεξηπηψζεηο είλαη νη επηθαλεηαθέο αθνξκέο ησλ δηελέμεσλ. Δ νξγάλσζε είρε έλαλ φγθν ππνρξεψζεσλ θαη εξγαζηψλ πνπ έπξεπε απφ θάπνηνπο λα δηεθπεξαησζνχλ. Οξηζκέλνη έβξηζθαλ ηηο πνιηηηθέο ηνπο δηθαηνινγία λα

δηαθσλίεο ζα

απνθχγνπλ ηηο ζηνηρεηψδεηο ππνρξεψζεηο ηνπο

Σέηνηα

θαηλφκελα βιέπακε εκείο, αιιά εχθνια ηα γεληθεχακε επί δηθαίσλ θαη αδίθσλ. Βίλαη ζπλήζεηο φκσο ηέηνηεο ζπκπεξηθνξέο ζηε θάζε ηεο δηαπάιεο ησλ ηδεψλ. Ώιιά θαη ζ’ άιινπο ρψξνπο πνπ αξγφηεξα βξέζεθα είδα φηη ην θάξν ησλ ππνρξεψζεσλ ην ζέξλνπλ πάληα κεξηθνί,

πνπ

γηα

άιινπο ζεσξνχληαη

θνξφηδα, αιιά ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη νη ρξήζηκνη θαη αλαληηθαηάζηαηνη θξίθνη γηα ηελ πξνψζεζε ησλ πάζεο θχζεσο ππνρξεψζεσλ. Πάληα ππάξρνπλ νη «έμππλνη», νη ηαγκέλνη λα θαζνδεγνχλ, λα αζθνχλ θξηηηθή, λα ρξεψλνπλ ιάζε θαη θάζε νιηγσξία ζε ηξίηνπο ρσξίο φκσο λα δηαλνεζνχλ φηη θάπνηα ζηηγκή πξέπεη θη απηνί λα ζεθψζνπλ ηα καλίθηα θαη λα βνεζήζνπλ ηελ θαηάζηαζε. Έηζη είλαη ε δσή! Βίλαη κάηαην λα αλακέλεηο θάηη δηαθνξεηηθφ. Θέισ λα πεξηγξάςσ εδψ κηα πεξίπησζε πεξάζκαηνο ηεο γξακκήο, πνπ έδεζα απφ θνληά θαη κάιηζηα έπαημα πξσηαγσληζηηθφ ξφιν. Ήηαλ νη εθινγέο ηνπ 1964, φπνπ πξνβιεπφηαλ ν ζξίακβνο ηεο Έλσζεο Κέληξνπ.

Δ ΒΑΏ

πξνζπαζνχζε λα πεξηνξίζεη ην ξεχκα δηαξξνήο ησλ ςήθσλ ηεο πξνο ην Κέληξν, θάηη ινγηθφ θαη αλακελφκελν, ηδηαίηεξα φηαλ, παξά ηηο εζσηεξηθέο [191]

ηζρπξέο δηαθσλίεο, είρε ηνικεξά γηα ηελ επνρή απνθαζίζεη λα απνζπξζεί απφ ηηο «άγνλεο πεξηνρέο» ηεο επηθξάηεηαο. ΋ ΐφινο ήηαλ κηα πεξηνρή πνπ ππήξρε ζρεηηθή

βεβαηφηεηα φηη ζα εθιέμεη ε ΒΑΏ δηθφ ηεο βνπιεπηή. Ήδε ζηηο

εθινγέο ηνπ 1963 ζηελ πεξηνρή καο είρε εθιεγεί ε Μαξία Καξαγεώξγε θαη αλακέλακε φηη απηφ λα επαλαιεθζεί ζηηο λέεο εθινγέο. Ώπηή ήηαλ ε γξακκή: ΢ηαπξό ζηε Μαξία. Μνπ αλαηέζεθε ην θαζήθνλ λα αλαιάβσ φια ηα πξαθηηθά θαζήθνληα γηα ηελ πινπνίεζε απηνχ ηνπ ζηφρνπ. Ννηθηάζακε εηδηθφ ρψξν ζην θέληξν ηεο πφιεο, κάδεςα ηα κέιε ηεο λενιαίαο πνπ είραλ δηαζέζηκν ρξφλν θαη αληίζηνηρε φξεμε, αγνξάζακε 10.000 θαθέινπο θαη αλακέλακε ηα ςεθνδέιηηα πνπ πάληα έξρνληαλ θαζπζηεξεκέλα. Υσξίζακε ηελ πφιε ζε ηνκείο θαη νξίζηεθε ππεχζπλνο ζε θάζε ηνκέα. Βπηηέινπο κηα θάπνηα ζηηγκή

έθηαζαλ

ηα ςεθνδέιηηα θαη άξρηζε ε

ζηαχξσζε ηνπο. ΢ηαπξό ζηε Μαξία! Απν ςεθνδέιηηα ζε θάζε θάθειν θαη κνίξαζκα πφξηα- πφξηα. ΢ην θέληξν, ζηηο βαζηθέο ζπλνηθίεο, ζ’ φινπο ηνπο γλσζηνχο αλζξψπνπο καο ζηα ρσξηά, ζηελ επαξρία ηνπ Ώικπξνχ, ην Πήιην θαη ηηο ΢πνξάδεο. Βληαηηθή, πνιπήκεξε θαη ζπλερήο εξγαζία. Κάπνηα ζηηγκή ζεψξεζα φηη ν ζθνπφο είρε επηηεπρζεί. Δ γξακκή βεβαίσο πεξλάεη θαη κε άιινπο ηξφπνπο θεληξηθνχ ζρεδηαζκνχ, φπσο πνηνη ζα είλαη νη θεληξηθνί νκηιεηέο, πνηνη ζα απαξηίδνπλ ηα θιηκάθηα ησλ πεξηνδεηψλ ζηα ρσξηά θ.η.ι. ΢’ εκέλα είρε αλαηεζεί ν πξαθηηθφο ηνκέαο θη έδσζα φιεο κνπ ηηο δπλάκεηο θαη ην ρξφλν γηα ηελ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζθνπνχ. Βίρα θάλεη ην θαζήθνλ κνπ. Με αλαπαπκέλε ηε ζπλείδεζε θαη μέρεηιε αθέιεηα πήγα ηελ Παξαζθεπή ην βξάδπ ζπίηη λα θνηκεζψ. Βθεί κε πεξίκελε έλα απφ ηα κεγαιχηεξα αδέιθηα κνπ κε έλα θάθειν ζην ρέξη. Ήμεξε φηη είκαη ρσκέλνο κέρξη ην ιαηκφ ζην θφκκα. Ώπηνί δελ είραλ ρξφλν, αιιά ίζσο θαη ηελ φξεμε γηα ζηελφηεξε ζρέζε. Με ξσηάεη ν Νίθνο:

[192]

- Μνπ έθεξαλ έλα θάθειν ζην ζπίηη κε ζηαπξό ζηνλ Σζόρα. Απηή είλαη ε γξακκή; Έπεζα απφ ηα ζχλλεθα!

Σν

αθειέο κπαιφ κνπ

δε

ρσξνχζε

ηηο

πξνζσπηθέο θηινδνμίεο θάπνησλ αλζξψπσλ πνπ ζεσξνχζαλ ηνλ εαπηφ ηνπο αδηθεκέλν θαη ιεηηνπξγνχζαλ νξγαλσκέλα θαη θφληξα ζηελ επίζεκε γξακκή. Ώξγφηεξα θαηάιαβα φηη ηα αλζξψπηλα

ειαηηψκαηα είλαη ζχκθπηα ζηνλ

άλζξσπν αλεμαξηήησο ηδενινγίαο, παξάηαμεο ηφπνπ θαη ρξφλνπ. Βθείλελ ηελ επνρή πίζηεπα αθειψο φηη ζηελ αξηζηεξά δελ ππάξρνπλ πξνζσπηθέο θηινδνμίεο, φηη πάλσ απ’ φια είλαη ε επίηεπμε ηνπ άγηνπ θνηλνχ ζθνπνχ. Ώκέζσο μχπλεζε κέζα κνπ ν εηζαγγειέαο: -

Πνηνο ζνπ έθεξε ην θάθειν; Πεο κνπ ακέζσο! Ο Νίθνο, ζνθά πνηνχκελνο, δε κνπ είπε θνπβέληα. Βπηπρψο, γηαηί κε ην

θαλαηηζκφ ηνπ λένπ, ηνπ πηζηνχ θαη ηνπ αλζξψπνπ πνπ δνχιεςε κε πάζνο γηα ην απηνλφεην «πέξαζκα ηεο γξακκήο» ζα δεηνχζα, σο άιιε ΢αιψκε, ηελ «θεθαιή ηνπ επί πίλαθη». ΋κσο δε κπνξνχζα λα κείλσ κε ζηαπξσκέλα ηα ρέξηα. Παξά ηελ θνχξαζε φισλ ησλ εκεξψλ γχξηζα θάησ ζηελ πφιε ελεκέξσζα ηνπο ππεχζπλνπο θαη άξρηζα λέν κνίξαζκα κέρξη ηελ Κπξηαθή ην πξσί. Δ γξακκή ηειηθά πέξαζε. ΐνπιεπηήο ζην ΐφιν εμειέγε ε Μαξία. Έλησζα ηελ πξνζσπηθή δηθαίσζε, αιιά απηφ ην ζπκβάλ ήηαλ έλα απφ ηα πξψηα επεηζφδηα πνπ κνπ μέθηηζαλ ηελ απζαίξεηε εηθφλα φηη ζηηο γξακκέο καο δε ρσξνχλ ηα ειαηηψκαηα ησλ άιισλ παξαηάμεσλ. Λίγν πνιχ νη άλζξσπνη είλαη παληνχ ίδηνη. Με ηα πξνηεξήκαηα θαη ηα ειαηηψκαηά ηνπο. Μέζα ζην ρψξν, κέζα ζην ρξφλν. Βίρα πνιιά ρηιηφκεηξα αθφκα λα δηαλχζσ γηα λα θαηαλαιψζσ φιεο ηηο αθέιεηέο κνπ. Ώπηφ ζα γηλφηαλ κε ην πιήξσκα ηνπ ρξφλνπ θαη απφ ηηο ακείιηθηεο εμειίμεηο πνπ απηφ θέξλεη.

[193]

34. Φνηηεηηθά ρξόληα - Ζ πνξεία πξνο ην αδηέμνδν Βλψ ην 1960-61 άξρηζα ηηο ζπνπδέο κε δχλακε θαη απνθαζηζηηθφηεηα, πνπ θάλεθε αλάγιπθα ζηηο εμεηάζεηο ηνπ πξψηνπ θαη δεχηεξνπ έηνπο κε ηα επηηπρή απνηειέζκαηα ζηηο ηκεκαηηθέο εμεηάζεηο, ζηε ζπλέρεηα ε απαζρφιεζε ηνπ κε ηα ζπλδηθαιηζηηθά θνηηεηηθά δξψκελα θαη αξγφηεξα ε έληαμε κνπ ζε πνιηηηθή νξγάλσζε κεηέβαιαλ ηα δεδνκέλα πξνο ην ρεηξφηεξν. ΢ηα δπν πξψηα ρξφληα ησλ ζπνπδψλ ηνπ δελ ππήξρε αθφκα ν ζεζκφο ηεο κεηαθνξάο ησλ καζεκάησλ πνπ θαζηεξψζεθε ηελ επφκελε ρξνληά θη έηζη αλ θάπνηνο δελ πεξλνχζε φια ηα καζήκαηα ζα έραλε νιφθιεξν ην έηνο θαη κάιηζηα ρσξίο θαηνρχξσζε ησλ καζεκάησλ πνπ είρε πξνβηβάζηκν βαζκφ. Βπηπρψο δελ έλησζε θη απηήλ ηελ άζρεκε εκπεηξία ηεο απνηπρίαο, πνπ ηελ ππέζηεζαλ άμηνη ζπκθνηηεηέο κνπ κε δειεπηή ζπλέρεηα ζηε ζηαδηνδξνκία ηνπο αξγφηεξα. Πξέπεη φκσο απ’ ηελ αξρή λα ρξεψζσ ζηνλ εαπηφ κνπ έλα ειάηησκα. Αελ δηέζεηα ηελ σξηκφηεηα θαη ηελ εκπεηξία λα ηζνκνηξάδσ ην ρξφλν κνπ αλάκεζα ζηηο λέεο αζρνιίεο θαη ζηηο ππνρξεψζεηο κνπ σο θνηηεηνχ. Ίζσο, απηφ λα είλαη κφληκν ζηνηρείν ηνπ ραξαθηήξα κνπ, πξάγκα πνπ επαιεζεχηεθε θαη ζε κεηαγελέζηεξεο θάζεηο ηεο δσήο κνπ. ΋ηαλ θάηη κε ελζνπζηάζεη θαη κε εκπλέεη δίλνκαη νιφθιεξνο ρσξίο αλαζηνιέο θη ακθηβνιίεο ζην λέν ελδηαθέξνλ. Μνλνθφκκαηνο; Ναη! Υσξίο ακθηβνιία. Ώπηφ δελ ζεκαίλεη φηη ηα παξάηεζα. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε ζπκπεξηθνξά κνπ ζην ηξίην έηνο. Σα καζήκαηα ηνπ έηνπο απηνχ ήηαλ νθηψ θαη ζηελ πεξίνδν ηνπ Ενπλίνπ, ιφγσ άιισλ «ππνρξεψζεσλ», καδί κε κηα ραιαξφηεηα, δελ έδσζα θαλέλα κάζεκα. Έηζη ζηελ πεξίνδν ηνπ Οθησβξίνπ έπξεπε λα θάλσ επηινγή. Κάζηζα φιν ηνλ ΢επηέκβξην θαη δηάβαζε αζηακάηεηα, πάλσ απφ δσδεθάσξε εκεξήζηα βάζε, κφλν ηα έμη απφ ηα νθηψ δηαθηλδπλεχνληαο πσο αλ ράζσ έζησ θη έλα λα παξακείλσ ζην ίδην έηνο. Σψξα ζην ηξίην έηνο κπνξνχζεο λα κεηαθέξεηο ζην επφκελν ηα δπν απ’ απηά. ΢ε [194]

ζπλζήθεο νηθνλνκηθψλ ζηεξήζεσλ, αθφκα θαη θαγεηνχ πέηπρα ηνπο ζηφρνπο θαη πέξαζα ζην ηέηαξην έηνο. Ώπφ εθεί θαη πέξα απμήζεθαλ νη πνιηηηθέο θαη ζπλδηθαιηζηηθέο κνπ ππνρξεψζεηο. Έληνλε ζπκκεηνρή ζηηο αηέιεησηεο πξνζπλεδξηαθέο εξγαζίεο γηα ηελ ίδξπζε ηεο Νενιαίαο Λακπξάθε, εθινγή κνπ ζην θεληξηθφ ζπκβνχιην, 5ν Παλζπνπδαζηηθφ ζπλέδξην, εθινγή κνπ σο γεληθφο γξακκαηέαο ηεο ΒΦΒΒ. Ώπηά δελ κνπ άθελαλ πιένλ ρξφλν γηα ηελ παξαθνινχζεζε ησλ καζεκάησλ. Βθ ησλ πξαγκάησλ άιιαμα ρψξνπο, γλσξηκίεο θαη ππήξμε κηα απνμέλσζε απφ ηνπο ζπκθνηηεηέο ηνπ έηνπο κνπ, πνπ κε βάζε ην ηφηε ηζρχνλ ζχζηεκα απηνί ήηαλ πνπ επηβεβαίσζαλ κε ηελ ςήθν ηνπο ηελ εθινγή κνπ ηελ επφκελε ρξνληά.

Ιδρυτικό συνέδριο της ΔΝΛ

Οη

ζπλέπεηεο

αλαπφθεπθηεο.

ήηαλ

Άξρηζε

λα

δεκηνπξγείηαη έλα ράζκα κε απηνχο,

πνπ

κεγάισλε

πξντφληνο ηνπ ρξφλνπ, κε επζχλε δηθή κνπ θπζηθά, εμαηηίαο θαη ηεο ληξνπήο πνπ έλησζα απέλαληί ηνπο, ελψ άξρηζαλ λα ζσξεχνληαη εθθξεκφηεηεο ζε παξνπζίεο, θπξίσο ζε εξγαζηήξηα. ΐιέπεηο ην Φπζηθφ ηκήκα είρε πνιιέο ππνρξεψζεηο θαη δελ κπνξνχζεο εζχ λα ηηο αγλνείο κε ηελ απνπζία ζνπ. Ώπφ ηνπο θίινπο θαη ςεθνθφξνπο κνπ απηφ εξκελεχηεθε φηη ηα κπαιά κνπ πήξαλ αέξα, φηη θηλνχκαη πιένλ ζε «αλψηεξνπο θχθινπο θαη δελ δίλσ ηελ νθεηιφκελε ζεκαζία ζην έηνο ηνπ. Έηζη είλαη. Αελ γίλεηαη λα είλαη φια δηθά ζνπ. Καη ην ζθπιί λα είλαη ρνξηάην θαη ην ςσκί λα παξακέλεη νιφθιεξν. Θα ππάξρνπλ παξαπνλνχκελνη θαη κεξηθέο θνξέο δηθαίσο.

[195]

Κξίλνληαο ζήκεξα, κε ηε ρξνληθή απφζηαζε, ηε ζεηεία ηνπ ζηελ ΒΦΒΒ, πξέπεη λα παξαδερζψ φηη δελ ήηαλ θαη απφ ηηο επηηπρεκέλεο. Ώπηφ φκσο δελ νθεηιφηαλ κφλν ζε δηθέο κνπ αδπλακίεο, αιιά είρε θπξίσο ζρέζε κε ηελ αιιαγή ηνπ ζπζρεηηζκνχ ησλ πνιηηηθψλ δπλάκεσλ κεηά ηε ζαξσηηθή λίθε ηεο Β.Κ. Κέληξνπ ζηηο εθινγέο 1964. Πξέπεη λα ην πνχκε θαζαξά θαη μάζηεξα. Ώπφ ην 4ν θαη 5ν ζπλέδξηα αλαδείρζεθαλ θεληξηθά ζπκβνχιηα

φπνπ επηθξαηνχζε

ε

παξάηαμε ηεο αξηζηεξάο. Ώπηφ έρεη πνιιέο εξκελείεο. Πξψηνλ ζηηο θνηηεηηθέο εθινγέο ιάβαηλε κέξνο έλα κφλν πνζνζηφ ησλ εγγεγξακκέλσλ ζηνπο θαηαιφγνπο θνηηεηψλ.

Καηά θαλφλα ν αξηζηεξφο ήηαλ παξψλ. Αεχηεξνλ νη αξηζηεξνί

ζπλδηθαιηζηέο έδηλαλ ρσξίο θφβνπο κάρεο ζηα αθαλζψδε θνηηεηηθά πξνβιήκαηα θαη είραλ αληίζηνηρεο επηηπρίεο. Ώπηφο ν αθηηβηζκφο αλαγλσξηδφηαλ απφ επξχηεξν θχθιν λέσλ πνπ απηά ηα πξνβιήκαηα ηνπο αθνξνχζαλ πξνζσπηθά. Σξίηνλ ήηαλ νη πνιππιεζείο αληηπξνζσπίεο απφ θνηηεηηθνχο ζπιιφγνπο ηνπ εμσηεξηθνχ εθεί πνπ νη δπν πξνεγνχκελνη ιφγνη ήηαλ πην ρξσκαηηζκέλνη. Σέηαξηνλ ν αγψλαο ελάληηα ζηε θαζηζηηθή ΒΚΟΦ ιεηηνπξγνχζε ζπζπεηξσηηθά γηα φιεο ηηο δεκνθξαηηθέο δπλάκεηο κέρξη ηε ζηηγκή πνπ μχπλεζε ε θεληξψα παξάηαμε, πνπ φληαο ηψξα εμνπζία, δηεθδηθνχζε κε δχλακε θαη απαίηεζε λα εθθξαζηεί κε ηελ πξέπνπζα αλαινγία θαη ε παξνπζία ηεο ζηε θνηηεηηθή εγεζία. Ώθνξκή γηα ηνλ αλειεή πφιεκν, ε Νενιαία ηεο Β.Κ., κε επηθεθαιήο ηνλ Νίθν Κσλζηαληφπνπιν, βξήθε βηαζηηθή ηε δηθή καο πξσηνβνπιία λα εμαζθαιηζηεί ε λνκηθή αλαγλψξηζε ηνπ θαηαζηαηηθνχ ηεο ΒΦΒΒ. Κάηη πνπ ζεσξεηηθά ήηαλ ινγηθά εξκελεχζηκν. Βλψ ε πξφζεζε ήηαλ ζσζηή, ε ρξνληθή ζπγθπξία θαη νη πξνρεηξφηεηεο ιφγσ βηαζχλεο, ηελ έθαλαλ πιήξσο απνηπρεκέλε. Σν παλίζρπξν εθδνηηθφ ζπγθξφηεκα Λακπξάθε άξρηζε έλαλ ζηνρεπκέλν θαη ιπζζαιέν αγψλα ελάληηα ζην θεληξηθφ ζπκβνχιην ηεο ΒΦΒΒ, ζηεξηδφκελν ζε επνπζηψδε ζέκαηα θαη

ηππηθέο παξαιείςεηο. Έλαλ πφιεκν πνπ πνιιέο θνξέο ππεξέβε ηα

εζθακκέλα. ΋ηαλ ήξζε ε ψξα ηνπ απνινγηζκνχ ζην 6ν ζπλέδξην ν ζπζρεηηζκφο ησλ δπλάκεσλ είρε πιήξσο αλαηξαπεί. Ο αλάπνδνο ηψξα θαλαηηζκφο έθηαζε [196]

κέρξη ηελ θαηαςήθηζε ησλ πεπξαγκέλσλ ηνπ απεξρφκελνπ Κεληξηθνχ ΢πκβνπιίνπ. ΢ηάζε πνπ ήηαλ θαηάθσξα άδηθε θαη πξσηνθαλήο, ππνηηκνχζε ηνπο αγψλεο πνπ είραλ γίλεη απηφ ην δηάζηεκα θαη εκπεξηείρε ην ζηνηρείν ηεο εθδίθεζεο. Βίλαη γλσζηέο νη πξνσζεκέλεο πξσηνβνπιίεο ηνπ Κ.΢. απηήλ ηε ρξνληά. Χο έλα παξάδεηγκα ζα κπνξνχζε λα αλαθεξζεί ε πξψηε δηαδήισζε ζε ρψξα ηεο Βπξψπεο ζπκπαξάζηαζεο ζηνλ αγσληδφκελν ιαφ ηνπ ΐηεηλάκ γηα ηελ εζληθή ηνπ αλεμαξηεζία θαη ηελ θαηαδίθε ησλ εγθιεκάησλ ζε βάξνο απηνχ ηνπ ιανχ απφ ηηο ακεξηθαληθέο ζηξαηησηηθέο δπλάκεηο. Δ αληίδξαζε ηεο αζηπλνκίαο, κε εληνιή ηεο θπβέξλεζεο ηεο Β.Κ ήηαλ ιπζζαιέα. ΢ηνπο δξφκνπο ηεο Ώζήλαο δηαδξακαηίζηεθαλ άγξηεο ζπκπινθέο κε ηξαπκαηηζκνχο. ΢πιιήςεηο θαη παξαπνκπή ζε απηφθσξε δίθε, κεηαμχ ησλ άιισλ, ηνπ πξνέδξνπ ηεο ΒΦΒΒ Γηάλλε Γηαλλνπιφπνπινπ θαη ηνπ Γ.Γ. Λεπηέξε Σζίινγινπ. Ήηαλ κηα δίθε πνπ έγηλε γηα κέξεο πξσηνζέιηδε είδεζε. Κξάηεζε νθηψ κέξεο θαη ζ’ φιε ηε δηάξθεηά ηεο νη θαηεγνξνχκελνη θξαηνχληαλ ζηνηβαγκέλνη ζηα ππφγεηά ηεο νδνχ Μπνπκπνπιίλαο. Τπήξμαλ θαηαδηθαζηηθέο απνθάζεηο ζρεδφλ γηα φινπο. Γηα κέλα ε απφθαζε ήηαλ θπιάθηζε 10,5 κήλεο κε ηηο θαηεγνξίεο: 1) Θξαζχηεηα θαηά ηεο αξρήο 2) Δζηθή απηνπξγία ζηε ζξαζχηεηα θαη 3) ηξαπκαηηζκφο αζηπλνκηθνχ νξγάλνπ θαηεγνξία νινθιεξσηηθά ςεπδήο θαη θαηαζθεπαζκέλε. Έλαο απφ ηνπο ζπγθαηεγνξνχκελνο ζηε δίθε, ν Γηώξγνο Μνύθαο, θνηηεηήο ηεο Ώ΢ΟΒΒ θαη ελεξγφ κέινο ηεο λενιαίαο Λακπξάθε, κε

κήλπκά

ηνπ ζην

Facebook, κνπ ζχκηζε φκνξθεο ιεπηνκέξεηεο απφ ηηο κέξεο θξάηεζεο καο ζηα θξαηεηήξηα ηεο Ώζθάιεηαο ζηελ νδφ Μπνπκπνπιίλαο. ...Παιηέ θίιε ρξόληα πνιιά πέξαζαλ, αιιά δελ ζα μεράζσ πνηέ έλα δξαζηήξην λεαξό πνπ καο μελύρηαγε ζηε Μπνπκπνπιίλαο κε ηα αλέθδνηα θαη ηα ηξαγνύδηα ηνπ, πνπ κε έλα ρακόγειν απαληνύζε ζηνπο δηακαξηπξόκελνπο δεζκνθύιαθέο καο: Μα αλ ζαο ελνρινύκε ζπιιάβεηέ καο!

Καη όηαλ κεηά ηε δίθε, καο

επέζηξεθαλ θαη καο έβγαδαλ ηηο ρεηξνπέδεο ...πάιη ν λεαξόο: Με ζαο παξαθαιώ αθήζεηε λα ηηο ραξώ ιηγάθη, κνπ πάλε! Θπκάζαη, Λεπηέξε ηνλ ιέγακε.

[197]

Ώο θάλνπκε ζηε ζέζε απηή κηα παξέλζεζε γχξσ απφ ην ζέκα ησλ ζπκκαρηψλ. Σηο εθινγέο ηνπ Αξηζηνηέιε ηνπ αθαδεκατθνχ έηνπο 1963, ζε κεγάιν κέξνο ηηο έθαλα εγψ κε ηελ παξνπζία κνπ εθ κέξνπο ηνπ απεξρφκελνπ Α.΢. Βπί έλα κήλα θαη ίζσο πεξηζζφηεξν αθηέξσζα ηνλ πεξηζζφηεξν ρξφλν ηνπ λα πεγαίλσ απφ ηκήκα ζε ηκήκα, απφ έηνο ζε έηνο, θαη λα νινθιεξψλεη ηελ εθινγηθή δηαδηθαζία. Σα απνηειέζκαηα ήηαλ κε ηίκην ηξφπν πέξα θαη πάλσ απφ ηηο πξνζδνθίεο καο. Οη γλσζηνί ππνςήθηνπ ηεο αξηζηεξάο θαη νη ζπλεξγαδφκελνη θαλεξά ή ιφγσ θφβσλ ηεο επνρήο απνηεινχζαλ ηελ απφιπηε πιεηνςεθία ηνπ Α. ΢. Έηζη ζα κπνξνχζακε λα ειέγμνπκε φιεο ηηο ζέζεηο ηνπ πξνεδξείνπ. Βθεί, κέζα ζηελ νξγάλσζε, εκθαλίζηεθαλ γηα πξψηε θνξά δπν ηάζεηο. Δ κία λα «αμηνπνηήζνπκε» απηή ηε δπλαηφηεηα. Ώθνχ έρνπκε ηε δπλαηφηεηα αο θαηαιάβνπκε φιεο ηηο εθινγηθέο ζέζεηο ζην πξνεδξείν θαη ζηηο αληηπξνζσπείεο ζε αλψηεξα φξγαλα. Δ δεχηεξε, πην ξεαιηζηηθή, λα ρξεζηκνπνηήζνπκε θαη άηνκα

απφ

ηε λενιαία ηνπ Κέληξνπ ζπλερίδνληαο ηελ παξάδνζε ησλ

πξνεγνχκελσλ ρξφλσλ. Βηδηθφηεξα φηαλ, ε αιήζεηα λα ιέγεηαη, ηα απνηειέζκαηα δελ αληαλαθινχζαλ θαη ηελ πνιηηηθή αλαινγία κέζα ζην ζχλνιν ησλ θνηηεηψλ ηεο ζρνιήο. Ώπηή ήηαλ ε άπνςε κνπ θη έδσζα κάρε γηα λα πεξάζεη ε άπνςε απηή. ΢ηε ζέζε ηνπ πξνέδξνπ εμειέγε θαη κε ηνπο αξηζηεξνχο ςήθνπο ν Νψληαο Μπιαηδήο, κέινο ηεο λενιαίαο ηνπ Κέληξνπ.

ΐεβαίσο ζηνπο δπν

αληηπξνζψπνπο γηα ην αλψηεξν φξγαλν ηεο ΑΒ΢ΠΏ εμειέγεζαλ δπν αξηζηεξνί. Ο Νίθνο Κηάνο θη εγψ. Βθείλν πνπ κε πιήγσζε βαξηά ήηαλ ε θνκκαηηθή ζπλέιεπζε ηεο λενιαίαο κεηά απηφ ην γεγνλφο. Κάπνηνη απφληεο ζε φιε ηε δηάξθεηα ησλ ππνρξεψζεψλ ηνπο βξέζεθαλ πξσηαγσληζηέο ζηελ θξηηηθή θαη ηηο θαηεγνξίεο ελάληηα κνπ. ΢θιεξέο ιέμεηο γηα παξάδνζε άλεπ φξσλ ζηελ Β.Κ, γηα ηδενινγηθή πξνδνζία θαη φια ηα ζπλαθή. ΢ηε ζπλέρεηα ηεο θνκκαηηθήο ηνπ εκπεηξίαο ζπλάληεζα θη άιιεο θνξέο ηέηνηεο ζπκπεξηθνξέο, άθνπζα θαηεγνξίεο γηα νπνξηνπληζκφ, ξεβηδηνληζκφ απφ αξηζηεξνχο εμαζθεκέλνπο κφλν ζηελ θξηηηθή απ’ αξηζηεξά, ρσξίο φκσο λα [198]

βάδνπλ έλα πεηξαδάθη ζην κεγάιν φγθν ππνρξεψζεσλ πνπ θάζε νξγάλσζε έρεη, πνπ εμαθαλίδνληαη φηαλ αξρίδνπλ λα κνηξάδνληαη νη ππνρξεψζεηο. Βδψ ήηαλ ε πξψηε θνξά θαη σο ειίζηνο ηνπο έδσζα ηελ επραξίζηεζε λα κε δνπλ λα θιαίσ γεκάηνο παξάπνλν. Καθψο, αιιά γηα ηηο ζσζηέο αληηδξάζεηο ρξεηάδνληαη πξηλ λα ππάξμνπλ νη πιεγέο. Μηθξή έσο ακειεηέα ζήκεξα ε ζεκαζία απηψλ ησλ γεγνλφησλ, αιιά αλαθέξνληαη κφλν θαη κφλν γηαηί ηα ίδηα θαηλφκελα δηαρξνληθά επαλαιακβάλνληαη θαη γηα ηνπο αλαγλψζηεο ζα ήηαλ έλα ιφγνο παξεγνξηάο, φηαλ θαη εθφζνλ βξεζνχλ ζε αλάινγεο θαηαζηάζεηο.

Σε εκδρομή της νεολαίας. Απαγγελία ποιήματος

Ώο επαλέιζνπκε ζηε δηήγεζή καο. Δ αιήζεηα λα ιέγεηαη. Έπξεπε έγθαηξα ε πιεηνςεθνχζα αξηζηεξά λα κνηξάζεη ηελ εμνπζία κε ηηο άιιεο δεκνθξαηηθέο

δπλάκεηο

θαη

λα

θαιιηεξγήζεη

ηνπο

δεζκνχο

ζπκκαρίαο θαη ελφηεηαο ζαλ γεληθή αξρή, αιιά θαη ελφςεη ησλ εμειίμεσλ πνπ δηαθαίλνληαλ ζηα επφκελα ρξφληα. Μεηά ηελ νινθιήξσζε ησλ ππνρξεψζεψλ κνπ ζηελ ΒΦΒΒ ππήξμε έλα θελφ κέζα κνπ. Σν εξψηεκα έκπαηλε απφ κφλν ηνπ:

Καη ηώξα ηη γίλεηαη; Βθ ησλ πζηέξσλ

ε ζσζηή απάληεζε ήηαλ κπξνζηά ζηα κάηηα κνπ. Έπξεπε λα επηζηξέςσ ζηε ζρνιή ηνπ θαη λα δψζσ ηε κάρε θάιπςεο ησλ θελψλ πνπ είραλ δεκηνπξγεζεί. Να ηειεηψζσ ηηο ζπνπδέο κνπ θαη κεηά, αλάινγα κε ηηο εμειίμεηο, λα θαλνλίζσ ηα επφκελα βήκαηά ηνπ. ΋κσο δελ έθαλα απηή ηελ επηινγή. Ίζσο αλ ην έθαλα ε δσή [199]

κνπ, κε βάζε ηα γεγνλφηα πνπ δηαδξακαηίζηεθαλ, λα θπινχζε δηαθνξεηηθά. ΋κσο κε ππνζέζεηο θαη κε αλ, δελ γξάθεηαη ε ηζηνξία. Ώπηή ακείιηθηε θαηαγξάθεη ηα ζπκβάληα. Σν πξνεδξείν ηεο Νενιαίαο Λακπξάθε, ηφηε, κνπ αλέζεζε ηελ θαζνδήγεζε ησλ νξγαλψζεσλ ηεο Θεζζαιίαο. Μάδεςα ην λνηθνθπξηφ κνπ θη εγθαηαζηάζεθα ζην ΐφιν,

ρσξίο λα έρσ θαζαξή εηθφλα θαη ζπλείδεζε ησλ πξαγκάησλ.

Τπήξραλ κηα ζεηξά κεηνλεθηήκαηα πνπ ζηγά-ζηγά ζα ηα αθνκνίσλα. Πξψηνλ δελ είρα θαζφινπ εκπεηξία θαζνδεγεηηθήο θη νξγαλσηηθήο θνκκαηηθήο δνπιεηάο. ΋ια ηα πξνεγνχκελα ρξφληα ήκνπλ ππεχζπλνο καδηθήο δξαζηεξηφηεηαο, ιφγσ θαη ηεο ζπλδηθαιηζηηθήο κνπ ηδηφηεηαο,

αθφκα

θαη

πξηλ

νξγαλσζψ ζηε λενιαία.

Ομιλητής στη συγκέντρωση της ΕΦΕΕ για τα γεγονότα της Μανσούρας.

Καθιστός

ο

πρωτοπρεσβύτερος Πυρουνάκης Τέλος του 1964

Πξνζπάζεζα αληαπνθξηζψ

θηιφηηκα

ζηα

λέα

λα κνπ

θαζήθνληα. Βίρα φκσο κηα ζεηξά κεηνλεθηήκαηα εθείλε ηελ επνρή. Πξψηνλ δελ ππήξρε κεηαθνξηθφ κέζν θαη ρξήκαηα γηα ηηο κεηαθηλήζεηο. Παξ’ φια απηά, κε ην ηξέλν ή ην ιεσθνξείν ησλ ΚΣΒΛ επηζθέθηεθα πνιιέο θνξέο ηηο πξσηεχνπζεο ησλ λνκψλ θαη θάπνηα απφ ηα θεθαινρψξηα ηεο πεξηνρήο. Γηα ηηο αλαγθαίεο δηαλπθηεξεχζεηο ζηεξηδφκνπλ ζηελ θηινμελία ηνπηθψλ ζηειερψλ ηεο λενιαίαο. Πξέπεη, ζηε ζέζε απηή, λα ππελζπκίζσ ηηο ζθιεξέο ζπλζήθεο ηεο επνρήο θαη ηελ [200]

αζηπλνκία λα παξαθνινπζεί θάζε

θίλεζε ζνπ θαη ηηο απφπεηξεο άκεζνπ

εθθνβηζκνχ πνπ ζπλερψο αληηκεηψπηδα.

Βίλαη πξνθαλέο φηη ζηε δηθή κνπ

πεξηνρή ηνπ ΐφινπ ε δξαζηεξηφηεηα ήηαλ πην έληνλε κε ην άλνηγκα λέσλ γξαθείσλ, κε ηελ έθδνζε ηξηψλ ή ηεζζάξσλ αληηηχπσλ εθεκεξίδαο ηνίρνπ, κε ζπγθέληξσζε ηεο λενιαίαο ζηε Νέα Εσλία θ.α.

Κάλνληαο κηα ζχλνςε ηεο

απφδνζήο κνπ κπνξψ λα πσ πσο θνπηζά-ζηξαβά αληαπνθξίζεθα ζηηο επζχλεο θαη ηηο ππνρξεψζεηο πνπ κνπ είραλ αλαηεζεί. ΋κσο ην αδηέμνδν κέζα κνπ κεγάισλε θαη ην εξψηεκα ηη ζα θάλσ ζηε δσή κνπ κε ηηο εθθξεκφηεηεο πνπ ππήξραλ έγηλε ζθηθηφο θινηφο ζηε ζθέςε κνπ. Κάπνηα ζηηγκή θαηέιεμα ζε κηα απφθαζε. Θα πάσ θαληάξνο! Να ηειεηψζσ κε απηήλ ηελ ππνρξέσζε. ΐεβαίσο είρα φιε ηελ πιεξνθφξεζε γηα ηηο δπζθνιίεο πνπ ζα αληηκεηψπηδα, ηα δπν επφκελα ρξφληα, αιιά δελ γηλφηαλ δηαθνξεηηθά. ΢ηα θεληξηθά γξαθεία έθηαζε απηή ε είδεζε θαη ν γξακκαηέαο Σάθεο Μπελάο κε πήξε ηειέθσλν θη απζηεξά κνπ είπε λα θαηέβσ ζηελ Ώζήλα. Πξνζπάζεζα λα ην απνθχγσ κε ηε δηθαηνινγία φηη δελ έρσ ιεθηά γηα ηα εηζηηήξηα, θάηη πνπ ήηαλ θη αιήζεηα. Μνπ είπε ζα ηα πιεξψζνπκε εκείο. Έηζη αλαγθαζηηθά θαηέβεθα θάησ, αιιά ε πξνζπάζεηά ηνπο λα κε κεηαπείζνπλ πήγε ζηξάθη. Δ απφθαζε κέζα κνπ είρε θιεηδψζεη. Σνλ Εαλνπάξην ηνπ 1966 ε πεξηπέηεηα ηνπ ζηξαηνχ άξρηδε.

[201]

35. Μηα Κπξηαθή ζην Ρπδόκπιν Γηα λα ζπκεζνχκε ή λα θαηαιάβνπκε ηηο ζπλζήθεο πνπ ραξαθηήξηδαλ ηελ επνρή ηνπ 1965,

ζα ζαο

δηεγεζψ ην εμήο πεξηζηαηηθφ. Σφηε ε λενιαία

Λακπξάθε είρε νμπγφλν θαη δχλακε. Σαξαθνχλεζε αδξαλείο κάδεο λέσλ, έθηαζε ζηα ρσξηά αθφκα θαη εθεί πνπ ήηαλ θξνχξηα ηεο ζπληήξεζεο. Βμέθξαζε ηελ ψξηκε αλάγθε ησλ λέσλ αλζξψπσλ λα βγνπλ ζην πξνζθήλην θαη λα δηεθδηθήζνπλ ην ξφιν ηνπο. Μηα Κπξηαθή, θζηλφπσξν ηνπ 1965 πήγα ζην Ρπδφκπιν λα ζπζηήζσ παξάξηεκα ηεο λενιαίαο. Αελ ππήξραλ γξαθεία, αιιά ζην ζπίηη πνπ βξέζεθα ζπγθεληξσζήθαλ γχξσ ζηα είθνζη λέα παηδηά. ΢εκαληηθφο αξηζκφο γηα ην ρσξηφ θαη ηελ αηκφζθαηξα ηεο επνρήο. Μίιεζα, άθνπζα απφςεηο, έδσζα πιηθφ, έδεζα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θαηαπηεζκέλεο ηνπο δσήο, αθνπγθξάζηεθα ηελ αλάγθε λ’ αλνίμνπλ ηα θηεξά ηνπο, λα θάλνπλ πνιηηηζκφ ζην ρσξηφ. Μπήθαλ ηα πξψηα θαζήθνληα θαη ήξζε ε ψξα λα γπξίζσ ζηελ πφιε. Σν ζπίηη ήηαλ θνληά ζηελ πιαηεία θαη έπξεπε λα πεξάζσ απφ εθεί, λα πεξπαηήζσ αθφκα θακηά πεληαθνζαξηά κέηξα γηα λα θηάζσ ζηνλ θχξην δξφκν πνπ έλσλε ην ΐφιν κε ηε Λάξηζα. Ο Ρπδφκπινο είλαη δίπια ζην ΐειεζηίλν, ηελ γελέηεηξα ηνπ Ρήγα Φεξαίνπ. Ήηαλ έλα κεγάιν θαη δσληαλφ ρσξηφ, πνπ ηφηε δνχζε θπξίσο απφ ην ζηάξη πνπ θαιιηεξγνχζαλ ζηα εχθνξα ρσξάθηα ηνπ θάκπνπ. Αελ κνπ ήηαλ άγλσζηνο ν ρψξνο. ΢ε κηθξφηεξε ειηθία, έδεζα αξθεηέο κέξεο εδψ. Μα πώο; Δ κεγάιε ηνπ αδεξθή, ε ΐαγγειηψ είρε παληξεπηεί ηνλ Κψζηα, έλαλ απφ ηα πνιιά παηδηά κηαο επθαηάζηαηεο, κε ηα κέηξα ηεο επνρήο, νηθνγέλεηαο ηνπ κπάξκπα-΢πχξνπ. Ο ίδηνο δελ ήηαλ Καξαγθνχλεο, φπσο νη πεξηζζφηεξνη ζπγρσξηαλνί ηνπ. Ώξβαλίηεο απφ ηα Μεζφγεηα ήηαλ θαη είρε έξζεη εδψ, φπνπ παληξεχηεθε, ξίδσζε θαη έθηηαμε κηα κεγάιε νηθνγέλεηα.

[202]

Ο Κψζηαο ήηαλ θαξδηά-κάιακα, σξαίνο νηθνγελεηάξρεο, κα πνιχ άηπρνο. Ώξξψζηεζε θαη πέζαλε ζρεηηθά λένο. ΋ιε ε νηθνγέλεηα ηνπ κπάξκπα-΢πχξνπ ήηαλ ζπληεξεηηθνί δεμηνί θαη βαζηιφθξνλεο, κε ζχκα θηφιαο ζηνλ εκθχιην. Σα πξάγκαηα απφ απηήλ ηελ πιεπξά ήηαλ δχζθνια. ΋ηαλ έγηλε ν γάκνο, ήκνπλ πηηζηξηθάο 9 ρξνλψλ θαη άθνπγα γχξσ κνπ ηνπο άιινπο λα πξνζαγνξεχνληαη: -

΢πκπέζεξε! ΢πκπέζεξε! Μηκεηηθφ δψν ν κπφκπηξαο έιεγα θη εγψ: ΢πκπέζεξε!» Οη ρσξηαλνί ρακνγεινχζαλ ζπγθαηαβαηηθά, αιιά

ζην ζφη απηφ

πνιηηνγξαθήζεθα «ν ζπκπέζεξνο». Έθηαζα ζηελ πιαηεία - γηα λα επηζηξέςνπκε ζηελ αξρηθή δηήγεζε – έλα παιηθάξη 24 ρξφλσλ, πνπ δελ ππνιφγηδε ηίπνηε. Βίρα ηε ζηγνπξηά ηνπ αιάζεηνπ ηνπ πάπα. Βθεί έπεζα πάλσ ζε κηα ζπκπαγή νκάδα απφ γεξνδεκέλνπο αγξφηεο πνπ κε πεξηηξηγχξηζαλ κ’ άγξην χθνο θη έθαλαλ ηα πάληα λα κε θνβίζνπλ. ΋κσο ρσξίο πξνπειαθηζκνχο. Ώπιψο κηα απεηιεηηθή αηκφζθαηξα. ΢πλέρηζα λα πξνρσξψ ρσξίο λα αλνίμσ ην ζηφκα ηνπ. Μέρξη ην δξφκν κε ζπλφδεςε κφλν ν ΐαγγέιεο, ν αδεξθφο ηνπ γακπξνχ κνπ, πνπ κνπ ηφπε θαζαξά: -

Άθνπ Λεπηεξάθε! ΢ήκεξα ζηε ραξίδνπκε. Σνπο είπα όηη είζαη θαιό παηδί,

ζπγγελήο θαη κνξθσκέλν. ΋κσο λα μεγεζνύκε, πξώηε θνξά θαη ηειεπηαία. Αλ μαλαπαηήζεηο ην πόδη ζνπ ζην ρσξηό δε ζα μαλαθύγεηο. Σόηε δε ζα ζε πξνζηαηέςσ! Μ’ έλα απηάξεζθν ρακφγειν θαη κε ηε βεβαηφηεηα ηεο ληφηεο ηνπ απάληεζα: - Θα έξρνκαη όπνηε ζέισ! Σν λεξό κπήθε ζη’ απιάθη!

- Δγώ πάλησο ζε πξνεηδνπνίεζα!, έθιεηζε ην ζέκα ν ΐαγγέιεο. Πξάγκαηη δελ μαλαπήγα ζην ρσξηφ. Δ κνίξα ην έθεξε έηζη. ΢ε δχν κήλεο έθπγα θαληάξνο, αιιά ηη ζχκπησζε! Με ηνλ ΐαγγέιε ζπλαληεζήθαλε γηα ηειεπηαία θνξά ην 1969 ζηηο θπιαθέο ηεο Λάξηζαο. Βγψ ζα πεξλνχζα έθηαθην [203]

΢ηξαηνδηθείν θη εθείλνο ήηαλ κέζα γηα ρξέε ζηελ Ώγξνηηθή Σξάπεδα. Αελ εηπψζεθαλ εθαηέξσζελ θαθίεο. Λεηηνχξγεζε ε απζφξκεηε αιιειεγγχε ησλ ζπγθξνηνχκελσλ. Άιιε θνξά δπζηπρψο δελ ηνλ μαλαείδα. Ο άηπρνο ΐαγγέιεο ζθνηψζεθε ζε αγξνηηθφ αηχρεκα.

Σνλ πιάθσζε ην

ηξαθηέξ, πνπ νδεγνχζε. Έηζη θη αιιηψο δελ ζα είραλ φκσο άιιε θφληξα. Αελ είρα θακηά φξεμε λα μαλαπάσ ζην ρσξηφ ηνπ θαη λα θάλσ νξγαλσηηθή δνπιεηά.

[204]

36. Ζ ζπγθέληξσζε ηεο λενιαίαο ζηε Νέα Ησλία ΐξηζθφκαζηαλ ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 1965 θη εγψ ήκνπλ ζε θνκκαηηθή απνζηνιή απφ ηε Νενιαία Λακπξάθε ζηε Θεζζαιία. Ώλνίγακε γξαθεία ζηελ ηδηαίηεξε γεηηνληά κνπ ηελ Νέα Εσλία. Βίρακε πξναλαγγείιεη ζπγθέληξσζε κε ηελ επθαηξία ησλ εγθαηλίσλ θαη είρακε κνηξάζεη ζ’

φιε ηε ζπλνηθία

πξνθεξχμεηο. ΢ηελ εμνπζία ήηαλ ε θπβέξλεζε ησλ απνζηαηψλ θαη ζηνλ νξίδνληα είρε αξρίζεη λα δηαγξάθεηαη κηα αηκφζθαηξα πην αξλεηηθή απ’ φηη πξνεγνπκέλσο γηα ηα πξννδεπηηθά ηκήκαηα ηνπ ιανχ. Δ αληίδξαζε ηεο ρσξνθπιαθήο ήηαλ πξσηνθαλήο θαη έδεηρλε γιαθπξά ηηο εμειίμεηο ησλ επφκελσλ εκεξψλ. Ώπφ λσξίο ν ρψξνο απνθιείζηεθε απφ... δπν ππξνζβεζηηθά νρήκαηα κε ηνπο ππξνζβέζηεο πιήξσο εμνπιηζκέλνπο. Ώξθεηνί ρσξνθχιαθεο

κε

ηε

ραξαθηεξηζηηθή

παξνπζία

ηνπ

ζπληαγκαηάξρε

ρσξνθπιαθήο, δηνηθεηή Θεζζαιίαο. Μχξηζα ηηο πξνζέζεηο ηνπο αιιά δελ θξάηεζα ηελ ςπρξαηκία πνπ απαηηνχζαλ νη πεξηζηάζεηο. Ήκνπλ πνιχ εξηζηηθφο κε ηνλ δηνηθεηή θαη ζηελ πξάμε επέηεηλε ηελ αηκφζθαηξα ηεο έληαζεο πνπ απηνί επηζπκνχζαλ. Ήξζε ζην θαθελείν φπνπ θάζνληαλ αλάκεζα ζ’ άιινπο ν παηέξαο κνπ κε ηνλ επηζηάηε ζην εξγνζηάζην ηνπ. Αελ ήηαλ ν παιαηφο ζπγρσξηαλφο ηνπ. Ήηαλ έλαο λεφθνπνο θακπίζηνο πνπ ξνπθνχζε φια ηα πιενλεθηήκαηα ηεο ζέζεο ηνπ θαη δηαηεξνχζε θηιηθή ζρέζε κε ηνλ παηέξα. Μέζα ζηηο άιιεο πξνζέζεηο ηνπ ήηαλ λα κε θάλεη θαη γακπξφ ζηελ θφξε ηνπ. Ήηαλ λα ζθάζσ. Μεηά ηφζνπο θαη ηφζνπο θφπνπο ε ρσξνθπιαθή πήγαηλε λα ηηλάμεη ζηνλ αέξα φιε ηελ πξνζπάζεηά κνπ. Σνπ πάηεζα ηηο θσλέο, θάηη πνπ δελ ζπλεζηδφηαλε ζηελ επνρή πνπ αλαθεξφκαζηε θαη ηδηαίηεξα ζηελ επαξρία. Δ παξνπζία ηνπ ρηππεκέλνπ παηέξα ηνπ απφ ην εγθεθαιηθφ δελ κε ζπγθξάηεζε θαζφινπ. Βθηφο εαπηνχ απεπζπλφκελνο ζηνλ δηνηθεηή ηνπ είπα:

[205]

- Καιά δε ληξέπεζαη ιίγν! Μηα ζπγθέληξσζε λενιαίαο θαη μεζήθσζεο όιεο ηηο δπλάκεηο ζνπ γηα λα καο ηξνκνθξαηήζεηο! Ση ζέιεηο; Να γίλεηο ν λένο Μήηζνπ; Ώπηφο ρακνγεινχζε ζπγθαηαβαηηθά κε δίλνληαο ζεκαζία ζηηο θσλέο ηνπ. Σφηε ζεθψζεθε ν θακπίζηνο πνπ θαζφηαλε δίπια ζηνλ παηέξα θαη κε «αγαλαθηηζκέλν» χθνο, απεπζπλφκελνο ζε κέλα, κνπ είπε: -

Γελ ληξέπεζαη Λεπηέξε λα κηιάο έηζη ζην ζηξαηεγό! Σνλ αλέβαζε θαη βαζκνινγηθά γηαηί ήηαλ ζπληαγκαηάξρεο. Σφηε μέζπαζα

πάλσ ηνπ φιε ηε ζπζζσξεκέλε αγαλάθηεζή κνπ: - Δζύ λα βγάιεηο ην ζθαζκό, ηζαλάθη ηεο εμνπζίαο. Γε ζνπ πέθηεη θαζόινπ ιόγνο! Καη άθνπ. Με πιεζηάζεηο άιιε θνξά ην ζπίηη καο, γηαηί ζα ζε πεηάμσ έμσ κε ηηο θισηζηέο! ΢ε πξνεηδνπνηώ! Ώπηφο, πειηδλφο απεπζπλφκελνο ζηνλ παηέξα ηνπ ιέεη: -

Σνλ άθνπζεο Αλαζηάζε ην γην ζνπ; Βθείλνο ν θαθνκνίξεο, κέζα απφ ηα αληηθξνπφκελα ζπλαηζζήκαηα, είπε ην

γιπθφ γηα ηνλ Λεπηέξε ιφγν: -

Ση λα θάλσ; Παηδί κνπ είλαη! Με ηελ παξνπζία νιηγάξηζκσλ ζηακπαξηζκέλσλ κειψλ ηεο λενιαίαο έβγαια

ηνλ πξνεηνηκαζκέλν ιφγν ηνπ πξνζζέηνληαο θαη ηηο θαηαγγειίεο πνπ νη ζπλζήθεο επέβαιαλ. Οη κηθξνθσληθέο εγθαηαζηάζεηο πνπ είρακε κεηέθεξαλ ηε θσλή κνπ θαη ζηηο απιέο ησλ ζπηηηψλ ζηνπο γχξσ δξφκνπο. Ώλαινγηδφκελνο ζήκεξα ηα γεγνλφηα εθείλν πνπ κνπ κέλεη, κε φιν ην αξλεηηθφ θνξηίν πνπ απηφ ζπλεπάγεηαη, είλαη ε δχζθνιε θαηάζηαζε πνπ έθεξε ηνλ παηέξα εηδηθά φηαλ ε πγεία ηνπ ήηαλ ζε ηφζν επαίζζεηε θάζε. Ήηαλε νη επνρέο πνπ γηα λα πεηο κηα γλψκε ε νπνία δελ επζπγξακκηδφηαλ κε ηελ αληίιεςε ηεο θπξίαξρεο εμνπζίαο έπξεπε λα πιεξψζεηο ην ηίκεκα. Σψξα πνπ θαηαθηήζακε απηφ ην δηθαίσκα, αο ην δηαθπιάμνπκε σο θφξε νθζαικνχ θαη αο κε ην αζσηεχνπκε κε ηηο αληίζηξνθεο ππεξβνιέο.

[206]

37. Ζ ηζηνξία ηεο θσηνγξαθίαο Θέισ λα κηιήζσ γηα ηελ ηζηνξία κηαο θσηνγξαθίαο. Δ θσηνγξαθία κε ηα πεξηζζφηεξα πξφζσπα είλαη ζε έλα δηάιεηκκα ηνπ ηδξπηηθνχ ζπλεδξίνπ ηεο Αεκνθξαηηθήο Νενιαίαο Λακπξάθε. Ώλάκεζα ζηνπο εηθνληδφκελνπο ζεκεηψλσ: Γηάλλεο Παλαγηψηνπ, Λεπηέξεο Σζίινγινπ, Γηάλλεο Σδέλαο Θαλάζεο Καιαθάηεο, Άξεο Γεπάηνο, ΢σηήξεο Πέηξνπιαο, Κνχιεο Λεηβαδίηεο, Άγγεινο Παπνχιηαο, Σάθεο Παππάο, Νηθεθφξνο Ώλησλφπνπινο, Αήκνο Μαπξνκάηεο, Φψηεο Καληάο, ΢πχξνο ΐεληνπξάηνο, Βιέλε Ώιαηά, Νίθνο Κνπβάηζνο….. Η φωτογραφία (Ώο

κε

ζπγρσξήζνπλ νη ππφινηπνη θίινη, αιιά δε ζπκάκαη φια ηα νλφκαηα. Κάζε

δηφξζσζε

θαη ζπκπιήξσζε εππξφζδεθηε). ΋πσο ήδε πξνείπα ε δεχηεξε είλαη ηκήκα ηεο πξψηεο θαη πεξηέρεη κηα ελδηαθέξνπζα πηπρή ησλ γεγνλφησλ ηεο επνρήο. Βγψ, απφ ηνλ Ενχιην ηνπ ’65 βξίζθνκαη κε απνζηνιή ζην ΐφιν, θαζψο κνπ είρε αλαηεζεί ε θαζνδήγεζε ησλ νξγαλψζεσλ ηεο λενιαίαο ζηε Θεζζαιία. Έηζη ηε κέξα πνπ δνινθνλήζεθε ν ΢σηήξεο Πέηξνπιαο ήκνπλ εθεί ζην ΐφιν. Σν γεγνλφο κε ζπληάξαμε θη απηφ εθθξάζηεθε κε ηνλ εμήο ηξφπν. Σελ άιιε κέξα ην πξσί, κέζα ζηα πιαίζηα ηνπ γεληθνχ μεζεθσκνχ γηα ην Ενπιηαλφ πξαμηθφπεκα ηνπ βαζηιηά, ην εξγαηηθφ θέληξν ηνπ ΐφινπ νξγάλσλε ζπγθέληξσζε ζην ζεξηλφ [207]

ζηλεκά Ζιύζηα πνπ βξηζθφηαλ ζηελ νδφ, αλ ζπκάκαη θαιά ζηε πεξηνρή πνπ εκείο ηφηε ιέγακε Ομπγφλν. Ήκνπλ έλαο απ’ ηνπο νκηιεηέο. Σφηε ηα λέα δελ θπθινθνξνχζαλ φπσο ηψξα. Σειενξάζεηο δελ ππήξραλ, κφλν ην θξαηηθφ ξαδηφθσλν θαη νη ηνπηθέο εθεκεξίδεο. Οη αζελατθέο έθηαλαλ ζην κεζεκέξη. Έηζη ε δνινθνλία ηνπ ΢σηήξε δελ ήηαλ ζε φινπο γλσζηή θαη ζίγνπξα ήηαλ άγλσζηεο

νη ιεπηνκέξεηεο ηνπ ζπκβάλησλ. Δ δηθή κνπ νκηιία, ζε πξψην

πξφζσπν, ήηαλ έλαο απνραηξεηηζκφο ζην ΢σηήξε. ΢ίγνπξα δελ έγηλα ζε πξψηε θάζε θαηαλνεηφο, αιιά απηφ δε κε πείξαδε. Η φωτογραφία Μεηά ηελ νκηιία κε πιεζίαζε

ν

δεκνζηνγξάθνο Γηάλλεο Φάηζεο,

πνπ ηφηε

εξγαδφηαλ ζηελ ηνπηθή εθεκεξίδα

Θεζζαιία.

Ώξγφηεξα ζηαδηνδξφκεζε ζε εθεκεξίδεο ηνπ ζπγθξνηήκαηνο Λακπξάθε. Με ξψηεζε ηη ήμεξα θη αλ έρσ θακηά θσηνγξαθία. Σνπ απάληεζα ζεηηθά θαη απζεκεξφλ ηνπ έδσζα ηελ νιφθιεξε θσηνγξαθία ειπίδνληαο φηη ηελ άιιε κέξα ζα κπεη ζηελ ηνπηθή Θεζζαιία. Μάηαηα πεξίκελα δπν- ηξεηο κέξεο θη φηαλ ζπλάληεζα ηνλ Γηάλλε μαλά ηνλ ξψηεζα θαη ηφηε πιεξνθνξήζεθα ην γεγνλφο. Δ ηνπηθή πφιε δελ είρε ηνλ ηερληθφ εμνπιηζκφ λα αλεβάδεη θσηνγξαθίεο. Σε ζηείιακε Λεπηέξε ζηε Λάξηζα, κνπ είπε. ΋ηαλ κεηά απφ κέξεο κπήθε ήηαλ έλα ηκήκα ηεο. Ώπηφ κνπ επηζηξάθεθε. ΢ην θνκκάηη είλαη ν Γηάλλεο Παλαγηψηνπ απφ ηε Θεζζαινλίθε, δίπια εγψ θη απφ πάλσ ν Γεπάηνο θη ν ΢σηήξεο. Οη δπν ηειεπηαίνη καδί θαη κε άιινπο απφ ηνπο εηθνληδφκελνπο δε βξίζθνληαη πηα ζηε δσή.

[208]

Τπεξέηεζε ηελ παηξίδα (κλήκεο θαη ζθελέο από ηε ζεηεία ηνπ ζην ζηξαηό)

38. Πξόινγνο Πξνζσπηθά δελ έρσ θακηά, κα θακηά, αληίξξεζε ζηελ απηνλφεηε ππνρξέσζε θάζε λένπ Έιιελα πνιίηε λα ππεξεηήζσ ηελ παηξίδα κνπ. Αειαδή λα θάλσ ηε ζηξαηησηηθή κνπ εθπαίδεπζε κέζα ζε έλα εχινγν ρξνληθφ δηάζηεκα, λα πάξσ ηηο αλαγθαίεο γλψζεηο, λα δήζσ ζε ζπλζήθεο ηήξεζεο θαλφλσλ πεηζαξρίαο θαη νκαδηθήο δσήο. Βλλνείηαη φηη φια ζπλνδεχνληαη κε ηελ εζσηεξηθή επρή ηνπ απηά πνηέ λα κελ ρξεηαζηνχλ ζην κέιινλ. Ώλ φκσο, θαθηά ηε κνίξα, ρξεηαζηνχλ ζε θάπνηα θάζε; Σφηε ηη γίλεηαη; ΐιέπεηο είκαζηε ζε ηέηνηα γεσπνιηηηθή ζέζε, πνπ πξέπεη πάληα λα έρνπκε ππφςε θη έλα ηέηνην ελδερφκελν. Ώπηφ καο ιέεη ε κειέηε ηεο ηζηνξίαο καο. Βπηπιένλ πξνζζέησ ην γεγνλφο φηη πνιιέο θνξέο ε εκπινθή καο ζε κηα ζχξξαμε δελ ήηαλ θαζφινπ ζηηο επηινγέο καο, αιιά έγηλε αλαπφθεπθηε απφ ηε ξνή ησλ πξαγκάησλ. Βίλαη νπηνπηθφ λα ζεσξεί θάπνηνο φηη νη θαιέο πξνζέζεηο, νη θηιεηξεληθέο δηαθεξχμεηο θαη ε απηνλφεηε δηάζεζε ηνπ απινχ πνιίηε γηα δηαξθή εηξήλε είλαη ν αλαγθαίνο θαη ηθαλφο φξνο γηα λα απνηξαπνχλ νη ζπξξάμεηο, αιιά θαη νη εκθχιηνη ζπαξαγκνί. Μηα ζχληνκε αλάγλσζε ηεο ηζηνξηθήο δηαδξνκήο ηνπ αλζξψπνπ ζηνλ πιαλήηε επαιεζεχεη ηνπ ιφγνπ ην αιεζέο. Ώπηφ, ην πιένλ πξνσζεκέλν πιάζκα ζηε Γε, πνπ νλνκάδεηαη άλζξσπνο καδί κε ηα επάξηζκα πξνηεξήκαηα πνπ ην έθαλαλ θπξίαξρν ζηε θχζε κεηαθέξεη απφ ηε γέλλεζε ηνπ θαη κηα ζεηξά ειαηησκάησλ, φπσο ε πιενλεμία, ε αξπαθηηθφηεηα, ε απιεζηία θαη ηφζα άιια πνπ έρνπλ θαηαγξαθεί ζηελ δηάξθεηα ηεο ηζηνξίαο. Σα εθαηνκκχξηα ησλ ζπκάησλ απφ ηελ αηέιεησηε αιπζίδα αηκαηεξψλ ζπξξάμεσλ θαη πνιέκσλ είλαη ε αηξάληαρηε επαιήζεπζε ηνπ παξαπάλσ ζπιινγηζκνχ.

[209]

Βλλνείηαη φκσο φηη ε ζεηηθή δηάζεζή ζνπ λα ππεξεηήζεηο ηελ παηξίδα ζα βξεη ηνλ αληίζηνηρν ζεβαζκφ απφ ηε ζηξαηησηηθή ηεξαξρία, ηελ εγεζία δειαδή ηνπ θιάδνπ. Ώπηή ζα αληηκεησπίζεη, ρσξίο δηαθξίζεηο θαη δηαρσξηζκνχο, φια ηα παηδηά ηεο παηξίδαο, φηαλ έξζεη ε ζεηξά ηνπο λα θαηαηαγνχλ ζην ζηξάηεπκα. Απζηπρψο ηα πξάγκαηα δελ ήηαλ θαζφινπ έηζη. ΢ηηο πεξαζκέλεο δεθαεηίεο, ηνπιάρηζηνλ ζ’ απηέο πνπ εγψ ληχζεθα ζην ραθί, νη ζπλζήθεο ήηαλ, δπζηπρψο, εληειψο δηαθνξεηηθέο. Δ εγεζία ηνπ ζηξαηεχκαηνο έθαλε αθάληαζηεο δηαθξίζεηο ζε βάξνο κηαο θαηεγνξίαο παηδηψλ πνπ εκθνξνχληαλ απφ ηελ αξηζηεξή ηδενινγία θαη ρσξίο θαλέλα ελδνηαζκφ ή εζηθή αλαζηνιή ηα πνδνπαηνχζε. Ξεράζηεθε ην γεγνλφο φηη ν ζηξαηφο είλαη εζληθφο ζεζκφο εληεηαικέλνο φηαλ ρξεηαζηεί λα είλαη ζε ζέζε λα ππεξαζπηζηεί ηελ αθεξαηφηεηα ηεο ρψξαο. Ώληίζεηα έγηλε ν άθξηηνο ππεξαζπηζηήο κηαο κεξίδαο πνπ βγήθε ληθήηξηα απφ ηελ εκθχιηα δηακάρε. Σνπο «αληηπάινπο» ηνπο θαηαδίσμε κε ιχζζα, ηνπο ζηέξεζε απφ απηνλφεηα δηθαηψκαηα θαη ην ρεηξφηεξν, ακθηζβήηεζε a priori ηελ αγάπε ηνπο γηα ηελ παηξίδα. Μνλνπψιεζε ην είδνο θαη ραξαθηήξηζε ηνπο έρνληεο δηαθνξεηηθή ηδενινγία σο πξάθηνξεο ηνπ ερζξνχ, ΐνχιγαξνπο, ζπκκνξίηεο θαη ηφζα άιια. Γηα απηφ ην έγθιεκα δε δήηεζε πνηέ ζπγλψκε. ΋ρη σο άηνκα – απηφ ιίγν καο ελδηαθέξεη - αιιά σο ζπιινγηθφο ζεζκφο. Πφηε αιήζεηα δήηεζε ζπγλψκε γηα ηελ επάξαηε δηθηαηνξία πνπ επέβαιιε ην 1967 ζηε ρψξα; Με πνην δηθαίσκα

κε θηινδψξεζε κε απνιπηήξην ζην νπνίν

αλαγξάθεηαη δηαγσγή ΚΏΚΔ, φηαλ ζηε δηάξθεηα ησλ 26 κελψλ ζεηείαο ηνπ (24+2) ζην ζηξαηφ, ην κφλν κνπ «παξάπησκα» ήηαλ ε αλππνρψξεηε εκκνλή κνπ λα αξλεζψ λα θαηαδηθάζσ κηα ηδενινγία ηελ νπνία ηφηε πίζηεπα σο ζσζηή; Άλζξσπνη κηθξφλνεο θαη πνιιέο θνξέο παξαδφπηζηνη δελ κπνξνχζαλ λα θαηαιάβνπλ φηη ζε θάπνηνπο άιινπο πνιίηεο ε αμηνπξέπεηα είλαη πνιχ πην πάλσ απφ εθθνβηζκνχο, ηηκσξίεο θαη φ,ηη άιιν πεξλνχζε απφ ηελ ειιεηπηηθή γθιάβα ηνπο.

[210]

39. Καηάηαμε ζην θέληξν λενζπιιέθησλ ηεο Κνξίλζνπ ΢ηελ Κφξηλζν έθηαζα ζηηο 24 Εαλνπαξίνπ 1966. Μπήθα ζην ζηξαηφπεδν κε ζθηγκέλε ηελ θαξδηά θαη κε πειψξηα εξσηήκαηα γηα ην ηη ζα γίλεη ζηε ζπλέρεηα. Μηα αρηίλα αηζηνδνμίαο ήηαλ ην γεγνλφο πσο εθεί ζπλάληεζα ζπληξφθνπο ησλ θνηηεηηθψλ ρξφλσλ θαη απηφ είλαη πάληα έλα ςπρνινγηθφ ζηήξηγκα φ,ηη θαη λα πεηο. Άξρηζε ην ζέαηξν ηνπ παξαιφγνπ. Γπκλνί κέζα ζε έλαλ ηεξάζηην ζηεγαζκέλν ρξφλν

γηα

ηηο

ηαηξηθέο εμεηάζεηο.

1ος λόχος ΕΣΣΟ 77 Φεβρουάριος 1966.

Μηα

εηθφλα

ηξαγηθή. Μηα ζεηξά λένη κε πξαγκαηηθνχο θαη άιινη κε πξνζρεκαηηθνχο ιφγνπο λα δίλνπλ ηε κάρε λα πάξνπλ ην ραξηί ηεο πξνζσξηλήο ή νξηζηηθήο αλαβνιήο. Παηδηά κε ςπρνινγηθά πξνβιήκαηα, κε ζεμνπαιηθέο ηδηαηηεξφηεηεο θαη φ,ηη άιιν κπνξεί λα βάιεη ν λνπο ζνπ. Δ επφκελε θάζε ήηαλ ε πην πηεζηηθή θαη δείγκα κηαο επνρήο πνπ ειπίδσ λα πέξαζε αλεπηζηξεπηί. Έηζη φπσο ήκαζηαλ γπκλνί καο κνίξαζαλ έλα κεγάιν ραξηί κε κηα ζεηξά εξσηήζεσλ. Πέξα απφ ηηο αξρηθέο πνπ αλαθέξνληαλ ζηα πξνζσπηθά ζηνηρεία ε ππφινηπε ιίζηα αθνξνχζε ειίζηεο θαη θαθφηξνπεο πνιηηηθήο θχζεσο εξσηήζεηο,

[211]

πνπ πξνθαλψο δελ κπνξνχζαλ λα απαληεζνχλ απφ κέλα. Ήηαλ ε πξψηε εηζαγσγηθή πξνζπάζεηα εμαλδξαπνδηζκνχ ηεο πξνζσπηθφηεηαο κνπ. Έγξαςα κφλν ην νλνκαηεπψλπκν θαη ηνλ ππφινηπν ρψξν κε ηηο πνιπάξηζκεο εξσηήζεηο ηνλ δηέγξαςα κ’ έλα ηεξάζηην Υ. ΋ηαλ έθηαζε ε ζεηξά κνπ λα ην παξαδψζσ άξρηζαλ ηα φξγαλα. ΢ε δπν ζπλερφκελα ηξαπέδηα ήηαλ ηξεηο αμησκαηηθνί, πνπ παξαιάκβαλαλ ηα ζπκπιεξσκέλα ραξηηά

θαη επί ηφπνπ

έθαλαλ ηνλ πξψην έιεγρν. ΢ην πξψην ηξαπέδη δπν ινραγνί θαη ζην δηπιαλφ έλαο αληηζπληαγκαηάξρεο. ΋ηαλ ν πξψηνο ινραγφο πήξε ζηα ρέξηα ηνπ ην ραξηί θαη ηνπ έξημε κηα καηηά πεηάρηεθε φξζηνο θαη κε κηα αγξηνθσλάξα, επίηεδεο λα αθνπζηεί απφ ηνπο πάληεο, ηνπ είπε: - Μαζόλνο είζαη παηδί κνπ; Κάηζε ακέζσο ζηελ θαξέθια θαη ζπκπιήξσζε ηηο εξσηήζεηο! ΐξηζθφκνπλ ζε αθάληαζηα δχζηπρε ζέζε. Μφλνο, ελψ γχξσ κνπ εθαηνληάδεο άιινη επίζεο γπκλνί ζαλ θη εκέλα, λα πεξηκέλνπλ ηε ζεηξά ηνπο. Παξακέλνληαο φξζηνο ηνπο απάληεζα: - ΋,ηη ήηαλ λα γξάςσ ην έγξαςα!

- Κάηζε, ξε ηζόγιαλε, θάησ θαη γξάςε κελ αξρίζνπλ ηα όξγαλα από ηελ πξώηε κέξα! ΢ηαζεξά επαλέιαβα: -

΋,ηη ήηαλ λα γξάςσ ην έγξαςα! Ο δηπιαλφο ινραγφο κε ήξεκε θσλή ηνλ ζπκβνχιεςε κε κειηζηάιαθηε θσλή:

-

΢πκπιήξσζε ηα παηδί κνπ, λα κελ κπιέμεηο! Γηα πξψηε θνξά γλψξηδα ηελ ηαθηηθή ηνπ δίδπκνπ ζηελ αλάθξηζε. Ο θαθφο θη ν

θαιφο. ΢ην κέιινλ ζα ην ζπλαληνχζα πάιη ην θαηλφκελν, αιιά θάησ απφ ρεηξφηεξεο ζπλζήθεο - ΋,ηη ήηαλ λα γξάςσ ην έγξαςα! Βπαλέιαβα ζηαζεξά.

- ΋ρη ξε θσιόπαηδν! Γελ ζα ηε γιπηώζεηο έηζη. Γξάςε επάλσ αλ είζαη άληξαο. «Αξλνύκαη λα απαληήζσ!»

[212]

Σν έγξαςα.

-

Τπόγξαςέ ην! Σν ππέγξαςα.

-

Παξάδσζε ην ζηνλ αληηζπληαγκαηάξρε! Ώπηφο, απηήθννο κάξηπξαο ησλ φζσλ πξνεγήζεθαλ ηνπ είπε:

-

Γελ ζα πεξάζεηο θαιά, λεαξέ!

Τρίτος από αριστερά ανάμεσα στους φίλους Βασίλη Ζεβελάκη και τον αείμνηστο Σήφη Καμάρη ΋ια ηα παξαπάλσ γίλνληαη ελψπηνλ ηνπιάρηζηνλ κηαο εθαηνληάδαο επίζεο γπκλψλ ππνςεθίσλ ζηξαηησηψλ. Πνπ νη πεξηζζφηεξνη, άκνηξνη ηεο δηθήο κνπ ζηάζεο θαη ηδηαηηεξφηεηαο, λα κε βιέπνπλ ζαλ έλα παξάμελν πιάζκα πνπ θαηέβεθα απφ ηνλ Άξε. Να ην δείηε θάλνληαο ηζηνξηθή πξνέθηαζε θαη αλαγσγή θαη ζηελ επνρή ζην θιίκα πνπ επηθξαηνχζε ηφηε. Με θαηάηαμαλ ζηνλ πξψην ιφρν κε ππεχζπλν ινραγφ ηνλ Παηζφγηαλλε. ΢ηνλ ίδην ιφρν ήηαλ κηα ζεηξά γλσζηνί κνπ. Ώλαθέξσ κεξηθνχο απφ απηνχο πνπ ζπκάκαη. ΐιέπεηο, απφ ηφηε πέξαζαλ πάλσ απφ 50 ρξφληα. Έηζη ζην ιφρν κνπ [213]

ήηαλ ν Ώιέθνο Παλαγνχιεο, ηνλ νπνίν γλψξηδα απφ ηα θνηηεηηθά καο ρξφληα. ΢ην βηβιίν κνπ Κη όκσο ήηαλ όκνξθα, πεξηγξάθσ κηα αθφκα φκνξθε ζπλάληεζε καο ζηελ Ώιεμαλδξνχπνιε ιίγν πξηλ ηελ δηθηαηνξία θαη ηηο πεξηπέηεηεο πνπ επαθνινχζεζαλ. Ο αξρηηέθηνλαο ΐαζίιεο Γεβειάθεο απφ ην Δξάθιεην, γλσζηφο απφ ηε λενιαία Λακπξάθε θαη αδειθφο

ηνπ επίζεο θίινπ ηνπ Γηψξγνπ

Γεβειάθε. Ο αείκλεζηνο πνιηηηθφο κεραληθφο ΢ήθεο Κακάξεο, πνπ ηνλ ράζακε ηφζν λσξίο. Ο εζνπνηφο ηνπ Βιεχζεξνπ Θεάηξνπ Γηψξγνο ΢ακπάλεο, πνπ θη απηφο ράζεθε πξφσξα, κεηά απφ επηηπρεκέλε θαξηέξα ζην ζέαηξν. Ο καέζηξνο ΐχξσλ Φηδεηδήο, πνπ γλψξηζα εθεί ζηελ Κφξηλζν, αιιά πνπ απφ πξηλ γλψξηδα, απφ ηα θνηηεηηθά ζπλέδξηα, ηνλ αδειθφ ηνπ. Ο γηαηξφο Ώληψλεο Κνληφπνπινο απφ ηε λενιαία Λακπξάθε θη άιινπο πνπ, αο ηνλ ζπγρσξήζνπλ, πνπ δελ ηνπο αλαθέξσ ή δελ ηνπο ζπκάκαη κεηά ηφζα ρξφληα. Έηζη απφ ηελ έλαξμε ηεο ζηξαηησηηθήο κνπ ζεηείαο ήκνπλ ζεκαδεκέλνο θη ήμεξα ηη ζα πεξάζσ ηα επφκελα δπν ρξφληα, πνπ πηζαλφλ ζα γηλφηαλ πεξηζζφηεξα. Βμ αξρήο ζα πξέπεη λα εηπσζεί. ΋ιν ην δηάζηεκα ηεο ζεηείαο κνπ ην πέξαζα ζε δηαξθή επηθπιαθή, κε ζπλερή ηελ αγσλία, πξνζέρνληαο κελ πέζσ ζε παγίδεο, κελ δψζσ αθνξκέο γηα ηηκσξίεο. Ήκνπλ ζην κέηξν ηνπ δπλαηνχ ηχπνο θαη ππνγξακκφο ζηηο ππνρξεψζεηο κνπ σο θαληάξνο. Φξφληηδα ηελ αηνκηθή θαζαξηφηεηα κνπ θη φ,ηη άιιν κπνξνχζε λα απνηειέζεη αθνξκή γηα ηηκσξία ή παξαηήξεζε. Φξφληηδα δε λα κελ απνκνλψλνκαη απφ ηνπο άιινπο, κεηέρνληαο ζε φιεο ηηο νκαδηθέο εθδειψζεηο

Βθεί πνπ έκεηλα αλππνρψξεηνο,

πνπ δελ έθαλα πίζσ νχηε ξνχπη, ήηαλ λα κείλσ ζηαζεξφο ζηα πνιηηηθά ηνπ πηζηεχσ εθείλεο ηεο επνρήο. Ανγκαηηθά ζηαζεξφο, πείζκσλ έσο ππεξβνιήο κε ζηαζεξή γξακκή απφ ηελ πξψηε σο ηελ ηειεπηαία κέξα. Αελ ήηαλ εχθνιν θάηη ηέηνην, νχηε θαη επράξηζην. Δ γξακκή ήηαλ: Αελ αλνίγνπκε πνιηηηθέο ζπδεηήζεηο, δελ κεηέρνπκε ζε ηέηνηεο, απαληάκε κνλφηνλα ζηηο πξνθιεηηθέο εξσηήζεηο πνπ ζπρλά απεπζχλνληαλ ζε κέλα απφ αμησκαηηθνχο κε ηελ απάληεζε: -

Γελ μέξσ! Γελ μέξσ!

[214]

Λφγσ αδξάλεηαο κπνξεί λα έδσζα απηήλ ηελ απάληεζε θαη ζε νπδέηεξεο εξσηήζεηο φπσο από πνύ είζαη; θαη πνην είλαη η’ όλνκα ζνπ;. ΢αλ ην δηάθν κε ην θπξ ειέεζνλ. Δ ζηαζεξή απηή ζηάζε κε πξνζηάηεπζε απφ επηπιένλ κπεξδέκαηα, πνπ ζα κπνξνχζαλ λα πξνζηεζνχλ ζ’ απηά πνπ δπζηπρψο δε κπφξεζα λα απνθχγσ! ΢ηελ πξψηε έμνδν κνπ ζηελ πφιε ηεο Κνξίλζνπ κε ηε δίσξε, σο παξέα, είρα ηνλ Ώιέθν Παλαγνχιε. Θπκάκαη ηελ αξλεηηθή εληχπσζε πνπ έρεη κείλεη κέζα κνπ - θαη δελ ζα δηζηάζσ λα ην πσ - γηα ηελ αγνξαία ζπκπεξηθνξά ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο, πνπ αληηκεηψπηδε ηνπο ζηξαηηψηεο κε ηδηαίηεξε εθκεηάιιεπζε ζηηο ηηκέο, ηελ πνηφηεηα ησλ αγαζψλ θαη ηε ππνηηκεηηθή απέλαληί ηνπο ζπκπεξηθνξά. Καζίζακε ζ’ έλα απφ ηα θεληξηθά θαθελεία ηεο πφιεο θαη ήπηακε δπν θαξαθάθηα νχδν κε δείγκα «κεδέ». Κακηά ζρέζε κε ηα

ηζηπνπξάδηθα ηεο ηδηαίηεξεο

παηξίδαο κνπ, αιιά νη ηηκέο, ίζσο θαη πην ηζηκπεκέλεο Ώλήζπρνο, θνίηαδα ζπλερψο ην ξνιφη κελ θαζπζηεξήζσ ζηελ επηζηξνθή. Παξά ηηο εθθιήζεηο κνπ λα θχγνπκε εγθαίξσο ν Ώιέθνο παξέκελε άλεηνο θη αδηάθνξνο ηεο δηθήο κνπ αγσλίαο. Έηζη αλαγθάζηεθα λα ηνλ αθήζσ θαη λα θχγσ κφλνο ηνπ. Έηζη ήκνπλ πίζσ ζηελ ψξα κνπ. Μέρξη ην ζησπεηήξην ν Ώιέθνο δελ είρε εκθαληζηεί. Έπεζα ζην θξεβάηη αιιά κε ηελ αλεζπρία δσληαλή κέζα κνπ, γηαηί ν Ώιέθνο δελ είρε γπξίζεη αθφκα. Γχξσ ζηηο δψδεθα ηε λχρηα φινη ζην ζάιακν μχπλεζαλ απφ έληνλνπο ζνξχβνπο, ζπάζηκν ηδακηψλ θαη δπλαηέο θσλέο. Ο Ώιέθνο γχξηζε πίζσ αιιά είρε θαηαλαιψζεη θη άιια πνηά θαη ήηαλ εθηφο ειέγρνπ. Έζπαδε ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα ηδάκηα ηνπ ιφρνπ θαη ρξεηάζηεθαλ ηξεηο-ηέζζεξηο

θαληάξνη λα ηνλ θάλνπλ δάθηη. ΢ηελ πξσηλή

αλαθνξά ήκνπλ ζίγνπξνο φηη ηα λπρηεξηλά γεγνλφηα ζα ήηαλ ην θχξην ζέκα. Έπεζα απφ ηα ζχλλεθα φηαλ δελ έγηλε θακηά αλαθνξά ζην ζέκα. Μεηά απφ δπν κέξεο κνπ ην εμήγεζε ν ίδηνο ν Ώιέθνο. Πξνεξρφκελνο απφ ζηξαηησηηθή νηθνγέλεηα - παηέξαο θη αδειθφο - ήηαλ νηθνγελεηαθφο θίινο κε ηνλ δηνηθεηή ηνπ

[215]

ζηξαηνπέδνπ θαη ην ζέκα ζθεπάζηεθε δηα ηεο ζησπήο κε ηελ πιεξσκή ησλ δεκηψλ πνπ ππήξμαλ. Ώπφ ηηο πξψηεο κέξεο θάλεθε ε αληηκεηψπηζε πνπ ζα είρακε ζην ζηξαηφ. ΢ε ιίγεο κέξεο καο έβγαιαλ ζηελ αλαθνξά. Βκέλα, ηνλ ΐαζίιε Γεβειάθε θαη ηνλ Ώληψλε Κνληφπνπιν. Δ θαηεγνξία ήηαλ ςεπδήο θαη ππνβνιηκαία; -

Γηαηί ήξζαηε ζε επαθή κε ύπνπηνπο πνιίηεο κέζσ ηνπ ηνίρνπ; Ση λα απαληήζεηο ζε ηέηνηα θαηαζθεπαζκέλε θαη εμσθξεληθή θαηεγνξία.

Μείλαλε ακίιεηνη. Ο ινραγφο ζπλέρηζε κε απεηιέο φηη ζα θφςεη ηα πφδηα ζε φζνπο ηνικήζνπλ λα θάλνπλ δνιηνθζνξά ζην ζηξάηεπκα: - Να ην βάιεηε θαιά ζην κπαιό ζαο. Γελ ζα πεξάζνπλ ηα ζρέδηα ησλ θνκκνπληζηώλ. Έρνπλ ην λνπ ηνπο νη θύιαθεο, θη άιια ηέηνηα θιελαθήκαηα. Ήηαλ κηα θαθφγνπζηε ζεαηξηθή παξάζηαζε, παηγκέλε απφ έλαλ αλεθδηήγεην παιηάηζν κε έλαλ θαη κφλν ζθνπφ. Να ζθίμνπλ, θαηά ηελ αληίιεςή ηνπο, ηα ινπξηά ζηνπο «ερζξνχο ηεο παηξίδαο»! ΢ηε δηάξθεηα ηεο ζηξαηησηηθήο κνπ ζεηείαο απηφ ήηαλ πνπ κε πιήγσλε πεξηζζφηεξν.

Δ

ακθηζβήηεζε

απφ

λάλνπο,

εκηκαζείο

θαη

ζίγνπξα

παξαδφπηζηνπο, ηεο αγάπεο κνπ γηα ηελ παηξίδα, ηνλ ηφπν πνπ γελλήζεθα θαη κεγάισζα. Σν ηξαγηθφηεξν βξηζθφηαλ ζην γεγνλφο φηη φιεο απηέο νη ρνλδξνεηδείο πξνθιήζεηο έκελαλ αλαπάληεηεο, κε βάζε ηε γεληθή γξακκή απνρήο απφ θάζε ηέηνηνπ είδνπο ζπδήηεζε. ΢ήκεξα, κεηά ηφζα ρξφληα, αλαξσηηέηαη αλ ζ’ άμηδε θη απηφ ηνλ θφπν λα πείζεη ηα εθ γελεηήο βιήκαηα κε ηελ εληεηαικέλε απνζηνιή - ΋ρη βξε ειίζηε! Δγώ είκαη Έιιελαο θαη ην γεγνλόο όηη είζαη θαη εζύ κόλν αηζζήκαηα ληξνπήο κνπ δεκηνπξγεί ! Δ παξακνλή ζηελ Κφξηλζν πεξηιάκβαλε ηε βαζηθή εθπαίδεπζε, καζήκαηα γηα ην «Ώκεξηθαληθήο θαηαζθεπήο θαη πξνειεχζεσο» φπιν Μ1, δνθηκαζηηθέο βνιέο, πνπ

ηηο πξψηεο

θξφληηζα λα πάλε ζην άγλσζην, αζθήζεηο [216]

παξειάζεσλ θαη ηα γλσζηά καζήκαηα εζηθήο δηαπαηδαγψγεζεο θαη ηελ πνξεία κε πιήξε εμάξηεζε ζηα Βμακίιηα, πνπ ε εθπαίδεπζε ηελ ραξαθηήξηδε ζαλ δνθηκαζία, αιιά γη’ απηφλ πνπ ηνπ άξεζε απφ πάληα ην πεξπάηεκα, ήηαλ κηα φκνξθε κέξα ζε ζρέζε κε ηελ γεληθή άζρεκε εκπεηξία κέζα ζην ζηξαηφπεδν. Γηα ηε κεγάιε πιεηνςεθία ην κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ εζηηαδφηαλ ζηελ επηινγή ησλ εθέδξσλ αλζππνινραγψλ, θάηη πνπ πξνζσπηθά θαη θάπνηνπο άιινπο γλσζηνχο θαη κε εμαηξεηένπο, καο άθελε εθ ησλ πξαγκάησλ πιήξσο αδηάθνξνπο. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε ζθελή ηνπ ζπλσζηηζκνχ ζηελ είζνδν ηνπ ιφρνπ φηαλ θπθινθφξεζε ε είδεζε φηη ήξζαλ ηα απνηειέζκαηα. Κάπνηα ζηηγκή βγήθε ζην παξάζπξν ν ινραγφο κε ην ραξηί ζην ρέξη γηα λα ηα αλαθνηλψζεη. Κάλνληαο επίηεδεο θαζπζηέξεζε γηα λα απμεζεί ε αγσλία. Κάπνηα ζηηγκή ην κάηη ηνπ είδε θάπνηνπο λα ηελ έρνπλε αξάμεη ζην απέλαληη δέληξν άλεηνη θη αδηάθνξνη. Δ εηθφλα ηνπ θάλεθε παξάμελε: -

Δζάο δελ ζαο ελδηαθέξεη; ΋ηαλ πξφζεμε θαιχηεξα ηε ζχλζεζε ηεο παξέαο, είπε:

-

Ά! Δζείο είζηε; Καιά θάλεηε! Μείλεηε εθεί πνπ θάζεζηε! Υαξνχκελεο ηαρέο απφ ηνπο επηιερζέληεο θαη ζχληνκα φινη νη ΤΒΏ (ππνςήθηνη

έθεδξνη αμησκαηηθνί) έθπγαλ γηα ηελ αληίζηνηρε κνλάδα ηνπο. Έκεηλαλ ηα «ξεηάιηα», πνπ ζχληνκα ελεκεξψζεθαλ γηα ηελ εηδηθφηεηά ηνπο θαη ηελ κνλάδα πνπ ζα κεηαηεζνχλ. Βγψ είρα ηε κέγηζηε ησλ ηηκψλ. ΢θαπαλέαο-ππξνβνιεηήο θαη ραξηί πνξείαο γηα ηε Θήβα, ζηελ νπνία έθηαζα κε ην ηξέλν.

[217]

40. Μεηάζεζε ζηε Θήβα ΢ηε Θήβα έκεηλα ιίγν. Βθεί είλαη ε βάζε ηνπ ππξνβνιηθνχ θαη απφ εθεί ζα γηλφηαλ ε νξηζηηθή καο ηαθηνπνίεζε ζε θάπνηα κνλάδα. Αελ ζπκάηαη θάηη αμηφινγν. Μαζήκαηα γηα ηα ππξνβφια απφ ινρίεο πνπ είραλ κάζεη ην πνίεκά ηνπο θαη ην επαλαιάκβαλαλ απφ ζηήζνπο ιεο θαη απάγγεηιαλ ηελ ζπκππθλσκέλε αλζξψπηλε ζνθία. Ώιίκνλν αλ ινμνδξνκνχζεο! Σν ππξνβφιν δπγίδεη 16 ηφλνπο θη έλαο απφ ηνπο εθπαηδεπφκελνπο ζηελ εξψηεζε πνπ ηνπ έγηλε απάληεζε 16.000 θηιά. Ο ινρίαο- εθπαηδεπηήο πεηάρηεθε ηξνκαγκέλνο απφ ηε ζέζε ηνπ θαη ηνπ είπε: ΢ηγά ξε καιαθηζκέλν κε δπγίδεη όζν ε Γε!. Να έρνπκε ππφςε καο φηη βξηζθφκαζηε πάλσ απφ πελήληα ρξφληα πίζσ, ηειεφξαζε δελ ππάξρεη, ην πνζνζηφ ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ είλαη αθφκα δηςήθην, νη εμ αλαβνιήο πεξηνξηζκέλνη ζηα δάθηπια θαη ηα βηβιία πεξηνξηζκέλα. ΢ην ζηξαηφ ζπλάληεζα παηδηά κε κφλεο εκπεηξίεο ηνπο φηη έδεζαλ ζην ρσξηφ ηνπο θη φηη άθνπζαλ απ’ ηηο δηεγήζεηο ησλ κεγαιχηεξσλ. Να κελ μέξνπλ λα γξάςνπλ ην φλνκά ηνπο, λα κελ έρνπλ δεη ζηε δσή ηνπο ζάιαζζα, αιιά ηηο πην πνιιέο θνξέο λα ιάκπνπλ απφ αγλφηεηα θαη κπέζα, πνπ ν κεηέπεηηα πνιηηηζκφο ηα εμαθάληζε. Βθείλν πνπ κνπ έκεηλε απφ απηέο ηηο κέξεο είλαη ην γεγνλφο φηη κηα κέξα πνπ είρε δίσξε έμνδν, ήξζε ζηε Θήβα ε Νηφξα θαη πεξάζακε έλα ην δίσξν φκνξθα ζηελ χπαηζξφ ηεο. Δ δηθή κνπ κεηάζεζε ήηαλ ζηελ Ώιεμαλδξνχπνιε, ζην ζηξαηφπεδν ηνπ Μεγάινπ Ώιεμάλδξνπ θαη πην εηδηθφηεξα ζηελ 154 ΜΜΠ (κνλάδα κέζνπ ππξνβνιηθνχ). Ώπφ ηε Θήβα ζηελ Ώιεμαλδξνχπνιε κε θχιιν πνξείαο πήξα ην ηξέλν, εθνδηαζκέλνο κε ηξφθηκα δπν εκεξψλ, δειαδή κηα νιφθιεξε θνπξακάλα θαη κηα κεγάιε θνλζέξβα δηαηεξεκέλνπ θξέαηνο. ΋ζν θη αλ ζήκεξα θαίλεηαη ππεξβνιηθφ ν κνπηδνχξεο γηα λα καο θηάζεη απφ ηε Θήβα ζηελ αθξηηηθή Ώιεμαλδξνχπνιε έθαλε δπν νιφθιεξεο κέξεο!

[218]

41. Έλαο ρξόλνο θαη θάηη ζηελ Αιεμαλδξνύπνιε

Πξψηε θνξά ζηε δσή κνπ ηαμίδεπα πέξα απφ ηε Θεζζαινλίθε θη έθηαζα ζην άθξν ηεο Απηηθήο Θξάθεο. Αελ λνκίδσ φηη είδα ηίπνηα ην ηδηαίηεξν κέζα απφ ην ηξέλν, αιιά κε ηηο πνιχσξεο ζηάζεηο ζε ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο κνπ δφζεθαλ κηθξέο επθαηξίεο λα δσ ηνπία, λα κηιήζσ κε άγλσζηνπο αλζξψπνπο λα πάξσ κε έλα ιφγν κηα κηθξή κπξσδηά ηνπ λένπ ηφπνπ. Άιιε αηκφζθαηξα απφ ηνπο «πεξπαηεκέλνπο» Κνξίλζηνπο.

΋ηαλ έθηαζα ζηε κνλάδα έπεζα ζε έλαλ

«θαιφβνιν» ινραγφ πνπ κφιηο κε είδε κνπ είπε, ιεο θαη κνπ ράξηδε έλα νπξί ηνπ παξαδείζνπ. Ο θάθειφο κνπ, θαίλεηαη είρε πξνεγεζεί ηεο απηνπξφζσπεο παξνπζίαο κνπ: - Με ζηελαρσξηέζαη θαζόινπ. Δγώ, εδώ κπνξώ λα ζε απνραξαθηεξίζσ θαη λα θαζαξίζσ πιήξσο ην θάθειό ζνπ. Έρεηο ηελ επθαηξία λα κπεηο νινθάζαξνο ζηελ εζληθή νηθνγέλεηα. Βίλαη αιήζεηα φηη κε ην γιπθεξφ ηνπ χθνο αηθληδηάζηεθα ιίγν, αιιά ζχληνκα έπξεπε λα θφςσ ην βήρα ηνπ θαη λα μέξεη κε πνηνλ είρε λα θάλεη. Σνπ είπα θαζαξά θαη ρσξίο θηνξηηνχξεο: -

Γελ λνκίδσ όηη ρξεηάδνκαη λα θαζαξίζσ θάηη! Βδψ ζηελ πφιε ηεο Ώιεμαλδξνχπνιεο έδεζα δχζθνιεο ζηηγκέο, αιιά έρσ θαη

κηα ζεηξά σξαίεο αλακλήζεηο, γλψξηζα θη έθαλα λένπο θίινπο. Βλδεηθηηθά αλαθέξσ ηνλ ΢ηαχξν ΢ηαθπιάθε. Με ην ΢ηαχξν δελ γλσξηδφκαζηαλ πξηλ, αιιά δηαβαηήξην λα μαλνηρηνχλ κεηαμχ ηνπο ήηαλ νη θνηλνί θίινη πνπ είραλ απφ ην Δξάθιεην. Μεηά απφ ρξφληα - θαη κέζσ ηνπ fb - μαλαβξήθακε επαθή θαη ραίξνκαη ηδηαίηεξα φηη παξά ηελ πνιχρξνλε δηαθνπή ηεο επαθήο κεηαμχ καο ππάξρεη κηα μερσξηζηή ζχκπησζε ζε πνιιά ζέκαηα ηεο πνιηηηθήο, εζληθήο θαη [219]

θνηλσληθήο ζπγθπξίαο. Άιινο θίινο είλαη ν δηθεγφξνο Φάλεο Ώξρηκαλδξίηεο πνπ ήηαλ πξνζηάηεο νηθνγέλεηαο θαη απνιχζεθε ζχληνκα. Με ην Φάλε ήκαζηαλ θαη ζπκπαηξηψηεο απφ ην ΐφιν. Παξά ην γεγνλφο φηη ηα ππφινηπα ρξφληα ζπλαληηφκαζηαλ ζπρλά ζηνπο δξφκνπο ηνπ θέληξνπ ηεο Ώζήλαο πνπ θη απηφο θπθινθνξνχζε θη αληαιιάζζακε ηνπο ηππηθνχο ραηξεηηζκνχο, δελ ζπλερίζακε λα θάλνπκε παξέα. Ώπηφο ήηαλ ζην «έλα είλαη ην θφκκα» θη εγψ «παηεληαξηζκέλνο ξεβηδηνληζηήο». Ση ζεκαζία είραλ απηά κε ην ζεκεξηλφ βιέκκα, αιιά θάζε επνρή έρεη ηνπο δηθνχο ηεο θαλαηηζκνχο θαη ηηο δηθέο ηεο ηδηαηηεξφηεηεο. Ο ηέηαξηνο ηεο παξέαο Πφληηνο, σξαίνο Θεζζαινληθηφο είρε καδί κε ηα αδέιθηα ηνπ εκπνξηθή επηρείξεζε πνπ ζηα επφκελα ρξφληα πήγε πνιχ θαιά. Βίλαη ν Γηψξγνο ΢αξαθίδεο κε ηνλ νπνίν ζπλαληεζήθακε κεηά κφλν κηα θνξά ζηελ Ώζήλα ζε ηαβέξλα καδί κε ηνλ Φάλε.

1966

Στρατόπεδο

Μ. Αλεξάνδρου έξω από

την

Αλεξανδρούπολη ΢ηελ Ώιεμαλδξνχπνιε θάλακε θαιή παξέα θαη κάιηζηα γίλακε αθνξκή κηαο λέαο απαγφξεπζεο. Μηα θνξά πνπ είρακε θνηλή έμνδν ζηελ πφιε πήγακε γηα θαγεηφ ζην θαιχηεξν εζηηαηφξην-μελνδνρείν ηεο πφιεο πνπ ζχρλαδαλ θη νη αμησκαηηθνί. ΋ηαλ καο πήξε ην κάηη ελφο δηθνχ καο αμησκαηηθνχ, ηνπ θαθνθάλεθε. Σν επφκελν πξσηλφ αλαθνηλψζεθε ζηελ κνλάδα φηη απαγνξεχεηαη ζηνπο απινχο ζηξαηηψηεο λα πεγαίλνπλ ζε απηφ ην εζηηαηφξην.

[220]

΢ε δηάθνξεο επθαηξίεο έγξαςα δηάθνξα επεηζφδηα απηήο ηεο πεξηφδνπ. Κάπνηα απφ απηά έρνπλ ήδε δεκνζηεπζεί θη άιια φρη, αιιά εδψ θάλνληαο κηα ζπγθέληξσζε ηνπο, ηα εκθαλίδσ ζε κηα απφπεηξα θάπνηαο αλαβίσζεο ηεο ζηξαηησηηθήο ηνπ ζεηείαο. Ίζσο δελ έρεη πξαθηηθή αμία λα αλαθεξζεί αλαιπηηθά ζηελ θαζεκεξηλή δσή. ΋κσο γηα κέλα πνπ είρα κφλν ηελ εκπεηξία ηεο δσήο ζηελ πφιε ε ζηξαηησηηθή κνπ ζεηεία, πέξα απφ ηα ζηξαβά θη αλάπνδα, πέξα απφ ηα παξάινγα πνπ πεξηιακβάλεη, ήηαλ έλα ρξήζηκν θη αλαγθαίν κάζεκα. Με ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ απηφ ην ζηνηρείν ζεσξεί ην θπξηφηεξν πνπ ζέιεη λα ππνγξακκίζεη

[221]

42. Αληηθείκελνλ πνιιάθηο δηδαρζέλ ΢ην ζηξαηφ πήγα κε «γξακκή». Απζηπρψο! Οη ζπλζήθεο ηεο επνρήο κε αλάγθαζαλ λα πάξσ ζηνηρεηψδε κέηξα πξνθχιαμεο γηα ηε ζσκαηηθή θαη πλεπκαηηθή κνπ αθεξαηφηεηα. Γηα έλα απηνλφεην θαη – γηαηί φρη – ηεξφ θαζήθνλ: Να ππεξεηήζσ ηελ παηξίδα. ΋κσο ν ζηξαηφο ηφηε είρε αλαιάβεη κε πξνζπκία αιιφηξηα θαζήθνληα. Να ρσξίζεη ηα παηδηά ηεο παηξίδαο καο ζε θαηεγνξίεο, θαη θάπνηνπο, ρσξίο ληξνπή θη αλαζηνιέο, λα ηνπο πνδνπαηά. Δ «γξακκή» ήηαλ: Αελ απαληάκε ζε πνιηηηθέο εξσηήζεηο. Λέκε δελ μέξσ. Αελ αλνίγνπκε ζπδεηήζεηο. Σε γξακκή απηήλ ηελ αθνινχζεζα κε κνλνιηζηθή ζπλέπεηα, κε επηκνλή θαη πίζηε. Ώπφ ηελ αξρή κέρξη ην ηέινο. Σχθια λα ’ρεη ην ηξακ! Σν 26κελν ζηξαηησηηθφ ήηαλ γηα κέλα κηα θφιαζε. ΋ια ηα ππέκελα αγφγγπζηα κε ηελ ειπίδα φηη θάπνηε ζα ηειεηψζνπλ. Βθείλν πνπ κε ζπλέζιηβε θαη κ’ έθαλε θνπξέιη θαη πνπ ζπγρξφλσο κε εμφξγηδε θαη κ’ έθαλε Σνχξθν, ήηαλ ε ακθηζβήηεζε – απφ αλζξψπνπο λάλνπο θαη παξαδφπηζηνπο – ηεο αγάπεο κνπ γηα ηελ παηξίδα, ηνλ ηφπν πνπ κεγάισζα θη έγηλα έλα κε ην ρψκα θαη ηελ ηζηνξία ηνπ. Ώιιά ηη λα θάλσ; Πψο λα αληηδξάζσ, ζε πνηα απηηά λ’ απνηαζψ; Ώλ άλνηγα ζπδήηεζε δε ζα ηελ έβγαδα θαζαξή! Δ πεξίνδνο απηή έρεη πνιιά επεηζφδηα. Βδψ ζέισ λ’ αθεγεζψ έλα απφ απηά. Τπεξεηνχζα ζηελ Ώιεμαλδξνχπνιε ην 1966 σο ζθαπαλέαο-ππξνβνιεηήο ζε κηα κνλάδα ιίγν έμσ απφ ηελ πφιε. Κάπνηα κέξα ήξζε κηα δηαηαγή απφ ην Γ.Β.΢.: Οη «κνξθσκέλνη» θαληάξνη λα βγάινπλ κηα νκηιία κπξνζηά ζ’ φιε ηε κνλάδα. Σα θξηηήξηα ηεο επνρήο πεξηιάκβαλαλ απηνχο πνπ είραλ ηειεηψζεη ην γπκλάζην. Σελ ψξα ηεο εζληθήο εζηθήο δηαπαηδαγώγεζεο (ΔΖΓ), έλαο έθεδξνο αλζππνινραγφο καο

κίιεζε γηα ην παηδνκάδσκα. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα,

δηάβαζε έλα δηζέιηδν, πξνεηνηκαζκέλν απφ ηελ αξκφδηα ππεξεζία θείκελν.

[222]

Ο ινραγφο ηνπ Ώ2 πξνζπάζεζε λ’ αλνίμεη ηε ζπδήηεζε πάλσ ζην ζέκα. Σνπ θάθνπ φκσο. Κακηά αληαπφθξηζε απφ ην αθξναηήξην. Μηα κέξα ν ινρίαο ηνπ ιφρνπ καο κνπ ιέεη: -

΢ε ζέιεη ν ινραγόο!

Άξρηζαλ ηα φξγαλα, είπα κέζα κνπ. Αελ ήηαλ ε πξψηε θνξά. Σν ζελάξην ήηαλ γλσζηφ. Μφιηο κπήθα ζην γξαθείν, ρσξίο πξνιφγνπο θαη εηζαγσγέο κνπ ιέεη: - Λεπηέξε, ζα κηιήζεηο κε ζέκα ην «πξναηώλην όλεηξν ησλ ΢ιάβσλ λα πιύλνπλ ηα βξώκηθα πόδηα ηνπο ζην γαιάδην καο Αηγαίν.

- Δίκαη έλαο απιόο θαληάξνο ρσξίο εηδηθόηεηα.

- Ναη! αιιά είζαη καζεκαηηθόο! Αελ ηνλ δηφξζσζα φηη ζπνχδαζα Φπζηθή. Ώπιψο, ζθξάγηζα ην ζηφκα κνπ κε βνπινθέξη. Ώξθεηή ψξα άθνπγα ην θήξπγκά ηνπ κε ηελ θαηάιεμε: -

Κξίκα, παηδί κνπ! Δζύ ζα θαο ην θεθάιη ζνπ! Σν θαηνπηλά ρξφληα έδεημαλ πσο είρε ιίγν δίθην αιιά απηφο ήηαλ πνιχ κηθξφο

γηα λα ηνπ δίλεη θαλείο ζεκαζία. Οη νκηιίεο ζπλερίζηεθαλ κε ζέκαηα πνηθίινπ ελδηαθέξνληνο. Κάζε θνξά ν Ώ2 πνπ δηεχζπλε ηε ζπδήηεζε έιεγε: -

Δζύ ηη ιεο, Λεπηέξε;

-

Γελ μέξσ! Βγψ ην βηνιί κνπ, ζα δηάθνο κε ην

Κπξ-ειέεζνλ. Μηα ζπλερήο πίεζε

αςπρνιφγεηε πνπ είρε ηα αληίζεηα απνηειέζκαηα. ΋κσο κε θξαηνχζε ζε δηαξθή επηθπιαθή θαη δε κ’ άθελε ζηηγκή λα εζπράζσ. Έθηαζα λα βιέπσ ζηνλ χπλν κνπ εθηάιηεο. Ο δηπιαλφο κνπ ζην θξεβάηη, κνπ έιεγε έλα πξσί: -

Σε λύρηα θώλαδεο: «Γελ μέξσ, δελ μέξσ...» Ο ινραγφο κε θάιεζε πάιη.

-

Θα κηιήζεηο γηα ηελ πξνδνηηθή γξακκή ηνπ Κ.Κ.Δ. ζηε Μηθξαζηαηηθή

εθζηξαηεία. ΢νπ είλαη θαληάδνκαη γλσζηό. Κάιεζε ηνπο ζηξαηηώηεο λα πεηάμνπλ ηα όπια! Άιισζηε θη εζύ πξνζθπγηθήο θαηαγσγήο είζαη.

[223]

Βπηηέινπο, έκαζα ν θαθφκνηξνο ηελ αηηία ηεο ήηηαο θαη ηεο εζληθήο καο ηξαγσδίαο. Μηα αλαθνίλσζε–ζηεξεφηππν ελφο θφκκαηνο πνπ ήηαλ ζηα ζπάξγαλά ηνπ θαηφξζσζε λα πείζεη ηνπο θαληάξνπο λα κελ πνιεκήζνπλ. Βίλαη δήηεκα φκσο αλ έζησ έλαο απφ απηνχο έκαζε εθείλε ηελ επνρή απηήλ ηελ αλαθνίλσζε. Βγψ ηελ ίδηα ζησπή. Μεηά απφ θάλα δπν επαλαιήςεηο είρε ηε θαεηλή ηδέα: -

Θα κηιήζεηο γηα ην αληηθείκελό ζνπ! Σηο καζεκαηηθέο εμηζώζεηο! Ση κνπ ήξζε; Σνπ απάληεζα κε ζξάζνο:

-

Σόηε ζα πιεξώλνκαη αθξηβά!

-

Αύξην ζα βγεηο ζηελ πξσηλή αλαθνξά!

-

Γηαηί;

-

Απηό πνπ ζνπ ιέσ!

Σελ άιιε κέξα ην πξσί μπξηζκέλνο, γπαιηζκέλνο, ζηήζεθα ζηελ αλαθνξά.

-

΢ηξαηηώηεο Σζίινγινπ Διεπζέξηνο, ζθαπαλέαο-ππξνβνιεηήο, ιακβάλσ ηελ

ηηκήλ λα αλαθέξσ όηη... Ο αληηζπληαγκαηάξρεο δηνηθεηήο ηεο κνίξαο κε ζηακάηεζε: -

Γηα πνην ιόγν βγαίλεηο ζηελ αλαθνξά;

-

Γελ μέξσ! Ο ινραγόο...

-

Καιά, Καιά! Απάληεζε ζηελ εξώηεζε, πνηνο είλαη ν κεγαιύηεξνο ερζξόο

ηεο Διιάδνο; -

Γελ μέξσ! Άθνπ, ζηξαηηώηε, θη άλνημε θαιά η’ απηηά ζνπ! Ο κεγαιύηεξνο ερζξόο ηεο

Διιάδνο είλαη ν θνκκνπληζκόο! Σ’ άθνπζεο; -

Ναη

-

Πνηνο είλαη ινηπόλ;

-

Γελ μέξσ Φπρξφο, ακίιεηνο, ρσξίο θαλεξή αληίδξαζε, απεπζχλεηαη ζ’ φιε ηε κνίξα πνπ

ήηαλ παξαηαγκέλε πίζσ κνπ: -

Πνηνο είλαη, παηδηά, ν κεγαιύηεξνο ερζξόο; [224]

Ώθνχσ πίζσ κνπ κηα νκαδηθή θξαπγή: -

Ο θνπκκνπληζκόνννο!

-

Σ’ άθνπζεο;»

-

Ναη!

-

Πνηνο είλαη ν κεγαιύηεξνο ερζξόο ηεο Διιάδνο;

-

Γελ μέξσ Σν θαηλφκελν επαλαιήθζεθε. Σφηε έλα ιακπάθη άλαςε κέζα κνπ. Θπκήζεθα ηη

έγξαθε ην Μπέτ–κπνπθ: -

Πνηνο είλαη ν κεγαιύηεξνο ερζξόο ηεο Διιάδνο;

-

Σν Μπέτ-κπνπθ ιέεη ε εινλνζία! Άζηξαςε θαη βξφληεμε. Σν πξφζσπφ ηνπ έγηλε ζαλ παπαξνχλα. Θα πάζεη

απνπιεμία είπα απφ κέζα κνπ θαη ζα έρνπκε άιια ληξάβαια!

-

Πάξηε ηνλ από κπξνζηά κνπ! Δίθνζη κέξεο απζηεξά!! Έλαο κφληκνο θη έλαο έθεδξνο ινρίαο κε πήγαλ ζεθσηφ ζην δηπιαλφ

πεηζαξρείν. Σελ πνηλή ηελ ππεξέηεζα πιήξσο κε φινπο ηνπο πξνβιεπφκελνπο φξνπο. Μηα κέξα θαΎ, κηα κέξα λεζηεία. ΢ηέξεζε ζπζζηηίνπ. ΋πσο ππεξέηεζα θαη ηελ αληίζηνηρε παξάηαζε ηεο ζεηείαο κνπ. Σν Μπέτ-κπνπθ, πνπ δελ ζπκάκαη πψο, βξίζθεηαη αθφκα ζηα ρέξηα κνπ, γξάθεη ζηηο ζειίδεο ησλ πνηλψλ: ... είθνζηλ εκέξαο απζηεξά θπιάθηζηο, δηόηη δελ εγλώξηδελ αληηθείκελνλ πνιιάθηο δηδαρζέλ!... ΢ηε δηάξθεηα ηεο ζηξαηησηηθήο κνπ ζεηείαο πξνζπάζεζαλ κε πνιινχο ηξφπνπο λα κε απνκνλψζνπλ απφ ηνλ θνξκφ ησλ άιισλ θαληάξσλ. ΋κσο πνηέ δελ ην θαηφξζσζαλ. Βγψ, ζ’ απηέο ηηο ζπλζήθεο, ήκνπλ κέζα ζ’ φια. ΐαζηθφο παίρηεο ηεο πνδνζθαηξηθήο νκάδαο πνπ θηηάρηεθε εθ ησλ ελφλησλ, πξσηεξγάηεο ζην ηξαγνχδη ηηο ειεχζεξεο ψξεο, θχξηνο πξνκεζεπηήο πηθάληηθσλ αλέθδνησλ πνπ ζην ζηξαηφ είλαη πεξηδήηεηα. ΢πγρξφλσο, γηα πνιινχο ήκνπλ ν γξαθηάο ηνπο. Ώιήζεηα, πφζσλ θαη πφζσλ κπζηηθψλ – αθφκα θαη ηξαγηθψλ – δελ έγηλα θνηλσλφο γξάθνληαο δεθάδεο πξνζσπηθά γξάκκαηα! Βγψ, πνπ ν ινραγφο κε

[225]

ραξαθηήξηδε κίαζκα, ζθνπιήθη, πξάθηνξα, Βακνβνχιγαξν θη φηη άιιν ήμεξε λα πεη. Αελ ηνπο πέξαζε ε απνκφλσζε! Μέζα ζην κεηεκθπιηαθφ θιίκα ηεο επνρήο θαη ηνλ ςπρξνπνιεκηθφ δηαρσξηζκφ ηνπ θφζκνπ ζε ζηξαηφπεδα επηξξνήο, ν ζηξαηφο παξακεινχζε ην βαζηθφ ηνπ ζηφρν θαη έθαλε θνβεξέο δηαθξίζεηο αλάκεζα ζηα παηδηά ηνπ, πνπ ήξζαλ λα ππεξεηήζνπλ ηελ παηξίδα. Κάπνηα απφ απηά ρσξίο δηζηαγκφ ηα πνδνπαηνχζε. Απζηπρψο, γη’ απηφ ην ξφιν βξέζεθαλ πξφζπκνη βαζκνθφξνη πνπ πνιιέο θνξέο ππεξέβαηλαλ θαη ηηο εληνιέο. ΋κσο ε δσή κνπ έδεημε – ηδηαίηεξα θαη ζηηο κεηέπεηηα πεξηπέηεηεο πνπ είρα – ην εμήο: Κάησ απφ ηηο νπνηεζδήπνηε ζπλζήθεο θαηαλαγθαζκνχ θαη ηξφκνπ, πάληνηε βξίζθεηαη έλαο ή πεξηζζφηεξνη πνπ ζα ζνπ θεξζνχλ αλζξψπηλα θαη ζα γίλνπλ ην ςπρνινγηθφ ζηήξηγκά ζνπ. ΋ρη απαξαίηεηα απφ θνηλέο ηδενινγηθέο αθεηεξίεο αιιά

απφ ηελ

αλζξψπηλε

αιιειεγγχε πνπ γεκίδεη πνιιέο θαξδηέο θαη αληηδξνχλ ζηελ αδηθία απ’ φπνπ θη αλ πξνέξρεηαη. Ο θαλαηηζκφο, νη αθξφηεηεο, ηα αλαγθαζηηθά κέηξα απφ νπνηαδήπνηε αθεηεξία θη αλ πεγάδνπλ δελ έγξαςαλ ηζηνξία. Σν πνιχ λα πξνθάιεζαλ πξνζσξηλά πηζσγπξίζκαηα ή θάπνηεο θαζπζηεξήζεηο. ΢ε ηειηθή αλάιπζε φκσο ε θνηλσλία πξνρσξάεη κε ηνπο δηθνχο ηεο ξπζκνχο. Βθείλε ηελ επνρή ε πεξηξξένπζα αηκφζθαηξα

θαη ε πξνζσπηθή

κνπ

ηδηνζπγθξαζία κε φπιηζαλ κε έλα γατδνπξηλφ πείζκα. Ώπηή ήηαλ ε κφλε δηέμνδνο. Να ζηπιψζσ ηα πφδηα θαη λα κελ θάλσ ξνχπη πίζσ! Ώξγφηεξα, κφλνο κνπ, κε ηελ εξεκία πνπ δίλεη ε απνκφλσζε, κε εζσηεξηθέο δηεξγαζίεο, απάιπλα ηε ζπκπεξηθνξά κνπ θη έγηλα έιινγνο άλζξσπνο. ΋κσο εγθαίξσο, πξηλ αθφκα ε πιεκκχξα ησλ αληηθεηκεληθψλ εμειίμεσλ θάλνπλ απηνλφεηε απηή ηελ αιιαγή. ΋ηαλ ήξζε ην πιήξσκα ηνπ ρξφλνπ θαη νινθιήξσζα ηε ζεηεία κνπ, καδί θαη ηηο κέξεο ησλ πξφζζεησλ θπιαθίζεσλ, κε θάιεζε ν ηφηε δηνηθεηήο κνπ ζηελ Πξέβεδα θαη κνπ έδσζε ην απνιπηήξην: -

Άληε! Καιά κπαιά!

[226]

Κνηηάδνληαο ην ραξηί ζηα πεηαρηά, ην κάηη κνπ πέθηεη ζηε ζεηξά: ΑΕΏΓΧΓΔ: ΚΏΚΔ.

-

Γηαηί; Έθαλα θαλέλα έγθιεκα;

-

Άληε θύγε, παηδί κνπ. Γε ιεο θη επραξηζηώ πνπ ζε αθήλνπκε λα παο

ζπίηη ζνπ! Πνχ λα ην δείμσ θαη πνηνο ζα κε θαηαιάβεη; ΢ηελ επηζηξάηεπζε ηνπ ’74 ην ρξψκα ηνπ απνιπηεξίνπ κνπ δε θιήζεθε ζηα φπια. Βπηπρψο γιχησζα απφ απηήλ ηελ άζθνπε πεξηπέηεηα. Ώξγφηεξα κνπ άιιαμαλ ην απνιπηήξην. ΢ην θαηλνχξγην, ζηε ζέζε ηεο δηαγσγήο ήηαλ θελφ.

-

Α! Ωξαία, είπα κέζα κνπ. Ξεπιύζεθε ε ληξνπή! Παξαηεξψληαο φκσο θαιχηεξα, είδα κηα λέα πηζψπιαηε καραηξηά.: Δηο

πεξίπησζηλ επηζηξαηεύζεσο λα παξνπζηαζηεί εηο ην πιεζηέζηεξνλ αζηπλνκηθόλ ηκήκα! Υξηζηέ κνπ! Βπηπρψο δε ρξεηάζηεθε. Ξεπέξαζα πηα ηηο ρξήζηκεο ειηθίεο ηνπ ζηξαηνχ. Φαληάδεζηε ηελ ακεραλία ηε δηθή κνπ θαη ησλ αξκνδίσλ αξρψλ αλ εκθαληδφκνπλ θάληεο κπαζηνχλη ελψπηφλ ηνπο; -

Ση λα θάλνπκε κε απηήλ ηελ πεξίπησζε; ΢ήκεξα βξίζθεηαη μεραζκέλν ζε θάπνην ζπξηάξη ζην ζπίηη. Υξφληα έρσ λα ην

δσ κπξνζηά κνπ. ΋ια φζα πέξαζα κπνξεί λα ηα μεράζσ, λα ηα δηθαηνινγήζσ ζαλ θαηλφκελα ησλ πεξηπεηεηψλ πνπ έδεζε ε ρψξα καο. Ώο πάεη ην παιηάκπειν! Ση λφεκα άιισζηε έρεη λα ην θξαηάεη θάπνηνο καληάηηθν; Βθείλνλ φκσο πνπ δελ κπνξψ λα μεράζσ είλαη ν παξαδφπηζηνο ινραγφο κνπ. Ώπηφο πνπ ακθηζβεηνχζε ηα ηεξά θαη φζηα ηεο χπαξμεο κνπ. Σελ αγάπε θαη ηελ αθνζίσζε γηα ηνλ ηφπν πνπ γελλήζεθα. Σελ παηξίδα κνπ! Σν ρεηξφηεξν φισλ: Ήηαλ θαη πνληηαθήο θαηαγσγήο.

[227]

43. Σν βξώκηθν αίκα ΢ην ζηξαηφ κνχ ζπλέβε ην εμήο πεξηζηαηηθφ, πνπ δείρλεη αλάγιπθα πψο ε κηζαιινδνμία θη ν θαλαηηζκφο, κπνξνχλ λα θηάζνπλ ηνλ άλζξσπν λα ράζεη ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ηνλ μερσξίδνπλ ζαλ έλα ηδηαίηεξν πιάζκα κέζα ζηε θχζε. Βίλαη φκνξθν κέξνο ε πφιε ηεο Ώιεμαλδξνχπνιεο. Έκεηλα εθεί πάλσ απφ έλα ρξφλν, φκσο δελ πξφθηαζα, δπζηπρψο, λα ηε γλσξίζσ ζηηο πεξηνξηζκέλεο εμφδνπο θη επθαηξίεο πνπ ζνπ παξνπζηάδνληαη ζηε ζηξαηησηηθή δσή. Δ πφιε ηφηε είρε θαηαιεθζεί απφ ζηξαηηψηεο. Έκπαηλεο ζηελ αίζνπζα ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ θαη απφ ηα εθαηφ άηνκα νη εμήληα ηνπιάρηζηνλ ήηαλ θαληάξνη. Μφλν κηα θνξά κπήθα ζηα ελδφηεξα ηεο πφιεο φηαλ ν ληφπηνο ζηξαηηψηεο θαη θαιφο κνπ θίινο ΢άθεο, κε πήγε ζηελ ηνχξθηθε ζπλνηθία θαη γλψξηζα απφ κέζα έλα ηνχξθηθν ζπίηη. Μηα άιιε θνξά ζα ζαο πσ απηήλ ηελ ηζηνξία, κα ν ΢άθεο, έλαο πειψξηνο Παηνχραο κε θαξδηά αζψνπ παηδηνχ, ήηαλ κηα ελδηαθέξνπζα πεξίπησζε απφ πνιιέο πιεπξέο. Μηα απφ απηέο ήηαλ πσο κνπ κεηέθεξε,

θαζεκεξηλά ζρεδφλ, ηνπο ηίηινπο θάπνησλ εθεκεξίδσλ. Έπηαλαλ ηα

ρέξηα ηνπ θαη ηέηνηνη θαληάξνη είλαη ρξπζάθη ζε κηα κνλάδα. Τδξαπιηθφο, ειεθηξνιφγνο, μπινπξγφο θαη φ,ηη άιιν κπνξείο λα θαληαζηείο θη ήηαλ αλαγθαίν. Έηζη θάζε βξάδπ είρε άδεηα λα πεγαίλεη ζην ζπίηη ηνπ θαη είρε ην ειεχζεξν ζην καγεηξείν γηα φζν θαγεηφ ήζειε. Καη ήζειε πνιχ! Σν ζηξαηφπεδν ηνπ Μ. Ώιεμάλδξνπ ήηαλ ηφηε έμσ απφ ηελ πφιε θαη ζην ρσκαηφδξνκν κπξνζηά ηνπ ππήξρε αξθεηή θίλεζε. ΢ηξαηησηηθά νρήκαηα θπξίσο. Έλα πξσηλφ, κεηά ηελ αλαθνξά θη φηαλ άξρηδε ην ζπλεζηζκέλν πξφγξακκα, ζήκαλε ζπλαγεξκφο. ΢ηνλ εμσηεξηθφ δξφκν ζπλέβε έλα απηνθηλεηηζηηθφ αηχρεκα κε έλαλ ζνβαξά ηξαπκαηηζκέλν ζηξαηηψηε. Μέζα ζην απέξαλην ζηξαηφπεδν

[228]

ππήξρε κηα κνλάδα θηλεηνχ λνζνθνκείνπ, πνπ ήηαλ θαιά εμνπιηζκέλε. Ο ηξαπκαηίαο κεηαθέξζεθε εθεί θη έπεζαλ πάλσ ηνπ νη ζηξαηησηηθνί γηαηξνί. ΢ε ιίγν έγηλε έθηαθηε ζπγθέληξσζε ηεο κνλάδαο θαη ν δηνηθεηήο αλήζπρνο θη αιαθηαζκέλνο καο ιέεη: - Πνηνη από ζαο έρνπλ αίκα νκάδαο Α2; Σελ νκάδα αίκαηνο ηελ έγξαθε γηα φινπο καο ην Μπετ-κπνπθ. ΢εθψζεθαλ κεξηθά ρέξηα.

- Πνηνη κπνξνύλ λα δώζνπλ αίκα; ΐγήθακε κπξνζηά εγψ θη ν γξαθέαο ζην ππαζπηζηήξην. Μαο πήγαλ ακέζσο ζην ρεηξνπξγείν. Αχν λνζνθφκνη άξρηζαλ λα παίξλνπλ αίκα, ΢ην δηπιαλφ ρψξν, αληίζθελα ήηαλ, νη γηαηξνί έδηλαλ ηε κάρε ηνπο. Πήξαλ απφ ηνλ θαζέλα καο δχν κπνπθάιεο. Ση ήηαλ απηφ ηφηε; Σίπνηα! Σν θάλακε εζεινληηθά κε φιε καο ηε θαξδηά θαη ην ραξήθακε γηαηί εθεί – επηηφπνπ - απηφ ην αίκα ζα έκπαηλε ζηνλ ηξαπκαηία πνπ αηκνξξαγνχζε θαη έδηλε ηε κάρε λα θξαηεζεί ζηε δσή. Έηζη θη έγηλε. Ο θαληάξνο, απφ άιιε κνλάδα – δελ έκαζα πνηέ η’ φλνκά ηνπ – ηελ έβγαιε θαζαξή. Βκάο καο ηάηζαλ θαιά θαη βγήθακε δχν κέξεο «ειεχζεξνη ππεξεζίαο». Πέξαζαλ κέξεο θαη ην πεξηζηαηηθφ μεράζηεθε. Μηα κέξα ν ζπλέηαηξνο ζην αίκα έξρεηαη ραξνχκελνο θαη κνπ ιέεη: - Ήξζε θαη γηα ηνπο δπν καο ηηκεηηθή άδεηα από ηε κεξαξρία. Γεθαπέληε κέξεο! Ώπιψο εθεί ν γηαηξφο-αμησκαηηθφο θξάηεζε ηα νλφκαηά καο θη έζηεηιε αλαθνξά ζηνπο αλψηεξνπο.

- Ωξαία, είπα. Θα θαηέβσ επηηέινπο ζην Βόιν. Σν είπα ζε δχν-ηξεηο δηθνχο κνπ. ΋κσο ζε δχν κέξεο μαλάξρεηαη ν γξαθέαο θαη έληξνκνο κνπ ιέεη: - Λεπηέξε, κε κε θάςεηο! Γελ ζνπ είπα θνπβέληα.

[229]

Πέξαζαλ κεξηθέο εκέξεο θη απηφο πήξε ηελ άδεηα. Γηα κέλα ηζηκνπδηά. ΋κσο ην αίκα ηνπ «κηάζκαηνο» έθαλε ηελ ίδηα δνπιεηά κε ην αίκα ηνπ γξαθέα. Σφηε πιεγψζεθα, πιεγψζεθα βαζηά! Σφζν πνπ νξθίζηεθα: - Γελ μαλαδίλσ αίκα κε ηίπνηα! Δ δσή φκσο ζηε ζπλέρεηα κ’ αλάγθαζε πνιιέο θνξέο λα παξαβψ ηνλ φξθν κνπ γηα ζπγγελείο θαη θίινπο. Μέζα κνπ φκσο παξακέλεη αθφκα ε πίθξα. ΢ην πεξηζηαηηθφ απηφ βιέπεηο, πσο νη δηαηξέζεηο ζε κηα ρψξα κπνξνχλ λα θηάζνπλ ηνπο αλζξψπνπο ζε αθξφηεηεο. Ώο καο γίλεη, απηφ, έλα κάζεκα…

[230]

44. Πάζρα ηνπ ‘67 Καλνληθά έπξεπε λα είκαη επηπρήο. Μπξνζηά κνπ είρα ειεχζεξν έλα νιφθιεξν δηήκεξν. Γηα έλαλ ρξφλν, πνπ ήκνπλ θαληάξνο ζηνλ Έβξν, απηφ ήηαλ πξσηνθαλέο. Σφζν θαηξφ βίσλα ηελ απνθνπή απφ ηελ νηθνγέλεηα, ηνπο θίινπο, ην ΐφιν, ηελ Ώζήλα. Τπεξεηνχζα σο ζθαπαλέαο-ππξνβνιεηήο ζηελ 154 ΜΜΠ πνπ έδξεπε ζην ζηξαηφπεδν Μεγάινπ Ώιεμάλδξνπ, ιίγν έμσ απφ ηελ Ώιεμαλδξνχπνιε. Δ Μνίξα είρε θχγεη πξσί-πξσί γηα ηηο ΢άππεο, έλα ρσξηφ ζην γεηηνληθφ λνκφ Ρνδφπεο, λα θάλεη αζθήζεηο βνιήο. Θα γχξηδε πίζσ, κε βάζε ηνλ πξνγξακκαηηζκφ, ην ΢άββαην ην απφγεπκα. Βκέλα δελ κε πήξαλ καδί ηνπο. Με άθεζαλ πίζσ, καδί κε ηνπο βνεζεηηθνχο, δπν-ηξεηο αξξψζηνπο, ειεχζεξνπο ππεξεζίαο θη έλαλ αμησκαηηθφ. Να κε κάζσ ηα κπζηηθά ηεο άζθεζεο; Μάιινλ φρη. Ώπιψο ήζειαλ λα επαλαιεθζεί γηα κηα αθφκε θνξά ε εηθφλα: Ο Λεπηέξεο είλαη έλα απφβιεην, έλα κίαζκα, έλαο επηθίλδπλνο

Βακνβνχιγαξνο,

πνπ θάζε θξφληκνο

θαληάξνο πξέπεη λα

απνθεχγεη κεηά βδειπγκίαο. ΋κσο απηφ δελ ηνπο πέξαζε πνηέ παξά ηηο θηιφηηκεο, πξνζπάζεηεο ηνπ ινραγνχ ηνπ Ώ2 Υαζαπίδε. Ώπηφο είρε φπιν ηνλ εθθνβηζκφ θαη ηελ ηηκσξία, εγψ φκσο είρα ηε ζπλερή αλζξψπηλε πξνζέγγηζε. Ήκνπλ γηα θαηξφ πηεζκέλνο θαη ζε ζπλερή έληαζε. Κάπνηα ζηηγκή, θαηακέηξεζα 54 ζπλερείο κέξεο φπνπ ήκνπλ ζθνπφο γεξκαληθφ λνχκεξν , δειαδή 2-4 ηελ λχρηα, ψζηε λα κε κπνξψ λα θνηκεζψ νχηε κηα λχρηα ζπλερψο. Βλψ ζηηο δηπιαλέο κνλάδεο ην κάζεκα

ηεο Βζληθήο θαη

Δζηθήο

Αηαπαηδαγψγεζεο γηλφηαλ δπν θνξέο ηελ εβδνκάδα, ζηε δηθή κνπ γηλφηαλ θαζεκεξηλά, πιελ Κπξηαθήο. Κάζε θνξά πξνζσπηθέο πξνθιήζεηο, ζπλερείο εξσηήζεηο, πξνθιεηηθέο θαη χπνπιεο. Ώιιά εγψ, κνλνιηζηθφο, απαληνχζα κνλφηνλα κε ηε ζησπή ή «δε μέξσ» αθφκα θαη ζε πξνθαλείο εξσηήζεηο. Με είρε θπξηεχζεη ην ζχλδξνκν ηεο ζηέξεζεο. ΢ηέξεζε απφ θίινπο, ζηέξεζε απφ εηδήζεηο, εθεκεξίδεο, ζπλεδξηάζεηο, δηαδειψζεηο. ΢ηέξεζε απφ γπλαίθα.

[231]

Σα ηειεπηαία ρξφληα, πξηλ βάισ ην ραθί, είρα κηα έληνλε θνηηεηηθή δσή. Σψξα δελ έπξεπε λα δψζσ αθνξκή. Οχηε θηρ πνιηηηθφ. Άξλεζε ζπκκεηνρήο. Ώθφκα θη εθεί πνπ έβιεπα ζπκπάζεηα, θξαηνχζα ηηο ζρέζεηο ζ’ έλα επίπεδν. ΋ρη πνιιά. Άλνηγκα κφλν ζην πνδφζθαηξν θαη ην ηξαγνχδη. Γηα ηηο γπλαίθεο αλψλπκεο γεληθέο ζπδεηήζεηο. Κπξίαξρνη ήξσεο κνπ ε ΏΒΚ θη ν ΢ηέιηνο Καδαληδίδεο. Ώλαινγηδφκελνο, ζήκεξα, ηα γεγνλφηα

πνπ δηαδξακαηίδνληαλ, ηηο

πξνθιήζεηο, ηηο αλαθνξέο, ηε ζπλερή αγσλία κνπ λα έρσ θαζαξφ ηνλ εαπηφ κνπ, ηαθηνπνηεκέλν ην θξεβάηη θαη φιν ηνλ άιιν εμνπιηζκφ, βάδσ ην εξψηεκα: Πνχ εχξηζθα απηφ ην απφζεκα ππνκνλήο θαη εγθαξηέξεζεο λ’ αληέρσ ηελ θάζε κέξα πνπ μεκέξσλε; Πνχ είρα αλαθαιχςεη απηή ηε ρξπζή θιέβα ζε πείζκα θαη εκκνλή; ΢ήκεξα δελ είλαη ζηνηρείν ηνπ ραξαθηήξα κνπ. Αελ μέξσ. Ίζσο γηαηί κεγάισζα. Ίζσο γηαηί δελ ππάξρνπλ νη πξνθιήζεηο, πνπ ηφηε κνπ ηα μχπλεζαλ. Μάιινλ γηαηί άιιαμαλ ξηδηθά νη εμσηεξηθέο ζπλζήθεο. Δ Πέκπηε ήηαλ κηα ζπλλεθηαζκέλε κέξα. Καλνληθά ζα έπξεπε ν αμησκαηηθφο ππεξεζίαο λα κε απαζρνιήζεη κε θάηη, λα κνπ αλαζέζεη κηα άζθνπε αγγαξεία. Ώιιά επθαηξία βξήθε θη απηφο, ηελ άξαμε ζην δηνηθεηήξην θαη κε άθεζε ειεχζεξν θαη ήζπρν. Έηζη άξρηζα ηηο βφιηεο κέζα ζην ζηξαηφπεδν. Έθηαζα ζηελ πχιε θαη είπα ηελ θαιεκέξα κνπ ζηνλ Ώιθακίηε. Πήγα ζην γξαθείν θηλήζεσο πνπ βξηζθφηαλ ζε έλα απφκεξν κηθξφ θηίζκα. Βθεί γηα έλα θεγγάξη κε αγθαδάξηζαλ σο γξαθηά. Πήγα ζην πεηζαξρείν, φπνπ

ιίγν θαηξφ πξηλ πέξαζα έλα

εηθνζαήκεξν απζηεξήο απνκφλσζεο. ΢ην ζηξαηφπεδν ππήξρε κηα άιιε νιηγάξηζκε κνλάδα εθνδηαζκνχ θαη κεηαθνξψλ, κε ηηο αληίζηνηρεο απνζήθεο. Αίπια απφ ην δηθφ καο ζηξαηφπεδν ήηαλ ε 22 ΒΜΏ, κηα κνλάδα ηεζσξαθηζκέλσλ. Έηζη ζπρλά-ππθλά πεξλνχζαλ ζε θάιαγγεο απφ κπξνζηά καο γηα ηηο πξνβιεπφκελεο αζθήζεηο. Σν κεζεκέξη ην ζπζζίηην, έλαο θαθέο ζην ΚΦΜ, κεξηθά «γεηα ραξά» κε αλζξψπνπο πνπ ζπλάληεζα θαη ηίπνηα παξαπέξα. ΋κσο, ην δηαηζζαλφκνπλ. Δ αηκφζθαηξα ήηαλ γεκάηε έληαζε θαη ζθνηεηληά. Βδψ θαη θαηξφ ήηαλ θξαπγαιέα θαη ππνηηκεηηθή ε ζηάζε ησλ αμησκαηηθψλ ζηα καζήκαηα, ζηηο νκηιίεο, ζηηο αλαθνξέο γηα [232]

ηνπο

«μεθηηιηζκέλνπο, ηνπο

απαηεψλεο, ηνπο θαηαρξαζηέο πνιηηηθνχο». Καλέλαο ζεβαζκφο ζηελ ηεξαξρία, θπξίαξρν ζηνηρείν ζηε δνκή ηνπ ζηξαηνχ. ΐξάδηαζε θαη ε αλεζπρία κνπ δελ έιεγε λα θαηαιαγηάζεη. ΋ηαλ βγήθα πξσί-πξσί απφ ην παξάπεγκα πνπ ήηαλ γηα καο ν ζάιακνο, είδα ηελ αλεζπρία δηάρπηε . ΢ηε πχιε δηπινζθνπηά θη έλα άξκα κπξνζηά ηεο κε ηνπο ζηξαηηψηεο νπιηζκέλνπο θαη κε ζηνιή εθζηξαηείαο. ΢ε ιίγν

κνπ

ςηζπξίζηεθε ε ηξαγηθή είδεζε.

- Έγηλε θίλεκα, ν ζηξαηόο αλέιαβε ηελ εμνπζία. Μνπ θφπεθαλ ηα γφλαηα. Ώπηφ κνπ έιεηπε ηψξα. Ώπνθνκκέλνο απφ παληνχ, κφλνο θη έξεκνο, ζα κ’ εμαθαλίζνπλ ρσξίο λα πάξεη θαλέλαο ρακπάξη. Σφηε βγήθε απφ κέζα κνπ κηα αλεμήγεηε μεγλνηαζηά.

- ΋,ηη ήζειε λα έξζεη, θαιώο ην! ΢θέθηνκαη ζήκεξα απηήλ ηελ αληίδξαζε θη αλαξσηηέκαη. Ήηαλ θάηη θπζηθφ απηφ; Πνηέ δε ζα ην κάζσ. Μαο ζπγθέληξσζε ν αμησκαηηθφο ζηε ζέζε ηεο πξσηλήο αλαθνξάο θαη είπε: - Με βγάιεηε νύηε θηρ. ΢ε ιίγν ε κνλάδα γπξίδεη πίζσ, ηόηε ζα ηα πνύκε όια. Πξάγκαηη ζε ιίγε ψξα ην ηδηπ, ηα Νηφηηο , ηα ΡΔΟ γεκάηα θαληάξνπο θαη ηα ππξνβφια ησλ 155 ρηιηνζηψλ κπήθαλ γξήγνξα- γξήγνξα ζηνλ φξρν. ΢ε ιίγν αθνχζηεθε ε ζάιπηγγα γηα γεληθφ πξνζθιεηήξην. Βθεί κίιεζε ν δηνηθεηήο ηεο κνίξαο αληηζπληαγκαηάξρεο Παπαβαζηιείνπ. Έβγαιε έλα ζχληνκν ινγχδξην. Δ εληχπσζε πνπ κνπ άθεζε ήηαλ:

Να θξαηήζνπκε

ηελ ελφηεηα κέζα ζην

ζηξάηεπκα, γηα λα αληηκεησπίζνπκε ηνλ ερζξφ πνπ είλαη ν ληφπηνο θαη ν δηεζλήο θνκκνπληζκφο. Ώπηφο πνπ ήηαλ έηνηκνο λα ππνδνπιψζεη ηε ρψξα. Βπηπρψο φκσο νη θχιαθεο γξεγνξνχλ. «Θα πάηε ήζπρα ηώξα ζηνπο ζαιάκνπο ζαο. Δθεί ζα πάξεηε εληνιέο». Ώπηφ θάλακε. ΢ηηο εξσηεκαηηθέο καηηέο θίισλ θαη ζπζηξαηησηψλ απαληνχζα κε ηε ζησπή. Αελ πέξαζε πνιιή ψξα. Έλαο κνληκάο ινρίαο ήξζε θαηεπζείαλ ζε κέλα:.

- Γηαηί έιεηπεο από ην πξνζθιεηήξην; [233]

Καηάιαβα. Πήξα κηα θνπβέξηα ππφ κάιεο θαη ηνλ αθνινχζεζα ρσξίο ιφγηα θαη αληηξξήζεηο. ΢ε κηθξή απφζηαζε ήηαλ ην πεηζαξρείν. Ήμεξα θαιά ηελ εζσηεξηθή ηνπ ηνπνγξαθία. Ήηαλ έλαο δηάδξνκνο κε δπν κηθξά θειηά ζηελ πάλσ πιεπξά θαη ζην βάζνο έλαο ζάιακνο. Μ’ έβαιαλ ζην ζάιακν θαη θιείδσζαλ πίζσ ηνπο. Κάζηζα ζε κηα γσληά κε ηελ αίζζεζε φηη ρίιηα αφξαηα κάηηα κε επηηεξνχλ. Αε πέξαζε πνιιή ψξα λα ζνπ θη ν δεχηεξνο, ν κηθξφο αδειθφο ηνπ Λαξηζαίνπ πξσηαζιεηή ζην βάδελ Μπνληηθνχιε. Με ξψηεζε κε ηα κάηηα θαη ηνπ απάληεζα κε ην δείθηε ζην ζηφκα: - ΢ησπή! ΢ε κηα ψξα γίλακε πέληε. Αελ ζπκάκαη ηα νλφκαηά ηνπο, κφλν έλα θαιφ παηδί απφ ηε Αξάκα πνπ είπε: - Έια κσξέ, ηη ζα καο θάλνπλ; Σν πνιύ-πνιύ ζα καο ζηείινπλ ζηελ εμνξία. Αε μέξσ ηη εληχπσζε έθαλε ζηνπο άιινπο, αιιά ζ’ εκέλα αθνχζηεθε ζα γιπθνιαιηά, κάλλα εμ νπξαλνχ. Θα βξεζψ κε θίινπο. Μαθάξη, Θεέ κνπ, ζθέθηεθα, καθάξη! Σελ πξψηε λχρηα ηε βγάιακε έηζη. Ο θαζέλαο θνχξληαζε ακίιεηνο θαη ζθεθηηθφο ζηε δηθή ηνπ γσληά. Σν πξσί ην ζηξαηφπεδν δσληάλεςε. Ο ρψξνο αλαθνξάο ήηαλ δίπια. Βηθφλα δελ είρακε, κφλν ζπγθερπκέλνη ήρνη έθηαλαλ ζη’ απηηά καο. Μηα ψξα κεηά ήξζαλ θαη πήξαλ ηνλ πξψην. Βθ ησλ πζηέξσλ έκαζα φηη έθαλε κηα δήισζε απνθήξπμεο ηνπ θνκκνπληζκνχ θαη γχξηζε ζηε ζέζε ηνπ. Σν ίδην θαη ν δεχηεξνο. Ο κφλνο πνπ γχξηζε πίζσ ήηαλ ν Μπνληηθνχιεο .

- Μνπ δήηεζαλ δήισζε θαη είπα δελ ππνγξάθσ ηίπνηε! Μ’ εκέλα αζρνιήζεθαλ κεηά ην βξαδηλφ ζησπεηήξην. Οη ζπλνδνί ήηαλ δχν θαη κε πήγαηλαλ πξνο ηελ απνζήθε ηνπ ιφρνπ δηνίθεζεο. ΢ην ζηξαηφπεδν θπθινθνξνχζαλ πεξίπνινη γηα ηνπο αφξαηνπο ερζξνχο κε εληνιή: Ππξνβνινύκε όπνηνλ δελ ππαθνύεη ζηελ εληνιή: Ώιη! ΋ηαλ ε πεξίπνινο καο ζηακάηεζε νη ζπλνδνί έθαλαλ ηελ πάπηα. Σν έλζηηθην απηνζπληήξεζεο ιεηηνχξγεζε ακέζσο: - Ο Λεπηέξεο είκαη παηδηά! ΋ηαλ θηάζακε ζηελ απνζήθε, κε παξέιαβε ν Υαζαπίδεο : [234]

- Λεπηεξάθε, ηειείσζαλ ηα ςέκαηα. Καλόληζε ηελ πνξεία ζνπ. Θα κεηαρζείο ζηελ Καβάια θαη από θεη εμνξία ζην λεζί. Θα πεξάζεηο θαιά θαθνκνίξε κνπ! Αελ ηνπ έδεημα ηε ραξά κνπ. Παξέκεηλα φξζηνο θη ακίιεηνο. ΢ε ιίγε ψξα ν ινραγφο, αθνχ νινθιήξσζε ηνπο εθθνβηζκνχο ηνπ, απνρψξεζε. Έκεηλε ν κφληκνο ινρίαο. Ώπηφο γέκηζε κε ηδηαίηεξε θξνληίδα ην απηφκαηφ ηνπ θαη άξρηζε λα ην πεξηθέξεη κε άμνλα εκέλα. Ώκίιεηνο, ρσξίο λα ιέεη ηίπνηα αιιά νη θηλήζεηο ηνπ λα ππνδειψλνπλ κε ζαθήλεηα ηελ πξφζεζή ηνπ. Καη ηφηε ζπλέβε ην εμήο παξάμελν. ΢αλ λα βγήθα απφ ην ζψκα κνπ θαη λα ηαμίδεςα ζε κηα ζάιαζζα

αλακλήζεσλ

επηζπκηψλ.

΋ια

θαη φκσο

ακνξθνπνίεηα θαη ζπγθερπκέλα. ΋ηαλ μαλαγχξηζα πίζσ ζην ζψκα κνπ θαη αλέθηεζα ηηο αηζζήζεηο

κνπ

ήκνπλ

μαπισκέλνο ζε κηα γσληά ηνπ πεηζαξρείνπ. Πρωτομαγιά του 1967. Είναι συγχρόνως

Πάσχα.

Στο

πειθαρχείο του στρατοπέδου Ο Μπνληηθνχιεο κνχ είπε αξγφηεξα: - ΢’ έθεξαλ ζεθσηό νη ίδηνη! Ση έγηλε, ηη ζπλέβε δε κπφξεζα λα κάζσ. Ίζσο ιηπνζχκεζα. Έλαο ςπρνιφγνο- ςπρίαηξνο κπνξεί λα εξκελεχζεη ην θαηλφκελν. Ώπηή ε αζπλεηδεζία κ’ έζσζε απφ κηα αγσλία δσληαλή θαη πειψξηα. Σψξα είρακε κείλεη δχν. Μαο ρψξηζαλ ζηα αηνκηθά θειηά. Ξεκέξσλε Αεπηέξα, ε βδνκάδα ησλ Παζψλ. Σελ Κπξηαθή ζα ήηαλ ην Πάζρα. Ώθνχζακε νκηιίεο θαη θηλήζεηο. Άξρηζαλ λα θέξλνπλ ζην ζάιακν άιινπο απφ γεηηνληθά ζηξαηφπεδα.

[235]

Έλα βξάδπ αξγά, ίζσο Μεγάιε Σεηάξηε, έθαλα απηφ πνπ κφλν κπνξνχζα. Ώλαπνινχζα θαιχηεξεο ζηηγκέο ηεο δσήο κνπ. Ξαθληθά αλαηξίρηαζα κέρξη ην κεδνχιη αθνχγνληαο έλα βπδαληηλφ χκλν ηξαγνπδεκέλν

ππέξνρα απφ ην

ζάιακν. Ήηαλ έλαο έθεδξνο αλζππνινραγφο. Ο παηέξαο ηνπ αλψηεξνο ππάιιεινο ζην ππνπξγείν ΐνξείνπ Βιιάδνο. Με ηελ αζσφηεηα ηνπ θαζαξνχ αλζξψπνπ, κε ηελ απζφξκεηε αληίδξαζε ζηε βία, δήισζε ζηνλ δηνηθεηή ηνπ: - Δγώ, δελ ππξνβνιώ ην αλώλπκν πιήζνο! Σνλ κπνπδνπξηάζαλ. Ση απέγηλε δελ μέξσ, γηαηί φηαλ έθπγα ζηα κέζα ηνπ ΜαΎνπ, απηφο ήηαλ αθφκα εθεί. Κπθινθνξνχζε ζην δηάδξνκν ειεχζεξα θη εξρφηαλ ζην πνξηάθη ηνπ θειηνχ κνπ γηα παξέα θαη ζπδήηεζε. ΏιαθξνΎζθησηνο,

Έιιελαο

Υξηζηηαλφο, ηνλ ζπκάκαη κε λνζηαιγία θαη

αγάπε. ΢ην θειί είρα ηελ Καηλή Αηαζήθε θαη ηελ δηάβαδα επηζηακέλσο, ζεκεηψλνληαο φ,ηη κνπ έθαλε εληχπσζε. Σε Μεγάιε Παξαζθεπή ην πξσί κπήθε ζην πεηζαξρείν ν ζηξαηησηηθφο παπάο, θνξψληαο ην πεηξαρήιη θαη θξαηψληαο, κε χθνο δέθα θαξδηλαιίσλ, ην Άγην Αηζθνπφηεξν. Πήγε ζ’ φινπο αξρίδνληαο απφ ην ζάιακν θάλνληαο θαη ηελ θαηήρεζε. Βγψ ζην θειί ηνλ άθνπγα θη άξρηζα λα βξάδσ. Ώπηφο κε ηνλ ηξαγηθφ ζπκβνιηζκφ ηεο κεηάιεςεο ηνχκπαξε ηνλ Μπνληηθνχιε. Έβαιε κηα ππνγξαθή ζηε δήισζε φηη δελ ζ’ αζρνιεζεί μαλά κε πνιηηηθέο νξγαλψζεηο. ΋ηαλ ήξζε ζ’ εκέλα ήκνπλ πηα εθηφο εαπηνχ. Ήηαλ εχζσκνο κε κηα θνηιηά ζαλ λα θπνθνξεί δέθα θνπηάβηα, καδί κε ην γλσζηφ κειηζηάιαθην χθνο: - Έια, Λεπηέξε, λα θνηλσλήζεηο! Ώπηφ ήηαλ. Πεηάρηεθα απφ ην θξεβάηη. Σνπ έδσζα κηα ζπξσμηά θαη ην δηζθνπφηεξν έζθαζε θάησ αδεηάδνληαο ην πεξηερφκελν ηνπ ζην βξψκηθν έδαθνο.

- Φύγε από δσ, ζηρακέλε! Γε ζέβεζαη ην ζρήκα ζνπ! Ώλαςνθνθθηληζκέλνο έθαλε κεηαβνιή ιέγνληαο: - Ακεηαλόεηνο! Δίζαη παηδί ηνπ ΢αηαλά!

[236]

Αελ μέξσ ηη αλέθεξε ζηνπο αμησκαηηθνχο. Ίζσο απφ ληξνπή λα ην έθξπςε. Σνλ γλψξηδα απφ ηα καζήκαηα πνπ καο έθαλε ηνπο πξνεγνχκελνπο κήλεο. Παξίζηαλε ηνλ πξννδεπηηθφ. ΋ιν ζεμνπαιηθά ππνλννχκελα θαη ηα παξαπιήζηα.

- Δπηηξέπεηαη ιίγε καιαθία! Μελ ην παξαθάλεηε όκσο ! Μεξηθά ραδνραξνχκελα έιεγαλ: - Δίδεο ν παπάο; Πξνρσξεκέλνο! Σελ εκέξα ηνπ Πάζρα ην ζηξαηφπεδν, ζχκθσλα κε ην πάγην έζηκν άλνημε ηηο πχιεο ηνπ λα δερζεί ην ιαφ. ΢νχβιεο αξληά θη φια ηα άιια παζραιηάηηθα θαινχδηα. Έλαο θσηνγξάθνο γχξηδε κέζα ζην ζηξαηφπεδν αλαδεηψληαο πειάηεο. Βγψ, αλεβαζκέλνο ζην μχιηλν θξεβάηη θαη θξαηψληαο ηα ζηδεξέληα θάγθεια ηνπ κηθξνχ παξάζπξνπ, θάπνηα ζηηγκή ηνλ παίξλεη ην κάηη κνπ. Ώηζηνδνμία ν δηθφο ζνπ!! Σνλ θσλάδσ θαη ηνπ εμεγψ: - Βγάιε κνπ κηα θσηνγξαθία. ΋ηαλ ηηο θέξεηο ζηνπο άιινπο θέξε θαη ηε δηθή κνπ Θα πιεξσζείο θαλνληθά. Αελ ζα ην πηζηέςεηε, απηή ηε θσηνγξαθία ηελ έρσ θαη ζήκεξα, γηα λα κνπ ζπκίδεη απηή ηε ζεκαδηαθή κέξα. Έλα πξφζσπν κε ζπαζκέλν ρακφγειν πίζσ απφ ηε ζηδεξηά ηνπ κηθξνχ παξάζπξνπ! Δ έθπιεμε ήξζε πξνο ην κεζεκέξη, φηαλ κε πήξαλ έμσ γηα ην παζραιηλφ ηξαπέδη. Σειηθά πάληα ππάξρεη ειπίδα. Ο άλζξσπνο δελ είλαη δψν. Ίζσο θάπνηα ζηηγκή λα ην παξηζηάλεη. Να ζαο πσ έλα κπζηηθφ; Δ δηθή κνπ κεξίδα απφ ην ςεηφ αξλί ήηαλ ε πην πινχζηα θαη πεξηπνηεκέλε. Λίγν θξαζί, ιίγν ηξαγνχδη αιιά κεηά.. επηζηξνθή ζην θειί. Ώξγφηεξα έκαζα ην εμήο. Ήξζε απφ πάλσ δηαηαγή: ΋ινη νη ραξαθηεξηζκέλνη θαληάξνη λ’ αιιάμνπλ πεξηβάιινλ. Έηζη θάπνηα ζηηγκή κνπ είπαλ απφ ην ππαζπηζηήξην: - Μεηαηίζεζαη ζηελ Πξέβεδα. ΢ηελ 147 ΜΜΠ. Φεύγεηο ζε κία ώξα!

- Να καδέςσ ηα πξάγκαηά κνπ, είπα.

- ΋ια είλαη έηνηκα, ν ζάθνο κε ηα πξάγκαηά ζνπ είλαη ζηελ πύιε.

[237]

Αελ κπφξεζα λα δσ θαη λα ραηξεηήζσ θαλέλαλ. Με πήξαλ κε ην ηδηπ θαη κε πήγαλ ζην ζηαζκφ. ΢πλνδεία ζην ηξέλν κέρξη ηε Θεζζαινλίθε ήηαλ ν ινρίαο πνπ ξχζκηδε ηηο ζθνπηέο. Μάιινλ πήγαηλε ζην ρσξηφ ηνπ κε άδεηα. ΋πσο, ήδε ην έρσ αλαθέξεη, κε είρε πεξί πνιινχ. Ώκεραλία ζ’ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ ηαμηδηνχ. Φνβφηαλ ν Γηάλλεο ην ζεξηφ θαη ην ζεξηφ ην Γηάλλε. Κάπνηα ζηηγκή ηνχ ην πέηαμα: - Δίρα εληνιέο! κνπ απάληεζε. Δζύ αλ κε δεηο ζηελ Αζήλα ζα κνπ ζπάζεηο ην θεθάιη κε πέηξα! Βηνηκφινγνο ηνπ απάληεζα: - Ση κνπ θηαίεη ε πέηξα; Αελ μέξσ ηη θαηάιαβε. Φηάζακε ζηε Θεζζαινλίθε θαη ρσξίζακε νξηζηηθά. Βγψ έπξεπε λα πάσ ζηα ιεσθνξεία ησλ Εσαλλίλσλ . Σφηε κνπ πέξαζε απφ ην κπαιφ ε ηδέα: - Να ην ζθάζσ ή όρη; Μηα θνπβέληα είλαη απηή. Πνχ λα πάσ φκσο; Αελ ππήξρε πξννξηζκφο. Αελ είρα θακηά πιεξνθφξεζε. Ση γίλεηαη ζην ΐφιν, ηη θάλνπλ νη θίινη κνπ ζηελ Ώζήλα; Πνχ βξίζθνληαη, είλαη ειεχζεξνη ή φρη; Μήπσο ζα έβαδα δηθνχο κνπ αλζξψπνπο ζε πεξηπέηεηεο; Μφλν εηθαζίεο κπνξνχζα λα θάλσ. Έηζη, ππέθπςα ζηε κνίξα κνπ. Σελ άιιε κέξα έθηαζα ζηελ Πξέβεδα. Σν ξαπφξην γηα ην πνηφλ κνπ είρε ήδε θηάζεη .΋κσο νη ζπλζήθεο ήηαλ ηψξα δηαθνξεηηθέο. Δ λέα γξακκή ήηαλ: Μελ αλνίγνπκε κέζα ζηε κνλάδα εζσηεξηθά κέησπα. Γηα ην λέν κνπ δηνηθεηή ήκνπλ κία ζπλερήο έγλνηα κέρξη ηε κέξα πνπ, απφ θεη, πήξα ην απνιπηήξην.

[238]

45. Ο ζηξαηόο καο πνπ πήγε ζηελ Κνξέα…

Σα επεηζφδηα πνπ ζπλέβεζαλ ζηε δηάξθεηα ηεο ζηξαηησηηθήο κνπ ζεηείαο είλαη πνιπάξηζκα θαη ζην πξψην απηνβηνγξαθηθφ κνπ βηβιίν πεξηγξάθσ κεξηθά απφ απηά. ΋κσο ππάξρνπλ θη άιια πνπ ζα άμηδε λα αλαθεξζνχλ. ΋ρη γηαηί ν γξάθσλ έρεη ηελ πξφζεζε λα δεκηνπξγήζεη θιίκα δηραζκνχ θαη λα ραξαθηεξίζεη αξλεηηθά θάπνην ηκήκα ηνπ πιεζπζκνχ ή θαη θάπνην ρξήζηκν ζεζκφ ηεο παηξίδαο καο. Σν αληίζεην! Μνλαδηθή κνπ πξφζεζε είλαη απηέο νη αλαθνξέο λα γίλνπλ αθνξκέο θξνλεκαηηζκνχ γηα ην κέιινλ. Βπρή κνπ είλαη λα γίλνπλ παξαδείγκαηα ψζηε λα κελ επαλαιεθζνχλ ηέηνηα θαηλφκελα κηζαιινδνμίαο θαη ππέξβαζεο. Οη πην δχζθνιεο ζηηγκέο πνπ έδεζα ζηε δηάξθεηα ηεο ζηξαηησηηθήο κνπ ζεηείαο ήηαλ εθείλεο πνπ θάπνηνη βαζκνθφξνη εθάξκνδαλ, ρσξίο ληξνπή θη αλαζηνιέο, ηελ επάξαηε αξρή ηεο ζπιινγηθήο επζχλεο. Βμαηηίαο ηεο δηθήο κνπ ζηάζεο, πνπ γηα αξθεηνχο - πξάγκα θπζηθφ θη αλακελφκελν - δελ ήηαλ θαη εχθνια εμεγήζηκε θαη ην πείζκα λα παξακείλσ ρσξίο εθπηψζεηο, ζπλεπήο ζηηο δηθέο κνπ ζέζεηο, δελ ήηαλ θπζηθά απ’ φινπο θαηαλνεηφ, ην θαςψλη πνπ γηλφηαλ ζπκπεξηιάκβαλε φινπο ηνπο άλδξεο ηεο ππξνβνιαξρίαο ελψ «αίηην θαη θηαίρηεο» ήκνπλ κφλν εγψ. Θπκάκαη ην εμήο ραξαθηεξηζηηθφ επεηζφδην. Ήκνπλ ζηελ Ώιεμαλδξνχπνιε θαη ήηαλ παξακνλέο ηεο 25εο Μαξηίνπ ηνπ 1967. Ληγφηεξν απφ έλα κήλα πξηλ ηελ θαηάιπζε ησλ ζεζκψλ ηεο δεκνθξαηίαο απφ ηνπο επίνξθνπο ζπληαγκαηάξρεο. Λφγσ ηεο εζληθήο επεηείνπ έλαο νπιακφο ηεο κνλάδαο κνπ ζα ιάβαηλε κέξνο ζηελ πεδή παξέιαζε πνπ ζα γηλφηαλ ζηνλ θεληξηθφ δξφκν ηεο πφιεο. Μέζα ζην κεγάιν θη άλεην ρψξν ηνπ ζηξαηνπέδνπ γίλνληαλ εληαηηθέο πξφβεο ζην βάδελ. Καιφο θαη ζπγρξνληζκέλνο βεκαηηζκφο, πξνηεηακέλα ζηήζε, απφιπηε ζηνίρηζε [239]

θη φια η’ απαηηνχκελα γηα αμηνπξεπή εκθάληζε. ΢ηηο παξειάζεηο, πέξα απφ ηηο πξνθαλείο ζθνπηκφηεηεο, ππάξρεη θαη κηα αθφκα ζπληζηψζα. Οη βαζκνθφξνη ηεο κνλάδαο βαζκνινγνχληαη απφ ηνπο αλψηαηνπο επηθεθαιήο αμησκαηηθνχο θη είλαη εκθαλήο ε αγσλία ηνπο λα έρνπλ ην θαιχηεξν δπλαηφ απνηέιεζκα. ΢ηε ζεκεξηλή θάζε ηέηνηεο αγσλίεο ίζσο κελ ππάξρνπλ, κέζα θαη ζην γεληθφ θιίκα ησλ εθπηψζεσλ ζε θάζε ηνκέα ηεο δεκφζηαο δσήο καο. Μέζα ζηνλ νπιακφ είραλ επηιέμεη θαη κέλα, πξάγκα φρη ζπλεζηζκέλν θαη κε αλακελφκελν. Βπεηδή δελ ππήξρε κνπζηθή λα δίλεη ξπζκφ ζην βεκαηηζκφ καο έβαδαλ λα ηξαγνπδάκε ηα γλσζηά εκβαηήξηα. Κάπνηα απφ απηά ήηαλ αλππφθνξά

θαη

δηραζηηθά. Εδηαίηεξα ζε κέλα πνπ κε ραξαθηήξηδε ε

απνιπηφηεηα ηεο επνρήο. Σν ζπκβάλ έγηλε κπξνζηά ζην παξάπεγκα ηεο ππξνβνιαξρίαο κεηά απφ αξθεηή ψξα πεδνπνξίαο, ελψ πιεζίαδε ε ψξα ηνπ κεζεκβξηλνχ ζπζζηηίνπ. ΢πλερίδνληαο κε βήκα ζεκεησηφλ ν νπιακφο ηξαγνπδνχζε ην «εκπλεπζκέλσλ ζηίρσλ» εκβαηήξην: Ο ζηξαηόο καο πνπ πήγε ζηελ Κνξέα, πνιεκνύζε γηα ηα ηδαληθά Δίρε βάςεη ηνπο θίηξηλνπο ζην αίκα, δείρλνληάο ηνπο ηη ζα πεη ειεπζεξηά.. Ο ινραγφο ηεο ππξνβνιαξρίαο πνπ καο έδηλε ην ξπζκφ θαη θάπνηα ζηηγκή κε πήξε ην κάηη ηνπ, ήξζε θνληά κνπ -

Γελ αθνύσ, Λεπηέξε, ηε θσλή ζνπ! Πξνο απφδεημε ηνπ ηζρπξηζκνχ ηνπ έβαιε η’ απηί ηνπ κπξνζηά ζην ζηφκα κνπ.

Πξάγκα πεξηηηφ αθνχ ην ζηφκα κνπ ήηαλ ζθξαγηζκέλν. Ώπιψο ήζειε λα δαθηπινδείμεη ηνλ έλνρν. Σφηε κ’ έθεξε ζηελ πην δχζθνιή ζηηγκή ηεο ζηξαηησηηθήο κνπ ζεηείαο ιέγνληαο δπλαηά ζ’ φινπο: [240]

-

Σν ζεκεησηόλ ζα ζπλερηζηεί κέρξηο όηνπ ν θύξηνο Κόκεο αλνίμεη ην ζηόκα ηνπ θαη ηξαγνπδήζεη! Ν’ αλνίμεη ε γε θαη λα κε θαηαπηεί. Σφζν άζρεκα έλησζα. ΋κσο ην ζηφκα

παξέκελε εξκεηηθά θιεηζηφ. Άξρηζαλ νη δηακαξηπξίεο απφ ζπλαδέιθνπο. ΋ρη πξνο ην ινραγφ, αιιά πξνο ηα κέλα: -

Άληε ξε Λεπηέξε. Σξαγνύδεζε λα πάκε γηα θαγεηό! Ση λα πεηο ζε ηέηνηα πεξίπησζε; ΋κσο, παξά ηηο απεηιέο φηη ζα κείλνπκε εθεί

γηα πάληα, ην θαςψλη ζε ιίγα ιεθηά ζηακάηεζε γηαηί δηθέο ηνπ ππνρξεψζεηο αλάγθαζαλ ηνλ ινραγφ, λα θχγεη εθηφο ζηξαηνπέδνπ. Βπηπρψο, γηαηί πνηέ δελ μέξεηο κέρξη πνχ κπνξεί λα θηάζεη έλαο άζρεηνο κε απηά, πνπ δελ θαηαιαβαίλεη ηε δηθή ζνπ ζηάζε θαη είλαη ζπγρξφλσο πεηλαζκέλνο. ΋κσο ε δσή είλαη παξάμελε θαη νη ζπκπηψζεηο πνπ κπνξεί λα ζνπ ζπκβνχλ απίζαλεο. Μεηά απφ είθνζη ρξφληα είρα ζην θξνληηζηήξην έλαλ καζεηή κέζα ζηνπο ρηιηάδεο πνπ πεξάζαλε. Έλα ζπκπαζεηηθφ θαη θηιφηηκν παηδί. Σν επψλπκν θάηη κνπ ζχκηδε, αιιά δελ έθαλα απφ πξηλ ηνπο θαηάιιεινπο ζπλδπαζκνχο. Σα απνθαιππηήξηα έγηλαλ ζηελ εκέξα ηεο ελεκέξσζεο ησλ γνλέσλ. Παηέξαο ηνπ καζεηή κνπ ήηαλ ν ινραγόο. Καη νη δπν κάιινλ ζπκεζήθακε ηελ παιαηά καο θνηλή εκπεηξία, αιιά δελ εηπψζεθε εθαηέξσζελ θνπβέληα. Άιισζηε κπξνζηά καο ήηαλ ην αζψν θη άκνηξν επζπλψλ παηδί ηνπ, αιιά θη εγψ είρα ιεηάλεη αξθεηά ηελ παιαηά κνπ απνιπηφηεηα. Υάξεθα πνπ ν γηνο ηνπ πήγε ηειηθά θαιά ζηηο εμεηάζεηο, αιιά ηνλ κπακπά δελ ηνλ μαλαείδα! Αε κνπ ιείπεη θηφιαο.

[241]

46. Σν γξάκκα Σελ επνρή πνπ ππεξεηνχζα ηε ζηξαηησηηθή κνπ ζεηεία, ν αλαιθαβεηηζκφο ήηαλ αθφκα ζηηο δφμεο ηνπ. Γηα κηα ζεηξά λέα Βιιελφπνπια ην ζηξαηησηηθφ ήηαλ ε πξψηε, κέρξη ηφηε, επθαηξία λα μεθχγνπλ απφ ην ζηελφ πεξηβάιινλ ηνπ ρσξηνχ ηνπο, λα γλσξίζνπλ λένπο ηφπνπο, λένπο αλζξψπνπο θαη λα ζπκκεηέρνπλ ζε πξσηφγλσξεο γη’ απηνχο εκπεηξίεο. Βίρα ηελ «ηχρε» λα πξνιάβσ ηέηνηεο πεξηπηψζεηο αλζξψπσλ, πνπ νη κφλεο γλψζεηο ηνπο ήηαλ ν πεξηνξηζκέλνο ρψξνο ηνπ ρσξηνχ, καδί κε ηε ζθιεξφηεηα, ηηο ππνρξεψζεηο θαη ηα βάζαλα ηεο αγξνηηθήο δσήο. Ήηαλ κηα θαιή επθαηξία λα πξνζγεησζψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο δσήο ηεο ππαίζξνπ κεηά ηε ξνκαληηθή εηθφλα πνπ ζνπ ζεξβίξνπλ θάπνηα θείκελα θαη ηελ έληνλε δσή ηεο πξσηεχνπζαο πνπ είρα δήζεη. ΋ια απηά ζήκεξα άιιαμαλ. Ο αζηηθφο πνιηηηζκφο βίαζε ηηο απνκνλσκέλεο θνηλσλίεο, θνχξζεςε ηα εηδηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο θαη κεηέθεξε ηηο ζηξεβιψζεηο ηνπ δπζηπρψο κε ην ρεηξφηεξν ηξφπν ζε θάζε γσληά ηεο ρψξαο. Απν ήηαλ νη θχξηεο αθνξκέο γηα ηηο ξαγδαίεο απηέο εμειίμεηο. Πξψηνλ ην άλνηγκα ησλ δξφκσλ θαη ε εμέιημε ησλ κέζσλ κεηαθνξάο θαη εχθνιεο επηθνηλσλίαο κε ηα αζηηθά θέληξα θαη δεχηεξν, ε ηειεφξαζε πνπ ηζνπέδσζε ηηο πεξηζζφηεξεο δηαθνξέο θαη επέβαιε ηε ρνληξνθνκκέλε νκνηνκνξθία ζηε ρεηξφηεξε θηφιαο εθδνρή, αθνχ ε έιιεηςε πξνεγνχκελεο θνπιηνχξαο ήηαλ ε αθνξκή λα κελ ππάξμνπλ νπζηαζηηθέο αληηζηάζεηο ζ’ απηή ηελ επηζεηηθή επηδξνκή. Δ ηζηνξία πνπ ζα δηεγεζψ αλαθέξεηαη ζε έλα

αγλφ αγξνηφπαηδν ηνπ

βνπλνχ, πνπ κε ην ζηξαηφ βγήθε γηα πξψηε θνξά απφ ην ρσξηφ ηνπ, νη κλήκεο ηνπ ήηαλ κφλν νη θαζεκεξηλέο θη αηέιεησηεο εξγαζίεο κε ηα δψα. Δ θηελνηξνθία είλαη κηα νινήκεξε ζθιαβηά, ε ζπλερήο έγλνηα γηα ηα δψα, νη αηέιεησηεο ψξεο [242]

πάλσ ζηα βνπλά, θνληά ζηελ άγξηα θχζε. Οη νηθνγελεηαθέο δπζθνιίεο, ε απνκφλσζε, νη αλάγθεο λα εμππεξεηεζνχλ ηα δψα δελ ηνπ άθεζαλ ρξφλν λα πάεη ζρνιείν, λα κάζεη λα δηαβάδεη θαη λα γξάθεη. Δ δσξεάλ θαη ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε ήηαλ αθφκα ζηα ραξηηά. Βγψ ήκνπλ ν «κνξθσκέλνο» γη’ απηφλ θαη ζε κέλα απεπζχλζεθε φηαλ ρξεηάζηεθε λα ζηείιεη θάπνπ ηα καληάηα ηνπ.. Ώπηφ, παξά ην γεγνλφο φηη ήηαλ απηήθννο κάξηπξαο θαη παξψλ ζηηο ζπλερείο επηζέζεηο, πνπ αληηκεηψπηδα απφ ηνπο αμησκαηηθνχο ηεο κνλάδαο θαη ζηελ πξνηξνπή ηνπο λα κε απνθεχγνπλ, σο επηθίλδπλν θη αληεζληθφ ζηνηρείν. Ίζσο απηέο λα απνηέιεζαλ αληίζεηα ην θχξην θίλεηξν λα δείμεη ηελ εκπηζηνζχλε ζε κέλα θη φρη ζε θάπνηνπο άιινπο πνπ επίζεο γλψξηδαλ γξαθή θη αλάγλσζε.

- Λεπηέξε ζέισ λα κνπ γξάςεηο έλα γξάκκα λα ζηείισ ζηε κάλα κνπ. ΢νπ έρσ εκπηζηνζύλε όηη ζα κείλεη ην ζέκα κεηαμύ καο. Έλαο είλαη ν όξνο κνπ. Θα γξάςεηο ό,ηη ζνπ πσ θη όπσο ηα πσ. Δληάμεη; - Έγηλε Μήηζν! Αε ζπκάκαη ηα αθξηβή ιφγηα πνπ κνπ είπε αιιά ην δνπκί ηνπο ήηαλ πεξίπνπ: Μάλα, Πήξα ηα λέα κε ην γξάκκα ζνπ. Με κνπ δεηάο λα θιάςσ γηα ηνλ γέξν. Αξθεηά καο βαζάληζε. Τώξα

ζα θαιπηεξέςεη ε δσή ζνπ, ρσξίο ηνλ

βάξβαξν. Κάηη άιιν κε βαζαλίδεη θαη κε θάλεη λα θνβάκαη. Μελ ηπρόλ ν πξνθνκκέλνο γηνο ζνπ θη αδειθόο κνπ θάλεη ηε ρνληξάδα ηνπ θαη μεπνπιήζεη ηα δώα. Να ηνπ ην πεηο. Αλ θάλεη θάηη ηέηνην ζε δπν κήλεο πνπ απνιύνκαη θαη γπξίζσ ζην ρσξηό ζα ηνπ θόςσ ηα ρέξηα! Θα ηνπ βγάισ ηα κάηηα θαη ζα ηνλ μεθνηιηάζσ. Εζύ μέξεηο όηη απηά δελ είλαη ιόγηα ηνπ αέξα. Θακείλεηο έηζη κ’ έλαλ γην θη απηόλ ζηε θπιαθή! Αλ δεηο ηε Φσηεηλνύια, πεο ηεο όηη γπξίδσ ζε δπν κήλεο. Ο γηνο ζνπ Μήηζνο.

[243]

Με κείλεηε κε ηε ςεπδαίζζεζε φηη απηά ήηαλ κφλν ιφγηα. Ο Μήηζνο ήηαλ άλζξσπνο κε κπέζα, θαζαξφο, ρσξίο λα έρεη ραιάζεη απφ ηα ςεχηηθα πξνζσπεία πνπ ζηνιίδεη ν πνιηηηζκφο ηνπο αλζξψπνπο. ΢ηε ζπλέρεηα κνπ εμήγεζε ηα πξάγκαηα: - Κη ε κάλα δελ κπνξεί λα ην δηαβάζεη. Αιιά μέξσ όηη ζα πάεη ζηνλ παπά. Σνπ έρεη εκπηζηνζύλε γηαηί είλαη από ην ζόη ηεο. Ο αδειθόο κνπ, Λεπηέξε, είλαη έλα αξπαθηηθό! Κη ε κάλα ε θαθνκνίξα είλαη ζηε κέζε αλάκεζά καο. Αλ ζα κπνξνύζε απηόο ζα ηα πνύιαγε όια. Εώα, ρσξάθηα, πεξβόιη θαη ζα ην έζθαγε κε ηα ιεθηά, ρσξίο λα ζθεθηεί θαλέλαλ. Πξνο ην παξόλ όκσο κόλν ηα δώα κπνξεί λα ηα ζθνηώζεη ζηνλ πξώην αγνξαζηή. Σα ιεθηά πνπ ζα πάξεη δελ ηνλ ζώδνπλ, αιιά ε δεκηά πνπ ζα πάζνπκε ζα είλαη κεγάιε. ΋ια μεθηλάλ από ηε Φσηεηλνύια, κηα γεηηνλνπνύια καο. Ζ θαιή κνπ δηάιεμε εκέλα λα παληξεπηεί θη απηόο πάεη λα ζθάζεη από ηε δήιεηα ηνπ. Γελ ηνλ ρσξάεη ν ηόπνο, ιεο θαη ην ρσξηό δελ έρεη άιια θνξίηζηα. Ο παηέξαο καο ήηαλ έλαο ηύξαλλνο γηα όινπο καο αιιά θπξίσο γηα ηε κάλα καο. Σεο έθαλε ηε δσή αβίσηε θαη ηελ ρηππνύζε θηόιαο. Λίγν πξηλ έξζσ ζην ζηξαηό ηνπ είπα. Θα ζε ζθνηώζσ αλ κάζσ όηη άπισζεο ρέξη πάλσ ηεο. Δπηπρώο ην πηνηό θαη νη άιιεο αζσηίεο έιπζαλ ην πξόβιεκα θαη ηνλ έζηεηιαλ πξόσξα ζην ρώκα. Πξάγκαηη, ζε δπν κήλεο έθπγε παίξλνληαο ζην ρέξη ην πνιππφζεην απνιπηήξην. ΐιέπεηο ήηαλ παιηνζεηξά θαη είρε θαηαηαγεί ζην ζηξαηφ πξηλ απφ κέλα, ρσξίο φκσο λα είλαη κεγαιχηεξνο. Ώπιψο δελ είρε πάξεη αλαβνιή θαη δελ είρε πξφζζεηεο κέξεο απφ θπιαθίζεηο. Ήξζε λα κε απνραηξεηήζεη: - Λεπηέξε, ζ’ επραξηζηώ. Καιό απνιπηήξην θαη ζε ζέλα!

- Μήηζν, ζα ήζεια λα έρσ ηα λέα ζνπ!»

- Πώο; Να ζνπ γξάςσ, δελ μέξσ γξάκκαηα θαη ζην ρσξηό δελ έρσ άλζξσπν εκπηζηνζύλεο. Έλαο ηξόπνο ππάξρεη. Να έξζεηο εζύ ζην ρσξηό. Θα ήηαλ κεγάιε ραξά γηα κέλα. Με θνβάζαη εθεί ηίπνηα. Θα θαζαξίζσ εγώ γηα όια.

[244]

47. Ζ ζθνπηά Ήηαλ ζθνπφο ζηελ αξηζηεξή άθξε ηνπ ζηξαηνπέδνπ. ΢ηελ θεληξηθή πχιε βέβαηα ήηαλ ηνπνζεηεκέλα – απαξαηηήησο - άηνκα απμεκέλεο εκπηζηνζχλεο κε «θαζαξφ» θάθειν θαη πξνζεγκέλεο ζηνιέο: Οη αιθακίηεο. Τπεξεηνχζε εδψ θη αξθεηνχο κήλεο ηε ζηξαηησηηθή ηνπ ζεηεία ζ’ απηήλ ηελ αθξηηηθή πφιε. Σν ζηξαηφπεδν ηψξα ήηαλ ζρεδφλ άδεην Οη πεξηζζφηεξνη θαληάξνη είραλ έμνδν ζηελ πφιε κε δίσξε άδεηα. Κάπνηνη ήηαλ ζηα ζπίηηα ηνπο κε ηελ θαλνληθή άδεηα. Κπξηαθή απφγεπκα. Οη αμησκαηηθνί ζηηο νηθνγέλεηέο ηνπο, εθηφο απφ απηφλ πνπ ηνπ έιαρε ε κνίξα λα είλαη ζε ππεξεζία. Ώπφ ηνπο απινχο θαληάξνπο, ιίγνη θιεηζκέλνη κέζα γηα ηηο απαηηνχκελεο βάξδηεο ζηηο ζθνπηέο γχξσ απφ ην ζηξαηφπεδν θαη ιίγνη πνπ βξέζεθαλ απηή ηε κέξα ειεχζεξνη ππεξεζίαο θαη ηειηθά θνπξνζθπιηάδαλε δεμηά αξηζηεξά θαη κέζα ζηνλ έξεκν ρψξν ηνπ ζηξαηνπέδνπ. Ώπηφο έπξεπε λα είλαη ζε ζπλαγεξκφ. Πξνζεθηηθφο θαη απζηεξφο ζε φπνηνλ πιεζηάδεη, λα ηνλ ζηακαηήζεη έγθαηξα θαη λα αθνινπζήζεη φιε ηελ πξνβιεπφκελε ηειεηνπξγία. Ήηαλ πνιχ άιισζηε λα ηνπ ηελ έρνπλ ζηεκέλε; ΋ρη, βέβαηα! ΋ξζηνο κε ην φπιν παξά πφδα έπξεπε λα θνηηάδεη ζπλερψο γχξσ ηνπ θαη λα αθνπγθξάδεηαη θάζε αζπλήζηζην ήρν. Διίζηα πνιηηηθή θφβνπ απέλαληη ζε αλχπαξθηνπο ερζξνχο, αιιά ν ζηξαηφο έρεη πάληα ηε δηθή ηνπ ινγηθή. Με δεηάο ινγηθέο εμεγήζεηο γηα κηα ζεηξά ζπκπεξηθνξέο. Βίλαη κάηαηνο θφπνο. Μπξνζηά ήηαλ ν δξφκνο. Πεξαληδάδα γηα ηνπο πνιίηεο, αιιά ζε θάπνηα απφζηαζε. ΋ινη νη πεξαζηηθνί γπξλνχζαλ ην θεθάιη ηνπο πξνο απηφλ θαη ηνλ παξαηεξνχζαλ. Κακηά άιιε αληίδξαζε. Άγλσζηεο νη ζθέςεηο πνπ πεξλνχζαλ απφ ην κπαιφ ηνπο. Ίζσο αδηάθνξεο. Πηζαλφλ αξλεηηθέο. Αελ ήηαλ δα νη ζηξαηησηηθνί απηήλ ηελ επνρή θαη νη αγαπεκέλνη ηνπ ιανχ. Δ θπξίαξρε ζθέςε ζην κπαιφ ηνπ ήηαλ: Πφηε ζα πεξάζνπλ νη ηέζζεξηο ψξεο πνπ ήηαλ ε βάξδηα [245]

ηνπ ζηε ζθνπηά, λα πάεη λα ηεληψζεη ην θνπξαζκέλν ζψκα ηνπ ζην άβνιν θξεβάηη. Δ επφκελε κέξα πξνβιεπφηαλ θνπξαζηηθή. Βίρε ήδε πεξάζεη ε κία ψξα θαη ζε ιίγν ζα άξρηδαλ λα επηζηξέθνπλ νη εμνδνχρνη. Σφηε ήηαλ πνπ ηελ αληηιήθζεθε. Γηα πξψηε θνξά. Βίρε ζηακαηήζεη αθξηβψο απέλαληί ηνπ θαη ηνλ θνίηαδε. Σνλ θνίηαδε ζπλέρεηα, ρσξίο ζηακαηεκφ. Έλησζε ηελ απηνλφεηε ηαξαρή θαη ακεραλία πνπ ζπλεπάγεηαη θάηη ηέηνην, αιιά δελ ηνπ επηηξεπφηαλ λα ηεο κηιήζεη. Σν παξάμελν ήηαλ φηη νχηε θη απηή έπαηξλε θάπνηα πξσηνβνπιία . Βθεί, ζρεδφλ αθίλεηε, ζε απφζηαζε πεξίπνπ ηξηάληα κέηξσλ πξνζεισκέλε ηεο ζ’ απηφλ. Ήηαλ λέα. Πιεζίαδε ίζσο ηα είθνζη. Φνξνχζε κηα θνχζηα ζηελή θαη κηα κπινχδα ζην ζηέι. Σα καιιηά ηεο θαζηαλά θαη καθξηά. Ίζσο θαη ηα κάηηα ηεο, αιιά δελ ππήξρε αξθεηφ θσο γηα κηα μεθάζαξε εηθφλα. Δ γεληθή εληχπσζε ήηαλ: Έλα ζπκπαζεηηθφ λέν θνξίηζη Σν βιέκκα ηεο είρε θάηη ην παξαθιεηηθφ θη ήηαλ νιφθιεξε πξνζεισκέλε ζ’ απηφλ. Πξνζπάζεζε λα ηελ αγλνήζεη, έθαλε πσο θνίηαδε αιινχ, κα εθείλε είρε ην αλππνρψξεην πείζκα, πνπ δίλεη ε απφγλσζε. Κάπνηα ζηηγκή ηνπ κίιεζε. Σελ άθνπζε λα ιέεη: -

Δ ! θαληάξε! Δ! θαληάξε κ’ αθνύο; ΢ε ζέλα κηιάσ. Πόηε απνιύεζαη; Αε κπνξνχζε λα θάλεη ηνλ αδηάθνξν. Σελ πξφζεμε θαιχηεξα. Μήπσο ήηαλ

γλσζηή ηνπ; Μήπσο ηελ είρε μαλαδεί; ΋ρη! ΋ρη, δελ ηνπ ζχκηδε ηίπνηα. Άιισζηε, εδψ ζηνπ δηαφινπ ηε κάλα, πνπ ππεξεηνχζε ηε ζεηεία ηνπ δελ ήμεξε θαλέλαλ; Μφλν έλαλ ληφπην θαληάξν, θαιφ θίιν, θαη θάηη άιιεο νπδέηεξεο θαη ηππηθέο γλσξηκίεο ζηηο ιίγεο ψξεο πνπ είρε θπθινθνξήζεη ζηελ πφιε. Ώπηή φκσο επέκελε θαη κάιηζηα θνξηηθά: -

Πόηε θεύγεηο, πόηε; Πόηε παίξλεηο ην απνιπηήξην; Αελ γηλφηαλ λα παξηζηάλεη ηνλ κνπγθφ, έπξεπε λα απαληήζεη:

[246]

- Με κ’ ελνριείο, δελ επηηξέπεηαη λα κηιάκε ζε πνιίηεο. Από ζηηγκή ζε ζηηγκή ζα πεξάζεη ε πεξίπνινο. Με ζε δεη εδώ θνληά κνπ. Θα βξσ ηνλ κπειά κνπ, θνπέια!

- Πεο κνπ όκσο, πόηε θεύγεηο; Αελ γηλφηαλ έπξεπε θάηη λα ηεο πεη. Ώιιηψο δελ ζα μέκπιεθε καδί ηεο.

- ΢ε κεξηθνύο κήλεο - ΢ε παξαθαιώ, ζε ηθεηεύσ, πάξε κε καδί ζνπ! Πάξε κε καδί ζνπ, δελ ζα ζνπ γίλσ βάξνο, βνήζα κε λα μεθύγσ από δσ, δελ αληέρσ άιιν!

- Ση ιεο θνξίηζη κνπ, είζαη κε ηα θαιά ζνπ!

- Πάξε κε καδί ζνπ, δελ αληέρσ άιιν! Θα πέζσ ζηε ζάιαζζα θαη ζα πληγώ. ΢ην ιέσ λα ην μέξεηο!

- Φύγε θνξίηζη κνπ, δελ γίλνληαη απηά! Φύγε ζε παξαθαιώ! Έξρεηαη ε πεξίπνινο! Έηζη κε φιε ηελ αγσλία ηνπ, κε ηα παξαθαιεηά γιίησζε απφ ην ζηξίκσγκα ηεο. Με έλαλ καγηθφ ηξφπν αίθλεο εμαθαλίζηεθε. ΢ε κεξηθά ιεπηά πέξαζε ε πεξίπνινο θαη έγηλε φιε ε πξνβιεπφκελε δηαδηθαζία. ΢ε ιίγε ψξα, άξρηζαλ λα επηζηξέθνπλ νη θαληάξνη απφ ηελ έμνδφ ηνπο θαη ην «επεηζφδην» δελ έγηλε γλσζηφ ζε θαλέλαλ. Ξεράζηεθε. Ώθφκα θη απ’ ηνλ ίδηνλ. Έηζη κνλφηνλα πέξαζαλ θαη νη ππφινηπεο κέξεο. Πιεζίαδε πηα ε απφιπζή ηνπ. Μηα κέξα ν ληφπηνο θίινο ηνπ, ζε κηα απξφζκελε ζηηγκή, ηνπ είπε: - Σα έκαζεο; Υζεο ην βξάδπ ε ζάιαζζα μέβξαζε έλα πηώκα. Ήηαλ έλα θνξίηζη πνπ θαζόηαλ θνληά ζην ζπίηη κνπ. ΋ινη ιέλε πσο πλίγεθε ελώ θνιπκπνύζε. Άιινη, όηη απηνθηόλεζε. Αε ηφικεζε λα ηνλ ξσηήζεη ηίπνηα. Πψο ήηαλ ην θνξίηζη, ηη ραξαθηεξηζηηθά είρε. Αελ είπε θνπβέληα. ΋ια ηα παξάρσζε ζε κηα ζθνηεηλή γσληά ηνπ κπαινχ ηνπ, ειπίδνληαο φηη πξφθεηηαη γηα ζχκπησζε. Δ απνξία ηνλ ηαιαλίδεη αθφκα θαη ζήκεξα.

[247]

48. Ο αζιεηηζκόο ελώλεη ΢ηε κεξαξρία ηνπ Έβξνπ ππήξρε ππεχζπλνο αμησκαηηθφο αζιεηηθψλ εθδειψζεσλ. Ώπηφο νξγάλσλε εζσηεξηθά πξσηαζιήκαηα ζηηο δηάθνξεο κνλάδεο θη άιιεο αζιεηηθέο εθδειψζεηο. Θα ζαο αθεγεζψ δπν ζρεηηθά πεξηζηαηηθά. Ήκνπλ βαζηθφ κέινο ηεο πνδνζθαηξηθήο νκάδαο ζηε κνλάδα. Βθιέθηνξαο θαη αξρεγφο ήηαλ ν αδεξθφο ελφο γλσζηνχ παίθηε ηνπ Βζληθνχ Πεηξαηψο. Καιφο κπαιαδφξνο απηφο, είρε ηελ άπνςε φηη είκαη ρξήζηκνο ζηελ νκάδα. ΢’ έλαλ αγψλα κε ηελ κνλάδα ηνπ ΢ΒΜ (εθνδηαζκφο θαη κεηαθνξέο) ζην ζηξαηφπεδν ηνπ Μ. Ώιεμάλδξνπ, ηα πξάγκαηα δπζθφιεςαλ γηα καο. Βλψ ήηαλ νιηγάξηζκε κνλάδα είρε θαιή νκάδα θη ν αγψλαο πξνκελπφηαλ ληέξκπη. Παξά ηηο εθαηέξσζελ πξνζπάζεηεο ζην πξψην εκίρξνλν ηα δίρηπα παξέκεηλαλ αλέπαθα. ΢ηελ εμέδξα θπξηαξρνχζακε γηαηί ε δχλακή καο ζε άληξεο ήηαλ ππεξδηπιάζηα ησλ ΢.Β.Μ. Φίιαζινο θαλαηηθφο θαη πξνθαλψο ππνζηεξηθηήο καο ήηαλ ν ινραγφο ηνπ Ώ2 κε ηνλ νπνίν είρα κέρξη ηψξα πνιιά ληξάβαια. ΢ην εκίρξνλν εκςχρσλε ηνπο παίθηεο.

- Πάλσ ηνπο παηδηά! Να ηνπο ηζαθίζνπκε!! Άξρηζε ην δεχηεξν εκίρξνλν θαη ζε κηα ζηηγκή αδξάλεηαο καο θφιιεζαλ ην γθνιάθη. Παγσκάξα ζηνπο νπαδνχο καο. Γθνι απηνί; ΢έληξα εκείο! Ο αξρεγφο ζην επφκελν δίιεπην, κεηά απφ ληξίπιεο θαη θνιπάθηα, κπήθε κε ηελ κπάια ζηα δίρηπα. Ώλαθνχθηζε! Αηαηηεηήο ήηαλ έλαο έθεδξνο απφ ηα δηπιαλά ηεζσξαθηζκέλα, πνπ ήηαλ παξαηεξεηηθφο θη αθξηβνδίθαηνο. Ο αγψλαο ζπλερίζηεθε ακθίξξνπνο θαη πήγαηλε γηα ηζνπαιία. ΋κσο ιίγν πξηλ ην ηειηθφ ζθχξηγκα, ην θάξδνο κνπ; ν θαιφο Θενχιεο; δελ μέξσ! Με έλα αξηζηεξφ ζνπηάθη έζηεηια ηε κπάια ζην γάκα! Σν ηη έγηλε δελ πεξηγξάθεηαη. Οη δηθνί καο κπήθαλ ζηνλ αγσληζηηθφ ρψξν θαη κε ζήθσζαλ ζηα ρέξηα. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ θη ν ινραγφο. Κάπνηα ζηηγκή [248]

ζπλαληήζεθαλ ηα βιέκκαηά καο. Σφηε ζπλεηδεηνπνίεζε ηελ θαηάζηαζε. Γχξηζε ζαλ αζηξαπή ην θεθάιη αξηζηεξά-δεμηά θη ακέζσο απνκαθξχλζεθε ςηζπξίδνληαο: - Ση θάλσ ν καιάθαο; Βγψ φκσο ήκνπλ επηπρηζκέλνο γηαηί είδα λα επαιεζεχεηαη ε ξήζε φηη «ν αζιεηηζκφο ελψλεη ηνπο αλζξψπνπο». Οη πξνθαηαιήςεηο, δπζηπρψο, ηνπο ρσξίδνπλ. Μηα άιιε θνξά ζηελ πξσηλή αλαθνξά κάο ελεκεξψλνπλ φηη ηελ άιιε Αεπηέξα ζα γίλεη αλψκαινο δξφκνο Μάθξε-΢ηξαηφπεδν, πεξίπνπ δέθα ρηιηφκεηξα, κε πιήξε εμάξηπζε. Σν ζαθίδην, ηα άξβπια θαη ην ηνπθέθη Μ1. ΋ζνη ελδηαθέξνληαη λα ην δειψζνπλ ζηνλ επηινρία. Ήκνπλ απφ ηνπο πξψηνπο. Με θνίηαμε θαιά-θαιά: - Θ’ αληέμεηο, γέξν; Με ηα θξηηήξηα ηνπ ζηξαηνχ θαη ηεο επνρήο ήκνπλ κεγάινο, αθνχ είρα πάξεη αλαβνιή ιφγσ ζπνπδψλ.

- Με ζε λνηάδεη Πξάγκαηη, ηε Αεπηέξα ην πξσί, έλα δηθφ καο Νηφτηο, καο πήγε ζηε Μάθξε. Ήκαζηαλ θακηά δεθαξηά. Βθεί ήηαλ θη άιινη απφ άιιεο κνλάδεο. Ίζσο πάλσ απφ εθαηφ. Ο επηθεθαιήο αμησκαηηθφο κάο εμήγεζε. Ώπηφο ζα πεγαίλεη κπξνζηά κε ην ηδηπ θαη πίζσ καο ζα ππάξρεη έλα κεγάιν ΡΒΟ λα καδεχεη ηξαπκαηίεο ή απηνχο πνπ ζα εγθαηαιείπνπλ ηελ πξνζπάζεηα. Αφζεθε ε εθθίλεζε. Ξεθηλήζακε. Οη πεξηζζφηεξνη θνπξηφδνη έθπγαλ κε θφξα θαη πέξαζαλ κπξνζηά. Βγψ αθνινχζεζα ζπληεξεηηθή ηαθηηθή. ΢ηγά-ζηγά κε ζηαζεξφ ξπζκφ. ΢ε ιίγν άξρηζαλ νη απνρσξήζεηο. Σν ηδηπ θαη νη πξνπνξεπφκελνη ράζεθαλ απφ ηα κάηηα κνπ, αιιά εκέλα κε γέκηδε ην νιπκπηαθφ ηδεψδεο ηνπ Κνπκπεξηέλ: Σεκαζία δελ έτεη ε λίθε! Σεκαζία έτεη ε ζσκκεηοτή! Κάπνπ κεηά ηε κέζε άθνπζα πίζσ κνπ θσλέο. Με πιεζίαδε ην ΡΒΟ κε αξθεηνχο θαληάξνπο ζηελ θαξφηζα. Έλαο δηθφο καο θψλαμε: [249]

- Παξάηα ηα, ξε Λεπηέξε. Να πάκε γηα θαγεηό! Βγψ φκσο πεηζκσκέλν κνπιάξη! Σ’ άξβπιά κνπ ήηαλ παιαηά θαη ρηιηνκεηαρεηξηζκέλα. Έλησζα ηα θαξθηά λα κε πιεγψλνπλ. ΋κσο ηίπνηα. Ώθνινπζνχζα ην ζηαζεξφ ξπζκφ ηεο ρειψλαο κφλν, πνπ νη ιαγνί, θαληάδνκαη εδψ, ζα είραλ πηα θηάζεη ζην ηέξκα! Ο αλζππνινραγφο, πνπ θαζφηαλ δίπια ζηνλ νδεγφ ηνπ ΡΒΟ θάπνηα ζηηγκή δελ άληεμε: - Άληε θαληάξε, αξθεηά. Παξάηα ηα πηα! Βγψ έθαλα ηνλ θνπθφ!

Κάπνηε έθηαζα ζηε ζηξνθή γηα λα κπσ ζην

ζηξαηφπεδν. Βθεί ήηαλ ζηακαηεκέλν ην ηδηπ κε ηνλ νδεγφ θαη ηνλ ππεχζπλν αμησκαηηθφ μεθνχκπσην κε ην πειήθην ζην ρέξη. ΋ηαλ έθηαζα θνληά ηνπ, κε απεπδηζκέλν χθνο κνπ είπε εθείλν ην ππέξνρν, πνπ φπνηε ην ζπκάκαη γεκίδεη ε θαξδνχια κνπ απφ επραξίζηεζε: - Άληε, ξε Εάηνπεθ! Μαο έζθαζεο! Έθηαζα ζηνλ ηεξκαηηζκφ θη έθνςα ηειεπηαίνο θαη θαηατδξσκέλνο ην λνεηφ λήκα! Πεξίκελα λα κε θαηζαδηάζνπλ! Ώιιά δελ έγηλε ηίπνηε. Οη θαληάξνη ζεβάζηεθαλ ηα «γεξαηεηά» κνπ. Οη αμησκαηηθνί θνπβέληα. Ήκνπλ άιισζηε ν κφλνο θαληάξνο ηεο δηθήο καο κνλάδαο πνπ ηεξκάηηζε. ΋ηαλ έβγαια ηηο αξβχιεο θαηάιαβα γηαηί πνλνχζα. Οη κάιιηλεο θαη ηξππεκέλεο θάιηζεο ήηαλ θαηακαησκέλεο, νη παηνχζεο θαη θπξίσο νη θηέξλεο ήηαλ θφζθηλν. ΋κσο, κπξνο ηα θάιιε ηη είλαη ν πφλνο; Έλησζα γεκάηνο θαη δηθαησκέλνο. Άζε πνπ ν γηαηξφο ηεο κνλάδαο κ’ έβγαιε ηξεηο κέξεο ειεχζεξν ππεξεζίαο. Λίγν ήηαλ απηφ; Γιίησζα ηξία γεξκαληθά λνχκεξα ζθνπηά θαη ηξεηο εζληθέο εζηθέο δηαπαηδαγσγήζεηο. ΐξαβείν φκσο γηα ηνλ ηειεπηαίν δελ πξνβιέπαλε νη θαλνληζκνί!

[250]

49. Ζ Μπέηπ Οη ζπδεηήζεηο γηα ηηο γπλαίθεο θαη ην ζεμ ήηαλ ζηελ εκεξήζηα δηάηαμε ζην ζηξαηφ. Ώξζεληθά φινη, πάλσ ζηα ληνπδέληα ηνπο, απνκνλσκέλνη ζηελ αθξηηηθή πφιε, καθξηά απ’ ηα ζπίηηα ηνπο, κε πεξηνξηζκέλεο εμφδνπο, κε ζπάληεο έσο θαζφινπ άδεηεο, κε αλχπαξθηεο πιηθέο δπλαηφηεηεο αθήλνληαλ ζηα φλεηξα, ηηο αλακλήζεηο θαη ζηηο πξνζκνλέο ηνπ κέιινληνο. Ώπηφ ην θιίκα δεκηνπξγνχζε ηελ ηάζε γηα πηθάληηθεο ηζηνξίεο, γηα ζφθηλ αλέθδνηα. ΢ηηο ειεχζεξεο ψξεο άξρηδε ν θαζέλαο λα δηεγείηαη πξαγκαηηθέο ή θαληαζηηθέο ηζηνξίεο, δηαλζηζκέλεο κε αλαηνκηθέο ιεπηνκέξεηεο, ιάγλα ιφγηα θη φ,ηη άιιν πεξλνχζε απφ ηε θαληαζία ηνπ. Ο θαζέλαο έθαλε ηνλ πεξπαηεκέλν. Φηγνχξα θαη μεξφ ςσκί. ΢ηελ πφιε ή ην ρσξηφ ηνπ ηνλ πεξηκέλεη κηα φκνξθε χπαξμε κε αδεκνλία, πίζηε θαη αλνηρηή αγθαιηά. Οη πεξηζζφηεξνη δελ είραλ νηθνγελεηαθφ έκβαζκα θαη νη ζπληξηπηηθά ιηγφηεξνη είραλ ηαθηηθή επηηαγή απφ ην ζπίηη. Δ κάλα, ζπλεζηζκέλε απφ ηα θνηηεηηθά ρξφληα έζηειλε ζρεδφλ ηε κηζή ζχληαμε ζηνλ θαλαθάξε ηεο. Ήκνπλ απφ ηνπο επλνεκέλνπο ζηνλ ηνκέα απηφ. Πνιιά παηδηά ηελ έβγαδαλ κε ην κεληαίν κηζζφ ηνπ θαληάξνπ. Σφηε απηφο αλεξρφηαλ ζην «ζεβαζηφ» πνζφ ησλ 52 δξαρκψλ. Αειαδή 10 παθέηα «Βθιεθηά Ώγξηλίνπ» ην κήλα. Ώπηά θαη ην θαγεηφ ζην θαδάλη. Σξεηο θνξέο ηε βδνκάδα παηάηεο κπινπκ θαη ηξεηο θνξέο θαζνπιάδα ζνχπα, έζησ θη αλ έμσ έζθαγε ν ηδίηδηθαο. ΋κσο ην θαγεηφ θαηέβαηλε ζαλ λα ήηαλ κάλλα εμ νπξαλνχ. Εδηαίηεξα κεηά απφ άζθεζε ή πνξεία, δελ ήηαλ ζπάλην λα ζρεκαηίδεηαη νπξά γηα καξκίηα ζην ηέινο. Πνιιά παηδηά απφ καθξηλά θη απνκνλσκέλα ρσξηά ήηαλ «ιεπθφ ραξηί». Πξψηε θνξά έβγαηλαλ απφ ηα φξηα ηνπ ρσξηνχ κε ηε ζηξάηεπζε. Αελ είραλ απηνλφεηεο εκπεηξίεο φπσο, γηα παξάδεηγκα, πψο είλαη ε ζάιαζζα. Κξαηνχζαλ φκσο ηελ αγλφηεηα θαη ηε κπέζα ηεο ειιεληθήο ππαίζξνπ. Δ ηειεφξαζε δελ είρε

[251]

θέξεη ζην ρσξηφ ηνλ άθξαην θνζκνπνιηηηζκφ, δελ είρε θνπξζέςεη αθφκε ηα πάληα. Σα βξάδηα ηα θξεβάηηα αλαζηέλαδαλ, ε λπρηεξηλή βάξδηα ζηε ζθνπηά, νη ππαίζξηνη θακπηλέδεο ήηαλ νη ρψξνη πνπ έθξπβαλ ηνπο ππφθσθνπο αλαζηελαγκνχο ηεο άηαηξεο ηθαλνπνίεζεο. Ήκαζηαλ αξθεηά καθξηά απφ ηνλ πνιηηηζκφ. ΢ηε κνλάδα είρα δηάθνξεο παξέεο. Με δηαθνξεηηθνχο ηνκείο ελδηαθεξφλησλ. Αχν Καιακαηηαλνί, θαιά παηδηά, κνπ είραλ ςήζεη ην ςάξη ζηα ρείιε.

- Πάκε ξε Λεπηέξε! Δίλαη θαηλνύξγηα θαη θαιή! Πιεξσκέλνο έξσηαο!

΋ιν ην απέθεπγα. Τπεθθπγέο, δηθαηνινγίεο αιιά

θάπνηε έθηαζε ν θφκπνο ζην ρηέλη. Φνβήζεθα κελ αξρίζνπλ άιινη ζπλεηξκνί.

- Λεο ξε!... Μήπσο είλαη απ’ ηνπο άιινπο; Άληε λα πείζεηο κεηά φηη δελ είζαη ειέθαληαο. ΋ηαλ ζπλέπεζαλ νη έμνδνί καο θαη ηξαβήμαλε θάησ ζηε πφιε, ληνπγξνχ γηα ην ιηκάλη. Βγψ έλησζα φηη πάσ γηα εγρείξεζε. Ώλεβήθακε ηα ζθαιηά ηνπ «ζπηηηνχ». ΢ην ζαιφλη επηπρψο δελ ήηαλ άιινη. Μπήθε κέζα ν πξψηνο. Σνλ μεπέηαμε ζ’ έλα δεθάιεπην. Μπήθε ν δεχηεξνο, κηα απφ ηα ίδηα. Ήξζε ην πιήξσκα ηνπ ρξφλνπ.

- Κνπξάγην, Λεπηέξε, είπα κέζα κνπ. Μπήθα ζηε κηζνζθφηεηλε θξεβαηνθάκαξα. Έλα δηπιφ θξεβάηη, έλα κηθξφ θνκνδίλν, δίπια ηνπ κηα κνλή ληνπιάπα, κηα θαξέθια θνληά ζηελ πφξηα θαη δχν θάδξα ζηνλ ηνίρν. Αελ ζπκάκαη ηη ήηαλ. Σν θνξίηζη βγήθε απφ ηε δηπιαλή ηνπαιέηα θαη κε βαξηεζηεκέλε θσλή είπε: - Έια λα ηειεηώλνπκε! Μηα αζηξαπή ιεο θαη θψηηζε ην δσκάηην, έλαο ζεηζκφο ηα αλαπνδνγχξηζε φια. Δ θσλή κ’ έθαλε λα πξνζέμσ ην πξφζσπν. Έκεηλα άγαικα! Σν ίδην θαη εθείλε ε θαθνκνίξα. Μείλακε γηα ιίγν αθίλεηνη ιεο θαη καξκάξσζε φιε ε πιάζε.

[252]

Ώπέλαληη κνπ είρα κηα απφ ηηο ζπληξφθηζζεο ησλ παηδηθψλ κνπ ρξφλσλ. Έλα αηίζαζν θνξίηζη πνπ ήζειε λα είλαη κέζα ζ’ φια. Ώπηή κίιεζε πξψηε: - Σώξα κε ιέλε Μπέηπ! Αελ είρα ηη λα πσ. Ν’ αλνίμεη ε γε θαη λα κε θαηαπηεί. Άξρηζε ε εμνκνιφγεζε. Δ ίδηα ηξαγηθή ηζηνξία, ηα ζπλήζε πεξηζηαηηθά. Ση ηξάβεμε γηα λα γιηηψζεη ηελ «πξνζηαζία» απφ ηνλ άλζξσπν πνπ ηελ έβγαιε ζην θιαξί. Καη άιια παξφκνηα.

- Θα μεθύγσ, Λεπηέξε! ΢ην ππόζρνκαη! Έρσ καδέςεη θάπνηα ιεθηά θαη παίξλσ έλα λνίθη από ηε Θεζζαινλίθε. Ση λα ηεο πσ; Ήηαλ έλα δηθφ καο παηδί, έλα παηδί ηεο γεηηνληάο καο.

- Μαθάξη!

- Έια ηώξα, αθνύ ήξζεο. Γε ζέισ ιεθηά από ζέλα. Βγψ ήκνπλ πηψκα. Ώξλήζεθα. Αελ επέκεηλε θη απηή.

- Έια όπνηε ζέιεηο. Κη αλ ρξεηαζηείο ιεθηά κπνξώ λα ζνπ δαλείζσ! Έθπγα κε ηελ νπξά ζηα ζθέιηα. Οη άιινη δχν κε πεξίκελαλ έμσ απφ ην ζπίηη.

- Άληε, ξε γέξν! Ση έθαλεο κηα ώξα κέζα; Ση λα πσ; - Ωξαία ήηαλ! Ώλέβεθα ζηελ εθηίκεζή ηνπο. Ώπφ ηφηε έρνπλ πεξάζεη πάλσ απφ ζαξάληα ρξφληα. Ώπηφ ην θνξίηζη δεη ή πέζαλε; Αελ μέξσ. Αελ ζπλαληεζήθακε μαλά, νχηε άθνπζα θαλέλα λέν ηεο. Σψξα, ζηε δχζε ηεο δσήο, θαηαγξάθσ απιψο ην πεξηζηαηηθφ. Βχρνκαη λα δεη θαη λα πξαγκάησζε ηα ζρέδηά ηεο. Βγψ ζέισ λα ηε ζπκάκαη ζαλ εθείλν ην αλππφηαθην αγνξνθφξηηζν ησλ παηδηθψλ παηρληδηψλ καο.

[253]

50. Πώο «πέζαλε» ην παξειζόλ κνπ ΋ηαλ κπήθακε γηα ηα θαιά ζην 1965 είρα θηάζεη ζε πξνζσπηθφ αδηέμνδν. Πηπρίν αθφκα δελ είρα πάξεη. Υξψζηαγα αξθεηά καζήκαηα θαη έκπαηλαλ πηεζηηθά ηα εξσηήκαηα πνηα ζα ήηαλ ε ζπλέρεηα. Σφηε απφ ηε Νενιαία κνπ αλάζεζαλ λέα θαζήθνληα ζηε Θεζζαιία. Μάδεςα ηα ιηγνζηά κνπ πξάγκαηα θαη κεηαθφκηζα ζηελ παηξίδα κνπ, ην ΐφιν. Μαδί κνπ πήξα φ,ηη πιηθφ είρα απφ ηε ζπκκεηνρή κνπ ζην ζπλδηθαιηζκφ ηα ηξία πξνεγνχκελα ρξφληα. Ώλαθνηλψζεηο ηνπ «Ώξηζηνηέιε» - εληαίνπ ηφηε ζπιιφγνπ ηεο Φπζηθνκαζεκαηηθήο - θη άιισλ ζπιιφγσλ, ηεο ΓΔ΢ΠΑ θαη θπξίσο ηεο ΔΦΔΔ. Ώπνθάζεηο, αθίζεο, πεξηνδηθά, αιιεινγξαθία, απνθφκκαηα εθεκεξίδσλ, ζεκαηνχιεο, ζήκαηα ζε θαξθίηζεο, ηέηνηα! ΐέβαηα, θάζε θνξά πνπ αλέβαηλα ζην ΐφιν θνπβαινχζα καδί κνπ θαη θάπνηα πξάγκαηα. Μπνξψ έηζη λα ηζρπξηζηψ φηη είρα κηα αμηφινγε ζπιινγή γηα ηα ζπκβάληα ηεο λενιαίαο εθείλεο ηεο επνρήο. Με θάπνην ηξφπν, φρη κε ηδηαίηεξε επηηπρία, έπαημα ηνλ «θαζνδεγεηηθφ» κνπ ξφιν. ΋κσο νη ιίγνη κήλεο κνπ άθεζαλ ζεηηθή ζνδεηά. Σαμίδεπζα θαη γχξηζα ηνλ θάκπν, θπξίσο κε ην ηξέλν. Πήγα ζηελ Λάξηζα, ηα Σξίθαια, ηελ Καξδίηζα θαη ζε πνιιά ρσξηά. Γλψξηζα αλζξψπνπο. Βίδα πξάγκαηα, πνπ ζηε δσή ηεο πξσηεχνπζαο δελ ηα ζπλαληάο ή κάιινλ δελ δίλεηο ηελ πξέπνπζα ζεκαζία. ΋κσο εδψ ζηνλ πεξηνξηζκέλν ρψξν κηαο κηθξήο πφιεο κεξηθέο ιεπηνκέξεηεο ζα έιεγε έλαο άζρεηνο - είλαη φιε ε δσή ηνπο. Πνηέ δελ κπνξείο λα αγλνήζεηο ην Ώ θαη ην Χ ηεο χπαξμήο ηνπο. Ήηαλ ινηπφλ κηα ρξήζηκε εκπεηξία. Κάπνηα ζηηγκή πξνο ην ηέινο ηνπ ρξφλνπ θαηέιεμα ζε κηα λέα απφθαζε.

-

Θα πάσ θαληάξνο! Να θύγεη από πάλσ κνπ απηόο ν βξαρλάο. Απζηπρψο έηζη καο αλάγθαζαλ λα ζθεθηφκαζηε θαη λα ληψζνπκε γηα ην ζηξαηφ

νη ζπλζήθεο ηεο επνρήο.

[254]

΋ηαλ ην έκαζαλ ζηελ Ώζήλα κε πήξαλ ακέζσο ηειέθσλν. Ο Σάθεο Μπελάο κνπ είπε απζηεξά: -

Να έξζεηο ακέζσο θάησ! Πήγα λα ην απνθχγσ: - Γελ έρσ ιεθηά γηα εηζηηήξηα.

- Θα ζηα δώζνπκε εκείο!

Έηζη θαηέβεθα πάιη ζηελ Ώζήλα. Οη ζπδεηήζεηο ήηαλ ράζηκν ρξφλνπ. Μέζα κνπ ην ζέκα είρε θιεηδψζεη. Σνλ Εαλνπάξην παξνπζηάζηεθα ζηελ Κφξηλζν. ΢ε άιιεο επθαηξίεο ζα κηιήζσ γηα ηε δσή κνπ ζην ζηξαηφ. Βδψ ζέισ λα αθεγεζψ κηα κφλν πιεπξά. Σν πξαμηθφπεκα κε βξήθε ζηελ Ώιεμαλδξνχπνιε κε φιεο ηηο ζπλέπεηεο, πνπ θαληάδεζηε. Αελ ζέισ λα θάλσ ηνλ έμππλν. Ώιιά απνκνλσκέλνο πάλσ απφ έλαλ ρξφλν εθεί ςειά ζηελ άθξε ηεο Βιιάδαο ρσξίο άδεηεο, κε κηα κηθξή θαη πξνζεθηηθή αιιεινγξαθία κε δπν-ηξία άηνκα έδεζα ην ζηξαηνθξαηηθφ θιίκα θαη κχξηζα ηε δηάρπηε επηζπκία πνιιψλ λα ιχζνπλ ην γφξδην δεζκφ κε δξαζηηθφ ηξφπν. Πνιιέο θνξέο αθνπζηήθαλ ηέηνηα

ιφγηα ζε αλαθνξέο, ζε καζήκαηα, ζε θάζε

επθαηξία. Σηο επφκελεο κέξεο νη ιχθνη, πνπ ηνπο είρα ζθηά πίζσ κνπ εθείλα ηα ρξφληα, ζην ΐφιν, παξνπζηάζηεθαλ θνπξηφδνη θαη απεηιεηηθνί ζην ζπίηη. Έλαο απφ απηνχο ν Θσκάο! Γεηνχζαλ ηα ραξηηά ηνπ Λεπηέξε, λα βξνπλ νλφκαηα, θαηαιφγνπο, λα ζηείινπλ θη άιιν θφζκν κέζα. Γηα ηπραίνπο ιφγνπο ε κάλα είρε δηαιχζεη ην δηθφ ηεο ζπηηηθφ θαη είρε πάεη ζην ζπίηη ηεο θφξεο ηεο. Ο παηέξαο είρε κείλεη αλήκπνξνο ζην θξεβάηη θαη δε κπνξνχζε λα ηνλ θνπκαληάξεη κφλε ηεο. Ώο είλαη θαιά ε αδεξθνχια καο ε ΐαγγειίηζα. Γεξνθφκεζε ηνπο γνλείο καο, ηξαβψληαο ηνπ Υξηζηνχ ηα πάζε, έρνληαο ζπγρξφλσο άξξσζην θαη ηνλ δηθφ ηεο άληξα, πνπ έκπαηλε θη έβγαηλε ζηα λνζνθνκεία. ΋,ηη δελ ρψξεζε ζην ζπίηη ηεο ΐαγγειηψο, ηα ιίγα έπηπια θη άιια κηθξνπξάγκαηα ηα πήγε ζ’ έλα δσκάηην ηεο ζείαο Μαξίαο κε έλα ζπκβνιηθφ [255]

λνίθη. Μαδί ήηαλ θαη ηα πξνζσπηθά κνπ πξάγκαηα. ΋ια απηά ζε αλχπνπην ρξφλν, ην 1966, ελψ εγψ ππεξεηνχζα ηε ζεηεία κνπ. Δ κάλα δελ είπε ηίπνηα. Ξεζήθσζαλ ηα πάληα. Λπζζαζκέλνη δε ζεβάζηεθαλ ηνλ θαηάθνηην παηέξα. Αχν εχζσκα γατδνχξηα ζήθσζαλ ην ζηξψκα γηα λα βξνπλ απφ θάησ ηα κεγάια κπζηηθά. Έθπγαλ ηφηε άπξαθηνη. Ώλ δνπλ αθφκα δελ ηνπο εχρνκαη αλάινγε ηχρε. Ο Θεφο αο ηνπο ζπγρσξήζεη. Βγψ πξνζσπηθά δπζθνιεχνκαη. Αελ εθάξκνδαλ απιψο εληνιέο. Τπεξέβαιιαλ, απνιακβάλνληαο ηε κηθξνεμνπζία θη απηφ είλαη ην έγθιεκά ηνπο. Ώξγφηεξα ήξζαλ νη λέεο πεξηπέηεηεο. Βγψ ήκνπλ ζηε «Μπνπκπνπιίλαο» θαη ζε ιίγν ζα πήγαηλα ζηνπ «Ώβέξσθ». Ο παηέξαο είρε ζην κεηαμχ πεζάλεη. Νέα επίζθεςε ζην ζπίηη. Σψξα νη απεηιέο ήηαλ ζαθείο.

-

Γε ζα μαλαδείο ην γηό ζνπ. Πεο καο πνπ ηα έρεηο θξύςεη.

Ση λα θάλεη ε θαεκέλε ε κάλα. Άκαζε ζηα ηεξηίπηα ηεο Ώζθάιεηαο δελ άληεμε ζηηο απεηιέο, θνβήζεθε γηα ην κηθξφ ηεο γην θαη ηνπο πήγε ζην δσκάηην ηεο ζείαο. Βθεί κάδεςαλ ηα πάληα. Γηα λα ηα κεηαθέξνπλ ζην ππεξεζηαθφ απηνθίλεην ηα έβαιαλ ζε δχν ηξαπεδνκάληηια θαη ηα πήγαλ ζηελ Ώζθάιεηα. Αελ ηα μαλάδα έθηνηε.

-

΋κσο ηη θαληάδεζαη πσο ήηαλ; Λίγα γξάκκαηα πνπ είρα αληαιιάμεη ηα πξνεγνχκελα ρξφληα κε θίινπο θαη

θνξίηζηα. Λίγα βηβιία, κπξνζνχξεο ηεο Α.Ν. Λακπξάθε θη φιν ην άιιν θνηηεηηθφ πιηθφ. Καλέλα πξάκα κπζηηθφ! Ση ήηαλ άιισζηε ηφηε κπζηηθφ, φηαλ ρηιηάδεο πιεξσκέλα κάηηα παξαθνινπζνχζαλ ηελ θάζε θίλεζή καο. Βπηπρψο ιίγνπο κήλεο πξηλ πηαζηψ είρα ζψζεη ην θαινχπη ηεο επίζεκεο ζθξαγίδαο ηεο Δ.Φ.Δ.Δ. Ο γλσζηφο ξφκβνο. ΢πλελλνήζεθα κε ην θίιν κνπ ηνλ Σξηαληάθπιιν θαη ηνλ είρε θέξεη απφ ην ΐφιν ζηελ Ώζήλα. Με απηφ ην θαινχπη ζθξάγηζα ηελ αλαθνίλσζε-θαηαγγειία ηεο Δ.Φ.Δ.Δ. πνπ ζηάιζεθε θαη ζην εμσηεξηθφ. Κάπνηνη κπεκέλνη, βιέπνληαο ηε ζθξαγίδα ίζσο λα ππνπηεχζεθαλ ηελ πεγή ηεο. ΢ηγά ηα κπζηηθά!

[256]

Λίγεο θσηνγξαθίεο. Αελ ππήξραλ θαη πνιιέο, γηαηί

θάπνηεο ήηαλ αιινχ.

Παηδηθέο θσηνγξαθίεο δελ ππήξραλ άιισζηε. Δ πξψηε θσηνγξαθία κνπ, πνπ ζπκάκαη λα ππήξρε ήηαλ κηα νκαδηθή απφ ηε Αεπηέξα Αεκνηηθνχ. ΋ιε ε ηάμε ζηα ζθαιάθηα ηνπ 7νπ Αεκνηηθνχ ηεο Ν. Εσλίαο. Γχξσ ζηα εμήληα παηδηά, αγφξηα θαη θνξίηζηα. ΢ηε κέζε ν θαιφο δάζθαινο θ. Ξηλφο, ζηηο θάησ ζεηξέο νη καζήηξηεο θαζηζκέλεο κε καδεκέλα ζεκλά ηα πφδηα θαη ζηα ςειά ζθαινπάηηα ηα αγφξηα. ΢ε κηα γσληά έλαο θνπξεκέλνο γνπιί θεθάιαο. Βίλαη ε πξψηε απνηππσκέλε εηθφλα ηνπ εαπηνχ κνπ, πνπ ππάξρεη. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη κέζα ζηα πξνζσπηθά ελζπκήκαηα πνπ άξπαμαλ ήηαλ θαη κηα ζεηξά απφ έγρξσκεο εηθνλίηζεο, πνπ καο έδηλαλ ζην θαηερεηηθφ φπνπ απφ θάησ ήηαλ γξακκέλν ην ξεηφ θαη ην εζηθφ δίδαγκα ηεο εβδνκάδαο! ΋ια ράζεθαλ. Υάζεθαλ νξηζηηθά! ΢ηε κεηαπνιίηεπζε θάπνηνη αλαδήηεζαλ ηα δηθά ηνπο θαη θάπνηνη θάηη πέηπραλ. Βγψ δελ ήζεια λα ηνπο πιεζηάζσ κε ηίπνηα. Μέζα κνπ αθφκα ππήξρε ζπζζσξεκέλνο αξθεηφο ζπκφο. Υξεηάζηεθε πνιχο ρξφλνο γηα λα κνπ πεξάζεη. Ίζσο θάεθαλ, ίζσο πεηάρηεθαλ ζηα ζθνππίδηα. Αελ μέξσ ηίπνηα. Δ κάλα κνπ δελ θαηαιάβαηλε ηε δηθή κνπ πιεπξά. Βθείλε είρε ην δηθφ ηεο θαεκφ! Έιεγε θαη μαλαέιεγε ε θαιή κνπ: -

Αρ! Πάλε ηα ηξαπεδνκάληηια!

[257]

Δπηζηξνθή ζηελ Αζήλα 51. 19 Ννεκβξίνπ ΢ε κεξηθά πξάγκαηα ν άλζξσπνο είλαη πξνιεπηηθφο. Ο θφβνο ηνπ ζαλάηνπ, άγλσζηα ζηνηρεία θξπκκέλα ζε απξφζηηεο γσληέο ηνπ κπαινχ, ηνλ δηαθεληεχνπλ θαη θάπνηεο θνξέο ληθάλε ηελ απιή ινγηθή, ηελ άιιε ηάζε ηνπ γηα ηελ απνδεηθηηθή κέζνδν. Σν έρνπκε αθνχζεη, ην έρνπκε δηαβάζεη, ην βιέπνπκε ζπλερψο ζηε δσή. Δ καχξε γάηα, ν αξηζκφο 13, ην θαθφ ζπλαπάληεκα! Έλα παιαηφ ηξαγνχδη ιέεη: Ο κήλαο έρεη δεθαηξείο θαηαξακέλε κέξα δε ζέισ λ’ αληακώζσ άλζξσπν νύηε γηα θαιεκέξα. Κάηη παξφκνην ζπκβαίλεη θαη ζ’ εκέλα. Έλαλ άλζξσπν κε ζεηηθέο ζπνπδέο, «ςπρξφ αλαιπηή» ησλ θαηλφκελσλ ηεο θχζεο θαη ηεο θνηλσλίαο, ζηνλ νπνίν φκσο, πίζσ απφ απηήλ ηελ εμσηεξηθή θξνχζηα, θξχβεηαη έλα άηνκν επάισην ζε θάζε είδνπο επηξξνέο. Βιπίδσ ην ίδην λα ζπκβαίλεη ζηνπο πεξηζζφηεξνπο. Σν ιέσ γηα λα πάξσ θνπξάγην. Βγψ είκαη θνιιεκέλνο κε κηα εκεξνκελία καχξε θαη άξαριε: 19 Νοεκβρίοσ! Κάζε θνξά πνπ έξρεηαη ληψζσ κέζα κνπ έλα ζθίμηκν. Με θπξηαξρεί έλα θαξδηνρηχπη, έλαο ππφθσθνο θφβνο: Ώπφ θάπνπ ζα κνπ έξζεη κηα θεξακίδα, θάηη θαθφ ζα ζπκβεί. Πξνζέρσ ηηο ιαθθνχβεο, ηα απηνθίλεηα, ην θάζε ηη γχξσ κνπ. ΋ηαλ εθείλε ηε κέξα ρηππάεη ην ηειέθσλν απζφξκεηα ιέσ κέζα κνπ: -

Να ‘ην! Απηό είλαη!

[258]

Αχν απαλσηά ηξαγηθά ζπκβάληα ζηε δσή κνπ έγηλαλ ζηηο 19 Ννεκβξίνπ θαη κέζα κνπ απηή ε εκεξνκελία ζπλδέζεθε, ρσξίο θαζφινπ λα ην επηδηψμσ, κε ην θαθφ. Ξέξσ φηη φια απηά είλαη βιαθείεο, είλαη απιντθέο πξνιήςεηο, αιιά έια εζχ θίιε κνπ, λα πείζεηο ηνλ άιιν Λεπηέξε, πίζσ απφ ρίιηα αδηαθαλή πέπια, ηη θξχβεηαη κέζα κνπ. ΢ηηο 19 Ννεκβξίνπ ηνπ 1967 πέζαλε ν παηέξαο! ΢ηε κνλάδα ηεο Πξέβεδαο, φπνπ ππεξεηνχζα εθείλε ηελ επνρή ηε ζηξαηησηηθή κνπ ζεηεία, ήξζε ην ηειεγξάθεκα. Ο αληηζπληαγκαηάξρεο δηνηθεηήο, έλαο αλαζθαιήο θαη πληγκέλνο ζηηο επζχλεο ηνπ Βπηαλήζηνο, κνπ ην θνηλνπνίεζε επγεληθά ζην γξαθείν ηνπ: - Θα ζνπ δώζσ ηξεηο κέξεο άδεηα λα παο ζηελ θεδεία. Βγψ, κε ην ζπκφ πνπ είρα καδέςεη απφ φιε ηελ πξνεγνχκελε πίεζε ζην ζηξαηφ ηνπ, ην είπα ξεηά θαη θαηεγνξεκαηηθά: - Δίκαη είθνζη δύν κήλεο θαληάξνο. Θέισ ηελ θαλνληθή κνπ άδεηα! Πόηε ζα ηελ πάξσ; ΋ηαλ απνιπζώ; Σε δηθαηνύκαη! Βθείλε ηελ επνρή βέβαηα ην «δηθαηνχκαη» ήηαλ αζαθέο θαη αθαζφξηζην.

- Γελ κπνξώ Σζίινγινπ! Έρσ επζύλεο!

- Δγώ πάλησο ζην ιέσ, δε γπξίδσ πίζσ, λα ην μέξεηο! Ώπ’ φ,ηη θαηάιαβα πήξε ηειέθσλν ζηε Μεξαξρία ζηα Γηάλλελα λα πάξεη έγθξηζε θη ελψ εηνίκαδα ηα πξάγκαηά κνπ λα θχγσ, ήξζε γεκάηνο ραξά θαη κνπ ην αλαθνίλσζε: - Λεπηέξε εγθξίζεθε. Θα πάξεηο ηελ θαλνληθή ζνπ! Ώπηφ ην εξκήλεπζα ζαλ ηελ ηειεπηαία – έκκεζε –

πξνζθνξά ηνπ

βαζαληζκέλνπ παηέξα ζην γηφ ηνπ ιίγν πξηλ ηνλ ζθεπάζεη γηα πάληα ην ρψκα. Έζηεηια ηειεγξάθεκα ζην ΐφιν λα κε πεξηκέλνπλ. Με ην ιεσθνξείν ηεο γξακκήο θηάλσ ζηα Γηάλλελα αιιά δπζηπρψο ην δξνκνιφγην γηα ηα Σξίθαια θαη Λάξηζα είρε θχγεη θαη ην επφκελν ήηαλ ηελ άιιε κέξα. Σφηε πήξα κηα πξσηνβνπιία αζπλήζηζηε γηα ην ζπγθξαηεκέλν θαη ληξνπαιφ κνπ ραξαθηήξα. Έπεηζα έλαλ ληφπην ηαμηηδή, ρσξίο λα έρσ ζηελ ηζέπε κνπ ηα αληίζηνηρα θφκηζηξα λα κε πάεη ζην ΐφιν. Σνπ εμήγεζα φηη έρσ λα ζάςσ ηνλ παηέξα κνπ.

[259]

Σειηθά δέρηεθε ν άλζξσπνο θαη κέζα κνπ είπα πσο ηα ιεθηά ζα ηα έβξηζθα εθεί. Μεηά απφ έλα δχζθνιν ηαμίδη κέζα απφ ηελ αθηιφμελε δηάβαζε ηεο Καηάξαο, θηάζακε ηειηθά ζην ΐφιν. Ο κεγάινο κνπ αδεξθφο ηαθηνπνίεζε κε ην παξαπάλσ ηελ ππνρξέσζε ζηνλ ηαμηηδή. Βθεί φια ήηαλ έηνηκα. ΢ε ιίγν θάλακε ην πξέπνλ. Θπκάκαη κηα ζθελή ζην λεθξνηαθείν φηαλ έλαο ειηθησκέλνο άλζξσπνο κε πιεζίαζε θαη κνπ είπε: -

Λεπηέξε, ζηελ αξρή ήκαζηαλ 45 Αμαξιήδεο ζηε Νέα Ησλία. Σώξα κείλακε έμη. Βθείλε ηε ζηηγκή ην κπαιφ κνπ δελ ιεηηνπξγνχζε. Ώξγφηεξα θαηάιαβα ηελ

πίθξα θαη ηνλ πφλν ησλ ιφγσλ ηνπ. Ώλαθεξφηαλ ζηνπο ζπκπαηξηψηεο ηνπ απφ ην Ώμάξ ηεο Μ. Ώζίαο. ΢ήκεξα δελ ππάξρεη θαλέλαο. Σψξα είρα κπξνζηά κνπ έλαλ νιφθιεξν κήλα ειεχζεξν. Ώιιά ηα πξάγκαηα δελ ήηαλ ηφζν απιά γηα κέλα ζηελ ηδηαίηεξή κνπ παηξίδα, φπνπ ήκνπλ δαθηπινδεηθηνχκελνο. Μηα ζεηξά γλσζηνί έιεηπαλ ελψ άιινη, ζνθά πνηνχληεο, κε απέθεπγαλ. Έπαηξλα ινηπφλ ην ιεσθνξείν Νέα Εσλία– Άλαπξνο θαη θαηέβαηλα ζην ηέξκα. Βθεί, δίπια ζηε ζάιαζζα, έθαλα κνλαρηθνχο πεξηπάηνπο Γνξίηζα– Μνπζείν. ΢πρλά αληηιακβαλφκνπλ κηα ζθηά πίζσ κνπ. Βίρα αλνηρηνχο ινγαξηαζκνχο κε ην αζηπλνκηθφ ηκήκα ηεο γεηηνληάο κνπ. Αελ είδα άλζξσπν. Αηάβαζα ή μαλαδηάβαζα θάπνηα βηβιία πνπ βξέζεθαλ ζην ζπίηη θαη κηα θνξά κε ηνλ αδεξθφ κνπ ην Γηάλλε είδα κηα ηαηλία ζηνλ θηλεκαηνγξάθν. Ώπηέο ήηαλ φιεο νη «θνηλσληθέο κνπ ζπλαλαζηξνθέο». Λίγν πξηλ απφ ηα Υξηζηνχγελλα, κε ζπκπιεξσκέλνπο 23 κήλεο ζεηείαο γχξηζα πίζσ ζηελ Πξέβεδα. Βλδηάκεζα είρε γίλεη θαη ην «θίλεκα» ηνπ βαζηιηά. Πίζσ κνπ, κε ηελ θαλνληθή δηαδηθαζία αθνινχζεζε ε «έθζεζε» ηνπ δηνηθεηή ηνπ αζηπλνκηθνχ ηκήκαηνο - Πατδάλνο ην φλνκά ηνπ, αδειθφο ηνπ Θσκά - πνπ ηφζν κ’ αγαπνχζε. ΢ε ιίγεο κέξεο ζηελ αλαθνξά έπεζε γηα κηα αθφκα θνξά κηα «εηθνζαήκεξνο απζηεξά θπιάθηζηο».

- Γηαηί, θύξηε Γηνηθεηά; - Τπνρξεώλνκαη από ηελ έθζεζε, πνπ ήξζε.

[260]

΢ηε δηάξθεηα ηεο αδείαο ηνπ ήξζε ζε επαθή κε επηθίλδπλνπο θνκκνπληζηέο! Υνληξφ ςέκα! Γηαηί θαη λα ήζεια πνχ ζα ηνπο έβξηζθα αθνχ ηνπο είραλ καδέςεη; Βπηπρψο, ζ’ απηήλ ηε κνλάδα δελ ππήξρε, φπσο ζηελ Ώιεμαλδξνχπνιε, πεηζαξρείν. ΋κσο ηελ ππεξέηεζα θη απηήλ κέρξη ηειεπηαίαο ζηαιαγκαηηάο. Ώπφ ηελ Πξέβεδα πήξα απνιπηήξην. Γηα ιίγν πήγα ζην ΐφιν λα δσ ηνπο δηθνχο κνπ αιιά ακέζσο άξρηζα λα «πλίγνκαη».

-

Ση ζα θάλσ; Πώο ζα βξσ άθξε; Υξηζηέ κνπ! Σν θίλεκα εκέλα πεξίκελε! ΢ε ιίγεο κέξεο έθπγα γηα ηελ Ώζήλα. Μηα πνξεία πξνο ην άγλσζην. Υσξίο

ρξήκαηα, ζπίηη, δνπιεηά θαη, ην θπξηφηεξν, ην πηπρίν ζε εθθξεκφηεηα. ΋κσο κε ηελ εηιεκκέλε κέζα κνπ απφθαζε θαη αγσλία λα γίλσ νινθαχησκα. Με δεηάηε ινγηθή, εγψ ειαθξνπαηνχζα. ΢ηε ζθέςε κνπ θπξηαξρνχζε ην θαζήθνλ. Κάηη πξέπεη λα θάλσ! Παξά ηηο λνπζεζίεο, εθθιήζεηο θαη εκπεηξίεο ηεο θνπέιαο κνπ, πνπ αξγφηεξα ζα γηλφηαλ ε γπλαίθα κνπ, εγψ έπξεπε «πάζε ζπζία» λα ρηππήζσ ηε γξνζηά ζην καραίξη! Κη απηφ έθαλα! Πξψηεο επαθέο κε ηνλ θνιιεηφ κνπ Γηάλλε Μπαληά πνπ θη απηφο είρε γπξίζεη πξφζθαηα απφ ην ζηξαηφ κε «ζεκαδεκέλν» απνιπηήξην, άξρηζε ε αλαπφθεπθηε πνξεία. Βλ ησ κεηαμχ έπξεπε λα δήζσ. Να βξσ έλα θξεβάηη λα θνηκάκαη. Με θηινμέλεζε ε μαδέιθε κνπ ε ΢ηέιια ζε κηα ζπλνηθία ηνπ Πεηξαηά. Ανπιεηά γηα λα βγαίλνπλ ηα βαζηθά έμνδα βξήθα ζηηο απνζήθεο ηεο Γήκελο ζην Πεξηζηέξη, σο θνξηνεθθνξησηήο. Βλψ ηα πξάγκαηα έκπαηλαλ ζε κηα ζεηξά, ην κπαιφ κνπ πέηαγε ζην «θαζήθνλ». Δ έληαμε κνπ ζηηο νξγαλψζεηο, κε αλάγθαζε λα «εμαθαληζηψ απφ ηελ πηάηζα». Άξρηζα λα βιέπσ παιαηνχο γλσζηνχο, επαθέο, κεηαθνξά θαη δηαλνκή παξάλνκνπ ηχπνπ θαη άιια αληίζηνηρα ζπληαξαθηηθά. ΢ε ιίγν φκσο κε θπξίεπζε ε κειαγρνιία ηνπ αδηεμφδνπ. Βγψ, ν αθειήο, λφκηδα φηη ην «θαδάλη βξάδεη» αιιά ζηγά-ζηγά ζπλεηδεηνπνίεζα φηη ε δσή αδπζψπεηε [261]

θαη ξεαιίζηξηα ζπλερηδφηαλ θαλνληθά. Ώληίζεηα εκείο ήκαζηαλ νη εθηφο θνηλσλίαο, θαξηθαηνχξεο ελφο ζχγρξνλνπ Ανλ Κηρψηε. Ώπειπηζία! Σν αδηέμνδν ην «έιπζε» ε ζχιιεςή κνπ. ΢χκπησζε! Ώπηή έγηλε 19 Ννεκβξίνπ 1968. Έλα ρξφλν αθξηβψο κεηά ην ζάλαην ηνπ παηέξα. Ώπφ ηφηε απηή ε εκεξνκελία ζπλδέζεθε κέζα κνπ κε ην θαθφ θαη κέρξη θαη ζήκεξα αθφκα κε «θπλεγάεη». Μεηά απφ 52 κέξεο ζηελ Μπνπκπνπιίλαο κε κεηέθεξαλ ζηηο θπιαθέο Ώβέξσθ θαη «εξέκεζα». Σα πξνβιήκαηα, δπζηπρψο, κεηαθέξζεθαλ ζηνπο αλζξψπνπο πνπ κε πεξίκελαλ έμσ ηα επφκελα πέληε ρξφληα.

[262]

52. Σν ηπηάκελν ζαθάθη Σν λέν Υεκείν ηεο νδνχ Ναβαξίλνπ ην 1963 ήηαλ έλα γηαπί πνπ ζηνίρεησλε. Σφηε νη θνηηεηέο ηεο Φπζηθνκαζεκαηηθήο νξγάλσζαλ κηα εθδήισζε κε αίηεκα: Να εγθξηζνχλ νη αλαγθαίεο πηζηψζεηο γηα ηελ νινθιήξσζε θαη ιεηηνπξγία ηνπ. Γηα θάζε ζπγθέληξσζε ηφηε ρξεηαδφηαλ ε άδεηα ηεο Ώζηπλνκίαο θαη εκείο δελ ηελ δεηήζακε. Δ αζηπλνκία, φπσο πάληα ελεκεξσκέλε, είρε απνθιείζεη εγθαίξσο ηελ είζνδν κε ηζρπξή δχλακε θαη δελ καο άθελε λα πιεζηάζνπκε ηα ζθαινπάηηα. Βγψ ζα ήκνπλ έλαο απφ ηνπο νκηιεηέο. Σν αίκα κνπ, ηφηε, έβξαδε. Αελ κπνξνχζα κε ηίπνηα λ’ αλερηψ απηφλ ηνλ απνθιεηζκφ. ΢αλ ηαχξνο ζε

θφθθηλνπ παληνχ πξφθιεζε,

φξκεζα κεησπηθά πάλσ ηνπο. Αελ ην

πεξίκελαλ. Υψζεθα κέζα ζην θηήξην, ελψ πίζσ κνπ ηα φξγαλα κε θπλεγνχζαλ. ΢αλ ηξνκαγκέλν δαγάξη πήδεμα φια ηα εκπφδηα, ζθαξθάισζα ζηα θελά πνπ αθφκα ππήξραλ θαη θάπνηα ζηηγκή βξέζεθα ζηελ ηαξάηζα. Κάησ νη θνηηεηέο κε απνζέσλαλ. Με θαληαζηείηε ηίπνηα ηδηαίηεξν, ην πνιχ εθαηφ άηνκα. ΋κσο εγψ αηζζαλφκνπλ ηνπιάρηζηνλ φπσο ν Υίιαξη φηαλ πάηεζε ην Έβεξεζη. Δ θαξδηά κνπ ήζειε λα δξαπεηεχζεη απφ ην ζηήζνο. Ώπφ θάησ θσλέο θαη ρεηξνθξνηήκαηα. Καη λα ήζεια λα κηιήζσ, πνηνο είρε ηελ φξεμε λα κ’ αθνχζεη; Σφηε έβγαια ην ζαθάθη κνπ θαη ην αλέκηζα αξθεηά ζα ιάβαξν. Κάπνηα ζηηγκή ην άθεζα λα πέζεη θάησ. Ώπηφ αθνχ ηαιαληεχηεθε θάλνληαο δπν-ηξία αβέβαηα δηθ-δαθ έπεζε πάλσ ζηνπο θνηηεηέο. Βίπα κέζα κνπ: -

Κάπνηνο ζα ην πάξεη λα κνπ ην δώζεη! Ώκ πσο! ΋ηαλ φια ηειείσζαλ ην ζαθάθη ήηαλ άθαλην. ΋ζν ην είδαηε εζείο,

άιιν ηφζν θη’ εγψ! Σνλ ππφινηπν ρεηκψλα ηνλ πέξαζα έηζη. Ώιιά πνηνο λνηαδφηαλ ηφηε; Ήκαζηαλ λένη θη ε δσή ήηαλ φιε κπξνζηά! Σα επφκελα ρξφληα θάηη έγηλε. Σν θηήξην νινθιεξψζεθε θαη ηα εξγαζηήξηα ιεηηνχξγεζαλ θαλνληθά. Γηα θάπνηα ρξφληα εμαθαλίζηεθα απφ ηα ιεκέξηα απηά, κα φηαλ κπφξεζα ην 1973 θαη πήγα ζηε ΢ρνιή λα ηειεηψζσ ηηο εθθξεκφηεηεο, [263]

πνπ είρα ζην πηπρίν, ην θηήξην έζθπδε απφ δσή. ΢ην πξψελ Υεκείν ηεο ΢φισλνο είραλ κείλεη θπξίσο ηα εξγαζηήξηα ηεο Φπζηθήο θαη ε λέα γεληά ησλ θνηηεηψλ, ην νλφκαδε «Φπζηθείν». Με ηελ κεηαπνιίηεπζε ήξζε θαη θπξίεπζε ηε ρψξα έλα θχκα απιεζηίαο θαη απαίηεζεο. ΋ια έπξεπε λα γίλνπλ εδψ θαη ηψξα. Δ ινγηθή θξχθηεθε ζηα ππφγεηα, νη ρακειέο θσλέο ράζεθαλ κέζα ζην ζάιαγν. Έλα θνπζθσκέλν θχκα εθδηθεηψλ. Άξρηζε ην θπλήγη ησλ καγηζζψλ. Υξηζηέ κνπ! Πνπ ήηαλ απηφ ην πιήζνο θξπκκέλν ηα πξνεγνχκελα ρξφληα; Βπαλάζηαζε! Βπαλάζηαζε εδψ θαη ηψξα! Μήπσο κε ηελ ππεξβνιή έπξεπε λα θαιπθζεί ε ζησπή έμε ρξφλσλ; Ήηαλ ηα ρξεσζηνχκελα; Μέζα κνπ, έρσ απνηππσκέλε ηε ζπδήηεζε κε κηα καζήηξηα κνπ πνπ είπε ζε κηα επέηεην ενξηαζκνχ ηνπ Πνιπηερλείνπ: - Γάζθαιε, ε ρνύληα δελ έγηλε ην ’67; - Ναη.

- Σν Πνιπηερλείν δελ ήηαλ ην ’73; - Ναη.

- Σα ελδηάκεζα ρξόληα ηη έγηλε; Ση λα ηεο πσ; ΢θάιηζα ην ζηφκα. Να ηεο πσ γηα κεξηθέο εθαηνληάδεο «ειαθξφκπαινπο», πνπ δελ θάζηζαλ ζη’ απγά ηνπο; Να ηεο πσ, γηα ηηο γεκάηεο πιαηείεο ζηηο ζπγθεληξψζεηο ηνπ Παηηαθνχ ζ’ φιν ην κήθνο θαη ην πιάηνο ηεο ρψξαο; Αελ είπα ηίπνηα. Ώπηή ηε θνξά θάζηζα ζη’ απγά κνπ. Ώξγφηεξα ζην λέν Υεκείν έγηλε θαηάιεςε απφ θάπνηνπο απξνζδηφξηζηνπο, πνπ νη εθεκεξίδεο απνθαινχζαλ θνηηεηέο θαη κεξηθνί επψλπκνη αξζξνγξάθνη κνίξαδαλ αθεηδψο αγσληζηηθέο επσκίδεο. Σν ρεκείν είρε απνθιεηζηεί κε ηελ απεηιή ηεο αλαηίλαμεο κε ηα ρεκηθά πιηθά πνπ πεξηείρε. Ώπφ θάησ πιήζνο νπαδψλ θαη πεξηέξγσλ. Ώλάκεζα ηνπο θαη εγψ. Δ αζηπλνκία παξαθνινπζνχζε απφ θνληά ηηο εμειίμεηο. Θπκάκαη κηα κέξα λένπο λα βξίζθνληαη ζηελ ηαξάηζα ζε θαηάζηαζε ακφθ. Ώπηή ηε θνξά δελ [264]

πέηαγαλ ην ζαθάθη ηνπο. Ξεξίδσλαλ ηηο πιάθεο θαη ηηο

πεηνχζαλ

ζην

πεδνδξφκην. Ώπηέο γίλνληαλ ζξχςαια, θάησ απφ ηηο ηαρέο θαη επηδνθηκαζίεο ηνπ πιήζνπο. Έλαο άιινο έθεξλε ρεκηθά φξγαλα, δνθηκαζηηθνχο ζσιήλεο θαη θηάιεο ηηο νπνίεο πέηαγε θάησ. Βθείλε ηε κέξα καδί ηνπο έζπαζε νξηζηηθά θάηη κέζα κνπ. Ήηαλ έλα ζεκείν θακπήο. Έλησζα μέλνο θαη κφλνο. Έλησζα ηελ αλάγθε λα θξπθηψ, γηα λα θξχςσ ηελ ληξνπή θαη ηελ απνγνήηεπζή κνπ. ΢αλ ην ιαβσκέλν δψν, πνπ ρψλεηαη ζηε θσιηά λα γιχςεη ηηο πιεγέο ηνπ. Λέλε φηη ε θαηαζηξνθή είλαη κηα εδνλή. Αελ ην μέξσ. Αελ ηε δνθίκαζα αιιά θαη δε κνπ ιείπεη. Οη θαηαζηξνθέο γηα κέλα είλαη ε λχρηα ησλ θξπζηάιισλ. Ο πξννδεπηηθφο άλζξσπνο, ν δεκνθξάηεο, ν αξηζηεξφο είλαη απηφο, πνπ σζεί ηελ θνηλσλία πξνο ηελ πξφνδν. Βίλαη ν θαηλνηφκνο, ν πξσηνπφξνο, ν νξγαλσηήο απηήο ηεο πνξείαο. Αελ πξνζρψξεζα πνηέ ζηελ «επαλαζηαηηθή» άπνςε.

- Καηαζηξέςηε ηα πάληα!... Πάλσ ζηα εξείπηα ηεο ζάπηαο θνηλσλίαο ζα νηθνδνκήζνπκε ηελ λέα! Ότη! Ότη! Γελ ζσκθφλώ! Σν πείξακα έγηλε ζηελ ηζηνξία θαη ε λέα θνηλσλία εκθάληζε ηα ίδηα θαη ρεηξφηεξα ραξαθηεξηζηηθά. Γηα κέλα ζεκαζία έρεη ε ζεηηθή ζθέςε. Πψο ζα βειηηψζνπκε ην ππάξρνλ, πψο ζα άξνπκε θαηά ην δπλαηφλ ηηο θνηλσληθέο αδηθίεο, πψο ζα εμαζθαιίζνπκε ζ’ φινπο ηνπο πνιίηεο ηεο ρψξαο έλα minimun αμηνπξεπνχο δσήο. Οη θαηαζηξνθέο, πνπ ζήκεξα είλαη ζηελ εκεξήζηα δηάηαμε κνπ είλαη αλππφθνξεο. ΋,ηη αγνξάζηεθε γη’ απηφ ρξεηάζηεθε θάπνηα δαπάλε θαη πίζσ ηεο θξχβεηαη ν θφπνο θη ν ηδξψηαο θάπνησλ αλζξψπσλ. Βπεηδή ππάξρνπλ άηνκα πνπ λέκνληαη ην δεκφζην πινχην, επεηδή ππάξρνπλ θάπνηνη κπαγάζεδεο πνπ πινπηίδνπλ παξάλνκα απηφ δε ζεκαίλεη φηη δηθαηψλεηαη ε άπνςε ηεο θαηαζηξνθήο. Οξγάλσζε κηα εμφξκεζε, έλα θίλεκα γη’ απηά ηα πξνβιήκαηα. Η θαηαζηροθή είλαη θαζηζκός!

[265]

Έρεηε ηε ςεπδαίζζεζε φηη ην αζηπλνκηθφ απηνθίλεην πνπ θαίγεηαη δε ζα αληηθαηαζηαζεί; ΢αο γεκίδνπλ ηέηνηνπ είδνπο ηδενινγήκαηα; ΋ρη! Να είζηε ζίγνπξνη φηη απηά πνπ θαηαζηξέθνληαη ζα αληηθαηαζηαζνχλ. Δ δαπάλε φκσο αλαγθαζηηθά

απηή

κεηψλεη

θαη

ηελ

ηθαλφηεηα

ηεο

πνιηηείαο

γηα

απνηειεζκαηηθφηεξε θνηλσληθή πνιηηηθή. ΢ε ιίγεο κέξεο έγηλε κηα ζπκθσλία εηξεληθήο απνρψξεζεο . «Ο γέγνλε γέγνλε». Αεκηνπξγήζεθε έλαο δηάδξνκνο αζθαιείαο θαη νη θαηαιεςίεο έθπγαλ ηξνπαηνθφξνη, θάησ απφ ηνλ ήρν ησλ ρεηξνθξνηεκάησλ, ζηα ζπίηηα ηνπο. Οη δεκηέο ησλ εθαηνκκπξίσλ δε ζπδεηήζεθαλ πνηέ. Οη δηάθνξνη παξαηξεράκελνη, πνπ ζε άιιεο πεξηπηψζεηο, βγάδνπλ απφ ηε κχγα μίγθη θάλνληαο «εμνλπρηζηηθφ ξεπνξηάδ» ζηε πξνθεηκέλε πεξίπησζε ζθχξηδαλ αδηάθνξα.

- Καιά! Δζύ ηη πξνηείλεηο Λεπηέξε; Να έπαηξλαλ θαηαζηαιηηθά κέηξα θαη λα έιπλαλ ηα πξνβιήκαηα ζηα δηθαζηήξηα; ΋ρη δελ πηζηεχσ πσο θαηαζηαιηηθνί λφκνη ιχλνπλ ηηο θνηλσληθέο αληηζέζεηο. ΋ρη! ΋κσο ρξεηάδεηαη κηα θνηλσληθή άκπλα, έλα θιίκα εζηθήο θαηαδίθεο θαη θάζεηεο απνκφλσζεο ηέηνησλ πξάμεσλ. Να κε βξίζθνπλ πνπζελά θνηλσληθή ζηήξημε, λα ληψζνπλ ηε γεληθή απνζηξνθή. ΋κσο εδψ έρνπκε αλζξψπνπο πνπ σξαηνπνηνχλ ηνπο θαθψο ελλννχκελνπο «θνηλσληθνχο αγψλεο» πνπ κε ηε ζηάζε ηνπο, κε ηηο δειψζεηο ηνπο, νπιίδνπλ εζηθά ηνλ θνηλσληθά παξείζαθην, πνπ κε ειεγρφκελνο ζηε ζπλέρεηα παξεξκελεχεη απηή ηε ζηήξημε θαη απηναλαθεξχζζεη ηνλ εαπηφ ηνπ ζε δηθαζηή αιιά θαη δήκην. Μέζα απφ ηέηνηνπο αλζξψπνπο βγήθαλ νη «εθηειεζηέο» ησλ επφκελσλ ρξφλσλ. Δ θνηλσλία κε ηε ζπκπεξηθνξά ηεο άλνημε ηνλ αζθφ ηνπ Ώηφινπ θαη ζήκεξα ηξέρεη θαη δε θηάλεη...

[266]

53. Ζ Εήκελο ΢ηελ Ώζήλα έθηαζα ηα κέζα Μαξηίνπ ηνπ 1968, κεηά ηελ ηξαγηθή πεξηπέηεηα θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζηξαηησηηθήο κνπ ζεηείαο. ΋ιε ε πξνίθα κνπ ήηαλ ηα ξνχρα πνπ θνξνχζα θαη ην κηθξφ ράξηηλν βαιηηζάθη, πνπ κέζα είρα παξαρψζεη δπν αιιαμηέο, δπν αθφκα πνπθάκηζα θαη έλα κάιιηλν πνπιφβεξ. Σα πξνζσπηθά κνπ ελζπκήκαηα θαη ηα βηβιία κνπ είραλ θαηαζρεζεί κε ηνλ απάλζξσπν ηξφπν απφ ηελ Ώζθάιεηα ηνπ ΐφινπ. Βίρα θχγεη πξηλ ηξία ζρεδφλ ρξφληα απφ ηελ Ώζήλα. Δ ππεπζπλφηεηα πνπ κνπ αλαηέζεθε ζηε Θεζζαιία θαη ην ζηξαηησηηθφ εμεγνχλ ηελ πνιχρξνλε απνπζία. Οη παιαηέο παξέεο, νη θίινη, ηα γλσζηά ιεκέξηα δελ ππήξραλ πηα. Σα κφλα ρξήκαηα πνπ είρα ζηε ηζέπε ήηαλ ηξία θαηνζηάξηθα πνπ κνπ έδσζε ε κάλα κε ηελ αγσλία ζην πξφζσπν ηεο γηα ηελ κειινληηθή κνπ πνξεία, αιιά θαη ηελ πνιχρξνλε γλψζε φηη είλαη αδχλαην λα κνπ αιιάμεη ηα κπαιά. Ήκνπλ γλσζηφο μεξνθέθαινο. ΋κσο κε ηελ επρή ηεο θαη λα πξνζέρσ φζν γίλεηαη θαη λα ηνπο ζηέιλσ ηα λέα κνπ. ΢πίηη λα κέλσ δελ ππήξρε, ην πηπρίν ήηαλ ζε εθθξεκφηεηα θη ε κνλαδηθή ηπξαλληθή έγλνηα ηη ζα θάλσ γηα ηελ ηξαγηθή θαηάζηαζε, πνπ πεξλνχζε ή ρψξα. Πνηα ζα είλαη ε πξνζσπηθή κνπ ζπκκεηνρή; Να πιεζηάζσ ην παλεπηζηήκην δελ ππήξρε πεξίπησζε. Ο θφβνο ήηαλ πξαγκαηηθφο θαη απφ δπν πιεπξέο. Ώπφ ηε κηα ζεσξνχζα φηη είλαη ζαλ λα πεγαίλσ κφλνο κνπ ζην ζηφκα ηνπ ιχθνπ. Οη ζρνιέο ήηαλ γεκάηεο απφ αζθαιίηεο. Βχθνια ζα βξίζθνληαλ νη θαινζειεηέο, πνπ ζα έδηλαλ ξαπφξην γηα ηελ εκθάληζε κνπ. ΐιέπεηο δελ ήκνπλ ν αλψλπκνο θαη νπδέηεξνο θνηηεηήο ζην ρψξν. Σα πξνεγνχκελα ρξφληα είρα νξγψζεη φινπο ηνπο ρψξνπο ηεο ζρνιήο θαη ε δξαζηεξηφηεηα κνπ ήηαλ ζ’ φινπο γλσζηή, ζε ζπκπαζνχληεο θαη κε.

[267]

Ώπφ ηελ άιιε ε αληίδξαζε κνπ λα πιεζηάζσ ην Υεκείν είρε θαη κηα ππνθεηκεληθή δηάζηαζε. Βδψ ρηιηάδεο ζπλαγσληζηέο γλσζηνί θαη θίινη βξίζθνληαλ ζηα μεξνλήζηα, εδψ θίινη θνηηεηέο βξίζθνληαλ ζηε θπιαθή γηα αληηζηαζηαθή δξάζε θη εγψ ζα εθκεηαιιεπηψ ην ρξφλν γηα ζπνπδέο; Ώπηφ κνπ ήηαλ απαξάδεθην! Απζηπρψο ηέηνηα κπαιά θνπβαινχζα ηφηε. ΐεβαίσο ε εθ ησλ πζηέξσλ θξηηηθή είλαη εχθνιε θη αλαθνπθηζηηθή, αιιά ζεκαζία έρεη πψο ζθέθηεζαη θαη πψο αληηδξάο ηε ζηηγκή πνπ δηαδξακαηίδνληαη ηα γεγνλφηα. Οη αλάγθεο γηα ρψξν χπλνπ, γηα βηνπνξηζκφ θαη γηα ηα εηζηηήξηα ησλ ιεσθνξείσλ

ήηαλ

παξνχζεο

θαη

πξαγκαηηθέο.

Αελ

κπνξνχζαλ

λα

ππεξπεδεζνχλ κε ζεσξεηηθνχο δηθνιαβηζκνχο. Σν γνπξγνχξηζκα ηνπ ζηνκαρηνχ είλαη πάλσ απφ ηδενινγηθέο απφςεηο θαη ζεσξίεο. Έπξεπε επεηγφλησο λα βξσ κηα θάπνηα απαζρφιεζε. ΢ε απηφ κε βνήζεζε ην θνξίηζη κνπ, ε Νηφξα, πνπ αξγφηεξα έγηλε ε γπλαίθα κνπ. Μέζσ γλσζηνχ ηνπ γλσζηνχ βξήθα δνπιεηά σο θνξηνεθθνξησηήο ζηηο απνζήθεο ηεο Γήκελο. Σφηε απηέο βξηζθφληαλε ζε έλα δηαγψλην ζηελφ κφιηο πεξλνχζεο ηνλ Κεθηζφ απφ ηε Λέλνξκαλ θαη κπαίλεηο ζην Πεξηζηέξη ζην αξηζηεξφ ζνπ ρέξη. Βθεί έπξεπε λα είκαη ζηηο 7.30 ην πξσί θη απηφ δελ ήηαλ εχθνιν, αλ ζθεθηείο φηη απφ εθεί πνπ θαζφκνπλ - ζην ζπίηη ηεο μαδέιθεο κνπ ΢ηέιιαο θνληά ζηελ πιαηεία Κξήλεο ζηελ Νεάπνιε ηνπ Πεηξαηά γηα λα θηάζσ ζηε δνπιεηά έπξεπε λα αιιάδσ δπν ιεσθνξεία. Άξα πξσηλφ μεθίλεκα έπξεπε λα γίλεηαη πξηλ ή ην πνιχ ζηηο έμε ην πξσί. Δ εκεξήζηα ακνηβή κνπ ήηαλ θάηη πεξηζζφηεξν απφ ην βαζηθφ κεξνθάκαην ηνπ αλεηδίθεπηνπ εξγάηε, ελψ ζπγρξφλσο θαη γηα πξψηε θνξά κνπ θνιινχζαλ έλζεκα ζην ΕΚΏ, θάηη ζεηηθφ θαη πξσηφθαλην, αθνχ φιεο νη πξνεγνχκελεο απαζρνιήζεηο κνπ απφ ηε κηθξή ειηθία ήηαλ αλαζθάιηζηε καχξε εξγαζία. Σα 108 έλζεκα πνπ έθαλα ζηε Γήκελο πξνζκέηξεζαλ ηειηθά ζηελ εμαζθάιηζε ηνπ ζπληαμηνδνηηθνχ δηθαηψκαηφο κνπ, φηαλ ζηα εμήληα πέληε ρξφληα αμηψζεθα θη εγψ λα πάξσ ζχληαμε.

[268]

Καηά ηελ πξφζιεςή κνπ ρξεηάζηεθε λα ζπκπιεξψζσ έλα βηνγξαθηθφ ζεκείσκα, πνπ ζπκπιήξσζα ελψπηνλ ηνπ ππεχζπλνπ θαη εθεί, ζε ζπκθσλία κε απηφλ πνπ κε ζχζηεζε, δήισζα δηάθνξεο ςεπηηέο, φπσο ηε δηεχζπλζε ηεο θαηνηθίαο θαη ηηο γξακκαηηθέο κνπ γλψζεηο. Βίπα φηη είκαη απφθνηηνο ηνπ δεκνηηθνχ θαη πξνο επίξξσζε ηνπ ηζρπξηζκνχ κνπ ζπκπιήξσζα ην βηνγξαθηθφ κνπ κε ην δεμί ρέξη, νπφηε ηα νξληζνζθαιίζκαηα κνπ επαιήζεςαλ ηνπ ιφγνπ ην αιεζέο. Ώπηφο πνπ κε ζχζηεζε ήμεξε κφλν ηελ αιήζεηα. ΢ηελ απνζήθε εηνηκάδακε ηηο παξαγγειίεο πνπ έζηειλαλ, ηα θαηαζηήκαηαεθζέζεηο ηεο επηρείξεζεο θαη ζηε ζπλέρεηα ηα κνηξάδακε ζηα ζπίηηα. Κάπνηνη, κε ελαιιάμ βάξδηεο, έθαλαλ πεξηζζφηεξε εζσηεξηθή δνπιεηά θαη θάπνηνη έθεπγαλ κε ηα θνξηεγά γηα ην κνίξαζκα ησλ παξαγγειηψλ. ΢ην ππφγεην ππήξρε έλαο θνπκπαξάο. Μέζα εθεί πέθηαλε φια ηα ξεγάια πνπ έδηλαλ ζηνπο κεηαθνξείο νη πειάηεο φηαλ ε παξαγγειία έθηαλε ζην ζπίηη. Κπξίσο νη αγνξέο ηεο επνρήο ήηαλ ςπγεία, πιπληήξηα, ειεθηξηθέο θνπδίλεο θη άξρηδαλ νη ηειενξάζεηο. Κάζε ΢άββαην κεζεκέξη ν θνπκπαξάο άλνηγε θαη ηα ιεθηά κνηξάδνληαλ εμ ίζνπ ζ’ φινπο ηνπο εξγάηεο. Ήηαλ κηα θαινδερνχκελε ελίζρπζε ζην θησρφ εηζφδεκά ηνπο. Με απηήλ ηελ επθαηξία βγήθα θη εγψ πνιιέο θνξέο ζην δξφκν, κπήθα ζε πνιιά ζπίηηα, αιιά επηπρψο δελ είρα θακηά δπζάξεζηε ζπλάληεζε. Ώπηή ε πιεπξά ηεο ζηαδηνδξνκίαο ζχληνκα ηειείσζε άδνμα. Θπκάκαη κε αξθεηή αθφκα δπζαξέζθεηα απηφ πνπ ζπλέβε κηα κέξα. ΢ε έλα ζπίηη ζην Φπρηθφ ε λνηθνθπξά ηνπ ζπηηηνχ καο έδσζε πνπξκπνπάξ έλα νιφθιεξν θαηνζηάξηθν. Μαδί κε ηνλ νδεγφ ήκαζηαλ ηξία άηνκα. Μφιηο κπήθακε πίζσ ζην απηνθίλεην ν Κεθαιινλίηεο ιέεη κ’ έλα ηξφπν ζα λα ην ζεσξνχζε απηνλφεην.

- Θα πάξνπκε από είθνζη θαη ζηνλ θνπκπαξά ζα βάινπκε ηα ππόινηπα ζαξάληα. Δληάμεη;

[269]

Ώηζζάλζεθα πνιχ άζρεκα. Αε κπνξνχζα λα δερηψ θάηη ηέηνην. Ώιιά νχηε θαη λα δεκηνπξγήζσ πξφβιεκα ζην ρψξν πνπ εξγαδφκνπλ. Σνπ απάληεζα: - Κνίηαμε, θάλε ό,ηη ζέιεηο. Γε ζα πσ ηίπνηα ζε θαλέλαλ, αιιά ην δηθό κνπ ην εηθνζάξηθν ζα ην ξίμεηο ζηνλ θνπκπαξά. Ώπφ εθείλε ηε ζηηγκή άξρηζε ε πιήξεο απνκφλσζε κνπ. Βλλνείηαη φηη δε κε μαλαπήξαλ ζε θνξηεγφ καδί ηνπο. Σνλ ππφινηπν ρξφλν έκεηλα ζην ππφγεην θαη ζηε πξνεηνηκαζία θαη θφξησζε ησλ απηνθηλήησλ. Ώπηφ ήηαλ έλα δσληαλφ παξάδεηγκα φηη ηα αλζξψπηλα ειαηηψκαηα δηαπεξλνχλ νξηδνληίσο θαη θαζέησο φια ηα επαγγέικαηα, φινπο ηνπο ρψξνπο, ηα κνξθσηηθά επίπεδα θαη ηηο νηθνλνκηθέο βαζκίδεο. Καηαγξάθηεθε ζηε ζπλείδεζε κνπ ζαλ έλα επεηζφδην, πνπ ζηγά-ζηγά θαη αξγφηεξα γθξέκηζε ιίγεο απφ ηηο ςεπδαηζζήζεηο, πνπ ζνπ θαιιηεξγνχλ ηα ζθέηα ηδενινγήκαηα. Δ ππνλφκεπζε κνπ απφ ηνπο «έμππλνπο» ζπλερίζηεθε ρσξίο δηαθνπή αιιά πιεζίαδε ε ρξνληθή ζηηγκή λα γιπηψζνπλ απφ κέλα θη εγψ απφ απηνχο. Οη επαθέο κνπ κε παιαηνχο θίινπο θαηέιεμαλ ζε νξγαλσηηθφ ζρήκα πνπ δε κνπ επέηξεπαλ λα θπθινθνξψ ειεχζεξα ζηε πηάηζα. Έθπγα ρσξίο λα εμεγήζσ ην γηαηί. Σε ζέζε κνπ ζηελ απνζήθε ηε δηεθδίθεζε ζπκπαηξηψηεο θίινο απφ ηελ Νέα Εσλία θαη ηελ θέξδηζε. Ώπφ εθεί έθπγε σο ζπληαμηνχρνο. Απζηπρψο κε ηελ θινληζκέλε πγεία ηνπ έθπγε πξφσξα απφ ηε δσή. Ο Παλαγηψηεο Πεηξάθεο.

[270]

54. 52

εκέξεο

Βίρε ζπλερψο ηελ έγλνηα ηνπο. Σελ ηειεπηαία θνξά πνπ είδε ηα θνξίηζηα ηα βξήθε ζε θαθή θαηάζηαζε. Ώπνκνλσκέλεο, άθξαγθεο, κε ζηεξήζεηο αθφκα θαη θαγεηνχ, θιεηζκέλεο ζην ζπίηη, ρσξίο λα πέζεη πάλσ ηνπο κηα αθηίλα ηνπ ήιηνπ. Βίρε πξνεγεζεί ην κεγάιν ρηχπεκα ηνπ Ρήγα Φεξαίνπ θαη ε αλαζχληαμε ηεο νξγάλσζεο άξγεζε λα έξζεη. Σνπο ην είπε: -

Βγείηε επηηέινπο έμσ! Πάηε κηα βόιηα, λα ζαο δεη ιίγν ν ήιηνο! Σν θαθφ είλαη φηη ηνλ άθνπζαλ. Ώπηή ηε θνξά, γηα ιφγνπο αλεμάξηεηνπο απφ

εκάο, έζπαζε ν δηάνινο ην πνδάξη ηνπ. Σηο ζπλέιαβαλ κέζα ζην πινίν γηα ηε ΢αιακίλα! Ώπηφ ην έκαζε αξγφηεξα. Σψξα ήηαλ ραξνχκελνο γηαηί ζα πήγαηλε ζην ζπίηη ηνπο πάλνπινο κε φια ηα απαξαίηεηα θαινχδηα. ΢ηε ηζέπε είρα θαη ηα αλαγθαία ιεθηά. ΋ηαλ έθηαζε ζην πεδνδξφκην ηεο νδνχ ΐνπιηαγκέλεο θνίηαμε ην απέλαληη παιαηφ ζπίηη κε ηηο εμσηεξηθέο ζθάιεο θαη ην πξνζπκθσλεκέλν ζεκάδη ζηα παξαζπξφθπιια ηνπ δσκαηίνπ δελ ππήξρε. Έπξεπε ινηπφλ λα θχγεη άξνλ- άξνλ θαη απηφ έθαλε. ΋κσο κηα ζθέςε άξρηζε λα ηνλ βαζαλίδεη. Μήπσο ην μέραζαλ; Δ ζθέςε απηή ηξηβέιηδε ζπλέρεηα ην κπαιφ ηνπ. Σελ επφκελε εβδνκάδα, ηελ ίδηα κέξα θαη ψξα λα ’ηνλ πάιη ζην απέλαληη πεδνδξφκην. Σν ζεκάδη δελ ππήξρε θη απηή ηε θνξά. Με βάζε ηνπο ζηνηρεηψδεηο θαλφλεο ηεο παξαλνκίαο εγψ έπξεπε λα εμαθαληζηεί θαη κάιηζηα νξηζηηθά. ΋κσο δελ ήηαλ ηθαλφο λα παίμεη νχηε ζηα «ηζηθφ» ηεο νκάδαο ησλ θαλφλσλ ηεο παξαλνκίαο. Ώληίζεηα ηνλ θπξίεπζε έλα αίζζεκα έληνλεο αλεζπρίαο γηα ηελ ηχρε ηνπο. Υσξίο επζχλε θαη κφλν κε ην αίζζεκα ηεο αλεζπρίαο δηέζρηζε ηε ΐνπιηαγκέλεο, πήγε απέλαληη, αλέβεθε ηα ζθαιηά, άλνημε ηελ εμσηεξηθή πφξηα θαη, κεηά θάπνηνπο δηζηαγκνχο, ρηχπεζε ηελ πφξηα ηνπ δσκαηίνπ ηνπο.

[271]

Ήηαλ ραδφο! Υαδφο κε πεξηθεθαιαία. Ναη! Ώιιά απηφο ήηαλ! Σνπο αιάζεηνπο ήξσεο αο ηνπο αλαδεηήζαηε ζηα κπζηζηνξήκαηα. Δ πφξηα άλνημε αθαξηαία θαη έλα ρέξη ηνλ ηξάβεμε βίαηα κέζα ζην δσκάηην. Ώληίθξηζε πέληε- έμη άγξηεο θάηζεο κε πνιηηηθή πεξηβνιή ε κηα εθ ησλ νπνίσλ γλσζηή θαη κε εμαηξεηέα: Ο Καξαπαλαγηψηεο, ππεχζπλνο ηνπ ζπνπδαζηηθνχ ηεο Ώζθάιεηαο ηα ρξφληα ηεο έληνλεο ζπλδηθαιηζηηθήο ηνπ παξνπζίαο.

- Βξε θαιώο ηνλ, βξε θαιώο ηνλ! Πνύ ήζνπλ θξπκκέλνο εζύ; Υξόληα έρσ λα ζε δσ! Ώπηφ ήηαλ αιήζεηα. Βίρε θχγεη απφ ηελ Ώζήλα ην θαινθαίξη ηνπ 1965 θαη ζήκεξα ήηαλ 19 Ννεκβξίνπ ηνπ 1968.

-

Σώξα ζα ηα πνύκε όια απ’ ηελ αξρή θαη κε ηε ζεηξά! ΢εθσηφ ηνλ κπνπδνπξηάζαλε ζε έλα ππεξεζηαθφ απηνθίλεην θαη ληνπγξνχ γηα

ηελ

Μπνπκπνπιίλαο.

Ώπηφο

παξίζηαλε

ηνλ

«ςχρξαηκν».

Μνπγγφο,

αθνπιηζκέλνο, κε άδεην κπαιφ, ρσξίο λα έρεη ζπλεηδεηνπνηήζεη ην ζπκβάλ. Σν κπαιφ ζε ζηάζε εξγαζίαο λα αξλείηαη αθφκε θαη ηε ζηνηρεηψδε ιεηηνπξγία. Δ πξψηε θξίζηκε εξψηεζε: Πνύ θάζεζαη; Βίλαη ην πξψην πνπ δεηάλε απφ ζέλα. Να πάλε λα μεζθνλίζνπλ ηα πάληα, κήπσο βξνχλε θακηά άιιε άθξε γηα λα πξνρσξήζνπλ νη ζπιιήςεηο θαη ζηε ζπλέρεηα λα ζηήζνπλ θαξανχιη γηα ην επφκελν θνξφηδν, ζαλ θη απηφλ, πνπ ζα πέζεη ζηε θάθα. Ήηαλ ηξαγηθφ - αιιά ηφζν αιεζηλφ - φηη ζηε πεξίπησζή ηνπ δελ ππήξρε απάληεζε ζην εξψηεκα. Αελ είρε δηθφ ηνπ ζπίηη. Ώληί λα έξρεηαη ν θαζνδεγεηήο, ν Γηάλλεο Μπαληάο, ζην δηθφ ηνπ ζπίηη θαη λα κελ μέξεη ηίπνηε άιιν γη’ απηφλ πήγαηλε ν ίδηνο ζην ζπίηη ηνπ Γηάλλε, πνπ ήηαλ ζ’ έλα ππφγεην ζε κηα πάξνδν ηεο Ώγίνπ Μειεηίνπ θνληά ζηε Παηεζίσλ. Ώδηέμνδν! Πνην ζπίηη λα πεη; Σν ζπίηη ηνπ Γηάλλε Κανχλε, πνπ πξηλ κηα ψξα είρε θχγεη θαη απηφο εηνίκαδε ακέξηκλνο ην βξαδηλφ θαγεηφ; Παηάηεο ηεγαληηέο κ’ απγά;

[272]

Ώπηφ ήηαλ ζε έλα άιιν ππφγεην ηεο Γελλαίνπ Κνινθνηξψλε ζην Κνπθάθη. Πξηλ θχγεη ηνπ είρα πεη: Θα γπξίζσ, λα κε πεξηκέλεηο! Να πεη ην ζπίηη ηνπ Αεκήηξε Λνγνζέηε, πνπ είρε ζαλ αζθαιή θαη ρξήζηκε θάιπςε ηνλ Θαλάζε ΢θξνπκπέιν, ζ’ έλα αθφκε ππφγεην πίζσ απφ ηελ Ώιεμάλδξαο, θνληά ζην Πεδίν ηνπ Άξεσο; Ίζσο, ζθέθηεθε κ’ έλα παξάζπξν ειπίδαο αλ έθηαλε ζην Ώκήλ απηφ λα ήηαλ κηα ιχζε, γηαηί ην ζπίηη άδεηαδε θαη ν Αεκήηξεο εηνίκαδε ηελ έμνδν ζην εμσηεξηθφ θαη ην φλνκά ηνπ ππήξρε ήδε ζε πξνεγνχκελε δηθνγξαθία ζην πξνεγνχκελν θχκα ζπιιήςεσλ. Ώπηφο θνξησκέλνο αιιά θαη θνξηηζκέλνο κε πιεξνθνξίεο γηα ην ηη γίλεηαη κε απηνχο πνπ ζπιιακβάλνληαη θαη νδεγνχληαη ζηε Μπνπκπνπιίλαο, κεηαθεξκέλεο απφ ζηφκα ζε ζηφκα θαη άξα εμνγθσκέλεο θαη ηξαγηθέο. ΋ηαλ έθηαζαλ ζηελ Ώζθάιεηα, ζ’ έλα γξαθείν έγηλε ε θαηαγξαθή ησλ ζηνηρείσλ ηεο ζχιιεςεο θαη ρσξίο θαζπζηέξεζε ηνλ αλέβαζαλ ζηε ηαξάηζα. Πιεζίαδαλ πηα ηα κεζάλπρηα. Αελ είρε κπαιφ θη εηνηκφηεηα λα παξαηεξήζεη ηα θαηαηφπηα θη έηζη δε ζπκάηαη πνιιά. Έλα κεγάιν δσκάηην κε ζθφξπηεο θαξέθιεο, έλαο λεξνρχηεο κε ηε βξχζε ηνπ, έλα καθξχ άδεην ηξαπέδη θαη ν ρακειφο πάγθνο. ΢ηδεξέληνο ζθειεηφο θαη πάλσ ηξία ή ηέζζεξα θαδξφληα, ν ζηαπξφο ηνπ καξηπξίνπ. Ώπηφο φξζηνο κε ηε κέζε κνπ λα αθνπκπάεη ζην ηξαπέδη. Γχξσ λα καδεχνληαη ζηγά-ζηγά θάηη ληαγιαξάδεο κε θάηζεο απφ βαξηεζηεκέλεο έσο αγαλαθηηζκέλεο θαη βξηζηέο, αηκφζθαηξα ρπδαία θη αλππφθνξε γηα ην ηζνγιάλη πνπ ηνπο μεζήθσζε απφ ηηο θαξέθιεο ή πνπ ηνπο θαζπζηεξεί λα πάλε ζην ζπίηη ηνπο.

- Ση δεηάο βξε ειίζηε, δε βιέπεηο όηη όινο ν θόζκνο είλαη κε ηνλ Παπαδόπνπιν; Άξρηζαλ ηα πξψηα ζθακπίιηα θαη νη θισηζηέο ζηα θαιάκηα.

-

Πνλάο, ξε πνύζηε, πνλάο; Παξφηη είρε πεξάζεη θάπνηεο ηζηνξίεο ζην ζηξαηφ, ηψξα αηζζαλφηαλ άκαζνο

θαη πξσηάξεο. Κξίλνληαο εθ ησλ πζηέξσλ ηα γεγνλφηα, κπνξεί λα ηζρπξηζηεί φηη εθείλε ηε λχρηα δελ ειπίδνπλ, ή αθφκε πεξηζζφηεξν, δελ επηδηψθνπλ ληε θαη θαιά [273]

λα ηνπο ηα πεηο λεξάθη. Βίλαη κηα λχρηα ζσκαηηθήο πξνεηνηκαζίαο γηα ηα ςπρνινγηθά πεηξάκαηα ησλ εκεξψλ πνπ ζα επαθνινπζήζνπλ. Ίζσο εθείλε ηελ επνρή λα κελ είραλ ζπνπδάζεη ζηα κεγάια παλεπηζηήκηα ηεο Βπξψπεο, ζηελ ςπρνινγία ηνπ αλζξψπνπ θαη ησλ αληηδξάζεψλ ηνπ, φκσο ιφγσ ηεο ζπλερνχο επαθήο ηνπο κε ην «έγθιεκα» είραλ «ζπνπδάζεη» ηελ επηζηήκε. Ίζσο κε κηα ρνληξνθνπηά, αιιά κελ θάλεηε ην ιάζνο θαη ηνπο ππνηηκάηε.

΢έξλνπλ πίζσ ηνπο ρηιηάδεο

πεξηζηαηηθά,

ζπνπδέο

ζην

«παλεπηζηήκην ηεο δσήο». Πάλσ απφ δπν δεθαεηίεο απφ ηελ απειεπζέξσζε κέρξη ηφηε ήηαλ ζε δηαξθή άζθεζε εμαλδξαπνδηζκνχ ησλ αλζξψπσλ θαη απνδφκεζεο ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπο. Βδψ ζ’ απηφ ην παλεπηζηήκην θνίηεζαλ θαη απηέο ηηο εκπεηξίεο θαηείραλ. Μπνπληέο ζην ζηνκάρη, λα θφβεηαη ε αλάζα, κπνπληέο ζην ζηήζνο ζην πξφζσπν θαη ζπλερείο βξηζηέο γηα φηη κπνξεί λα αγαπάο θαη λα ζέβεζαη -

Βγάιε ηα ξνύρα ζνπ ηζόγιαλε!» Ο επηειηζκφο λα είλαη πιήξεο. Άξρηζαλ ηα αίκαηα. ΢ηα θξχδηα, ηε κχηε, ην ζηφκα, γδαξζίκαηα ζην ζηήζνο,

ηα πιεπξά θη απηφο φξζηνο. Ώλ πάεη λα πέζεη, λα ηνλ θξαηάλε κε ην δφξη φξζην. ΋κσο παξφια απηά, θαίλεηαη πσο ππάξρνπλ εληνιέο θαη πξνζέρνπλ λα κελ ζπκβνχλ κφληκεο βιάβεο ΋ηη πάζεηο λα ζεξαπεχεηαη κε ηνλ θαηξφ Έγηλαλ παξεθηξνπέο, αιιά πεξηζζφηεξν ζα πξέπεη λα ήηαλ αηπρήκαηα. Δ ρνχληα δελ άληερε θαξακπηλάηα ζθάλδαια. Δ Βπξσπατθή απνκφλσζε ηεο θφζηηδε αθξηβά θαη νη ακεξηθάληθεο ππεξεζίεο πνπ ηε ζηήξηδαλ ζπληζηνχζαλ κεηξηνπάζεηα. Με ηξειαζνχκε θηφιαο. Ώλ επηδεηνχζαλ ηνλ νξηζηηθφ αθαληζκφ καο ζα είρακε εθαηφκβεο ζπκάησλ. Σνλ μάπισζαλ ζηνλ πάγθν θαη ηνλ έδεζαλ πάλσ ηνπ. Σψξα ζησπεινί, ιεο θη έρνπλ λα ηειεηψζνπλ ηε βάξδηα ηνπο, λα πηάζνπλ ηε λφξκα πνπ έρνπλ ρξεσζεί. ΢ηε θάιαγγα, απηφ κε ην νπνίν ρηππνχζαλ ηα πέικαηα ήηαλ έλα απνκεηλάξη [274]

ζηδεξνζσιήλα απφ κηα πξνεγνχκελε πδξαπιηθή επηζθεπή. ΋,ηη φκσο θαη λα ήηαλ, ηα πξψηα ρηππήκαηα, ηα έλησζε, πάλσ απφ ηε θαληαζία, νδπλεξά. Μηα ειεθηξηθή εθθέλσζε πνπ δηαπεξλά ηε ζπνλδπιηθή ζηήιε θαη θηάλεη ζαλ γδνχπνο ζηνλ εγθέθαιν. Τπάξρεη, άξαγε, θιίκαθα πφλνπ κε αληίζηνηρα Ρίρηεξ; Ο πφλνο δε πεξηγξάθεηαη, απιψο βηψλεηαη. Ώπηή ηε θνξά νχξιηαμε. Μηα απειπηζκέλε θξαπγή πνπ ήηαλ αδχλαην λα απνξξνθεζεί απφ ηνπο ηνίρνπο θαη ζα έθηαζε θαληάδεηαη ζρεδφλ αλαιινίσηε ζηηο απέλαληη πνιπθαηνηθίεο ηεο Σνζίηζα. Αελ μέξεη, αιιά ν πφλνο απηφο δελ αληέρεηαη. Βπηπρψο κεηά απφ θάπνηα ρηππήκαηα ε πεξηνρή λεθξψλεηαη θαη δελ αηζζάλεζαη ζρεδφλ ηνλ πφλν. Μάιινλ δελ έραζε εληειψο ηηο αηζζήζεηο κνπ, κε θιεηζηά ηα κάηηα νλεηξεπφηαλ, ελψ νη ιχθνη ζπλέρηδαλ λα μεζρίδνπλ ηηο ζάξθεο ηνπ. Θα ήηαλ πξνο ην μεκέξσκα φηαλ ηνλ θαηέβαζαλ ζ’ έλα δσκάηην-θξαηεηήξην νξφθνπ θαη ηνλ πέηαμαλ πάλσ ζ’ έλα παιαηφ θξεβάηη κε δηαιπκέλν ζηξψκα. Αίπια ζαλ πξνζθεθάιη έλα θνπβάξη, ηα ξνχρα ηνπ. Δ αδξελαιίλε ηνλ θξάηαγε δσληαλφ, ζε ζπλαγεξκφ θαη εγξήγνξζε. Σψξα ήηαλ ε πην βαζαληζηηθή θάζε ηεο πεξηπέηεηαο ηνπ ζηε Μπνπκπνπιίλαο: Δ αλακνλή ηεο επαλάιεςεο. Οη ιχθνη φπνπ λα ‘λαη ζα έξζνπλ πάιη. Ήηαλ ραδφο λα έρεη απηή ηελ αγσλία ηφηε. ΢ηε θαηάζηαζε πνπ ήηαλ δελ είραλ λφεκα άιια βαζαληζηήξηα. ΋κσο εδψ πηάζηεθε Κψηζνο, φιε ε αγσλία πήγε ραξάκη. Πξάγκαηη ηελ άιιε κέξα δελ άλνημε ε πφξηα ηνπ δσκαηίνπ ηνπ. Ο νξγαληζκφο ηνπ έθαλε ηελ πξψηε αλαζπγθξφηεζε. Δ επάλνδνο ησλ αηζζήζεσλ έθεξε θαη ηνπο πφλνπο ζ’ φιν ην

ζψκα,

αιιά θπξίσο ζηηο

παηνχζεο. Σηο αηζζαλφηαλ ζηξαπαηζαξηζκέλεο. Οχηε πείλα, νχηε δίςα. Μφλν ε αγσλία ηεο αλακνλήο. Έπξεπε λα είλαη πην ςχρξαηκνο, πην πξαγκαηηζηήο. Ώιιά εθ ησλ πζηέξσλ φινη ηα μέξνπλ. Σν ζέκα είλαη εθεί ηε ζηηγκή, πάλσ ζηε βξάζε, φηαλ θνιιάεη ην ζίδεξν. Υηιηάδεο ζθέςεηο, απαλσηνί ζπλδπαζκνί, φκσο ην κπαιφ ηνπ ελφο αλζξψπνπ έρεη ηα φξηά ηνπ.

[275]

Πξψηε θαη θπξίαξρε ζθέςε: Μελ πάξεη θη άιινλ άλζξσπν ζην ιαηκφ ηνπ. Σν ρηχπεκα λα ζηακαηήζεη εδψ.

΢ηελ άθξε ηνπ θξεβαηηνχ, ζην εζσηεξηθφ

ζηήξηγκα, είδε κηζφ μπξαθάθη Α΢ΣΟΡ, αθεκέλν πνηνο μέξεη απφ πνηνλ θαη πφηε. Σφηε θαξθψζεθε ζην κπαιφ ηνπ ε θαξκαθεξή ζθέςε. Να ηειεηψζεη ηνλ εαπηφ κνπ, λα δψζεη έλα πξνζσπηθφ ηέινο ζηε πεξηπέηεηα. Με ηε ζθέςε απηή έλησζε κηα παξάμελε αλαθνχθηζε. Ώλ ηα πξάγκαηα μεπεξλνχζαλ ηα φξηα ζα ην ‘θαλε. Θα έθνβε ηηο θιέβεο κνπ! Ξήισζε ηε θφδξα ζην πάλσ κέξνο ηνπ παληεινληνχ θαη ην έρσζε κέζα. Αελ ζα ην πηζηέςεηε. Έλα αίζζεκα αζθάιεηαο θαη αλαθνχθηζεο ηνλ θπξίεπζε. Δ επφκελε επαθή καδί ηνπ ήηαλ αξγφηεξα ζηηο θπιαθέο Ώβέξσθ φηαλ ςειαθίδνληαο ηπραία ην ινπξί ζην παληειφλη. πνπ θνξνχζε έλησζε ηε ζθιεξάδα ηνπ. Βπηπρψο ην είρε μεράζεη. Σν πέηαμε ζηα ζθνππίδηα θαη απφ ληξνπή δε ην είπε ζε θαλέλαλ. Σε δεχηεξε κέξα ζεθψζεθε θαζηζηφο θη έβαιε ην παληειφλη θαη ην πνπθάκηζν. Πξνο ην απφγεπκα κπήθε ζην δσκάηην έλαο λεαξφο αζηπθχιαθαο κε έλα πηάην θαΎ θαη έλα πνηήξη λεξφ. Σν θαηαβξφρζηζε κέρξη θεξαίαο. Ση πιάζκα είλαη ηέινο πάλησλ ν άλζξσπνο! Οη κέξεο πεξλνχζαλ, ρσξίο ηε ζπγθινληζηηθή εμέιημε. Δ γλσζηή αλακνλή, θαηαιαγηαζκέλε ιίγν, ηνλ ζπληξφθεπε ζπλερψο. Έλα πξσί άλνημε απφηνκα ε πφξηα θαη ν επηζθέπηεο έβαιε κέζα κφλν ην θεθάιη ηνπ θαη ηνπ έξημε έλα έληνλν εμεηαζηηθφ βιέκκα - Δίκαη ν Λάκπξνπ, είπε. Δκείο νη δπν ζα ηα μαλαπνύκε! Αελ ηνλ είρα γλσξίζεη πξνεγνπκέλσο. Σελ άιιε κέξα ην κεζεκέξη κπήθε ζην δσκάηην κηα γλσζηή κνπ θάηζα ληπκέλνο ινραγφο ηεο Δ΢Α, ν Μπάκπαιεο.

-

Θα ζε κεηαθέξνπκε ζηελ Δ΢Α. Να είζαη έηνηκνο. Ώπηά ήηαλ δπν ραξαθηεξηζηηθά επεηζφδηα πνπ ζπκάηαη. Καη νη δπν έρνπλ

ιηψζεη, απφ ρξφληα, ζηνπο ηάθνπο ηνπο. Φξφληηζαλ γη’ απηφ κεξηθνί απηφθιεηνη [276]

θαη ακεηξνεπείο δηθαζηέο θαη δήκηνη - πνπ απηνδηνξίζηεθαλ σο νη εθηειεζηέο ησλ επηζπκηψλ ησλ ιατθψλ καδψλ - ράλνληαο ηελ αίζζεζε φηη ακαπξψλνπλ κε απηφλ ηνλ ηξφπν ηνπο, αγψλεο θάπνησλ άιισλ. Σν ρεηξφηεξν φισλ είλαη φηη θαηακεηξψληαη σο αξηζηεξνί, θάηη πνπ ηνλ θέξλεη ζε αθάληαζηα δχζθνιε ζέζε. Πφηε ηζηνξηθά ηα «αληίπνηλα» θαη νη «εθδηθήζεηο» έιπζαλ πξνβιήκαηα; Θα πεη θαζαξά θαη μάζηεξα ηελ άπνςή ηνπ: Σα ζεσξεί εγθιήκαηα θαζαξνχ πνηληθνχ ραξαθηήξα πνπ πξνμέλεζαλ πνηθίιεο θαη ζνβαξέο αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζηνπο αγψλεο ηνπ ιανχ γηα κηα θαιχηεξε θνηλσλία, γηα

κηα

θαιχηεξε παηξίδα. Ότη! Ότη! Σνπ είλαη μέλνη θαη αλεπηζχκεηνη. ΐξίζθνληαη ζε άιιε φρζε απφ απηφλ. Εζρπξίδνληαη φηη αλήθνπλ ζηελ αξηζηεξά. Σφηε γηα ηνλ εαπηφ ηνπ πξέπεη λα βξεη έλαλ άιιν πξνζδηνξηζκφ. Βίλαη έλαο αλήζπρνο πνιίηεο, πνπ αγαπά ηνλ ηφπν θαη ην ιαφ πνπ δεη ζ’ απηφλ, ζέβεηαη ηελ πνιπηάξαρε ηζηνξία ηνπ θαη ζέιεη λα βνεζήζεη γηα λα θαιπηεξέςνπλ ηα πξάγκαηα. Δ δηθή ηνπ εκπεηξία θαη ε αλάγλσζε ηεο ηζηνξίαο καο δείρλεη φηη ζαχκαηα δελ γίλνληαη. Οχηε ξηδηθέο αλαηξνπέο ηνπ ζθεληθνχ. Δ πνξεία δηαδξακαηίδεηαη βήκα- βήκα, κε αγθνκαρεηά ζηελ αλεθφξα, θαηξαθπιίζκαηα πξνο ηα πίζσ θαη πάιη θπλεγεηφ πξνο ηα εκπξφο. Σνπ αξθεί ν ηειηθφο απνινγηζκφο λα είλαη ζεηηθφο. Πέξαζαλ δπν-ηξεηο κέξεο, ζαλ λα ηνλ μέραζαλ. Πξνο ην βξάδπ δπν λεαξνί αζηπθχιαθεο ηνπ είπαλ: -

Μεηαθέξεζαη ζην ππόγεην! Βάιε ηα παπνύηζηα ζνπ! Μηα θνπβέληα είλαη απηή. Οη πιεγέο ζηηο παηνχζεο, πνπ ήηαλ θαη νη πην

ζνβαξέο, κφιηο είραλ αξρίζεη λα θηηάρλνπλ ηα πξψηα καιαθά θαχθαια. Με ηηο θάιηζεο απηφο, θαηεβήθαλ κέρξη ηα θειηά ηνπ ππνγείνπ. Ώξγφηεξα κπφξεζε λα εμεγήζεη ην ιφγν ηεο βηαζηηθήο κεηαθνξάο: Δ Ώζθάιεηα είρε θάλεη λέν ρηχπεκα. Δ ππφζεζε ηνπ Γξεγφξε Φαξάθνπ. ΢ην δσκάηηφ ηνπ «θηινμελήζεθε» [277]

ζηε ζπλέρεηα ν Γξεγφξεο. Σν λέν ηνπ θειί ήηαλ έλα παξαιιειφγξακκν 2 επί 1,5 κε ηζηκεληέλην βξψκηθν δάπεδν θαη ζε κηα γσληά ηνπ έλα ζπάξαγκα θνπβέξηαο πνπ έδερλε απφ παιαηέο κπξσδηέο αίκαηνο θαη θαηξνπιηψλ. Μηα λέα θάζε άξρηδε. Αελ είρε ηηο αγσλίεο ησλ πξψησλ εκεξψλ θαη είρε θαηαζηαιάμεη ζην ηη ζα ηζρπξηζηεί. Ώλέιπηζηε βνήζεηα ήηαλ ε απαζρφιεζή ηνπο κε ηε λέα πνιπάξηζκε ππφζεζε. Άξρηζε ε ξνπηίλα ηνπ ρξφλνπ πνπ αξγνθπινχζε. Ο Λεπηέξεο αλαθάιπςε έλαλ ηξφπν λα πεξλάεη ν ρξφλνο. Απζηπρψο, κνιχβη θαη ραξηί δελ ππήξρε πεξίπησζε λα έρεη ζηε δηάζεζή ηνπ. Δ θνπβέξηα μέθηηδε εχθνια θη έβγαδε θισζηέο θαη λήκαηα δηαθφξσλ κεγεζψλ. Σηο έθνβε ζε έλα κεηξεκέλν ζηαζεξφ κήθνο θαη πξνζπαζνχζε ζην θάζε θνκκάηη λα θάλεη ηνπο πεξηζζφηεξνπο, θαηά ην δπλαηφλ, θφκπνπο. Ογδφληα πέληε, ελελήληα δπν, εθαηφλ ηξεηο. Ώγψλαο γηα λέν ξεθφξ. ΋ια γηα λα μερληέηαη θαη λα πεξλάεη ν ρξφλνο. Σνπο έθεξλαλ θαγεηφ θαη λεξφ θαη θαηάιαβε φηη ήηαλ πνιινί ζηα δηπιαλά θειηά. Σνλ θπξίεπζε ε αλάγθε ηεο επηθνηλσλίαο κε ηνπο ζπκπάζρνληεο. Να θσλάμεηο δπλαηά δε γηλφηαλ. Βίρε δηαβάζεη παιαηφηεξα ηα βηβιία ηνπ Άξζνπξ Κέζιεξ. Σν Μεδέλ θαη ην Άπεηξν, ν Κνκηζάξηνο θαη ν Γηόγθη. Αε ζπκάηαη θαιά ζε πνην πεξίγξαθε έλα ηξφπν επηθνηλσλίαο ηνπ ηξαγηθνχ ηνπ ήξσα κέζσ ελφο ερεηηθνχ αιθάβεηνπ. Υσξίδεηο ην αιθάβεην ζε νκάδεο, εδψ ηέζζεξεηο. Δ πξψηε νκάδα πξνζδηνξίδεηαη κ’ έλαλ ρηχπν, ε δεχηεξε κε δπν θ.ν.θ. Δ θάζε νκάδα επνκέλσο έρεη έμη γξάκκαηα θαη πξνζδηνξίδνληαη απφ ηνπο αληίζηνηρνπο ήρνπο. Σν κπαιφ αθφκε λεαληθφ θαη ζε αλαγθαζηηθή εγξήγνξζε. Άξρηζε απφ ηε κηα πιεπξά. Σν ρηχπεκα ηνπ αιθάβεηνπ κηα θνξά, δπν θνξέο, δέθα. ΢ηγά θαη απφ ηελ εζσηεξηθή πιεπξά ηνπ ηνίρνπ. Ώλαπάληερα ηνπ ήξζε ε απάληεζε. Αειαδή ν δηπιαλφο θξαηνχκελνο θαηάιαβε ην αιθάβεην. Άξρηζε ε ζπλελλφεζε. Ήηαλ έλα λέν παηδί, ζαλ θαη ηνλ Λεπηέξε, ηξαπεδηθφο ππάιιεινο, ν ΐαγγέιεο απφ ηνλ Πεηξαηά. Σα πεξηζζφηεξα ηα μέξεη εθ ησλ πζηέξσλ, αθνχ ππήξμε κε απηφλ ζπγθξαηνχκελνο ζηηο θπιαθέο Ώβέξσθ θαη Κνξπδαιινχ. Ο [278]

ΐαγγέιεο είρε ινγνηερληθέο αλεζπρίεο θαη κέζα ζηε θπιαθή έγξαςε έλα κεγάιν πνίεκα πνπ αλαθέξεηαη αλαιπηηθά ζ’ απηφ ην γεγνλφο. Ώπφ ηελ άιιε πιεπξά ήηαλ ν Γηάλλεο, έλα γλσζηφ ζηέιερνο ηνπ ΚΚΒ. Βπί ηξεηο κέξεο ρηππνχζε ην αιθάβεην ζηνλ ηνίρν ρσξίο αληαπφθξηζε.

΋ηαλ

επηηέινπο ην ζηέιερνο θαηάιαβε ην αιθάβεην ε πξψηε εξψηεζε ηνπ ήηαλ κε πνηα νξγάλσζε πηάζηεθε. ΋ηαλ απάληεζε «Ρήγαο Φεξαίνο», έπεζε ηνπ ηάθνπ ε ζησπή. Κακηά απάληεζε θαη ζπλέρεηα φιεο ηηο ππφινηπεο κέξεο. Ήηαλ βιέπεηο έλαο απφ ηνπο «αλαζεσξεηέο». ΢ηε ζπλέρεηα έδεζε θαη κε απηφλ επίζεο ρξφληα καδί ζηε θπιαθή. Κάπνηα ζηηγκή ήξζε ε ψξα λα θάλεη ηελ πξνζσπηθή ηνπ θαηάζεζε. Αέρηεθε ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζηελ νξγάλσζε ηνπ Ρήγα Φεξαίνπ, δέρηεθε φηη θαζνδεγνχζε ηα δπν θνξίηζηα, ηελ Πφπε θαη ηελ Μαξγαξίηα, δέρηεθε φηη ηνλ θηινμελνχζε ν Αεκήηξεο θαη φηη θαζνδεγεηήο ηνπ ήηαλ ν Γηάλλεο Μπαληάο. ΢αλ ζάιηζα κίιεζε γηα έλα θαληαζηηθφ ξαληεβνχ ζηε ΢εβαζηνππφιεσο θαη έλαλ πνιχγξαθν πνπ ζα κνπ έδηλαλ ζην κέιινλ. Έηζη ην λέν πξφζσπν πνπ έβαια ζε δηθνγξαθία ήηαλ ν Γηάλλεο. Βπηπρψο φκσο φηαλ εθηάθησο ηνπ έγηλε κεηαγσγή ζηε Λάξηζα λα δηθαζηεί ζην ηνπηθφ έθηαθην ΢ηξαηνδηθείν ν Γηάλλεο αζσψζεθε. Βίρε ζπιιεθζεί απφ αλεμάξηεηνπο ιφγνπο ιίγν πξηλ ηε δίθε. Απζηπρψο βέβαηα δελ απφθηεζε ηελ ειεπζεξία ηνπ, αθνχ ζηάιζεθε θαηεπζείαλ εμνξία ζην λεζί. Πιεζίαδαλ ηα Υξηζηνχγελλα θαη ν Λεπηέξεο ζην θειί κφλνο, απνκνλσκέλνο κε πιεγέο πνπ επηηέινπο βξίζθνληαλ ζην ηειεπηαίν ζηάδην ηεο ίαζεο, βξψκηθνο, άπιπηνο γηα έλα κήλα θαη θάηη παξαπάλσ. Δ Νηφξα ηνπ είρε ζηείιεη θαζαξά εζψξνπρα θαη έιησλε γηα έλα κπάλην. Έλαο λένο αζηπθχιαθαο πνπ έρεη βάξδηα ηε λχρηα θάζε ηφζν αλνίγεη ην παξαζπξάθη γηα λα ηνπο έρεη ππφ έιεγρν. Παίξλεη ην ζάξξνο θαη ηνπ πεηάεη: - ΢ε παξαθαιώ, λα θάλσ έλα κπάλην!

- Γε κπνξώ λα βνεζήζσ, απαγνξεύεηαη!

[279]

- ΢ε παξαθαιώ, άγηεο κέξεο είλαη θαη βξσκάσ. Αελ είπε ηίπνηα. ΋ηαλ, κεηά δπν κέξεο ήηαλ πάιη ππεξεζία, θάπνηα ζηηγκή άλνημε ηελ πφξηα θαη κε πξνθαλή αλεζπρία ηνπ είπε: -

Γξήγνξα! .. Γξήγνξα! Ήηαλ έλα ληνπο κε παγσκέλν λεξφ, αιιά απηφο έλησζε κηα επραξίζηεζε ιεο

θαη ήηαλ ζάνπλα. Οη ππφινηπεο κέξεο ήηαλ κέξεο γξαθεηνθξαηηθήο αλακνλήο. Σελ εκέξα ηνπ Ώε Γηάλλε, 1969 πηα, έθηαζε ζηηο θπιαθέο Ώβέξσθ γεκάηνο κε παξάμελα θαη αλάκεηθηα ζπλαηζζήκαηα αλάκεζα ζε αγαπεκέλνπο θίινπο, ζπληξφθνπο ησλ θνηηεηηθψλ θαη λενιαηίζηηθσλ αγψλσλ ζηα πξνδηθηαηνξηθά ρξφληα. Βίρε λα ηνπο δεη απφ ην 1965. Καηά ηε κεηαγσγή ηνπ απφ ηελ Ώζθάιεηα ζηε θπιαθή έγηλε έλα σθέιηκν γηα ηνλ Λεπηέξε γξαθεηνθξαηηθφ ιάζνο. Ο ππάιιεινο πνπ ηνπ έδσζε ηα πξνζσπηθά είδε πνπ θαηαζρέζεθαλ ηε ζηηγκή ηεο ζχιιεςεο - δειαδή ην απνιπηήξην ηνπ ζηξαηνχ κε ηε θαθή δηαγσγή, ην ινπξί ηνπ παληεινληνχ, ηα γπαιηά κπσπίαο - ηνπ έδσζε «θαζ’ ππέξβαζηλ», φπσο εηπψζεθε, θαη ηα ρξήκαηα πνπ είρε επάλσ ηνπ, 8.500 δξρ., πνζφ ζεβαζηφ γηα ηα κέηξα ηεο επνρήο. Καλνληθά απηφ έπξεπε λα θαηαζρεζεί. ΋ηαλ κεηά απφ ιίγεο

κέξεο

ην ζπλεηδεηνπνίεζαλ, ήξζε άξνλ-άξνλ

αμησκαηηθφο

ηεο

Ώζθάιεηαο ζηε θπιαθή λα ηα πάξεη. ΋κσο απηά είραλ ήδε θάλεη θηεξά, γπξλψληαο ζηνλ αξρηθφ ηνπο θάηνρν. Έηζη, γηα λα δηθαηνινγήζνπλ ηελ έιιεηςή ηνπο έγξαςαλ έλα ραξηί πνπ ππέγξαςε πξνθαλψο φηη ήηαλ δηθά ηνπ, απφ ηελ ηξίκελε απαζρφιεζή κνπ, σο θνξηνεθθνξησηήο ζηελ απνζήθε ηεο Γήκελο, θάηη πνπ ήηαλ θη ν κφληκνο ηζρπξηζκφο ηνπ ζηε δηάξθεηα ησλ αλαθξίζεσλ. Άιισζηε έλα κέξνο ησλ ρξεκάησλ ήηαλ πξάγκαηη απ’ απηήλ ηελ πεγή. Βίραλ ζπκπιεξσζεί 52 νιφθιεξεο κέξεο. Μεηά απφ ηφζα ρξφληα πνπ πέξαζαλ, εθ ησλ πζηέξσλ, αλαξσηηέζαη θαη ιεο ηη είλαη απηφ πνπ ζε θξαηάεη φξζην θαη αμηνπξεπή. Σα πνιηηηθά ζνπ πηζηεχσ, ε ηδενινγία ζνπ, ην φξακα ηεο ηδαληθήο γηα ζέλα θνηλσλίαο; [280]

Ώπηά κέζα ηνπ ήηαλ ηφζν ζνιά θη ακνξθνπνίεηα. Τπήξραλ ζίγνπξα ηάζεηο, ξνπέο, αιιά φρη ζπγθεθξηκέλα ζρήκαηα θαη αληίζηνηρεο δνκέο. Μφλν αθνχζκαηα γηα κηα ηδενινγία θαη παζαιείκκαηα

αλαγλψζεσλ

απφ ηα πξσηφηππα.

Πξέπεη, εδψ πνπ μεγπκλψλνπκε ηε ςπρή ηνπ, λα νκνινγήζεη θάηη. ΋ηαλ δηάβαζε ην πξψην καξμηζηηθφ βηβιίν δελ εληππσζηάζηεθε, αιιά θαη δελ θαηάιαβε πνιιά. Αελ έβαιε φκσο ζηε θάζε εθείλε ην αλαπφθεπθην εξψηεκα: -

Μήπσο δε θηαίσ κόλν εγώ; Ώξγφηεξα φηαλ, γηα ιφγνπο δηθνχο ηνπ, έρνληαο ζπνπδάζεη Φπζηθή θαη

γλσξίδνληαο ηελ αμία θαη ην κέγεζνο ηνπ Ώπζηξηαθνχ θπζηθνχ Μαρ, απαιιαγκέλνο απφ ηηο αξρηθέο πξνθαηαιήςεηο, δηάβαζε, γηα εξεπλεηηθνχο ιφγνπο, ην βηβιίν ηνπ Λέληλ « Τιηζκφο θαη Βκπεηξηνθξηηηθηζκφο» θαηέιεμε ζην «βιάζθεκν» ζπκπέξαζκα φηη είλαη έλαο ιίβεινο πνιεκηθνχ ραξαθηήξα γξακκέλνο ζην πφδη. Δ αιήζεηα, ηειηθά, είλαη θάπνπ ζηε κέζε. ΋ηαλ γξάθηεθε ην βηβιίν ηθαλνπνηνχζε κηα ζθνπηκφηεηα ηεο ζπγθπξίαο θαη ηεο πνιηηηθήο δηαπάιεο. Αελ επηηξέπεηαη κε ηε ζεκεξηλή καηηά, ηελ αζθάιεηα ηεο ζχγρξνλεο θνηλσλίαο λα θξίλεηο, «ειαθξά ηε θαξδία », ζπκβάληα πξηλ απφ εθαηφ ρξφληα. Μήπσο ηνλ ζηήξηδε ην κίζνο απέλαληη ζηνπο αλζξψπνπο πνπ ηνλ αληηκεηψπηζαλ ζαλ κηα ηδηφηππε πεξίπησζε «αζπκθσλίαο κε ην κέζν φξν» γηα λα απνζπάζνπλ απφ απηφλ,

απηφ πνπ εθ ησλ πξνηέξσλ ήζειαλ

ρξεζηκνπνηψληαο απάλζξσπεο «ηερληθέο βίαο»; ΋ρη! ΋ρη! Πηζηέςηε κε! Σν αίζζεκα ηνπ κίζνπο ίζσο λα ηνπ είλαη άγλσζην. Θπκψλσ, εμνξγίδνκαη, κνπ έξρεηαη λα ζθνηψζσ, αιιά απηέο νη επηζπκίεο είλαη ζηηγκηαία αδηθήκαηα. Μεηά απφ ιίγν ηα ‘ρεη πάξεη ην πνηάκη. Μέλεη κφλν κηα αζπλείδεηε αληηπάζεηα, κηα ηάζε απνθπγήο ίδησλ θαηαζηάζεσλ. Πεξηζζφηεξν θιίλσ ζηηο πξνζσπηθέο ελνρέο, πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ηε ρξηζηηαληθή παξάδνζε ηεο «ακαξηίαο» απέλαληη ζε θίινπο, ζπληξφθνπο ζηε θνηλή πξνζπάζεηα. Ση ζα πνπλ νη θίινη, ηη ζα πνπλ νη άιινη, αιιά θαη ην [281]

ζπνπδαηφηεξν, πσο ζα κπνξέζσ λα ζπκβηψζσ κε ηνλ ίδην κνπ ηνλ εαπηφ ζηε ζπλέρεηα. Αε μέξσ ηειηθά πην είλαη πιήξσο ην ζσζηφ. Ώπηφ ληψζσ ζήκεξα θαη απηφ γξάθσ. Ήδε θαη πξηλ ηε ζχιιεςε κνπ ήκνπλ ζε απφγλσζε. Ώθειψο αλαξσηηφκνπλ: -

Πώο γίλεηαη λα ζπλερίδεηαη απηόεηε ε δσή; ΋κσο κπνξνχζε λα γίλεη θαη δηαθνξεηηθά; Να ζηακαηήζνπλ νη ηαθέο ζηα λεθξνηαθεία, νη γέλλεο ζηα καηεπηήξηα, νη

γάκνη ζηηο εθθιεζίεο, ηα γιέληηα ζηηο επεηείνπο, ηα θιεξηάθηα ζηα ζξαλία, νη έξσηεο ζηηο γεηηνληέο, νη θξπθνί αλαζηελαγκνί ζηα απφκεξα κέξε; Αε γίλεηαη! Κάζε πξσί νη δξφκνη ζα γεκίδνπλ, ζα αλνίγνπλ ηα καγαδηά, ζα γίλνληαη φισλ ησλ εηδψλ ηα αιηζβεξίζηα, ην βξάδπ ζα γεκίδνπλ ηα ζηλεκά, ζηηο θξεβαηνθάκαξεο ζα γίλνληαη λένη θφκπνη ζην θνκπνζθνίλη ηεο δσήο. Δ δσή δελ έρεη άιιε επηινγή απφ ηε ζπλέρηζή ηεο. Βγψ ήκνπλ εθείλνο πνπ νλεηξνβαηνχζε! ΋κσο λα ζαο πσ θάηη; Οη ςεπδαηζζήζεηο είλαη αλαπφζπαζην κέξνο ηεο δσήο. Οη αλακλήζεηο ηνπ αλζξψπνπ είλαη έλα ζχλζεην νηθνδφκεκα απφ αιεζηλά γεγνλφηα, αλεθπιήξσηεο επηζπκίεο θαη ςεπδαηζζήζεηο πνπ πξνο ζηηγκή ζεσξήζεθαλ γεγνλφηα.

[282]

55. Σα ρξόληα ηνπ Δγθιεηζκνύ- Οη ζπλζήθεο δηαβίσζεο (Περηζηαηηθά θαη θαηαζηάζεης από ηα τρόληα ηοσ εγθιεηζκού) Αελ θηινδνμψ λα πεξηγξάςσ ηε γεληθφηεξε θαηάζηαζε ζηηο θπιαθέο ζηε δηάξθεηα ηεο επηαεηίαο

ησλ ζπληαγκαηαξρψλ. Πξψηνλ, γηαηί δελ έρσ ηε

ζπλνιηθή εηθφλα ηνπο, αθνχ εγψ έδεζα κφλν ζε δπν απ’ απηέο ελψ ππήξραλ θη άιιεο. Καη, δεχηεξνλ, γηαηί δελ είλαη ζηηο πξνζέζεηο κνπ θάηη ηέηνην. Άιισζηε θαη ζ’ απηέο ηηο θπιαθέο πνπ έδεζα δελ κπνξψ λα ηζρπξηζηψ φηη ήκνπλ ελήκεξνο ζε θάζε ηη πνπ ζπλέβαηλε. Κάζε άιιν. Ώπιψο ζα ήζεια, ζην φλνκα ηεο ηζηνξηθήο κλήκεο, λα θάλσ ηελ πξνζσπηθή κνπ θαηάζεζε γηα κεξηθά πεξηζηαηηθά απφ απηήλ ηελ πεξίνδν πνπ εγψ ν ίδηνο έδεζα ζηε θπιαθή θαη έρνπλ ζαθέο πξνζσπηθφ ρξψκα ή άιια πνπ ππέπεζαλ άκεζα ζηελ αληίιεςή κνπ. Να ηα δηαζψζσ πξηλ ν ρξφλνο πνπ πεξλάεη ηα ζβήζεη φια θαη ηα πάξεη, καδί κε καο, ζηελ αλππαξμία. ΢ηε δηήγεζε πνπ επηρεηξψ γηα ηηο ζπλζήθεο δσήο ζηε θπιαθή ζέισ εμαξρήο λα μεθαζαξίζσ θάηη, γηα κελ γίλεη θακηά παξεμήγεζε. Σα πξάγκαηα δελ ήηαλ εηδπιιηαθά. Δ απνκφλσζε απ’ ηε δσή είλαη κηα αλσκαιία, ν απνθιεηζκφο γηα αξθεηφ ρξφλν απφ απηή δεκηνπξγεί έηζη θη αιιηψο ζηξεβιψζεηο. Σν ίδην φκσο επηηειεί θη ε πνιιή ζπλάθεηα κε ηνπο ίδηνπο πάληα αλζξψπνπο κέζα ζ’ έλαλ πεξηνξηζκέλν ρψξν γηα έλα κεγάιν θαη δηαξθέο δηάζηεκα. Βλψ ε δσή έμσ ζπλερίδεηαη αδπζψπεηε, γηα ζέλα ν ρξφλνο κε θάπνην - αιιά δξακαηηθφ - ηξφπν ζηακαηάεη. Δ εκπεηξία ηεο θχιηζεο θαη δηαδνρήο ησλ ζπκβάλησλ ζηε δσληαλή θνηλσλία δελ κεηαθέξεηαη κε πεξηγξαθέο θαη δηεγήζεηο ηξίησλ, νχηε κε ηελ αλάγλσζε εθεκεξίδσλ θη άιισλ εληχπσλ. Ώπαξέγθιηηα πξέπεη λα είζαη θη εζχ ν ίδηνο - κε ηνλ ηξφπν ζνπ - κέζα ζηε δσληαλή θνηλσλία, λα ζπκκεηέρεηο ζηα δηαδξακαηηδφκελα γεγνλφηα ηεο θαζεκεξηλφηεηαο.

[283]

Βλψ απηά, ηα πεξί απνθιεηζκνχ, ηζρχνπλ γηα φινπο ηνπο αλζξψπνπο, ηηο κεγαιχηεξεο επηπηψζεηο έρνπλ ζηνπο λένπο ζηελ ειηθία γηα πνιινχο θαη ηδηαίηεξνπο ιφγνπο. Πξψηνλ δαπαλνχλ ηα θαιχηεξα ρξφληα ηεο δσήο ηνπο κε κε παξαγσγηθνχο ηξφπνπο, ελψ ζε πνιιά πξάγκαηα ηα ζηνηρεία ηνπ ραξαθηήξα ηνπο δελ έρνπλ πξνιάβεη αθφκα λα νινθιεξσζνχλ. Έπεηηα απηή ε ζηέξεζε ζπκβαίλεη ζε κηα πεξίνδν έληνλεο βηνινγηθήο θάζεο φισλ ησλ ιεηηνπξγηψλ θαη αλαγθψλ ηνπ αλζξψπηλνπ νξγαληζκνχ θαη άξα ε ζηέξεζε ηνπο βηψλεηαη απ’ απηνχο εληνλφηεξα.

Μέζα ζηε θπιαθή έλα ζεκαληηθφ θνκκάηη ησλ θξαηνπκέλσλ

βξηζθφηαλ ζ’ απηήλ ηελ λεαληθή πεξίνδν ηεο δσήο ηνπο κε φιεο ηηο ζπλέπεηεο πνπ απηφ κπνξεί λα έρεη. Ώξλεηηθφ ξφιν ζηε δσή ησλ θξαηνπκέλσλ έπαημαλ θαη νη βίαηεο κεηαγσγέο απφ κηα θπιαθή ζηελ άιιε. Σφηε ππήξραλ αλαζηαηψζεηο, ρσξηζκνί, λέα πξνβιήκαηα, αλάγθε γηα λέεο θαηαλνκέο αξκνδηνηήησλ, γηα λέεο πξνκήζεηεο θαη επηπιένλ αλαζηάησζε ζην νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ ζνπ θχθιν. Βδψ, πξσζχζηεξα ίζσο, πξέπεη λα αλαθέξσ κηα άιιε δηάζηαζε ηνπ απνθιεηζκνχ, πνπ εκθαλίδεηαη φηαλ κε ην θαιφ ν θξαηνχκελνο βξεζεί πάιη κέζα ζηελ θνηλσλία. Σφηε ιίγν ή πνιχ ζπλεηδεηνπνηείηαη απ’ απηφλ ε χπαξμε ηνπ θελνχ πνπ δεκηνπξγήζεθε ζηε δηάξθεηα ηεο απνπζίαο απφ απηήλ. Ώλάκεζα ζηνλ ίδην θαη ηνπο άιινπο ππάξρεη κηα ακθίπιεπξε ακεραλία. Κάπνηνη πην ηθαλνί θαη πξνζαξκνζηηθνί ηελ μεπεξλάλε ηειηθά, ζε θάπνηνπο άιινπο φκσο πςψλεηαη έλαο ηνίρνο πνπ δπζθνιεχεη αθφκα πεξηζζφηεξν ηελ νκαινπνίεζε ησλ πξαγκάησλ. Ο πξψελ θξαηνχκελνο ζέιεη λα ελζσκαησζεί ζηνλ παιαηφ θνηλσληθφ ηνπ θχθιν, αιιά πνιιέο θνξέο ηνλ θπλεγά ην παξειζφλ κε ηε ζπλερή αλαθνξά ηεο πεξηφδνπ ηνπ εγθιεηζκνχ. Ώλ απηφ γίλεηαη απ’ ηνλ ίδην, θαιά λα πάζεη δηφηη ππελζπκίδεη ζηνπο άιινπο ηελ εζειεκέλε ή αζέιεηε απνπζία ηνπ απφ αληίζηνηρα γεγνλφηα θαη ε

εγθαηάζηαζε ην ιηγφηεξν ηεο ακεραλίαο

αλάκεζα ζ’ απηφλ θαη ηνπο ζπλνκηιεηέο ηνπ είλαη ην πην αλψδπλν ελδερφκελν.

[284]

Κάπνηεο θνξέο ε αλαθνξά γίλεηαη απφ ηξίην, πνπ πηζηεχεη θαη λνκίδεη φηη θάηη ηέηνην επραξηζηεί ηνλ ελδηαθεξφκελν. ΢ηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο απηφ δελ αληαπνθξίλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Δ αληίιεςε ησλ πεξηζζνηέξσλ είλαη: «Αο ηειεηώζεη πηα απηή ε ππόζεζε, αο ηα πάξεη όια ην πνηάκη. Αο γίλεη έλα λέν μεθίλεκα ηεο δσήο». Ήδε ζην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ κεζνιάβεζε απφ ηελ απνθπιάθηζή κνπ (Ώχγνπζηνο 1973 ) έσο ζήκεξα ( Ώχγνπζηνο 2010 ) κηα ζεηξά ιεπηνκέξεηεο θαη γεγνλφηα έρνπλ ήδε ραζεί απφ ηε κλήκε κνπ. Αε ζα ξσηήζσ αξηζηεξά θαη δεμηά. Θα ζηεξηρζψ κφλν ζε φ,ηη εγψ πξνζσπηθά ζπκάκαη. Ίζσο απηφ λα είλαη θη έλα θξηηήξην ηεο ζσζηήο αμηνιφγεζεο. Αελ είκαη ζίγνπξνο, αιιά απηφ ζα θάλσ γηαηί ε αληίιεςή κνπ είλαη φ,ηη δηαηεξήζεθε κέζα ζνπ ζεκαίλεη, θαηά ηεθκήξην, φηη ζα ήηαλ θαη ζεκαληηθφ. Άιια θξηηήξηα ηεο επηιεθηηθήο αλαθνξάο είλαη αμηνινγηθά θαηά ηελ πξνζσπηθή κνπ πάληα θξίζε θαη ηνπνζέηεζε θαη εμαηηίαο ηνπο αλαθέξνληαη. Πξέπεη λα νκνινγήζσ κηα ακαξηία κνπ. Βλζπλεηδήησο, απέθπγα θάπνηεο θαθνηνπηέο, ιίγεο άζρεκεο κλήκεο θαη επεηζφδηα κε θάπνην αξλεηηθφ έξκα. Αελ έρεη θαλέλα λφεκα, κεηά ηφζα θαη ηφζα ρξφληα, ε αλαθνξά ηνπο Άιινη, πην επίκνλνη θαη πην θαηαξηηζκέλνη απφ κέλα, ζα θέξνπλ ζηελ επηθάλεηα άιια γεληθφηεξα πεξηζηαηηθά, ζα ζπγθεληξψζνπλ ηα αλαγθαία ζηαηηζηηθά ζηνηρεία πνπ ππάξρνπλ ζε πνιιέο επίζεκεο άιια θαη κε δεκνζηεπκέλεο αθφκα πεγέο. Έηζη κεηά απφ θάπνηα ρξφληα ζα ππάξμεη έλα παιίκςεζην πνπ πάλσ ηνπ ζα ζηεξηρζεί ν ηζηνξηθφο ηνπ κέιινληνο. ΢ηελ πξψηε θάζε θξαηήζεθα ζηηο θπιαθέο Ώβέξσθ. Βθεί έθηαζα κεηά απφ ηηο 52 κέξεο θξάηεζεο ζηελ Ώζθάιεηα, ζηηο αξρέο ηνπ 1969, ηελ εκέξα ηνπ Ώτ Γηαλληνχ, 7 Εαλνπαξίνπ. Σνλ Μάην καδί κ’ άιινπο ζπγθξαηνχκελνπο κεηαθεξζήθακε, ρσξίο θακηά πξνεηδνπνίεζε, ζηηο θπιαθέο ηεο Λάξηζαο, φπνπ, κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο απφ ην έθηαθην ζηξαηνδηθείν, καο κνηξάζηεθαλ δεθάδεο ρξφληα θπιάθηζεο. Αελ κπνξψ λα μέξσ ηε ζθνπηκφηεηα απηήο ηεο έθηαθηεο κεηαθνξάο. Δ κφλε εηθαζία πνπ κπνξψ λα θάλσ είλαη φηη απηή ε [285]

κεηαθίλεζε είρε ζθνπφ λα απνζπκθνξήζεη ην πιήζνο ησλ ππνζέζεσλ πνπ εθθξεκνχζαλ εθείλν ην δηάζηεκα ζην έθηαθην θεληξηθφ ζηξαηνδηθείν ηεο Ώζήλαο. Ώο ζεκεησζεί φηη φιεο νη δηθαδφκελεο ππνζέζεηο δελ είραλ θακία ζρέζε κε ην λνκφ ηεο Λάξηζαο. Ώπιψο, γηα ηζηνξηθνχο κφλν ιφγνπο, ζηε ζέζε απηή ζέισ λ’ αλαθέξσ φηη εηζαγγειέαο ζην έθηαθην ζηξαηνδηθείν ηεο Λάξηζαο ήηαλ ν εηζαγγειέαο ησλ ηαθηηθψλ πνιηηηθψλ δηθαζηεξίσλ ηεο πφιεο απηήο, Βαζίιεηνο Παππάο, πνπ είρε επηζηξαηεπζεί γη’ απηφλ αθξηβψο ην ζθνπφ. Μεηά ηελ θαηάξξεπζε ηεο ρνχληαο ν ίδηνο, πνπ ηψξα ππεξεηνχζε ζηελ Ώζήλα, ήηαλ εθείλνο πνπ έθαλε ηηο αλαθξίζεηο θαη ζπλέηαμε ην θαηεγνξεηήξην ησλ έλνρσλ ζηξαηησηηθψλ γηα ηηο δνινθνλίεο ζηα γεγνλφηα ηνπ Πνιπηερλείνπ. Πψο ηα θέξλεη ε κνίξα, θαιέ κνπ άλζξσπε, θη αιιάδεη ηνπο ξφινπο ζηε δσή! ΢ηα κέζα ηνπ 1970 κεηαθέξζεθα ζηηο θπιαθέο Κνξπδαιινχ θαη απφ εθεί απνθπιαθίζηεθα ηνλ Ώχγνπζην ηνπ 1973 κε ηε γεληθή ακλεζηία ηνπ Παπαδόπνπινπ. Ο εζληθφο επεξγέηεο Γεώξγηνο Αβέξσθ, πξαγκαηηζηήο θαη άλζξσπνο ηεο επνρήο ηνπ, έδσζε άθζνλα ρξήκαηα ζηελ παηξίδα γηα ηηο αλαγθαίεο θαη πξσηνγελείο

επελδχζεηο:

Βθπαίδεπζε,

εμνπιηζκφο

ηνπ

ζηξαηεχκαηνο,

Οιπκπηαθνί αγψλεο, αιιά θαη νη απαξαίηεηεο, ζε κηα νξγαλσκέλε πνιηηεία, ζσθξνληζηηθέο θπιαθέο. ΐεβαίσο πίζηεπε φηη ζ’ απηέο ζα θπιαθίδνληαλ άλζξσπνη πνπ είραλ ππνπέζεη ζε εγθιεκαηηθά παξαπηψκαηα κε κνλαδηθφ ζθνπφ ηνλ ζσθξνληζκφ θαη ηελ ηειηθή επαλέληαμή ηνπο ζηελ θνηλσλία. Πνχ λα θαληαζηεί ν άλζξσπνο φηη κεηά απφ πνιιέο δεθαεηίεο, απηέο νη θπιαθέο ζα γίλνληαλ ηφπνη εγθιεηζκνχ θη αηρκαισζίαο αλζξψπσλ πνπ αγσλίζηεθαλ γηα λα ππεξαζπίζνπλ ηα απηνλφεηα δηθαηψκαηα ησλ κειψλ ηεο πνιηηείαο απφ άηνκα πνπ ζθεηεξίζηεθαλ ηε δχλακε ηνπο θαη θαηέιαβαλ παξάλνκα ηελ εμνπζία. Ώιήζεηα, πνηα ζα ήηαλ ε αληίδξαζε ηνπ; ΐέβαηα, ζηε δηάξθεηα ηεο δσήο ησλ θπιαθψλ θη άιιεο θνξέο ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα παξφκνηνπο ζθνπνχο.

[286]

Γηα πνιινχο αιιά θαη πξαθηηθνχο ιφγνπο αζθαιείαο καο είραλ απνκνλσκέλνπο απφ ηνπο ιεγφκελνπο πνηληθνχο θξαηνχκελνπο: ΢ην Βθεβείνλ, δειαδή ηνλ εηδηθφ ρψξν πνπ είρε αξρηθά πξνβιεθζεί γηα αλακνξθσηήξην ησλ λέσλ πνπ ζα παξνπζίαδαλ θάπνηα

απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά.

Ώπηφ

βξηζθφηαλ ζηελ πίζσ πιεπξά ησλ θπιαθψλ. ΋ια ηα παιηά απηά θηίξηα ζήκεξα έρνπλ γθξεκηζηεί θαη ζηε ζέζε ηνπο ρηίδνληαη ηα δηθαζηήξηα κε αξρηθφ θηίξην, ζηελ πιεπξά ηεο νδνχ Ώιεμάλδξαο, ηνλ Άξεην Πάγν. Σε κέξα πνπ πήγα

ζηηο θπιαθέο εγθαηλίαζα ηνλ δεχηεξν φξνθν ηνπ

Βθεβείνπ πνπ κέρξη ηφηε ήηαλ άδεηνο. ΐέβαηα ζε ιίγνπο κήλεο κε λέεο ζπιιήςεηο θαη πξνζαγσγέο θηζθάξηζε θη απηφο. ΢ε θάζε θειί, πνπ ήηαλ κηθξφ θη αθηιφμελν, θνηκφληνπζαλ δπν θξαηνχκελνη, νπφηε ππήξρε θάπνην θπζηνινγηθφ ζηξίκσγκα. Δ δπζθνιία ε κεγάιε ήηαλ ηηο λχρηεο, φηαλ ηα θειηά ήηαλ θιεηδσκέλα θαη νη θπζηθέο αλάγθεο, εθφζνλ δελ έπαηξλαλ αλαβνιή, έπξεπε λα «εθηεινχληαη» κέζα ζην θειί. Κάζε θειί δηέζεηε κηα βνχηα, δειαδή έλα παηδηθφ γθηνγθηφ, θνηλφ γηα ηνπο δπν «ελνίθνπο» ηνπ θειηνχ. Δ ακνηβαία θαηαλφεζε ήηαλ ε κφλε δηέμνδνο πνπ ππήξρε. ΋ζν έκεηλα ζηνπ Ώβέξσθ ζπγθαηνίθεζα κε δπν άηνκα. Ώξρηθά κε ηνλ Γηώξγν Παπιόπνπιν, έλαλ λέν άλζξσπν απφ ηνλ Πεηξαηά, ηξαπεδηθφ ππάιιειν, πνπ είρε ζπιιεθζεί ηελ ίδηα πεξίνδν κε κέλα θαη κάιηζηα βξεζήθακε ζε δηπιαλά θειηά ζηα κπνπληξνχκηα ηεο Μπνπκπνπιίλαο. Ώιινχ έρσ πεξηγξάςεη πψο ήξζα ζε ζπλζεκαηηθή επαθή καδί ηνπ, κέζσ ερεηηθνχ αιθαβήηνπ εθεί θάησ. Βίρε ζπιιεθζεί κε ηελ ππφζεζε ηνπ Γξεγόξε Φαξάθνπ. Αεχηεξνο ήηαλ ν Σάθεο Παπαγεσξγίνπ, έλαο σξαίνο ηχπνο απφ ηελ Πάηξα πνπ είρε ηελ εκπεηξία απφ ηα βάζαλα ησλ θπιαθψλ, αθνχ είρε δηαηειέζεη πνιηηηθφο θξαηνχκελνο γηα πνιιά ρξφληα θαη ζηε δχζθνιε θαη ζθνηεηλή θάζε κεηά ηελ απειεπζέξσζε. Ώπηφο κνπ εμνκνινγήζεθε γηα εθείλε ηελ πεξίνδν ηηο δξακαηηθέο πεξηπέηεηεο πνπ πέξαζαλ νη πνιηηηθνί θξαηνχκελνη ηφηε θαη πνπ ηψξα επηπρψο δελ ππήξραλ. Σφζν απφ ηνπο αλζξσπνθχιαθεο, φζν θαη απφ ηνπο ζπγθξαηνχκελνπο ηνπο. Ναη!

[287]

΋ζν θη αλ θαίλεηαη ππεξβνιηθφ, ν άλζξσπνο είλαη έλα απφ ηα πην πξνζαξκνζηηθά φληα πνπ ππάξρνπλ ζηε θχζε. Σν πξσί κε ην άλνηγκα ησλ θειηψλ έβιεπεο ηνπο θξαηνπκέλνπο λα κεηαθέξνπλ βηαζηηθά ζηηο ηνπαιέηεο ηνπ ηζνγείνπ, ηηο βνχηεο γηα άδεηαζκα θαη ν απαξαίηεηνο ζπλσζηηζκφο κεηά ην αλαγθαζηηθφ θξάηεκα ησλ πεξηζζνηέξσλ. ΋ηαλ αξγφηεξα κεηαθεξζήθακε ζηηο θπιαθέο ηνπ Κνξπδαιινχ ην πξφβιεκα απηφ ιχζεθε, γηαηί νη ζπλζήθεο εθεί ήηαλ πην αλζξψπηλεο, αθνχ ζε θάζε, ζρεηηθά άλεην, θειί ήηαλ έλαο θξαηνχκελνο θαη ην θαζέλα απφ απηά δηέζεηε δηθή ηνπ αηνκηθή ηνπαιέηα. ΢ηε θπιαθή, απφ ηελ πιεπξά ησλ θξαηνπκέλσλ, ππήξρε δηπιή εμνπζία. Πξψηα ήηαλ ε επίζεκε, απηή πνπ εθπξνζσπνχζε ηνπο θπιαθηζκέλνπο ζηε δηεχζπλζε ησλ θπιαθψλ θαη ζηνπο δεζκνθχιαθεο. Ώπηφο ήηαλ ν «Αήκαξρνο», πνπ ζηηο θπιαθέο Ώβέξσθ ήηαλ ν πνιπκήραλνο θαη ηεηξαπέξαηνο Υξήζηνο Παπαγηαλλάθεο. Άλζξσπνο κε ηδηαίηεξε ηθαλφηεηα ζην ρεηξηζκφ αηφκσλ θαη θαηαζηάζεσλ. Πεηξαηψηεο, απζεληηθφ παηδί ηεο αγνξάο, κεηέθεξε ηελ εκπεηξία ηεο δσήο θαη ηεο πηάηζαο θη έθεξλε κε άξηζην ηξφπν ζε πέξαο ην έξγν ηνπ. Βίλαη απηφο πνπ είδε ζηηο θπιαθέο ηελ απνζηνιή ησλ αληηπξνζψπσλ ηνπ Αηεζλνχο Βξπζξνχ ΢ηαπξνχ θαη κ’ έλαλ καγηθφ ζρεδφλ ηξφπν θαηφξζσζε λα παξαδψζεη ζηα ρέξηα ηνπο ηηο ελππφγξαθεο θαηαγγειίεο ησλ βαζαληζηεξίσλ πνπ πέξαζαλ νη θξαηνχκελνη ζηε δηάξθεηα ηεο θξάηεζήο ηνπο απφ ηελ Ώζθάιεηα θαη ην αλαθξηηηθφ ηκήκα ηνπ ΒΏΣ-Β΢Ώ. Πέξα απφ ηελ επίζεκε εγεζία, ππήξρε θαη ε παξάλνκε θνκκαηηθή εγεζία, ην ιεγφκελν «γξαθείν» ηεο θπιαθήο πνπ απαξηηδφηαλ, αλ ζπκάκαη θαιά, απφ πέληε άηνκα, πνπ εθιέγνληαλ κε θάπνηα δηαδηθαζία θαη ην νπνίν ζηελ νπζία απνθάζηδε γηα ηα πάληα. Ο «Αήκαξρνο» ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ν αρπξάλζξσπνο πίζσ απφ ηνλ νπνίν βξηζθφηαλ ε πνιηηηθή θαζνδήγεζε, αιιά ζηελ πεξίπησζε ηνπ Υξήζηνπ, ιφγσ ησλ ηθαλνηήησλ ηνπ, απηή ε ηππηθή εμνπζία γηλφηαλ εθ ησλ πξαγκάησλ πνιιέο θνξέο θαη νπζηαζηηθή.

[288]

΢ην Βθεβείνλ ην πξναχιην ήηαλ πεξηνξηζκέλν. Έλαο ζηελφκαθξνο δηάδξνκνο θαηά κήθνο ηεο πξφζνςεο, εθεί φπνπ ζπλσζηίδνληαλ νη θξαηνχκελνη θαηά ηηο ειεχζεξεο ψξεο, ηδηαίηεξα ην πξσί κεηά ην άλνηγκα ησλ θειηψλ. ΋ια απηά, αθνχ είρε πξνεγεζεί ν αλαγθαίνο ρξφλνο γηα ηε δηεθπεξαίσζε ησλ θαζεκεξηλψλ αλαγθψλ θαζαξηφηεηαο θαη ηνπ ζχληνκνπ πξσηλνχ. Μεηά απφ ηφζεο ψξεο αλαγθαζηηθήο αθηλεζίαο κέζα ζηα θειηά φινη έλησζαλ ηελ αλάγθε γηα ιίγε θίλεζε θαη πεξπάηεκα. Κάπνηνη έθαλαλ επηηφπηα ζνπεδηθή γπκλαζηηθή αιιά νη πεξηζζφηεξνη επηδίδνληαλ ζηηο γξήγνξεο θαη βηαζηηθέο βφιηεο θαηά κήθνο ηεο απιήο, πνπ πξνζθπψο - άγλσζην ζε κέλα απφ πνηνλ - νλνκάζηεθαλ, νη κνβόξηθεο, θαη απηφ ην φλνκα ηνπο έκεηλε. ΐαζηά ζηε κλήκε κνπ κέλεη ε θαζεκεξηλή εηθφλα δπν ζπγθξαηνπκέλσλ καο ηξνηζθηζηψλ. Σν δίδπκν, ν ςειφο θη ν θνληφο, πνπ πεξπαηνχζαλ κε γξήγνξν βήκα αζηακάηεηα πάλσ-θάησ ζπδεηψληαο κε έληαζε θαη ρεηξνλνκίεο φια ηα «ζεσξεηηθά πξνβιήκαηα ηεο επαλάζηαζεο». Δ ζεκαληηθή αληζφηεηα ζην κπφη θαη ε αλαπφθεπθηε δηαθνξά ζην δηαζθειηζκφ ηνπο, δεκηνπξγνχζε κηα ελδηαθέξνπζα θαη ζπγρξφλσο ξνκαληηθή εηθφλα λα βιέπεηο ηα βηαζηηθά βήκαηα ηνπ θνληνχ λα πξνζπαζνχλ λα ζπγρξνληζηνχλ κε ηα κεγάια βήκαηα ηνπ ςεινχ. ΋κσο ε θαζεκεξηλή επαλάιεςε είρε, ιφγσ ζπλήζεηαο, πεηχρεη έλαλ ζπγρξνληζκφ θαη κηα ζπκπαζεηηθή ηειηθά εηθφλα. ΢ηελ θπιαθή θαηά ηε δηάξθεηα ηεο επηαεηίαο ππήξρε απφ κηα ρξνλνινγία θαη κεηά κηα αθφκε ηδηνκνξθία. Δ δηάζπαζε ηνπ ΚΚΒ δεκηνχξγεζε δπν ηνπιάρηζηνλ θέληξα εμνπζίαο. ΐεβαίσο ζηελ πεξίπησζε ησλ θπιαθηζκέλσλ ηεο ρνχληαο πιεηνςεθνχλ ξεχκα ήηαλ απηφ πνπ αθνινπζνχζε ηε γξακκή ηεο αλαλεσηηθήο Ώξηζηεξάο, ηνπ «γξαθείνπ εζσηεξηθνχ». Δ δεχηεξε νκάδα ήηαλ απηνί πνπ αθνινπζνχζαλ ηελ επίζεκε εγεζία ηνπ θφκκαηνο, πνπ ήηαλ ιηγφηεξνη θαη κέζα ζηε ζθιεξή θνκκαηηθή δηαπάιε ηνπο δηαθξίλακε κε ην φλνκα: Οη δσδεθαδηθνί, δειαδή απηή πνπ αθνινπζνχζαλ ηηο απνθάζεηο ηεο 12εο Οινκέιεηαο. ΢ήκεξα,

[289]

φια απηά αθνχγνληαη ιίγν γξαθηθά αιιά ηφηε, γηα ηνπο ελδηαθεξφκελνπο, είραλ ηε ζεκαζία ηνπο θαη απηή δελ ήηαλ ακειεηέα ή ηνπιάρηζηνλ έηζη ληψζακε. Βίλαη δίθαην λα εηπσζεί φηη ππήξραλ θη άιιεο νιηγνκειείο νκάδεο θξαηνπκέλσλ, φπσο νη ηξνηζθηζηέο θαη πνιινί πνπ δελ αλήθαλ ζε θακηά απφ φιεο ηηο πξνεγνχκελεο θαηεγνξίεο. Οη ηειεπηαίνη πιήζαηλαλ θαζψο πεξλνχζε ν ρξφλνο, θπζηθφ απνηέιεζκα ηεο απνγνήηεπζεο πνπ απμαλφηαλ απφ ηελ αδπλακία ησλ πνιηηηθψλ λα δψζνπλ έλα φξακα δηεμφδνπ απφ ην αδηέμνδν. Θα ήηαλ άδηθφ θαη ειιηπέο λα κελ αλαθέξσ δπν αθφκα εηδηθέο πεξηπηψζεηο. Καηαξρήλ ηνπο δπν Γηψξγεδεο πνπ είραλ θπιαθηζηεί πξηλ ηε δηθηαηνξία γηα πνηληθά αδηθήκαηα, πνπ είραλ ζρέζε κε ηα πξνβιήκαηα ηηκήο θαη ηαιάληδαλ ηδηαίηεξα θάπνηεο πεξηνρέο ηεο επαξρίαο. Μέζα ζηε θπιαθή απφ λσξίο είραλ «πεξάζεη» κε ηνπο πνιηηηθνχο θξαηνχκελνπο, επζπγξακκηδφκελνη θαη κε ηε κνίξα ηνπο. Σν ίδην ζπλερίζηεθε θαη κεηά, ζηε δηάξθεηα ηεο ρνχληαο. Μεηά ήηαλ ε νκάδα ησλ «θαηαζθφπσλ», γχξσ ζηα 7-8 άηνκα θαηαδηθαζκέλνη ζε πνιχρξνλεο θπιαθίζεηο, φκεξνη ηεο αγξηφηεηαο ηνπ θαζεζηψηνο πνπ λίθεζε ζηνλ εκθχιην, αιιά θαη ζχκαηα ηεο άθξνλεο θη αδηέμνδεο πνιηηηθήο ηεο εγεζίαο ηνπ ΚΚΒ, πνπ έζηειλε, άλεπ νπζηαζηηθνχ ιφγνπ, αλζξψπνπο θαηεπζείαλ ζην ζηφκα ηνπ ιχθνπ. Πέξα απφ ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο πνπ ηα ζπκβάληα απηά είραλ ζην πνιηηηθφ ζθεληθφ, γηαηί δηαηεξνχζαλ ηελ έληαζε θαη ηνλ εθθνβηζκφ, γίλνληαλ ε δηθαηνινγεηηθή βάζε γηα ηε ζπλέρηζε ησλ δησγκψλ. Ώπηή ε πνιηηηθή ηνπ θφκκαηνο ήηαλ βνχηπξν ζην ςσκί ησλ πην αληηδξαζηηθψλ θχθισλ θαη απηνί ηελ εθκεηαιιεχζεθαλ δεφλησο.

Βλ είδεη παξελζέζεσο, πξέπεη λα θαηαγξάςσ

ηελ απνπζία κειεηψλ, κέζα ζηνλ σθεαλφ ησλ ζειίδσλ πνπ ήδε έρνπλ γξαθηεί γηα ηα ζρεηηθά ζέκαηα, ηελ επθνιία κε ηελ νπνία ε Ώζθάιεηα ήηαλ ζρεδφλ πάληα ελήκεξε γηα ηηο απνζηνιέο ζηειερψλ ηνπ θφκκαηνο απφ ην ΐνπθνπξέζηη, θαη φπνηε ηεο ήηαλ πνιηηηθά ρξήζηκν έθαλε ην θαηάιιειν ρηχπεκα. Τπάξρεη εδψ ςσκί!

[290]

΢ηα κέζα ηνπ 1970 κηα νκάδα, θπξίσο λέσλ ζηελ ειηθία, θξαηνπκέλσλ, κεηαθέξζεθε ζηηο θπιαθέο Κνξπδαιινχ, εγθαηληάδνληαο ηελ πηέξπγα Ώ. ΢’ έλα κήλα θαηαξγήζεθαλ πιήξσο νη θπιαθέο Ώβέξσθ θη φινη νη πνιηηηθνί θξαηνχκελνη ήξζαλ ζηνλ Κνξπδαιιφ γεκίδνληαο ηηο δπν πηέξπγεο Ώ θαη Α. Κάπνηνη αθφκα, πνιηηηθνί θξαηνχκελνη, θπξίσο ηνπ θεληξψνπ δεκνθξαηηθνχ ρψξνπ, θξαηνχληαλ ζηηο δχν άιιεο πηέξπγεο ΐ θαη Γ, καδί κε ηνπο πνηληθνχο. Βλδεηθηηθά αλαθέξσ ηνλ θαζεγεηή Γεώξγην Μαγθάθε. Οη θηηξηαθέο ζπλζήθεο, ε άλεζε ησλ θειηψλ θαη ε θαζαξηφηεηα ησλ ρψξσλ ήηαλ ζε άιιν επίπεδν, αλεβαζκέλν ζε ζρέζε κε ηηο παιηέο θπιαθέο Ώβέξσθ. Σν θάζε θειί ήηαλ κεγαιχηεξν, ηα θξεβάηηα πην βνιηθά. Βίρε δηθή ηνπ ηνπαιέηα, βξχζε λεξνχ θαη ην θπξηφηεξν ζ’ απηφ έκελε έλαο θξαηνχκελνο. ΢ήκεξα, απφ πιεξνθνξίεο πνπ ππάξρνπλ, ζε θάζε θειί δηαβηνχλ ηξεηο κε ηέζζεξηο θξαηνχκελνη. Βίλαη θπζηθφ φηη κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ ηα θαζαξά θειηά ηεο επνρήο καο λα έρνπλ ππνζηεί ηηο θζνξέο θαη ηελ ππνβάζκηζε ηεο δηαξθνχο ρξήζεο,

νπφηε νη ζπλζήθεο θξάηεζεο ησλ ζεκεξηλψλ

θξαηνπκέλσλ είλαη εθ ησλ πξαγκάησλ πνιχ ππνβαζκηζκέλεο. Δ ελαιιαγή ησλ θξαηνπκέλσλ δελ ήηαλ ηφζν ζπρλή, φπσο είλαη ζηηο ζπλήζεηο θπιαθέο. Οη πεξηζζφηεξνη ήηαλ θηινδσξεκέλνη κε πνιχρξνλεο θαηαδίθεο, θάπνηνη ππφδηθνη πεξίκελαλ ηελ δηθή ηνπο ηε ζεηξά θαη ζπλερψο είρακε λέεο αθίμεηο. Οη απνθπιαθίζεηο, κε έθηηζε ηεο πνηλήο, ήηαλ κεηξεκέλεο θαη θάπνηνη ιίγνη έβγαηλαλ, κεηά απφ απφθαζε ηνπ δηθαζηεξίνπ, κε «αλήθεζην βιάβε». Έηζη ζηελ πιεηνςεθία νη ίδηνη άλζξσπνη δνχζαλ καδί γηα πνιχ θαηξφ θαη κάιηζηα απηνί ζπλαληηφληνπζαλ αλαγθαζηηθά κέζα ζηελ ίδηα κέξα πνιιέο θνξέο. Ώπηφ εθ ησλ πξαγκάησλ δεκηνπξγνχζε θάπνηεο εληάζεηο. Με λνκίζεηε θάηη ην ηδηαίηεξν. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη δελ κνπ έκεηλε ζηε κλήκε θαλέλα ζρεδφλ ζεκαληηθφ ηέηνην πεξηζηαηηθφ πνπ λα έρεη αμία εηδηθήο αλαθνξάο. Θα ππέζεηε θάπνηνο φηη ζηε θπιαθή ππήξρε δπζθνιία λα βξεζεί ην επηζπκεηφ βηβιίν πνπ έλαο θξαηνχκελνο ζα ήζειε λα δηαβάζεη. Ώληίζεηα, παξά ηελ ηππηθή δπζθνιία λα κπεη ζηε θπιαθή θάπνην βηβιίν, αθνχ κε βάζε ηηο «θείκελεο [291]

δηαηάμεηο» έπξεπε λα έρεη πξηλ ηελ έγθξηζε ηνπ ππνπξγείνπ Αηθαηνζχλεο θαη ηελ επηθπξσκέλε ζθξαγίδα ηνπ, κέζα ζηε θπιαθή ππήξραλ, ζα ηζρπξηδφκνπλ, ρηιηάδεο ηίηινη βηβιίσλ αλάκεζα ζηνπο νπνίνπο ήηαλ ζρεδφλ φια ηα καξμηζηηθά θαη ιεληληζηηθά βηβιία. Ώπηφ είλαη ελδεηθηηθφ ηνπ πφζν επάισηε είλαη ε εθαξκνγή ησλ «θεηκέλσλ δηαηάμεσλ». Βμαηηίαο ηνπ γιίζρξνπ κηζζνχ ηνπο ή - γηαηί φρη - θαη εμαηηίαο ηεο αζηάζεηαο ηνπ ραξαθηήξα ηνπο θαη ηεο έκθπηεο παξαδνπηζηίαο απφ ηελ νπνία ραξαθηεξίδνληαη δηαρξνληθά νη άλζξσπνη, νη θχιαθεο κπνξνχζαλ λα δηαθηλδπλέςνπλ λα κπάζνπλ ζηε θπιαθή θάζε απαγνξεπκέλν θη επηζπκεηφ αγαζφ κε νξαηφ θίλδπλν λα ππνζηνχλ ηηο ζπλέπεηεο, αξθεί λα πιεζηάδνληαλ απφ ηνλ θαηάιιειν άλζξσπν πνπ ηνπ είραλ εκπηζηνζχλε θαη αξθεί απηφο λα ηνπο ππφζρνληαλ ηελ αληίζηνηρε ακνηβή. Έηζη δελ κνπ πξνθαινχλ θαζφινπ εληχπσζε νη απνξίεο πνπ εθθξάδνπλ ηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο κεξηθέο θνξέο γηα ηελ επθνιία κε ηελ νπνία κπαίλνπλ ζηε θπιαθή λαξθσηηθά ή άιια απαγνξεπκέλα είδε. ΋ια, λα μέξεηε, έρνπλ ηελ ηηκή ηνπο, ηδηαίηεξα ζηηο θπιαθέο. Δ αιήζεηα πξέπεη λα εηπσζεί. Αελ γίλεηαη ν νπνηνζδήπνηε άλζξσπνο θχιαθαο άιισλ αλζξψπσλ θαη νη δηθαηνινγίεο πνπ αθνχγνληαη πεξί νηθνλνκηθψλ δπζθνιηψλ θαη ηεο αλάγθεο λα βξεζεί κηα εξγαζία είλαη γηα κέλα επηθαλεηαθέο θαη πξνπέηαζκα θαπλνχ. ΢ηε δηάξθεηα ηεο άγξηαο δηθηαηνξίαο κέζα ζηε θπιαθή ππήξραλ «παξαλφκσο» κηθξά ξαδηνθσλάθηα γηα ηελ αθξφαζε ζηαζκψλ ηνπ εμσηεξηθνχ θαη κάιηζηα αλ ζε κηα απφ ηηο αηθληδηαζηηθέο έξεπλεο θάπνην θαηάζρνληαλ ζε ιίγεο κέξεο γηλφηαλ ε αληηθαηάζηαζή ηνπ. Πην ζνβαξφ είλαη ην εξψηεκα κε πνην ηξφπν ε θπιαθή δηέζεηε πιήξε θείκελα φισλ ησλ πνιπζέιηδσλ θνκκαηηθψλ απνθάζεσλ θαη νινκειεηψλ. Β! ινηπφλ θη εδψ ν δεζκνθχιαθαο γηα κηα ακνηβή δηαθηλδχλεπε ηα πάληα. Έρεη ζεκαζία λα πεξηγξαθεί ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ζρεκαηίζηεθαλ νη κηθξφηεξεο παξέεο αλάκεζα ζηνπο πνιηηηθνχο θξαηνχκελνπο. Σα θξηηήξηα ήηαλ πνιιά θαη πνηθίια. Διηθηαθά, πνιηηηθψλ απφςεσλ, αιιά ελ ηέιεη - θαη’ εκέ [292]

θπξίαξρν ζηνηρείν παξακέλεη ε ζπλάθεηα ησλ αλζξψπηλσλ ραξαθηήξσλ θαη ηδηνζπγθξαζηψλ. Ώπηφ ην ζεκεηψλσ ηδηαηηέξσο γηαηί ε πνιχρξνλε εκπεηξία ηεο δσήο κνπ έδεημε φηη ν αλζξψπηλνο ραξαθηήξαο θαη ε νηθνγελεηαθή αγσγή ππεξηεξνχλ φισλ ησλ ππνινίπσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ αηφκνπ.

ΐεβαίσο

ππήξραλ θαη αληηθεηκεληθνί πεξηνξηζκνί θαη θαηαλαγθαζκνί, φπσο βίαηνη δηαρσξηζκνί πνπ επηβάιινληαλ

απφ κεηαγσγέο ζε άιιεο θπιαθέο ή

αλαθαηαλνκή ησλ θξαηνπκέλσλ ζε δηαθνξεηηθά θηίξηα. «Αήκαξρνο» ζηνλ Κνξπδαιιφ ήηαλ ν Βαγγέιεο Απνιισλάηνο, έλα λέν παηδί απφ ην Πεξηζηέξη. Βπίζεο επηηπρεκέλνο κε βάζε ηηο ηθαλφηεηεο θαη ηελ αθνζίσζε ζηα θαζήθνληα ηνπ. Βπηπξφζζεην πξνσζεηηθφ δεδνκέλν γηα δηεπθφιπλζή ηνπ ήηαλ ην γεγνλφο φηη ηα πξνεγνχκελα ρξφληα ν παηέξαο ηνπ είρε ππεξεηήζεη σο δεζκνθχιαθαο θη αξθεηνί θχιαθεο, ηδηαίηεξα ν αξρηθχιαθαο, ήηαλ γλσζηνί ηνπ απφ ηα πξνδηθηαηνξηθά ρξφληα. Έηζη ν ιφγνο ηνπ είρε πέξαζε θαη ε ηθαλφηεηά ηνπ λα ιχλεη πξνβιήκαηα εμαηξεηηθή. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην εμήο πεξηζηαηηθφ: Σν θιείζηκν ζηα θειηά γηλφηαλ ζρεηηθά λσξίο θαη κεηά έπξεπε κφλνο ζνπ λα γεκίδεηο ην ρξφλν κε δηάθνξεο αζρνιίεο κέρξη λα ληψζεηο ηελ αλάγθε λα ζβήζεηο ην θσο γηα λα θνηκεζείο. Ώπηφ ήηαλ ζηε δηαθξηηηθή επθαηξία ηνπ θξαηνχκελνπ γηαηί ην θειί δηέζεηε δηαθφπηε ζην εζσηεξηθφ ηνπ θειηνχ. Δ πην ζπλεζηζκέλε απαζρφιεζε ήηαλ ην δηάβαζκα. ΋κσο φια έρνπλ ηα φξηά ηνπο. Θέιεηο πάληα ελαιιαθηηθέο απαζρνιήζεηο. Με ηνπο γλσζηνχο ηξφπνπο, κέζα ζηε θπιαθή είραλ παξάλνκα κπεη δπν- ηξεηο ηξάπνπιεο θαη κε κεξηθνχο, φπσο ν Γηάλλεο ΢ηξαηήο, ν Θαλάζεο Παλνπηζόπνπινο θη ν Βαγγέιεο Απνιισλάηνο

θάζε

ηφζν ην

ζηξψλακε ζηελ πξέθα. Μηα κέξα πνπ δελ είρα χπλν έπαηδα ζρεδφλ ακέξηκλνο πάλσ ζην θξεβάηη παζηέληδα θαη κάιηζηα, παξά ηηο επαλεηιεκκέλεο πξνζπάζεηεο, απηή ε θαηαξακέλε αξληφηαλ πεηζκαηηθά λα βγεη. Έζησ θαη κηα θνξά. Έηζη ε πξνζνρή κνπ απνζπάζηεθε θαη ζε κηα ζηηγκή ν λπρηεξηλφο θχιαθαο, πνπ ζπλήζσο ηελ άξαδε ζην ηζφγεην - θη ίζσο έξηρλε θη έλαλ ππλάθν [293]

άλνημε απφηνκα

ην κηθξφ κάηη ηεο πφξηαο, ηνλ ραθηέ, φπσο πξνζθπψο

νλνκάζηεθε θαη κε είδε κε απισκέλε ηελ ηξάπνπια. Ήηαλ ε θαθηά ζηηγκή, αλ ζθεθηείο φηη ην θειί κνπ ήηαλ ζην δεχηεξν φξνθν κε ην ζπκβνιηθφ γηα ηελ επνρή θαη γηα κέλα αξηζκό 114. Καηαηξφκαμα! Με αζηξαπηαίεο θηλήζεηο μεθιείδσζε ην θειί θαη κάδεςε ηελ ηξάπνπια.

-

Σν πξσί λα παξνπζηαζηείο ζηνλ αξρηθύιαθα! Βίλαη γεγνλφο φηη έλησζα πνιχ άζρεκα θαη ε λχρηα κέρξη ην μεκέξσκα κνπ

θάλεθε αηέιεησηε, φρη ηφζν γηα ηηο πηζαλέο πξνζσπηθέο ζπλέπεηεο, φζν γηα ηελ αλαζηάησζε πνπ ίζσο ζα πξνθαιέζεη ην αηπρέο ζπκβάλ ζηελ γεληθφηεξε δσή ηεο νκάδαο. Μφιηο άλνημαλ ηα θειηά ην πξσί, έηξεμα ζηνλ ΐαγγέιε θαη ηνλ ελεκέξσζα γηα ην λπρηεξηλφ επεηζφδην.

-

Μελ πεηο ηίπνηα πνπζελά! κνπ είπε Πήγε ζην γξαθείν ηνπ αξρηθχιαθα. Ση ζπδεηήζεθε κεηαμχ ηνπο δελ μέξσ.

Βθείλν πνπ έρεη ζεκαζία είλαη φηη ζε ιίγν κνπ επέζηξεςε αηφθηα ηελ ηξάπνπια κε ηελ αδειθηθή ζπκβνπιή: -

Άιιε θνξά λα πξνζέρεηο! ΋ιε ε βξαδηλή αγσλία κνπ απηνκάησο θαηαιάγηαζε. Ο ΐαγγέιεο γηα κηα

αθφκα θνξά είρε θαζαξίζεη. Οη θαλφλεο ππάξρνπλ γηα λα παξαβηάδνληαη. ΢ηε θπιαθή ππήξραλ πνιινί λένη, θπξίσο θνηηεηέο, κέιε ηεο νξγάλσζεο ηνπ Ρήγα Φεξαίνπ. Δ αλάγθε γηα αζιεηηζκφ θαη ηνλ απαξαίηεην ζπλαγσληζκφ ήηαλ πηεζηηθή. ΢ηε θπιαθή είρακε, κε δηθή καο πξσηνβνπιία, γήπεδν ηέληο. ΢ηνλ ίδην ρψξν ζηελφηαλ ην θηιέ γηα ην βφιετ. Βθεί έγηλε πξσηάζιεκα πνδνζθαίξνπ 5Υ5, ιφγσ ζηελφηεηαο ηνπ ρψξνπ κε ηε ζπκκεηνρή πνιιψλ νκάδσλ θαη ηνλ απηνλφεην θαλαηηζκφ. Ώπηφ θξάηεζε πνιιέο κέξεο θαη δεκηνχξγεζε έληνλνπο ππφγεηνπο αληαγσληζκνχο, έλαο εθ ησλ νπνίσλ ήηαλ αλάκεζα ζην ΐνξξά ( Θεζζαινλίθε ) θαη ηνλ Νφην ( Ώζήλα ).

[294]

Καηά ηε κεηαθνξά ηεο πξψηεο θνπξληάο θξαηνπκέλσλ ζηηο λέεο θπιαθέο ηνπ Κνξπδαιινχ ζπλέβε ην εμήο αμηνζεκείσην: Σν πξψην θχκα πνπ κεηαθέξζεθε ζηνλ Κνξπδαιιφ, ήηαλ φινη λένη. Βηπψζεθε λα δεκηνπξγεζεί κηα εληαία νκάδα ζπκβίσζεο, λα κελ πεξάζνπλ νη πνιηηηθνί δηαρσξηζκνί θαη ζηε λέα γεληά. Κη απηφ πξάγκαηη έγηλε, κφλν πνπ ε πξνζπάζεηα απηή ήηαλ ζλεζηγελήο. ΋ηαλ έθηαζε ε δεχηεξε θνπξληά θξαηνπκέλσλ ε θνηλή νκάδα ζπκβίσζεο δηαιχζεθε. ΋κσο ήηαλ κηα πξνζπάζεηα γηα ελφηεηα θαη ζαλ ηέηνηα πξέπεη λα ηελ θαηαγξάςνπκε. Κάπνηα ζηηγκή, γηα ιφγνπο πνπ δελ ζπκάκαη ζήκεξα - θαληαζηείηε ηηο αθνξκέο ησλ εληάζεσλ κέζα ζηε θπιαθή πφζν επηθαλεηαθέο ήηαλ – παξαηηήζεθα κε επηζηνιή κνπ απφ ην γξαθείν ηεο νκάδαο δηαβίσζεο. ΋ινλ ηνλ ππφινηπν ρξφλν δελ έιαβα κέξνο ζε δηαδηθαζίεο ζην εζσηεξηθφ ηεο θπιαθήο γηα θαζνδεγεηηθνχο ξφινπο. Βίρε πηα θηάζεη θαη γηα κέλα ε επνρή ηεο απνκπζνπνίεζεο. Δ επηζηνιή παξαίηεζεο κνπ, καδί κε ην ηαθηηθφ «δειηίν εηδήζεσλ» πνπ κνηξαδφηαλ ρέξη κε ρέξη απφ ηνλ ππεχζπλν ζε φια ηα κέιε ηεο νκάδαο, μεράζηεθε ζε κηα εζσηεξηθή ηζέπε ελφο ζπκπαζεηηθνχ θη ήξεκνπ ζπγθξαηνπκέλνπ κνπ απφ ηε Θεζζαινλίθε. Ήηαλ ν Γεκήηξεο Καξαλίθαο. Σα θείκελα απηά ήηαλ γξακκέλα κε ην ρέξη θαη κε ςηιά γξάκκαηα ζε ιεπηφ ραξηί, έηζη ψζηε λα κπνξνχλ εχθνια λα θξχβνληαη θαη λα κεηαθέξνληαη. Μεηά ηελ νινθιήξσζε ηεο ελεκέξσζεο θαηαζηξέθνληαλ γηα πξνθαλείο «ζπλσκνηηθνχο ιφγνπο». ΋κσο έλα αληίγξαθν ηεο επηζηνιήο κνπ, φπσο ήδε αλάθεξα μεράζηεθε ζε κηα ηζέπε ηνπ παληεινληνχ ηνπ. Κάπνηα κέξα ν θίινο θαη ζπγθξαηνχκελνο Γεκήηξεο, πήγε κε πξνζσξηλή κεηαγσγή ζηε Θεζζαινλίθε γηα κηα δηθή ηνπ δηθαζηηθή εθθξεκφηεηα. ΢ηνπο ηππηθνχο ζσκαηηθνχο ειέγρνπο πνπ γίλνληαη θαηά ηηο κεηαγσγέο απφ θπιαθή ζε θπιαθή βξέζεθε ε επηζηνιή θη έπεζε ζηα ρέξηα ηεο Ώζθάιεηαο. Γη απηνχο ήηαλ ιαβξάθη θη αθνινχζεζε

ην γξαθεηνθξαηηθφ δξφκν ηεο ελεκέξσζεο ησλ

θεληξηθψλ ππεξεζηψλ ζηελ Ώζήλα. ΋ηαλ επέζηξεςε ν θαιφο θίινο απφ ηε [295]

Θεζζαινλίθε, γεκάηνο ελνρέο, αλεζπρία θαη θφβν γηα ηηο ζπλέπεηεο, κε ελεκέξσζε ακέζσο γηα λα είκαη πξνεηνηκαζκέλνο ζε ελδερφκελεο εμειίμεηο. Πέξαζαλ θάκπνζεο κέξεο ρσξίο ηίπνηα λα ζπκβεί θη ε πξψηε εληχπσζε ηνπ επεηζνδίνπ ακβιχλζεθε κέζα κνπ. Τπέζεζα φηη ην γεγνλφο δελ αμηνινγήζεθε θαη κπήθε ζην αξρείν. Λάζνο ζπκπέξαζκα. Σν πεξηερφκελν θαη ην χθνο ηεο επηζηνιήο κνπ ήηαλ ηφζν θαηαγγειηηθφ, πνπ απφ ηελ ΚΤΠ ζεσξήζεθε σο επθαηξία λα εθκεηαιιεπζεί ην ράζκα πνπ δηαθαηλφηαλ θαη ίζσο λα βξεη επθαηξία επξχηεξεο ελεκέξσζεο γηα ηα ππνγείσο ζπκβαίλνληα ζην εζσηεξηθφ ηεο θπιαθήο. Έλα πξσηλφ ελεκεξψζεθα απφ ηνλ αξρηθχιαθα φηη κε ζέιεη ν δηεπζπληήο ηεο θπιαθήο. Αελ ήηαλ θάηη ζχλεζεο. Καηάιαβα φηη

ζα έρσ κπιεμίκαηα.

Πξάγκαηη, φηαλ κπήθα ζην γξαθείν ηνπ δηεπζπληή, απηφο δελ βξηζθφηαλ εθεί. Ώληίζεηα, ήηαλ ζηξνγγπινθαζηζκέλα δπν άηνκα θνπζηνπκαξηζκέλα, κε ην αλαγθαίν χθνο ηεο ζηγνπξηάο. Μχξηδαλ απφ καθξηά φηη ήηαλ αζηπλνκηθνί. Μεηά απφ ην ηππηθφ αξρηθφ ραηξεηηζκφ, ρσξίο θακία εηζαγσγή, κνπ βάδνπλ κπξνζηά κνπ κηα θσηνηππία ηεο επηζηνιήο κνπ. Ο έλαο απ’ απηνχο κε ζπγθαηαβαηηθφ ηξφπν κνπ ιέεη: - Ση ιεο γη απηό Λεπηέξε; Δμήγεζε καο ηνπο ιόγνπο πνπ παξαηηήζεθεο από ην γξαθείν ηεο θπιαθήο. Βγψ έθαλα ηνλ ραδφ.

-

Γελ θαηαιαβαίλσ ηη κνπ ιέηε!

-

Μα απηή δελ είλαη δηθή ζνπ επηζηνιή; Μεηά ηελ θάζεηε άξλεζή κνπ λα παξαδερζψ ην νηηδήπνηε, θαηάιαβαλ φηη

δελ ππάξρεη πξφζθνξν έδαθνο γηα εθκεηάιιεπζε. Δ ζπδήηεζε απέβε άθαξπε θαη απνρψξεζαλ ρσξίο λα επαιεζεπηνχλ νη ειπίδεο ηνπο φηη ζα εθκεηαιιεπζνχλ

[296]

ην ξήγκα πνπ έβιεπαλ απφ ην πεξηερφκελν ηεο επηζηνιήο κνπ. Ώπηή είρε γξαθεί απνθιεηζηηθά κφλν γηα εζσηεξηθή καο ρξήζε. Μεηά ηελ απνκάθξπλζή κνπ απφ ηηο θνκκαηηθέο αζρνιίεο έπξεπε λα βξσ λένπο

ηξφπνπο

λα γεκίδσ ηνλ άπεηξν ειεχζεξν ρξφλν, εηδηθά φηαλ

βξηζθφκαζηαλ αξθεηέο ψξεο ηεο εκέξαο θιεηδσκέλνη θαη κφλνη ζηα θειηά καο. Βγψ ην έξημα ζην δηάβαζκα, αιιά φπσο είλαη ε θαθηά κνπ ζπλήζεηα ζ’ φια είκαη ή ηνπιάρηζηνλ ήκνπλ ππεξβνιηθφο. Βπί κήλεο δηάβαδα 10 κε 12 ψξεο εκεξεζίσο. Σα πάληα. Κνηλσληθέο κειέηεο, νηθνλνκηθέο ζεσξίεο, ηζηνξηθά βηβιία, κπζηζηνξήκαηα θη φ,ηη άιιν κπνξείο λα θαληαζηείο. Σφηε δηάβαζα νιφθιεξε ηελ πνιχηνκε ηζηνξία ηνπ Γηάλλε Κνξδάηνπ. Βπίηεπγκα! Ώλ δελ ζπκθσλείηε, αο θάλεη φπνηνο λνκίδεη, κηα απφπεηξα ζήκεξα λα ην επαλαιάβεη. Ώπηή ε πνιχκελε ππεξβνιή κνπ, ζπλδπαζκέλε κε ηελ πνιχρξνλε πίεζε εμαηηίαο ηεο απνκφλσζεο, είρε ηηο ζπλέπεηέο ηεο. Έπαζα ππεξθφπσζε θαη κελ μέξνληαο ηελ αηηία, ζπλέρηζα

δψληαο

κηα θξηθηή

θαη δχζθνιε πεξίνδν.

Γαιάδεο, πνλνθέθαινη, αδπλακία λα ζπγθεληξψλσ ην βιέκκα κνπ ζ’ έλα νπνηνδήπνηε θείκελν, πήγα ζην άιιν άθξν. Γηα κήλεο δε δηάβαζα ηίπνηα. Με ηνλ θαηξφ, δίλνληαο πξνζσπηθή κάρε, «μεπέξαζα» ην πξφβιεκα. ΢’ απηφ κε βνήζεζαλ θνληηλνί θαινί θίινη. Με ηελ επθαηξία απηή αο ζπκίζσ ηα νλφκαηα ηεο ζηελήο παξέαο, πνπ, εθηφο απφ ηελ ζρεηηθή θνηλφηεηα απφςεσλ ζηα θξίζηκα ζέκαηα, επηπιένλ ζχλδεζκνο ήηαλ θαη ε θνηλή ζίηηζε. Δ παξέα απαξηηδφηαλ ηειηθψο απφ ηνπο εμήο. Λέσ ηειηθψο γηαηί ζηε δηάξθεηα ησλ ρξφλσλ ππήξμαλ κηθξέο αιιαγέο. Πξψηα ζα αλαθέξσ ηνλ πξφσξα ρακέλν απφ ηε δσή Νίθν Γηαλλαδάθε, πνπ κεηά ηε κεηαπνιίηεπζε, πξφιαβε θαη άθεζε δεκηνπξγηθφ θαη πνιχηηκν έξγν, σο έθνξνο ηεο ΐηθειαίαο Αεκνηηθήο ΐηβιηνζήθεο, ζην Δξάθιεην ηεο Κξήηεο. Έλαο άλζξσπνο θηηαγκέλνο γηα ηα κεγάια θαη ηα φκνξθα, κε πξνζεθηηθή νηθνγελεηαθή αλαηξνθή, επαίζζεηνο δέθηεο ησλ λέσλ κελπκάησλ, κε [297]

ηδηαίηεξα αλεπηπγκέλε αγάπε γηα ηελ παηξίδα θαη ην ιαφ ηεο, ζηαζψηεο ησλ αγψλσλ γηα ηηο ειεπζεξίεο θαη ηα δηθαηψκαηά ηνπ, δελ κπνξνχζε λα κείλεη αζπγθίλεηνο ζηνλ επαίζρπλην βηαζκφ ησλ ζηνηρεησδψλ ειεπζεξηψλ απφ ηνπο επίνξθνπο ζπληαγκαηάξρεο. Έηζη βξέζεθε θιεηζκέλνο ζηελ θπιαθή κε πνιχρξνλε θη άδηθε πνηλή απφ ην έθηαθην ζηξαηνδηθείν. ΢πλδέζεθα καδί ηνπ κε κηα ζηελή θηιία θη αιιεινεθηίκεζε θαη ζεσξψ ηνλ εαπηφ κνπ ηπρεξφ πνπ έδεζα, φζν έδεζα, καδί ηνπ. Ο δξεπαλνθφξνο Υάξνο κε ηε κνξθή ηνπ θαξθίλνπ ηνλ πήξε ηφζν άδηθα θαη πξφσξα απφ ηε δσή. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφο ν ζησηθφο ηξφπνο πνπ αληηκεηψπηζε ηελ αξξψζηηα, ρσξίο θαζφινπ λα ζηακαηήζεη ηε δεκηνπξγηθή πξνεηνηκαζία ηεο ηειεπηαίαο έθζεζεο πνπ νξγάλσλε ζην Δξάθιεην, αλαδεηθλχνληαο απηήλ ηελ επαξρηαθή πφιε πξσηνπφξα ζην ρψξν ησλ πνιηηηζηηθψλ εθδειψζεσλ θαη ηεο ηέρλεο. Με ηνλ Νίθν ην 1971 γξάςακε έλα θνηλφ θείκελν κε πνιηηηθέο απφςεηο πνπ κνηξάζηεθε θαη δηαβάζηεθε απ’ φιε ηελ νκάδα κε πνηθίιεο αληηδξάζεηο απφ ηνπο ζπγθξαηνπκέλνπο ηεο νκάδαο ηεο αλαλεσηηθήο Ώξηζηεξάο. Πεξηιακβάλεη θξηηηθέο απφςεηο θαη γηα ηελ επνρή πνπ γξάθηεθαλ ήηαλ - ή έηζη ζεσξνχζακε αξθεηά πξνρσξεκέλεο. ΢ήκεξα, 40 ρξφληα κεηά, ηα δεδνκέλα γηα ηνλ Νίθν θαη γηα κέλα άιιαμαλ ζεκαληηθά. ΋πσο θαη γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο. Πάληα φκσο έρεη ηε ζεκαζία ηνπ ζαλ ηζηνξηθφ ληνθνπκέλην θαη ην θχιαμα ιφγσ ηεο ζπιιεθηηθήο ηάζεο πνπ απφ παιηά κε δηαθαηέρεη. Μφλν γηα ηζηνξηθνχο ιφγνπο ην πξνζαξηψ, σο παξάξηεκα, ζην ηέινο απηήο ηεο εξγαζίαο. Αεχηεξνο ήηαλ ν γιπθφο, κε ην ρακφγειν ζηα ρείιε θαη ηελ θαιή θαξδηά, ΢σηήξεο Αλαζηαζηάδεο. Ήηαλ ηφζν θαιή ε θαξδηά ηνπ πνπ ζχληνκα ηνλ πξφδσζε. Έθπγε λσξίο απ’ ηε δσή θαη καο ιείπεη ηφζν. Ο ΢σηήξεο ήηαλ απφ ηνπο αλζξψπνπο πνπ πάληα δήιεπα, κε ηελ θαιή έλλνηα ηνπ φξνπ, γηα ηνλ ηξφπν πνπ αληηκεηψπηδε ηα πξνβιήκαηα ηεο δσήο. Ήηαλ ε πξνζσπνπνίεζε ηεο αηζηνδνμίαο, ηεο αλνρήο ζηα ειαηηψκαηα ησλ θίισλ ηνπ,

ηεο κφληκεο

εηνηκφηεηάο ηνπ λα βνεζήζεη ηνπο πάληεο θαη ηα πάληα. Αε ζα μεράζσ ηε ζηάζε [298]

ηνπ απέλαληη ζηηο αλαπνδηέο ηεο δσήο. Θα πσ ην θνηλφηνπν φηη γη απηφλ ην πνηήξη ήηαλ πάληα κηζνγεκάην. Ώλ ζηα δέθα πξάγκαηα πνπ ηνπ ζπλέβαηλαλ ηα ελλέα ήηαλ καχξα θαη ην έλα θάπσο θσηεηλφ, απηφο αξπαδφηαλ απ’ ην ηειεπηαίν. Ο δηθφο κνπ ραξαθηήξαο είλαη ην αθξηβψο αληίζεην. Ώλ ζηα δέθα πξάγκαηα πνπ κ’ απαζρνινχλ ηα ελλέα βαίλνπλ θαιψο θαη ην έλα εκθαλίδεη δπζθνιίεο, εγψ ρψλνκαη κέρξη ην ιαηκφ ζηελ απαηζηνδνμία. Δ γπλαίθα κνπ, πνπ κε γλσξίδεη πηα ζαλ θάιπηθε δεθάξα, ιέεη: -

Δζύ, παηδί κνπ, αλ δελ έρεηο πξαγκαηηθό ιόγν λα έρεηο άγρνο, ζα εθεύξεηο θάπνηνλ Καη ν ΢σηήξεο άθεζε πίζσ ηνπ έξγν. Πέξα απφ ηα επαίζζεηα ληνθηκαληέξ

πνπ γχξηζε σο ζθελνζέηεο θαη ηα νπνία κεηαδφζεθαλ απ’ ηελ ηειεφξαζε, πηζηεχσ φηη ην θχξην θαηάινηπν είλαη

ην ζπίηη

πνπ έρηηζε ζρεδφλ κε

πξνζσπηθή εξγαζία πάλσ ζ’ έλαλ αθηιφμελν ιφθν έμσ απ’ ηε ΐιαρηά, ζην αλαηνιηθφ κέξνο ηεο Βχβνηαο. ΢’ απηφ ην ζπίηη έγηλαλ φκνξθα γιέληηα ηεο κεγάιεο θαη δηεπξπκέλεο παξέαο ηνπ. Ο ΢σηήξεο είρε ην ηαιέλην λα πιεζηάδεη ηνπο αλζξψπνπο θαη λα θεξδίδεη ηελ εκπηζηνζχλε ηνπο. Ήηαλ απφ ηε ζπάληα θαη ζρεδφλ εθιηπνχζα θαηεγνξία ησλ αλζξψπσλ πνπ αιηξνπηζηηθά μέξνπλ λα δίλνπλ ρσξίο λα απαηηνχλ πνηέ αληακνηβή απηήο ηεο πξνζθνξάο. Ο πνιηηηθφο ηνπ πξνβιεκαηηζκφο είρε κηα πξνζσπηθή εζσηεξηθή ηδηαηηεξφηεηα. Γηα λα εηζρσξήζεηο ζηελ ινγηθή ηνπ ρξεηαδφηαλ κηα πξνζεθηηθή πξνζέγγηζε. Πάληνηε νη ζθέςεηο ηνπ είραλ αθεηεξία θαη ηέξκα ην ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνξεία ηνπ ηφπνπ καο θαη ηνπ ιανχ, απέπλεαλ ηελ αγάπε ζηνλ άλζξσπν, ηελ άδνιε δηάζεζε πξνζθνξάο ρσξίο θαλέλα ζηνηρείν πξνζσπηθήο θηινδνμίαο θαη απαίηεζε ηεο νπνηαζδήπνηε αληακνηβήο. Κάπνην βξάδπ, έλα απφ ηα πνιιά πνπ ζπγθεληξσλφκαζηαλ ζην ζπίηη ηνπ Άξε Αιεμάθε, γηα ζπδήηεζε, αλακλήζεηο θαη θαγεηφ, έθεξε ηα επαίζζεηα πνηήκαηα πνπ θαηά θαηξνχο είρε γξάςεη θαη καο ηα δηάβαζε ζε ηδησηηθή πξψηε αλάγλσζε. Πνχ λα βξίζθνληαη άξαγε ηψξα;

[299]

Σξίηνο ήηαλ ν ήξεκνο θη αζφξπβνο Νίθνο Αξκάνο, ζεκαληηθφο ζήκεξα ζθελνζέηεο ηνπ ζεάηξνπ κε πξσηνπνξηαθά θη επηηπρεκέλα αλεβάζκαηα έξγσλ. Άλζξσπνο ρακειψλ,

ζε πξψηε εληχπσζε, ηφλσλ, αιιά ζηελ πξάμε

νπζηαζηηθφο θαη θαίξηνο. Σα ρέξηα ηνπ έπηαλαλ ζ’ φιεο ηηο αλαγθαίεο ρεηξσλαθηηθέο εξγαζίεο θαη ην ραξαθηεξηζηηθφ απηφ, λνκίδσ φηη ηνπ θάλεθε ρξήζηκν θαη ζηε ζθελνζεηηθή ηνπ θαξηέξα. Άιισζηε φιε ε νηθνγέλεηά ηνπ, φπσο ν ίδηνο, απαξηηδφηαλ απφ θαιιηηέρλεο πνπ παξήγαγαλ θαη ρεηξνηερληθά θαιιηηερλήκαηα. Γηα φζν δηάζηεκα ήηαλ ζηε θπιαθή, κέινο ηεο παξέαο ήηαλ θη ν Γηάλλεο ΢ηακαηάθεο, κάζηνξαο επηπινπνηφο, εηδηθεπκέλνο ζηα ζθαιηζηά έπηπια, ηθαλφο θη εχζηξνθνο άλζξσπνο, εηνηκφινγνο θαη θαίξηνο, κπνξνχζε λα ιχλεη θάζε πξαθηηθφ πξφβιεκα πνπ παξνπζηαδφηαλ. Μέινο κφληκν ηεο ζηελήο απηήο παξέαο ήηαλ ν Γηάλλεο Κανύλεο, πεηπρεκέλνο ζήκεξα δηθεγφξνο ηεο Ώζήλαο. Απν είλαη ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αλζξψπνπ, πνπ επηζπκψ εδψ λα ζεκεηψζσ, αιιά φρη θαη ηα κφλα:

Πξψηνλ

ην απχζκελν απφζεκα ππνκνλήο, εγθαξηέξεζεο απέλαληη ζηηο δπζθνιίεο πνπ έηπραλ ζηε δσή ηνπ. Καη ηνπ ήξζαλ αξθεηέο ηέηνηεο. ΋ιεο πξνζπάζεζε, θαη κάιινλ ην θαηφξζσζε, κε πείζκα λα ηηο μεπεξάζεη. Αεχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ είλαη ε επξχηεηα ησλ ελδηαθεξφλησλ ηνπ ζε πνηθίινπο ηνκείο ηεο πνιηηηθήο, ηεο ηζηνξίαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ. Υαιθέληεξνο, αεηθίλεηνο, ελεκεξσκέλνο επί επξέσο θάζκαηνο ζεκάησλ, δηαβαζκέλνο θαη ςαγκέλνο φζν ιίγνη, είλαη ν κφλνο απφ ηελ παξέα πνπ δελ ζηακάηεζε θαζφινπ ηελ νξγαλσηηθή ηνπ ζρέζε κε ην θφκκα ηεο αλαλεσηηθήο Ώξηζηεξάο. Πάληα βέβαηα κε θξηηηθή ζηάζε απέλαληη ζηηο ζέζεηο ηνπ, αιιά θαη πάληα βνεζψληαο κε πξνζσπηθή πξνζθνξά ζηηο αλαγθαίεο εξγαζίεο, πνπ έλαο θνκκαηηθφο κεραληζκφο ρξεηάδεηαη θαη απαηηεί απφ ηα κέιε ηνπ. Ώληδηνηειήο, απφ ηε ζέζε ηεο βάζεο, κε κηα επζχηεηα θαη εηιηθξίλεηα, πνπ γηα θάπνηνπο θαθνπξναίξεηνπο θη «έμππλνπο» πνπ θπθινθνξνχλ γχξσ καο κπνξνχζε λα ζεσξεζεί αθφκα θαη σο ειάηησκα.

[300]

Βμέρνλ θαη κφληκν κέινο απηήο ηεο νκάδαο ήηαλ ν Λαθεδαηκφληνο Άξεο Αιεμάθεο. Άλζξσπνο κε θαζαξέο αξρέο, απζηεξφο θαηαξρήλ κε ηνλ εαπηφ ηνπ, αιιά έρνληαο - δπζηπρψο - θαη ηηο ίδηεο απαηηήζεηο απφ ηνπο άιινπο. Θέζε ζσζηή εθ πξψηεο φςεσο, κε ξεαιηζηηθή φκσο εθ ησλ πξαγκάησλ, αθνχ νη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη έρνπλ ειαηηψκαηα θη αδπλακίεο θαη ζέινπλ ινγηθά πεξηζψξηα αλεθηηθφηεηαο θαη θαηαλφεζεο. Κάπνηεο θνξέο, άλζξσπέ κνπ, ζέιεηο ιίγν λ’ αθεζείο, ρσξίο θαλφλεο θη έγλνηεο, ηδηαίηεξα γηα εθείλνλ πνπ δηαβηεί έλαλ Γνιγνζά.

΢πνχδαδε κεηαιιεηνιφγνο ζην ΒΜΠ θαη ζηα ρξφληα ηνπ

εγθιεηζκνχ ε θπξίαξρε ζθέςε θη αγσλία ηνπ ήηαλ λα πξνιάβεη λα νινθιεξψζεη ηηο ζπνπδέο ηνπ πνπ ε δηθηαηνξία ηηο ζηακάηεζε βίαηα ζε ελδηάκεζε θάζε. Βίρε θη άιια ηδηαίηεξα δηθά ηνπ ραξαθηεξηζηηθά. Πξψηνλ, ε ηάμε, ε θαζαξηφηεηα θαη ην θαζήθνλ, φπσο βέβαηα απηφο ην ελλννχζε. Βθεί, ζηηο ζπλζήθεο ηεο θπιαθήο, ην θειί ηνπ έιακπε απφ θαζαξηφηεηα καθξάλ ζε πεξηπνίεζε, ηάμε θαη πνηφηεηα πξαγκάησλ απ’ φια η’ άιια. Άλζξσπνο έμππλνο, κε δηεηζδπηηθή θαη θξηηηθή ζθέςε θαη παξαηεξεηηθφηεηα, είρε ηελ ηθαλφηεηα, ξσηψληαο ηνλ θαζέλα δηαθξηηηθά θαη ρσξίο λα ηνλ θέξλεη ζε ακεραλία, λα εθκαηεχεη θάζε πιεξνθνξία, πνπ ήζειε. Φχρξαηκνο, δελ άθεζε ηνλ εαπηφ ηνπ λα γίλεη ζε θακηά πεξίπησζε ππφδνπινο νπνηνπδήπνηε θαλαηηζκνχ, αιιά θαη ηδενινγηθνχ ξεχκαηνο. Κξάηεζε κε ζπλέπεηα ηελ αλεμαξηεζία ηνπ απφ ηελ αξρή σο ην ηέινο. Σειεπηαίνο

θαη

θαηατδξσκέλνο

ε

αθεληνκνπηζνπλάξα

κνπ.

Υσξίο

αμηνζεκείσηα εηδηθά ραξαθηεξηζηηθά. Ώπιψο, ππνκνλεηηθφο κε πξνζαξκνζηηθή ηθαλφηεηα

ζην

εθάζηνηε

πεξηβάιινλ.

Σάρα

ςχρξαηκνο,

αιιά

ζηελ

πξαγκαηηθφηεηα, εληφο ηνπ, έξκαην εληππψζεσλ, ακθηβνιηψλ θαη θφβσλ γηα ην κέιινλ. ΢πλαηζζεκαηηθφο πεξηζζφηεξν απ’ φ,ηη πξέπεη θαη ρξεηάδεηαη, πξάγκα βεβαίσο πνπ θαηαληάεη αδπλακία θαη ειάηησκα. Σξψγακε φινη καδί κεζεκέξη-βξάδπ κε ηε ζπκθσλία αλά εβδνκάδα λα ελαιιάζζνπκε κε δηαδνρηθή ζεηξά ην θειί πνπ ζα γηλφηαλ ην γεχκα, έηζη ψζηε θάπνηα αλαγθαία ζπκπξάγθαια λα κε κεηαθέξνληαη απφ θειί ζε θειί θάζε κέξα.

[301]

Ήηαλ σξαία θαη βνιηθή ηαθηνπνίεζε, εθηφο απφ κηα κηθξή ιεπηνκέξεηα. ΋ηαλ εξρφηαλ ε εβδνκάδα πνπ ζεηξά είρε ν Άξεο έπξεπε λα πξνζέρνπκε φισο ηδηαηηέξσο κε ιεξψζνπκε ζην θειί ηνπ ηίπνηα. Αελ θνβφκαζηαλ ηηο θσλέο θαη ηηο δηακαξηπξίεο. Ο Άξεο ήηαλ θεηδσιφο ζηηο ζνξπβψδεηο αληηδξάζεηο. Βθείλν πνπ δελ άληερεο ήηαλ ην ζησπειφ απνδνθηκαζηηθφ βιέκκα πνπ ζνπ έξηρλε. Ώπηφ ην βιέκκα κπνξείο λα ην ζπγθξίλεηο κφλν κε ξηπή πνιπβφινπ ζε πξαγκαηηθά ππξά. Σέινο πάλησλ, κε γίλεη θακηά παξεμήγεζε. Ώπηέο νη ψξεο ηεο ζπλχπαξμεο θίισλ, μερσξηζηά απφ ηνπο ππφινηπνπο, ήηαλ επθαηξία γηα ειεχζεξε ζπδήηεζε θαη θνπηζνκπνιηφ γηα φια, φζα ππέπηπηαλ ζηελ αληίιεςε καο. Καη ζηηο ζπλζήθεο ηεο απνκφλσζεο ην θνπηζνκπνιηφ ήηαλ κηα δηέμνδνο. Υσξίο φκσο θαθίεο θαη αζηήξηθηεο δηαδφζεηο. Μνπ κέλνπλ πνιχ φκνξθεο θη επράξηζηεο αλακλήζεηο απ’ απηέο ηηο ζηηγκέο. Σν θαγεηφ ήηαλ άθζνλν γηαηί πέξα απφ ην θαζεκεξηλφ ζπζζίηην ηεο θπιαθήο ππήξραλ θαινχδηα πνπ έθεξλαλ απ’ έμσ νη ζπγγελείο καο. Πνιχο θφζκνο, κε πξαγκαηηθή δηάζεζε πξνζθνξάο έζηειλε θαιά καγεηξεκέλν θαγεηφ κέζσ ζπγγελψλ. Ώλάκεζα ζε δηάθνξνπο αλαθέξσ ελδεηθηηθά: Σε γιπθηά θαη αεηθίλεηε, παληαρνχ παξνχζα, Ακαιία Φιέκηλγθ θαη ηελ εμαίζηα ηξαγσδφ καο, ηελ αζφξπβε αιιά νπζηαζηηθή, Άλλα ΢πλνδηλνύ.

΢ηε θπιαθή ρφξηαζε η’ άληεξφ

κνπ κεηά ηα ζηεξεκέλα ιίγν ή πνιχ πξνεγνχκελα ρξφληα. Σν θπλεγεηφ ηνπ ζηξαηησηηθνχ θαζεζηψηνο δελ ζηακάηεζε ζηηο πνιχρξνλεο θπιαθίζεηο. ΢πλερίζηεθε κε επηκνλή κε φιεο ηηο παξάπιεπξεο ζπλέπεηεο. Μηα απ’ απηέο ήηαλ ε πεηζκαηηθή επηκνλή ηεο Ώζθάιεηαο λα δηαγξαθνχκε απφ ηα παλεπηζηήκηα. Πνιινί απφ ηνπο έγθιεηζηνπο ήηαλ λένη θνηηεηέο πνπ ε ζχιιεςή ηνπο είρε δηαθφςεη ηηο ζπνπδέο ηνπο ζηε κέζε θαη ε θπιάθηζε δελ ηνπο επέηξεπε λα ζπλερίζνπλ. ΋ρη! ΢χκθσλα κε ην απηαξρηθφ θαζεζηψο έπξεπε λα εμσπεηαρζνχλ απφ ηνλ αθαδεκατθφ ρψξν δηα παληφο. Ώίηεκα-απαίηεζε ηεο αζηπλνκίαο πξνο ηηο αληίζηνηρεο πξπηαλείεο δεηνχζε ηελ νξηζηηθή απνκάθξπλζή καο απφ ηνπο θαηαιφγνπο ησλ θνηηεηψλ ηεο ζρνιήο.

[302]

Μέηξν ζθιεξφ θη απάλζξσπν! Πξνζσπηθά δηαγξάθηεθα απφ ην παλεπηζηήκην ηνπιάρηζηνλ δπν θνξέο. Δ πξψηε αθπξψζεθε κεηά απφ έλζηαζε πνπ ππέβαιε ν ηφηε δηθεγφξνο κνπ, ν πξφσξα ρακέλνο Σάθεο Παππάο, θίινο θαιφο ησλ θνηηεηηθψλ καο ρξφλσλ. Δ έλζηαζε εδξαδφηαλ ζην αηξάληαρην επηρείξεκα φηη ε δηαγξαθή έγηλε ρσξίο λα δνζεί ζηνλ εγθαινχκελν ην δηθαίσκα ηεο απνινγίαο. ΢ηελ επφκελε ζπλεδξίαζε ηεο πξπηαλείαο ε δηαγξαθή αθπξψζεθε. Δ Ώζθάιεηα φκσο δελ έκεηλε κε ζηαπξσκέλα ρέξηα. Βπέκεηλε θαη ζε ιίγν ρξφλν έθαλε λέα αλαθνξά, νπφηε θηλήζεθε εμαξρήο ε δηαδηθαζία ηεο δηαγξαθήο. Δ έγγξαθε απνινγία πνπ ππέβαια ζηελ πξπηαλεία ήηαλ έλα θαηαγγειηηθφ θείκελν, πνπ ζαλ βάζε ηνπ είρε ηελ απνινγία πνπ είρε γξάςεη γηα ηνλ εαπηφ ηνπ ν αζφξπβνο θαη ζεκλφο ΢ηέξγηνο Αγγειίδεο, ζπγθξαηνχκελνο ζηε θπιαθή, πνπ αληηκεηψπηδε αλάινγεο θαηαζηάζεηο κε ηελ πξπηαλεία ηνπ Πνιπηερλείνπ. Σελ εκέξα ηεο ζπλεδξίαζεο ηεο ΢πγθιήηνπ ε Ώζθάιεηα θξφληηζε κε ηε γλσζηή θινχβα λα κεηαθεξζνχκε ζην θεληξηθφ θηίξην ηεο Παλεπηζηεκίνπ. Μαδί κνπ ήηαλ ν θνιιεηφο κνπ φια απηά ηα ρξφληα, θνπκπάξνο θη αδειθφο, Νίθνο Κηάνο, θνηηεηήο ηεο ίδηαο ζρνιήο κε κέλα, ππνςήθηνο θη απηφο γηα δηαγξαθή. Βπηπρψο αξγφηεξα ζηαδηνδξφκεζε σο δεκνζηνγξάθνο θαη γιίησζε απφ ηε Φπζηθή. Αεκέλνπο κε ρεηξνπέδεο καο έκπαζαλ ζηελ αίζνπζα ηειεηψλ φπνπ καο θχιαγαλ αζηπλνκηθνί. Υεηξφηεξα απφ ηνπο πην επηθίλδπλνπο δνινθφλνπο. Πξχηαλεο εθείλε ηε ρξνληά ήηαλ ν θαζεγεηήο ηεο ζρνιήο καο Καίζαξαο Αιεμόπνπινο, ηα βηβιία ηνπ νπνίνπ απηή ηελ πεξίνδν δηάβαδα ζηε θπιαθή, έκπιενο αηζηνδνμίαο φηη ζα δψζσ ζχληνκα ζην πηπρίν ην βαζηθφ κάζεκα ηεο Γεληθήο Φπζηθήο. Με ηνλ θαζεγεηή απηφλ είρα ζην παξειζφλ κηα αθφκα πξνζσπηθή ζπλάληεζε, φηαλ παξνπζηάζηεθα ελψπηνλ ηνπ, σο εθπξφζσπνο ηνπ έηνπο, κε αίηεκα ηε… κεηάζεζε γηα αξγφηεξα ηεο εκέξαο θάπνηαο γξαπηήο δνθηκαζίαο. Νεαξφο ηφηε, θαλαηηθφο, επαξρηψηεο, άθξηηνο θη αδαήο είδα πάλσ ζην γξαθείν ηνπ κηα θσηνγξαθία: Ο θαζεγεηήο κε πιήξε εμάξηπζε ηνπ ζθη,

[303]

ρακνγειαζηφο, ζε κηα ειβεηηθή πίζηα πάλσ ζηηο Άιπεηο. Μεο ηελ αθέιεηά κνπ έβγαια ακέζσο ην ζπκπέξαζκα: -

Δ! Ση πεξηκέλεηο; Σππηθόο εθπξόζσπνο ηεο θπξίαξρεο ηάμεο! Δ δσή κνχ έδεημε ζηελ πνξεία πφζν βηαζηηθφο θαη αθειήο ήκνπλ. Ο Καίζαξ

Αιεμόπνπινο ήηαλ πάληα έλαο ηδέληιεκαλ, αιιά εγψ δελ γλψξηδα αθφκα ηελ ηδηφηεηα

απηή. ΢ην πεδφ κνπ αίηεκα γηα αλαβνιή κνπ απάληεζε κ’ έλαλ

ππνηηκεηηθφ ηφλν: -

Αθνύ δελ ληξέπεζηε, ην αίηεκα ζαο γίλεηαη δεθηό! Έθπγα ζαλ βξεγκέλε γάηα αιιά ζηνπο ζπκθνηηεηέο κνπ εκθαλίζηεθα σο

ληθεηήο θαη ηξνπαηνθφξνο αθνχ πέηπρα ην ζηφρν. ΢ήκεξα ήηαλ ε δεχηεξε θνξά πνπ ζπλαληηφληαλ νη δξφκνη καο. Μπήθε κε νξκή κέζα ζηελ αίζνπζα ηειεηψλ θαη κφιηο είδε ην ζέακα έβαιε ηηο θσλέο: - Δίλαη απαξάδεθην! Μέζα ζηνλ ηεξό απηό ρώξν κε ρεηξνπέδεο! Απαξάδεθην! Να ειεπζεξσζνύλ ακέζσο θαη λα γπξίζνπλ πίζσ. Σππηθφο, ςπρξφο ρσξίο λ’ αθήλεη πεξηζψξηα γηα πιεζίαζκα θαη παξεμεγήζεηο είπε ζηνλ δηθεγφξν κνπ: - Δκείο ζα ηνπο δηαγξάςνπκε. Γελ γίλεηαη αιιηώο. Δζείο ζα ππνβάιεηε έλζηαζε ηελ άιιε κέξα. Έηζη θη έγηλε. Με ηέηνηεο λνκηθέο δηαδηθαζίεο θαη δηαηππψζεηο ε δηαγξαθή ηππηθψο δελ νινθιεξψζεθε πνηέ. Ο «δεμηφο» θαη «ζπληεξεηηθφο» θαζεγεηήο ζηάζεθε ζην χςνο ηνπ, ζε αληίζεζε κε πνιινχο άιινπο πνπ ηα πξνεγνχκελα ρξφληα πνπινχζαλ πξννδεπηηθή εηθφλα, αιιά ηελ θξίζηκε ζηηγκή δελ ζηάζεθαλ άμηνη ησλ πξνζδνθηψλ ηνπ ιανχ θαη ησλ θνηηεηψλ ηνπο. ΢ηα ρξφληα ηνπ εγθιεηζκνχ ππήξρε άθζνλνο ρξφλνο γηα δηάβαζκα. Γηα φζνπο είραλ βεβαίσο ηέηνηα ζέιεζε. Έηζη έθαλα εληαηηθά καζήκαηα γηα ηηο [304]

ππνρξεψζεηο πνπ είρα ζην πηπρίν. Αάζθαιφο κνπ ζηα Μαζεκαηηθά ήηαλ ν Γηάλλεο ΢ηξαηήο. ΋ηαλ έδσζα εμεηάζεηο ζηηο Αηαθνξηθέο Βμηζψζεηο κεηά ηε κεηαπνιίηεπζε ζηνλ θαζεγεηή ηεο έδξαο Γεσξγίνπ, πήξα ην άξηζηα δέθα. ΐέβαηα ήηαλ θηιηθά πξνζθείκελνο, αιιά ζπγρξφλσο κε κέλα έδηλαλ ην κάζεκα άιιεο δπν αλάινγεο πεξηπηψζεηο πνπ βαζκνινγήζεθαλ κε 6 θαη 7 αληίζηνηρα. ΋κσο λα κελ δεκηνπξγήζσ ιαζεκέλεο εληππψζεηο γηα ηα καζήκαηα θαη ηηο επξέσο δηαδεδνκέλεο απφςεηο φηη κέζα ζηε θπιαθή ιεηηνχξγεζαλ ηα «πέηξηλα παλεπηζηήκηα». Μαθάξη λα ήηαλ αιήζεηα! Μφλν αηνκηθέο πξσηνβνπιίεο θαη ε πξνζσπηθή πξνδηάζεζε έδσζαλ θάπνηνπο θαξπνχο. ΢ηε θπιαθή Κνξπδαιινχ απφ κηα ζηηγκή θαη πέξα καο έθεξαλ κηα θνηλφρξεζηε ηειεφξαζε. Ώπηή ιεηηνπξγνχζε γηα ιίγεο ψξεο πξνο ην δεηιηλφ κέρξη λα καο θιείζνπλ ζηα θειηά. Μελ μερλάκε φηη ηφηε ππήξραλ ηα δπν ειεγρφκελα θξαηηθά θαλάιηα, ε ΒΡΣ θαη ε ζηξαηησηηθή ΤΒΝΒΑ. Σηο ψξεο πνπ ε ηειεφξαζε ήηαλ αλνηρηή πξνιαβαίλακε θάπνηεο παηδηθέο εθπνκπέο, ηα πξψηα ειιεληθά ζίξηαι, κεξηθέο ακεξηθάληθεο ζαπνπλφπεξεο θαη ηα δειηία εηδήζεσλ. Σν θηινζεάκνλ θνηλφ δσληάλεπε κε ηηο αλακεηαδφζεηο αζιεηηθψλ εθδειψζεσλ. Δ ηειεφξαζε ζηελφηαλ ζην ηζφγεην ηεο πηέξπγαο Ώ θαη κπξνζηά ηεο αξθεηέο θαξέθιεο. Θπκάκαη ηελ πεξίνδν ησλ Οιπκπηαθψλ αγψλσλ ηνπ 1972. Φαλαηηθφο ηνπ ζηίβνπ, κε ηεηξάδηα πνπ θαηέγξαθα ηα δηάθνξα ξεθφξ,

εθείλεο ηηο κέξεο

θφιιεζα ζε θνληηλνχο ηνίρνπο ζην δηάδξνκν ηνπ ηζνγείνπ θαηαιφγνπο κε ηα παλειιήληα, ηα βαιθαληθά ηα επξσπατθά θαη ηα παγθφζκηα ξεθφξ. Έηζη ππήξρε ε αλαγθαία αηκφζθαηξα γηα λα πξνζειθχζεη ην ελδηαθέξνλ γηα ην κνλαδηθφ πξάγκαηη γεγνλφο. Κάπνηα ζηηγκή, πξνο ην ηέινο ηνπ 1972, επέηξεςαλ ηελ είζνδν ζηε θπιαθή ελφο θαηλνχξηνπ πηθάπ θαη ζε ιίγν άξρηζαλ λα έξρνληαη δίζθνη απφ ηνπο δηθνχο καο. ΢’ έλα άδεην θειί νξφθνπ κπήθε ην ηξαπέδη θη νη δηαζέζηκεο θαξέθιεο. Σν θειί έγηλε ν ρψξνο φπνπ αθνχγακε ηε κνπζηθή. Έλαο ηαθηηθφο ζακψλαο θη [305]

αθξναηήο ηεο κνπζηθήο ήηαλ ν γιπθφο θαη γλσζηφο εζνπνηφο Γηώξγνο Κνηαλίδεο. Σφηε πξσηαθνχζακε ηνλ «Μεγάιν Δξσηηθό», ηνπ Μάλνπ Υαηδεδάθε θαη ηνλ «Άγην Φεβξνπάξην» ηνπ Γήκνπ Μνύηζε. ΢ηηο θπιαθέο Κνξπδαιινχ νη θξαηνχκελνη ηεο νκάδαο ζπκβίσζεο πνπ αλήθαλ ζην «γξαθείν εζσηεξηθνύ» ή κε ηε ζεκεξηλή ζεκαηνδφηεζε ζηελ αλαλεσηηθή αξηζηεξά, θαηά ηαθηά δηαζηήκαηα εμέδηδαλ έλα πνιηηηθφ πεξηνδηθφ κε ηνλ ηίηιν: «Σα ηεηξάδηα ηεο Φπιαθήο». Πνιπζέιηδν, ρεηξφγξαθν έβγαηλε ζε δπν-ηξία αληίηππα. Γξαθείο ζην πξσηφηππν ήηαλ δηάθνξνη. Θέισ λα αλαθέξσ ηδηαίηεξα ηνλ Θόδσξν Καιαηδή, έλα λέν θαη ζπκπαζεηηθφ παηδί απ’ ην Πεξηζηέξη, κάζηνξαο θη απηφο ζηα ζθαιηζηά έπηπια θαη θαξέθιεο. Σνλ αλαθέξσ ηδηαηηέξσο γηαηί ηα γξάκκαηά ηνπ ήηαλ ζαλ ηππνγξαθηθφ θείκελν. Τπήξμαλ δπν πεξίνδνη ηεο έθδνζεο. ΢ηελ πξψηε εξγάζηεθαλ θη αξζξνγξάθεζαλ πνιινί, αιιά ηελ επηινγή ησλ θεηκέλσλ, ηελ επηκέιεηα ηεο έθδνζεο θαη ηε ιχζε ησλ πξαθηηθψλ ζεκάησλ, απ’ φηη ζπκάκαη, γηα έλα δηάζηεκα ηελ είρε ν αξγφηεξα νηθνλνκηθφο ζπληάθηεο Κπξηάθνο Λεηβαδίηεο. Ήηαλ πεξηνδηθφ πνηθίιεο χιεο κε πνιηηηθφ θπξίσο πξνζαλαηνιηζκφ, κε επίθαηξα πνιηηηθά άξζξα, κε άξζξα θηινζνθηθνχ πεξηερνκέλνπ, κε νηθνλνκηθέο κειέηεο θαη ηνλ απαξαίηεην καξμηζκφ. Έγξαςα θη εγψ έλα εθηελέο θείκελν κε ηνλ ηίηιν: «Ώπφ ηνλ άβαθα ζην ζχγρξνλν ειεθηξνληθφ ππνινγηζηή». ΢ηε δεχηεξε πεξίνδν έηπρε λα είκαη εγψ επηκειεηήο ηεο έθδνζεο. Σν ζρήκα ηνπ πεξηνδηθνχ έγηλε κηθξφηεξν, ζα έιεγα 8νλ ελψ πξνεγνπκέλσο ήηαλ 4νλ. Άιιαμε θη ν αξρηθφο πξνζαλαηνιηζκφο.

Πήξε έλα ρξψκα θηινινγηθνχ

πεξηνδηθνχ κε ζρεηηθά άξζξα, δεκνζίεπζε πνηεκάησλ γξακκέλσλ απφ θξαηνχκελνπο. Κξηηηθή ησλ ηαηληψλ πνπ πξνβάιινληαλ κηα θνξά ηελ εβδνκάδα ζηνλ πξφρεηξν θηλεκαηφγξαθν πνπ ζηελφηαλ ζ’ έλα δηάδξνκν ηεο θπιαθήο απ’ φπνπ πήξε θαη η’ φλνκά ηνπ: «΢ηλέ Γηάδξνκνο». Οη ηαηλίεο πξνζθέξνληαλ απ’ ην ζηξαηφ, θπξίσο ειιεληθέο, αιιά θαη κεξηθέο μέλεο. Θπκάκαη κηα ηαηλία ηνπ ζθελνζέηε Φξηηο Λαγθ κε πξσηαγσλίζηξηα ηελ Μέξηιηλ Μνλξόε, ε θξηηηθή ηεο [306]

νπνίαο είλαη θαηαγξακκέλε ζε θάπνην ηεχρνο ηνπ πεξηνδηθνχ. Έλνρνο ηεο αθεινχο απηήο θξηηηθήο είκαη εγψ. ΢ηε δεχηεξε απηή πεξίνδν ηεο έθδνζεο πινπνηήζεθε θαη ε ηδέα ηνπ αθηεξψκαηνο ζην κεγάιν καο πνηεηή Γηώξγν ΢εθέξε. Βίρε πξνεγεζεί έλα θηινινγηθφ

απφγεπκα γηα ηνλ πνηεηή κε κηα εηζήγεζε γηα ην έξγν ηνπ,

αλάγλσζε επηιεγκέλσλ πνηεκάησλ θαη ηξαγνχδηα κεινπνηεκέλα απφ ηνλ Μίθε Θενδσξάθε θαη κε ππθλφ αθξναηήξην. Βδψ πξέπεη λα ηνλίζσ ηελ ηδηαίηεξε ζπκβνιή ζηελ ηδέα γηα ην αθηέξσκα ηνπ Νίθνπ Γηαλλαδάθε αιιά θαη άιισλ, φπσο ηνπ Γηάλλε Κανύλε θαη ηνπ Λάθε Πξνγθίδε. Δ ηδέα ήηαλ λα γξάςνπλ φπνηνη ζέινπλ δπν ιφγηα γηα ηνλ πνηεηή θαη ε αληαπφθξηζε ήηαλ αξθεηά ειπηδνθφξα. Σν ηεχρνο απηφ ζηάιζεθε, σο πξνζθνξά, ζηνλ πνηεηή θη αξγφηεξα αλαηππψζεθε θαη κνηξάζηεθε ζε κηα θπξηαθάηηθή έθδνζε ηεο «Απγήο». ΢ηελ αηκφζθαηξα ηνπ εγθιεηζκνχ πνιινί απφ ηνπο θξαηνχκελνπο έθαλαλ απφπεηξεο πνηεηηθήο δεκηνπξγίαο. Πξνζσπηθά γλσξίδσ δέθα ηνπιάρηζηνλ πεξηπηψζεηο, αιιά κάιινλ είλαη πνιινί πεξηζζφηεξνη. ΋κνξθα θνκκάηηα έρσ δηαβάζεη ζε πνηήκαηα ηνπ δηθεγφξνπ Γηάλλε Κανύλε,

ηνπ γηαηξνχ Νίθνπ

Μαληνύ, ηνπ πξφσξα ρακέλνπ, αιιά ηφζν επαίζζεηνπ Βαγγέιε Αιεπίδε, πνπ κάιηζηα πξφιαβε θαη εμέδσζε κηα ζπιινγή απφ πνλήκαηα ησλ εκεξψλ ηεο θπιαθήο, ν ζπκπαηξηψηεο κνπ Γεκήηξεο Μαζηξνδήκνο πνπ επίζεο ήδε δεκνζίεπζε ελδηαθέξνληα θνκκάηηα, ν πνιπγξάθνο θαη ραιθέληεξνο Πεξηθιήο Ρνδάθεο, ν Μπηηιεληφο Λεπηέξεο Καλέιιεο, ν ΢σηήξεο Αλαζηαζηάδεο θη άιινη πνπ δελ έρνπλ αθφκα ηνικήζεη λα ηα παξνπζηάζνπλ. Κάπνηα ζηηγκή είρα θάλεη ηελ πξφηαζε λα γίλεη κηα νκαδηθή έθδνζε κε πνηήκαηα πνπ γξάθηεθαλ ζηε θπιαθή, αιιά ε ηδέα δελ πξνρψξεζε. Καθψο! Να νκνινγήζσ θη εγψ θάηη: Έρσ θη εγψ κεξηθά. Εδηαίηεξν ελδηαθέξνλ έρεη ην ζπκβάλ ζηελ επέηεην ηεο εηζβνιήο ησλ ζνβηεηηθψλ ζηξαηεπκάησλ ζηελ Σζερνζινβαθία, ίζσο ην 1972. Δ ζηελή παξέα απνθάζηζε λα ζπκεζνχκε ηε ζιηβεξή απηή επέηεην. Έηζη ν θαζέλαο απφ καο [307]

εηνίκαζε θάηη πνπ λα ζπκίδεη απηφλ ηνλ εθβηαζκφ θαη «ζηνιίζακε» δεφλησο ην θειί, ίζσο ηνπ Γηάλλε ΢ηακαηάθε. Πξνζσπηθά έθαλα παηηθνχξα έλα νκνίσκα ηαλθ πνπ βξήθα ζ’ έλα βηβιίν θαη ζε επάιιειεο ειιείςεηο γχξσ απφ απηφ έγξαςα απνδνθηκαζηηθά

έσο ρνληξά εηξσληθά ζρφιηα. Αελ ελζπκνχκαη ηη

θάλαλε νη άιινη. Βθείλν πνπ κνπ έρεη κείλεη ζηε κλήκε είλαη κηα δηαηππσκέλε αζαθψο απνδνθηκαζία απφ πνιινχο ηνπ ζηηι: -

Φηάλεη πηα απηό! Αο ην μεράζνπκε, επηηέινπο! Αελ ιέσ γηα ηνπο νξζφδνμνπο ηνπ ΚΚΒ πνπ έηζη θη αιιηψο ην θαηαδίθαζαλ

ξεηά. Μηιάσ γηα ην αλαλεσηηθφ θνκκάηη ησλ θπιαθηζκέλσλ πνπ, φπσο είπα θαη πξνεγνπκέλσο, ήηαλ ε κεγάιε πιεηνςεθία ζηε θπιαθή. Β! ινηπφλ. ΢ην θειί απηφ κέζα ζην δηήκεξν πνπ θξάηεζε ε εθδήισζε, ιφγσ πεξηέξγεηαο παξέιαζε φιε ε θπιαθή, αθφκα θη άλζξσπνη πνπ πξνεγνπκέλσο δελ ην είραλ πιεζηάζεη πνηέ. Μηα κέξα, κάιινλ ζην ηέινο ηνπ 1972, ζηε θπιαθή θαηέθηαζε έλαο κεζήιηθαο κε ρνληξά γπαιηά κπσπίαο: Ο Βαζίιεο Φξνπδέο. Αελ είρα πνηέ πξνεγνπκέλσο αθνχζεη η’ φλνκά ηνπ. Δ έθπιεμε ήηαλ φηη κφιηο πάηεζε ην πφδη ηνπ ζηε θπιαθή δήηεζε εκέλα! ΢ηγά-ζηγά μεηπιίρζεθε ην λήκα ηεο απίζαλεο θαη ζπλαξπαζηηθήο πεξηπέηεηαο πνπ ν ΐαζίιεο είρε δήζεη απφ ην 1945 έσο ην 1972. Βίθνζη επηά νιφθιεξα ρξφληα! Σν 1945 ζηήζεθε ζε βάξνο ηνπ κε ηνπο γλσζηνχο ηξφπνπο κηα θαηεγνξία πνπ ζπλεπαγφηαλ ηε βέβαηε εθηέιεζή ηνπ. Βπηπρψο, ιίγν πξηλ ζπιιεθζεί δηέθπγε εληέρλσο ηελ αηρκαισζία θαη δηαδφζεθε επξέσο φηη αλέβεθε μαλά ζην βνπλφ. Ο ίδηνο, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, θξχθηεθε ζε ζπίηη ηεο ηδηαίηεξεο παηξίδαο κνπ, ηεο Νέαο Εσλίαο ΐφινπ, θαη κάιηζηα ζηε γεηηνληά κνπ. Σν ηειηθφ θξεζθχγεηφ ηνπ ήηαλ ην παηάξη ηνπ παηξηθνχ ηνπ ζπηηηνχ. Βθεί, κε ηδηαίηεξε επηκέιεηα θαη πξνζνρή ε κάλα θη ν παηέξαο ηνπ ηνλ έθξπςαλ φια ηα ρξφληα. Μάιηζηα ε κάλα, πνπ ήηαλ θαη ζξεζθεπφκελε, έθαλε γηα ην κνλαρνγηφ ηεο επαλεηιεκκέλα κλεκφζπλα κε ηνλ παπά θαη φια ηα απαξαίηεηα. Να πεηζηεί ε [308]

γεηηνληά, θαη θαηά ζπλέπεηα νη δηψθηεο ηνπ, φηη έθπγε νξηζηηθά απφ ηε δσή. Σα ηφζα ρξφληα απνκφλσζεο κέζα ζην ζηελφ ρψξν ηνπ παηαξηνχ, αιιά θαη ηνπ δσκαηίνπ πνπ θαηέβαηλε αξγφηεξα ηελ λχρηα, φηαλ είραλ θαηαιαγηάζεη ηα πξάγκαηα, κέζα ζηηο πνιιέο άιιεο ζπλέπεηεο, είραλ επεξεάζεη δξακαηηθά ηελ φξαζή ηνπ. Δ κπσπία ηνπ ήηαλ πνιχ πξνρσξεκέλε θαη ρσξίο ηα ρνληξά γπαιηά ηεο επνρήο δελ έβιεπε πέξα απφ ηε κχηε ηνπ. Ώξγφηεξα έκαζα φηη θάπνηνη, κεηξεκέλνη ζηα δάρηπια, ήμεξαλ ην κπζηηθφ. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ θη ν αδειθφο κνπ ν Γηάλλεο πνπ παιαηφηεξα αζθνχζε ην επάγγεικα ηνπ θνπξέα. Ο παηέξαο ηνπ, πνπ είρε καλάβηθν θνληά ζην θνπξείν ηνπ αδειθνχ κνπ, θάπνηα ζηηγκή ηνπ δήηεζε λα πάεη λα ηνλ θνπξέςεη θαη λα ηνλ πεξηπνηεζεί ιίγν. ΢εκαληηθή ζηηγκή ζηε δηάξθεηα ηεο απνκφλσζεο ήηαλ φηαλ ν παηέξαο ηνπ, πξνρσξεκέλεο πηα ειηθίαο, πέζαλε έλα πξσηλφ κεηά απφ ζχληνκε αξξψζηηα. Δ κάλα δελ εηδνπνίεζε θαλέλαλ. Πεξίκελε λα βξαδηάζεη γηα λα κπνξέζεη λα θχγεη κε αζθάιεηα ν γηνο ηεο λα θξπθηεί θάπνπ αιινχ θαη κφλν ηφηε εηδνπνίεζε ηηο γεηηφληζζεο θαη ηνλ παπά γηα ηελ ηαθή. Σν 1972 ην νξζφδνμν ΚΚΒ έζηεηιε ζηελ Βιιάδα δπν ζηειέρε αθφκα γηα λα αληηθαηαζηήζνπλ ηνπο πξνεγνχκελνπο πνπ είραλ ζπιιεθζεί. ΋πσο ήδε έρσ αλαθέξεη είλαη απαξαίηεην λα δηεξεπλεζνχλ νη ιφγνη πνπ ν κεραληζκφο εηζφδνπ ήηαλ δηάηξεηνο θαη ε Ώζθάιεηα ήηαλ πάληα πιήξσο ελεκεξσκέλε γηα ηηο θηλήζεηο. Έηζη ζε ιίγν έγηλε θη απηψλ ε ζχιιεςε. ΋ηαλ ηνπο πήγαλ ζηα δηθαζηήξηα αλαβίσζε έλα παιαηφ έληαικα πνπ ππήξρε ελαληίνλ ηνπο. Σν δηθαζηήξην έθξηλε

φηη

ε παιαηά

θαηεγνξία

έρεη

ήδε

παξαγξαθεί.

Καηαδηθάζηεθαλ κφλν γηα ηηο λέεο θαηεγνξίεο. Ο ΐαζίιεο δηάβαζε ζηελ εθεκεξίδα ηελ είδεζε. Σα δπν ζηειέρε ήηαλ ζπγθαηεγνξνχκελνί ηνπ ζηελ ίδηα δηθνγξαθία. Δ είδεζε ηεο παξαγξαθήο ηνλ απειεπζέξσζε απφ ηα δεζκά πνπ ηνλ βαζάληδαλ ηφζα ρξφληα. Παξνπζηάζηεθε ζηελ αζηπλνκία θαη είπε ηελ πεξίπησζή ηνπ. Μελ έρνληαο ηελ εηθφλα ηεο ππφζεζεο, ν γξαθεηνθξαηηθφο κεραληζκφο ηνλ έζηεηιε ζηελ πξσηεχνπζα φπνπ [309]

έγηλε ε δίθε ησλ ζπγθαηεγνξνπκέλσλ ηνπ. Μέρξη λα μεθαζαξίζεη ε θαηάζηαζε ηνλ έζηεηιαλ ζηηο θπιαθέο Κνξπδαιινχ. ΋ηαλ κπήθε ζηε θπιαθή, ε πξψηε ηνπ θνπβέληα ήηαλ: -

Θέισ λα δσ ηνλ Λεπηέξε! Ώπφ ηνλ αδειθφ κνπ ήμεξε πνχ βξίζθνκαη θαη απηή ήηαλ ε πξψηε ηνπ

επηζπκία. Ήηαλ έλαο άλζξσπνο πνπ ήξζε απφ ην παξειζφλ κε ζηακαηεκέλν ηνλ ελδηάκεζν ρξφλν. ΋ια ηνπ θαίλνληαλ παξάμελα, φια ηνπ ήηαλ πξσηφθαληα. Σνλ βάιακε ζηελ παξέα, θπξίσο γηα λα ηνλ πξνζηαηεχζνπκε απφ απφηνκεο ζπκπεξηθνξέο. Γηα λα ηνλ εληάμνπκε νκαιά ζηε δσή ηεο θπιαθήο. Σα παξάμελα ήηαλ πνιιά. Βλψ νη ζπγθαηεγνξνχκελνί ηνπ ήηαλ νπσζδήπνηε ηαγκέλνη ζην νξζφδνμν ΚΚΒ, απηφο ήηαλ πιήξσο ελεκεξσκέλνο γηα ηε δηάζπαζε θαη αθνινπζνχζε ελζπλείδεηα ηελ Ώλαλεσηηθή Ώξηζηεξά. ΋,ηη έθαλε ή έηξσγε ήηαλ πξψηε θνξά ή ην είρε θάλεη πξηλ δεθαεηίεο: -

Γαξίδεο έρσ λα δνθηκάζσ από ην 1938 Σν θαγεηφ πνπ είρακε ήηαλ αξθεηφ θαη ζρεηηθά πινχζην. Ο ΐαζίιεο κνπ

ζχκηζε ηα παηδηθά κνπ ρξφληα. Βπεηδή νη θξαηδφιεο πεξίζζεπαλ ηηο ζπζζψξεπε ζ’ έλα κέξνο θη φηαλ έγηλαλ πέληε κ’ έμη δελ θξαηήζεθα πηα θαη ηνπ είπα: -

Βαζίιε ζα καο δώζνπλ αύξην άιιε θξαηδόια. Πέηαμε ηεο απηέο.

Δ αληίδξαζή ηνπ κνπ ζχκηζε ηε ζξεζθεπφκελε γηαγηά κνπ πνπ ζεσξνχζε ακαξηία λα πέζνπλ έζησ θαη δπν ςίρνπια θάησ.

-

Να πεηάμσ ην ςσκί! Γελ είλαη θξίκα; Κάπσο έηζη, κε ηνλ αξρηθφ θφβν ηνπ εκπξφο απφ ηελ ηειεφξαζε θαη ηε

κφληκε απνξία ηη ιέεη ε εγεζία γη απηό; έθηαζε ε κέξα πνπ απνθπιαθίζηεθε. Γη‘ απηφλ ε νιηγνήκεξε θπιάθηζε ήηαλ κηα ζπκππθλσκέλε φκνξθε εκπεηξία πνπ ηνλ ζπληξφθεπζε ηα επφκελα ρξφληα, φπσο πάληα κνπ ην έιεγε φηαλ

[310]

ζπλαληηφκαζηαλ ειεχζεξνη ηα επφκελα ρξφληα ζην ΐφιν. Αελ πέξαζαλ πνιιέο κέξεο απφ ηελ απειεπζέξσζή ηνπ θη ε Νηφξα απάληεζε ζην ηειεθψλεκά ηνπ: -

Θέισ λα ζηείισ θάηη ζηα παηδηά! ΐξηζθφηαλ ζηελ Ώζήλα θη αλαγθαζηηθά θιείζηεθε κηα ζπλάληεζε καδί ηνπ. Βίρε

θέξεη απφ ην ΐφιν φρη έλα θαθάζη αιιά έλα θνθίλη κε θξνχηα. ΢πλέρηδε ηελ παξάδνζε ηνπ παηέξα ηνπ. Σν εξψηεκα ήηαλ πψο ην έθεξε θαη πψο ζα κεηαθεξφηαλ ζηηο θπιαθέο. Δ Νηφξα ζεβάζηεθε ηελ επηζπκία ηνπ θαη κε ρίιηνπο θφπνπο κεηέθεξε ζηνλ Κνξπδαιιφ ην πεζθέζη ηνπ ΐαζίιε. Θα κπνξνχζα λα ζπλερίζσ θαη κε άιια πεξηζηαηηθά, αιιά δελ ζα πξφζζεηαλ θάηη ην νπζηαζηηθφ. Κιείλνληαο ζέισ λα αλαθεξζψ ζηνπο αλψλπκνπο, ζηηο «παξάπιεπξεο ζπλέπεηεο» ηέηνησλ θαηαζηάζεσλ. Μηιάκε γηα ηηο ζπλζήθεο ηεο θξάηεζήο καο, κηιάκε γηα ηα δηθά καο βάζαλα θαη μερλάκε απηνχο πνπ έκεηλαλ πίζσ, θπξίσο ηηο θαεκέλεο ηηο κάλεο, ηηο ζπδχγνπο θαη ηηο θνπέιεο ησλ θξαηνπκέλσλ. ΢ε πνιιέο πεξηπηψζεηο, ν Γνιγνζάο πνπ απηέο αλέβαηλαλ ήηαλ πην αλεθνξηθφο θαη δχζβαηνο απφ ην δηθφ καο. Εδηαίηεξα φηαλ ππήξραλ θαη παηδηά θαη νη αλάγθεο ήηαλ πηεζηηθέο. Σα επηζθεπηήξηα ήηαλ κεηξεκέλα θαη κφλν γηα ηνπο ζηελνχο ζπγγελείο.

Έηζη ε Νηφξα θαη’ αξρήλ απνθιεηφηαλ.

Πξνζπάζεζε λα πάξεη κηα αλαγλψξηζε θαη δπλαηφηεηα επηζθεπηεξίνπ απφ ηνλ ηφηε ππνπξγφ Αηθαηνζχλεο Γ. Σζνπθαιά, πιελ καηαίσο. «Αελ ην πξφβιεπαλ νη θείκελεο δηαηάμεηο». Σν επηζθεπηήξην γηλφηαλ θάζε ηφζν κε έκκεζνπο ηξφπνπο, κε ηελ παξέκβαζε ηνπ δηθνχ καο «δήκαξρνπ» Απνιισλάηνπ, κε ηε δσξνδνθία θη φια ηα ζρεηηθά. Θέισ λα μέξεηε φηη ηα πεξηζηαηηθά πνπ αλαθέξσ είλαη κηα πξνζσπηθή «αλζνινγία» απφ κηα κεγαιχηεξε αιπζίδα ζπκβάλησλ. Έηζη πάληα γίλεηαη. Δ θαηαγξαθή ησλ γεγνλφησλ επεξεάδεηαη απφ πξνζσπηθά θξηηήξηα. Καη δελ κπνξεί λα γίλεη θαη δηαθνξεηηθά. Ώο ην δείηε κε επηείθεηα.

[311]

56. Ο ηζαγθάξεο ηεο γεηηνληάο

Γηα ιφγνπο πνπ πνηέ δελ δηεπθξηλίζηεθαλ πιήξσο θάπνηα κέξα, ρσξίο πξνεγνχκελε

εηδνπνίεζε, ηελ άλνημε ηνπ 1969, καο κεηέθεξαλ απφ ηνπ

Ώβέξσθ ζηηο θπιαθέο ηεο Λάξηζαο. Βθεί, ζε ζθηθηέο εκεξνκελίεο, ζα δηθαδφκαζηαλ απφ ην ηνπηθφ έθηαθην ζηξαηνδηθείν. Σξεηο- ηέζζεξηο ππνζέζεηο άζρεηεο κεηαμχ ηνπο ηφζν απφ άπνςε ηνπ ηφπνπ ηεο ζχιιεςεο, φζν θαη ηνπ ρξφλνπ πνπ απηή ζπλέβε. Δ κφλε ινγηθή εηθαζία πνπ κπνξψ λα θάλσ είλαη ε αλάγθε λα απνζπκθνξεζεί

ην θεληξηθφ ζηξαηνδηθείν ηεο Ώζήλαο απφ ηελ

πιεζψξα ησλ ππνζέζεσλ πνπ εθείλε ηελ πεξίνδν εθδηθάδνληαλ. Οη θαηαδίθεο πέθηαλε ηφζν εχθνια κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο θαη ηα ρξφληα κνηξάδνληαλ ζαλ θαξακέιεο. Έηζη βξεζήθακε ζηηο παιηέο θπιαθέο ηεο Λάξηζαο. Ώπηέο είραλ ηνίρνπο ρνληξνχο ζρεδφλ έλα κέηξν θαη

αξρηθά ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζαλ

κπαξνπηαπνζήθε. Ώπφ ηελ επνρή ηεο Οζσκαληθήο εμνπζίαο. Σφζν θνληά, αιιά θαη ηφζν καθξηά απφ ηε γελέηεηξά κνπ ηνλ φκνξθν ΐφιν. Πίζσ απφ ηελ θινχβα ηεο Ώζηπλνκίαο θαη ην απηνθίλεην Ώζθαιείαο πνπ ηε ζπλφδεπε, κέζα ζε έλα ηαμί αθνινπζνχζε ε Νηφξα, πνπ είρε βξεζεί ηπραία έμσ απφ ηηο παιαηέο θπιαθέο Ώβέξσθ πνπ ηφηε καο θξαηνχζαλ, πξνζπαζψληαο κήπσο θαηνξζψζεη λα κε δεη ζην επηζθεπηήξην. ΢ε ιίγν καδεχηεθαλ ζηε Λάξηζα εηδνπνηεκέλνη θαη ιίγνη αθφκα ζπγγελείο ησλ άιισλ ζπγθξνηνχκελσλ. Μέζα ζηε θπιαθή ηεο Λάξηζαο είρα απξφζκελεο ζπλαληήζεηο αλζξψπσλ, γλσζηψλ απφ ηα παηδηθά κνπ ρξφληα. Πξψηα ν ΐαγγέιεο, ν θνπληάδνο ηεο αδειθήο κνπ, πνπ ήηαλ κέζα γηα ρξέε ζηελ Ώγξνηηθή ηξάπεδα.

Βζληθφθξνλεο

φινη

ζηελ νηθνγέλεηα ηνπ δελ

θηλδχλεπαλ βέβαηα απφ ηε ρνχληα, αιιά ήηαλ θαη ηα ρξέε ζηελ Σξάπεδα, πνπ ηφηε δε ράηδεπε ηνπο πειάηεο ηεο. Ήηαλ ε ηειεπηαία θνξά πνπ ηνλ είδα. ΢ε δπν [312]

κέξεο έγηλε κηα πξνζσξηλή κεξηθή ηαθηνπνίεζε ησλ ρξεψλ θαη ν ΐαγγέιεο απνθπιαθίζηεθε. Απζηπρψο φκσο δελ ηνλ μαλάδα γηαηί φηαλ κεηά απφ ρξφληα βγήθα απφ ηε θπιαθή ν άηπρνο ΐαγγέιεο είρε ζθνησζεί ζε αγξνηηθφ αηχρεκα. Ώλαηξάπεθε ην ηξαθηέξ πάλσ ζηε γεσξγηθή απαζρφιεζή ηνπ θαη ηνλ πήξε απφ θάησ, αθήλνληαο νξθαλή φιε ηελ νηθνγέλεηα ηνπ. Μηα δεχηεξε πεξίπησζε ήηαλ έλα λέν παηδί, ζπλνκήιηθν κε κέλα πνπ ηνλ ήμεξα απιψο θαηζηθά απφ παιαηά θαη πνπ ηψξα ηνλ έβιεπα λα είλαη ζε άζιηα θαηάζηαζε. Ώδχλαηνο, ιεο εηνηκφξξνπνο, ηνλ πξφζεμα φηαλ ζηήζεθε απέλαληί καο κ’ έλα θνπηάιη άδεην θαη πξνζπνηνχληαλ φηη ην γεκίδεη κε ην δάθξπ ηνπ θαη ζηε ζπλέρεηα ην θαηαπίλεη. Βκείο είρακε εκπξφο καο ηνπ θφζκνπ ηα θαινχδηα πνπ καο έθεξαλ απ’ έμσ νη δηθνί καο. Σνπ είπα ακέζσο: - Γθέικπνπξληά! Έια θνληά λα θαο! Αελ ήζειε παξαθάιηα, ήξζε ακέζσο θαη ηίκεζε δεφλησο ην ηξαπέδη καο. Με ηελ επθαηξία απηή ζέισ εδψ λα πσ γηα ηελ απζφξκεηε αηκφζθαηξα αιιειεγγχεο πνπ δεκηνπξγείηαη ζηε θπιαθή κεηαμχ ησλ θξαηνπκέλσλ. Δ θνηλφηεηα ησλ πξνβιεκάησλ, ε θνηλή δεηλή ζέζε, ε ζηέξεζε ζηνηρεησδψλ αλαγθψλ; ΋ια! ΢πλππάξρνπλ καδί κε ηηο εληάζεηο, ηνπο αληαγσληζκνχο, ηελ έκθπηε ηάζε ηνπ αλζξψπνπ γηα εμνπζία πάλσ ζηνπο ππφινηπνπο. ΋κσο έλα είλαη ζίγνπξν. Να αλαθεξζεί έλα αδηακθηζβήηεην γεγνλφο. Ο

ηδηαίηεξνο

ζεβαζκφο, πνπ δείρλνπλ νη πνηληθνί απέλαληη ζηνπο πνιηηηθνχο θξαηνπκέλνπο θάηη πνπ ράηδεπε ηε καηαηνδνμία θαη καο ηηκνχζε. Τπήξμαλ θαη πεξηπηψζεηο πνπ απηφ καο βφιεπε. Αε ζπκφκνπλ ην φλνκα ηνπ, αιιά ε ζπδήηεζε ην έθεξε απφ κφλε ηεο -

Γηαηί είζαη κέζα

-

Έθιεςα ην παγθάξη ηνπ Αγίνπ Κσλζηαληίλνπ! Ο Άγηνο Κσλζηαληίλνο είλαη ε παξαιηαθή εθθιεζία ζην ΐφιν.

[313]

-

΢ε έπηαζαλ επ’ απηνθώξσ;

-

΋ρη, κε έπηαζαλ ιίγν αξγόηεξα, κέζα ζην πάξθν.

-

Μα πώο;

-

΋ια ηα θέξκαηα ηα είρα ζε κηα ηζέπε θαη ήηαλ πνιύ θνπζθσκέλε. Ο κπάηζνο πνπ κε ζπλέιαβε είπε όηη έγεξλα από ηε κηα κεξηά! Κσκηθνηξαγηθέο θαηαζηάζεηο, αιιά λα είζηε ζίγνπξνη φηη φια ππάξρνπλ ζ’

απηή ηε δσή! Σν ηξαγηθφ εξψηεκα, πνπ βάδσ ζηνλ εαπηφ κνπ είλαη αλ ν λεαξφο κπφξεζε ζηε ζπλέρεηα λα επηδήζεη. Ήηαλ ζε ηέηνηα άζιηα θαηάζηαζε θαη δελ είκαη ζίγνπξνο γηα ηίπνηα θαη δελ μέξσ ηειηθά. Δ πην ελδηαθέξνπζα πεξίπησζε ήηαλ ν ηζαγθάξεο ηεο γεηηνληάο καο. Ώπφ άιινπο ζπγθξαηνχκελνπο, έκαζα φηη είρε αζειγήζεη ζε έλα κηθξφ αγνξάθη ζην ΐφιν, «άζιεκα» δηαδεδνκέλν εθείλε ηελ επνρή θαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο αηηκψξεην, γηαηί

γηα δηάθνξνπο

ιφγνπο δε γηλφηαλ εθείλε ηελ επνρή ε

απηνλφεηε ζήκεξα θαηαγγειία. Σνπ έθαλα ηελ απαξαίηεηε απφ κέξνπο κνπ ιεθηηθή επίζεζε. Μνπ απάληεζε: - Λεπηέξε εζύ είζαη κνξθσκέλν παηδί! Πηζηεύεηο όηη κπνξεί λα έθαλα έλα ηέηνην πξάγκα; Απζηπρψο γηα απηφλ φκσο ην πίζηεπα. Βίρα άιισζηε απφ παιαηά πιεξνθνξίεο γηα ην πνηφλ ηνπ. ΋ηαλ θαηάιαβε, θπξίσο απφ ην χθνο κνπ, φηη νη δηθαηνινγίεο ηνπ δελ πεξλάλε άιιαμε βηνιί θαη κε ζξάζνο κνπ πέηαμε.

- Μα θαιά Λεπηέξε, ηη έθαλα; Αγηαζκέλν πξάκα από ην Θεό. Ο ίδηνο ν Υξηζηόο δελ είπε: Άθεο ηα παηδία ειζείλ πξνο κε ! Δθείλν ην ειζείλ ν Γάζθαινο ην πεξηόξηζε θαζόινπ ρξηζηηαλέ κνπ; Σν πεξηόξηζε ή ην άθεζε κέρξη εθεί πνπ ηξαβά ε ςπρνύια ζνπ; Αιιά ηη πεξηκέλεηο; Νόκνη θηηαγκέλνη από αλζξώπνπο! Ο ηζαπόζηνινο Παύινο δελ εξάζζε ζθόδξα ηνλ λεαξό Σηκόζεν; Γελ ηνπ έγξαςε

[314]

επαλσηέο εξσηηθέο επηζηνιέο; Γηαηί απηόλ δελ ηνλ θαηεγνξνύλ θαη ηνλ αλαγόξεπζαλ ηζαπόζηνιν; Σν παξαιήξεκά ηνπ ζπλερίζηεθε, φκσο δελ είρε λφεκα λα δψζσ κέζα εθεί νπνηαδήπνηε άιιε κάρε. Ήηαλ θαη απηφο ζπγθξαηνχκελνο. Αελ έκαζα ηη απέγηλε θαη απηφο. Με ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο έγηλαλ νη δηθέο καο δίθεο. Ώξπάμακε ηα κπφιηθα ρξνλάθηα καο ρσξίο πνιιά- πνιιά. ΢ην ζηξαηνδηθείν «δψζακε ηελ κάρε καο» κπξνζηά ζ’ έλα αδηάθνξν έσο ερζξηθφ αθξναηήξην πνπ απαξηηδφηαλ θπξίσο απφ ρσξνθχιαθεο. Οη κφλνη πνιίηεο ήηαλ νη ιηγνζηνί ζπγγελείο καο. Με ηελ θινχβα επηζηξέςακε ζε ιίγεο κέξεο ζηηο θπιαθέο Ώβέξσθ. Ο θχθινο απηφο είρε θιείζεη!

[315]

Μηθξνί

απνραηξεηηζκνί

57. Ο Σάθεο Παππάο

Έθπγε ηφζν ζχληνκα απφ θνληά καο, αιιά ζα κνπ επηηξέςεηε λα πσ ρσξίο λα κπνξψ λα ην απνδείμσ, απιψο ππάξρνπλ απνρξψζεο ελδείμεηο - πσο ν ίδηνο έζπξσμε ηα πξάγκαηα ζην ηξαγηθφ ηέινο. Σν ηξαγηθφηεξν γηα κέλα είλαη φηη πλίγεθε ζην ζαιάζζην ρψξν κπξνζηά ζηνλ νηθηζκφ ησλ κεραληθψλ ζηηο ΢πέηζεο, ελψ ηελ ίδηα ζηηγκή εγψ ακέξηκλνο θνιπκπνχζα ζηελ θνληηλή απέλαληη αθηή ηεο Υελίηζαο, ζε απφζηαζε κηθξφηεξε απφ έλα ρηιηφκεηξν. Κη φηαλ ην απφγεπκα κε ην θιάηλ γχξηδα ζηελ Ώζήλα άθνπζα εθεί κέζα εκβξφληεηνο απφ ην δειηίν ησλ 6 ηα ελ ηξαγηθή είδεζε. Με ηνλ Σάθε κε ζπλδένπλ πνιιέο θνηλέο αλακλήζεηο. Ώο αξρίζσ απφ ηελ πξψηε. Μπήθακε ζην παλεπηζηήκην ηελ ίδηα ρξνληά. Ώπηφο ζηε Ννκηθή, κε νηθνγελεηαθή παξάδνζε ζην επάγγεικα. Ο παηέξαο ηνπ, ΐίθησξαο είρε απφ παιαηά δηθεγνξηθφ γξαθείν ζηε Υαξηιάνπ Σξηθνχπε θαη ΢φισλνο γσλία. Έλαο ιπγεξφθνξκνο θαη φκνξθνο θχξηνο παλνκνηφηππν ηνπ γηνχ ηνπ. ΢χρλαδα εθεί θαη ήμεξα ηε ιαηξεία πνπ είρε ν ΐίθησξαο ζην γην ηνπ. Βθεί γλψξηζα θαη ηνλ αδειθφ ηνπ πνηεηή Νίθν Παππά, κε έλα πνπξάθη πάληα ζην ζηφκα πνπ κφιηο έζβελε αληηθαζίζηαην απφ έηεξν. Ο θπξ Νίθνο κνπ ράξηζε κε ηδηφρεηξε αθηέξσζε ηελ ηζηνξία ηνπ γηα ηελ Βιιεληθή ινγνηερλία. Ώο κε καθξεγνξψ θη αο πσ ηελ πξψηε εκπεηξία. Ώθφκα ήκνπλ κφλνο, πξσηνεηήο ζηε ζρνιή, ρσξίο θακηά νξγαλσηηθή ζρέζε, αδαήο επαξρηψηεο, φκσο έηνηκνο γηα δφζηκν, κφιηο έβξηζθα ην δξφκν. Γηλφηαλ κηα θνηηεηηθή ζπγθέληξσζε ζηα πξνπχιαηα θαη έλαο ςειέαο, έλα ηνπιάρηζηνλ θεθάιη πάλσ [316]

απφ φινπο, άξρηζε κε εθείλε ηελ ψξηκε, δπλαηή θαη βαζηά θσλή λα απαγγέιεη απφ ζηήζνπο έλα πνίεκα. Αελ ήμεξα αθφκα πνην θαη πνηνχ. Ώξγφηεξα ηα μεθαζάξηζα. Ήηαλ ην πνίεκα πνπ δηάβαζε ν Άγγεινο ΢ηθειηαλφο κπξνζηά ζην λεθξφ ζψκα ηνπ Παιακά θαηά ηελ Καηνρή. « Δρήζηε ζάιπηγγεο……» Μνπ έρεη απνκείλεη δσληαλή ε ζπγθίλεζε. Ώλαηξηρίια! Οη ηξίρεο αλαζεθσκέλεο θαη ην δάθξπ έηνηκν λα θπιίζεη απ’ ηα κάηηα. Ήκαζηαλ αθφκα αιψβεηνη απφ ηηο θαθίεο ηνπ θφζκνπ πνπ καο βίαζαλ αξγφηεξα. Μεηά ηνλ έραζα. Ώιιά φηαλ ζην δεχηεξν έηνο ησλ ζπνπδψλ αλέβεθα ζηα γξαθεία ηεο ΒΑΏ, πνπ ήηαλ Ώξηζηείδνπ 6, ηνλ ζπλάληεζα πάιη. Ώπηφο είρε πξνεγεζεί. ΐξεζήθακε δπν θνξέο ζην φξγαλν ηεο ζπνπδάδνπζαο. Μηα θνξά ζηε λενιαία ηεο ΒΑΏ θαη δεχηεξε ζηε Νενιαία Λακπξάθε. Σν ίδην ρξνληθφ δηάζηεκα θάλακε ηε ζηξαηησηηθή καο ζεηεία, αιιά ζε δηαθνξεηηθέο κνλάδεο θη φηαλ είρα ηηο πεξηπέηεηεο ηεο θπιάθηζεο κνπ ήηαλ ν δηθεγφξνο κνπ ζηε κάρε πνπ δψζακε λα κελ δηαγξαθψ απφ ην Παλεπηζηήκην. Ώιινχ πεξηγξάθσ απηή ηελ πεξηπέηεηα. Ώξγφηεξα εθηνπίζηεθε θη απηφο δψληαο ηηο δηθέο ηνπ πεξηπέηεηεο. Μεηά ηε κεηαπνιίηεπζε νη δξφκνη καο ζπλαληήζεθαλ ζε κηα πξσηνβνπιία καδί κε ηνλ Γηάλλε Μπαληά θαη άιινπο γηα λα ηηκήζνπκε ηε κλήκε ηνπ ΢σηήξε Πέηξνπια ζην θαηάκεζην ζέαηξν Γηάλα ηεο Εππνθξάηνπο. Βλψ εγψ δηάβαζα ηελ νκηιία, ην θείκελν είρε θπξίσο γξαθεί θπξίσο απφ ηνλ Σάθε. Μεηά νη νηθνγέλεηεο πνπ δεκηνπξγήζακε, νη επαγγεικαηηθέο ππνρξεψζεηο πνπ καο έηξσγαλ ηνλ πεξηζζφηεξν καο ρξφλν, είραλ σο απνηέιεζκα νη θνηλέο καο εθδειψζεηο λα αξαηψζνπλ. Βπεηδή, γηα πνιιά ρξφληα ήκαζηαλ ζηελ ίδηα γεηηνληά, νη δξφκνη καο ζπλαληηφηαλ ζπρλά κε ακείσηε ηελ ακνηβαία εθηίκεζε. Ώο κείλεη δσληαλή ε κλήκε ηνπ Σάθε, κηα κνξθή πνπ εληππσζίαδε κε ηελ πξψηε καηηά.

[317]

58. Ο ΢σηήξεο Αλαζηαζηάδεο ΋ηαλ ζε θάπνηα ζηηγκή ηεο δσήο κνπ βξίζθνκαη ζε δπζρεξή ζέζε είλαη θπζηθφ απηνκάησο απηφ λα κνπ δεκηνπξγεί έλα αίζζεκα αζθπμίαο. Δ εηθφλα πνπ έξρεηαη ηφηε ζην κπαιφ κνπ - θέξλνληαο ζπγρξφλσο αλαθνπθηζηηθά θαη ειπηδνθφξα αηζζήκαηα παξεγνξηάο- είλαη ην πάληα ρακνγειαζηφ πξφζσπν ελφο αλζξψπνπ πνπ αδίθσο έθπγε ηφζν ζχληνκα απφ απηή ηε δσή. Βίλαη ν ΢σηήξεο, έλαο αγαπεκέλνο καο θίινο. Σνλ γλψξηζα γηα πξψηε θνξά ζηηο θπιαθέο ηνπ Ώβέξσθ, φηαλ κεηαθέξζεθα εθεί απφ ηελ Ώζθάιεηα ηεο Μπνπκπνπιίλαο ην Εαλνπάξην ηνπ 1969. Γηα κέλα ήηαλ πξφηππν ζηάζεο δσήο ζε πνιινχο ηνκείο. Ο ΢σηήξεο ήηαλ απφ ηε δηαιερηή εθείλε αηζηφδνμε ξάηζα ησλ αλζξψπσλ πνπ βιέπνπλ πάληνηε ην πνηήξη κηζνγεκάην. Σελ ζεηηθή θη αηζηφδνμε εθδνρή ζε θάζε εμέιημε ησλ πξαγκάησλ. ΢ε δέθα άζρεκα θη έλα θαιφ, έκελε θη επραξηζηηφηαλ κε ην έλα θαιφ, ζε αληίζεζε κε κέλα πνπ αλ είρα δέθα θαιά θη έλα θαθφ πήγαηλα θαη ρσλφκνπλ κέρξη απειπηζίαο ζην ηειεπηαίν θαη αλέπλεα ηνλ αξλεηηζκφ ηνπ. Ώπηφο αληηκεηψπηδε κε ςπρξαηκία θαη ζησηθφηεηα ηα ζνβαξά πξνβιήκαηα πγείαο πνπ πξαγκαηηθά είρε θη εγψ κε ην πξψην πνλάθη κνπ θφβνληαη ηα ήπαηα. Έηζη δήιεπα απηή ηνπ ηε ζηάζε θαη πξνζπαζνχζα, πιελ καηαίσο, λα ηνπ κνηάζσ. Με απηή ηε θηινζνθηθή αληίιεςε πξφιαβε θη έδεζε έληνλα θαη νπζηαζηηθά φιεο ηηο εθδνρέο ηεο δσήο, αθήλνληαο πίζσ ηνπ πάληα κηα ζεηηθή αχξα. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην πφζν εχθνια θη θπζηνινγηθά θέξδηδε ηνπο αλζξψπνπο, πνπ πιεζίαδε. Υακνγειαζηφο, αλνηρηφθαξδνο, δηαζέζηκνο αλά πάζα ζηηγκή γηα ζηήξημε θαη βνήζεηα ζηνλ νπνηνδήπνηε άλζξσπν πνπ δεηνχζε ηε βνήζεηά ηνπ.

[318]

΢ηε θπιαθή δήζακε καδί ζρεδφλ πέληε ρξφληα. Τπάξρνπλ πνιιά επεηζφδηα πνπ ζ’ άμηδε λα θαηαγξαθνχλ γηα λα πεξηγξάςνπλ ηνλ άλζξσπν, αιιά απηφ ζα γίλεη ζε κηα άιιε επθαηξία. ΢ηε θπιαθή γηα πξαθηηθνχο αιιά θαη νπζηαζηηθνχο ιφγνπο δεκηνπξγήζεθαλ κηθξέο παξέεο κε ζηελφηεξεο ζρέζεηο πνπ μεθηλνχζαλ απφ ην θνηλφ ηξαπέδη ζην θαγεηφ θαη θηάλαλε ζε πην νπζηαζηηθνχο ιφγνπο, φπσο ην ηαίξηαζκα ησλ ραξαθηήξσλ αιιά θαη ε πξνζέγγηζε ησλ πνιηηηθψλ απφςεσλ. Έηζη φια ηα ρξφληα απφ κηα ζηηγκή θαη κεηά είρα ηελ επραξίζηεζε λα είκαη ζηελ ηδηαίηεξε παξέα καδί ηνπ. Σελ παξέα απηή απνηεινχζαλ ν αείκλεζηνο θαη δηαιερηφο Νίθνο Γηαλλαδάθεο, ν Άξεο Ώιεμάθεο, ν Νίθνο Ώξκάνο, ν Γηάλλεο Κανχλεο, ν ΢σηήξεο θη εγψ. Ο δηαθαλνληζκφο ήηαλ επί κηα εβδνκάδα ζα ηξψκε κεζεκέξη θαη βξάδπ ζην ίδην θειί ζε δηαδνρηθή ζεηξά. ΢ε κεξηθνχο νη φξνη ηεο θαζαξηφηεηαο ήηαλ ζθηθηά απζηεξνί κε πάληα δσληαλή ηελ έγλνηα κε μεπεξαζηνχλ ηα πξνθαζνξηζκέλα φξηα, ζε άιινπο ππήξρε κηα ραιαξή θαη βνιηθή, ηνπιάρηζηνλ γηα κέλα, ειαζηηθφηεηα. Ώπηφ έρεη ζρέζε κε ηελ ηδηνζπγθξαζία ηνπ θαζελφο απφ ηα κέιε ηεο νκάδαο θαη κε ηα ηδηαίηεξα ηνπο ραξαθηεξηζηηθά. Τπήξραλ θνηλά ζεκεία, αιιά θπζηθά θαη αξθεηέο δηαθνξέο. Ίδηνη άλζξσπνη δελ ππάξρνπλ πνπζελά θαη νχηε ζα ππάξμνπλ πνηέ. Μηα απφ ηηο ζεκαληηθέο παξαθαηαζήθεο πνπ άθεζε ζην πέξαζκά ηνπ απφ ηε δσή, ζην επίπεδν ησλ πιηθψλ πξνζθνξψλ είλαη ην ζπίηη πνπ έρηηζε, ζρεδφλ κε ηα ρέξηα ηνπ, ζηελ Βχβνηα. Έδσζε κεγάιε θαη πνιχρξνλε κάρε, αιιά ην επραξηζηήζεθε. Μφλν ε κεηακφξθσζε, θπξίσο κε ηελ πξνζσπηθή ηνπ εξγαζία ελφο πέηξηλνπ ιφθνπ ζε θηιφμελε θαη πξνζεγκέλε γσληά αλνηρηή ζηνλ θάζε θίιν, δηθαηψλεη ην πέξαζκά ηνπ απφ ηε δσή. Βθεί πάλσ ζηήζεθαλ φκνξθα γιέληηα κε θίινπο, πνπ ράξεθαλ κε ηελ ςπρή ηνπο ηε θηινμελία πνπ εηζέπξαμαλ θνληά ηνπ.

[319]

Πξέπεη αθφκα λα ηνληζηνχλ νη ζηέξεεο θηιίεο θαη δεζκνί πνπ αλέπηπμε θαη κε ηνπο ληφπηνπο θαηνίθνπο ζηε ΐιαρηά, κηα αθφκα απφδεημε ηεο ηθαλφηεηαο, αιιά θαη ηεο αλάγθεο ηνπ λα πιεζηάδεη ηνπο αλζξψπνπο θαη λα δέλεηαη καδί ηνπο. Κάπνηα ζηηγκή κεξηθνί απφ ηνπο θίινπο ηνπ είρακε ηε ραξά λα καο επηηξέςεη λα γίλνπκε θνηλσλνί ζηα πνηεηηθά ηνπ πνλήκαηα. Ήηαλ ελδηαθέξνληα θείκελα πνπ απέπλεαλ ηελ κφληκε επαηζζεζία ηνπ πάλσ ζε εζσηεξηθνχο ηνπ πξνβιεκαηηζκνχο, πνπ ζα ήηαλ άδηθν λα κείλνπλ, κεηά ηνλ πξφσξν ρακφ ηνπ, ζηελ αθάλεηα. Ο πνιηηηθφο ηνπ πξνβιεκαηηζκφο είρε κηα πξνζσπηθή εζσηεξηθή ηδηαηηεξφηεηα. Γηα λα εηζρσξνχζεο ζηελ ινγηθή ηνπ ρξεηαδφηαλ κηα πξνζεθηηθή πξνζέγγηζε. Πάληνηε νη πξνβιεκαηηζκνί ηνπ είραλ αθεηεξία θαη ηέινο ην ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνξεία ηνπ ηφπνπ καο θαη ηνπ ιανχ πνπ θαηνηθεί ζ’ απηφλ, απέπλεαλ ηελ αγάπε ζηνλ άλζξσπν, ηελ άδνιε δηάζεζε πξνζθνξάο ρσξίο πνηέ λα επηδησρζεί θαλέλα ζηνηρείν πξνζσπηθήο θηινδνμίαο θαη απαίηεζε ηεο νπνηαζδήπνηε αληακνηβήο. Ο ΢σηήξεο ήηαλ απφ ηε ζπάληα θαη ζρεδφλ εθιηπνχζα θαηεγνξία ησλ αλζξψπσλ πνπ αιηξνπηζηηθά μέξνπλ λα δίλνπλ ρσξίο λα απαηηνχλ πνηέ ηελ αληακνηβή απηήο ηεο πξνζθνξάο.

[320]

59. Ο Βαγγέιεο Αιεπίδεο Ήηαλ έλαο επαίζζεηνο θη αλήζπρνο λένο απφ ηε Θεζζαινλίθε. Σνλ γλψξηζα ζηε θπιαθή ζηε δηάξθεηα ηεο δηθηαηνξίαο. Ώλήθε ζε κηα κεγαιχηεξε νκάδα λέσλ ηεο Θεζζαινλίθεο, πνπ δελ θάζηζαλ ζηα απγά ηνπο θη εμαηηίαο ηεο αληίζηαζεο ηνπο ζηελ θαηάιπζε ησλ ζεζκψλ έγηλαλ γηα ρξφληα φκεξνη απφ ηνπο παξάλνκνπο επηβήηνξεο ηεο εμνπζίαο. Γνχζε ην δξάκα ηεο απνκφλσζεο θαη ησλ ζηεξήζεσλ κε ην ρακφγειν ζηα ρείιε, αηζηφδνμνο κε φπιν θαη δηέμνδν ηελ πνίεζε. Βθεί ζηηο ψξεο πνπ ήηαλ κφλνο ζην θειί έγξαςε έλαλ κεγάιν αξηζκφ πνηεκάησλ. Πνηήκαηα επαίζζεηα πνπ ηα θνηλσλνχζε ζε θάπνηνπο θίινπο ηνπ. ΋ηαλ απνθπιαθίζηεθε, κηα απφ ηηο πξψηεο πξάμεηο ηνπ ήηαλ λα εθδψζεη κεξηθά απ’ απηά. Αελ πξφιαβε – δπζηπρψο - λα ζπλερίζεη ηε δσή ηνπ. Ο άπνλνο ράξνο ηνλ πήξε ζχληνκα καδί ηνπ. Έηζη είλαη απηφο! Με ην θνθηεξφ δξεπάλη ηνπ πξψηα θφβεη ηα πεξήθαλα θππαξίζζηα. Γιπηψλνπλ γηα ιίγν ηα ρακφδεληξα. Γη απηφ πξνιαβαίλσ εγψ λα πσ κεξηθά ιφγηα γη απηφλ. Μηα κέξα κνπ ράξηζε έλα απφ ηα πνηήκαηα ηνπ, γξακκέλν ρεηξφγξαθα θαη κε πξνζσπηθή αθηέξσζε. Σν θχιαμα κ’ αγάπε.

Ποίεκα ηοσ Βαγγέιε Αιεπίδε. ΠΡΟΚΛΗ΢Η Μάδεςαλ ηε κέξα ζθηρηά κέζα ζηηο θνύρηεο ηνπο Αιαηόλεξν [321]

Αίκα πεγκέλν Αλαζηελαγκνί θαη κηα ραξά Τν θαζθέην θαβαιάξεο ζην θεθάιη ηνπο έθιεςε κηα ινπξίδα ήιην θαη ηε κνύζθεςε ζην ιάδη ηνπο Πξόβαιιαλ Σηήζηα δεζηά όιν πξόθιεζε ζαγελεύνληαο ηα ράδηα ηεο λύρηαο Καζώο η’ αζηέξηα θεληνύζαλ ηνλ νπξαλό Η δύζε θαβάια ζην δηθό ηεο άλεκν έκπεγε ηα θηιηά ηεο βαζηά κέζα ζηηο ζάξθεο ηνπο Μ’ αγάπε, ΐαγγέιεο

[322]

(2.8.70)

60. Ο Αιέθνο Παλαγνύιεο

Αχζθνιν. Πνιχ δχζθνιν λα κηιήζεηο γηα ηνλ Ώιέθν. Έλαλ άλζξσπν πνπ «έθπγε» ηφζν ζχληνκα θη αλεπάληερα απφ θνληά καο θαη πνπ κφλν ε αλαθνξά ηνπ νλφκαηφο ηνπ πξνθαιεί - θαη δηθαίσ ο- ζε ρηιηάδεο παηξηψηεο καο ξίγε ζπγθίλεζεο θαη παξαδνρήο. Πξάγκαηη ν Ώιέθνο ήηαλ θηηαγκέλνο απφ εηδηθφ ζπάλην κέηαιιν πίζηεο, πείζκαηνο θαη ζηνρνπξνζήισζεο. Μφλν αλ ηδσζεί κε ην βιέκκα ηεο εηδηθήο πεξίπησζεο ζα κπνξέζνπλ λα εξκελεπηνχλ νη πξάμεηο θη αληνρέο ηνπ. Πξνθαλψο δελ έρσ ηε θηινδνμία λα πεξηγξάςσ ηνλ άλζξσπν. Τπάξρνπλ γχξσ καο ηθαλφηεξνη θη αξκνδηφηεξνη γηα θάηη ηέηνην. Ώπιψο, επεηδή ζηελ πνξεία ηεο δσήο κνπ έηπρε λα ζπλαληεζνχλ δπν- ηξεηο θνξέο νη δξφκνη καο, ζα δψζσ ζην κειινληηθφ βηνγξάθν κεξηθά ςηρία πξνζσπηθψλ κνπ ζπκβάλησλ θαη γλψζεσλ ζηα νπνία πξσηαγσλίζηεζε ν Ώιέθνο, έλαλ ξφιν πνπ απηνδηθαίσο πάληνηε θαηαθηνχζε. Σέινο λα πσ κηα γλψκε γηα ηνλ πξφσξν ζάλαην ηνπ. Σν φλνκά ηνπ ην πξσηνάθνπζα, πξηλ ηε δηθηαηνξία κε έλα επεηζφδην ζε έλα θαηάζηεκα ειεθηξηθψλ εηδψλ αθξηβψο απέλαληη απφ ην Πνιπηερλείν, φπνπ ζπνχδαδε. Σνλ είρε «ζπιιάβεη» ε Ώζηπλνκία γηα απφπεηξα θινπήο. Πξνθαλψο ε θαηεγνξία

απνζχξζεθε ηελ άιιε κέξα, αιιά ε απνξία πνπ κνπ

δεκηνπξγήζεθε μεθαζαξίζηεθε απφ ηνλ ίδην φηαλ ζπλαληεζήθακε απφ θνληά. Βίρε θαηαλαιψζεη αξθεηά πνηά θαη πεξεθαλεχηεθε ζηελ ππφινηπε παξέα φηη κπνξεί λα κπεη ζην καγαδί απφ ηελ γπάιηλε βηηξίλα. Καη αθνχ ην είπε ην ηφικεζε κε θάπνηνπο κηθξνηξαπκαηηζκνχο.

[323]

Ώζρνινχηαλ κε ην θνηηεηηθφ ζπλδηθαιηζκφ θαη απηφ απνηέιεζε ηελ αθνξκή ηεο γλσξηκίαο καο. Έηζη φηαλ βξεζήθακε ηπραία λενζχιιεθηνη ηνλ Εαλνπάξην ηνπ 1966 ζηελ Κφξηλζν αλαλεψζακε ηε γλσξηκία καο ΢ηελ πξψηε έμνδν κνπ ζηελ πφιε ηεο Κνξίλζνπ κε ηε δίσξε, σο παξέα είρα ηνλ Ώιέθν. Θπκάκαη ηελ αξλεηηθή εληχπσζε πνπ έρεη κείλεη κέζα κνπ - θαη δελ ζα δηζηάζσ λα ην πσ - γηα ηελ αγνξαία ζπκπεξηθνξά ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο, πνπ αληηκεηψπηδε ζηνπο ζηξαηηψηεο κε ηδηαίηεξε εθκεηάιιεπζε ζηηο ηηκέο, ηελ πνηφηεηα ησλ αγαζψλ θαη ηε ππνηηκεηηθή ηνπο ζπκπεξηθνξά. Καζίζακε ζ’ έλα απφ ηα θεληξηθά θαθελεία ηεο πφιεο θαη ήπηακε δπν θαξαθάθηα νχδν κε δείγκα «κεδέ». Κακηά ζρέζε κε ηα ηζηπνπξάδηθα ηεο ηδηαίηεξεο παηξίδαο κνπ Βγψ αλήζπρνο θνίηαδα ζπλερψο ην ξνιφη κνπ γηα λα επηζηξέςσ έγθαηξα ζην ζηξαηφπεδν. Παξά ηηο εθθιήζεηο κνπ λα θχγνπκε εγθαίξσο ν Ώιέθνο παξέκελε άλεηνο. Έηζη αλαγθάζηεθα λα ηνλ αθήζσ θαη λα θχγσ κφλνο κνπ. Βπηπρψο ήκνπλ πίζσ ζηελ ψξα κνπ. Μέρξη ην ζησπεηήξην ν Ώιέθνο δελ είρε εκθαληζηεί. Έπεζα ζην θξεβάηη αιιά κε ηελ αλεζπρία δσληαλή κέζα κνπ. Γχξσ ζηηο δψδεθα ηε λχρηα φινη ζην ζάιακν μππλήζακε απφ έληνλνπο ζνξχβνπο, ζπάζηκν ηδακηψλ θαη δπλαηέο θσλέο. Ο Ώιέθνο γχξηζε πίζσ αιιά είρε θαηαλαιψζεη θη άιια πνηά θαη ήηαλ εθηφο ειέγρνπ. Έζπαδε φια ηα ηδάκηα ηνπ ιφγνπ θαη ρξεηάζηεθαλ ηξεηοηέζζεξηο άιινη λα ηνλ θάλνπλ δάθηη. ΢ηελ πξσηλή αλαθνξά ήκνπλ ζίγνπξνο φηη ηα λπρηεξηλά γεγνλφηα ζα ήηαλ ην θχξην ζέκα. Έπεζα απφ ηα ζχλλεθα φηαλ δελ έγηλε θακηά αλαθνξά ζην ζέκα. Μεηά απφ δπν κέξεο κνπ ην εμήγεζε ν ίδηνο ν Ώιέθνο. Πξνεξρφκελνο απφ ζηξαηησηηθή νηθνγέλεηα - παηέξαο θη αδειθφο - ήηαλ νηθνγελεηαθφο θίινο κε ηνλ δηνηθεηή ηνπ ζηξαηνπέδνπ θαη ην ζέκα ζθεπάζηεθε κε ηελ πιεξσκή ησλ δεκηψλ πνπ ππήξμαλ. Μεηά ηελ Κφξηλζν ρψξηζαλ νη δξφκνη καο, αιιά θη απηφο είρε ηελ ηχρε ησλ ραξαθηεξηζκέλσλ θαη ππεξεηνχζε ζε κνλάδα ηνπ Έβξνπ.

[324]

Παξαζέησ έλα απφζπαζκα απφ ην βηβιίν κνπ Κη όκσο είλαη όκνξθα, (Ώλαθέξνκαη ζην 1968, φηαλ θαη εγψ θηλνχκαη ζηε ζθηά, ελψ ν Ώιέθνο έρνληαο «ιηπνηαθηήζεη» απφ ην ζηξαηφ νξγαλψλεη ηελ απφπεηξα ελαληίνλ ηνπ Γ. Παπαδφπνπινπ) «… Μέρες παραλοκίας, κέρες ερεκηάς. Αλαδεηάς έλα αποθούκπη. Ξεπεζκέλοη Δολ Κητώηες ελώ ε δωή ζσλετίδεηαη. Ψάτλεης έλαλ άλζρωπο ζσληοληζκέλο καδί ζοσ. Σηοσς γλωζηούς προθαιείς ακεταλία, έως θαη θόβο. Δελ ηοσς πιεζηάδεης πηα.

-

Μηα είδεζε... κηα είδεζε! Έιενο πηα! Οη εθεκερίδες ηελ άιιε κέρα γεκάηες κε ηο γεγολός. Πετσαίοη ηίηιοη: «Ο

Θεόο

ηεο

Ειιάδνο»,

«Απόπεηξα

δνινθνλίαο

θαηά

ηνπ

πξσζππνπξγνύ», «Σπλειήθζε ν ιηπνηάθηεο ππνινραγόο Γεώξγηνο Παλαγνύιεο» θαη από θάηω γσκλός κε ηο πρόζωπο ηεληωκέλο ο Αιέθος. Μοσ έρτεηαη λα βάιω ηης θωλές.

-Εεε!! δελ είλαη ν Γηώξγνο. Κάλεηε ιάζνο. Όκσο ζσπαίλσ θαη θιείλνκαη μαλακκέλνο ζην δσκάηην……» Ώιέθν ζε ζπκάκαη ζαλ ζήκεξα ζην ζηξαηφπεδν Μ. Ώιεμάλδξνπ ζηελ Ώιεμαλδξνχπνιε. Βίρακε ρσξίζεη ζηελ Κφξηλζν. Μπήθεο ζαλ ζίθνπλαο νδεγψληαο ην θνξηεγφ ησλ ηξηψλ ηεηάξησλ απφ ηελ πχιε ρσξίο ζηάζε. Ο αιθακίηεο ζε θπλεγνχζε κε ηα πφδηα κέρξη ην δηνηθεηήξην. Σν κφλν πνπ έθαλε ήηαλ λα ηξψεη ηε ζθφλε πνπ ζήθσλεο. ΋ηαλ κε δήηεζεο, εγψ ήκνπλ εκεξήζηνο ζθνπφο ζην δηπιαλφ φξρν, έγηλε ζπλαγεξκφο! Βζχ ήξεκνο, απνθαζηζηηθφο, έδηλεο ηελ εληχπσζε πσο έρεηο ηνπο άζζνπο θξπκκέλνπο ζην καλίθη ζνπ. Καη ηνπο αθφπιηδεο. Μέρξη πνπ έζηεηιαλ άλζξσπν λα κε αληηθαηαζηήζεη! Πφζν ην επραξηζηήζεθα ηφηε!! ΋ινη γχξσ ζηα παξάζπξα καο θνίηαδαλ. Καη εζχ νξκεηηθφο θαη παξαζηαηηθφο κνπ έιεγεο ηα λέα ζνπ. Υαιάιη φ,ηη άθνπζα κεηά. Ήζνπλ έλαο άλζξσπνο πνπ κίιεζα θη απηφ κνπ έιεηπε ηφζν!

[325]

Πνπ είζαη Ώιέθν ηψξα; Πνηεο κεραλέο πνιηνπνηνχλ ην θνξκί ζνπ; Ώλαηξηρίια! ΢ε ζθέθηνκαη αιιά ζθέθηνκαη θαη ηνλ εαπηφ κνπ..... Μεηά ηελ κεηαπνιίηεπζε νη δξφκνη καο ζπλαληήζεθαλ κηα κφλν θνξά θαη γηα ιίγν. ΢ε κηα εθδήισζε δψζακε ηα ρέξηα, είπακε έλα γεηα. Ο Ώιέθνο αλέβαηλε ζην βήκα λα κηιήζεη. Ώπφ ηελ ηειεφξαζε έκαζα ην ηξαγηθφ ηνπ ηέινο ΢ε απηέο ηηο επθαηξίεο κνπ αλέθεξε απφςεηο θη ηζηνξίεο γηα ηνλ εαπηφ ηνπ απφςεηο γηα ηελ πνιηηηθή θαη ηηο γπλαίθεο. Ήηαλ δχζθνινο ραξαθηήξαο, ηζρπξνγλψκσλ κε ηελ πεπνίζεζε φηη απηφο έρεη δίθαην θαη πνιχ δχζθνια ζα έκπαηλε ζηα θαινχπηα ελφο θφκκαηνο κε ηηο ηππηθέο δηαδηθαζίεο. Θα ηνικήζσ λα πσ κηα αηξεηηθή άπνςε. Ίζσο ν πξφσξνο ρακφο ηνπ λα ήηαλ γη απηφλ κηα ιχηξσζε. Με ην ραξαθηήξα θαη ηε ςπρνζχλζεζε ηνπ δελ ζα άληερε ηηο εμειίμεηο πνπ ππήξμαλ κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Γη απηφλ πάεη γάληη ν ηίηινο ηνπ βηβιίνπ ηνπ Υξφλε «Καιά, εζύ έθπγεο λσξίο»…..

[326]

61. Ο Κπξηάθνο ΢ηδεξόπνπινο

Θεσξψ πξνζσπηθή θαη εζηθή ππνρξέσζε λα πσ δπν ιφγηα γηα έλαλ ζπλαγσληζηή ησλ πξνεγνχκελσλ ρξφλσλ, πνπ έθπγε ηφζν ζχληνκα θαη ηφζν άδηθα απφ ηε δσή. Ώπηφο είλαη ν θαζεγεηήο ηεο Υεκείαο Κ π ξ η ά θ ν ο

΢ηδε

ξ φ π ν π ι ν ο. Γελλήζεθε ζε έλα ρσξηφ ηνπ λνκνχ Κνδάλεο. Πεξήθαλνο γηα ηελ πνληηαθή ηνπ θαηαγσγή θαη εληαγκέλνο ζηελ αξηζηεξά. ΢ηα ρξφληα ηεο δηθηαηνξίαο, κε ηδηαίηεξεο δπζθνιίεο, ζπνχδαζε ζηελ Εηαιία, ελψ ζπγρξφλσο εξγαδφηαλ γηα λα εμαζθαιίζεη ηα ζηνηρεηψδε. Ώπφ ηελ πξψηε ζηηγκή πνιηηηθά εληάρηεθε κε ηελ πιεπξά ηεο αλαλεσηηθήο αξηζηεξάο θαη κε πιήξε αθνζίσζε πξφζθεξε αζφξπβα φιν ηνπ ηνλ εαπηφ γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ ζηφρσλ ηεο. ΢ηελ Βιιάδα γηα πνιιά ρξφληα εξγάζηεθε ζηε θξνληηζηεξηαθή εθπαίδεπζε, αιιά απφ θάπνηα ζηηγκή θαη κεηά εληάρζεθε ζηε δεκφζηα ζηελ νπνία εξγαδφηαλ κέρξη ηε κέξα πνπ έθπγε απ’ ηε δσή. ΢ε θάπνηα άιιε επθαηξία ηνλ ραξαθηήξηζα ζαλ έλαλ απφ ηνπο αλψλπκνπο «Άγηνπο ηεο Αξηζηεξάο». Μηα ςπρνχια πνπ πάληα έδηλε, ρσξίο λα δεηήζεη πνηέ ηίπνηε γηα ηνλ εαπηφ ηνπ. ΋ζνη ηνλ γλψξηζαλ απφ θνληά έρνπλ ηελ ίδηα κε ηε δηθή κνπ εληχπσζε. Πξνο ηηκή ηνπ ε Ώ. ΒΛΜΒ Α. ΏΣΣΕΚΔ΢ (Πεξηζηέξη) πήξε η’ φλνκά ηνπ

[327]

62. Ο Υξήζηνο Ρεθιείηεο

΢ήκεξα, Μεγάιν ΢άββαην, έλαο αγαπεκέλνο θίινο, ν Υξήζηνο Ρεθιείηεο άθεζε ηελ ηειεπηαία ηνπ πλνή. Γηα καο πνπ ηνλ δήζακε, είλαη κεγάιε απψιεηα. ΐξίζθνκαη καθξηά θη έρσ δπζθνιία ζηε κεηαθίλεζε. Βθθξάδσ ηε βαζηά κνπ ιχπε ζηε γπλαίθα ηνπ Ώξγπξψ θαη ηηο θφξεο ηνπ. Ο Υξήζηνο ήηαλ απφ ηε ζθιεξή εθείλε γεληά πνπ πξφζθεξε ηνλ εαπηφ ηνπ ζηελ ππεξεζία ηνπ ιανχ θαη ηεο ρψξαο, έδεημε αμηνζαχκαζηε αληνρή ζηηο θαθνπρίεο πνπ ηνπ επηθχιαμε ε απηαξρηθή εμνπζία ηεο ρνχληαο ησλ ζπληαγκαηαξρψλ. Έδεζα καδί ηνπ 5 ρξφληα θαη πάληα ζαχκαδα ηελ πίζηε θαη ηελ αληνρή ηνπ ζε απηά πνπ πίζηεπε. Μαδί κε ηε γπλαίθα ηνπ Ώξγπξψ, ζηέιερνο ηεο ΑΝΛ, έδσζαλ πνιχρξνλεο κάρεο κέζα απφ ηηο γξακκέο ηεο αλαλεσηηθήο Ώξηζηεξάο. Ώλήθε ζηε ζπάληα θαηεγνξία αλζξψπσλ πνπ δίλνπλ ρσξίο λα δηεθδηθήζνπλ θακηά πξνζσπηθή αληακνηβή. Ώο είλαη φκνξθν ην ηαμίδη ηνπ. Πάληα ζα ηνλ ζπκφκαζηε κε αγάπε…

[328]

Σα κεηά ηελ απνθπιάθηζε 63. Ζ πεξηπέηεηα ηνπ γάκνπ κνπ Ώμίδεη εηδηθήο κλείαο ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν έγηλε ν γάκνο κνπ κε ηελ Νηφξα ΋ηαλ ην θαινθαίξη ηνπ ΄68 ηεο αλαθνίλσζα φηη ζηακαηάσ ηε δνπιεηά (δνχιεπα θνξηνεθθνξησηήο ζηηο απνζήθεο ηεο Γήκελο, πνπ ηφηε βξίζθνληαλ ζην Κεθηζφ) θη εμαθαλίδνκαη απφ ηε πηάηζα, ηελ έπηαζε καχξε απειπηζία. Κιάκαηα, παξαθαιεηά, λα κε θάλσ απηή ηε βιαθεία, αιιά εγψ βξάρνο αθιφλεηνο, αιιά θαη αλαίζζεηνο νπξαλνβάηεο. Δ αηηηνινγία ήηαλ φηη ζα «θαζνδεγνχζα» αλζξψπνπο πνπ ήδε ήηαλ ζηε παξαλνκία θαη ε θαζεκεξηλή λφκηκε δσή κνπ ζα ηνπο έβαδε ζε θίλδπλν. Πξνζσπηθά δελ είρα αληίξξεζε ρσξίο φκσο λα ζπλεηδεηνπνηψ ηελ αδηέμνδε πνξεία. Ώληίζεηα, ε Νηφξα ήηαλ θάζεηε ζηε δηαθσλία ηεο, θαζψο έζεξλε πίζσ ηεο αληίζηνηρεο εκπεηξίεο πεξηζζφηεξεο απφ κέλα. ΋ιν ην πξνεγνχκελν δηάζηεκα εξρφηαλ, κε ρίιηεο δπζθνιίεο, ζε επαθή

κε ηνλ

παξάλνκν θαη θπλεγεκέλν παηέξα ηεο. ΢πγρξφλσο έπξεπε λα ηξέρεη ζηε Γπάξν ή ηηο θπιαθέο Ώιηθαξλαζζνχ λα δεη ηελ εμφξηζηε κάλα ηεο. Σψξα, εγψ ν έμππλνο, ηεο άλνηγα έλα θαηλνχξγην κέησπν, έλαλ λέν κπειά κε ηελ ειαθξνκπαιηά κνπ. ΢θέθηεθα λα ηεο δψζσ έλα παξεγνξεηηθφ κήλπκα πξηλ εμαθαληζηψ: - Πήγαηλε λ’ αγνξάζεηο βέξεο ! Θα θάλνπκε έλαλ ηδησηηθό αξξαβώλα κε αόξαηνπο κάξηπξεο ηνπο απόληεο γνλείο θαη θίινπο. Ση λα θάλεη ε έξκε, εθηέιεζε ηελ εληνιή. Δ μαδέιθε κνπ ζηε Νεάπνιε ηνπ Πεηξαηά είρε έλα ζπίηη θαη θαηά δηαζηήκαηα κε θηινμελνχζε Έηπρε εθείλεο ηηο κέξεο λα ιείπεη ζε ηαμίδη ζην ΐφιν. Ο αξξαβψλαο έγηλε εθεί κε θαγεηφ, θξαζί

[329]

θαη φ,ηη άιιν αλακέλεη θαλείο απφ δπν λένπο θαη πηεζκέλνπο αλζξψπνπο ζηελ πνξεία πξνο ην άγλσζην. Έθπγα, αιιά ζχληνκα έπεζα ζηε θάθα ηεο αζηπλνκίαο θαη θαηέιεμα ζηηο θπιαθέο Ώβέξσθ. Σφηε άξρηζε ε δπζθνιία ησλ επηζθεπηεξίσλ. Ώπηά ήηαλ πεξηνξηζκέλα θαη κφλν γηα ηνπο ζπγγελείο. Ο δηθφο καο αξξαβψλαο, γηα ην δηεπζπληή ησλ θπιαθψλ, ήηαλ θελφ γξάκκα. Άξρηζαλ νη αλαδεηήζεηο, επηζθέςεηο ζην ππνπξγείν γηα άδεηεο επηζθεπηεξίσλ κε πεληρξά απνηειέζκαηα. Ο Γ. Σζνπθαιάο, πνπ δηεηέιεζε δήκαξρνο

ηεο

Ώζήλαο

θαη κε

ηελ

ππνζηήξημε ηεο Ώξηζηεξάο θαη ηψξα ήηαλ ππνπξγφο Αηθαηνζχλεο ζηελ θπβέξλεζε ηεο δηθηαηνξίαο, έθαλε λάδηα. Πάληα δηθαηνινγίεο, πάληα αλαβνιέο. Έηζη ζθεθηήθακε ην γάκν. Δ αίηεζε πνπ ππνβάιακε ζηηο θπιαθέο ηνπ Ώβέξσθ απνξξίθηεθε. Έηζη, φηαλ ζηα ηέιε Ώπγνχζηνπ ηνπ 1973 αθέζεθα κε ηελ ακλεζηία ειεχζεξνο ε εμέιημε ήηαλ αλαπφθεπθηε. Έπξεπε λα βξσ επαθή κε ην παλεπηζηήκην λα ηειεηψζσ ηηο εθθξεκφηεηεο γηα ην πηπρίν, αιιά θαη λα παληξεπηψ. Ώθνχ γηα ιίγεο κέξεο θηινμελήζεθα ζην ζπίηη ησλ πεζεξηθψλ κνπ, λνηθηάζακε δηθφ καο ζπίηη. Βγψ αλαδήηεζα θαη βξήθα ηα πξψηα ηδηαίηεξα καζήκαηα ζε ζπίηηα θαη άξρηζα λα βγάδσ ηα πξψηα αλαγθαία ρξήκαηα. Δ Νηφξα ήδε απφ θαηξφ είρε δνπιεηά θαη είρακε έλα αθφκε κεληαίν εηζφδεκα. Ο γάκνο νξίζηεθε γηα ηελ Κπξηαθή 25 Ννεκβξίνπ, ηεο Ώγίαο Ώηθαηεξίλεο. Άξρηζαλ νη πξνεηνηκαζίεο, εηδνπνίεζα ηνπο δηθνχο κνπ ζην ΐφιν θαη φια πνξεχνληαλ θαη’ επρή. Μφλν πνπ κεζνιάβεζαλ ηα ηξαγηθά γεγνλφηα ηνπ Πνιπηερλείνπ. Πξηλ ιίγεο κέξεο είρακε κεηαθνκίζεη ζην λέν ζπίηη

θαη ε

δηεχζπλζε ηνπ ήηαλ ζε πνιχ ιίγνπο θνληηλνχο θίινπο γλσζηή. Σα γεγνλφηα ηνπ Πνιπηερλείνπ ηα έδεζα απφ θνληά, παξαθνινπζψληαο ηηο εμειίμεηο, αιιά θαη απφ θάπνηα απφζηαζε κε έληνλε εληφο κνπ ηελ αλεζπρία γηα ηελ εμέιημή ηνπο. Αελ έπαημα πξσηαγσληζηηθφ, νχηε θαλ δεπηεξεχνληα ξφιν. Με [330]

θπξηαξρνχζε φκσο ε αγσλία ηεο ηειηθήο ιχζεο. ΋ηαλ ήξζε ε θξίζηκε ψξα ηεο εθφδνπ ηνπ ηαλθ ζηε πφξηα ηνπ Πνιπηερλείνπ, ήκνπλ ζηελ ηαξάηζα κηαο πνιπθαηνηθίαο κε ηξεηο- ηέζζεξηο ζπγθξαηνχκελνχο κνπ ζηνλ Κνξπδαιιφ θαη πξνζπαζνχζακε λα έρνπκε κηα θάπνηα αίζζεζε ησλ γεγνλφησλ. Μάιινλ δε κε αλαδήηεζαλ ή αλ κε αλαδήηεζαλ δελ ήμεξαλ ηελ λέα δηεχζπλζε γηα λα κε βξνπλ. Σελ Πέκπηε 22 Ννεκβξίνπ, δπν αζηπθχιαθεο ηνπ 5νπ Ώζηπλνκηθνχ ηκήκαηνο, πνπ ηφηε ήηαλ ζηελ Ώιεμάλδξαο, ρηχπεζαλ ηελ πφξηα ησλ πεζεξηθψλ κνπ. ΋ηαλ ηνπο άλνημε ε Φαλή, ηεο είπαλ: -

Πξέπεη λα ζαο πάκε ζην ηκήκα! Δ Φαλή, εηνηκφινγε θαη απνθαζηζηηθή, ηνπο απάληεζε

- Γε γίλεηαη ηώξα. Σελ Κπξηαθή έρνπκε γάκν. Να νη ιακπάδεο θαη νη κπνκπνληέξεο! Οη αζηπθχιαθεο, λέα θαη άπεηξα παηδηά, βξέζεθαλ ζε ακεραλία -

Μα… έρνπκε εληνιέο.

-

Γελ εξρόκαζηε!.. Γελ εξρόκαζηε! Ο έλαο είπε ζηνλ άιιν:

-

Αο πάξνπκε ηειέθσλν Πξάγκαηη, απηφ έγηλε. Ση ηνπο απάληεζαλ δελ μέξσ ΋κσο έθπγαλ άπξαθηνη. Σν βξάδπ ηνπ ΢αββάηνπ πξνο ην μεκέξσκα ηεο Κπξηαθήο – εκέξα ηνπ γάκνπ

– ν Εσαλλίδεο έθαλε ην πξαμηθφπεκα ηνπ

θαη ακέζσο δφζεθε εληνιή

απαγφξεπζεο ηεο θπθινθνξίαο. Ο γάκνο ήηαλ λα γίλεη ζηηο 12 ην κεζεκέξη ζηνλ Ώε Νηθφια ηεο νδνχ Ώζθιεπηνχ. Δ Θεία Λεηηνπξγία είρε αξρίζεη απφ ην πξσί. Ο πεζεξφο κνπ ν Φψθνο, παιαηφ ζηέιερνο ηνπ θφκκαηνο, πήξε ηελ πξσηνβνπιία θαη πήγε ζηελ εθθιεζία. Δ ιεηηνπξγία άξνλ-άξνλ ηέιεησλε. ΐξήθε ηνλ πάπαΦίιηα θαη ηνπ εμήγεζε. Έηζη θη έηζη. Ο παπάο απάληεζε: [331]

-

Διάηε γξήγνξα, ε εθθιεζία ζα θιείζεη! ΐγήθακε απφ ην ζπίηη, πνπ ήηαλ ηφηε ζηελ Εππνθξάηνπο, θαηεθνξίζακε πξνο

ηελ Βξεζνχ, πήξακε ηελ Βιέλε πνπ ζα ήηαλ ε θνπκπάξα καο κε ηα ξνχρα πνπ θνξνχζακε. Βγψ, ε Νηφξα θαη ηα πεζεξηθά κνπ, θηάζακε ζηελ εθθιεζία ζηηο 8.30 ην πξσί Σν γακπξηάηηθν θνπζηνχκη θαη ην ξνδ λπθηθφ ηεο Νηφξαο έκεηλαλ ζην ζπίηη. Σν θνπζηνχκη βέβαηα αξγφηεξα θνξέζεθε δεφλησο, αιιά ην λπθηθφ έκεηλε φια απηά ηα ρξφληα παξαπνλεκέλν κέζα ζε κηα ληνπιάπα.

Πέντε

λεπτά

παντρεμένοι, στα σκαλιά του Αγίου Νικολάου της Ασκληπιού.

΢ηελ ζπλνπηηθέο

εθθιεζία

κε

δηαδηθαζίεο

ηειέζηεθε ην κπζηήξην ηνπ γάκνπ. Δ θαληειαλάθηηζζα καο ξάληηζε, γηα ην θαιφ κε ξχδη, πεξίζζεπκα ίζσο απφ πξνεγνχκελνπο γάκνπο. ΢ηελ έμνδν, πάλσ ζηα ζθαιηά, έλαο θσηνγξάθνο ηεο γεηηνληάο – άγλσζην πψο εηδνπνηήζεθε – απαζαλάηηζε ην επηπρηζκέλν δεχγνο. Ώπηέο νη θσηνγξαθίεο βξίζθνληαη κέζα ζην νηθνγελεηαθφ άικπνπκ. Γπξίζακε ζην ζπίηη αλακέλνληαο ηηο εμειίμεηο. Δ κέξα πέξαζε ήξεκα, αθνχγνληαο εηδήζεηο απφ ην ξαδηφθσλν. Σειεφξαζε δελ ππήξρε αθφκα ζην ζπίηη. Σελ άιιε κέξα επεηξάπε ε θπθινθνξία. Ώπφ ην κεζεκέξη θαη κεηά [332]

άξρηζαλ λα έξρνληαη νη δηθνί κνπ απφ ην ΐφιν, φζνη κπφξεζαλ, θαη θάπνηνη θίινη, κέλνληαο θαηάπιεθηνη φηαλ πιεξνθνξήζεθαλ φηη είκαζηε ήδε παληξεκέλνη. Σελ ίδηα έθπιεμε ζπλάληεζα φηαλ πήγα λα δειψζσ ην γάκν ζην Λεμηαξρείν.

-

Αδύλαηνλ! Δθείλε ηε κέξα δελ έγηλαλ γάκνη!

-

Οξίζηε ην ραξηί ηνπ παπά! Βίλαη ν κφλνο γάκνο πνπ έγηλε εθείλε ηελ εκέξα ζ’ νιφθιεξε ηελ Ώζήλα θαη

θαηαγξάθηεθε ζηα επίζεκα θαηάζηηρα. ΢ήκεξα θιείλνπκε 42 ρξφληα παληξεκέλνη. Πέξα απφ ιίγεο κέηξηεο θξίζεηο, θαιά ηε βγάιακε. ΐέβαηα, απηφ νθείιεηαη πεξηζζφηεξν ζηελ σξηκφηεηα θαη ην ξεαιηζκφ ηεο Νηφξαο πνπ κε ηελ επηκνλή θαη ππνκνλή ηεο κε άληεμε ηφζα ρξφληα. Πξέπεη λα νκνινγήζσ φηη ε δσή κνπ θχιηζε θαιχηεξα απ’ φ,ηη νη πξψηνη νησλνί πξνκήλπαλ. ΋ηαλ ε γηαγηά ηεο Νηφξαο, πνπ εμαηηίαο αληηθεηκεληθψλ ζπλζεθψλ είρε παίμεη θαη ην ξφιν ηεο κάλαο ζηελ αλαηξνθή ηεο εγγνλήο ηεο, πξσηφκαζε γηα καο, αιαθηαζκέλε θαη νιίγνλ απνγνεηεπκέλε, πήγε ζηελ δηπιαλή ηεο Βιέλε, πνπ ήηαλ ε κεηέπεηηα θνπκπάξα καο, θαη ηεο είπε: -

Έκπιεμε ε πείλα κε ηε δίςα! Πξνθαλψο εγψ ήκνπλ ε πείλα, αιιά ζα ήηαλ ηφζν φκνξθν εθ ησλ πζηέξσλ,

λα δεη φηη νη αξρηθνί θφβνη ηεο δελ επαιεζεχηεθαλ. Δ αγαπεκέλε εγγνλή ηεο απνδείρηεθε πην έμππλε απ’ φηη πεξίκελε.

[333]

64. Τπνςήθηνο βνπιεπηήο Ο άλζξσπνο είλαη καηαηφδνμν νλ απφ ηε θχζε ηνπ. Εζρπξίδνκαη φηη αλ ζε θάπνηνλ δελ εθδειψζεθε απηή ε ηδηφηεηα είλαη γηαηί ε κέρξη ηψξα πνξεία ηεο δσήο ηνπ δελ ηνπ έδσζε αθφκα ηελ αθνξκή θαη ην θίλεηξν λα εκθαληζζεί απηφ ην ραξαθηεξηζηηθφ. Μφιηο «θηλεζεί ην καληήιη», ζα ππνθχςεη ζηε κνηξαία πνξεία. Δ ζηγνπξηά απηνχ ηνπ ηζρπξηζκνχ κνπ ίζσο είλαη κηα πξνζσπηθή γξακκή άκπλαο πνπ κε θάπνην ηξφπν ζα δηθαηνινγήζεη ηελ επθνιία κε ηελ νπνία εγψ έπεζα ζ’ απηφ ην ινχθη ηεο θηινδνμίαο. Βίλαη γλσζηφ φηη, φηαλ έλα ειάηησκα δηαρέεηαη ζε πνιινχο ζπλαλζξψπνπο ζνπ, ηφηε αηζζάλεζαη λα κεηξηάδεηαη ην βάξνο ηεο δηθήο ζνπ ελνρήο. Μέζα ζηε θπιαθή, ζηηο ζπλζήθεο ηεο παξαηεηακέλεο απνκφλσζεο, ζπλδπαζκέλεο κε ηηο γεληθφηεξεο εμειίμεηο ζην παγθφζκην ηδενινγηθφ θαη πνιηηηθφ ζηεξέσκα, έθαλα κηα αλαδηάηαμε ησλ θηινζνθηθψλ θαη ηδενινγηθψλ κνπ δνμαζηψλ. Έηζη είρα νδεγεζεί ζηελ απφθαζε ηεο απνρήο κνπ απφ ζηελέο πνιηηηθέο ελαζρνιήζεηο πνπ ηα πξνεγνχκελα ρξφληα απνξξνθνχζαλ νινθιεξσηηθά ην ρξφλν θαη ηε ζθέςε κνπ. Αελ είρα θηάζεη αζθαιψο λα πηζηεχσ ζηε καηαηφηεηα κηαο ηέηνηαο αζρνιίαο, αιιά επηηέινπο, θαηέιεμα, φηη ρξεηάδεηαη κηα θάπνηα πξνθχιαμε ηνπ εαπηνχ κνπ, έλα θξάηεκα, θαη ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ κε ρξήζηκεο θη αλαγθαίεο απαζρνιήζεηο γηα ην πξνζσπηθφ θαη επαγγεικαηηθφ κέιινλ. Έμσ φια ηα κέησπα γηα κέλα ήηαλ αλνηρηά. Σν πηπρίν ζε εθθξεκφηεηα, ην νηθνλνκηθφ πξνζσπηθφ ππφβαζξν ζην απφιπην κεδέλ. Ώπφ λσξίο είρα απνξξίςεη ηελ πεξίπησζε ηεο απαζρφιεζήο κνπ κε ηελ θνκκαηηθή νξγάλσζε θαη ήδε είρα αξλεζεί ηελ πξφηαζε πνπ κνπ είρε γίλεη πξηλ ηε δηθηαηνξία λα γίλσ επαγγεικαηηθφ ζηέιερνο, παξά ηηο πξαγκαηηθά δχζθνιεο

[334]

ζπλζήθεο εμαζθάιηζεο ηνπ ζηνηρεηψδνπο βηνπνξηζκνχ κνπ. Άξα έπξεπε λα δψζσ ηε κάρε απφ κεδεληθή αθεηεξία. ΋κσο, παξά ην ινγηθφ θαηαζηάιαγκα, παξά ηηο εηιεκκέλεο απνθάζεηο, φηαλ απφθηεζα ηελ ειεπζεξία κνπ, δελ έδεημα ηελ απαηηνχκελε ζηαζεξφηεηα ζ’ απηέο. Μέζα ζηελ αηκφζθαηξα ηεο έληνλεο πνιηηηθνπνίεζεο ηεο δεκφζηαο δσήο πνπ θπξηάξρεζε κεηά ηελ κεηαπνιίηεπζε, ηελ πιήξε αλαηξνπή ηεο πξνεγνχκελεο ζησπήο, ε λέα ζπγθπξία, καο έθηαζε ζηελ άιιε άθξε δεηψληαο ηα πάληα εδψ θαη ηψξα. Πξέπεη λα ην νκνινγήζσ, φηη θη εγψ παξαζχξζεθα απφ απηφ ην «επαλαζηαηηθφ θιίκα», αλαδεηψληαο βεβαίσο ελδηάκεζεο ιχζεηο. Ώλακείρζεθα πάιη κε πνιηηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο ε ζπκκεηνρή κνπ ζηελ θίλεζε ησλ «77» θαη ηειηθά θαηέιεμα ζηελ επηζηξνθή κνπ ζε θνκκαηηθέο απαζρνιήζεηο κέζα απφ ηηο γξακκέο ηνπ ΚΚΒ-εζσηεξηθνχ. Οη αλάγθεο βηνπνξηζκνχ ήηαλ δεδνκέλεο, ηδηαίηεξα φηαλ είρα δεκηνπξγήζεη νηθνγέλεηα θαη ζε ιίγν γελλήζεθε ε θφξε κνπ. Ώπηέο νη αλάγθεο ήηαλ πιένλ πηεζηηθέο θαη δελ ζήθσλαλ πεξαηηέξσ αλαβνιή. Έπξεπε λα εμαζθαιίδσ ηα ζηνηρεηψδε έμνδα, λα ζπκβάισ ζηε ζπληήξεζε καο. Έθαλα ζηελ αξρή καζήκαηα ηξέρνληαο ζε δηάθνξα ζπίηηα, σο Μαζεκαηηθφο, γηαηί κε απηφ ην κάζεκα εχξηζθεο πην εχθνια ππνςεθίνπο καζεηέο. ΋ηαλ έδσζα ηα ρξσζηνχκελα καζήκαηα ζην παλεπηζηήκην θαη πήξα ην πηπρίν, άξρηζα λα εξγάδνκαη κε ηελ ηδηφηεηα ηνπ Φπζηθνχ ζε νκαδηθφ θξνληηζηήξην. Δ επακθνηεξίδνπζα ζέζε κνπ κεηαμχ ησλ θνκκαηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ηεο επαγγεικαηηθήο απαζρφιεζεο, ε αζάθεηα εληφο κνπ γηα ηελ νξηζηηθή πξνζσπηθή κνπ επηινγή, κ’ έθεξαλ ζε κηα ηέηνηα πίεζε πνπ ρσξίο λα εμεγείηαη απφ ηνλ φγθν ηεο πξαγκαηηθήο εξγαζίαο κνπ, έθηαζα ζην ρείινο ηεο ςπρνινγηθήο ππεξθφπσζεο θαη ηεο εζσηεξηθήο κνπ αζηάζεηαο. Παξ’ φια απηά κνπ θαινθάλεθε ε πξννπηηθή ηεο δπλαηφηεηαο λα είκαη ππνςήθηνο βνπιεπηήο ζηηο επεξρφκελεο εθινγέο ηνπ ΄77, επηβεβαηψλνληαο έηζη ηηο εηζαγσγηθέο κνπ παξαηεξήζεηο γηα ηε καηαηνδνμία ηνπ αλζξψπνπ.

[335]

Σφηε ην ΚΚΒ-εζσηεξηθνχ έθαλε κέησπν κε δηάθνξα ζπγγελή ξεχκαηα θαη θαηέβεθε ζηηο εθινγέο κε ην ζρήκα ηεο «΢πκκαρίαο». Ώπφ ηελ πξψηε κέξα πνπ επηζεκνπνηήζεθε απφ ην θφκκα ε ππνςεθηφηεηά κνπ, άξρηζε κέζα κνπ ε αληίζηξνθε πνξεία. Δ άπνςε ηεο γπλαίθαο κνπ ήηαλ αλακελφκελε. Δ δηαθσλία ηεο ήηαλ θάζεηε θαη ζαθψο απνηξεπηηθή, αιιά νχηε απηή ε πίεζή ηεο κε ζπγθξάηεζε. Έπξεπε λα πηψ κέρξη ηνλ πάην ηελ απνηπρία ηεο επηινγήο κνπ καδί θαη φιεο ηηο ζπλέπεηέο ηεο. Ίζσο ν ραξαθηήξαο κνπ λα έρεη απηφ ην απηνθηνληθφ ραξαθηεξηζηηθφ. Μφιηο έθηαζα ζην ΐφιν άξρηζα λα ζπλεηδεηνπνηψ ζηγά- ζηγά ην ιάζνο απηήο ηεο επηινγήο κνπ. Αελ έθαλα εγψ γη’ απηφλ ην ξφιν. Αελ είρα ηα ςπρηθά απνζέκαηα λ’ αληέμσ ζηηο δπζθνιίεο πνπ ζα είρε απηή ε απνθνηηά κνπ. Βίλαη δχζθνιε απνζηνιή λα είζαη ππνςήθηνο βνπιεπηήο θαη λα δεηάο ηελ ςήθν ησλ άιισλ, φηαλ έρεηο ζπλαηζζεκαηηθέο αλαζηνιέο θη φηαλ γχξσ ζνπ ππάξρεη έλαο θνκκαηηθφο θχθινο πνπ δηθαηνινγεκέλα δεηά απφ ζέλα λα παίμεηο επάμηα ην ξφιν πνπ ζνπ αλαηέζεθε. Ο πφιεκνο ελαληίνλ ησλ «αλαζεσξεηψλ» απφ ην νξζφδνμν ΚΚΒ ήηαλ ζηηο βαζηθέο πξνηεξαηφηεηέο ηνπ, ηδηαίηεξα εθείλε ηελ επνρή. Υσξίο ηηο αλαζηνιέο πνπ ζα αλέκελε θάπνηνο απφ αλζξψπνπο πνπ εκθνξνχληαη απφ ηελ αξηζηεξή ηδενινγία. ΢ηηο «εζσηεξηθέο δηακάρεο», ε ηζηνξία ηνπ θφκκαηνο δηδάζθεη, φηη ν πφιεκνο είλαη ακείιηθηνο θαη ν ζθνπφο αγηάδεη ηα κέζα. Σα ρηππήκαηα ήηαλ θάησ απ’ ηε κέζε. Άξρηζαλ λα θηάλνπλ ζηα απηηά κνπ απίζαλεο εηδήζεηο. ΐιέπεηο

είρα θη εγψ θίινπο ζην ρψξν,

αθνχ κηιάκε γηα ηελ πφιε πνπ

γελλήζεθα, αθνχ ππήξραλ ζχληξνθνη αγψλσλ ζηα πξνδηθηαηνξηθά ρξφληα θαη ζηα δπν ραξαθψκαηα. Κάπνηνη άλζξσπνη ζέβνληαλ κεξηθά πξάγκαηα, δηαηεξνχζαλ ηηο βαζηθέο ηνπο αξρέο θαη δελ αλερφληνπζαλ λα μεπεξληφληαη ηα φξηα. Ο Λεπηέξεο είλαη έκκηζζνο ππάιιεινο ηνπ Ράιιε! Ζ ππνςεθηόηεηά ηνπ απνζθνπεί ζην λα ζηεξήζεη από ην θόκκα ην βνπιεπηή πνπ πξέπεη λα βγάιεη ζην [336]

λνκό καο. Παξεκπηπηφλησο λα αλαθέξσ φηη ππνςήθηνο γηα λα εθιεγεί ζην λνκφ Μαγλεζίαο ήηαλ έλαο Μπηηιεληφο, πςειφβαζκν ζηέιερνο ηνπ θφκκαηνο θαη θάπνηαο ζεβαζηήο πηα ειηθίαο, ζπγθξαηνχκελφο κνπ ζηηο θπιαθέο Κνξπδαιινχ ηα πξνεγνχκελα ρξφληα, δεμί ρέξη ηνπ Φισξάθε. Σειηθψο εμειέγε, έζησ θη νξηαθά. Αελ ηνπ πέξαζε ηνπ Ράιιε θαη ην «κίζζαξλν φξγαλφ» ηνπ δελ εθηέιεζε επηηπρψο ηελ αλαηεζείζα ζ’ απηφλ απνζηνιή!

-

Ο Λεπηέξεο ζην ζηξαηό ππέγξαςε δήισζε απνθήξπμεο ηνπ θόκκαηνο! Ώπηφ αλαθέξζεθε απφ γλσζηφ θαζνδεγεηηθφ άηνκν ζε ζπλεδξίαζε ηεο

νξγάλσζεο ζ’ έλα ρσξηφ ηνπ Ώικπξνχ θαη φηαλ έλα άιιν κέινο ηεο , πνπ έηπρε λα είκαζηε ζηξαηηψηεο καδί θη γλψξηδε απφ πξψην ρέξη ηηο ζπλζήθεο πνπ έδεζα εθείλε ηελ πεξίνδν, ζεθψζεθε θαη είπε φηη απηφ δελ είλαη αιήζεηα. Σνπ έγηλε απζηεξή θξηηηθή θαη ζχζηαζε λα κελ θέξλεη αληηξξήζεηο ζην θφκκα γηαηί «δελ ηα μέξεη φια». ΋κσο νη δεζκνί πνπ δεκηνπξγήζεθαλ κεηαμχ καο ζηηο δχζθνιέο κέξεο πνπ δήζακε καδί δελ ηνλ άθεζαλ ήζπρν. Γήηεζε λα κε ζπλαληήζεη θη απηή ε ζπλάληεζε έγηλε ζε ζπλζήθεο «βαξηάο παξαλνκίαο» θαη αηκφζθαηξαο θφβνπ. Καηαζηάζεηο ηφζν καθξηλέο απφ ηνλ αλζξσπηζηηθφ ραξαθηήξα πνπ νη ηδέεο ηεο αξηζηεξήο παξάηαμεο πξέζβεπαλ. Κη φκσο ππάξρνπλ, δνπλ θαη βαζηιεχνπλ, ηδηαίηεξα φηαλ ην αξρηθφ φξακα ζπζθνηίδεηαη απφ εθήκεξεο ζθνπηκφηεηεο. Δ πνιχρξνλε πείξα κνπ έδεημε φηη, ην θφκκα ηνπο πξαγκαηηθνχο δεισζίεο μέξεη θαιά λα ηνπο ρεηξίδεηαη παίδνληαο πάλσ ζηελ αλζξψπηλε αδπλακία θαη ηηο ηχςεηο ηεο επαηζζεζίαο. Βθεί πνπ δπζθνιεχεηαη είλαη κε ηνπο αηίζαζνπο, ηνπο αλππνρψξεηνπο, ηδηαίηεξα φηαλ απηή ε ηδηφηεηα ζπλνδεχεηαη κε ηελ χπαξμε πξνζσπηθψλ απφςεσλ πνπ είλαη απνθιίλνπζεο απφ ηελ θπξίαξρε επίζεκε γξακκή. ΢πληξνθηά κνπ ζηηο βφιηεο πνπ έθαλα ζηε Νέα Εσλία είρα έλαλ θαιφ θίιν, εξγάηε. Σνλ Παλαγηψηε Πεηξάθε, πνπ πήξε επί ηνχηνπ άδεηα απφ ηε δνπιεηά [337]

ηνπ ζηελ Ώζήλα γηα λα κε βνεζήζεη θαη λα ζηαζεί ζην πιάη κνπ. Μηα κέξα πνπ αλεβαίλακε κε ηα πφδηα

ηελ Βιεπζεξίνπ

ΐεληδέινπ

κηα νινθαίλνπξγε

Μεξζεληέο θαηέβαηλε ζηγά-ζηγά ην δξφκν. ΋ηαλ έθηαζε ζην χςνο καο ζηακάηεζε θαη βγήθε ν νδεγφο. Ήηαλ έλαο γλσζηφο παξάγνληαο ηεο πξνδηθηαηνξηθήο ΒΑΏ, πνπ δελ είρε κέρξη ηφηε ηδηαίηεξε δξαζηεξηφηεηα, αιιά θηλνχληαλ ζχκθσλα κε δηθή ηνπ δήισζε ζηνλ επξχηεξν ρψξν ηεο αλαλεσηηθήο Ώξηζηεξάο. Με παίξλεη ηδηαηηέξσο θαη κνπ ςηζπξίδεη ζη’ απηί: - Καιά, Λεπηέξε, κε ηνλ Πεηξάθε θπθινθνξείο ζηηο γεηηνληέο; Δ παξαηήξεζε ηνπ είρε έλαλ ζαθή ππνηηκεηηθφ ραξαθηήξα γηα ηνλ άλζξσπν πνπ κηα δσή δνχζε απφ ην κεξνθάκαην. ΐιέπεηο δελ είρε άδεηα πψιεζεο θαπζίκσλ, πνπ απφ ρξφληα ζην παξειζφλ, εμαζθάιηδε ζηνλ άιιν έλα θαιφ εηζφδεκα θη έλα άιιν επίπεδν δσήο. Βκπεξηείρε κηα ππνηηκεηηθή λφηα γηα ηελ πνηφηεηα ηνπ αλζξψπνπ πνπ είρα δίπια κνπ. Αελ επζπγξακκηδφηαλ, βιέπεηο, κε ηα πνηνηηθά πξνζσπηθά ηνπ θξηηήξηα, πνπ ν θχξηνο κε ηε Μεξζεληέο, απαηηνχζε απφ ηνπο αλζξψπνπο πνπ ζα ζηεθφηαλ ζην πιάη ηνπ. Ώπηφ απφ έλαλ άλζξσπν πνπ ηζρπξηδφηαλ φηη δηαπλέεηαη απφ ηελ θνκκνπληζηηθή ηδενινγία!

- Γηαηί; Ήξζεο κήπσο εζύ λα πξνζθέξεηο ηε βνήζεηά ζνπ; Σνπ απάληεζα κε κηα ζαθή επηζεηηθή δηάζεζε. Αελ έδσζε θακηά απάληεζε, κπήθε ζην απηνθίλεην θη εμαθαλίζηεθε. ΋κσο «νπδέλ θξππηφλ ππφ ηνλ ήιηνλ». Βθ ησλ πζηέξσλ πιεξνθνξήζεθα απφ απηήθνε πεγή φηη είρε ήδε πξνζρσξήζεη ζην νξζφδνμν θφκκα έλαληη αληαιιάγκαηνο: Σελ ππνζηήξημε ηεο ππνςεθηφηεηάο ηνπ ζηηο επεξρφκελεο δεκνηηθέο εθινγέο. Ώπιψο ηνπ είρε δεηεζεί πξνο ην παξφλ λα κελ αλαθνηλσζεί θάηη ηέηνην θαη λα δίλεη ζπρλή αλαθνξά γηα ηηο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ ζπλδπαζκνχ καο κέρξη ηηο εθινγέο. Οη ππνζρέζεηο πνπ ηνπ δφζεθαλ, πξάγκαηη, ηεξήζεθαλ πηζηά ζην επφκελν δηάζηεκα πνπ αθνινχζεζε θη ν «ηηκεκέλνο αγσληζηήο» εμειέγε δήκαξρνο ελ κέζσ επηπιένλ ηηκψλ ελ ρνξδαίο θαη νξγάλνηο.

[338]

΢’ απηφλ ην ιάθθν ησλ ιεφλησλ θαηαζπαξάρηεθαλ νη ηειεπηαίεο ςεπδαηζζήζεηο κνπ γηα ηελ αγλφηεηα ησλ εκθαληδφκελσλ ζηελ επηθάλεηα θηλήηξσλ. Έξημα καχξε πέηξα πίζσ κνπ απνθφπηνληαο ηνλ εαπηφ κνπ απφ ηνπο δξφκνπο πνπ κεγάισζα θη αληξψζεθα, απφ ηε γεηηνληά θαη ηνπο αλζξψπνπο πνπ αγάπεζα ηφζν. Ίζσο θαθψο, αιιά απηφ έθαλα. Αελ κπνξείο απφ θάπνηα πίθξα, έζησ θαη δηθαηνινγεκέλε, λα ζβήλεηο ηα παηδηθά ζνπ ρξφληα! ΢ην θαθελείν ηεο ηδηαίηεξεο γεηηνληάο κνπ, ζηε ζηάζε Μαπξνκάηε , πνπ δελ πάηεζα ην πφδη κνπ μαλά απφ ην 1977 κέρξη ζήκεξα, ζπλέβε ην εμήο αμηνζεκείσην επεηζφδην. ΋ηαλ κπήθα κέζα λα ραηξεηήζσ γλσζηνχο κνπ αλζξψπνπο κε ηνπο νπνίνπο γλσξηδφκαζηαλ ρξφληα πεηάρηεθε έλαο λεφηεξνο απφ κέλα, φςηκνο θλίηεο, θαη είπε: -Γελ ζέινπκε νκηιίεο από πξνδόηεο! Αελ ήηαλ απηφ πνπ κε πιήγσζε. Πεξηζζφηεξν κε ζπγθιφληζε πσο δελ αθνχζηεθε κηα θσλή απφ ηνπο άιινπο γηα λα ηνλ βάινπλ ζηε ζέζε ηνπ. Ώξγφηεξα έλα απφ η’ αδέιθηα κνπ κε ελεκέξσζε φηη ν θέξειπηο λένο ζηα ρξφληα ηεο δηθηαηνξίαο είρε ζεθψζεη ζηνπο ζηηβαξνχο, απφ ην βάξνο ηεο κπεηνληέξαο, ψκνπο ηνπ, ηνλ Παηηαθφ θαηά ηελ επίζθεςή ηνπ ζην ΐφιν. Δ κλήκε έρεη θη απηή θνληά πφδηα θαη ακείβεη κε ηνλ ηξφπν πνπ αξκφδεη ηνπο ιίγνπο, κεηξεκέλνπο ζηα δάρηπια ηνπ ελφο ρεξηνχ, πνπ θξάηεζαλ ηελ αμηνπξέπεηα ηεο αξηζηεξήο παξάηαμεο ζηελ πεξηνρή ζηε δηάξθεηα ηεο δηθηαηνξίαο. Ώπηφ ήηαλ ε ραξηζηηθή βνιή. Ώπφ ηε ζηηγκή εθείλε θαη κεηά ε πξνεθινγηθή δηαδηθαζία έγηλε γηα κέλα έλα αθφξεην βαξίδη πνπ έζεξλα, πληγκέλνο απφ ηελ πιήξε απνγνήηεπζή κνπ. Αελ έθαλα θαλέλαλ απφ ηνπο δηθνχο κνπ ζηελ νηθνγέλεηα ή ηνπο θίινπο

θνηλσλφ ησλ αηζζεκάησλ κνπ. ΢’ εθείλελ πνπ

ελδερνκέλσο ζα άλνηγα ηελ θαξδηά κνπ ήηαλ ε γπλαίθα κνπ, αιιά απηή ήηαλ ζηελ Ώζήλα ππνρξεσκέλε λα παξνπζηάδεηαη θαζεκεξηλά ζηελ εξγαζία ηεο, ελψ ζπγρξφλσο είρε θαη ηε θξνληίδα ηεο κηθξήο καο θφξεο.

[339]

Αελ λνκίδσ φηη έπαημα ζσζηά ην ξφιν κνπ, σο ππνςήθηνο ηεο ΢πκκαρίαο. ΢ηηο πεξηνδείεο πνπ αλαγθαζηηθά έθαλα καδί κε ην θιηκάθην ησλ άιισλ ππνςεθίσλ ήηαλ

ζηελ

πξαγκαηηθφηεηα

πεξίπαηνη

γλσξηκίαο

παξά

πξνεθινγηθέο

ζπγθεληξψζεηο. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην επεηζφδην ζην ρσξηφ Αξάθεηα ηνπ Πειίνπ. ΋ηαλ κπήθα κέζα ζην θαθελείν ήηαλ δπν δεπγάξηα πνπ έπαηδαλ ηάβιη. Έλαο απφ απηνχο ζήθσζε ην θεθάιη θαη ξίρλνληαο ηα δάξηα, κνχ είπε κε βαξηεζηεκέλν χθνο: - Πεο ηα θη εζύ. Βίρε ην δίθην ηνπ, αιιά εγψ ην εηζέπξαμα, σο έλα νδπλεξφ ρέζηκν. Πξνθαλψο αξθέζηεθα ζ’ έλα απιφ «γεηα ζαο». Δ πηεζηηθή αλάγθε γηα κέλα ήηαλ λα βξσ κηα επθαηξία λα ην ζθάζσ, λα μεθχγσ απφ απηήλ ηελ αθφξεηε γηα κέλα αηκφζθαηξα. Αελ κπνξνχζα βέβαηα λα αθήζσ ηνπο άιινπο ζηα θξχα ηνπ ινπηξνχ, αιιά ην επίπεδν ηεο πξνζσπηθήο ζπκκεηνρήο ζηελ πξνεθινγηθή εθζηξαηεία ήηαλ ζην έζραην αλαπνηειεζκαηηθφ επίπεδν. Αελ κίιεζα ζηελ θεληξηθή ζπγθέληξσζε πνπ παξαδνζηαθά γίλεηαη ζηελ παξαιία, απέθπγα δπν πξνζθιήζεηο γηα γεχκα απφ θίινπο πνπ ήζειαλ κε θάπνην ηξφπν λα βνεζήζνπλ ηελ θαηάζηαζε, πξνθαζηδφκελνο θαηαζθεπαζκέλεο δηθαηνινγίεο, θπξίσο θνβνχκελνο κήπσο θαηαιάβνπλ ηελ εχζξαπζηε ςπρνινγηθή θάζε ηελ νπνία πεξλνχζα. ΢ηελ αξρή ηεο ηειεπηαίαο εβδνκάδαο πξν ησλ εθινγψλ δξαπέηεπζα ρσξίο λα ελεκεξψζσ θαλέλαλ ζηελ Ώζήλα αλαδεηψληαο ιίγε παξεγνξηά θνληά ζηελ νηθνγέλεηά κνπ. ΋κσο έπξεπε λα επηζηξέςσ πίζσ θαη απηφ έγηλε ηελ παξακνλή ησλ εθινγψλ. Μφιηο ηειείσζε ε εθινγηθή δηαδηθαζία έςαρλα απειπηζκέλα έλαλ ηξφπν λα θχγσ απφ ηελ πεξηνρή. Ήκνπλ ηπρεξφο. Έλαο θαιφο θίινο θαη δηθεγφξνο κνπ ζηα ρξφληα ηεο θξάηεζεο ζηηο θπιαθέο, ζπλαγσληζηήο κνπ ηα θνηηεηηθά ρξφληα, ήηαλ ζην ΐφιν εθινγηθφο αληηπξφζσπνο θαη ην πξσί ηεο Αεπηέξαο ζα γχξηδε ζηελ Ώζήλα. ΋ηαλ ηνπ δήηεζα λα κε πάξεη καδί ηνπ δέρηεθε επραξίζησο. Ήηαλ [340]

ν ΐαζίιεο Κσζηφπνπινο πνπ ήκαζηαλ καδί ζην θεληξηθφ ζπκβνχιην ηεο ΒΦΒΒ. Ο ΐαζίιεο δελ κπνξνχζε λα γλσξίδεη ηελ ηξηθπκία πνπ επηθξαηνχζε εληφο κνπ θη εγψ κε ηίπνηα δελ ήζεια λα ην νκνινγήζσ. Καλνληθά έπξεπε λα επηζηξέςσ ζηα καζήκαηά κνπ. ΋ιεο απηέο ηηο κέξεο ην δηθφ κνπ ην πξφγξακκα ζην θξνληηζηήξην ην εμππεξεηνχζε έλαο πξφσξα ρακέλνο θίινο, ν Νίθνο Καίζαξεο. Ώπηφ φκσο, δεδνκέλσλ ησλ ζπλζεθψλ, ήηαλ αδχλαην. Βγψ δελ είρα ηε δχλακε θαη ην θνπξάγην λα κείλσ ιίγε ψξα φξζηνο. Πιήξεο αζηάζεηα θαη έιιεηςε ηζνξξνπίαο, άξλεζε λα βξεζψ κέζα ζε πιήζνο θαη λα αληηκεησπίζσ ζηνηρεησδψο ηηο δπζθνιίεο θαη ηηο απαηηήζεηο ηνπ επαγγέικαηφο κνπ. Υξεηαδφκνπλ επηηαθηηθά ηαηξηθή θαη θαξκαθεπηηθή ζηήξημε. Δ αδπλακία κνπ λα είκαη ζπλεπήο ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο κε νδήγεζαλ ζε επηθίλδπλεο θη αδηέμνδεο ζθέςεηο λα δψζσ έλα πξνζσπηθφ θαη νξηζηηθφ ηέινο ζην αδηέμνδφ κνπ. Βπηπρψο, ε δεηιία κνπ θαη ε αίζζεζε ησλ ππνρξεψζεσλ πνπ είρα ήδε δεκηνπξγήζεη κε απέηξεςαλ απφ ηέηνηεο ηξαγηθέο ιχζεηο. Μεηά απφ αδηέμνδεο θαξκαθεπηηθέο πξνζπάζεηεο λα επαλέιζσ θαηέιεμα ζην πξνθαλέο. Έπξεπε κφλνο κνπ, κε εζσηεξηθέο δηαδηθαζίεο, κε κηα απηναλάιπζε ησλ δπζθνιηψλ θη αδηεμφδσλ, λα έβξηζθα ην θνπξάγην θαη λα επαλέιζσ. Ν’ αθήζσ πίζσ κνπ ην παξειζφλ θαη λα θάλσ κηα λέα αξρή ζε πην ζηέξεεο βάζεηο. Ώπφ θεη θαη πέξα είρα κέζα κνπ πην θαζαξνχο ζηφρνπο θαη θαζνξηζκέλε πνξεία. Με ιίγα ζθακπαλεβάζκαηα κπνξψ λα ηζρπξηζηψ φηη ην θαηφξζσζα.

[341]

65. Ο Λεσλίδαο Κύξθνο

Με αθνξκή ηηο εθινγέο ηνπ 1981 είρα ηελ ηειεπηαία αλαιακπή ηεο ελαζρφιεζεο κνπ κε ηα πνιηηηθά δξψκελα ηεο ρψξαο καο. Πήγα εθινγηθφο αληηπξφζσπνο ζε εθινγηθφ ηκήκα ησλ Βμαξρείσλ εθ κέξνπο ηνπ ΚΚΒ- εζση. Σα πξάγκαηα ήηαλ θξίζηκα θαη ε θνηλνβνπιεπηηθή εθπξνζψπεζε ηνπ θφκκαηνο ζηε ΐνπιή ακθίβνιε. Σν απνηέιεζκα παηδφηαλ θπξίσο εμ αηηίαο ηνπ νξκεηηθνχ θχκαηνο ηνπ ΠΏ΢ΟΚ πνπ ζάξσλε ζην πέξαζκά ηνπ φιεο ηηο πξνεγνχκελεο αληηζηάζεηο. Καη ην ζέκα κ’ ελδηέθεξε, παξά ηελ απφθαζή κνπ γηα νξηζηηθή απνρή απφ ηέηνηνπ είδνπο ελαζρνιήζεηο. Άιιν φκσο νη απνθάζεηο θη άιιν νη εζσηεξηθέο παξνξκήζεηο θαη νη εμαηηίαο ηνπο παξαζπνλδίεο. Βθ κέξνπο ησλ ππεπζχλσλ καο είραλ επηζηήζεη ηελ πξνζνρή λα κε ραζεί αδίθσο θακία ςήθνο ηνπ θφκκαηνο, σο άθπξε, κε πξφθαζε θάπνηνπ πξαγκαηηθνχ ή θαληαζηηθνχ ιφγνπ.

Ο Λεωνίδας Κύρκος

- Να ππνβάιιεηε επί ηόπνπ έλζηαζε θαη λα ηελ ππνζηεξίμεηε κε πείζκα κέρξη ην ηέινο. Πξάγκαηη απφ ην πξσί ηεο εκέξαο ησλ εθινγψλ ζηήζεθα κέζα ζην εθινγηθφ θέληξν κε ηεηακέλε ηελ πξνζνρή κε γίλεη θακηά παξαηππία, έηνηκνο γηα θσλέο θαη δηακαξηπξία. Σν βξάδπ πνπ άλνημαλ νη θάιπεο ήκνπλ ζσκαηηθά αιιά [342]

θπξίσο ςπρνινγηθά έλα ζσζηφ ξάθνο. Σα πξψηα κεξηθά απνηειέζκαηα ηεο θαηακέηξεζεο έδεημαλ κε γιαθπξφ αιιά θη νδπλεξφ ηξφπν φηη ην παηγλίδη είρε ραζεί. Αελ άληεμα λα θάηζσ κέρξη ην ηέινο θαη λα ππεξαζπηζηψ ηηο ελζηάζεηο πνπ είρα ελησκεηαμχ ππνβάιιεη ζην δηθαζηηθφ αληηπξφζσπν. Με θνκκέλα ηα θηεξά θαη έλα αθάληαζην αίζζεκα πίθξαο ζην ζηφκα απνρψξεζα - αιιά αμηνπξεπψο απφ ηελ θαηακέηξεζε ηεο ζηαπξνδνζίαο, απνζχξνληαο ζπγρξφλσο θαη ηηο ελζηάζεηο. Με βαξηά ηα βήκαηα κπήθα ζηα γξαθεία ηνπ θφκκαηνο, πνπ ηφηε ήηαλ ην λενθιαζηθφ ζηε πιαηεία ησλ Βμαξρείσλ, γσλία Θεκηζηνθιένπο θαη Ώλδξένπ Μεηαμά, φπνπ ήδε άξρηζαλ λα ζπγθεληξψλνληαη ηεο γεο νη πιεγσκέλνη. Θπκάκαη ηφζν έληνλα ηελ αηκφζθαηξα. Πξνζσπηθά δελ ήκνπλ πηα ελεξγφ κέινο ηνπ θφκκαηνο αιιά απφ κέζα κνπ είρα έληνλε ηελ επηζπκία λα ζσζεί απηή ε πξσηνπφξα πξνζπάζεηα πνπ είρε γίλεη φια ηα πξνεγνχκελα ρξφληα θη είρε κε ηνπο πην άδηθνπο θη αλνίθεηνπο ηξφπνπο θαηαζπθνθαληεζεί απφ αλζξψπνπο πνπ δελ είραλ θαλ ηα εζηθά πξνζφληα λα αλαιάβνπλ ηέηνηνπο ξφινπο. Βίραλ βεβαίσο ην θαηάιιειν ζξάζνο θαη ηελ αζχδνηε ζπκπεξηθνξά ηεο θαζπζηεξεκέλεο επαλαζηαηηθήο αηκφζθαηξαο, πνπ εκπλέεη ε αηηκσξεζία. Θπκάκαη ηνλ πληρηφ πφλν ηεο Μάγδαο , κηαο ππέξνρεο θη αληδηνηεινχο θνπέιαο πνπ κέζα ζηα ηφζα πξνζσπηθά ηεο πξνβιήκαηα, ηηο νηθνλνκηθέο δπζθνιίεο - θη φρη κφλν- γηα ηελ αλαηξνθή ησλ δπν παηδηψλ ηεο έδηλε ηελ νιφςπρε, πνιχρξνλε αιιά θαη ηειηθά κάηαηε κάρε. Καζφηαλ αθίλεηε θη ακίιεηε κε ην βιέκκα πξνζεισκέλν ζε έλα άδεην ζεκείν ηνπ ηνίρνπ. Βθεί είδα γηα πξψηε θνξά ην θαηλφκελν. Υσξίο θαλέλαλ ήρν, ρσξίο θαλέλα ιπγκφ, ζηα δπν ηεο κάηηα ζρεκαηίδνληαλ αδηαθφπσο κε ζηαζεξή ζπρλφηεηα ηα δάθξπα. Δ ζηαγφλα ζρεκαηηδφηαλ, κεγάισλε θαη ιφγσ ηεο βαξχηεηαο έπεθηε ζην μχιηλν πάησκα. Ώπηφ ζπλερίζηεθε έηζη δξακαηηθά θαη ζησπειά πνιχ ψξα. Πέξαζαλ ηξηάληα ζρεδφλ ρξφληα θαη θάζε θνξά πνπ θέξλσ ζην κπαιφ κνπ απηήλ ηελ εηθφλα

[343]

ληψζσ ηελ ίδηα κεγάιε ζπγθίλεζε. Δ δσή πνιιέο θνξέο δελ είλαη δίθαηε θαη δελ απνλέκεη ηα ηνπ Καίζαξνο ησ Καίζαξη. Βθείλε ηε ζηηγκή κπήθε κέζα ζηα γξαθεία ν Λεσλίδαο Κχξθνο θέξλνληαο καδί ηε κφληκε δσνγφλν αχξα ηνπ. Σν απνηέιεζκα ησλ εθινγψλ είρε πηα δηαθαλεί θαη ε εθινγηθή λίθε ηνπ ΠΏ΢ΟΚ ήηαλ ην λέν δεδνκέλν ζηε δσή ηεο ρψξαο, πνπ ζα ζθξάγηζε κε πνιινχο ηξφπνπο ηε δσή ηεο ρψξαο.

- Δκπξόο λα βγνύκε ζηνπο δξόκνπο κε ηηο ζεκαίεο καο λα γηνξηάζνπκε ηε λίθε ηεο Γεκνθξαηίαο! Δ πξνζσπηθή ηνπ εθινγηθή απνηπρία δελ θαηλφηαλ λα επεξεάδεη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ. Κάπνηνη ηνλ αθνινχζεζαλ, αιιά πξνζσπηθά εγψ δελ είρα απηφ ην κεγαιείν λα μεπεξάζσ αηάθα θη επί ηφπνπ ηελ πξνζσπηθή πίθξα. Ώπηφο παξέιαζε ζηε ΢ηαδίνπ θαη ζην ΢χληαγκα ελψζεθε κε άιινπο νπαδνχο πνπ γηφξηαδαλ ηε λίθε. Πήγα ζην ζπίηη κε ρακέλεο θαη ηηο ηειεπηαίεο ειπίδεο φηη ε δσή είλαη αληαπνδνηηθή. Υξεηάζηεθε λα πεξάζεη θη άιινο θαηξφο λα ρσλέςσ φηη ζηε δσή ηα πξάγκαηα έρνπλ ηε δηθή ηνπο ινγηθή. Μέζα κνπ κέλεη αλέπαθε κηα άιιε πιεγή. Δ ζξαζχηαηε θαηεγνξία, ζε άιιε επθαηξία κέζα ζηε βνπιή, ηνπ Ώληξέα Παπαλδξένπ πξνζσπηθά ζηνλ ςχρξαηκν θαη πνιηηηθά αλψηεξν Λεσλίδα φηαλ ηνλ θαηεγφξεζε επζέσο, σο άλζξσπν ησλ ζαινληψλ. Ήηαλ ζ’ φινπο γλσζηέο νη ζπλζήθεο ηεο ηδησηηθήο δσήο ηνπ Λεσλίδα, έρνληαο ηελ κφληκε ππνρξέσζε ηεο άξξσζηεο γπλαίθαο ηνπ θαη φιεο ηεο ππνρξεψζεηο ηνπ νηθνγελεηαθνχ θαζεκεξηλνχ λνηθνθπξηνχ. Καλνληθά έπξεπε λα μεζεθσζνχλ απφ κφλεο ηνπο νη πέηξεο θαη λα ηνλ πεηξνβνιήζνπλ, αιιά ην ζέκα πέξαζε ζηα ληνχθνπ. Δ θνηλσλία θαη ζηε ζπλέρεηα ε Εζηνξία αληάκεηςε ην βέβειν. Δ παξάδνζε ηεο πνιηηηθήο δσήο ζηε ρψξα καο εμσπεηά ηνπο εχθνια επεξεαδφκελνπο. Ώληέρνπλ κφλν δπν θαηεγνξίεο αλζξψπσλ. ΢ηε πνιηηηθή δσή ηεο ρψξαο αληέρνπλ γηα πεξηζζφηεξν απφ ιίγν ρξφλν πξψηνλ νη πςηπεηείο, [344]

απηνί πνπ είλαη πνιχ ςειά απφ ην κέζν φξν, πνπ έρνπλ αλεπηπγκέλα ηδηαίηεξα ηα αηζζήκαηα ηεο θαηαλφεζεο, ηεο αλνρήο θαη ηεο ζπγρψξεζεο, αιιά θαη ηνπ θαζήθνληνο θαη ηεο απνζηνιήο. Αεχηεξνλ απηνί πνπ ην νκαδηθφ θηχζηκν ην αληηιακβάλνληαη ζαλ ςηράιηζκα ηνπ νπξαλνχ, πνπ ε ρνληξνπεηζηά ηνπο δελ επηηξέπεη ζηα επγεληθά αηζζήκαηα λα εηζρσξήζνπλ κέζα ηνπο θαη λα ηνπο «θαηαληήζνπλ» αζζελέζηεξνπο. Βίλαη άλζξσπνη «δπλαηνί», ξεαιηζηέο, άλζξσπνη

ηεο

πηάηζαο.

΋ρη

ζαλ

κεξηθνχο-κεξηθνχο

αλίθαλνπο

λα

πξνζαξκνζηνχλ ζηα ζπλήζε ήζε θη έζηκα ηεο φκνξθεο θαη ιαηξεκέλεο θνηλσλίαο καο. Βγψ δελ αλήθα ζε θακηά απφ ηηο δπν θαηεγνξίεο. Απζηπρψο ή κήπσο θαιχηεξα;

[345]

66. Σν ζξάζνο Δ δσή ζνπ δίλεη αιεζηλά καζήκαηα. Ο παζφο καζφο, ιέλε. Μφλν έηζη, ζηηο πξαγκαηηθέο ζπλζήθεο, ζπλεηδεηνπνηείο ηηο θαηαζηάζεηο. ΢ηελ πνξεία ηεο δσήο κνπ, έθαγα πνιιέο θνξέο ζηε κάπα ην ζξάζνο θπξίσο απφ άηνκα κε πεξίζζεηα – αιιά ρσξίο δηθαηνινγεηηθή βάζε – απηνπεπνίζεζε. Σν παξάπνλν κνπ είλαη φηη ζ’ απηέο ηηο πεξηπηψζεηο κέρξη ηψξα, ην απχζκελν ζξάζνο κε έθαλε λα παξαιχσ θαη λα κε δίλσ ηελ απαξαίηεηε θη νθεηιφκελε εθ κέξνπο κνπ απάληεζε. Να ζαο πσ θάηη; Σν γεγνλφο φηη ε ηδηνζπγθξαζία κνπ κε έρεη θάλεη ζπγθξαηεκέλν θη εζσζηξεθή δίλεη δηαθνξεηηθή εηθφλα ζηνπο δηαθνξεηηθνχο αλζξψπνπο. ΢ηηο πεξηπηψζεηο πνπ ηψξα αλαθέξνκαη, ε ζησπή κνπ, ίζσο λα εξκελεχεηαη σο δεηιία θαη γηαηί φρη, σο απφδεημε ησλ ηζρπξηζκψλ ηνπο. Δ κλήκε θάπνησλ

αλζξψπσλ

είλαη

ζηελά

ζπλδεδεκέλε

κε

ην

έλζηηθην

ηεο

απηνζπληήξεζεο ηνπο. Πνιχ εχθνια θαη βνιηθά ηνπο εμαζθαιίδεη ηελ ακλεζία ζηα ελνριεηηθά ζπκβάληα θαη ην δίθαην ησλ ηζρπξηζκψλ ηνπο.

- Ακ, ηνπ ηα είπα λέηα ζθέηα θαη θαηάκνπηξα! Γελ κπόξεζε λ’ αξζξώζεη ιέμε. ΋ρη ζα ην άθελα λα κνπ ην παίδεη ππεξάλσ ν θύξηνο. Έηζη ζέξλσ καδί κε ηφζα άιια ην απσζεκέλν ηεο κε απάληεζεο. Γη’ φζνπο δελ έρνπλ δήζεη απηήλ ηελ εκπεηξία ζαο ιέσ φηη είλαη πνιχ ρεηξφηεξν απφ κηα κε αλακελφκελε ρπιφπηηα. Τπάξρεη φκσο ζηε δσή κνπ κηα εμαίξεζε πνπ ν ζξαζχο εηζέπξαμε ηελ πξέπνπζα αληαπφδνζε. Ώπηήλ ζέισ εδψ λα ηζηνξίζσ. Ίζσο ε ςπρνινγηθή εξκελεία ηεο λα βξίζθεηαη ζηηο εηδηθέο ζπλζήθεο θάησ απφ ηηο νπνίεο ζπλέβε. Γη’ φινπο καο ε Μάλα είλαη ηεξφ πξφζσπν θη φζν πεξλάλε ηα ρξφληα ηα αηζζήκαηα ηεο λνζηαιγίαο θαη ηεο αγάπεο κεγεζχλνληαη, έξρνληαη ζην πξνζθήλην ηα πξνηεξήκαηα θη απσζνχληαη νη ελδερφκελεο αδπλακίεο. Βίλαη αλζξψπηλν ραξαθηεξηζηηθφ θαη πξέπεη λα ην δερηνχκε σο έρεη. Κάπνηα ζηηγκή, [346]

κεηά απφ κηα δσή γεκάηε βάζαλα θαη πεξηπέηεηεο, ήξζε ε ψξα ε θπξά Αέζπνηλα λα θχγεη απφ θνληά καο. Ώπηφο είλαη ν ακείιηθηνο θχθινο ηεο δσήο θαη απηφο είλαη ν ηειηθφο πξννξηζκφο φισλ καο. Βηδνπνηήζεθα ηειεθσληθά απφ ην ΐφιν φηη ε Μάλα πέζαλε. ΋ιε ε νηθνγέλεηα, ε γπλαίθα θη ε θφξε κνπ ζε ιίγεο ψξεο θηάζακε εθεί γηα ην μφδη ηεο. Δ θαθνκνίξα ε αδειθή κνπ, πνπ ηξάβεμε ηνπ Υξηζηνχ ηα βάζαλα, ηα άιια αδέιθηα κνπ, φινη καδεκέλνη, είραλ ηαθηνπνηήζεη ήδε φιεο ηηο αλαγθαίεο θαη ηππηθέο δηαδηθαζίεο. Δ ηδηνκνξθία βξίζθεηαη ζην γεγνλφο φηη κέρξη ηελ ηαθή ηελ επφκελε κέξα ην ζψκα ηεο Μάλαο έκεηλε ζην ζπίηη θη φινη εκείο ζα ηελ μελπρηνχζακε κε ηνλ παιηφ παξαδνζηαθφ ηξφπν. Εζηνξίεο απφ ηελ θνηλή θαη πνιχρξνλε δσή θνληά ηεο, πξάγκαηα πνπ αγαπνχζε, ηα ρνχγηα ηεο. Ο ζάλαηφο ηεο δελ ήηαλ θεξαπλφο ελ αηζξία. Ήηαλ απφ θαηξφ αλακελφκελνο θη έηζη είρακε απνξξνθήζεη ζηγά- ζηγά ηηο επηπηψζεηο ηνπ ρακνχ ηεο. Ώιιά ήηαλ ε Μάλα καο, ην αζθαιέο θαηαθχγην ζε θάζε πξφβιεκα, ν άλζξσπνο πνπ καο έθεξε ζηε δσή, πνπ καο αλέζηεζε ζε ηφζν δχζθνιεο ζπλζήθεο, θαζφξηζε ηε ζπκπεξηθνξά θαη ην ραξαθηήξα καο. Ώλέθδνηα γηα λα γειάζνπκε, ηξαγνχδηα λα η’ αθνχζεη, θαγεηφ θαη θξαζί λα ραξεί καδί καο. ΋ρη ηα ζπλεζηζκέλα θιάκαηα θη νη νδπξκνί. Ώλαπφθεπθηα έγηλαλ θαη θάπνηεο πνιηηηθέο ζπδεηήζεηο αλάκεζα ζ’ αλζξψπνπο κε δηαθνξεηηθή πηα πξφζιεςε ησλ γεγνλφησλ θαη ησλ εμειίμεσλ κεηά ηα ηφζα ρξφληα απφζηαζεο, αθνχ εγψ δνχζα ζηελ Ώζήλα θη είρα απνθνπεί ηειείσο απφ ηε γελέζιηα πφιε κνπ. Οη ιφγνη απηήο ηεο απνθνπήο δελ είλαη ηεο ζηηγκήο λ’ αλαθεξζνχλ εδψ Έλα απφ η’ αδέιθηα κνπ είρε θέξεη θη έλα θίιν ηνπ ζηελ παξέα. Σνλ γλψξηζα ακέζσο, κε θνίηαμε θη απηφο, αιιά δελ εηπψζεθε θνπβέληα. Αίπια ήηαλ ε ζνξφο ηεο Μάλαο. ΋κσο ν ζξαζχο δελ θξάηεζε ην ζηφκα ηνπ θιεηζηφ. ΢ε θάπνηεο «θαηλνθαλείο» γη’ απηφλ απφςεηο κνπ, είπα θάηη πνπ ην επζχγξακκν κπαιφ ηνπ ην εηζέπξαμε ζαλ ππνζηήξημε ηεο «επάξαηεο δεμηάο». Έηζη, ρσξίο ζπγθξαηεκφ, κνπ ιέεη: [347]

- Καιά Λεπηέξε απηά ηα ιέεη ε δεμηά! Δίλαη ζσζηό λα ηα ππνζηεξίδεηο θη εζύ; ΢αλ λα δηεξξάγε ν ηειεπηαίνο θινηφο ηνπ εζσηεξηθνχ κνπ εθαηζηείνπ. Βμεξξάγελ. Δ ζπζζσξεκέλε πίθξα κνπ γηα ηελ εμέιημε ησλ πξαγκάησλ ζηε ρψξα βγήθε ζαλ ιάβα θη έπεζε ζηελ θεθαιή ηνπ.

- Καιά πνηνο είζαη εζύ πνπ ζα ραξαθηεξίζεηο ηηο απόςεηο κνπ, ξε παλάζιην ππνθείκελν; Με πνην δηθαίσκα ιεο απηά πνπ ιεο, όηαλ μέξεηο όηη δίπια είλαη ε λεθξή Μάλα κνπ. Δζύ δελ είζαη πνπ πξηλ ηε δηθηαηνξία ήζνπλ παξώλ ζηελ αλάθξηζή κνπ ζηελ Αζθάιεηα θαη ζηγνληάξηδεο ηνλ Γηνηθεηή; Καιά λα ζηα ζπγρσξήζνπκε όια. Ο άλζξσπνο έρεη δηθαίσκα λα θάλεη ιάζε θαη λ’ αιιάδεη. Αιιά λα καο θάλεηο από πάλσ θαη ηνλ ηηκεηή! Δ! ΋ρη. Απηό δελ ην ζεθώλσ. Σζαθίζνπ θαη θύγε από δσ κέζα ζξαζύδεηιν ππαλζξσπάξην! Σα κάδεςε θη έθπγε. Αελ θηάλεη ην θηχζηκν ζ’ απηήο ηεο πνηφηεηαο ησλ αλζξψπσλ. Σν αληηιακβάλνληαη ζαλ ςηράιεο βξνρήο. Θα ρξεηαδφηαλε έλα παξαηεηακέλν ζθακπίιηζκα θαη δηψμηκν πημ- ιαμ . ΋κσο ην γιχησζε γηαηί απηά είλαη πάλσ απφ ηηο ηθαλφηεηεο κνπ. Ο αδειθφο κνπ πνπ ηνλ έθεξε είρε ηελ άπνςε φηη δελ ζπκπεξηθέξζεθα θαιά. Ο ελ ιφγσ θχξηνο ήηαλ ηψξα ζηέιερνο θφκκαηνο ηεο δεκνθξαηηθήο παξάηαμεο νκνηξάπεδνο ηνπ αδειθνχ κνπ. Έηζη εξκελεχηεθε ε πξνζσξηλή ηνπ ππνζηήξημε. Ώξγφηεξα ην γεγνλφο, κε άγλσζην ζε κέλα ηξφπν, γλσζηνπνηήζεθε ζηα αξκφδηα θνκκαηηθά φξγαλα θαη ππήξμε ζησπεξή απνκάθξπλζή ηνπ. Θα κπνξνχζε λα θξαηήζεη ην ζηφκα ηνπ θιεηζηφ. Σίπνηα δε ζα είρε ζπκβεί. Ίζσο λα ηνλ βιέπακε θη απηφλ δαθλνζηεθαλσκέλν εθπξφζσπφ καο ζηε ΐνπιή. Πξψηε θνξά άιισζηε ζα γηλφηαλ θάηη ηέηνην; ΋κσο δελ ην θξάηεζε! Πεο-πεο πίζηεςε κέζα ηνπ φηη δηθαηνχηαη λα ζπκπεξηθέξεηαη φπσο απηφο λνκίδεη. Κάπνηεο ζηηγκέο –φρη πάληα- έξρεηαη ε ψξα ηεο πιεξσκήο ησλ πξάμεψλ ζνπ.

[348]

67. Πεληρξή ζνδηά 1968 … Καηξφο ηνπ ζπείξεηλ... ΍ξεο ζησπήο, κέξεο ζηελαγκψλ, κνλνπάηηα ηνπ ρξφλνπ αλεθνξηθά. Ώγθνκαρεηά κέζα ζην παγεξφ ζθνηάδη. Δ θαξδηά πξφζπκε γηα έλα κήλπκα. Σν απηί θνιιεκέλν ζην ξαδηφθσλν αθνχεη ηηο ζηγαλέο θσλέο, ηα θησρά κελχκαηα ηεο Βπξψπεο. Real Politic πνπ πιεγψλεη. Ραληεβνχ αθξίβεηαο κέζα ζηε λχρηα.

- Οθηώκηζε ζα θαηεβαίλσ ην αξηζηεξό πεδνδξόκην. Να είζαη ζηελ ώξα ζνπ. Αλ δελ έξζσ, ηελ άιιε Σεηάξηε ζην ίδην κέξνο. Όζηεξα γξήγνξν θξχςηκν ζηνπο ηέζζεξηο ηνίρνπο, αληαιιαγή κελπκάησλ, ηα λέα θαζήθνληα, άλνηγκα ηεο θαξδηάο.

- Σν παλό λα πέζεη ηελ παξακνλή ηεο δίθεο. Μαδί κε ηηο ρεηξόγξαθεο πξνθεξύμεηο. Πξόζεμε! Σν θπηίιη λα ζνπ δώζεη ρξόλν λα εμαθαληζηείο. Να δώζνπκε ακέζσο ηελ είδεζε. Θα είλαη έλα κήλπκα πσο ν αγώλαο ζπλερίδεηαη.

- Νηώζσ κεηέσξνο. Σνπ δήηεζα κηα θάιπςε γηα ην θαηλνύξγην ζπίηη. Οξίζακε ξαληεβνύ κα κ’ έζηεζε. ΢πλέβε ηίπνηα ή άιιαμε γλώκε; Υξεηάδεηαη λα βξσ έλα ζπίηη, δε βιέπσ όκσο θσο...

- Πξέπεη λα δώζνπκε λέα θαηεύζπλζε. Να εθκεηαιιεπζνύκε ηε δξάζε κε «λόκηκνπο» αλζξώπνπο. Να θηηάμνπκε επηηξνπέο κέζα ζηηο ζρνιέο. Αηηήκαηα θη αγώλαο γηα ηα πξνβιήκαηα ηνπ ρώξνπ ηνπο. Με ηξόπν. ΋ρη θαηεπζείαλ ζην θιαξί. Αο θπηέςνπκε ην ζπόξν γηα ην αύξην.

- Απνθαηέζηεζα ηελ επαθή κε ηα θνξίηζηα. Ήηαλ απνκνλσκέλα εδώ θαη έμε κήλεο. Πείλαγαλ ζνπ ιέσ. Γελ έρνπλ θη έλα ξνύρν λ’ αιιάμνπλ. Σνπο έδσζα όηη κπνξνύζα. Πξέπεη λα ηα δεη ιίγν ν ήιηνο. Έρνπλ βγάιεη ζππξάθηα ζην πξόζσπν.

- ΢ην άιιν ξαληεβνύ ζα ζνπ θέξσ ηνλ λέν «ΘΟΤΡΗΟ». Γηαθόζηα θνκκάηηα. ΢ην ίδην κέξνο, ηελ ίδηα ώξα. Θα είλαη ηεηξαζέιηδνο κε πξνζσπνγξαθία ηνπ Ρήγα πάλσ αξηζηεξά.

[349]

Δ δσή ζπλερίδεηαη αδηάθνξε. Βξεκηά κέζα ζην πιήζνο. Οη επηζπκίεο αζπληφληζηεο

θπθινθνξνχλ

ζησπειά

ζηνπο

πνιχβνπνπο

δξφκνπο,

θαηαρσληαζκέλεο ζηα βάζε ηεο θαξδηάο. ΢ηα γήπεδα θξαπγέο αθίλδπλεο, δηέμνδνη

ζηε

ζησπή...

Καη

ε

ζπδήηεζε

ζπλερίδεηαη.

Ώξρίζνπλ

ηα

νλεηξνπνιήκαηα. Οη ήρνη ζην δξφκν θνηκνχληαη.

-Θπκάζαη;... Ώλακλήζεηο απφ θαιχηεξεο κέξεο. Γεηο κε ηνλ λνπ γηα φ,ηη ζηεξείζαη ζηελ πξαγκαηηθή δσή. ΢ε ζηηγκέο ιηκνχ ε αλάκλεζε είλαη ζσζίβην. Πξάμε ηνπ ελζηίθηνπ ηεο απηνζπληήξεζεο. Μηα παξηίδα ραξηηά. Υαξάκαηα πηα. ΢ηγαλέο θσλέο κελ ελνριήζνπκε απηνχο πνπ θνηκνχληαη πίζσ απφ ην δηπιαλφ ηνίρν.

- Κνηηαδόκαζηαλ ζπλέρεηα. Έλησζα πσο πξέπεη λα ηεο κηιήζσ. Ζ παξέιαζε κόιηο είρε ηειεηώζεη θη απηή πεξίκελε. ΋κσο δε βξήθα ην ζάξξνο. Σελ έραζα! Πόζεο επθαηξίεο έθπγαλ ζαλ ην λεξό κέζα απ’ ηα δάρηπια. Σε ζπκάκαη αθόκα… Οη ήρνη μχπλεζαλ ζην δξφκν καδί κε ηα πξψηα απηνθίλεηα. Βκείο έρνπκε θάλεη ηε λχρηα κέξα. Μεο ην δσκάηην ηηο ζηγαλέο θσλέο ηηο θφβεη μαθληθά ην θνπδνχλη ηεο εμψπνξηαο. Κφβεηε ε αλάζα, παγψλεη ην αίκα. Μνπγθακάξα. Αελ πεξηκέλνπκε θαλέλαλ. Φνβφκαζηε πσο ν ηξειφο ρηχπνο ηεο θαξδηάο ζα θηάζεη ζην δξφκν… ΋κσο πξέπεη λα είλαη θάηη άιιν. Δ πείξα ιέεη πσο νη ιχθνη δε ζε πξνεηδνπνηνχλ απφ ηελ εμψπνξηα. ΢πάδνπλ ηε πφξηα θαη λα ‘ηνπο θάληεο κπαζηνχλη κπξνζηά ζνπ. Ώλ κ’ αθνινχζεζαλ απφ ην βξάδπ δε ζα καο ράξηδαλ κηα ήζπρε λχρηα. ΋ρη. Πεξλάλε πειψξηα ηα δεπηεξφιεπηα. Κάπνηνο πνπ ζέιεη λα κπεη ζηελ πνιπθαηνηθία, ρηππά αδηάθξηηα ηα θνπδνχληα.

-Έιενο, θίιε κνπ! Μαο ρξσζηάο κηα ιαρηάξα! Μέξεο παξαλνκίαο, κέξεο εξεκηάο. Ώλαδεηάο έλα απνθνχκπη. Ξεπεζκέλνη Ανλ Κηρψηεο ελψ ε δσή ζπλερίδεηαη. Φάρλεηο έλαλ άλζξσπν ζπληνληζκέλν καδί ζνπ. ΢ηνπο γλσζηνχο πξνθαιείο ακεραλία σο θαη θφβν. Αελ ηνπο πιεζηάδεηο πηα.

-Μηα είδεζε... κηα είδεζε! Έιενο πηα! Οη εθεκεξίδεο ηελ άιιε κέξα γεκάηεο κε ην γεγνλφο. Περπαίνη ηίηινη:

[350]

«Ο Θεόο ηεο Διιάδνο», «Απόπεηξα δνινθνλίαο θαηά ηνπ πξσζππνπξγνύ», «΢πλειήθζε ν ιηπνηάθηεο ππνινραγόο Γεώξγηνο Παλαγνύιεο» θαη απφ θάησ γπκλφο κε ην πξφζσπν ηελησκέλν ν Ώιέθνο. Μνπ έξρεηαη λα βάισ ηηο θσλέο.

-Δεε!! δελ είλαη ν Γηώξγνο. Κάλεηε ιάζνο. ΋κσο ζσπαίλσ θαη θιείλνκαη μαλακκέλνο ζην δσκάηην. Ώιέθν ζε ζπκάκαη ζαλ ζήκεξα ζην ζηξαηφπεδν Μ. Ώιεμάλδξνπ ζηελ Ώιεμαλδξνχπνιε. Βίρακε ρσξίζεη ζηελ Κφξηλζν. Μπήθεο ζαλ ζίθνπλαο νδεγψληαο ην θνξηεγφ ησλ ηξηψλ ηεηάξησλ απφ ηελ πχιε ρσξίο ζηάζε. Ο αιθακίηεο ζε θπλεγνχζε κε ηα πφδηα κέρξη ην δηνηθεηήξην. Σν κφλν πνπ έθαλε ήηαλ λα ηξψεη ηε ζθφλε πνπ ζήθσλεο. ΋ηαλ κε δήηεζεο, εγψ ήκνπλ εκεξήζηνο ζθνπφο ζην δηπιαλφ φξρν, έγηλε ζπλαγεξκφο! Βζχ ήξεκνο, απνθαζηζηηθφο, έδηλεο ηελ εληχπσζε πσο έρεηο ηνπο άζζνπο θξπκκέλνπο ζην καλίθη ζνπ. Καη ηνπο αθφπιηδεο. Μέρξη πνπ έζηεηιαλ άλζξσπν λα κε αληηθαηαζηήζεη! Πφζν ην επραξηζηήζεθα ηφηε!! ΋ινη γχξσ ζηα παξάζπξα καο θνίηαδαλ. Καη εζχ νξκεηηθφο θαη παξαζηαηηθφο κνπ έιεγεο ηα λέα ζνπ. Υαιάιη φ,ηη άθνπζα κεηά. Ήζνπλ έλαο άλζξσπνο πνπ κίιεζα θη απηφ κνπ έιεηπε ηφζν! Πνπ είζαη Ώιέθν ηψξα; Πνηεο κεραλέο πνιηνπνηνχλ ην θνξκί ζνπ; Ώλαηξηρίια! ΢ε ζθέθηνκαη, αιιά ζθέθηνκαη θαη ηνλ εαπηφ κνπ... Ννέκβξεο ’68. Αέθα ελλέα ηνπ κήλα πξηλ έλα αθξηβψο ρξφλν καο άθεζε γηα πάληα ν ηπξαγλεκέλνο Παηέξαο. Σψξα νη ιχθνη φξκηζαλ απφ φιεο ηηο κπάληεο. Ώπνθξάδεο κέξεο, ην καξηπξνιφγην ζηηο θαηαθφκβεο θαη ηελ ηαξάηζα ηεο Μπνπκπνπιίλαο. Πελήληα δχν κέξεο, ηέζζεξα θαη κηζφ εθαηνκκχξηα δεπηεξφιεπηα κεηξεκέλα ρηχπν-ρηχπν. Κη χζηεξα ε ζηέπα ηνπ Ώβέξσθ θαη ηνπ Κνξπδαιινχ. Ώλ βξσ κηα επθαηξία ζα ζηα πσ έλα-έλα….

1975 … Καηξφο ηνπ ζεξίδεηλ. Μέξεο θξαπγψλ, ψξεο αιαιαγκψλ. Νηανχιηα, θαξακνχδεο, παξάηεο. Παλδαηζία ήρσλ θαη εηθφλσλ. Υηιηάδεο άλζξσπνη μερχλνληαη ζηνπο δξφκνπο. Οη θφθθηλεο ζεκαίεο κε ζθπξνδξέπαλα αλεκίδνπλ ζηνλ αέξα. Πχξηλνη ιφγνη. Ώγψλεο [351]

ζπλζεκάησλ, πιεηζηεξηαζκφο ζέζεσλ. Σψξα νη ζηγαλέο θσλέο ράλνληαη. Ώληερνχλ παξάμελα. Σν ζπάλην γίλεηαη κφδα θαη πιεκκπξίδεη πλίγνληαο ην ρψξν. Λέμεηο πνπ ςηζπξίδνληαλ απφ κέζα ηψξα ζρίδνπλ ηνλ αέξα. Πεξλάλε πάλσ απφ ηνπο ηνίρνπο, ηξππψλνπλ ζηα ππφγεηα, θηάλνπλ ζηα ξεηηξέ, ζπάδνληαο ηα ηχκπαλα ησλ αλζξψπσλ. ΋ια έγηλαλ ηφζν εχθνια! Βζχ κε ην ζχλδξνκν ηεο ζηέξεζεο είζαη ζαλ ην ςάξη έμσ απφ ηελ γπάια. Νεπξηθέο θσλέο δεηάλε εθδίθεζε, θεθάιηα ζην ηαςί! Καη εζχ; Ώλήκπνξνο λα ληψζεηο ην κίζνο, έζησ έρζξα, γηα ηνπο ιχθνπο πνπ ζε πνδνπάηεζαλ. Μφλν δεηάο λα εξεπλήζεηο ην αλεμηρλίαζην ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ, ηε κπζηεξηαθή χπαξμε πνπ θξχβεη ν άλζξσπνο κέζα ηνπ. Ώπηφο πνπ κπνξεί λα αγαπά θαη ζπγρξφλσο λα ηζνπεδψλεη. Πψο βξίζθεη ηε δχλακε θαη επηδεί Θεέ κνπ; Πνηα παξάμελε ζχλζεζε ηνλ θξαηάεη ζηε δσή! Βζχ κφλνο κέζα ζην πιήζνο, πνπ γεκίδεη ηελ άζθαιην. Πνην ζηίγκα, πνηνπ πξνπαηνξηθνχ ακαξηήκαηνο ζε θάλεη αδηάιπην ζ’ φια ηα θνηλσληθά δηαιχκαηα; Ση επηηέινπο ζέιεηο, άλζξσπέ κνπ; Βίζαη έλα μέλν ζψκα πνπ ζλνκπάξεη. Καιχηεξα κε κηιάο. Βίζαη εθηφο ηεο ινγηθήο ησλ θαηξψλ. ΢ήκεξα απαηηείηαη έπαξζε αηζζεκάησλ, δηάπιαηα ςειά νη ζεκαίεο. ΋,ηη δελ θαηαθηήζεθε φια ηα ρξφληα ηψξα, ηψξα πξέπεη λα θαηαθηεζεί. Βκπξφο πξνρσξείηε, πξνρσξείηε. Βζχ μέλνο κέζα ζην πιήζνο. Κξαηάεη κηα ζηάζε πνπ ζ’ εθλεπξίδεη. Αελ ζνπ απαληά. Μφλν ζε θνηηάδεη ζα ραδφο. Μήπσο λνκίδεη φηη έηζη ζα θξχςεη ηελ θνχξαζε ηνπ; Σνλ θαηαιαβαίλσ, κεγάισζε θαη έζπαζε πηα.

-

Γελ βαξηέζαη, έηζη είλαη απηνί. Ννκίδνπλ πσο έπηαζαλ ηνπ πάπα η’

αξρίδηα. ΋κσο ζα ηα πνύκε από δσ θαη πέξα.

-Σνπ έδσζα λα θαηαιάβεη. Σνλ ζηξίκσμα θαη δελ κπνξνύζε, λα πεη θνπβέληα. ΋ρη, ζα ηνλ άθελα. Να ζπέξλεη ηελ εηηνπάζεηα ζε ζηηγκέο πνπ ην θίλεκα είλαη ζε άλνδν. Πάλε απηά, δε πεξλάλε πηα!

[352]

Λεο θαη ηίπνηα δε ζπλέβε. Σφζν λεξφ, ηφζε βξνρή θη απηνί ζηεγλνί θαη αδηάβξνρνη. Λέλε πσο ε ηζηνξία δελ επαλαιακβάλεηαη. ΢σζηά! Ώπιψο ζπλερίδεη κε ηνλ ηξφπν ηεο λα θαηαγξάθεη γεγνλφηα πνπ έξρνληαη θαη επαλέξρνληαη κε ηε ξίδα ηνπο αλαιινίσηε ζην δηάβα ηνπ ρξφλνπ. Ση είλαη αιήζεηα δηθαίσζε; Δ θαζνιηθή θαηάθαζε ή ε κνλαμηά κέζα ζην πιήζνο; Μήπσο ην ζξάζνο είλαη ην θιεηδί πνπ αλνίγεη ην δξφκν; Πφηε ε ζησπή επηηέινπο λίθεζε; Πνηέ! Πάληνηε ηε ζρίδεη έλαο ζφξπβνο! Δ πξνζθνξά είλαη αγάπε ζην αλψλπκν πιήζνο;

Με ελνριεί απηή ε

απξφζσπε αγάπε. Δ αγάπε πξέπεη λα μεθηλάεη απφ ηηο πεγέο ηεο. Ώγάπε γηα ηε κέξα πνπ μεκεξψλεη, ην θίιεκα ηνπ άλζνπο κε ηελ πξσηλή δξνζνζηαιίδα, ηηο θσλνχιεο ησλ παηδηψλ. Δ γιπθηά κνξθή απηήο πνπ κεγαιψλεη κέζα ηεο κηα λέα δσή. Δ αγάπε ζηελ απξφζσπε αλζξσπφηεηα είλαη κηα αθίλεηε κνξθή, έλα έθζεκα ζηα κνπζεία γηα ηνπο ηνπξίζηεο... Νηψζσ ηφζν αλήκπνξνο κπξνζηά ηνπο, ζρεδφλ έλνρνο. Βίλαη ε ακβιπκκέλε κλήκε ή έλαο ηξφπνο πξνζσπηθήο επηβίσζεο; Υξηζηέ κνπ, πνηα είλαη ε πξψηε χιε πνπ ηνπο έπιαζε; Βγψ ζπαξάζζνκαη απφ πξνβιήκαηα θη απηνί έρνπλ κηα απηάξθεηα πνπ κε ζνθάξεη. Ση ζηξαβφ πάεη κε κέλα; Υξεηάδνκαη αδήξηηα έλα λέν ζχζηεκα απηνάκπλαο γηα λα επηδήζσ. Έραζα ηελ επηθνηλσλία κε ηνπο αλζξψπνπο. Βίλαη ζχκπησκα πξνζσπηθφ ή ραξαθηεξηζηηθφ ηεο επνρήο; ΐιέπεηο αλζξψπνπο, κηιάο, γειάο, ζπδεηάο, ιεο αζηεία αιιά παξ’ φια απηά εθείλε ε παιηά ζρέζε, πνπ αλνίγεηο ηελ θαξδηά ζνπ, πνπ κνηξάδεζαη ηνπο θαεκνχο θαη ηηο ραξέο ζνπ, πέξαζε αλεπηζηξεπηί. Αηάινγνη θνπθψλ, άλζξσπνη ηακπνπξσκέλνη πίζσ απφ θαηαζηαιαγκέλεο απφςεηο, αληαιιάζζνπλ θνληαξνρηππήκαηα. Έρνπκε πάςεη λα είκαζηε αθξναηέο. Βίλαη έλαο ξφινο ζπάληνο ζε κεγάινπο. Μφλν ζε παηδηά ζα ηνλ βξεηο. Να ξσηάλε θαη λα ξνπθάλε ηηο απαληήζεηο ζνπ. Θέισ λα αλαθαιχςσ πάιη ηνλ εαπηφ κνπ. Σνλ θαηαζπαηάιεζα κέζα ζηηο ζπλεδξηάζεηο, ζηηο νινκέιεηεο, ζηηο θξαπγέο ησλ ζπλζεκάησλ, ζηα θπλεγεηά θιέθηεο θη αζηπλφκνη.

[353]

Έρσ κέζα κνπ πνιιέο πιεγέο. Γηα λα ηηο γηάλσ ρξεηάδνκαη βφηαλα, βφηαλα παξζέλνπ ιηβαδηνχ. Πίζσ ζηηο πεγέο ινηπφλ, εθεί πνπ ηα πξψηα ξπάθηα δεκηνπξγνχληαη, εθεί πνπ ην λεξφ αθνπκπάεη ζην έδαθνο, ην ηξίβεη, ην παίξλεη καδί ηνπ. Ώκπαξσζήθακε ζηε βεβαηφηεηα ηνπ δίθηνπ καο θη φηαλ δηαβήθακε ζπκπιεγάδεο ηνπ κίζνπο, εμνθείιακε. Σφηε πήξακε ζέζεηο κάρεο ζ’ έλα παηρλίδη κε ζεκαδεκέλε ηξάπνπια. Γίλακε ηφζν εχθνια νπαδνί ιεο θη ήκαζηαλ γελλεκέλνη γηα ηνχην. ΢ην πξψην παδάξη πνπ ζπλαληήζακε, πνπιήζακε ηηο αηζζήζεηο καο γηα έλα πηλάθην θαθήο. ΢ηνλ έξαλν πνπ δεηήζεθε αξθνχζε λα δψζνπκε ην έλα καο ρέξη. Μα εκείο δψζακε θαη ηελ θαξδηά καο. Θέισ ηε κέζε νδφ. Οχηε εθείλνλ πνπ θπλεγά αζζκαίλνληαο ηελ επαλάζηαζε πνπ φιν θαη δελ έξρεηαη, αλαζηέιινληαο ζ’ απηφ ην θπλεγεηφ φια ηα αλζξψπηλά ηνπ ζηνηρεία. Οχηε φκσο θαη εθείλνλ πνπ πηζηεχεη φηη ε νπνηαδήπνηε ελαζρφιεζε κε απηά είλαη ρακέλνο ρξφλνο. Πνπ ζέιεη λα δήζεη καθξηά θη έμσ απφ απηά αγλνψληαο φηη ηνλ νξίδνληα ησλ θηλήζεσλ ηνπ, ην παηρλίδη ηεο δσήο θαζνξίδεηαη ζέιεηο δε ζέιεηο απφ ηελ πνξεία ηεο θνηλσληθήο εμέιημεο. Σν αληίζεην είλαη ζηξνπζνθακειηζκφο ή άγλνηα. Θέισ λα είκαη ν κέζνο άλζξσπνο θξπκκέλνο κέζα ζην αλψλπκν πιήζνο. Ώληηπαζψ ηε βξψκηθε ζάιαζζα, ηα ρακειά βαξνκεηξηθά ζπζηήκαηα, ηε γπλαηθεία ζεκλνηπθία, ην γεξκαληθφ κηιηηαξηζκφ. Μ’ αξέζνπλ νη θξνθάιεο ζηε ζάιαζζα, ηα αζηπλνκηθά κπζηζηνξήκαηα, ε αίζζεζε ηνπ ρηνχκνξ, ην γήπεδν ηεο ΏΒΚ, ν κεγάινο ΢ηέιηνο Καδαληδίδεο. Μ’ ελνρινχλ νη νπξέο ζηε ζηάζε, ε απηάξθεηα ζην πξφζσπν, ηα ηέιεηα ζπζηήκαηα, ηα απηνθίλεηα ζην πεδνδξφκην. Πξέπεη λα ζψζσ ηε ιίγε αλζξσπηά πνπ έκεηλε κέζα κνπ. Ώλ δελ πξνζέμσ ζε ιίγν ζα κείλεη ην ηίπνηε.

[354]

68.

Σν καιαθό ππνγάζηξην

Βθείλε ηελ επνρή ήκνπλα, ν «κηθξφο» ζην θαθελείν ηεο γεηηνληάο. Ήηαλ έλα θαθελείν ηεο γεηηνληάο. Σν πξσί ε θίλεζε ήηαλ κηθξή. Λίγνη θαθέδεο, θάλα ραξηί θαη ηάβιη. Αελ θάλαλε ζπγθέληξσζε ηίπνηα ξεκάιηα. Σν επάγγεικα απηφ ήηαλ ζηε γεηηνληά καο πνιπηέιεηα. Δ ζπλνηθία ην πξσί ζρεδφλ άδεηαδε. Άληξεο, γπλαίθεο αθφκα θαη παηδηά πξηλ ν ήιηνο μεκπηίζεη γηφκηζαλ ηνλ θεληξηθφ δξφκν, ην «Φαξδχ» φπσο ην ιέγακε θαη πνδαξφδξνκν πεξλνχζαλ ηηο γέθπξεο ηνπ Κξαπζίδσλα γηα λα θηάζνπλ ζηηο θάκπξηθεο θαη ηηο θαπλαπνζήθεο ηεο θάησ πφιεο. Γηα φινπο, εδψ πάλσ ζην ζπλνηθηζκφ, ην κεξνθάκαην ήηαλ καδί ζεφο θαη δηάνινο. Έηζη πειάηεο έκελαλ θάηη καγαδάηνξεο θαη καζηφξνη απφ ηα γχξσ καγαδηά, πνπ ην πξσί βαξνχζαλ κχγεο. Αε ιέσ γηα ηνλ κπαθάιε ή ηνλ θνχξλαξε πνπ έπξεπε λα είλαη ζπλερψο ζην πφζην ηνπο. Ήηαλ φκσο ν δηπιαλφο ςηιηθαηδήο, ν θαλαξηδήο απέλαληη, ν πνδειαηάο πην πέξα θη ν μπιάο πνπ ην θαινθαίξη κε ηηο αλαδνπιεηέο θνιινχζε κηα επηγξαθή «ΠΟΛΖΣΔ ΠΑΓΟ΢» θη έβγαδε ην κεξνθάκαην. Αε ήζειαλ παξαθάιηα γηα λα ζηξσζνχλε. ΢ηηο νθηψ ην πξσί λα ‘ηνπο γχξσ απφ ην ηξίπνδν ηξαπέδη ηελ έζηελαλ θαλνληθά. Ώλ μέπεθηε θαλέλαο πειάηεο, ηνπο άθνπγεο...

-΢ηάζνπ θπξά-΢ηάζα κνπ. Έλα ιεθηάθη θη έθηαζα... Ώπηέο ηηο ψξεο έθαλα ην θαιχηεξν ράδη δίπια ηνπο. Δ δνπιεηά ήηαλ ιίγε θαη κπνξνχζα λα ηελ αξάμσ γηα ιίγν θνληά ηνπο. Καη ιέσ ιίγν γηαηί κε ηελ πξψηε ζηξαβνξημηά εγψ ήκνπλ ν θηαίρηεο γηα φια ηα βάξεηα ηνπ θφζκνπ...

-Νηξίηζα ξόδη... πάξε ηα βξσκνπόδαξά ζνπ.

-Άληε θαηέβαζε ηε δξαρκή ηνπ θαθέ ξε! Βίρα θαη εγψ κηα γισζζίηζα ξνδάλη.

-Φύγε ξε κόκνιν κε ζην θέξσ θνιάξν...

[355]

Μα εγψ ελληά ην έρεη ν κήλαο. Καη δελ έθηαλε απηφ. Έβαδα θαη ην ρεξάθη κνπ λα δείμσ θάηη ν έμππλνο. Καη ηφηε ε ζβεξθηά έπεθηε ζίγνπξα. Έηζη ηξψγακε ην πξσηλφ. Σν απφγεπκα άξρηδε ην ληαξαβέξη. Να πνηίζσ ηελ απιή, λα βάισ κηα ηάμε ζηα ηξαπέδηα, ηηο αιαηηέξεο ζηε ζέζε ηνπο. Σν ζνχξνππν λα είκαζηε έηνηκνη γηα ηνπο πειάηεο. Φνξνχζα κηα πνδηά δεκέλε ζηε κέζε. Πάλσ ηηο είρε φιεο ηηο βξσκηέο ηεο ίξηδαο. Έλα κνιχβη ζη’ απηί θη έλα κπινθάθη ζηελ ηζέπε. Ήκνπλ πνιπάζρνινο. Βίρα δέθα ηξαπέδηα πάλσ κνπ. Σν αθεληηθφ, ν θπξ-Μήηζνο, πίζσ απφ ηνλ πάγθν εηνίκαδε ηηο παξαγγειίεο. Ανχιεπε κε ην δηθφ ηνπ ηξφπν. Με ην πάζν ηνπ ζα έιεγε έλαο ηξίηνο. ΋κσο δελ ήηαλ έηζη. Ο θπξ-Μήηζνο κπνξνχζε θαη ηε δηπιή δνπιεηά λα βγάιεη ρσξίο λα ράζεη εθείλν ην ήξεκν, ην ηεξνηειεζηηθφ ηνπ χθνο. Κη έλησζε έηζη. Ήηαλ αθεληηθφ ζηε δνπιεηά ηνπ. Με φλνκα πνιχ ςειά γηα ην ληφπην ηζίπνπξν, ην ηπξλαβίηηθν νχδν αιιά θπξίσο γηα ηα κεδειίθηα ηνπ. Σν ρηππεκέλν θαη μεξνςεκέλν ζηνλ ήιην ρηαπνδάθη πνπ ην έβαδε ιίγν ζηε ζράξα λα ηζνπξνπθιηζηεί θαη ζηε ζπλέρεηα ην πεξηέινπδε κε μχδη, γηλφηαλ έλαο κεδέο ηακάκ κε ην ηζίπνπξν. Μεδέο μαθνπζηφο θαη ζηελ θάησ πφιε. Αελ ήηαλ ζπάλην λα έξρνληαη κνπζηεξήδεο θαη απφ θεη. Ο θπξ-Μήηζνο ήηαλ έλαο άλζξσπνο ληφκπξνο θαη ζηαξάηνο. Αε ζήθσλε κχγα ζην ζπαζί ηνπ. Βίρε ηνλ ληνξφ ηνπ θαη δε ζήθσλε θνπβέληα. ΋ια έπξεπε λα γίλνληαη φπσο απηφο πίζηεπε. Ώληξίθηα θαη ζσζηά! ΋κσο εδψ καδεχνληαλ θάζε θαξπδηάο θαξχδη θαη δελ ήηαλ εχθνιν θαη κπνξεηφ λα ρσξέζνπλ φινη ζηα θαινχπηα ηνπ. Ο θπξ-Μήηζνο ην «ν πειάηεο έρεη πάληα δίθην» ην είρε πεηάμεη ζηα ζθνππίδηα. Σειηθά έκεηλε κε αιψβεηεο ηηο αξρέο, αιιά κε ιίγνπο πειάηεο. Δ αμηνπξέπεηα φκσο έκεηλε νιφθιεξε αμηνπξέπεηα. Γηα λα θαηαιάβεηε ζαο αλαθέξσ θαη ηνχην ην επεηζφδην. Έλα απφγεπκα ήξζε ζην θαθελείν έλαο κπαζθίλαο λα πηεη έλα γιπθχ βξαζηφ. Μφιηο κ’ έπηαζε ην κάηη ηνπ, κνπ έδσζε κηα ζθαιηάξα πνπ κνπ ήξζε ν νπξαλφο ζθνληχιη. Σν γηαηί πνηέ δελ ην μεθαζάξηζα.

[356]

Μα έλαο ρσξνθχιαθαο εθείλε ηελ επνρή ήηαλ ζσζηφο αθέληεο ζην ρψξν ηνπ. Εδηαίηεξα ζηνπο καγαδάηνξεο πνπ κ’ έλα γξάςηκν ηνπο έθαηγε ηε γνχλα: -

Γελ άζπξηζεο ρζεο ην πεδνδξόκην.

-

Έξημεο βξώκηθα λεξά ζην δξόκν.

-

Έθιεηζεο δπν ιεθηά αξγόηεξα. Υίιηεο αηηίεο κπνξνχζαλ λα βξεζνχλ ή θαη λα εθεπξεζνχλ γηα λα πέζεη ην

πξφζηηκν. Βίλαη κεγάιν πξάκα ε εμνπζία ζηνλ άλζξσπν, θίιε κνπ! Σνπ δίλεη έλα κέηξν κπφη παξαπάλσ! Ση ήηαλ φκσο λα κνπ δψζεη ην ραζηνχθη. Ο θπξ-Μήηζνο έγηλε ζεξηφ αλήκεξν. Καηαθφθθηλνο κε ηα ρέξηα ζηε κέζε ηνπ είπε γηνκάηνο ζπκφ: -Άθνπζε ρσξνθύιαθα. Δδώ δελ είλαη δξόκνο. Αλ είζαη κεζπζκέλνο, ηα μεξαηά ζνπ αιινύ. Σν παηδί είλαη ηνπ καγαδηνύ θη άκα ην μαλαθάλεηο ζα ζε πεηάμσ έμσ ζην πη θαη θη. Ο κπαζθίλαο αζπλήζηζηνο ζε ηέηνην κπάζηκν έβαιε ηελ νπξά ζηα ζθέιηα.

-Κπξ-Μήηζν δελ ήζεια λα ζε πξνζβάιισ. Ο κπάζηαξδνο κνπ έβγαιε γιώζζα πξνρηέο ζηελ ζθνπηά. Βγψ γηνκάηνο ιχζζα είρα ινπθάμεη αλίζρπξνο ζε κηα γσληά. ΋κσο ηνλ θπξΜήηζν ηνλ έβαια κέζα ζηελ θαξδηά κνπ. Με ζηήξημε φ,ηη θαη λα πεηο θη απηφ ήηαλ ήδε πνιχ. Σν βξάδπ ηα θαξαθάθηα πεγαηλνέξρνληαλ. Γχξσ απφ ηα ηξαπέδηα άλνηγαλ ζπδεηήζεηο γηα φια ηα πξάγκαηα ηνπ θφζκνπ. Βκέλα δε κνπ έκελε θαηξφο γηα ζθέςε. Δ δνπιεηά κ’ απνξξνθνχζε. Ο θπξ-Μήηζνο φκσο – πσο ηα θαηάθεξλε αιήζεηα – είρε η’ απηί ηελησκέλν ζαλ ιαγσληθφ θη άξπαδε απφ παληνχ θνπβέληεο. ΢ην καγαδί απ’ έμσ είρε θξεκαζκέλεο θάηη πειψξηεο θνπδνχλεο. Άγλσζην πσο έπεζαλ εδψ ηέηνηα πξάγκαηα πνπ ζχκηδαλ ζηάλε θαη βνζθνχο. Μ’ έλα πνιχπινθν ζχζηεκα – θνξδφλη, θνξδνλάθη – κπνξνχζε λα ηα θαλνλαξρεί απφ κέζα. Έηζη κφιηο η’ απηί ηνπ άξπαδε θάλα ρνληξφ, ηξάβαγε ηα θνξδφληα θη ε γεηηνληά φιε γέκηδε κε ηα Νηίγθ-Νηάγθ ησλ θνπδνπληψλ.

[357]

Οη λνηθνθπξέο ζηα δηπιαλά ζπίηηα ηφηε έιεγαλ: -Πάιη θάπνηνο ιέεη ςέκαηα. Σα θνπδνύληα αθνύγνληαη. Ο θπξ-Μήηζνο κ’ έλα πξφζσπν γηνκάην ηιαξφηεηα ην ραηξφηαλ κε ηε ςπρή ηνπ. Βκέλα δε κνπ άξεζε θαζφινπ ηνχηε ε θάκπξηθα. Γηαηί κηα θνξά ην ηξάβεμε θαη γηα ηνλ γέξν κνπ πνπ θάηη είπε. Ώπηφ δε κνπ έθεπγε κε ηίπνηα. Σν βεξεζέ ήηαλ θαλφλαο ζηε γεηηνληά καο. Ώιινίκνλν ζην καγαδί πνπ δνχιεπε κφλν «ηνηο κεηξεηνίο». ΋ινη νη πειάηεο ήηαλ εξγαηηά πνπ πηάλαλε ζηα ρέξηα ηνπο ιεπηά κφλν η’ απφγεπκα ηνπ ΢αββάηνπ θαη ζε κηα ψξα – άληε ζηνλ κπαθάιε, άληε ζηνλ θνχξλαξε, άληε ζηνλ έκπνξα – δελ έκελε πεληάξα ηζαθηζηή. Ο θπξ-Μήηζνο είρε έλαλ πξσηφηππν ηξφπν λα κελ παγψλνπλ ηα βεξεζέδηα. Σα έγξαθε ζ’ έλα πίλαθα κε ηεκπεζίξη θη είρε πεξάζεη πνλεξά ηελ άπνςε πσο δελ είλαη αληξίθην λα είζαη θεη πάλσ. Άληε λα θάλεηο δηαθνξεηηθά. ΢αλ πεξλνχζε ε ψξα έζπαγε ε δνπιεηά. Έκελαλ δπν-ηξεηο παξέεο θαη ηφηε άξαδα ζηελ θαξέθια θαη ηνπο άθνπγα. Καη ηη δελ άθνπγα! Β! ινηπφλ ζε κηα ηέηνηα ζπδήηεζε κηα θξάζε ήξζε θαη κνπ θφιιεζε ζα ζηξείδη ζην κπαιφ... Σν καιαθφ ππνγάζηξην! Αελ έπηαζα πνιιά. Γηα ηνλ πφιεκν κηινχζαλ. Ώξγφηεξα ηα έθεξα ζε κηα ηάμε ζην κπαιφ κνπ. Σν καιαθφ ην θαηαιάβαηλα. Βίρα πνιιά πξάγκαηα γηα λα έρσ ηελ εηθφλα ηνπο. Να! ΢αλ βπδηά ηεο Ώξγπξψο πνπ ηα έπηαζα κηα Κπξηαθή ζην κπάλην. Ώπηά ήηαλ καιαθά. Βίρακε πάεη νηθνγελεηαθψο. Δ Ώξγπξψ άκαζε κε ηε ζάιαζζα θνβφηαλ ην λεξφ, φπσο ν δηάνινο ην ιηβάλη. Εππφηεο απφ ηα γελλνθάζθηα ηνπ ν άληξαο, αλέιαβα εγψ λα ηεο κάζσ κπάλην. Κη φπσο ηελ έπηαζα, θαηά ιάζνο – κάξηπξάο κνπ ε γιπθηά Μαγδαιελή – ην ρέξη κνπ θεη πνπ ηελ θξαηνχζα, ρψζεθε κεο ηνλ θφξθν ηεο θάησ απφ ην ιεπηφ θνκπηλαηδφλ. Ήηαλ δπν ρξφληα κεγαιχηεξή κνπ θαη ε αθηιφηηκε δελ έβγαιε κηιηά. Μνπ έξημε έλα βιέκκα γιαξφ θη είπε: - Βάζηα κε... Με κ’ αθήζεηο... βάζηα κε. Μα θαη ρσξίο λα κνπ ην πεη εγψ ζα ηελ θξάηαγα κέρξη λα ιηπνζπκήζσ.

[358]

΋κσο ε επηπρία κνπ δελ θξάηεζε πνιχ. Έλα θχκα ήξζε θαη ηεο έθιεηζε ην ζηφκα. ΢εθψζεθε φξζηα θαη έβερε, έβερε ζπλέρεηα λα βγάιεη ηελ αικχξα πνπ θαηάπηε. Βγψ ηεο έιεγα: - Έια κσξή πάιη. Έηζη ζα κάζεηο! Μα απηή ηίπνηα. Βίρε κπεη κέζα ηεο ν θφβνο. Ώρ! Καη λα ήκνπλα ιίγν κεγαιχηεξνο, λα ηελ αξπάμσ απφ ηα καιιηά θαη λα ηελ αλαζθειψζσ κε ην δφξη. Μα ήκνπλ κηθξφο ν έξεκνο θη άκαζνο κε ηε γπλαίθα. Σν καιαθφ ην ήμεξα ινηπφλ. Αελ ρσξνχζε θακηά ακθηβνιία. Ήηαλ ζαλ ηα βπδηά ηεο Ώξγπξψο. ΋κσο εθείλν ην ππνγάζηξην δε κνπ έιεγε ηίπνηα. ΋ρη πσο ήκνπλ θακηά αγαζφπαπηα. Σν ιεμηιφγηφ κνπ πιαζκέλν κέζα ζηνπο δσληαλνχο θη επηθίλδπλνπο δξφκνπο ηεο γεηηνληάο, είρε ιέμεηο πνπ ζα ζφθαξαλ ηνλ ίδην ην δηάνιν. Σν ππνγάζηξην δελ άλαβε θαλέλα ιακπάθη κέζα κνπ. Σν γπξφθεξλα απφ δσ θη απφ θεη κα ηίπνηα. Έκελε κηα άγλσζηε ιέμε θαη δε ξσηνχζα αξηζηεξά θαη δεμηά. Βίρα θαη εγψ ην θηιφηηκφ κνπ. Έηζη απηή ε ιέμε έκεηλε κ’ έλα εξσηεκαηηθφ ζην ηέινο ηεο ζε κηα γσλίηζα ηνπ κπαινχ κνπ γηα λα βγεη πάιη κε ηελ πξψηε επθαηξία. ΋ια ηα ρξφληα έθαηγε κέζα κνπ ζπλέρεηα έλαο θνχξλνο ρσξίο εγψ λα ην θαηαιαβαίλσ. Ώπηή ε θσηηά έβαδε ζηελ κπάληα αζπλείδεηα φιν ην πιηθφ πνπ αχξην ζα είρα λα ρηίζσ ην δξφκν κνπ. Σψξα, πνπ ηα μαλαθέξλσ ζην κπαιφ κνπ ιέσ πσο πξάγκαηη θάηη ακπδξέο αλακλήζεηο, θάπνηα ζθφξπηα πεξηζηαηηθά, κηα αφξηζηε κα ηφζν ζθιεξή αηκφζθαηξα, άθεζαλ κέζα κνπ θάηη ζεκαληηθφ Ο θπξ-Θφδσξαο πνπ κ’ έζηειλε θάζε ηφζν ζην πεξίπηεξν λα πάξσ ηελ εθεκεξίδα.

-Καη άθνπ! Να ηνπ πεηο, ηε θεκεξίδα ηνπ θπξ-Θόδσξνπ. Να ηε θέξεηο όπσο ζηε δώζεη. Ο πεξηπηεξάο ζηε γέθπξα ηελ άξπαδε απφ δίπια ηνπ θαη πξηλ κνπ ηε δψζεη ηε δίπισλε θαη ηελ μαλαδίπισλε.

[359]

Σν βιέκκα ηνπ Γηψξγε ηνπ θίινπ κνπ φηαλ ήξζαλ λα πάξνπλ ηνλ παηέξα ηνπ, αθήλνληαο πίζσ γπλαίθα θαη ηέζζεξα έξκα παηδηά. Σνπ Γηψξγε πνπ ήζειε λα έξζεη καδί κνπ ζην γπκλάζην θαη δελ κπφξεζε, ηνπ ςσξνπεξήθαλνπ πνπ δελ έπαηξλε ηε κηζή θέηα πνπ ε Μάλα κνπ ηελ είρε αιείςεη κε ζάιηζα. Σν θιάκα ηεο ζείαο Μαξηγνχιαο γηα ηνλ Γηάλλν ηεο, πνπ κφιηο κ’ έβιεπε έβαδε ηα θιάκαηα θη έιεγε: -Αρ κσξέ, έηζη ήηαλ κηθξόο θη ν Γηάλλνο κνπ. Ο Θεόο λα ζε θπιάεη γηέ κνπ από ην θαθό. Σε Μάλα κνπ, πνπ ηξηάληα νιάθεξα ρξφληα κεηά ηελ θαηαζηξνθή δε κπνξνχζε λα μεράζεη πσο κπξνζηά ζηα κάηηα ηεο νη ηζέηεο έζθαμαλ ηνπο ζπγγελείο ηεο θαη ζθφησζαλ ζε κάρε ηνλ αδεξθφ ηεο. Πνπ έζηειλε αθφκα θαηάξεο ζ’ απηνχο πνπ ηνπο μεζήθσζαλ. Σα κάηηα ηεο γηφκηδαλ «γιχθα» φηαλ κίιαγε γηα ηα «κέξε» ηεο, γηα ην ηφπν ηεο.

-Σν ππόγεην καο, γηέ κνπ, είρε ηνπ θόζκνπ ηα θαιά. Να, ηώξα ζα ζνπ έβγαδα έλα πηάην κε θαξύδηα θαη κέιη λα γιπθαηλόζνπλ ιίγν... Μα ηώξα πνύ; Γχξσ καο δνχζε έλαο θφζκνο πνπ δελ είρε δηαβάζεη γηα λα κάζεη, αιιά πνπ πάλσ ζην πεηζί ηνπ δηάβαδεο κηα δσή απφ πνιέκνπο, ρακνχο θαη ζηεξήζεηο. Μφλν εδψ θαη εθεί κηθξέο λεζίδεο ραξάο ζηνλ σθεαλφ ηεο δπζηπρίαο. ΢πγθεθξηκέλε πνιηηηθή δσή δελ είρε. Αελ έιησλε γη’ απηά. Μπνξνχζε λα δήζεη θαη ρσξίο ηελ έγλνηα ηνπο. Ξχπλαγε κφλν φηαλ ήηαλ λα βγάιεη ηνπο βνπιεπηάδεο θαη ηφηε γηνκάηνο θαξδηνρηχπη κε δηαβάζνπλ ζηα κάηηα πσο έρεη ην «πεξηζηέξη ζηνλ θόξθν» ηνπ, πήγαηλε λα ξίμεη έλα ζηαπξφ κε κηα αφξηζηε ζπγθερπκέλε ειπίδα ζην κπαιφ ηνπ πσο θάπνηε ζα έξζνπλ θαιχηεξεο κέξεο. Βγψ φκσο, φηαλ κεγάισζα ιίγν άξρηζα λα ιηψλσ γη’ απηά φπσο ν Γηάλλνο ηεο ζείαο Μαξηγνχιαο πνπ ηνπ έκνηαδα ηφζν θαη πέξαζα ηα κνλνπάηηα πνπ νδεγνχλ ζην ιαβχξηλζν πνπ έρεη ηνλ Μηλψηαπξν, κφλν πνπ ε Ώξηάδλε γέξαζε πηα θαη βαξέζεθε λα θξαηά ην ζσηήξην λήκα. Καη δηάβαζα... Ώπηφ ην δηάβαζκα καδί κ’ φιε ηελ πξνζσπηθή πξνδηάζεζε πνπ είρε θηηζηεί κέζα κνπ θαζφξηζαλ ην δξφκν

[360]

κνπ. Αε ιέσ, «ηαμηθφ έλζηηθην» γηαηί είλαη κηα εχθνιε απάληεζε ζ’ έλα πξφβιεκα πνιχ πην ζχλζεην, έλα πξφβιεκα πξνζσπηθφ θαη γηαηί φρη αξθεηά ςπρνινγηθφ. Βθεί αλάκεζα ζηα δηαβάζκαηα έιπζα θαη ηελ παιηά κνπ απνξία... Σν καιαθφ ππνγάζηξην. Βθείλε ε ηεηξαπέξαηε αιεπνχ ηεο γεξαηάο Ώιβηφλαο, ν Σζφξηζηι, ην είρε πεη. Δ πιεζσξηθή πξνζσπηθφηεηα πνπ έβαιε ηε ζθξαγίδα ηεο ζηνλ ηειεπηαίν κεγάιν πφιεκν. ΢ηελ παηξίδα καο φκσο απηή ε ζθξαγίδα αληί κε κειάλη γξάθηεθε κε αίκα. Ώίκα αδειθψλ, γηνπ θαη παηέξα, γείηνλα θαη παηξηψηε πνπ είδε ν έλαο ηνλ άιιν ζα ζαλάζηκν ερζξφ. Βίραλ θαζίζεη ζ’ έλα ηξαπέδη νη κεγάινη ηεο Γεο θη άπισζαλ φιν ηνλ θφζκν πάλσ ζ’ απηφ. Άξπαμε ν θαζέλαο κηα κεγάιε ςαιίδα θη άξρηζε λα θφβεη ην θνκκάηη ηνπ. Ο θφζκνο καο βξέζεθε αλάκεζα ζηηο ςαιηδηέο. Μηζνί απφ εδψ κηζνί απφ εθεί λα θνληαξνρηππηνχληαη κε πάζνο θαη ιχζζα, ελψ ε ςαιίδα αλεβνθαηέβαηλε ζεξίδνληαο θνξκηά, γεκίδνληαο κε δάθξπα θαη αίκα, κε κίζε – πξνπάλησλ κίζε – ηελ ηάθξν πνπ νινέλα βάζαηλε αλάκεζά ηνπο. Καη φια απηά γηα κηα ππφζεζε ιπκέλε θαη εθ ησλ πξνηέξσλ θαζνξηζκέλε. Ήξζαλ νη ληθεηέο, ήξζαλ νη εηηεκέλνη. Μα πάλσ απφ φια έκεηλε κηα ρψξα κε πιεγέο ζθνηεηλέο θαη θαηάλνηρηεο. Πάλσ ζ’ απηέο ηηο πιεγέο, εκείο πνπ δελ είρακε πξνζσπηθή εηζθνξά ζην θφξν ηνπ αίκαηνο, ακέηνρνη θη’ άκνηξνη απηψλ ησλ θαηαζηάζεσλ, πήγακε λ’ αλαζηήζνπκε ηα εθεβηθά καο φλεηξα. Καη ην πηζηεχακε πσο κπνξνχζακε. Νηψζακε ζαλ ην ππνγάζηξην απηνχ ηνπ θφζκνπ. Ση φκνξθε θαη δπλαηή ζθέςε! Ναη, έηζη ληψζακε, αιήζεηα! Ώιιά πφζν δνχζακε ζηα ζχλλεθα! Ώλάκεζα ζηηο ζπκπιεγάδεο ηνπ κίζνπο ήξζαλ λα ζπληξηβνχλ ηα φλεηξα πνπ ηα είρακε ινχζεη κε παλαλζξψπηλα ηδαληθά. Σψξα, πνπ ε πξαγκαηηθφηεηα ζθιεξή θη νδπλεξή, ζθφησζε ηηο ςεπδαηζζήζεηο, είδακε πσο ην κίζνο καο ράιαζε φινπο. Κπξίσο ηνπο «ληθεηέο» αιιά θαη ηνπο

[361]

«εηηεκέλνπο». Ώθφκα θαη ηε γεληά καο πνπ δελ πήξε κέξνο ζ’ απηφ ην «παηρλίδη ηνπ αίκαηνο». Οη παιηνί ινγαξηαζκνί δελ αθήλνπλ πεξηζψξηα γηα ηίκην παηρλίδη. Υξεηάδεηαη ην πνηάκη ηεο δσήο λα θαηεβάζεη πνιχ λεξφ λα θηηάμεη έλα πιαηχ δέιηα πνπ πάλσ ηνπ δε ζα ππάξρνπλ νη πιεγέο πνπ ζήκεξα βιέπνπκε ζην ρψκα πνπ παηάκε. Σν ηξέλν ην ράζακε, ην ράζακε νξηζηηθά. Μέζα απφ ηε ζηδεξηά βιέπσ καθξηά ηελ πφιε. Σπιηγκέλε κε επηδέζκνπο πάλσ ζε πιεγέο πνπ δελ θαζαξίζηεθαλ. Σα ζθνπιήθηα απνκπδνχλ ηε ζάξθα ηεο ρσξίο λα θηλδπλεχνπλ ηα ίδηα. Ώπηά κφλν παραίλνπλ. Μέζα κνπ παιεχεη έλα δίιιεκα. Μήπσο ε αηρκαισζία ζφισζε ηνλ νξίδνληα ή αληίζεηα ε απφζηαζε βνήζεζε γηα κηα θαζαξφηεξε εηθφλα. Μήπσο κε ηξηβειίδνπλ γελλήκαηα ηεο ζηέξεζεο ή απηή έγηλε αθνξκή γηα έλα βαζάληζκα ηεο ζθέςεο. Αελ μέξσ! Βθείλν πνπ βιέπσ είλαη ε απνιπηφηεηα πνπ θπξηαξρεί γχξσ καο. Ο θαζέλαο δηεθδηθεί γηα ηνλ εαπηφ ηνπ φιν ην κεξηηθφ ηεο αιήζεηαο. ΋ια ηα πξάγκαηα είλαη καχξα ή άζπξα. Θεέ κνπ! Ώλάκεζα ζην καχξν θαη ην άζπξν δελ ππάξρεη ηίπνηε άιιν;

[362]

69. Ζ ελδηάκεζε γεληά Βίκαη

άηπρνο απφ ηα γελλνθάζθηα κνπ θαη κεηέσξνο σο πξνο ηελ

«ηαμηλφκεζή» κνπ. Γελλήζεθα θη έδεζα κεγάιν κέξνο ηεο δσή κνπ ζην κεηαίρκην αλάκεζα ζηηο δπν δνμαζκέλεο γεληέο ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ, έηζη φπσο θαηαγξάθεθαλ, κε ηδηαίηεξε θξνληίδα θαη ιεπηνκέξεηα, απφ ηνπο δηάθνξνπο ζρνιηαζηέο ησλ ζπκβαηλφλησλ ζηελ παηξίδα καο θη απφ ηνπο απαξαίηεηνπο θαη πνιιέο θνξέο ρξήζηκνπο ηζηνξηνγξάθνπο. ΢ηε δηάξθεηα ηεο θαηαγξαθήο ησλ γεγνλφησλ ππήξμαλ αζθαιψο ππεξβνιέο, παξαραξάμεηο, ςεπδείο ηζρπξηζκνί, εληέρλσο θαηαζθεπαζκέλεο θαληαζηηθέο εξσηθέο ηζηνξίεο, φκσο εηθάδσ θαη ηζρπξίδνκαη - αιιά ρσξίο λα κπνξψ λα ην απνδείμσ - φηη ην ίδην ζα έρεη ζπκβεί θαη ζηελ εμηζηφξεζε ησλ παιαηφηεξσλ πεξηφδσλ. Ώπηφ ίζσο κπνξεί λα κεηξηάδεη ηελ πίθξα πνπ κπνξεί θάπνηνο λα ληψζεη ζε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο. Πξέπεη λα ην πάξνπκε απφθαζε. Δ ηζηνξία εκπεξηέρεη ηα πάληα. Ώιήζεηεο, ςέκαηα, ππεξβνιέο θη απνζησπήζεηο. Δ θαηαγξαθή ηεο ζηεξίδεηαη ζε πξνθνξηθέο δηεγήζεηο, πνπ κεηαθεξφκελεο αξρηθά απφ ζηφκα ζε ζηφκα πθίζηαηαη δηαζηξεβιψζεηο θη απζαίξεηεο κεηαβνιέο. Ο θάζε ελδηάκεζνο θξίθνο, κεηαθνξέαο ηεο είδεζεο, πξνζζέηεη ην δηθφ ηνπ αιάηη, απηφ πνπ ηνπ ηαηξηάδεη, απηφ πνπ πξνζηδηάδεη κε ηηο απφςεηο ηνπ. Ώθφκα ξφιν παίδεη αλ απηφ έξρεηαη ζε ζπκθσλία κε ηηο αληηθεηκεληθέο θνηλσληθέο ζθνπηκφηεηεο θη αλαζηνιέο ηεο επνρήο ή ην αληίζεην. Λεζκνλεί ή ελζπλείδεηα απνζησπά γεγνλφηα θαη πεξηζηαηηθά ή ππνηηκά ηε ζεκαζία ηνπο. Ώθφκα ε ηζηνξία ζηεξίδεηαη ζε γξαπηέο αλαθνξέο θαη ζε επίζεκα θείκελα. Κη απηά κε ηε ζεηξά ηνπο, σο αλζξψπηλα δεκηνπξγήκαηα, εκπεξηέρνπλ ην πξνζσπηθφ ζηνηρείν, ηδηαίηεξα ζηηο απνκλεκνλεπηηθέο δηεγήζεηο, φπνπ ν θαζέλαο, πνιιέο θνξέο ρσξίο πζηεξνβνπιία, βάδεη ππεξβνιηθέο πηλειηέο ζηελ πξνζσπηθή ηνπ ζπκκεηνρή, απνζησπά ηηο αξλεηηθέο πιεπξέο ηεο δξάζεο ηνπ θη εληζρχεη αληίζεηα ηηο ζεηηθέο. Σέινο, ε θαηαγξαθή ησλ ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ πεξλάεη κέζα απφ ην θίιηξν γεληθψλ θνηλσληθψλ ή εζηθψλ αλαζηνιψλ θαη [363]

απζαηξέησο εμππεξεηεί ηηο πξναηψληεο «εζληθέο δηεθδηθήζεηο», ζξεζθεπηηθέο δνμαζίεο θαη φια ηα ζπκπαξνκαξηνχληα. Ώπηά είλαη αλαπφθεπθηα. Ώπιψο πξέπεη ν θαζείο εμ εκψλ λα κελ ην μερλάεη ή λα ην αγλνεί θαη λα ηα ιακβάλεη πάληα ππφςε ηνπ ζηελ αμηνιφγεζε ησλ πξαγκάησλ. Αελ αλήθσ ζηε γεληά ηεο

Βζληθήο Ώληίζηαζεο, πνπ κε εξσηζκφ θη

αμηνπξέπεηα πνιέκεζε ηνλ μέλν εηζβνιέα, Γεξκαλφ θαηαθηεηή, πνπ δνλήζεθε απφ ηε γιπθηά ηδέα ηεο εζληθήο απειεπζέξσζεο θαη αλεμαξηεζίαο θαη κε ηε δξάζε ηεο θξάηεζε αιψβεηε ηελ εζληθή παξάδνζε θη αμηνπξέπεηα. ΢ηα ρξφληα ηεο γεξκαληθήο θαηνρήο εγψ ήκνπλ ζηα πξψηα βήκαηα ηεο δσήο κνπ θη αληηθεηκεληθά δελ ήκνπλ πλεπκαηηθά ζε ζέζε λα εθηηκήζσ ηηο θξίζηκεο θαηαζηάζεηο πνπ πεξλνχζε ε παηξίδα καο θαη ζσκαηηθά λα έρσ ηελ δχλακε θαη ηελ ηηκή λα θξεκάζσ ζηνλ ψκν κνπ ην φπιν, λα πεξπαηήζσ ηα ςειά βνπλά ηεο παηξίδαο καο, αδηάςεπζην ζεκάδη θαη θη απφδεημε ηεο πξνζσπηθήο κνπ ζπκκεηνρήο. ΋ηαλ θάπνηα ζηηγκή άξρηζα λα ζπλεηδεηνπνηψ ην πεξηβάιινλ θαη λα ςηινθαηαιαβαίλσ ηα ζπκβαίλνληα γχξσ κνπ είρακε πεξάζεη πηα ζηε θάζε φπνπ ε εκθχιηα δηακάρε, πνπ είρε μεζπάζεη κεηαμχ ησλ Βιιήλσλ κεηά ηελ απνρψξεζε ησλ Γεξκαλψλ, βξηζθφηαλ ζην ηέινο ηεο θη νη «ληθεηέο» απηήο ηεο εζληθήο ηξαγσδίαο έδξεπαλ ρσξίο ληξνπή, αιιά θαη κέηξν, ηα επηλίθηα θέξδε ηνπο. Σα θπλεγεηά πνπ αθνινχζεζαλ γηα ηνπο εηηεκέλνπο, πέξα απφ ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο πνπ αλαπφθεπθηα είραλ ζηελ πνξεία θαη ηελ πξφνδν νιφθιεξεο ηεο ρψξαο, έγηλαλ ηαπηφρξνλα θη ε ειθπζηηθή δχλακε πνπ έθαλε ζπκπαζείο ηνπο δησθφκελνπο αξηζηεξνχο ζε φζνπο δηέζεηαλ ην ζηνηρεηψδεο αίζζεκα ηεο αιιειεγγχεο θαη ζπκπαξάηαμεο πξνο ζηνπο πάζεο θχζεσο θαηαηξεγκέλνπο. Δ δεχηεξε γεληά είλαη ε γεληά ηνπ Πνιπηερλείνπ. Να δηεπθξηλίζσ ζ’ απηή ηε ζέζε φηη κε ηνλ φξν γεληά δελ ελλνψ ην ζχλνιν ησλ ζπλνκήιηθσλ ηεο αληίζηνηρεο πεξηφδνπ, αιιά κφλν απηνχο πνπ, κε ηνλ νπνηνδήπνηε ηξφπν, είραλ θάπνηα [364]

ζπκκεηνρή ζηα αληίζηνηρα γεγνλφηα. Οη ζπγθξίζεηο κεηαμχ ησλ δπν γεληψλ είλαη θαηαιπηηθέο θαη ρσξίο ακθηβνιία, πξνζσπηθά πηζηεχσ, ζε βάξνο ηεο δεχηεξεο. Πξψηνλ, σο πξνο ηε ρξνληθή δηάξθεηά ηεο αγσληζηηθήο ηνπο δξάζεο. Δ Βζληθή Ώληίζηαζε θξάηεζε ρξφληα νιφθιεξα, είρε καδηθφηεηα θαη ζπκκεηνρή, παλειιήληα επέθηαζε θαη ήηαλ παξνχζα θη ελεξγή ζ’ φιν ην κήθνο θαη ην πιάηνο ηεο ρψξαο. Σα γεγνλφηα ηνπ Πνιπηερλείνπ ήηαλ κηα έθξεμε νιίγσλ εκεξψλ, ρσξίο πξνεγνχκελν δηαξθέο ή αμηνζεκείσην παξάδεηγκα ζεκαληηθήο νκαδηθήο αληίζηαζεο ελάληηα ζηνπο επίνξθνπο ζπληαγκαηάξρεο θαη θπξίσο ήηαλ ηνπηθνχ ραξαθηήξα. Οη καρεηέο ηεο πξψηεο γλψξηδαλ εθ ησλ πξνηέξσλ φηη δηαθηλδχλεπαλ ηε δσή ηνπο ζηελ πεξίπησζε πνπ ζα έπεθηαλ ζηα ρέξηα ηνπ ερζξνχ. Πφζνη θαη πφζνη αγσληζηέο ζπκπαηξηψηεο δελ έγηλαλ

βνξά ηεο ζεξησδίαο ησλ θαηαθηεηψλ,

πφζνη θαη πφζνη ζπλάλζξσπνη καο φξζηνη θαη πεξήθαλνη δελ ζηήζεθαλ απέλαληη ζηα εθηειεζηηθά απνζπάζκαηα, αςεθψληαο ην ζάλαην, πξνζθέξνληαο ηε δσή ηνπο ζην βσκφ ηεο παηξίδαο, δηαησλίδνληαο έηζη ηηο εξσηθέο παξαδφζεηο καο. Ώληίζεηα, ζηελ πεξίπησζε ηεο δεχηεξεο γεληάο ηα ηξαγηθά γεγνλφηα, κε ηα δεθάδεο αζψα λεαξά ζχκαηα, έγηλαλ ζηε δηάξθεηα νιίγσλ εκεξψλ, ήηαλ κηα απξνζδφθεηε εμέιημε, θαη θπξίσο ρσξίο ηελ εθ ησλ πξνηέξσλ γλψζε ηεο ηειηθήο ηξαγηθήο θαηάιεμεο, αθνχ θηφιαο δελ ππήξρε αληίζηνηρν πξνεγνχκελν. Δ δεχηεξε δηαθνξά βξίζθεηαη ζηηο εμειίμεηο ησλ γεγνλφησλ κεηά ην πέξαο ησλ ζπκβάλησλ. Δ γεληά ηεο Βζληθήο Ώληίζηαζεο ζπλέρηζε λα πθίζηαηαη ην Γνιγνζά ησλ ζπλεπεηψλ επί καθξφλ θαη κάιηζηα κε απμεκέλε έληαζε θαη εθδηθεηηθή καλία, ελψ ε γεληά ηνπ Πνιπηερλείνπ ζπληφκσο, κεηά ηε κεηαπνιίηεπζε, εληάρηεθε ζην ζχζηεκα θαη ρσξίο- ηηο

πεξηζζφηεξεο θνξέο-

ηηο αλακελφκελεο εζηθέο

αλαζηνιέο ξνχθεμε έσο θαη ππεξβνιήο ηα πιενλεθηήκαηα ηεο εμνπζίαο, απνδεηθλχνληαο έηζη ηελ έιιεηςε ζηηβαξνχ ηδενινγηθνχ ππφβαζξνπ θαη ηνπ [365]

αλαγθαίνπ ζηνηρείνπ ηεο αληδηνηέιεηαο, ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηεο πξνζθνξάο. Ώπηφ είλαη γεγνλφο θαη πξέπεη λα ππνγξακκηζηεί, φζν θη αλ δελ ερεί φκνξθα ζηα απηηά ησλ πεξηζζνηέξσλ.. Σξίηνλ, ην παιιατθφ αίηεκα γηα ηελ απειεπζέξσζε απφ ηνλ μέλν θαηαθηεηή θαη ε πξνθαλήο θηλεηήξηα δχλακή πνπ απηφ αληηθεηκεληθά έρεη, ζε θακηά πεξίπησζε δελ κπνξεί λα ζπγθξηζεί κε νπνηαδήπνηε επίθιεζε αληίζηνηρνπ θηλήηξνπ ηεο δεχηεξεο γεληάο. Δ ζησπή πνπ αθνινχζεζε ηα γεγνλφηα ηνπ Πνιπηερλείνπ κέρξη ηε θαηάξξεπζε ηεο ρνχληαο έδεημε ηελ έιιεηςε βάζνπο θαη ζπλέρεηαο απηνχ ηνπ θηλήκαηνο. Σέηαξηνλ, ε γεληά ηεο Βζληθήο Ώληίζηαζεο είρε έλα, ίζσο αζαθέο, φξακα γηα ηελ θνηλσλία πνπ ζέιεη λα νηθνδνκήζεη κεηά ηελ απειεπζέξσζε απφ ηνλ μέλν δπγφ. ΐεβαίσο ην φξακα απηφ ζηελ πνξεία ζθηάρηεθε απφ ηα απζηεξά ηδενινγηθά ζρήκαηα ηεο επνρήο θη αξγφηεξα κπήθε ζηα θαινχπηα μελφθεξησλ νξγαλσκέλσλ θνηλσληψλ πνπ πνιχ ιίγν ηαίξηαδαλ ζηελ ηδηνζπγθξαζία ηνπ Έιιελα, γηαηί ππάθνπε ζηηο επηηαγέο κηαο απζηεξήο θαη μελφθεξηεο ηδενινγίαο. Πξνζσπηθά, ζηα γεγνλφηα ηνπ Πνιπηερλείνπ δελ ζπκκεηείρα νχηε σο πξσηαγσληζηήο, αιιά νχηε θαη σο απιψο ζπλνδνηπφξνο. Σα παξαθνινπζνχζα φκσο επηζηακέλσο, θπξηεπκέλνο απφ αλεζπρία θαη θφβν γηα ηελ θαηάιεμή ηνπο. Σνπο ιφγνπο ζα ηνπ εμεγήζσ ζηε ζπλέρεηα. Βγψ αζρνιήζεθα κε ηα πνιηηηθά θαη θνηλσληθά δξψκελα ηεο παηξίδαο καο ζην ελδηάκεζν ρξνληθφ δηάζηεκα ησλ δπν γεληψλ, γη’ απηφ ν ηίηινο ηνπ άξζξνπ είλαη ε «ρακέλε» ελδηάκεζε γεληά. ΢ηε δηάξθεηα απηψλ ησλ ρξφλσλ δελ θαηαγξάθεθαλ ζπληαξαθηηθά «επαλαζηαηηθά» ζπκβάληα. Έγηλαλ φκσο αμηφινγνη αγψλεο γηα λα μεπεξαζηνχλ νη ηξαγηθέο ζπλέπεηεο ηνπ εκθχιηνπ ζπαξαγκνχ, λα απνθαηαζηαζνχλ ηα βαζηθά αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, λα ππάξμνπλ νη φξνη έληαμεο ζηελ θαζεκεξηλή δσή φισλ ησλ Βιιήλσλ θαη λα δεκηνπξγεζνχλ νη ζπλζήθεο θαη νη πξνυπνζέζεηο

[366]

αλάπηπμεο θαη πξνφδνπ ηεο ρψξαο. Ήηαλ κηα πνξεία δχζθνιε θαη ε πξφνδνο ζεκεησλφηαλ βήκα-βήκα κε ηα αλαπφθεπθηα θαη θπζηθά ζθακπαλεβάζκαηα. Έηζη, κε απηήλ ηε δπζηνθία ζπκβαίλνπλ ζηελ αλζξψπηλε ηζηνξία νη αιιαγέο. Πξέπεη ε θνηλσλία κε έλαλ ειεγρφκελν ξπζκφ λα πξνιαβαίλεη λ’ αθνκνηψλεη ηηο ζπλερείο κηθξέο έσο αλεπαίζζεηεο αιιαγέο θαη λα ηηο εληάζζεη ζην ήδε ππάξρνλ πιαίζην ζεζκψλ θαη ζπλεζεηψλ. Βίλαη, θαηά ηελ άπνςή κνπ, ςεπδαίζζεζε θαη ζπλαθφινπζα

αξλεηηθφ

έξκα

ε

πνιηηηθή

αληίιεςε

ησλ

βίαησλ

θη

«επαλαζηαηηθψλ» αιιαγψλ. Δ πξνζεθηηθή κειέηε ηέηνησλ πεξηπηψζεσλ δείρλεη φηη νη θνηλσλίεο ζηηο απφηνκεο αιιαγέο ζηέθνληαη κε κηα ακεραλία θαη ζε πνιινχο ηνκείο ζηε ζπλέρεηα απηή ε ακεραλία κεηαζρεκαηίδεηαη ζε παξαιπζία θη έιιεηςε νπνηαζδήπνηε δξαζηεξηφηεηαο. Δ ζηάζε απηή γίλεηαη ε απαξρή ηεο γεληθήο νπηζζνδξφκεζεο, κε ηειηθή θαηάιεμε ηελ απνηπρία ηνπ φινπ εγρεηξήκαηνο. Ο ηζηνξηθφο ρξφλνο ππεξβαίλεη θαηά πνιχ ηε ζπλήζε δηάξθεηα κηαο αλζξψπηλεο δσήο. Έηζη ζηε δσή ηνπ κεκνλσκέλνπ αλζξψπνπ ε αλππνκνλεζία ηνπ γηα αιιαγέο - εδψ θη ηψξα - είλαη αλεδαθηθή θαη ηειηθψο θαηαληάεη εθβηαζκφο ησλ εμειίμεσλ. Ώπηέο δελ έρνπλ ην ξπζκφ κε ηνλ νπνίν, φπσο πξνεγνπκέλσο αλέθεξα, ε θνηλσλία κπνξεί λα απνξξνθήζεη νκαιά ηηο αιιαγέο. Δ αλζξψπηλε αδεκνλία θαη βηαζχλε αληί γηα βειηίσζε ησλ φξσλ ηεο δσήο, αληί γηα θίλεηξν πξνφδνπ κεηαζρεκαηίδεηαη ζε αίηην ηεο νπηζζνδξφκεζεο. Ώπηφ ζπλέβε ζην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ εγψ ηζηνξψ, ην δηάζηεκα πνπ κε άιινπο φξνπο ην αλαθέξσ ζαλ «ελδηάκεζε γεληά». Δ ρψξα καο, κε ηηο αηκαηεξέο πνιεκηθέο πεξηπέηεηεο ηεο Καηνρήο θαη ηδίσο ηνπ Βκθπιίνπ

έβγαηλε

βαξηά

ηξαπκαηηζκέλε

κέζα

απφ

ηα

κίζε

ησλ

αιιεινζπαξαγκψλ, πνπ θαηαιείπνπλ πάληα ηέηνηνπ είδνπο δηακάρεο. Δ επνχισζε απηψλ ησλ πιεγψλ ήζειε ρξφλν. ΢ηα πξψηα ρξφληα ηα αηηήκαηα ηεο ιήζεο θαη ηεο γεληθήο ακλεζηίαο ήηαλ απαξαίηεηα θαη ρξήζηκα. ΢ε ζχληνκν ζρεηηθά ρξνληθφ δηάζηεκα, ηα αηηήκαηα απηά αλαβαπηίζζεθαλ θαη θάπνηεο [367]

θνξέο έθηαζαλ λα πεξηιακβάλνπλ, θαθψο, θαη κηα λφηα ξεβαλζηζκνχ. Άξρηζαλ λα δηεθδηθνχληαη λέα αηηήκαηα. Μηα αδηθαηνιφγεηε ακλεζία ησλ γεγνλφησλ ηνπ πξφζθαηνπ παξειζφληνο. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε πεξίπησζε ησλ εθινγψλ ηνπ 1958. Βλψ είραλ πεξάζεη κφλν δέθα ρξφληα απφ ην ηέινο ηνπ εκθπιίνπ, γηα ζπγθπξηαθνχο ιφγνπο, πνπ έρνπλ ζρέζε κε ηελ θαηάζηαζε θαη ηηο δηακάρεο ησλ θεληξψσλ πνιηηηθψλ δπλάκεσλ, ε εηηεκέλε Ώξηζηεξά, ε πνιιαπιψο θπλεγεκέλε θη απνδεθαηηζκέλε πνιηηηθή παξάηαμε, ζεκεηψλεη κηα αλεπάληερα ζεκαληηθή εθινγηθή επηηπρία θη αλαδεηθλχεηαη αμησκαηηθή αληηπνιίηεπζε ζηε ΐνπιή. Σν ίδην ην γεγνλφο ζνξπβεί φιεο ηηο άιιεο πνιηηηθέο δπλάκεηο κέζα θη έμσ απφ ηε ρψξα. ΋ιεο καδί αξρίδνπλ λα πξνεηνηκάδνπλ ηελ αληεπίζεζή ηνπο. Φπζηθφ θη αλακελφκελν επαθφινπζν. Δ κφλε πνιηηηθή δχλακε πνπ δελ εξκελεχεη ζσζηά ηηο εμειίμεηο θαη ηα επφκελα βήκαηά ηεο είλαη ε ίδηα ε αξηζηεξά. Αελ ην βιέπεη σο απνηέιεζκα ζπγθπξίαο. Ώληίζεηα, ην αληηκεησπίδεη σο αζθαιέο εθαιηήξην γηα ην επφκελν βήκα πνπ

αζθαιψο ζα είλαη ε θνηλνβνπιεπηηθή θαηάθηεζε ηεο εμνπζίαο.

Κνληφθζαικε, δψληαο ηνλ επίθαηξν ζξίακβν, αληί λα θαιιηεξγήζεη ηνπο ελσηηθνχο δεζκνχο πνπ είρε πεηχρεη πξνεθινγηθά κε άιιεο δεκνθξαηηθέο δπλάκεηο, θάλνληαο ηηο απαξαίηεηεο ππνρσξήζεηο, αθήλεη πνιχ εχθνια ηνπο ζπκκάρνπο λα μερσξίζνπλ θαη λα δεκηνπξγήζνπλ ζηε ΐνπιή απηφλνκεο θνκκαηηθέο νκάδεο. Δ έπαξζε ηεο εθήκεξεο λίθεο ζφισζε ηνλ νξίδνληα θαη δελ επέηξεςε ηελ αξηζηεξά λα αξζεί ζην χςνο ηεο ζπγθπξίαο.. Έηζη έξρεηαη ε πξντνχζα νπηζζνδξφκεζε κε ηνλ απμεκέλν θφβν ηεο θπξίαξρεο ηάμεο γηα ηηο κειινληηθέο εμειίμεηο. Ώπφ ηφηε αξρίδνπλ ηα ζρέδηα γηα ηε ζπληαγκαηηθή εθηξνπή θαη ηελ απζαίξεηε θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο. Ώπιψο, φηαλ σξίκαζαλ νη ζπλζήθεο, ηνπο θηιφδνμνπο ζηξαηεγνχο ηνπο πξφιαβαλ θάπνηνη πην βηαζηηθνί, αιιά θαη απνηειεζκαηηθνί, ζπληαγκαηάξρεο. Σν ηξαγηθφ ηνπ γεγνλφηνο είλαη ην έιιεηκκα πξνβιεκαηηζκνχ πνπ παξνπζηάζηεθε ζηελ αξηζηεξή παξάηαμε. Δ θπξίαξρε αληίιεςε ήηαλ φηη ε [368]

αξηζηεξά, δηαζέηνληαο ην «ηδενινγηθφ φπιν» ηεο καξμηζηηθήο ζεσξίαο, ζα είρε έηνηκα ζρέδηα θαη ζελάξηα γηα θάζε ελδερφκελν. Πιελ φκσο φια απηά ζηελ πξάμε απνδείρζεθαλ θξνχδεο ειπίδεο. Δ πνιηηηθή ζθέςε ηεο εγεζίαο ηεο αξηζηεξάο απνδείρζεθε ειιεηκκαηηθή, επίπεδε θη αλαθφινπζε κε ηηο αλάγθεο ηεο επνρήο. ΢’ απηφ ζπλέβαιε θαη ην εηεξφθσην ηεο εγεζίαο ηεο. Οη εγρψξηνη εγέηεο δνχζαλ ππφ ην βξφρν ηεο εμφξηζηεο ηζηνξηθήο εγεζίαο θαη ν δηθπήο απηφο ραξαθηήξαο παξέιπε θη αλέζηειιε ηελ νπνηαδήπνηε θαηλνθαλή αιιά αλαγθαία πξσηνβνπιία. Υξεηάζηεθε λα έξζεη ε δηθηαηνξία γηα λα ζπάζεη ε θαθνθνξκηζκέλε πιεγή. Σφηε φκσο, ζηηο ζπλζήθεο ηεο παξαλνκίαο, κε βάζε ηηο αλαζηνιέο θαη ηε δηαπαηδαγψγεζε ησλ νξγαλσκέλσλ νπαδψλ ηνπ ΚΚΒ, κε βάζε ηελ έμσζελ πνιιαπιή ζηήξημε, ην παηρλίδη ήηαλ εθ ησλ πξαγκάησλ ρακέλν. Δ θαζπζηέξεζε ηεο δηάζπαζε θαη φρη ε ίδηα ε δηάζπαζε έγηλε αθνξκή πηζσγπξίζκαηνο. Ώπηή είλαη ε άπνςή κνπ. Γηα ηε δηάξθεηα ηεο δηθηαηνξίαο ππάξρεη κηα ζεκειηψδεο απνζηψπεζε. Δ απζαίξεηε θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο απφ ηνπο επίνξθνπο αμησκαηηθνχο δελ ζπλάληεζε ηελ αλακελφκελε αληίζηαζε. ΋ινη νη πεξί αληηζέηνπ ηζρπξηζκνί ζνιψλνπλ ηα λεξά θαη ακθηζβεηνχλ ην πξνθαλέο θη απηαπφδεηθην. Σν αξρηθφ κάδεκα ησλ «επηθίλδπλσλ ζηνηρείσλ» είρε πεξηζζφηεξν παξαδεηγκαηηθφ ραξαθηήξα. Να απνηξέςεη ελδερφκελεο αληηδξάζεηο, αιιά πεξηζζφηεξν λα θνβίζεη ηνπο ιηγνζηνχο ηνικεξνχο. Ο αξηζκφο ησλ εθηνπηζκέλσλ απφ ην πξψην θηφιαο δηάζηεκα κεηψζεθε ζεκαληηθά, φρη βέβαηα απφ ηελ θαινζχλε ησλ επηβεηφξσλ ηεο εμνπζίαο, αιιά απφ ηελ θπζηθή θη αλζξψπηλε αλάγθε αξθεηψλ απφ ηα δξψληα κέιε ηεο αξηζηεξήο παξάηαμεο λα γπξίζνπλ κηα ψξα αξρχηεξα ζηηο γπλαίθεο θαη ηα παηδηά ηνπο, πνπ βξέζεθαλ απφ ηε κηα ζηηγκή ζηελ άιιε έξεκα θη απξνζηάηεπηα. Γη απηή ηε ζηάζε θαλείο απφ ηνπο ζησπήζαληεο δε δηθαηνχηαη λα πεη θνπβέληα. Υξεηάζηεθε έλαο πξνζσξηλφο ζπκβηβαζκφο, αιιά απηή είλαη ε αλζξψπηλε θχζε θαη δελ γίλεηαη αιιηψο. Σν δέρεζαη σο ζηνηρείν απηνζπληήξεζεο, γλψξηζκα ηεο αλζξψπηλεο θχζεο θη φ,ηη άιιν κπνξεί λα βάιεη [369]

ην κπαιφ ζνπ. Οη αληνρέο ζηηο θαθνπρίεο, ζηηο θαηαπνλήζεηο δελ είλαη θαη δελ ζα κπνξνχζε λα είλαη ίδηεο γηα φινπο ηνπο αλζξψπνπο. ΋πσο δελ είλαη ίδηεο νη θνηλσληθέο θη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο Οη αληηζηαζηαθέο πξάμεηο ήηαλ νιηγάξηζκεο ζε ζρέζε κε ηηο ζεσξεηηθά αλακελφκελεο θαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ήηαλ πξσηνβνπιίεο αηνκηθέο απφ αλζξψπνπο κε αλεπηπγκέλε επαηζζεζία ζην θαζήθνλ ή γηαηί φρη θαη ιίγν ειαθξφκπαινπο. Ώξθεηέο θνξέο είραλ ηελ αθεηεξία ηνπο ζηελ απηνθηνληθή απνθνηηά ησλ λέσλ, ζπλνδεπηηθφ ζηνηρείν ηεο ίδηαο ηνπο ηεο θχζεο. Ώο θάηζνπλ νη ελδειερείο εξεπλεηέο λα θαηακεηξήζνπλ ηηο αληηζηαζηαθέο πξάμεηο γηα φιν ην δηάζηεκα απφ ηνλ Ώπξίιε ηνπ 1967, έσο ηελ έθξεμε ηνπ Πνιπηερλείνπ, ην Ννέκβξε ηνπ 1973. Πεληέκηζη νιφθιεξα ρξφληα! ΢ην αλακελφκελν βνιηθφ θαη ζνιφ επηρείξεκα φηη ζχζζσκνο ν ιαφο ήηαλ ελάληηα ζηε ρνχληα θαινχκε ηνπο κειεηεηέο λα θαηαθχγνπλ ζηα αξρεία ηεο ειιεληθήο ηειεφξαζεο θαη λα θαηακεηξήζνπλ ηηο ρηιηάδεο

ησλ Βιιήλσλ πνπ

παξαβξέζεθαλ ζηηο πάκπνιιεο ζπγθεληξψζεηο, αλά ηελ Βιιάδα πνπ έθαλαλ ζ’ απηφ ην ρξνληθφ δηάζηεκα νη πξσηαγσληζηέο ηνπ απξηιηαλνχ πξαμηθνπήκαηνο θαη θπξίσο ν ΢ηπιηαλόο Παηηαθόο. Ώο κε ζηεξίδνληαη ζηηο εθ ησλ πζηέξσλ καξηπξίεο απφ ηηο νπνίεο έλαο αθειήο ή αλππνςίαζηνο άλζξσπνο ζα πίζηεπε φηη εληέιεη ζχζζσκνο ν ιαφο πάιεπε απφ ην πξσί έσο ην βξάδπ ηε ρνχληα. Οη εθ ησλ πζηέξσλ ηζρπξηζκνί αξθεηψλ λα απηνβαπηηζηνχλ αληηζηαζηαθνί έρεη ζρέζε κε ηελ ηάζε πνπ έρνπλ αξθεηνί άλζξσπνη λα πξνζεηαηξηζηνχλ ηα πιενλεθηήκαηα απηνχ ηνπ ραξαθηεξηζκνχ, φηαλ βέβαηα απηφο ν ραξαθηεξηζκφο κεηαζρεκαηίζηεθε ζε πξνζφλ θαη έπαςε λα απνηειεί ζηνηρείν θηλδχλνπ κε απξφβιεπηεο ζπλέπεηεο. ΢ε κεξηθέο πεξηπηψζεηο έγηλε θάηη αθφκα πην ζαηαληθφ. Οη ςεχηηθεο ηζηνξίεο, πνπ αλαθέξνπλ θη εληέρλσο δηαθεκίδνπλ θάπνηνη ζηα δηάθνξα έληππά ηνπο, ππνζηεξίδνληαη απφ κηα νξγαλσκέλε θιίθα νκνεηδψλ ππνθεηκέλσλ πνπ ν έλαο επηβεβαηψλεη ηνπο ςεχηηθνπο ηζρπξηζκνχο ηνπ άιινπ.

[370]

Ώο επηζηξέςσ φκσο ζε κηα νθεηιή: Γηαηί εζχ, θχξηε, δελ έιαβεο κέξνο ζηα γεγνλφηα ηνπ Πνιπηερλείνπ; Πνχ ήζνπλ απηφ ην δηάζηεκα θαη πψο εμεγείηαη ε ζηάζε ζνπ; Ήκνπλ έλαο απφ ηνπο αιαθξνΎζθησηνπο πνπ κε θάπνην ηξφπν - φρη ηίπνηα ζπγθινληζηηθφ θαη ηδηαίηεξν - έβαια ην ρεξάθη κνπ ζ’ απηφ πνπ θαιείηαη αληίζηαζε ελάληηα ζηε δηθηαηνξία. Ώπφ ηε θπιαθή είρα βγεη κε ηελ ακλεζηία ηνπ Παπαδφπνπινπ πξνο ην ηέινο ηνπ Ώπγνχζηνπ ηνπ 1973, ιίγν πξηλ ηα ηξαγηθά γεγνλφηα. Δ πνιχρξνλε απνκφλσζε απφ ηε θπζηνινγηθή δσή, ν άπεηξνο ειεχζεξνο ρξφλνο γηα αηνκηθφ δηαινγηζκφ θη αλαζπγθξφηεζε, ε πξνζγείσζε ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θη φρη ζηα αηζηφδνμα ζελάξηα γηα θαζνιηθή εμέγεξζε ηνπ ιανχ θη νη ελδηάκεζεο δηεζλείο εμειίμεηο, κε είραλ θάλεη πνιχ επηθπιαθηηθφ ζε λέεο πνιηηηθήο θχζεσο πξσηνβνπιίεο. Δ θπιαθή, ρσξίο λα θάλεη θάηη ην ηδηαίηεξν, απφ ηελ ίδηα ηεο ηε θχζε παίδεη ην ζσθξνληζηηθφ ηεο ξφιν. ΢ε αηνκηθφ επίπεδν νη πηεζηηθέο πξνζσπηθέο εθθξεκφηεηεο ήηαλ πάκπνιιεο. Μέζα ζηα άιια ν νξηζζείο γάκνο κνπ εθείλεο ηηο κέξεο θαη νη πξνρσξεκέλεο ήδε πξνεηνηκαζίεο γη απηφλ. Ναη, ήκνπλ επηθπιαθηηθφο κε ηνλ έγθαηξα αλαπηπγκέλν θφβν γηα ηελ πηζαλή ηξαγηθή ηνπ ηειηθή θαηάιεμε. Μαδί κε ζπκπάζρνληεο θίινπο κνπ παξαθνινπζνχζα ηηο εμειίμεηο εθ ηνπ ζχλεγγπο, αιιά πξέπεη λα ην μεθαζαξίζσ κφλν σο παξαηεξεηήο θαη φρη σο ζπκκέηνρνο. Με φια απηά κελ ηπρφλ ηειηθά παξεμεγεζψ. Ώμίδνπλ φιν ην ζεβαζκφ κνπ θαη ηελ ηηκή νη αζψνη θαη γεκάηνη απηνζπζία θη απηαπάξλεζε αγψλεο ρηιηάδσλ λέσλ παηδηψλ, πνπ έπαηξλαλ νη πεξηζζφηεξνη ην βάπηηζκα ηνπ ππξφο, δηαθηλδπλεχνληαο θαη ηε δσή ηνπο. Καη κφλν γη απηφ πξνζθπλάκε κε επιάβεηα ηηο θαιέο ηνπο πξνζέζεηο. Οπσζδήπνηε ηα ηξαγηθά γεγνλφηα ηνπ Πνιπηερλείνπ έπαημαλ ξφιν ζηελ ηειηθή πηψζε ηεο ρνχληαο, πνπ είρε αξρίζεη ήδε λα θηάλεη ζηα φξηά ηεο. Ώιιά καδί απεηέιεζαλ ην άιινζη θαη ην θαηαθχγην πνιιψλ γηα ηε ζησπή ζ’ φια ηα ελδηάκεζα ρξφληα.

[371]

Θα έρεηε παξαηεξήζεη ηε ζπαληφηεηα ησλ πεξηπηψζεσλ πνπ αλαθέξνληαη ζηα ελδηάκεζα ρξφληα. Καη ηέινο, ελ είδεη παξαηεξήζεσο αο θαηακεηξεζεί ε πνξεία θαη ε ζπκκεηνρή ζηα πνιηηηθά δξψκελα ηεο κεηαδηθηαηνξηθήο πεξηφδνπ ησλ νιίγσλ εθαηνληάδσλ Βιιήλσλ πνπ δνθίκαζαλ ηηο πεξηπνηήζεηο θαη ηελ πνιχρξνλε απνκφλσζε ησλ θπιαθψλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηθηαηνξίαο. Θα δνχκε ηφηε λα επαιεζεχεηαη ην ζχλεζεο ηζηνξηθφ θαηλφκελν πνπ εκθαλίδεηαη ζε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο: ΢ηηο θξίζηκεο θάζεηο άιινη είλαη εθείλνη πνπ βγάδνπλ ηα θάζηαλα απφ ηε θσηηά θαη θάπνηνη άιινη είλαη πνπ ηα γεχνληαη φηαλ απηά θξπψζνπλ. Ώπηφ πξέπεη θαλείο λα ην δερζεί ρσξίο παξάπνλα θαη κεκςηκνηξίεο. Έηζη είλαη ε δσή. ΋κσο, σο πζηεξφγξαθν λα ηνλίζσ θάηη. Δ πξνζθνξά ζηνλ ηφπν ζνπ δελ δεηά, νχηε ρξεηάδεηαη αληαπφδνζε. Ώιιηψο ζα έραλε φιε ηε ζεκαζία ηεο. Με φίλους συγκρατούμενους στον Κορυδαλλό, λίγες μέρες μετά την αμνηστία

του

Παπαδόπουλου.

Καθιστός ο αλησμόνητος Νίκος Γιανναδάκης,

έφορος

Βικελαίας

της

Βιβλιοθήκης

Ηρακλείου. Όρθιοι απ’ αριστερά. Ο σκηνοθέτης Νίκος Αρμάος, ο κινηματογραφιστής Ταμιωλάκης,

ο

Νίκος Λευτέρης

Τσίλογλου και πρόωρα χαμένος επίσης Σωτήρης Αναστασιάδης

[372]

70. Ο Μπιάθη

΢ην Πφξην Υέιη ήξζα γηα κηα επίζθεςε, αιιά ηειηθά θφιιεζα απφ ηφηε. Μέρξη ηψξα έρνπλ πεξάζεη πάλσ απφ ηξηάληα ρξφληα, αθνχ ην πξψην θαινθαίξη ήηαλ ην 1981. Ώλ ην δεηο κφλν πνζνηηθά είλαη πεξηζζφηεξα ρξφληα απφ ηα ρξφληα πνπ έρσ δήζεη ζηελ ηδηαίηεξε παηξίδα κνπ, ην ΐφιν. ΐεβαίσο εθείλα ηα ιηγφηεξα ρξφληα είλαη απηά πνπ κε ζεκάδεςαλ, σο άλζξσπν. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην γεγνλφο φηη θίιν, κε ηελ νπζηαζηηθή ζεκαζία πνπ έρεη απηφο ν φξνο, πνπ λα πξνέξρεηαη απφ απηή ηελ πεξηνρή, ληφπην δειαδή, δελ αμηψζεθα ή θαιχηεξα δελ επεδίσμα λα απνθηήζσ. Μπνξψ λα ηζρπξηζηψ φηη ην πέηπρα. ΋ηαλ ηα νηθνλνκηθά ηεο νηθνγέλεηαο άξρηζαλ λα θαιπηεξεχνπλ ελδηαθέξζεθα λα εμαζθαιίζσ ζηηο γπλαίθεο κνπ, αιιά θαη ζηνλ εαπηφ κνπ γηα φζν ρξφλν κνπ επέηξεπαλ νη επαγγεικαηηθέο απαζρνιήζεηο, θαιχηεξεο ζπλζήθεο δηαθνπψλ, θπξίσο ηα θαινθαίξηα, φηαλ έθιεηλαλ ηα ζρνιεία θαη ε ππφινηπε νηθνγέλεηα κπνξνχζε λα θχγεη απ’ ηελ Ώζήλα. Έηζη αξρηθά λνηθηάζακε έλα ζπίηη. Γηα νηθνλνκηθνχο ιφγνπο ηα έμνδα ηνπ

ελνηθίνπ,

ηνλ

πξψην ρξφλν, ηα

κνηξαζηήθακε κε ηε θηιηθή νηθνγέλεηα ηνπ Θαλάζε θαη ηεο Μάγδαο. Πεξάζακε πνιχ σξαία, φπσο θαη λα ην δεηο, αλ θαη ιίγν ζηξηκσγκέλα. Γη’ απηφλ ην ιφγν ηελ επφκελε ρξνληά απιψζακε πεξηζζφηεξν ηα πφδηα καο, αθνχ ε άιιε νηθνγέλεηα λνίθηαζε δεχηεξν ζπίηη. Βδψ θάλακε λέεο γλσξηκίεο κε αλζξψπνπο πνπ είραλ δηθά ηνπο εμνρηθά ζπίηηα. Οη αθνξκέο ήηαλ ηα παηδηά πνπ ζπλαληηφληαλ ζηε ζάιαζζα θαη ηαίξηαδαλ πάλσ ζην παηρλίδη. Ώπηφ έγηλε αηηία γηα λα αξρίζεη ην δέζηκν θαη ησλ κεγάισλ. Κνηλέο έμνδνη ζηα ζεξηλά ζηλεκά θαη ζε κηα απφ ηηο πνιιέο ηαβέξλεο θαη ηα εζηηαηφξηα, πνπ είλαη δηάζπαξηα ζηε πεξηνρή. Ώιιά φρη κφλν. Πεξηζζφηεξν ελδηαθέξνληα είλαη ηα γιέληηα πνπ θάλακε ζηα ίδηα ηα ζπίηηα καο, [373]

πνιιέο θνξέο νινλχρηηα κέρξη ην πξσί. Σξαγνχδηα, αλέθδνηα, νκαδηθά παηγλίδηα, παηδηθέο δηεγήζεηο θαη ην απαξαίηεην θαγνπφηη. Μέρξη ζθαζκνχ. Βθείλε ηελ επνρή ζίγνπξα ήκνπλ πξσηαγσληζηήο ζε θάηη ηέηνηα. Δ παξέα πνπ δεκηνπξγήζεθε ήηαλ απνθιεηζηηθά απφ παξαζεξηζηέο πνπ είραλ ηελ αθεηεξία ηνπο απφ ηελ Ώζήλα. Τπήξμε θάπνην δέζηκν, κε άιινπο πεξηζζφηεξν θη άιινπο ιηγφηεξν. Μηα απφ ηηο νηθνγέλεηεο ήηαλ ην δεπγάξη ν Γηψξγνο θη ε Φξίληα πνπ είραλ ήδε δηθφ ηνπο ζπίηη ζε επξχρσξν νηθφπεδν θαη κεγάισλαλ ηα δπν παηδηά ηνπο. Ο Γηψξγνο ήηαλ ελδηαθέξνπζα πεξίπησζε απφ πνιιέο πιεπξέο. Υξφληα αλεκνδαξκέλνο ζ’ φιεο ηηο ζάιαζζεο, αθνχ ήηαλ κεραληθφο ηνπ εκπνξηθνχ λαπηηθνχ. Ήξεκνο άλζξσπνο, θαιφο νηθνγελεηάξρεο, Μπηηιεληφο ζηελ θαηαγσγή, είρε έλα ζεκαληηθφ θαη ρξήζηκν ραξαθηεξηζηηθφ. «Έπηαλαλ» ηα ρέξηα ηνπ ζε νπνηνδήπνηε ηερληθφ δήηεκα. Ήμεξε φιεο ηηο ηέρλεο θη νη ζπκβνπιέο ηνπ ήηαλ πάληα θαίξηεο θαη ιπζηηειείο. ΢’ φιε ηελ θαξηέξα ηεο επαγγεικαηηθήο ηνπ απαζρφιεζεο έλα ήηαλ η’ αθεληηθφ ηνπ: Ο νλνκαζηφο ΢ηαχξνο Νηάξρνο. ΢ηα δηθά ηνπ θαξάβηα δνχιεςε θη φηαλ πέξαζαλ ηα ρξφληα ησλ ηαμηδηψλ ζηηο ζάιαζζεο ηνλ δηφξηζε ηερληθφ δηεπζπληή ζην ηδηφθηεην λεζάθη ηνπ, ηε ΢πεηζνπνχια. ΢πκπιεξψλνληαο ηα απαηηνχκελα ρξφληα έγηλε ζπληαμηνχρνο ηνπ ΝΏΣ. Μα επεηδή ηα παηδηά κεγάισλαλ, καδί θη νη αλάγθεο ηνπο, ζπκπιήξσλε ην εηζφδεκά ηνπ ζπλερίδνληαο λα εξγάδεηαη, αθνχ ν Νηάξρνο εθηηκψληαο ηηο γλψζεηο θαη ηελ αθνζίσζε ηνπ ηνλ απαζρνινχζε ζηα Ναππεγεία ΢θαξακαγθά πνπ εθείλε ηελ επνρή ήηαλ δηθά ηνπ. Ώπηά ηα ρξφληα αγφξαζε απέλαληη απφ ηηο ΢πέηζεο έλα νηθφπεδν θη εθεί έρηηζε έλα εμνρηθφ ζπίηη, φπνπ φιε ε νηθνγέλεηα πεξλνχζε ην θαινθαίξη. ΋ηαλ ηα λαππεγεία πέξαζαλ ζηνλ έιεγρν ηνπ θξάηνπο, ν Γηψξγνο δελ κπνξνχζε λα ζπλερίζεη λα εξγάδεηαη εθεί. Έηζη έκεηλε γηα ιίγν ρσξίο δνπιεηά. Δ πεξίζζηα ελεξγεηηθφηεηά ηνπ φκσο δελ ηνλ άθελε λα εζπράζεη. Μεο ζην Πφξην Υέιη άλνημε καγαδί πνπ πνπινχζε φ,ηη κπνξείο λα θαληαζηείο. ΢ηελ αξρή λαπηηιηαθά πξντφληα, αιιά ζχληνκα θη φια ηα είδε θηγθαιεξίαο θαη πιηθψλ γηα ηνπο [374]

ηερλίηεο θαη νηθνδφκνπο ζε κηα πεξηνρή πνπ ε αλνηθνδφκεζε θη ε αλάπηπμε ήηαλ ζηηο δφμεο ηεο. Ώπφ κηα ζπκπιεξσκαηηθή θαη’ αξρήλ απαζρφιεζε πνιχ ζχληνκα ην καγαδί απνξξφθεζε φιν ην ρξφλν ηνπ, γηαηί φινη, αθφκα θη νη ληφπηνη εθηίκεζαλ ηηο γλψζεηο ηνπ θαη ηελ πιήξε αθνζίσζε ζηελ εξγαζία ηνπ θαη ηνλ πξνηηκνχζαλ ζηηο αγνξέο ηνπο. Μηα λχρηα ζ’ έλα απφ ηα γιέληηα πνπ θάλακε ζηελ απιή ηνπ ζπηηηνχ ηνπ κνπ ιέεη: -Άληε, ξε Λεπηέξε, πάξε ην δηπιαλό νηθόπεδν λα ρηίζεηο εδώ ζπίηη λα είκαζηε θνληά. Γηαηί λα λνηθηάδεηο μέλα ζπίηηα;

Συνταξιούχος πλέον

στο

εξοχικό

μου

στο

Πόρτο

Χέλι

Ήδε

είρα

θχγεη απφ ην πξψην ζπίηη

πνπ

είρα αξρηθά λνηθηάζεη ζηελ παξαιία ηνπ ιηκαληνχ,

ελνριεκέλνο απφ ην ζφξπβν πνπ ρξφλν κε ην ρξφλν γηλφηαλ θη εληνλφηεξνο θη είρα κεηαθνκίζεη ζε άιιν πνπ βξηζθφηαλ ζην εζσηεξηθφ ηεο πεξηνρήο. Ήκνπλ ζε πνιιή θαιή δηάζεζε - ζην ηζαθίξ θέθη πνπ ιέλε - θαη κε κηα αλεμήγεηε βεβαηφηεηα ιέσ ζηε γπλαίθα κνπ.

-Νηόξα, αύξην πάηε κε ην Γηώξγν λα ζπδεηήζεηε κε ηνλ Σζηξηζίθν; Ο Σζηξηζίθνο ήηαλ ν ληφπηνο ηδηνθηήηεο ηεο γχξσ πεξηνρήο θαη κε ελδηέθεξε λα κάζσ ηελ ηηκή θαη ηνπο φξνπο πιεξσκήο. Πξάγκαηη, έηζη θη έγηλε. Υξεκαηηθφ [375]

απφζεκα δελ ππήξρε, αιιά κε κηα κηθξή, γηα κέηξα κνπ, πξνθαηαβνιή θη έλα κεγάιν αξηζκφ απφ γξακκάηηα, αγνξάζακε ην πξψην θνκκάηη γεο πνπ ήηαλ ιίγν πάλσ απφ δπν ζηξέκκαηα. ΐφγθεμα κέρξη λα ην μερξεψζσ. Ώπηή ε κέζνδνο κε γξακκάηηα ήηαλ πνιχ δηαδεδνκέλε εθείλε ηελ επνρή. ΢ε ζπκθσλία κ’ έλαλ εξγνιάβν ηεο πεξηνρήο έξημα ηε βάζε ηνπ ζπηηηνχ ιίγν αξγφηεξα. Βίρακε ήδε κπεη ζην 1986. Σν εγρείξεκα λα αξρίζσ ην ρηίζηκν ηνπ ζπηηηνχ ήηαλ κε ηα δεδνκέλα ηεο επνρήο πνιχ δχζθνιν. Αελ ήζεια ιπφκελν, αιιά ρηηζηφ θαη κφληκν ζπίηη. ΢σηήξηνο αξσγφο ζην πξψην αλαγθαίν πνζφ γηα ηελ έλαξμε ησλ εξγαζηψλ ήηαλ ε νηθνλνκηθή βνήζεηα ηνπ παηέξα ηεο Νηφξαο, ηνπ Φψθνπ. Βπηπρψο γη’ απηφλ πξφιαβε λα ραξεί, ζρεδφλ κηα εηθνζαεηία ηηο θαινθαηξηλέο δηαθνπέο θάησ απφ ηελ απφιπηε θξνληίδα θαη πξνζνρή ηεο κνλαρνθφξεο ηνπ, γεγνλφο πνπ ην ράξεθε δεφλησο, αιιά θαη ην εθηίκεζε άιιν ηφζν. Σν ρηίζηκν ελφο ζπηηηνχ, απφ ηελ αξρή, είλαη κηα δχζθνιε ππφζεζε. Οη ρξεκαηηθέο αλάγθεο αηέιεησηεο, ηα έθηαθηα έμνδα ζπλερψο κπξνζηά ζνπ. Δ δηαρείξηζε ησλ νηθνδφκσλ-ηερληηψλ θαη ησλ καζηφξσλ, πνπ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο δελ ηεξνχλ ηηο ππνρξεψζεηο ηνπο, πνπ γηα λα γιπηψζνπλ έμνδα θάλνπλ ηζαπαηζνπιηέο θαη θαθνηερλίεο, πνπ αλαδεηνχλ επθαηξία λα ζ’ εμαπαηήζνπλ ήηαλ κηα απφ ηηο δπζθνιφηεξεο απνζηνιέο θη επηπρψο ε Νηφξα ηελ αλέιαβε θαη ηελ έθεξε, θαηά ην δπλαηφλ, ζε πέξαο. ΢ηηο αξρέο ηνπ 1990 κπήθακε κέζα ζην δηθφ καο ζπίηη, δειαδή ζε ιίγν ζπκπιεξψλνπκε κέζα ζ’ απηφ κηα εηθνζαεηία δσήο. Έλα εμνρηθφ είλαη κηα καχξε ηξχπα πνπ ζπλερψο απνξξνθά ηα ηαθηηθά αιιά θη έθηαθηα έμνδά ηνπ. ΢θέηε άπαηε ραβνχδα! Ώλαγθαίεο βειηηψζεηο, δηφξζσζε ησλ πξνεγνχκελσλ θαθνηερληψλ, ζπλερείο δεκηέο θαη βιάβεο, λέα ζεηξά ινγαξηαζκψλ θνηλήο σθέιεηαο δελ ζ’ αθήλνπλ ζηηγκή λα πάξεηο αλάζα. ΋κσο κελ είκαη άδηθνο θη αγλψκσλ. Σειηθψο ζην ηζνδχγην θπξηαξρνχλ ηα θαιά. ΢’ απηφ ην ζπίηη πέξαζα ππέξνρεο κέξεο, θνπβαιάσ έλα βνπλφ απφ φκνξθεο

[376]

αλακλήζεηο θαη ηειηθά ηψξα πνπ είκαη ζπληαμηνχρνο ν ρξφλνο κνπ ηζνκνηξάδεηαη αλάκεζα ζηελ Ώζήλα θαη ην Πφξην Υέιη. Μέζα ζη’ άιια κ’ έπηαζε θαη κηα επράξηζηε ζπλήζεηα. Παηδί ηεο πφιεο δελ είρα ζηελ παηδηθή κνπ ειηθία ηηο εκπεηξίεο ηεο αγξνηηθήο δσήο θη έηζη γηα ζπλεζηζκέλα ίζσο ζε άιινπο θαηλφκελα πξνζσπηθά η’ απνιακβάλσ κε ηελ ηθαλνπνίεζε ηνπ πξσηφπεηξνπ. Ώπφ φινπο ηνπο αξραηνινγηθνχο ρψξνπο ηεο Ώζήλαο θαη άιιεο ραξαθηεξηζηηθέο ηνπνζεζίεο ηεο, πήξα ζπφξνπο απφ δέληξα θαη θαιισπηζηηθνχο ζάκλνπο θαη ηνπο θχηεςα ζε γιαζηξάθηα. Ώξθεηνί απφ απηνχο επδνθίκεζαλ. Ήηαλ ε πξψηε θνξά ζηε δσή κνπ πνπ είδα ζε θαζεκεξηλή βάζε ηε δχλακε πνπ θξχβεη κέζα ηνπ έλα ζπνξάθη. Πψο κέξα κε ηε κέξα κεγαιψλεη θαη γίλεηαη νιφθιεξν δέληξν. Μέζα ζην θηήκα κνπ, πνπ ελησκεηαμχ κεγάισζε κε ηελ αγνξά ηεο δηπιαλήο έθηαζεο ππάξρνπλ δέληξα θαη ζάκλνη απφ ην ρψξν ηεο Ώθξφπνιεο, ηνπ Κεξακηθνχ, ηεο Ώξραίαο Ώγνξάο, ηνπ Λφθνπ Φηινπάππνπ, ηνπ Βζληθνχ Κήπνπ θαη ηνπ Λπθαβεηηνχ. Μεο ην κπαιφ κνπ θπθινθνξεί ε ηδέα λα βάισ ζε θαζ’ έλα απ’ απηά κηα ηακπέια κε ηνλ ηφπν πξνέιεπζήο ηνπ, αιιά αθφκα δελ ην έρσ θάλεη. Ο Γηψξγνο κέζα ζηηο άιιεο αξεηέο ηνπ είρε θη ηδηαίηεξα ρφκπη. Πάληα είρε ζην θηήκα ηνπ έλαλ ηνπιάρηζηνλ ζθχιν ζαλ θχιαθα θαη έλα απιφ ζθάθνο πνπ ήηαλ ε κεγάιε ηνπ αγάπε. Παξά ηελ θνχξαζε, παξά ηα ζπλεπαγφκελα έμνδα ζρεδφλ πάληα είρε έλα πιενχκελν πνπ κνηξαδφηαλ κε ηνπο θίινπο ηνπ γηα εκεξήζηεο εθδξνκέο θαη κπάληα ζε απξφζηηεο αθηέο θαη λπρηεξηλά ςαξέκαηα. Ήηαλ άλζξσπνο εηδηθήο αλζξψπηλεο αληνρήο. Με ηνλ Γηψξγν πεξάζακε φκνξθεο βξαδηέο. Ο παξειζνληνινγηθφο ρξφλνο πνπ ρξεζηκνπνηψ ππνδειψλεη φηη ν Γηψξγνο δελ είλαη πηα καδί καο. Σφζα ρξφληα ζηα ακπάξηα ησλ κεραλψλ θπιαθέο κε ακίαλην - ππέζθαςαλ αλεπαλφξζσηα ηελ πγεία ηνπ. Έγηλε θη απηφο έλα αθφκα ζχκα ηνπ ζχγρξνλνπ ζεξηζηή ηεο δσήο ησλ αλζξψπσλ: Σνπ θαξθίλνπ! ΋κσο αο επαλέιζσ ζηελ αξρηθή κνπ επηδίσμε. Σνλ πεξηβάιινληα ρψξν, γχξσ απ’ ην θηήκα, ηνλ πεξπάηεζα αξθνχλησο θαη γλψξηζα θάζε γσληά ηνπ.

[377]

Βπηπρψο ε πγεία κνπ - αθφκα θαη ηψξα - κνπ επηηξέπεη λα πεξπαηάσ αξθεηή ψξα ρσξίο λα ληψζσ ηδηαίηεξε θνχξαζε. Σν αληίζεην ζα έιεγα. Ο νξγαληζκφο κνπ δεηάεη ηελ πεδνπνξία θη αλ κηα κέξα απηή δελ γίλεη, αηζζάλνκαη ηελ έιιεηςή ηεο. Σηο ψξεο πνπ πεξπαηάσ μερληέκαη. Ώπφ ηηο παξαηεξήζεηο πνπ θάλσ ζηα πξάγκαηα πνπ ζπλαληψ γχξσ κνπ ην ζπλεζηζκέλν άγρνο κνπ ηείλεη λα κε εγθαηαιείςεη. ΢ηηο βφιηεο απηέο ησλ ηφζσλ ρξφλσλ έδεζα ηηο αδηάθνπεο αιιαγέο ηνπ ρψξνπ ηεο γεηηνληάο κνπ. ΢πλερψο λέα ζπίηηα ρηίδνληαη, ζπλερψο λένη θξάθηεο ζεθψλνληαη πνπ πεξηνξίδνπλ ηα κνλνπάηηα γηα ηνπο αλεκπφδηζηνπο πεξηπάηνπο κνπ. ΢ε απηφ δελ κπνξψ λα θάλσ ηίπνηα. Βίλαη ε αλαπφθεπθηε «εμέιημε» πνπ εδψ έρεη, φια απηά ηα ρξφληα, κηα ηαρχηεηα κεγαιχηεξε απφ ην κέζν παλεζληθφ φξν. Μηα κέξα πνπ ήηαλ ζε εμέιημε ν πεξίπαηφο κνπ, αθνχσ απειπηζκέλεο γπλαηθείεο θσλέο λα δεηάλε βνήζεηα. Κάηη ζνβαξφ θαη θαθφ ζα ζπλέβε είπα απφ κέζα κνπ. Έηξεμα πξνο ηελ πεγή ηεο αλαζηάησζεο θη ήηαλ ην ζπίηη ηνπ Γηψξγνπ. Δ γπλαίθα ηνπ θη ε κάλα ηεο νδχξνληαλ δίπια ζηνλ πεζκέλν θαηαγήο Μπιάθη. Σν κπξνζηηλφ δεμί πφδη ηνπ ήηαλ άζρεκα κπιεγκέλν κε ην ζχξκα ηνπ θξάθηε. ΢ηελ απειπηζκέλε πξνζπάζεηά ηνπ λα απαιιαγεί έκπιεθε φιν θαη πεξηζζφηεξν θαη ην πφδη ηνπ είρε πιεγηάζεη θαη ην αίκα ηνπ έηξερε. Ο Μπιάθη ήηαλ έλα παλέκνξθν ιπθφζθπιν, ςειφζσκν, θαινηατζκέλν, νινδψληαλν. Βδψ αο εμνκνινγεζψ ηελ ακαξηία κνπ. Με ηα ζθπιηά δελ είρα ζην παξειζφλ πνιιά πάξε- δψζε. Παηδί ηεο πφιεο, κεγαισκέλνο ζηνλ πεξηνξηζκέλν ρψξν ηνπ παηξηθνχ ζπηηηνχ, δελ ήκνπλ εμνηθεησκέλνο καδί ηνπο. Μάιινλ ηα θνβφκνπλ θαη ιίγν. Με ηα κφλα δψα πνπ είρα ζρέζε ζην παξειζφλ επαθή θαη η’ αγαπνχζα ήηαλ νη γάηεο. ΋ηαλ έκπαηλα πξνεγνπκέλσο ζην ζπίηη ηνπ Γηψξγνπ είρα πάληα έλαλ ελδφκπρν θφβν κε κε αξπάμεη, αιιά ν θαθνκνίξεο πνηέ δελ εθδήισζε θακηά ηέηνηα πξφζεζε. Με κηα εμαίξεζε: ΋ηαλ έπεθηε θακηά γάηα ζηα δφληηα ηνπ ηελ θαξχδσλε ζε ρξφλν κεδέλ.

[378]

Αελ έρσ θακηά ζρέζε κε ηερληθά δεηήκαηα θαη θάζε θνξά πνπ ζην ζπίηη ρξεηάδεηαη ηελ επέκβαζε ηερλίηε εθείλε πνπ θαζαξίδεη είλαη ε γπλαίθα κνπ. ΋κσο εθείλε ηελ θξίζηκε ζηηγκή ην κάηη κνπ έπεζε ζε κηα ηαλάιηα πνπ βξηζθφηαλ εθεί θνληά. Με απνθαζηζηηθφηεηα ηελ πήξα ζηα ρέξηα κνπ θη έθνςα ην ζχξκα πνπ θξαηνχζε ην πφδη ηνπ. Ο Μπιάθη ζήθσζε ην θεθάιη κε είδε θαη ζηε ζπλέρεηα έπεζε ιηπφζπκνο. Σφζε ψξα πξνζπαζψληαο κάηαηα λα ειεπζεξσζεί είρε πιήξσο εμαληιεζεί. Σφηε έθηαζε θη ν Γηψξγνο πνπ είρε ηειεθσληθά εηδνπνηεζεί, ηνλ έβαιε ζην απηνθίλεην θαη θαηεπζείαλ ζηνλ θηελίαηξν. Μεηά ηελ αλαγθαία πεξίζαιςε επέζηξεςε ηελ επφκελε

κέξα κε ηηο γάδεο θαη

θνπηζαίλνληαο. ΢ε ιίγεο κέξεο ε πεξηπέηεηά ηνπ είρε ηειεηψζεη. Δ έθπιεμε ήξζε αξγφηεξα φηαλ κπήθα ζην ζπίηη ηνπ Γηψξγνπ κεηά ηελ αλάξξσζή ηνπ. Γηα ηνλ Μπιάθη ηνλ πξνεγνχκελν θαηξφ ήκνπλ έλαο απφ ηνπο ζπρλνχο επηζθέπηεο ηνπ ζπηηηνχ αδηάθνξνο γη’ απηφλ, ρσξίο λα μέξεη ίζσο ηνλ θξπκκέλν θφβν πνπ είρα γηα λα ηνλ πιεζηάζσ. Σψξα ηα πξάγκαηα άιιαμαλ άξδελ. Μφιηο θάζηζα ζηελ θαξέθια ήξζε θνληά κνπ, έβαιε ηε κνπζνχδα ηνπ ζην γφλαηφ κνπ θαη - δελ ζα ην πηζηέςεηε- κε θνίηαδε κε ιαηξεία. Θα έρεηε δεη, θαληάδνκαη, ηα κάηηα ιαηξείαο πνπ έρνπλ νη ζθχινη γη’ απηνχο πνπ αγαπνχλ. Θπκφηαλ ηνλ άλζξσπν πνπ ηνλ απειεπζέξσζε απφ ηα δεζκά ηνπ θαη ηα δψα είλαη αληαπνδνηηθά φληα. Θέινπλ λα επηζηξέςνπλ ην θαιφ πνπ ηνπο έθαλεο. Ώπφ θεη θαη πέξα εηζέπξαηηα ηελ αγάπε ηνπ θη ήηαλ θπζηθφ λα ηνλ αγαπήζσ ην ίδην θη εγψ. Ο θχθινο ηεο δσήο είλαη αδπζψπεηνο. Μεηά απφ κεξηθά ρξφληα ν Μπιάθη αξξψζηεζε απφ ηελ λφζν Καιαδάξ θαη ηφηε αθφκα δελ είρε αλαπηπρζεί ηξφπνο ζεξαπείαο ηεο. Με βαξηά θαξδηά ν Μπιάθη κπήθε ζηε δηαδηθαζία ηεο επζαλαζίαο. Πνιινί ηνλ έθιαςαλ εδψ γχξσ.

[379]

71. Ζ γαηνύια κνπ Ήξζε ζηα ρέξηα καο απφ ηε δνχγθια ηεο νδνχ Καιιηδξνκίνπ. Σνπο πξψηνπο κήλεο ηεο δσήο ηεο έδεζε ζηελ αλαζθάιεηα ηνπ πεδνδξνκίνπ. Δ θαιή ηεο ηχρε νθείιεηαη ζηελ επαηζζεζία ηεο θφξεο κνπ, πνπ

ζθιαβψζεθε

απφ ην

πξνζσπάθη θαη ηα παξαθιεηηθά καηάθηα ηεο θαη ηελ έκπαζε ζην ζπίηη. Σελ βαθηίζακε Υαδνύια. Ώπηφ είλαη ην φλνκα πνπ ηεο δψζακε, αιιά ε πνξεία έδεημε φηη αληίζεηα, κεηά ηελ πξψηε παξαπιαλεηηθή αληίιεςε πνπ καο έδσζε, ήηαλ ηεηξαπέξαηε θαη καο «δνχιεπε» θαλνληθά. Δ αξρηθή ηεο ζπκπεξηθνξά ήηαλ κέζα ζην «θαηαρζφλην» ζρέδηφ ηεο λα ρηππήζεη θάπνηεο ρνξδέο ζπκπάζεηαο απφ κέξνπο καο. Άπαμ θαη ην θαηφξζσζε εκθάληζε ηνλ πξαγκαηηθφ θαη ππνινγηζηηθφ ηεο ραξαθηήξα. Ώπφ λσξίο ιεηηνχξγεζαλ ηα ακαξησιά έλζηηθηά ηεο θαη «θάζηζε» κε ηελ πξψηε επθαηξία ζηνλ άγξην θαη παληνθξάηνξα ηνπ ρψξνπ Υαζίλη , ηνλ αξζεληθφ γάην ηεο γεηηνληάο, πνπ ηελ θαηέζηεζε έγθπν. ΋κσο θαη ε εγθπκνζχλε ηεο ήηαλ πεξηπεηεηψδεο θαη κάιηζηα ρσξίο

αίζην ηειηθά απνηέιεζκα

Μάιηζηα

θηλδχλεπζε άκεζα ε δσή ηεο ζηελ δηάξθεηα ηνπ ηνθεηνχ. Μφλν ε ςχρξαηκε θαη απνηειεζκαηηθή αληίδξαζε ηεο θφξεο κνπ Ώλαζηαζίαο ηελ θξάηεζε ζηε δσή. Έηζη ζ’ απηήλ δελ νθείιεη κφλν ηελ πηνζεζία θαη ηελ εμαζθάιηζε ηξνθήο θαη ζηέγεο. Σεο νθείιεη θαη ηελ ίδηα ηεο ηε δσή.

΋ηαλ ε Ώλαζηαζία είδε ηελ

αδηέμνδε πξνζπάζεηά ηεο λα γελλήζεη θαη λα κε ην θαηνξζψλεη, κέζα ζηα καχξα κεζάλπρηα, μεζήθσζε ηνλ θηελίαηξν πνπ έθαλε ηελ αλαγθαία εγρεηξεηηθή επέκβαζε. Έηζη αλάκεζά ηνπο ππήξρε κηα ηδηαίηεξε ζρέζε δπκσκέλε ζ’ απηέο ηηο δχζθνιεο ζηηγκέο. Μεηά ε Ώλαζηαζία έθπγε ζηελ Ώκεξηθή γηα ζπλέρηζε ησλ ζπνπδψλ ηεο, νπφηε ηελ βαζίιηζζα ηελ αλαιάβακε εκείο. Δ Υαδνύια έγηλε νηθφζηηε, κε εμαζθαιηζκέλε ηελ ηξνθή θαη ηα ράδηα, πνπ ηα ζεσξνχζε απηνλφεην δηθαίσκά [380]

ηεο. Ώιίκνλν ζνπ αλ ηεο ηα ζηεξνχζεο. Αε ρξεηάζηεθε πνιχο ρξφλνο γηα λα γίλνπκε δνχινη ηεο. Βγψ βέβαηα ήκνπλ απφ πξηλ επηξξεπήο ζηηο γάηεο, αιιά απηή ηε θνξά πεξάζακε φινη καδί ηα εζθακκέλα. Λέλε δώζε ζάξξνο ζην ρσξηάηε θαη ζα αλέβεη ζην θξεβάηη. Δ δηθηά καο ηελ παξνηκία απηή ηελ αλαβάζκηζε. ΋ρη κφλν αλεβαίλεη ζην θξεβάηη, αιιά μαπιψλεη γηα λα θνηκεζεί πάλσ ζην καμηιάξη καο κέζα ζηε κνχξε καο θαη κνπξκνπξίδεη δηακαξηπξφκελε φηαλ ηνικνχζακε λα ηελ «ελνριήζνπκε». Κάζε βξάδπ κφιηο θαηαιάβεη φηη ήξζε ε ψξα ηνπ βξαδηλνχ χπλνπ ηξέρεη κε καλία λα κπεη πξψηε ζηελ θξεβαηνθάκαξα θαη λ’ αλέβεη ζην θξεβάηη. Με ηελησκέλα η’ απηηά θαη νξζάλνηρηα ηα κάηηα πεξίκελε κε ηελ απηνλφεηε ζηγνπξηά λ’ απιψζσ ην ρέξη κνπ θαη κε κηα θάηζα γεκάηε βνπιηκία λ’ αθνπκπήζεη ηα δπν κπξνζηηλά ηεο πφδηα πάλσ ζην κπξάηζν κνπ, λα βγάιεη κ’ επηζεηηθφ ηξφπν ηα λχρηα ηεο πνπ ρσξίο ζπγθξαηεκφ ρψλεη ζηε ζάξθα κνπ. Βίλαη απηνλφεην φηη δελ ζα δηακαξηπξεζψ, ζθίγγνληαο ηα δφληηα, αιιά ζε ιίγα δεπηεξφιεπηα ζα εηζπξάμσ ηελ «αληακνηβή» κνπ. Με έλαλ ηεξνηειεζηηθφ ηξφπν αξρίδεη λα ςάρλεη ηελ θαιχηεξε θαη βνιηθφηεξε ζέζε θαη θεη πνπ φια γίλνληαη κε κηθξή ηαρχηεηα θάπνηα ζηηγκή, πνπ απηή θξίλεη θαηάιιειε, ξίρλεη φιν ην βάξνο ηνπ ζψκαηφο ηεο εκπξφο ζην πξφζσπν θαη ην ζηήζνο κνπ. Θέισ δελ ζέισ έλα αίζζεκα ηθαλνπνίεζεο

κε θαηαιακβάλεη θαη ζε ιίγν ρξφλν παξά ηελ πνιχρξνλε

ζπλήζεηα λ’ αξγεί λα κε θαηαιάβεη ν χπλνο ζηελ πεξίπησζε απηή ζε ιίγν ρξφλν ζπλήζσο ράλσ ηελ επαθή θαη βπζίδνκαη ζε έλαλ γιπθφ χπλν. ΋ηαλ κεηά απφ ιίγεο ψξεο έρσ ην πξψην μχπλεκα ε ραδνύια έρεη θχγεη απφ κέλα θαη είλαη ζε αζθαιή θαη βαζχ χπλν ζηα πφδηα ηεο γπλαίθαο κνπ. Ίζσο ζηε δηάξθεηα ηεο αζπλεηδεζίαο κνπ θάπνηα ζηηγκή λα ηελ ελνρινχζα. Λέλε αθφκε φηη νη γάηεο είλαη αλεμάξηεηεο. Ίζσο! Δ ραδνύια καο πξέπεη λα ήηαλ ε εμαίξεζε αθνχ απαηηνχζε ζπλερψο ηελ πξνζνρή καο, ήηαλ εγσίζηξηα, κνλνθαγνχ θαη κεξηθέο θνξέο, αθφκα θαη αράξηζηε. Βκείο φκσο παξφια ηα ειαηηψκαηά ηεο ηελ αγαπνχκε ή θαιχηεξα λα πσ ηε ιαηξεχακε θη αο είρε φζεο [381]

απαηηήζεηο ήζειε. Ώπηή ην ήμεξε θαιά θαη ην εθκεηαιιεχηεθε κέρξη ηε ηειεπηαία ζηαιαγκαηηά. Σν δξάκα ήηαλ φηαλ πεγαίλνπκε ηαμίδηα. Σφηε πξέπεη θάπνπ λα ηελ αθήζνπκε γηα λα ηελ πξνζέρνπλ. ΋κσο, νχηε απηή πεξλνχζε θαιά, αθνχ θαλέλαο άιινο δελ είρε ηελ ππνκνλή λα ηε ρατδεχεη ψξεο ηελ εκέξα , θάηη πνπ ην ζεσξνχζε απηνλφεην θαη ην απνιάκβαλε γνπξγνπξίδνληαο. ΋κσο θαη εκείο πεξλάκε θξηθηά γηαηί καο έιεηπε αθφξεηα θαη κεηξνχζακε ην ρξφλν θαη ηε ζηηγκή γηα λα βξεζνχκε πάιη καδί ηεο. ΋ηαλ πεγαίλνπκε ζην εμνρηθφ ηελ παίξλακε καδί καο θαη ηελ άξαδε πάλσ ζηε καιαθή πνιπζξφλα μππλψληαο κφλν φηαλ απεηιείηαη ε απνθιεηζηηθή ηεο ηδηνθηεζία απφ ηηο εμσηεξηθέο γάηεο πνπ ηαΎδνπκε. Σν ηαμίδη κε ην απηνθίλεην αξρηθά ηελ ηαιαηπσξνχζε, αιιά ζηε ζπλέρεηα ην ζπλήζηζε. Τ.Γ Μεηά 16,5 ρξφληα ε ραδνχια καο έθπγε ήξεκα απφ θνληά καο. Με ηα δψα ζπλδέεζαη πνιχ θη φηαλ ην ράλεηο είλαη κηα πιεγή πνπ δχζθνια θιείλεη. Σψξα αξθνχκαζηε λα πξνζέρνπκε εμσηεξηθέο γάηεο θαη βιέπεηο ηελ επηζπκία ηνπο κε θάζε ηξφπν λα απνθηήζνπλ ζπίηη. ΢θαξθίδνληαη ρίιηα θφιπα θαη λαδάθηα κα αθφκα αλζηζηάκεζα …..

[382]

72. Ζ Νηόξα κνπ Υξεηάζηεθε λα πεξάζεη πνιχο θαηξφο. Υξεηάζηεθαλ πνιιά πεξηζηαηηθά αιιά θαη άθζνλεο λίιεο κέρξηο φηνπ πάξσ ρακπάξη ηη ζεζαπξφ είρα ζπλερψο δίπια κνπ. Βγψ φκσο βξηζθφκνπλ ζην πέξα βξέρεη. Ήκνπλ εμνπιηζκέλνο κε ηε βεβαηφηεηα θαη ζηγνπξηά ηεο πίζηεο πνπ ζνπ εμαζθαιίδεη κηα θνζκνζεσξία, πνιχ ηεο κφδαο γηα ηελ επνρή πνπ κηιάκε. Καηείρα ή λφκηδα πσο θαηείρα ην εξγαιείν ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο, πνπ παξνπζηαδφηαλ σο παζπαξηνχ γηα «πάζαλ λφζνλ θαη πάζαλ καιαθίαλ».

Το ζεύγος Λευτέρης- Ντόρα

Ώλ νη εμειίμεηο ησλ πξαγκάησλ

δελ

επαιήζεπαλ ηελ πνξεία ησλ πξαγκάησλ, ηφηε δελ έκπαηλε ζην ηζεξβέιν κνπ ην εξψηεκα κελ ηπρφλ έθηαηγε απηφ ην εξγαιείν. Σν πηζαλφηεξν ήηαλ φηη εγψ πξνζσπηθά δελ εθάξκνζα κάιινλ ζσζηά ηε κέζνδν, δελ εηζήγαγα ζην πξφβιεκα ηα ζσζηά δεδνκέλα. ΢’ εθείλε ηε θάζε δελ επέηξεπα ζηνλ εαπηφ κνπ βιάζθεκα εξσηήκαηα ακθηζβήηεζεο ησλ ηεξψλ θη φζησλ. Ώπηά γηαηί ηα έρνπκε; Γηα λα ηα ζεβφκαζηε θαη λα ηα ππεξεηνχκε! Βπηπξφζζεηα ήηαλ θαη ε πξνζσπηθή κνπ μεξνθεθαιηά, ζπλδπαζκέλε κε ηελ θπξίαξρε αληίιεςε ηεο επνρήο. Δ δηαδεδνκέλε αληίιεςε ήηαλ φηη νη γπλαίθεο είλαη κελ θαιέο θαη ρξήζηκεο ζε πνιινχο ηνκείο ηεο δσήο θαη ηεο αηνκηθήο [383]

εμππεξέηεζεο, αιιά δελ είλαη απαξαίηεην λα κπιέθνπλ ηα πφδηα ηνπο ζηα «ζχλζεηα θνηλσληθά θαη πνιηηηθά πξνβιήκαηα» πνπ ε δσή καο επηθπιάζζεη. Ώπηά είλαη γηα ηνπο έμππλνπο, ηνπο πξνηθηζκέλνπο άλδξεο, πνπ έρνπλ ζην κέησπν ηε ζθξαγίδα ηεο δσξεάο, πνπ θαηέρνπλ ηε «ζθαηξηθή αληίιεςε ησλ πξαγκάησλ», πνπ ελ ηέιεη μέξνπλ ηη γίλεηαη κέζα ζην ηζηνξηθφ γίγλεζζαη θαη κπνξνχλ, σο εθ ηνχηνπ λα παίξλνπλ ηηο ζσζηέο απνθάζεηο. ΋πνηνο ηψξα δηαβάδεη απηέο ηηο ζεηξέο ζ’ απνξεί θαη ζα εμαλίζηαηαη απφ ηελ αθέιεηα ησλ ζπιινγηζκψλ, ηελ επζχγξακκε θη ελ ηέιεη αληηδξαζηηθή αληίιεςε πνπ εκπεξηέρνπλ, αιιά είλαη θαιφ θη εηιηθξηλέο λα νκνινγεζεί φηη δελ είλαη πνιχ καθξηά ε επνρή, φπνπ ηέηνηεο αληηιήςεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ήηαλ πνιχ δηαδεδνκέλεο ζην «ηζρπξφ θχιν», πνπ εθπξνζσπνχληαλ απ’ ηνπο άλδξεο. Αελ είλαη ληξνπή λα νκνινγεζεί θάηη ηέηνην. Ίζα-ίζα ε νκνινγία θαη ε ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο χπαξμεο ηνπο κπνξεί λα βνεζήζεη ηα κειινληηθά βήκαηα ηεο δσήο καο. ΋ηαλ ε δηθηά κνπ, κνπ εμηζηνξνχζε ηελ άκεζε θαη πξνζσπηθή εκπεηξία ηεο απφ ηε δηαβίσζή ηεο ζηηο ζπλζήθεο ηνπ πξαγκαηηθνχ ζνζηαιηζκνχ, πνπ νη ηξαγηθέο ζπγθπξίεο ηεο επεθχιαμαλ λα δήζεη θη φρη απηφλ πνπ ξνκαληηθά θη σξαηνπνηεκέλα πεξηγξάθνπλ ηα βηβιία θαη ηα νπηνπηθά ζρήκαηα πνπ είρακε ζην κπαιφ καο, εγψ είρα θιεηζκέλα η’ απηηά κνπ κε βνπινθέξη λα κελ πεξάζνπλ νη πιεξνθνξίεο κέζα κνπ θαη ραιάζνπλ ηελ εηθφλα, πνπ είρα ζρεκαηίζεη. Κη απηφ ήηαλ δχζθνιν. ΋ηαλ ηέηνηνπ είδνπο πιεξνθνξίεο δεκνζηεχνληαλ ζηνλ ηχπν απφ ηηο «αζηηθέο εθεκεξίδεο»

ην πξνζπέξαζκα

ηνπο ήηαλ εχθνιν.

Πξνπαγάλδα αληηθνκνπληζηηθή ησλ θάζε ινγήο πιεξσκέλσλ ζνβηεηνιφγσλ. ΋ηαλ φκσο ηα ίδηα ηα ιέεη έλαο δηθφο ζνπ άλζξσπνο θαη κάιηζηα απφ πξνζσπηθή εκπεηξία, ρσξίο θακηά αηηηνινγία πζηεξνβνπιίαο ή άιιεο ζθνπηκφηεηαο, ππάξρεη κηα δπζθνιία κεγάιε λα ηα αγλνήζεηο. ΋κσο εγψ θη απηφ ην θαηφξζσζα! Ήκνπλ ηφζν ηζρπξνγλψκσλ θαη ζπγρξφλσο ηφζν θνληφθζαικνο. Βίλαη ζπλνδεπηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ αλζξψπνπ πνπ [384]

πηζηεχεη κ’ φιε ηε ςπρή ηνπ ζε θάηη. Παξαδίδεη ζ’ απηήλ ηελ πίζηε φιεο ηηο αηζζήζεηο ηνπ, ηφζν πνπ λα κε βιέπεη ην πξνθαλέο, λα κελ αθνχεη ηνλ δηαπεξαζηηθφ ήρν πνπ ηαιαλίδεη η’ απηηά ηνπ, λα αλαζηέιιεη ηηο λνεηηθέο ηθαλφηεηεο πνπ ην κπαιφ ηνπ δηαζέηεη, λα γίλεηαη φξγαλν εμππεξέηεζεο κηαο κνλφηνλεο θη αλνχζηαο δξαζηεξηφηεηαο. Ώο θάλσ έλα ππνζεηηθφ ζελάξην. Ώλ ρσξίο θαζπζηέξεζε εμαξρήο είρα εθηηκήζεη ηε γπλαίθα κνπ θη είρα ελζηεξληζηεί ηηο ζπκβνπιέο ηεο, ε δσή κνπ ζα ήηαλ ζίγνπξα θαιχηεξε; Αελ είκαη ζίγνπξνο γηα ηε ζεηηθή απάληεζε. Ίζσο απφ καδνρηζηηθή δηάζεζε ζα έπξεπε πξψηα λα γεπηψ πξηλ κέρξη ηειεπηαίαο ζηαιαγκαηηάο ηηο θαηξαπαθηέο πνπ κνπ επηθχιαμε ε δσή. ΢ίγνπξα ζα είρα γιπηψζεη αξθεηέο ζπκθνξέο, αιιά απηφ είλαη ε κηα δηάζηαζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Αε ζα ήκνπλα φκσο θαιχηεξνο. Ώπιψο ζα ήκνπλ δηαθνξεηηθφο. Καη δελ είκαη θαζφινπ ζίγνπξνο γηα θάηη ηέηνην ζα κ’ έθαλε πην επηπρηζκέλν θαη ηθαλφ λα θάλσ ηηο ζεκεξηλέο δηαπηζηψζεηο. Ώο επηζηξέςνπκε ζην αξρηθφ ζέκα. Πξψηα ζηε δηαίζζεζε ηεο γπλαίθαο κνπ λα θξίλεη ζσζηά θη αθξηβνδίθαηα ηνπο αλζξψπνπο πνπ γλσξίδεη, ζε αληίζεζε κε κέλα πνπ απηφ αξγνχζε απφ ιίγν σο πνιχ λα ζπκβεί. Πνιιέο θνξέο επαλαιήθζεθε ε παξαθάησ ζθελή: - Απηόο δε κνπ αξέζεη. Κάηη πάλσ ηνπ κ’ ελνριεί!

- ΢ηάζνπ ξε θπξά αθόκα δελ ηνλ γλσξίζακε ηνλ άλζξσπν θαη ηνλ βαζκνιόγεζεο θηόιαο; Μελ είζαη ηόζν απόιπηε θαη βηαζηηθή! Κη εξρφηαλ ην πιήξσκα ηνπ ρξφλνπ λα επαιεζεχζεη ηνλ αξρηθφ ηεο ηζρπξηζκφ. Μεηά ήηαλ ην άιιν. Σχραηλε λα είκαζηε ζπλαθξναηέο θαη παξφληεο ζην ίδην ζπκβάλ. Βθείλε έβιεπε θη αμηνινγνχζε πξάγκαηα θαη πιεπξέο πνπ ζε κέλα

[385]

πεξλνχζαλ απαξαηήξεηεο, αιιά ε εμέιημε ησλ πξαγκάησλ ηα έθεξλε ζηελ επηθάλεηα. Έηζη, απφ έλα ζεκείν θαη πέξα, αθνχ ζπλεηδεηνπνίεζα ην γεγνλφο, παξαδφζεθα ρσξίο αληηξξήζεηο ζηε θξίζε ηεο. Σεο κεηαβίβαζα φιεο ηηο αξκνδηφηεηεο θαη εξέκεζα. Ώπηφ είρε ηα θαιά ηνπ, είρε φκσο θαη ηηο αξλεηηθέο πιεπξέο. Ώπνκαθξπλφκελνο απφ ηελ θαζεκεξηλή ηχξβε κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ

μέραζα

απφθηεζα

ή

δελ

ηηο αλαγθαίεο

δεμηφηεηεο

πνπ

είλαη

ζ’

έλαλ

απαξαίηεηεο άλζξσπν

λα

είλαη

απηνζπληεξνχκελνο. Η

Ντόρα

έχοντας

αγκαλιά την κόρη μας Αναστασία τη μέρα της βάπτισής της

Βίκαη δεκέλνο ζην άξκα ηεο γπλαίθαο κνπ θαη ζα αθνινπζήζσ ηε κνίξα ηεο. Πάληα ήκνπλ έλα κεηξίσλ ηθαλνηήησλ άηνκν, έλαο ζπλεζηζκέλνο άλζξσπνο, ρσξίο εηδηθέο δεμηφηεηεο, αιιά κ’ έλαλ πεξίζζην ζπλαηζζεκαηηζκφ, ηφζν πνπ απφ επαηζζεζία θαη πξνηέξεκα λα θαηαληάεη ειάηησκα θαη ηξνρνπέδε. ΢παλίσο βάδσ θακηά θσλή ζε θάηη, θέξλσ θάπνηα αληίξξεζε ζε δεπηεξεχνληα ζέκαηα έηζη γηα ηελ «ηηκή ησλ φπισλ», λα κελ μερληφκαζηε εληειψο. Να επαιεζεχσ απιψο φηη είκαη αθφκα δσληαλφο. Σίπνηα πεξηζζφηεξν.

[386]

73. Ζ άπνςή κνπ γηα ηα ηνπξηζηηθά ηαμίδηα Βίλαη ζηνλ άλζξσπν έκθπηε ε πεξηέξγεηα, λα γλσξίζεη λένπο ηφπνπο, άιινπο ιανχο θαη ηηο ζπλήζεηέο ηνπο. Να δεη απφ θνληά ηα νλνκαζηά κλεκεία θαη ηα άιια ζαπκάζηα δεκηνπξγήκαηα ηνπ αλζξψπνπ. Ώπηή ε πεξηέξγεηα δελ είλαη αλεπηπγκέλε ην ίδην ζε φινπο. Ώθφκα αιιάδεη θαη ζηνλ ίδην ηνλ άλζξσπν ζηηο δηάθνξεο ειηθηαθέο ηνπ θάζεηο. Δ ηθαλνπνίεζε ηεο έρεη αθφκα ζρέζε κε ηηο νηθνλνκηθέο δπλαηφηεηεο ηνπ θαζελφο, ηηο εξγαζηαθέο ππνρξεψζεηο θαη πξνθαλψο

ηα ππάξρνληα πξνβιήκαηα πγείαο. ΋κσο ε

αιήζεηα λα ιέγεηαη. Σν πείζκα, ε επηκνλή θη ν πξνγξακκαηηζκφο ππεξληθά πνιιέο θνξέο ηηο δπζθνιίεο. Δ ζέιεζε, ιέλε, κπνξεί λα κεηαθηλήζεη βνπλά. Πξνζσπηθά γηα ππνθεηκεληθνχο θη αληηθεηκεληθνχο ιφγνπο άξγεζα αξθεηά λα βγσ έμσ απ’ ηα ζχλνξα ηεο ρψξαο. Ώπηφ έγηλε κπνξεηφ κεηά ηα 38 κνπ ρξφληα θαη γηα ιφγνπο εχθνια εμεγήζηκνπο είρα πξνηίκεζε ζε ρψξεο πνπ ζην παξειζφλ άλζηζε Βιιεληθφο πνιηηηζκφο. Έηζη νη πξψηεο πξνηηκήζεηο ήηαλ Σνπξθία θαη Ώίγππηνο, Ώξγφηεξα μαλνίρηεθα παξά πέξα. Με ραξαθηεξίδεη κία κέζεο ηάμεσο καλία θη επηζπκία γηα ηαμίδηα. ΢ηνλ ηνκέα απηφλ δελ ήκνπλ θαλαηηθφο αιιά αθνινπζνχζα θαη ην ξεχκα. Δ γπλαίθα κνπ θαη ε παξέα ήηαλ εθ ησλ πξαγκάησλ ην θίλεηξν γηα ηα πεξηζζφηεξα. ΋ηαλ απνθαζίδεηαη έλα ηαμίδη θη αξρίδεη ε πξνεηνηκαζία ηνπ αλάβεη ην ελδηαθέξνλ ζην πεξηβάιινλ κνπ. Πξνεηνηκαζία πιεξνθφξεζεο, ζπγθέληξσζε πιεξνθνξηψλ απφ ηαμηδησηηθνχο νδεγνχο θαη ηειεπηαία απφ ην δηαδίθηπν. Οξγαζκφο! Βγψ ιίγα πξάγκαηα, ίζσο γηαηί πζηεξψ ζηηο μέλεο γιψζζεο ή γηαηί ζα ηα βξσ έηνηκα απφ άιινπο. Καη λα ζαο πσ ηελ ακαξηία κνπ, ζχληνκα θνπξάδνκαη θαη κέζα κνπ αλαπηχζζεηαη ε επηζπκία λα επηζηξέςσ ζηε θσιηά κνπ. ΐεβαίσο ηφηε δελ ηνικψ λα ην νκνινγήζσ.

[387]

Σελ παηξίδα κνπ, ηεο ζέξλσ ηα κχξηα θη φζα ζε κηα ζπδήηεζε, γηα ηελ θαηάζηαζε πνπ επηθξαηεί, γηα ηα ειαηηψκαηα ζηε ιεηηνπξγία ησλ ζεζκψλ, ηελ έιιεηςε αηζζήκαηνο ζπλεπζχλεο, ηνλ νηθνλνκηθφ θαηξηαζκφ θαη ηελ πνιηηηθή δηαπινθή. Ώιιά κε γίλεη θακηά παξεμήγεζε. Σελ αγαπψ έηζη θη αιιηψο. Ώπιψο ηελ ήζεια αιιηψο. Πνιιέο απφ ηηο ρψξεο πνπ επηζθεπηφκαζηε είλαη πην πξνρσξεκέλεο απφ καο. ΐιέπεηο έρνπλ πίζσ ηνπο, σο θξαηηθέο νληφηεηεο, πνιιά πεξηζζφηεξα ρξφληα δσήο. Έρνπλ πινχζηεο θπζηθέο πεγέο πινχηνπ ή αθφκα ρεηξφηεξα θάπνηεο εθκεηαιιεχηεθαλ γηα

αξθεηά ρξφληα

ηνλ πινχην ππνηαγκέλσλ ζ’

απηνχο ρσξψλ. Έρνπλ θαζηεξψζεη - θαη θπξίσο εθαξκφδνπλ - θαιχηεξνπο ζεζκνχο θαη λνηάδνληαη γηα ηελ πνξεία, έρνληαο ζπλεηδεηνπνηήζεη φηη ε νξζή πνξεία ηνπο έρεη επζεία ζρέζε κε ηε δηθή ηνπο δηαδξνκή. Ώγαπάκε ηελ παηξίδα καο αιιά κε βαπθαιηδφκαζηε. Αελ είκαζηε ν επινγεκέλνο απ’ ην Θεφ ιαφο. Αελ είλαη απνθιεηζηηθφ καο ραξαθηεξηζηηθφ. ΋ινη νη ιανί αγαπνχλ ηνλ ηφπν ηνπο θαη κάιηζηα πνιιέο θνξέο πην απνηειεζκαηηθά απφ καο. Μεηά ηηο εμειίμεηο ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ αληρλεχεηο ζην πξφζσπν ηνπ μέλνπ φηαλ πιεξνθνξείηαη φηη είζαη Έιιελαο έλα θξάηεκα. Έρνπκε ράζεη ηελ «θαιή έμσζελ καξηπξία». Μεξηθνί απηφ κπνξεί λα ην ππνηηκνχλ, αιιά δελ έρνπλ ζπλαίζζεζε φηη ην γεγνλφο βαξαίλεη, ζέινπλ δε ζέινπλ, θαη απηνχο

[388]

74. Σν πξώην κνπ ηαμίδη ζηνλ Πόλην ΢ηνλ Πφλην πήγα ηξεηο θνξέο κέρξη ηψξα. Ώμέραζηε ζα κνπ κείλεη ε πξψηε θνξά. Ώπηφ ην ηαμίδη έγηλε ζηα κέζα πεξίπνπ ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’80 κε Πφληηνπο απφ ηε Θεζζαινλίθε. Έλαο θαιφο κνπ θίινο έκαζε φηη έλα ηαμηδησηηθφ γξαθείν ηεο πφιεο (΢ηεθαλίδεο;) νξγαλψλεη ηελ εθδξνκή κε πνχικαλ. Αειψζακε ζπκκεηνρή. Οη κνλαδηθνί κε Πφληηνη. Βγψ ΐνιηψηεο - κε κηθξαζηαηηθή φκσο θαηαγσγή - θη απηφο Ώζελαίνο κε θαηαγσγή απφ ηελ... Πεινπφλλεζν. Θα ηνπο ζπλαληνχζακε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, φπνπ είρακε πάεη πην λσξίο κε ηελ Οιπκπηαθή. Πξάγκαηη ην ξαληεβνχ έγηλε, κ’ έλα κηθξφ αξρηθφ θξάηεκα εθ κέξνπο ηνπο γηα ην πνηνη είλαη απηνί νη δπν άγλσζηνη ρακνπηδίδεο. Πνιχ γξήγνξα απηφ μεπεξάζηεθε θαη αθνκνησζήθακε κηα ραξά κε ην ππφινηπν γθξνππ. Σν ππφινηπν ηαμίδη έγηλε κε πνχικαλ. Μπνινχ, Καζηακνλή, ΢ηλψπε, Κεξαζνχληα, ΢ακςνχληα, Σξαπεδνχληα, Ώκηζφο θαη άιινπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο. Εδηαίηεξα αξλεηηθή εληχπσζε καο έθαλε ην γεγνλφο φηη ζηνλ θάκπν πεγαίλνληαο ζηελ Καζηακνλή είδακε ηεξάζηηεο εθηάζεηο θπηεκέλεο κε παπαξνχλα. Ση θξίκα πνπ έρσ μεράζεη ηα νλφκαηα, αιιά ζηε δηάξθεηα απηνχ ηνπ ηαμηδηνχ ζπλέβεζαλ ηδηαίηεξα ζπγθηλεηηθά πεξηζηαηηθά, πνπ ζα ήηαλ άδηθν λα κελ θαηαγξαθνχλ θάπνπ. Ήδε ζην βηβιίν κνπ Κη όκσο ήηαλ όκνξθα αλαθέξσ ην επεηζφδην κε ην φκνξθν λεαξφ αγφξη, πνπ ζηελ εξψηεζή κνπ: «Ση είλαη απηφ;» δείρλνληαο ηνπ έλα θνπληνχθη κνπ απάληεζε κε πεληαθάζαξε πξνθνξά ζηα Βιιεληθά; -Ναη! Δίλαη ιεπηνθάξπνλ! Έρεη ζεκαζία λα πσ κεξηθά ιφγηα γηα ηε ζχλζεζε ησλ αλζξψπσλ ηνπ γθξνππ. Ώξθεηνί ήηαλ άηνκα ηξίηεο ειηθίαο πνπ νη πεξηζζφηεξνη γελλήζεθαλ ζηνλ Πφλην [389]

θαη πήγαηλαλ εθεί γηα έλα ηειεπηαίν πξνζθχλεκα ζηα πάηξηα εδάθε. Οη ππφινηπνη, ζπλνδνί λα ηνπο πξνζέρνπλ. Κπξίσο παηδηά ή εγγφληα. Ώλαθέξσ εηδηθά κεξηθέο πεξηπηψζεηο. Δ επηθεθαιήο ηνπ ηαμηδηνχ: Μηα θαζεγήηξηα θηιφινγνο απφ ηελ Καβάια κε ηελ αδειθή ηεο. Σν κηθξφ ηεο φλνκα ήηαλ Σαζνχια Βληειψο μερσξηζηή θαη πνιπηάιαληε πξνζσπηθφηεηα. Ώεηθίλεηε, κε πιήξε γλψζε ηεο ηνπξθηθήο γιψζζαο, πνιπηαμηδεκελε, αθνζησκέλε κ’ φιε ηελ ςπρή ηεο ζηελ πνληηαθή ππφζεζε. Βίρε εθδψζεη πνιιά ζρεηηθά βηβιία, έλα εθ ησλ νπνίσλ ήηαλ βηβιίν πνληηαθψλ ζπληαγψλ, πνπ αξγφηεξα αγφξαζα θαη ην έθαλα δψξν ζηελ Πφληηα κάλα ελφο θίινπ κνπ. Πέξαζαλ αξθεηέο κέξεο κέρξη λα πξνζέμσ φηη ηεο έιεηπε ην έλα ρέξη. Ώμηνπξφζερηε πεξίπησζε απφ πνιιέο απφςεηο, έθεξε ζε πέξαο ηελ απνζηνιή ηεο κε ηδηαίηεξε επηηπρία. Ήμεξε αλζξψπνπο θαη είρε ηξφπνπο γηα λα μεπεξλά θάζε εκπφδην πνπ παξνπζηαδφηαλ. Μ’ έλα ιφγν ήηαλ απνηειεζκαηηθή. Έλαο άιινο είρε θνηηήζεη, σο καζεηήο, ζην θξνληηζηήξην ηεο Σξαπεδνχληαο ηε δεθαεηία ηνπ 1910, θη φηαλ έκαζε φηη είκαη θαζεγεηήο κε παξαθάιεζε ηδηαηηέξσο, φηαλ θηάζνπκε εθεί, λα ηνπ θάλσ κηα ράξε. Ση ήηαλ απηή; Να κπνχκε ζηελ αίζνπζα ηνπ Φξνληηζηεξίνπ ηεο Σξαπεδνχληαο -

θεκηζκέλν εθπαηδεπηηθφ

ίδξπκα - φπνπ ήηαλ καζεηήο, λ’ αλέβσ ζηελ έδξα θαη λα ηνπ θάλσ ηελ εξψηεζε πνπ ηνπ είρε θάλεη ν δάζθαινο ηνπ ηφηε. Πξάγκαηη απηφ έγηλε. Οη αίζνπζεο δηδαζθαιίεο επηβιεηηθέο κε ρνληξνχο πέηξηλνπο ηνίρνπο, κε ηεξάζηηεο ζφκπεο ελζσκαησκέλεο κέζα ηνπο, είραλ ρξεζηκνπνηεζεί γηα πνιιά ρξφληα απφ ηνπο Σνχξθνπο σο αίζνπζεο δηδαζθαιίαο ηνπ ηνπηθνχ παλεπηζηεκίνπ ηεο Σξαπεδνχληαο. Λίγν θαηξφ πξηλ είραλ θχγεη αθνχ ην Παλεπηζηήκην είρε θηίζεη θαηλνχξηα δηθά ηνπ θηήξηα. Πξάγκαηη, φηαλ θηάζακε, αλέβεθα ζηελ έδξα θαη ηνλ ξψηεζα απηφ πνπ κνπ είρε πεη πξηλ:: - Πνηα είλαη, παηδί κνπ, ε πξσηεύνπζα ηεο Γαιιίαο; [390]

Με ηα δάθξπα λα ηξέρνπλ απ’ ηα κάηηα ηνπ θαη κε ζπαζκέλε γεκάηε ζπγθίλεζε θσλή κνπ απάληεζε - Αη Παξίζηνη, θύξηε! Σέηνηα ηα δεηο κηα θνξά! Ώμίδεη λ’ αλαθέξσ ηελ ρήξα παπαδηά απ’ ηελ Καβάια, πνπ θαζψο πιεζηάδακε ζηνλ Πφλην άξρηζε λα δείρλεη ζε θάζε επθαηξία κηα θσηνγξαθία κε δπν κηθξά παηδηά: Έλα θνξηηζάθη θη έλα αγνξάθη. Σν θνξίηζη ήηαλ ε ίδηα θαη ην αγφξη ην παηδί ηνπ θίινπ ηνπ Σνχξθνπ ζηνλ νπνίν φθεηιε ηε ζσηεξία ηνπ θαηά ην δησγκφ. Ο παηέξαο ηεο κφιηο κπφξεζε θάιεζε ηνλ θίιν ηνπ θαη ηνλ θηινμέλεζε ζηελ Καβάια. Δ θσηνγξαθία είρε βγεη εθεί, πξηλ ηνλ πφιεκν ηνπ ’40. Δ αλαδήηεζή ηεο είρε απνηέιεζκα ζηελ ΢ακςνχληα. Σν αγφξη ήηαλ ηψξα ν δηεπζπληήο ηνπ ΟΣΒ ηεο ΢ακςνχληαο. Δ ζπλάληεζε ηνπο ήηαλ ηδηαίηεξα ζπγθηλεηηθή. Ώπφ ηε ζηηγκή εθείλε θαη ζ’ φιε ηε δηάξθεηα ηεο παξακνλήο καο ζηελ ΢ακςνχληα φιεο νη δαπάλεο θαγεηνχ θαη δηαζθέδαζεο θαιχθηεθαλ απ’ ηνλ Σνχξθν, ηφζν απιφρεξα πνπ αξρίζακε λα ληξεπφκαζηε. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη θαηά ηελ επηζηξνθή καο απ’ ηελ Σξαπεδνχληα αιιάμακε δηαδξνκή κελ ηνλ βάινπκε ζε λέα έμνδα. Βλδηαθέξνλ είρε έλα άιιν ειηθησκέλν δεπγάξη, πνπ θαη νη δπν είραλ γελλεζεί ζηνλ Πφλην. Ο άληξαο ζηελ θαηνρή είρε ράζεη ην έλα πφδη - σο ην θαιάκη - απφ ηξέλν ζηε δηάξθεηα ηεο Γεξκαληθήο Καηνρήο θαη θνξνχζε ηερλεηφ κέινο, κε ηελ αλαπφθεπθηε δπζθνιία ζην πεξπάηεκα. Δ γπλαίθα ηνπ θχιαθαο- άγγεινο. ΋ηαλ πιεζίαδε ην ρσξηφ ηνπ κχξηζα αλεζπρία θη έληαζε. Ρψηεζα θη έκαζα. Δ πξνζγεησκέλε γπλαίθα ηνπ κνπ είπε - Θέιεη λα ςάμεη γηα ηνλ ηάθν ηεο κάλαο ηνπ! Ξέραζε όηη ηε ζάςαλε ζην ρηόλη ζηε δηάξθεηα ηεο αγσληώδνπο πνξείαο λα ζσζνύλ. Ση λα βξεη ηώξα, παηδί κνπ; Αο ηνλ !

[391]

΋ηαλ θηάζακε ζηελ Παλαγία ΢νπκειά, εθεί πνπ ην πνχικαλ δελ πάεη παξαπέξα, έπξεπε λα ζπλερίζνπκε κε ηα πφδηα. Δ κέξα ήηαλ βξνρεξή θαη ππήξραλ ιάζπεο πνπ δπζθφιεπαλ ηνπο πάληεο. Ο αλάπεξνο θαζπζηεξνχζε θαη πξνζθέξζεθα λα ηνλ βνεζήζσ. Ώξλήζεθε θάζεηα: - Μόλνο κνπ! Θα πάσ κόλνο! Με θαζπζηέξεζε, νη δπν καο, θηάζακε πάλσ ζην κνλαζηήξη. Ώθφκα δελ είραλ γίλεη νη αλαθαηλίζεηο πνπ έθαλαλ ηα επφκελα ρξφληα νη Σνχξθνη θαη ηηο είδα ζε επφκελεο επηζθέςεηο. Ώπφ ηελ εθθιεζία ζψδνληαλ θάπνηα εξείπηα. Μφλν ε ηξχπα κέζα ζην βξάρν κε θάπνηεο κηζνζβεζκέλεο αγηνγξαθίεο θαη κηα ζεηξά νλφκαηα Βιιήλσλ θαη Σνχξθσλ, επηζθεπηψλ απφ ηα πξνεγνχκελα ρξφληα. Οη θαθέο ζπλήζεηεο είλαη βιέπεηο δηαρξνληθέο. Σφηε ζπλέβε ην εμήο: Έλαο απφ ηνπο Πφληηνπο έβγαιε απφ ηελ ηζάληα ηνπ έλα δέκα κε θεξηά θαη ηα κνίξαζε ζε φινπο. Υσξίο θακηά ζπλελλφεζε, ιεο θαη βγήθαλ απφ κέζα καο παιαηέο κλήκεο, αξρίζακε φινη λα ςάινπκε ην «ηε Τπεξκάρσ» Σα αλακκέλα θεξηά θψηηζαλ ην ρψξν. Οη ιίγνη Σνχξθνη απ’ έμσ καο θνίηαδαλ κε απνξία. Θα κπνξνχζα λα ζπλερίζσ, γηαηί ππήξμαλ θη άιια ελδηαθέξνληα πεξηζηαηηθά. Ώιιά πηζηεχσ φηη απηά δίλνπλ ην ζηίγκα ησλ εληππψζεψλ κνπ.

[392]

75. Ζ Βηέλλε Αελ θεκίδνκαη σο ηαμηδεπηήο. Γλσξίδσ φκσο αλζξψπνπο, πνπ ιφγσ επαγγεικαηηθψλ ππνρξεψζεσλ ή απφ ρφκπη έρνπλ αισλίζεη ηνλ θφζκν. Βγψ έδεζα κέηξηεο θαηαζηάζεηο θη άξρηζα κεγάινο. Βδψ ζέισ λα θαηαζέζσ ηελ πξνζσπηθή κνπ εληχπσζε απφ κηα επξσπατθή πξσηεχνπζα πνπ αγαπψ γηα πνιινχο ιφγνπο πνπ ζα εμεγήζσ ζηε πνξεία. Ώπφ ηηο κεηξεκέλεο επξσπατθέο πνπ έρσ επηζθεθζεί ηηο θαιχηεξεο αλακλήζεηο κεηαθέξσ απφ ηε γιπθηά ΐηέλλε. Έηπρε λα ηελ επηζθεθζψ δπν θνξέο. Δ πξψηε θνξά ήηαλ ηνλ Ώχγνπζην ηνπ 1999, ηελ επνρή πνπ αθφκα γέκηδε ε θνχζθα ηνπ ρξεκαηηζηεξίνπ θαη δεκηνπξγνχζε απαηειέο πξνζδνθίεο ζε πνιινχο ζπκπαηξηψηεο καο φηη ρσξίο θφπν θαη ζε ζχληνκν ρξφλν ζα γίλνπλ πινχζηνη. Κη εγψ κπήθα ζηνλ πεηξαζκφ θη έγηλα «παίθηεο». Με ην θαλαηηζκφ πνπ ραξαθηεξίδεη φιεο ηηο απαζρνιήζεηο κνπ. Κη ήξζε ε κέξα πνπ ε EUROBANK αγφξαζε ηελ Βξγαζίαο κε ηζρπξφ premium γηα απηνχο πνπ είραλ κεηνρέο ηεο Βξγαζίαο. Έηζη κε απηφ ην άθνπν θέξδνο είπα ζηηο γπλαίθεο κνπ - γπλαίθα θαη θφξε - λα πάκε έλα ηαμίδη ζην εμσηεξηθφ. Σν θξνληηζηήξην έθαλε θη απηφ δηαθνπέο. Δ γπλαίθα κνπ δηάιεμε ηνλ πξννξηζκφ. Μ’ έλα γξαθείν ηαμηδηψλ βξεζήθακε ζηελ ΐηέλλε. Σφηε έθεξα ζηε κλήκε κνπ παιαηά δηαβάζκαηα γηα ηελ πφιε θαη ηνπο Έιιελεο, πνπ έδεζαλ ζ’ απηήλ ηελ πφιε Ο Ρήγαο ΐειεζηηλιήο, ν Άλζηκνο Γαδήο, ν Εψζεπνο Μνηζηφδαμ, ν Νεφθπηνο Ανχθαο, ν Θεφθιεηνο Φαξκαθίδεο, ν Κσλζηαληίλνο Κνχκαο, ν Πνιπδψεο Κνληφο, ν Υξηζηφθνξνο Πεξξαηβφο θ.ά

[393]

Σα Βιιεληθά ηππνγξαθεία ηνπ Γεσξγίνπ ΐεληφηε, ησλ Ώδειθψλ Μαξθίδσλ Πνχιηνπ. Σηο πξψηεο Βιιεληθέο εθεκεξίδεο Δθεκεξίο θαη Διιεληθόο Σειέγξαθνο. Σα πεξηνδηθά Δξκήο ν Λόγηνο θαη Καιιηόπε. Έκπνξνη, ηξαπεδίηεο, βαξψλνη, βνπιεπηέο, ζπνπδαίνη παξάγνληεο φπσο ν Νηθφιανο Ανχκπαο, ν Θεφδσξνο Καξαγηάλλεο, πξφγνλνο ηνπ δηάζεκνπ Μαέζηξνπ Φνλ Καξαγηάλ, νη Γεψξγηνο θαη ΢ίκσλ ΢ίλαο, πνπ κεηαμχ ησλ άιισλ ρξεκαηνδφηεζαλ ηελ αλέγεξζε ηνπ Ώζηεξνζθνπείνπ θαη ηεο Ώθαδεκίαο ζηελ Ώζήλα, θ .α ΢’ απηφ ην ηαμίδη αθνινπζήζακε ην πξφγξακκα θπξίσο πνπ είρε ξπζκίζεη ην πξαθηνξείν. Βθείλα πνπ ζέισ λα αλαθέξσ είλαη ε επίζθεςε ζηελ νδφ Βιιήλσλ θαη ην λαφ ηνπ Ώγίνπ Γεσξγίνπ, έδξα ηεο παλίζρπξεο θνηλφηεηαο ησλ Βιιήλσλ ηνλ 19ν αηψλα. Σελ επίζθεςε ζην Θεξηλφ Ώλάθηνξν ησλ Ώςβνχξγσλ ( ΢ελκπξνχλ ), ηνλ θαζεδξηθφ λαφ ηνπ Ώγίνπ ΢ηεθάλνπ θαη ηελ επίζθεςε ζην Αάζνο Μάγεξιηλγθ, γλσζηφ απφ ηελ ηξαγηθή ηζηνξία ηεο απηνθηνλίαο ηνπ δηαδφρνπ ηεο Ώπζηξννπγγαξίαο. . Σν ηαμίδη είρε θαη επηζθέςεηο ζε άιιεο πφιεηο, φπσο ην ΢άιηζκπνπξγθ, ην Ίλζκπξνπθ θη έλα πνιπηειέο ρεηκεξηλφ ζέξεηξν πνπ δε ζπκάκαη η’ φλνκά ηνπ ΢ηελ παηξίδα ηνπ Μφηζαξη ππήξμε ε εμήο επηπρήο ζχκπησζε. Ήηαλ ε κέξα ηεο νιηθήο έθιεηςεο ηνπ ήιηνπ πνπ έγηλε κπαίλνληαο ζηελ πφιε. Βθεί είδακε κηα αμέραζηε εηθφλα. Οη δηακνξθσκέλεο θεθιηκέλεο φρζεο ηνπ πνηακνχ είραλ γεκάηεο κε αλζξψπνπο πνπ αλάκελαλ ην γεγνλφο. Πξάγκαηη γηα έλα κηθξφ δηάζηεκα επηθξάηεζε ζθνηεηλή λχρηα θη ν θφζκνο πνπ είρε πξνκεζεπζεί έγθαηξα θεξηά η’ άλαςε. Έλαο πνηακφο απφ θεξηά αλακκέλα έδηλαλ κηα εηθφλα ηδηαίηεξα

[394]

ξνκαληηθή πνπ ζηγά-ζηγά άξρηζε λα ππνρσξεί απφ ην θσο ηνπ ήιηνπ πνπ πάιη επαλεξρφηαλ. Σν δεχηεξν ηαμίδη έγηλε ζηηο αξρέο ηνπ Αεθεκβξίνπ ηνπ 2008 θαη νξγαλψζεθε απφ ηελ παξέα καο. Νίθνο θαη Φξφζσ Κηάνπ, Νίθνο θαη Σέηα Γαιαλνπνχινπ. Ο αιεζκφλεηνο Νίθνο Σζηψθαο θαη ε γπλαίθα ηνπ Βιέλε, ην δεπγάξη απ’ ηε Θεζζαινλίθε Νίθνο θαη ε Γψγηα Παπακίρνπ, ε Νηφξα θη εγψ. Δ εξγαζία ζην θξνληηζηήξην είρε ηειεηψζεη θαη αλήθα πηα ζηε ρνξεία ησλ ζπληαμηνχρσλ κε ειεχζεξν επηηέινπο ρξφλν Βπίζθεςε ζηα κνπζεία, δπν θνξέο ζε ζπλαπιίεο ζην Μέγαξν Μνπζηθήο (Muzikverein) πνπ ρηίζηεθε ζρεδφλ απνθιεηζηηθά κε ρξήκαηα ηεο ειιεληθήο θαηαγσγήο νηθνγέλεηαο ΢έξγηνπ θαη Νηθφιανπ Ανχκπα. Γη απηφ θη ν δξφκνο κπξνζηά απφ ην κέγαξν θέξεη ην φλνκά ηνπο ( Dumbasstrasse ). Μηα θνξά κε ηε ζπκκεηνρή ηεο ππέξνρεο παηδηθήο ρνξσδίαο ηεο ΐηέλλεο θαη ηελ άιιε κε έξγα ησλ ΢ηξάνπο. ΋ηαλ πήγακε ζην Central Cafe ν πηαλίζηαο αθνχγνληαο ηηο θσλέο καο έπαημε Σα παηδηά ηνπ Πεηξαηά εηζπξάηηνληαο ηα ζνξπβψδε ρεηξνθξνηήκαηά καο. Ανθηκάζακε ηε θεκηζκέλε ηνχξηα Sacher θαη επηζθεθηήθακε ην ζπίηη-κνπζείν ηνπ Φξφηλη. ΢ην ζεκείν απηφ αμίδεη λα πσ ηελ εκπεηξία καο απφ ηνλ θαθέ πνπ ήπηακε ζην δηπιαλφ αθξηβψο ζπίηη. Έλα αζηηθφ δίπαην θηήξην, πνπ ε ηδηνθηήηξηα - θάπνηαο ειηθίαο - ην είρε κεηαηξέςεη, γηα βηνπνξηζηηθνχο κάιινλ ιφγνπο θαη ζε θαθέ. Σν ζαιφλη κε ηελ πνιπηειή δηαθφζκεζε θαη ηα παιαηά ππέξνρα έπηπια. Δ ίδηα ληπκέλε κε ηδηαίηεξε πξνζνρή θαη θνκςφηεηα, κε ην ςειφ ηαθνχλη θαη ηε θπζηθή επγέλεηα καο εηνίκαζε ηνπο θαθέδεο πνπ ζπλνδεχνληαλ απφ δηαθφξσλ εηδψλ ζπηηηθά θνπινπξάθηα θαη ζνθνιαηάθηα, κε απαιή ζπλνδεία κνπζηθήο ηνπ Μφηζαξη θαη ρξέσζε φζν ην θξχν θη απξφζσπν ζεξβίξηζκα ζηελ Ώζήλα. Με ην ηξακ πήγακε ζηηο φρζεο ηνπ Ανχλαβε. Ήηαλ 6 Αεθεκβξίνπ, ηνπ Ώγίνπ Νηθνιάνπ θαη ηέζζεξηο απφ ηελ παξέα γηνξηάδαλε. Μαο είραλ ζπζηήζεη κηα [395]

παξαδνζηαθή ηαβέξλα θνληά εθεί θαη ζα πεγαίλακε γηα γηνξηαζηηθφ γεχκα. Βπεηδή ήηαλ λσξίο θάλακε πεξίπαην ζηελ φρζε ηνπ Ανχλαβε. Ο θαηξφο ήηαλ ιίγν βξνρεξφο αιιά εκείο απηφεηνη. Ξαθληθά κπξνζηά καο ζηακάηεζε έλαο βηαζηηθφο ζθαξαβαίνο κε άληξα νδεγφ θαη δίπια κηα γπλαίθα, πνπ αξγφηεξα κάζακε φηη είλαη ε κεηέξα ηνπ. ΋ηαλ βγήθε απφ ην απηνθίλεην ν νδεγφο είδακε φηη είλαη έλαο δίκεηξνο επηβιεηηθφο ηξηαληάξεο, πνπ επίζεο βηαζηηθά θφξεζε έλα καχξν άκθην. Πεξίεξγνη ηνλ ξσηήζακε ηη είλαη. Μαο είπε φηη παίδεη ηνλ ΢άληα Κιάνπο θαη ζε ιίγν ζα θαηαθζάζεη έλα πνηακφπινην γεκάην κε κηθξά παηδηά. Ώπφ ην πνξη κπαγθάδ έβγαιε έλα κηθξφ ηζνπβάιη κε δψξα.

-Σόζα κόλν; Υακνγέιαζε - Σα άιια είλαη ζην πινίν. ΢ε δπν ιεθηά αθνχζηεθαλ ραξνχκελα μεθσλεηά παηδηψλ. Σν πινίν έπηαζε ηελ φρζε θαη αλέβεθε ν ΢άληα Κιάνπο ελ κέζσ δεησθξαπγψλ, πνπ ζπλερίζηεθαλ γηα καο. Μαο είρε πξνεηδνπνηήζεη: -

Θα πσ όηη είζηε βνεζνί κνπ ! Δ αηκφζθαηξα ηεο πφιεο παληνχ ενξηαζηηθή. ΢ηηο πιαηείεο ππαίζξηα

πεξίπηεξα, θαξνπδέι, θαγάδηθα, ην δεζηφ θξαζί Gluhwein. Μαο έρνπλ κείλεη νη θνχπεο. κε ηελ εηθφλα ηνπ εζληθνχ ηνπο ήξσα, ηνπ Μφηζαξη. ΋κνξθε ΐηέλλε! Βπραξίζησο μαλαπήγαηλα!

[396]

76. Σν ηαμίδη ζηε Βαιηηθή θαη ηε Βόξεηα Θάιαζζα Βίρα ηελ επθαηξία θαη ηε ραξά λα θάλσ έλα 13ήκεξν ηαμίδη πξνο ηηο ΐφξεηεο ρψξεο ηεο Βπξψπεο, ηνλ Ώχγνπζην ηνπ 2012. Βθεί πξσηνείδα λένπο ηφπνπο, αληίθξηζα θαηλνχξηεο εηθφλεο, κάδεςα ρξήζηκεο εκπεηξίεο θαη δπζηπρψο… έβαια θηιά, ηα νπνία επειπηζηψ ζχληνκα λα ράζσ! 2 Γήιεςα πνιιά απφ ην επίπεδν ησλ θνηλσληψλ πνπ επηζθέθηεθα θη έκαζα θάπνηα πξάγκαηα γηα ηνπο ζεζκνχο θαη ηελ νξγάλσζή ηνπο.. Ήηαλ έλα γιπθά θνπξαζηηθφ ηαμίδη! Μα, κα ηελ Παλαγία άμηδε ηνλ θφπν θαη ηα έμνδά ηνπ. Θα αλαθέξσ, κε ζπλνπηηθφ ηξφπν, ηηο πφιεηο θαη ηηο ηνπνζεζίεο πνπ επηζθέθηεθα. Ώζήλα-Μφλαρν-Κνπεγράγε

κε

ην

αεξνπιάλν.

Άκεζε

επηβίβαζε

ζην

θξνπαδηεξφπινην κε ην ζπκβνιηθφ φλνκα POESIA. Μηα θηλνχκελε ζηε ζάιαζζα πνιπψξνθε πνιπθαηνηθία κε ηα ζεηηθά θαη η’ αξλεηηθά ηεο. Βηαηξία Εηαιηθψλ ζπκθεξφλησλ, κε πξνρσξεκέλν επίπεδν νξγάλσζεο θη εμππεξέηεζεο παξά ηνλ κεγάιν αξηζκφ ησλ επηβαηψλ. Σν θπξίσο πιήξσκα Εηαινί, αιιά ην ππφινηπν πξνζσπηθφ - κάγεηξνη, ζεξβηηφξνη, θακαξφηνη, πσιεηέο θηι – απφ φιεο ηεο θπιέο ηνπ Εζξαήι. Κπξίσο φκσο απφ ηηο ρψξεο ηεο Ννηηναλαηνιηθήο Ώζίαο θαη ηεο Ώθξηθήο. Άκεζε αλαρψξεζε γηα ηελ Ννξβεγία: Με ηε ζεηξά επίζθεςεο ΋ζιν΢ηάβαλγθεξ–Μπέξγθελ–Άιιεζηλη–Γθατξάγθελ. ΢ε θάζε ιηκάλη θαη ηνπνζεζία γηλφηαλ μελάγεζε κε πεξηήγεζε ζηα ζεκαληηθά κλεκεία θη αμηνζέαηα, κε ηηο απαξαίηεηεο ηζηνξηθέο αλαθνξέο. Οη επηζθέςεηο γίλνληαλ κε δηάθνξα κέζα. Κπξίσο κε πνχικαλ, κε θαηακαξάλ θαη πξνθαλψο κε ηα πφδηα.

2

Το αλέβαια γηα… εσζεηόηερο τρόλο (Ιδού πφς ε αλαποθαζηζηηθόηεηα βαθηίδεηαη

απόθαζε)

[397]

΢ηελ Ννξβεγία ππάξρνπλ απίζαλεο νκνξθηέο. Πξνζσπηθά ζεκεηψλσ ηα θηφξδ, ην αλαβησκέλν ρσξηφ ησλ ΐίθηλγθο θαη ηα ηεξάζηηα ζπαζηά βπζηζκέλα ζηνπο βξάρνπο, έλδεημε αλαθσρήο θαη εηξήλεο. Ίζσο λα ήηαλ ζχκπησζε, αιιά νη ππνρξεσηηθνί ηνπηθνί μελαγνί ήηαλ φιεο θνπέιεο απφ ηε Λαηηληθή Ώκεξηθή (Μεμηθφ, Υηιή, Πεξνχ, Βθνπαδφξ). ΢ην ΋ζιν ηίπνηα ην αμηνζεκείσην. ΢ην ΢ηάβαλγθεξ, πφιε ησλ πεηξειατθψλ εηαηξηψλ, αλαβαζκηζκέλε ηα ηειεπηαία ρξφληα κ’ εκθαλή ην ζπζζσξεπκέλν πινχην. ΢ην Μπέξγθελ, παιαηά πξσηεχνπζα ηεο ρψξαο, κε φκνξθα ζπίηηα θαη πεξηνδεία κε ιεσθνξείν θαη θέξξπ ζην παλέκνξθν θηφξδ Ληζφη. Εδηαίηεξε αλαθνξά αμίδεη ε επίζθεςή καο ζην Άιιεζηλη θαη ηνλ παγεηψλα ηνπ Γθατξέλγθελ. ΋πσο νη ληφπηνη ιέλε, ν παγεηψλαο ζπλερψο ππνρσξεί ιφγσ ησλ θιηκαηηθψλ αιιαγψλ. ΢ηε ζπλέρεηα κηα ηξίσξε δηαδξνκή κε πνχικαλ κέζα απφ ιίκλεο, βνπλά γεκάηα ρηφληα - Ώχγνπζην κήλα -

εθαηνληάδεο θαηαξξάθηεο πνπ

θαηέβαδαλ ηεξάζηηεο πνζφηεηεο λεξνχ θαη ζπρλά νπξάληα ηφμα κέζα ζηα ζχλλεθα ησλ ζηαγφλσλ γχξσ ηνπο. Ώθνινχζσο κηα κέξα μεθνχξαζε ελ πισ, θαη επίζθεςε ζην Κίειν ηεο Γεξκαλίαο. Σίπνηα ην ηδηαίηεξν! Ώπιψο λα ζεκεηψζσ ηελ ελφριεζε πνπ έλησζα θαηά ηελ επίζθεςή καο ζην Ναπηηθφ Μνπζείν ηεο πφιεο. Έμσ απ’ απηφ.. εθηίζεηαη ην θεκηζκέλν ππνβξχρην ησλ Γεξκαλψλ, πνπ ζηε δηάξθεηα ηνπ 2νπ Παγθφζκηνπ πνιέκνπ βχζηζε δεθάδεο πινία, θπξίσο ΐξεηαλψλ. ΢ίγνπξα είκαη αξλεηηθά πξνθαηεηιεκκέλνο, αιιά ζηελ αηκφζθαηξα αλίρλεπζα κηα ππφθσθε πεξεθάληα. Βιπίδσ λα θάλσ ιάζνο, αιιά κε ηξφκαμε ε πξννπηηθή ηεο κηιηηαξηζηηθήο αλαβίσζεο. Μεηά ηαμίδη απέλαληη ζηε ΢νπεδία θαη επίζθεςε ζηελ παλέκνξθε ΢ηνθρφικε. Ώλαιπηηθή μελάγεζε, κε ηηο απαξαίηεηεο θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο πξνεθηάζεηο απφ πιεξνθνξεκέλν Έιιελα μελαγφ, εγθαηαζηεκέλν ρξφληα ζηελ πφιε. Βίλαη κηα ήξεκε πφιε γεκάηε θαλάιηα θαη ιίκλεο, ρσξίο θπθινθνξηαθά πξνβιήκαηα κε ληφπηνπο θαηνίθνπο πνπ έρνπλ ιπκέλα ηα πξνζσπηθά νηθνλνκηθά ηνπο ζέκαηα.

[398]

Ώλαρψξεζε ζηελ ζπλέρεηα γηα ην «ζηνιίδη ηεο Ώλαηνιήο» ηελ παλέκνξθε Ώγία Πεηξνχπνιε. Βίρα ηελ ηχρε λα ηελ επηζθεθηψ θαη παιαηφηεξα κε παξέα θαινχο θίινπο, αιιά κέζσ άιιεο δηαδξνκήο. Με πνηακφπινην απφ ηε Μφζρα θη ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο. Ώπηή ηε θνξά ήκνπλ κφλν κε ηελ γπλαίθα κνπ, αιιά κελ λνκίδεηε θαη κφλνη. ΢ην πινίν ήηαλ θακηά εβδνκεληαξηά Έιιελεο. Δ γξαθεηνθξαηία γηα ηελ είζνδν ζηελ πφιε ζπλερίδεη απηφεηε. Ώξθεηή νξζνζηαζία ζηα γθηζέ ειέγρνπ δηαβαηεξίσλ. Ο ηνπηθφο μελαγφο καο αλέθεξε φιν ην γελεαινγηθφ δέληξν ηνπ Μεγάινπ Πέηξνπ κε ηα αληίζηνηρα θηίξηα πνπ έδεζαλ θαη ηψξα είλαη θπξίσο κνπζεία, αιιά ηίπνηα άιιν. Κνπβέληα πεξί ΢νβηεηηθήο Έλσζεο, ιεο θαη ήηαλ απαγνξεπκέλε πεξηνρή. Σν ζνβηεηηθφ θαζεζηψο πέξα απφ ηηο θαηαθηήζεηο ηνπ «θαηφξζσζε» λα γαινπρήζεη δπν γεληέο πνπ κηζνχλ ην ζνζηαιηζκφ. Μεηά κηα δηήκεξε παξακνλή ζηελ πφιε επηζηξνθή ζηελ Κνπεγράγε. Σξίσξε μελάγεζε ζηελ ηαιαηπσξεκέλε Γνξγφλα ηεο, ζην Παιάηη, ηνλ εκπνξηθφ δξφκν θαη κεηά αεξνδξφκην κε ηε δηαδξνκή Κνπεγράγε-Φξαλθθνχξηε-Ώζήλα. Ώπηή ήηαλ ε εθδξνκή καο. Βλ θαηαθιείδεη ζέισ λα θάλσ κηα ηειεπηαία παξαηήξεζε γηα ην δίθαην ηεο ππφζεζεο. Βπηζθεπηφκαζηε απηέο ηηο πφιεηο ζηελ θαιχηεξή ηνπο πεξίνδν κε ηνλ γεγελή πιεζπζκφ εμαθαληζκέλν ζε δηαθνπέο ή ζηα εμνρηθά ηνπο θαη κε παξνχζεο ηηο λέεο θνπξληέο ησλ αλζξψπσλ πνπ θαηέθζαζαλ απ’ φιεο ηηο γσληέο ηνπ θφζκνπ, αλαδεηψληαο θαιχηεξε κνίξα. ΋κσο κελ μερλάκε φηη απφ ηνλ Οθηψβξην θαη κεηά ελζθήπηεη ζηηο πεξηνρέο ν βαξχο ρεηκψλαο, νη κεγάιεο λχρηεο θαη ηελ αθφξεηε κνλαμηά. Ώπηήλ ηελ αηκφζθαηξα δελ ζα ηελ αληέρακε γηα πνιχ θαηξφ. Βθεί έκαζα φηη ε έιιεηςε ηνπ ειηαθνχ θσηφο δεκηνπξγεί έιιεηςε βηηακίλεο C κε ζπλέπεηα ηελ θαηάζιηςε θαη ηνλ απμεκέλν αξηζκφ απηνθηνληψλ.

[399]

Δπηιογή θεηκέλφλ

Σν θείκελν «Έλα γξάκκα» είλαη ν πξφινγνο ζην βηβιίν Κη όκσο ήηαλ όκνξθα.

77.

Έλα γξάκκα

Ώγαπεηέ θίιε Πέηξν. Υξεηάζηεθε λα πεξάζνπλ κεξηθέο κέξεο απφ ηε ζπδήηεζε, πνπ θάλακε. Να θαηαζηαιάμνπλ κέζα κνπ νη παξαηεξήζεηο ζνπ, λα ζπλδπαζηνχλ κε ηηο δηθέο κνπ πξνζέζεηο θαη έηζη λα θαηαιήμσ ζε κεξηθά – ίζσο ηειηθά – ζπκπεξάζκαηα. Έλησζα ηελ αλάγθε φκσο λα αθνχζσ κηα δεχηεξε γλψκε, εηδηθά φηαλ είρα εκπηζηνζχλε ζηελ θξίζε ζνπ. ΢ε αξθεηά απ’ απηά πνπ κνπ είπεο, λαη, έρεηο δίθην. Άιια φκσο δελ ελαξκνλίδνληαη κε ηηο δηθέο κνπ πξνζέζεηο, ελψ θάπνηα είλαη πάλσ θαη πέξα απφ ηηο πξνζσπηθέο κνπ ηθαλφηεηεο. ΋ια ηα πξνεγνχκελα θείκελα ήηαλ απιέο αθεγήζεηο θάπνησλ ζηηγκψλ ηεο δσήο κνπ. Βίλαη κηα θαηάζεζε απφ αλακλήζεηο θαη γεγνλφηα. Βίλαη ζπγρξφλσο εμνκνινγήζεηο, πνπ πεξηγξάθνπλ ηελ αδηφξαηε πνξεία ησλ εζσηεξηθψλ κνπ αιιαγψλ. Γξάθηεθαλ ζε δηάθνξεο ρξνληθέο ζηηγκέο, έηζη ρσξίο πξφγξακκα θαη ζπγθεθξηκέλν ζρέδην. Σα θαηέγξαθα, φπσο κνπ εξρφηαλ θαη έλησζα, βάδνληαο κηθξά ιηζαξάθηα πάλσ ζε έλα νηθνδφκεκα αθαζνξίζηνπ ζρήκαηνο θαη απξνζδηφξηζηεο ρξήζεο. Παξφια απηά ηζρπξίδνκαη –θαη ίζσο απηφ λα αθνχγεηαη αξθεηά εγσηζηηθφ– φηη κέζα απφ ηνλ απνζπαζκαηηθφ ζε πξψηε αλάγλσζε ραξαθηήξα εγψ βιέπσ έλα αφξαην λήκα λα ηα δηαηξέρεη θαη λα ηα δέλεη, αλαγλσξίδσ έλαλ θνηλφ παξνλνκαζηή. ΢νπ είπα κηα ζηηγκή: [400]

- Γελ είκαη ν ζπγγξαθέαο πνπ έρεηο ζην κπαιό ζνπ. Μαθάξη λα είρα ην θπζηθό ράξηζκα λα ξίμσ πάλσ ζην ραξηί ηνλ πνηακό ησλ ιέμεσλ, ησλ θαηαζηάζεσλ θαη ησλ ηδεώλ πνπ άιινη κπνξνύλ. Οη δηθέο κνπ δπλαηόηεηεο έρνπλ έλα δνζκέλν νξίδνληα. Δλώ κέζα κνπ λνηώζσ κηα απύζκελε ηαξαγκέλε ζάιαζζα, από ραξέο, ιύπεο, θνβίεο θαη νκνξθηέο, όηαλ ηηο ζεξβίξσ ζην ραξηί, κνπ θαίλνληαη ζαλ θξύν θαη αλάιαην θαγεηό. Δίλαη ε ππνθεηκεληθή ηθαλόηεηα γξαθήο. Μνπ είπεο φηη απηή ε απνζπαζκαηηθή θαηαγξαθή κεξηθψλ πξνζσπηθψλ ζπκβάλησλ ζα ηα «ζθνηψζεη» αθνχ ηα ίδηα έρνπλ «ςσκί». Γηα λ’ απνθηήζνπλ πεξηερφκελν πξέπεη λα δνζνχλ ζ’ έλα εληαίν νηθνδφκεκα κε πξνζρεδηαζκέλε δνκή θαη αληίζηνηρα θαηάιιεια πιηθά. Αελ ήηαλ εμαξρήο ζηηο πξνζέζεηο κνπ λα δνκήζσ έλα κπζηζηφξεκα. Να πξνθαζνξίζσ ηελ πινθή, ηνπο αλζξψπηλνπο ραξαθηήξεο πνπ ζπκπιέθνληαη θαη λα θαηαιήμσ ζην ηαηξηαζηφ θηλάιε. Πξέπεη αθφκα λα νκνινγήζσ φηη δελ ζέισ λα βξεζψ πάιη ζηελ αθεηεξία απηνχ ηνπ εγρεηξήκαηνο. Αηαβάδνληαο θάπνηνο ηα θείκελα ινγηθά αλαξσηηέηαη, πνηα είλαη ε ζρέζε ηνπο κε ηελ αιήζεηα. ΢ην εξψηεκα απηφ δελ ππάξρεη κνλνζήκαληε απάληεζε. Δ κλήκε είλαη επηιεθηηθή. Ώπσζεί ηα άζρεκα, σξαηνπνηεί αζπλαίζζεηα θαηαζηάζεηο, ζηξνγγπιεχεη ηηο γσλίεο, απιψλεη πάλσ ηνπο έλα πέπιν γιπθηάο λνζηαιγίαο. Σν «ηζηνξηθφ γίγλεζζαη» δελ είλαη πξσηνβάζκηα καζεκαηηθή εμίζσζε κε κία θαη κφλν κία ιχζε. Έρεη ζεκαζία ε νπηηθή γσλία πνπ ηα βιέπεηο, ε ρξνληθή ζηηγκή πνπ ηα κειεηάο, ε εζσηεξηθή δηάζεζε ζηελ νπνία βξίζθεζαη. ΢πλάκα, παίδνπλ ξφιν νη πνιππνίθηιεο εμσηεξηθέο αληηθεηκεληθέο επηξξνέο. Με απηέο ηηο επηθπιάμεηο ε απάληεζε είλαη: - Ναη! Δίλαη αιεζηλά γεγνλόηα! ΢σζηά παξαηεξείο αθφκα φηη ππάξρνπλ κεγάια θελά ρξνληθψλ πεξηφδσλ θαη ζεκαηνινγίαο θαη έρεηο απφιπην δίθαην. Βδψ αζρνινχκαη θπξίσο κε δχν ελφηεηεο. Πξψηα κε ηα παηδηθά κνπ ρξφληα, απηά πνπ ζεκαδεχνπλ αλεπηζηξεπηί ηνλ άλζξσπν θαη δεχηεξν ηε ζηξαηησηηθή κνπ ζεηεία. Οη άιιεο πεξίνδνη ηεο δσήο κνπ κφλν απνζπαζκαηηθά - πξνο ην [401]

παξφλ - αλαθέξνληαη. ΢νπ μεθαζάξηζα απφ ηελ αξρή φηη δελ πξφθεηηαη γηα απηνβηνγξαθία αιιά γηα κηα

απζαίξεηε επηινγή θάπνησλ πξνζσπηθψλ

πεξηζηαηηθψλ.

- Ναη, αιιά πέληε ρξόληα ηεο θπιαθήο δελ έρνπλ πεξηζηαηηθά άμηα λα αλαθεξζνύλ; - Τπάξρνπλ θαη κάιηζηα πνιιά, αιιά νη πξώηεο απόπεηξεο, βγήθαλ καύξεο θαη ζνιέο. Ίζσο πξέπεη λα πεξάζεη θη άιινο ρξόλνο λα θαηαθάηζνπλ ηα γεγνλόηα κέζα κνπ, λα ηα δσ ιίγν σο παξαηεξεηήο θαη όρη κόλν σο ζπκκέηνρνο. Δ θπιαθή, Πέηξν, έρεη ηα δηθά ηεο ραξαθηεξηζηηθά πνπ πξέπεη λα ηα ιάβεηο ππφςε ζνπ. Μέζα ζ’ έλα πεξηνξηζκέλν ρψξν δεηο πνιχ θαηξφ καδί κε πνιιά άιια άηνκα. Θεο δε ζεο ηνπο ζπλαληάο φινπο ή ζρεδφλ φινπο θαη κάιηζηα πνιιέο θνξέο ηελ εκέξα. Αελ είλαη ζαλ ηελ ειεχζεξε θνηλσλία, φπνπ ζ’ έλα ρψξν θνξάο έλα πξνζσπείν γηα ιίγεο ψξεο δείρλνληαο κφλν κηα πιεπξά ηνπ εαπηνχ ζνπ θαη κεηά «δξαπεηεχεηο» αιινχ αθήλνληαο ειεχζεξεο άιιεο πιεπξέο ηνπ εαπηνχ ζνπ. Βδψ ζηνλ ίδην ρψξν δνπλ θαη θηλνχληαη πάληα νη ίδηνη άλζξσπνη. Οη κέξεο γίλνληαη κήλεο, νη κήλεο γίλνληαη ρξφληα. ΢ηνλ θαζέλα – ζέιεη δε ζέιεη – μεδηπιψλνληαη ηειηθά φιεο νη πιεπξέο ηνπ ραξαθηήξα ηνπ. ΢αλ λα πεξλάεη απφ κηα νιφζσκε καγλεηηθή αθηηλνγξαθία ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ. Δ πνιιή ζπλάθεηα ζπλδπαζκέλε κε ηε ζηέξεζε πνιιψλ πξαγκάησλ ζνιψλεη ηελ θξίζε, πεξηνξίδεη ηνλ νξίδνληα ηεο ζθέςεο, εχθνια ηνλ νδεγεφ ζε εληάζεηο θαη γθξίληεο. ΐέβαηα ζηε πξαγκαηηθφηεηα ηα πεξηζζφηεξα είλαη κηθξά πεξηζηαηηθά πνπ δνπλ κηα κέξα θαη ίζσο ηελ άιιε ιεζκνλνχληαη. ΋ια απηά ζε κηα επνρή, πνπ γηα αξθεηνχο έρεη θινληζηεί ε απφιπηε πίζηε ζηα αξρηθά «θιηζέ». Σν πξφγξακκα ηεο θπιαθήο αιιά θαη ε εζσηεξηθή νξγάλσζε ηεο δσήο ησλ θπιαθηζκέλσλ δελ ήηαλ φπσο παιηά. Καλείο δελ είρε ηψξα - φπσο παιαηφηεξα- πάλσ ζνπ δηθαίσκα δσήο θαη ζαλάηνπ. Οχηε απφ ηνπο αλζξσπνθχιαθεο, νχηε απφ ηνπο «ζπληξφθνπο». Μέζα ζ’ φια απηά λα ‘ζνπ θαη ηα δηάθνξα ζρίζκαηα, νη πνιππνίθηιεο απνρξψζεηο, ζρίζκαηα πνιηηηθά, αιιά [402]

φρη κφλν. Ώθήλσ ην ζέκα απηφ ζε εθθξεκφηεηα. Ίζσο αξγφηεξα πηάζσ κεξηθέο αλζξψπηλεο ηζηνξίεο πνπ ζπκάκαη θαη αμίδνπλ ηνλ θφπν λα κλεκνλεπηνχλ. Μνπ είπεο αθφκα, Πέηξν, φηη ηα θείκελα έρνπλ

έλαλ πεζηκηζκφ, κηα

αηκφζθαηξα ήηηαο θαη θαηεδάθηζεο! ΢ε απηφ δελ ζπκθσλψ. ΋ρη δελ είλαη έηζη! Έγλνηα κνπ θάζε θνξά ήηαλ λα πξνζζέησ κηα λφηα αηζηνδνμίαο, έλα παξάζπξν ειπίδαο θαη πξννπηηθήο. Ώπηφ είλαη άιισζηε κέζα ζηε ινγηθή κνπ. Δ γεληά καο ήηαλ ηπρεξή. Γήζακε έληνλα γεγνλφηα, πνιιέο ηζηνξηθέο εμειίμεηο. ΋κσο είρακε ηε ζηγνπξηά ηεο ηδενινγηθήο παλνπιίαο. Έλα γιπθφ φλεηξν. ΋,ηη πηζηεχακε,

ην πηζηεχακε βαζηά. Με δχλακε, αιηξνπηζκφ θαη αληδηνηέιεηα.

Βίρακε ηε βεβαηφηεηα αιιά θαη ηελ αγλφηεηα ησλ πξψησλ ρξηζηηαλψλ ρσξίο θηφιαο λα έρνπκε ηελ πξνζκνλή ηεο κεηά ζάλαην δηθαίσζεο. ΢’ απηφ ην φλεηξν γηαηί φλεηξν ήηαλ – Πέηξν, δψζακε θφπν, θαη ρξφλν. Τπνζηήθακε δηψμεηο ρσξίο λα πεξηκέλνπκε αληαπφδνζε. Άιισζηε ηη ππήξρε ηφηε; Οπθ αλ ιάβνηο παξά ηνπ κε έρνληνο. Δ πξνζθνξά είλαη πεξίζζεπκα αγάπεο, δε δεηάεη αληαπφδνζε. Ήηαλ φκνξθε ε επνρή γηαηί ζπλδπάζηεθε κε ηα ληάηα καο, πνπ είλαη φκνξθα έηζη θη αιιηψο. Παξά ηηο πεξηπέηεηεο, παξά ηηο ζηεξήζεηο, εθείλν πνπ κέλεη είλαη ηειηθά κηα γιπθηά γεχζε. Κη όκσο ήηαλ όκνξθα! ΋κσο λα μεθαζαξίζσ θάηη Τπήξραλ πξνθαλψο θαη νη άζρεκεο πιεπξέο, πιεζψξα απφ αξλεηηθά πεξηζηαηηθά. Αε ζέισ λα σξαηνπνηήζσ ηηο πξαγκαηηθέο θαηαζηάζεηο. Σν ρεηξφηεξν φισλ ήηαλ ε ηειηθή καο πξνζγείσζε ζηελ πεδή πξαγκαηηθφηεηα. Οη ηδαληθέο θαηαζηάζεηο ππάξρνπλ κφλν ζηα βηβιία. ΋πνηνο ηηο ππφζρεηαη ζηε γε είλαη αθειήο ή απαηεψλαο. Δ κεγάιε ηζρχο ηεο ζξεζθείαο θαη ε εμήγεζε ηεο παληνδπλακίαο ηεο βξίζθεηαη ζην γεγνλφο φηη έρεη κεηαθέξεη ηελ εθπιήξσζε ησλ πξνζδνθηψλ ηνπ αλζξψπνπ ζηελ άιιε δσή. Ξεθηλάσ απφ ηελ αληίιεςε πσο ζε θαλέλαλ δελ επηηξέπεηαη, λα ππνηηκάεη θαηαζηάζεηο πνπ γηα άιινπο είλαη ε δσή ηνπο. Θέισ λα ζέβνκαη θάζε άπνςε [403]

ηδηαίηεξα φηαλ απηή έρεη ζπλδεζεί κε αλππφθξηηε πξνζθνξά θφπσλ, ζπζηψλ θαη αλπζηεξφβνπιεο πξνζθνξάο. ΢ηα ρξφληα, πνπ δήζακε δελ ππήξμαλ εγρψξηνη πφιεκνη, αιιά ππήξμαλ πην χπνπια δηαιπηηθά ζηνηρεία. Εδενινγηθνί θινληζκνί, εξσηήκαηα, απίζαλεο δηαςεχζεηο. Ώλ κέζα ζ’ απηφλ ηνλ νξπκαγδφ ησλ γεγνλφησλ ηίπνηε δελ ηαξαθνχλεζε ηε δηθή ζνπ ζέζε, είλαη πξνζσπηθφο ζνπ ινγαξηαζκφο. ΋κσο είλαη δηθαίσκα θαη ζηνλ άιιν λα θάλεη «ηακείν». Να θάλεη κηα ελδνζθφπεζε θαη λα δεη ηα πξάγκαηα απφ ηελ αξρή ρσξίο λα εζεινηπθιεί. Πηζηεχσ πσο κφλν αλ ππνζπλείδεηα, γηα ιφγνπο απηνάκπλαο, χςσζεο έλα πξνζηαηεπηηθφ ηείρνο γχξσ ζνπ, κφλν αλ κε δηθή ζνπ πξσηνβνπιία έθνςεο ηνπο δηαδξφκνπο κε ηνπο νπνίνπο νη αηζζήζεηο θαη ε ινγηθή αλακεηξψληαη κε ηα γεγνλφηα, αλ πεξηραξαθψζεθεο αξλνχκελνο λα δεηο ηηο αιιαγέο, ε! ηφηε θαιά! Έρεηο ην δηθαίσκα λα ζπλερίδεηο λα πνξεχεζαη αλαιινίσηνο. Βγψ φκσο άιιαμα! Ναη άιιαμα! Σν παξαδέρνκαη! Δ κεγάιε δπζθνιία βξίζθεηαη ζηελ αλάγθε λα εμεγήζεηο ζε αλζξψπνπο πνπ αγαπάο θαη ζέβεζαη, ζε ζπληξφθνπο θνηλψλ αγψλσλ ηηο δηθέο ζνπ αιιαγέο. Οη δεζκνί πνπ πιέθνληαη ζηα λεαληθά ρξφληα, κέζα ζε ζπλζήθεο θνηλψλ νξακάησλ, θνηλψλ αγψλσλ θαη πεξηπεηεηψλ δελ κπνξνχλε κε ηίπνηα λα θαηαξγεζνχλ. ΢θπξειαηήζεθαλ πάλσ ζην θνξκί ζνπ κηα γηα πάληα. Θπκάκαη ηηο λεαληθέο καο ζπδεηήζεηο θαη ηα φλεηξά καο γηα ηελ άγηα κέξα, πνπ ζα έξζεη. ΋ηαλ ζηνπο δξφκνπο θαη ηηο πιαηείεο, εηξεληθά, ζα ζεθψζνπκε ηα ιάβαξα θαη ηα ζχκβνια καο, φηαλ ρσξίο θπλεγεηά, ζα θσλάμνπκε ηα ζπλζήκαηα καο θαη ζα κεζχζνπκε κε ην θξαζί ηεο απαγνξεπκέλεο ηδενινγίαο καο. Σν κφλν πνπ ζπκάκαη απφ ηελ νκηιία κνπ ζην 6ν Παλζπνπδαζηηθφ ζπλέδξην γηα ηελ λνκηκνπνίεζε ηνπ Κ.Κ.Δ. ζην ππφγεην ζέαηξν ηεο ΢ηνπξλάξε, είλαη ηα δάθξπα ηεο πξνζσπηθήο κνπ ζπγθίλεζεο. Β! ινηπφλ, Πέηξν, φηαλ ήξζε απηή ε ψξα εγψ, κε δηθή κνπ επηινγή, ήκνπλ αιινχ. Σν ίδην ην γεγνλφο έρεη ηελ απηνηειή ηξαγηθφηεηά ηνπ, αιιά έηζη είλαη ε δσή. ΢ηγά-ζηγά δηνιίζζεζα ζε άιιεο πεξηνρέο ζθέςεσλ κε ηα αλαπφθεπθηα πηζσγπξίζκαηα θαη ηηο κάηαηεο αλαδεηήζεηο ελδηάκεζσλ θαηαζηάζεσλ.

[404]

Σειηθά δελ αλήθσ πνπζελά! Ώλήθσ ζηνλ εαπηφ κνπ. Ώθνχγεηαη εγσηζηηθφ, αιιά έηζη είλαη. ΋κσο λα ην μεθαζαξίζσ. Αε κεηαληψλσ γηα ηίπνηε. Ώιίκνλν αλ φηαλ ήκνπλ λένο δελ θαηγφκνπλ απφ ηα ηδαληθά πνπ ηφζνπο θαη ηφζνπο ελέπλεπζαλ. ΋κσο πξέπεη λα ην παξαδερηνχκε. Μέζα ζηελ παλδαηζία ηεο επηπρίαο θαη ηνλ εθεζπραζκφ ηνπ αιάζεηνπ, ζηελέςακε ηνπο νξίδνληεο ηεο θξίζεο καο. Μέζα ζηελ έληαζε ηεο θαζεκεξηλφηεηαο, ηελ πίεζε ηεο βξαρππξφζεζκεο θαζεθνληνινγίαο, δελ έκεηλε ειεχζεξνο ρξφλνο γηα ήξεκε ζθέςε, γηα ςχρξαηκε ζπλεθηίκεζε θαη ηφζσλ άιισλ παξαγφλησλ. ΢ην θαλαηηζκφ δχν είλαη νη θαηαζηάζεηο: Φίινο ή ερζξφο, ιεπθφ ή καχξν, θαιφο ή θαθφο, θαπηφ ή ςπρξφ. ΋κσο ζην θάζκα ηνπ ιεπθνχ θσηφο αλάκεζα ζην εξπζξφ θαη ην ηψδεο ππάξρνπλ ρηιηάδεο ελδηάκεζεο απνρξψζεηο. Άζε, πνπ πέξα απφ ηελ πεξηνρή ηνπ νξαηνχ ππάξρεη έλζελ θαη εθείζελ κηα απέξαληε ζάιαζζα αφξαησλ, ζε πξψηε θάζε, άιισλ αθηίλσλ. Γηαηί ινηπφλ εγψ λα κείλσ πξνζθνιιεκέλνο ζε θάηη κνλφπιεπξν θαη κνλνιηζηθφ; ΢θέθηνκαη, αιήζεηα, πνηα είλαη ηα ραξαθηεξηζηηθά επεηζφδηα πνπ ζε θαζνξίδνπλ. Ση είλαη ε δσή ζνπ; Μηα ζεηξά απφ «ζεκαληηθά» ή «αζήκαληα» ζπκβάληα πνπ ιαραίλνπλ ζηελ πνξεία θαη πνπ θάπνηα αθήλνπλ πάλσ ζνπ νξαηά θαη επδηάθξηηα ζεκάδηα ελψ άιια «αλεπαίζζεηνπο επεξεαζκνχο» πνιιέο θνξέο ρσξίο ηε ζπλεηδεηνπνίεζή ηνπο. Δ ζπλάζξνηζε φισλ απηψλ ησλ πξαγκάησλ θαηαγξάθεηαη πάλσ ζην πξνθαζνξηζκέλν θπηηαξηθφ DNA ζνπ θαη απηά ζπγθαζνξίδνπλ, απηφ πνπ ιέκε πξνζσπηθφηεηα θαη ραξαθηήξα. ΋ια έπαημαλ ην ξφιν ηνπο, φια έβαιαλ ηηο ςηινβεινληέο ηνπο ζην πξνζσπηθφ ζνπ θέληεκα. Πξνζσπηθά πηζηεχσ φηη ραξαθηήξαο ηνπ θαζελφο είλαη ην θπξίαξρν, ην θαζνξηζηηθφ ζηνηρείν ηεο παξνπζίαο ηνπ πάλσ ζ’ απηή ηε δσή. Ώληίζεηα νη ηδενινγηθέο δνμαζίεο, νη ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο, ε ζέζε ζνπ κέζα ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία παίδνπλ ππνδεέζηεξν ξφιν. ΢ε κέλα βέβαηα ππάξρνπλ θαη ηα ηδηαίηεξα πξνζσπηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ μεθηλάλε απφ ηε κηδέξηα θαη ηε ζηέξεζε ησλ παηδηθψλ ρξφλσλ, ην ζπλερέο [405]

θπλεγεηφ γηα ηελ εμαζθάιηζε ησλ ζηνηρεησδψλ φξσλ δηαβίσζεο. Οη ζπλζήθεο απηέο ζηέλεςαλ ηνλ νξίδνληα ηεο ζθέςεο κνπ, ηελ θάλνπλ θη απηή κίδεξε, ζηελφθαξδε θαη παξαπνληάξα. ΋ια απηά πξέπεη λα ζπλεθηηκεζνχλ. Έκεηλα πίζσ ζε βαζηθέο πιεπξέο ηεο δσήο. Αελ έκαζα γιψζζεο, πέξα απφ κεξηθέο εκηηειείο αηνκηθέο κνπ πξνζπάζεηεο. Άξγεζα πνιχ λα βγσ απφ ηα ζηελά ζχλνξα ηεο ρψξαο καο. ΋,ηη ήμεξα γηα ηνλ θφζκν ήηαλ κέζα απφ βηβιία θαη αθεγήζεηο άιισλ. Σα ηειεπηαία είθνζη ρξφληα έθαλα θαη θάλσ κεξηθά ηαμίδηα πξνζπαζψληαο λα θαιχςσ απηφ ην θελφ. Σν ηξαγηθφηεξν φισλ είλαη πσο έραζα ην ηξέλν ηεο ηερλνινγίαο θαη ηψξα ζπλεηδεηνπνηψ πφζν κνπ ρξεηάδεηαη θαη ηξέρσ αζζκαίλνληαο λα πξνθηάζσ φ,ηη είλαη δπλαηφλ. ΋πσο βιέπεηο, Πέηξν, κε αθνξκή ηε ζπδήηεζή καο «άπισζα ηξαραλά» βγάδνληαο ηα εζψςπρά κνπ. Μπνξψ πηα λα αλαπιεξψζσ απηά ηα θελά; Αελ μέξσ! Αελ κ’ έπηαζε πάλησο θαλέλαο παληθφο. Σψξα πνπ ππάξρεη, γηα ηα δηθά κνπ κέηξα,

κηα ζρεηηθή

άλεζε, ηψξα πνπ έρσ επηηέινπο ειεχζεξν ρξφλν, ζα θνηηάμσ λα δήζσ κεξηθά πξάγκαηα, λα πξνιάβσ θάπνηα απφ ηα «ρξεσζηνχκελα». ΋κσο, ν άλζξσπνο- ζέιεη δε ζέιεη- ζθξαγίδεηαη ζηα λεφηεξα ηνπ ρξφληα. Αε γίλεηαη μαθληθά λ’ αιιάμεη εληειψο. Ώλ ην επηρεηξήζεη θάπνηνο, θαληάδνκαη, ζχληνκα ζα θάεη ηα κνχηξα ηνπ. Θα θάλσ κηα επρή: Αε ζέισ πνιιά. Λίγα αθφκα ρξφληα φξζηνο θαη πγηήο, κε ην κπαιφ λα ιεηηνπξγεί φζν κπνξεί. Βίλαη θνηλνηππία λα πσ φηη ζηε δσή ππάξρεη κηα αληζνξξνπία: ΋ηαλ κπνξείο δελ έρεηο ηα κέζα θη φηαλ ηα απνθηάο δελ κπνξείο. Θα είρε λνζηηκηά φκσο ε δσή, αλ φια γίλνληαλ αλάπνδα; Ίζσο λα ζηελαρψξεζα θίινπο κε απηά πνπ πξνεγνπκέλσο είπα. Θέισ φκσο λα ηνπο θαζεζπράζσ κε ηελ εμήο δηαβεβαίσζε. Βιπίδσ πσο δηαηεξψ κέζα κνπ αλαιινίσηα ηα βαζηθά αθεηεξηαθά ραξαθηεξηζηηθά: Σελ αγάπε ζηνλ άλζξσπν, ηελ θνηλσληθή επαηζζεζία, ηελ αγάπε γηα ηνλ ηφπν πνπ γελλήζεθα θαη κεγάισζα, ηελ έγλνηα γηα ηνλ αδηθεκέλν θαη ηνλ αλππεξάζπηζην, ην ζεβαζκφ ζην πεξηβάιινλ, ηελ δπλαηφηεηα επηινγήο. Ώγαπψ ηηο κεγάιεο ηδέεο ηεο ειεπζεξίαο ηεο δηθαηνζχλεο θαη ηεο αλεθηηθφηεηαο.

[406]

Νηψζσ πινχζηα αηζζήκαηα. Ώλνίγεη ε θαξδνχια κνπ φηαλ βιέπσ κπξνο κνπ ηε λέα δσή. Υαίξνκαη ζε θάζε επηηπρία ηεο ρψξαο κνπ ζ’ φπνηνλ ηνκέα απηφ γίλεηαη, ζε θάζε δηεζλή δηάθξηζε ζπκπαηξηψηε καο ζην εμσηεξηθφ. Βίκαη πεπεηζκέλνο φηη πάκε γηα κηα θαιχηεξε δσή ζην κέιινλ. Βίκαη αηζηφδνμνο φηη ηα παηδηά θαη ηα εγγφληα καο ζα δήζνπλ ζε κηα θαιχηεξε απφ ηε δηθή καο θνηλσλία. Ώδηέμνδα δελ ππάξρνπλ θη αλ εκθαλίδνληαη πξνζσξηλά κπξνζηά κνπ δε κ’ αξέζνπλ. Δ δσή είλαη δπλαηή θαη ζπλερίδεη ηελ πνξεία ηεο. Βκείο, νη παιαηνί, βιέπνπκε ηε ζεηηθή πξφνδν πνπ έρεη ζπληειεζηεί ζηε ρψξα καο. Ώο κελ απηνυπνβαιιφκαζηε απφ ηα δειηία θαηαζηξνθήο πνπ καο βνκβαξδίδνπλ θαζεκεξηλά ηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο. Δ γθξίληα, πνπ ππάξρεη γχξσ καο, είλαη ηνπιάρηζηνλ ππεξβνιηθή. Σν πνιχ λα δεκηνπξγεί θάπνηεο θαζπζηεξήζεηο. Δ ηζηνξία ζα πξνρσξάεη απηφεηε παξά ηε κάηαηε πξνζπάζεηα νξηζκέλσλ λα ηε ζηακαηήζνπλ.

[407]

78. Δλδνζθόπεζε Έρεη μερσξηζηφ ελδηαθέξνλ λα πεξηγξάςεηο, κε ιίγα ιφγηα, ηα αηζζήκαηα πνπ ζε θπθιψλνπλ φηαλ βιέπεηο έλα θείκελφ ζνπ δεκνζηεπκέλν. ΢ε θνηλή ζέα, πξνζβάζηκν ζηνλ νπνηνδήπνηε θαη άξα επάισην ζηε δπλαηφηεηα θξηηηθήο απ’ ηνλ θαζέλα. Κξηηηθή θάζε κνξθήο, ζεηηθήο ή αξλεηηθήο, απφ γλσζηνχο θη αγλψζηνπο ζπλαλζξψπνπο ζνπ. Οηθεηνζειψο κε ηε δεκνζίεπζε αλνίγεηο ηελ πφξηα ηεο ηδησηηθήο ζνπ δσήο ζηνλ άιιν θαη πξέπεη λα είζαη ςπρνινγηθά πξνεηνηκαζκέλνο γηα φιεο ηηο ζπλέπεηεο. Μέζα ζηε δηάξθεηα ησλ ηειεπηαίσλ ρξφλσλ, κεηά ηε ζπληαμηνδφηεζε κνπ ην 2005, κηα θαηαπηεζκέλε απφ λσξίο επηζπκία κνπ, βξήθε ηελ επθαηξία λα απειεπζεξσζεί. Ίζσο γηαηί, γηα πξψηε θνξά, είρα ηνλ ειεχζεξν ρξφλν - πνπ δελ ηνλ είρα πξνεγνπκέλσο. Σφηε άξρηζα λα απνηππψλσ ζηελ αξρή ζε ραξηί θαη ζηε ζπλέρεηα ζηνλ ππνινγηζηή, πνπ πξνκεζεχηεθα ελησκεηαμχ, έλα πνηάκη ιέμεσλ, ζθέςεσλ θαη πξνζέζεσλ. Έρσ ηε ζπλείδεζε ηνπ επηπέδνπ ησλ θεηκέλσλ κνπ. Ώιίκνλν! Ξέξσ φηη δελ γελλήζεθε μαθληθά παξ’ εκίλ έλαο λένο ζπγγξαθέαο, αιιά – απφ ηελ άιιε - κε κεδελίζσ θηφιαο ηελ πξνζπάζεηά κνπ. Κάηη θάλσ θη εγψ. Βίλαη βεβαίσο αλζξψπηλν ν θαζέλαο λ’ αληηθξίδεη κε θάπνηα κεξνιεςία ηα δηθά ηνπ πνλήκαηα, αιιά, κελ θνβάζηε, δελ επηηξέπσ ζηνλ εαπηφ κνπ λα πάξνπλ ηα κπαιά ηνπ αέξα θαη λα λνκίδνπλ ην ηη θαη πψο. Υεηξίδνκαη κε απζηεξφηεηα ηα ελία ηηζάζεπζεο ηνπ. Άξρηζα κε έλα βηβιίν γηα ηα θξνληηζηήξηα. Κίλεηξν γηα απηφ ήηαλ ε πίθξα κνπ γηα ην πφζν εχθνια θάπνηνη ππνηηκνχζαλ ηνλ ραξαθηήξα ηεο δηθήο κνπ απαζρφιεζεο, ελψ γηα ηε δηθή ηνπο επεθχιαζζαλ, αληηζέησο, εηδπιιηαθή εηθφλα. Βλψ απηή ήηαλ ε αξρηθή κνπ αθεηεξία, ζηελ πνξεία ην βηβιίν απφθηεζε έλα [408]

ζαθέο εξεπλεηηθφ ραξαθηήξα αλαζχξνληαο ζηελ επηθάλεηα άγλσζηα ή μεραζκέλα ζηνηρεία απφ ην παξειζφλ, πνιιψλ δεθαεηηψλ πξηλ απφ ζήκεξα. Κνηηψληαο πξνο ηα πίζσ απηή ηε δνπιεηά είκαη ζρεηηθά επραξηζηεκέλνο. ΐεβαίσο, εθ ησλ πζηέξσλ, βιέπσ πφζεο επθαηξίεο ππήξραλ ην βηβιίν λα γηλφηαλ θαιχηεξν, πην κεζηφ, πην νπζηαζηηθφ, ρσξίο ηνπο πιαηεηαζκνχο πνπ εκθαλίδεη. ΋κσο δελ είρα θακηά πξνεγνχκελε εκπεηξία θαη δελ μερλψ ην γεγνλφο φηη επί έλαλ νιφθιεξν ρξφλν φια ηα πξσηλά ησλ εξγάζηκσλ εκεξψλ ηα δαπάλεζα ζε κειέηε παιαηψλ εθεκεξίδσλ θαη πεξηνδηθψλ ζηηο δεκφζηεο βηβιηνζήθεο. Πηζηεχσ φηη κε

ην βηβιίν απηφ

θαη ηε δεχηεξε έθδνζή ηνπ

αξγφηεξα, ζπλέβαια ζηελ αιιαγή επί ην ξεαιηζηηθφηεξν ηεο εηθφλαο

πνπ

ππάξρεη ζήκεξα ζηελ ειιεληθή θνηλσλία γηα ην ζεζκφ ησλ θξνληηζηεξίσλ. Μεηά έλησζα ηελ αλάγθε λα νξηνζεηήζσ ηε ζέζε θαη ηηο απφςεηο κνπ πάλσ ζε κεξηθά πνιηηηθά, θνηλσληθά θαη εζηθά ζέκαηα πνπ ηαιαλίδνπλ ηνλ θαζέλα εμ εκψλ. Ώπηφ ζηελ πνξεία κεηαζρεκαηίζηεθε – ζε πξψηε θάζε - ζ’ έλα θείκελν πνπ δσληάλεπε θαηά ην δπλαηφλ θάπνηεο ζεκαληηθέο ζηηγκέο ηεο πξνζσπηθήο κνπ δσήο. Ώπφθηεζε έηζη ζαθή απηνβηνγξαθηθφ ραξαθηήξα. Αελ γλσξίδσ θαηά πφζν ην εγρείξεκά κνπ πέηπρε, αιιά πξνζπάζεζα λα πεξηγξάςσ ηηο εζσηεξηθέο αιιαγέο πνπ ζπλέβεζαλ ζηελ πνξεία ηεο δσήο κνπ θαη ηα αίηηα πνπ κε ψζεζαλ ζ’ απηέο ηηο αιιαγέο. Αελ κπνξψ λα μέξσ ηηο ελδφκπρεο ζθέςεηο πνπ δεκηνχξγεζε ην βηβιίν κνπ ζηνπο αλαγλψζηεο ηνπ, αιιά κηα ζεηξά θξηηηθέο ζ’ εθεκεξίδεο, γξάκκαηα θίισλ ελεξγψλ ή μεραζκέλσλ, κελχκαηα ζην δηαδίθηπν, ηειεθσλήκαηα θαη πξνθνξηθέο δηαβεβαηψζεηο κνπ δίλνπλ ην δηθαίσκα λα ηζρπξηζηψ φηη άθεζε ζεηηθέο θπξίσο εληππψζεηο. Μ’ έλα ιφγν δελ πέξαζε απαξαηήξεην. Αελ ζηακάηεζα εθεί. ΢πλέρηζα λα γξάθσ, φρη κφλν πξνζσπηθά ζπκβάληα, αιιά θαη ηνπνζεηήζεηο ζηα κφληκα θηινζνθηθά θαη ππαξμηαθά εξσηήκαηα πνπ ηαιαλίδνπλ απφ πάληνηε ηνλ άλζξσπν. Ώλαγθαζηηθά θαη κε ηα πνιηηηθά δεηήκαηα ηεο ηξέρνπζαο ζπγθπξίαο. Έγηλα ζηελ πνξεία πην αλνηρηφο. Άξρηζα λα [409]

δεκνζηεχσ άξζξα ζε ηζηνζειίδεο πνπ δέρηεθαλ λα κε θηινμελήζνπλ. Έγξαςα θαη δεκνζίεπζα ζην δηαδίθηπν έλα εθηεηακέλν θείκελν απφ κλήκεο ησλ ρξφλσλ εγθιεηζκνχ ζηηο θπιαθέο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηθηαηνξίαο, θάηη πνπ είρα απνθχγεη ζην απηνβηνγξαθηθφ κνπ βηβιίν. Παίξλνληαο θφξα άξρηζα λ’ αλεβάδσ ζηελ πξνζσπηθή κνπ ζειίδα ζην Facebook θάπνηεο «πνηεηηθέο» κνπ απφπεηξεο πνπ έγηλαλ πξηλ ζαξάληα θαη πιένλ ρξφληα ζε ζπλζήθεο εγθιεηζκνχ θαη ζπζζσξεπκέλεο απνγνήηεπζεο. Τπάξρνπλ έηνηκα θη άιια θείκελα πνπ ε κειινληηθή ηνπο αμηνπνίεζε ζα απνθαζηζηεί απφ κέλα. Ώπηά πξνο ην παξφλ. Μελ ιεζκνλήζσ λα αλαθέξσ φηη κε ζπλαδέιθνπο κνπ εμέδσζα ηα πξνεγνχκελα ρξφληα δηδαθηηθά βηβιία Φπζηθήο.

[410]

79. Ζ ηρλειαζία ησλ κηθξνραξώλ Ση είλαη αιήζεηα ε κηθξνραξά; ΢ην εξψηεκα απηφ ζα απνπεηξαζψ λα δψζσ θάπνηα απάληεζε. Πέξαζε πιένλ γηα κέλα ε επνρή ησλ αλνηρηψλ νξηδφλησλ, ησλ ηνικεξψλ αλνηγκάησλ, ησλ κεγάισλ δηαζηάζεσλ, ηεο νηθνπκεληθφηεηαο θαη ηνπ δηεζληζκνχ. Δ θάζε ησλ ςεπδαηζζήζεσλ, φηη κε ηελ πξνζσπηθή κνπ παξέκβαζε θαη δξάζε ζα κπνξνχζα λα ζπκβάισ ζηελ αιιαγή απηνχ ηνπ θφζκνπ, λα κεηαβάισ ηελ εηθφλα ηνπ. Ναη! Σψξα πνπ ε παγθνζκηνπνίεζε είλαη ζηελ εκεξήζηα δηάηαμε θαη ίζσο ζεκάδη ηεο αδήξηηεο εμέιημεο ησλ πξαγκάησλ, εγψ απνκνλψλνκαη, φζν πεξλάεη απ’ ην ρέξη κνπ, καδεχνκαη εληφο κνπ. Ώληί λα θνηηάσ ηα φξηα ηνπ νπηηθνχ νξίδνληα θαη κε πεξηέξγεηα λα αλαδεηψ ηη βξίζθεηαη πην πέξα, πνηα είλαη ε ζπλέρεηά ηνπ, φπσο γεκάηνο πεξηέξγεηα έθαλα ζην παξειζφλ, πεξηνξίδσ ηε ζθέςε κνπ ζην εζσηεξηθφ, θάλσ ζπλνκηιεηή ηνλ ίδην κνπ ηνλ εαπηφ. Ώπηφ έρεη ηελ εξκελεία ηνπ ζε ππνθεηκεληθά αίηηα αιιά φρη κφλν. Τπάξρνπλ θαη νη αληηθεηκεληθέο εμειίμεηο, πνπ ην ςηινυπνβάιινπλ. Υσξίο βεβαίσο ην έλα λ’ απνθιείεη θαη λα κελ επεξεάδεηαη απφ ην άιιν.

Βίλαη πηζαλφλ ν έλαο

παξάγνληαο λα είλαη ε αηηία θη ν άιινο ην απνηέιεζκα. Σα φλεηξα είλαη ρξήζηκα γηαηί γεκίδνπλ κε ειπίδα ηελ ςπρή καο. Βίλαη ην αλαγθαίν ιίπαζκα ηεο δσήο, ηδηαίηεξα φηαλ ν άλζξσπνο βξίζθεηαη ζηελ επαίζζεηε θάζε ηεο λεφηεηαο ηνπ, φηαλ είλαη επηξξεπήο ζηα νξάκαηα γηα κηα πην αλζξψπηλε θνηλσλία, επαίζζεηνο δέθηεο ησλ κελπκάησλ ηεο επνρήο ηνπ, πνιέκηνο ηεο θνηλσληθήο αδηθίαο, πξφζπκνο εζεινληήο αλζξσπηζηηθψλ πξσηνβνπιηψλ, ηελ επνρή πνπ ζπγρξφλσο κεηαθέξεη κέζα ζην κπαιφ ηνπ θαη έλα βαξχ θνξηίν γιπθηάο αζσφηεηαο θη αθέιεηαο. Δ πξαγκάησζε ησλ νλείξσλ θαη ησλ νξακάησλ πάληα θάπνπ ζθνληάθηεη θαη δελ νινθιεξψλεηαη κε επηηπρία. Ώπηφ δηδάζθεη ε κειέηε ηεο ηζηνξίαο. Κη απηφ γηαηί έλαο απφ ηνπο θχξηνπο [411]

παξάγνληεο γηα ηελ πινπνίεζε ηνπο είλαη ν ίδηνο ν άλζξσπνο. Ώπηφο πνπ κέζα ζηελ πνξεία ησλ αηψλσλ έρεη παξακείλεη ζρεδφλ αλαιινίσηνο κε ηα γλσζηά βηνινγηθά ηνπ πιενλεθηήκαηα, αιιά θπξίσο κε ηα γελεηηθά ειαηηψκαηα, απηά πνπ ζε ηειεπηαία αλάιπζε ρξσκαηίδνπλ θαη θαζνξίδνπλ ηηο πξάμεηο ηνπ. Ο άλζξσπνο έρεη ηδηαίηεξα αλεπηπγκέλε ηθαλφηεηα λα νξακαηίδεηαη ηδαληθέο θνηλσλίεο, λα δεκηνπξγεί κε ηε ζθέςε ηνπ νπηνπηθά ινγηθά νηθνδνκήκαηα θαη λα πξνζπαζεί - σο έλα ζεκείν εηιηθξηλά - λα ηα πξαγκαηψζεη. Ώπηά ηα πξφηππα ησλ ηδαληθψλ θνηλσληψλ, πνιιέο θνξέο ηα έρεη θαηαγξάςεη ζε «εκπλεπζκέλα» θείκελα θαη «ηεξά» βηβιία πνπ απνηεινχλ ζηε ζπλέρεηα πξφηππν θη επαγγέιην γηα πνιινχο αλζξψπνπο. Ο ίδηνο φκσο είλαη ηθαλφο, απηά ηα νηθνδνκήκαηα, πνπ έθηηζε κε ηφζν θφπν θαη πξνζπάζεηα λα ηα γθξεκίδεη, λα η’ απαμηψλεη, λα θισηζάεη ηελ θαξδάξα κε ην γάια πνπ κε ηφζν θφπν πξνεγνπκέλσο ζπγθέληξσζε. Ση είλαη ινηπφλ ηειηθψο ε κηθξνραξά; Βίλαη έλα ηίπνηα, έλα αλεπαίζζεην ζξφηζκα ηνπ αλέκνπ, έλα κε θαηαγξαθφκελν απφ ηελ εηδεζενγξαθία ηεο εκέξαο ζπκβάλ. ΢πγρξφλσο είλαη θαη ηα πάληα! Μηα φκνξθε ηπραία εηθφλα ζην δξφκν, έλα κνλαρηθφ ινπινχδη ζε θάπνην πεξβάδη παξαζχξνπ, κηα κπξνπδηά θαγεηνχ πνπ έξρεηαη απφ έλα αλνηρηφ παξάζπξν ζην απέλαληη ζπίηη, ην ρσξίο εκπφδηα θαη ιαθθνχβεο πεδνδξφκην ζηελ θαζεκεξηλή βφιηα ζνπ κέζα ζηελ άλαξρε θαη πνιπθπιεηηθή πφιε, έλα ηξπθεξφ ηξαγνχδη πνπ ν ήρνο ηνπ θηάλεη ζη’ απηηά ζνπ απφ καθξηά, κηα φκνξθε εηθφλα ζ’ έλα πεξηνδηθφ πνπ είλαη θξεκαζκέλν ζην πεξίπηεξν ηεο γεηηνληάο, πνπ ίζσο κάηαηα πεξηκέλεη ηνλ αγνξαζηή ηνπ. Σν φκνξθν πξφζσπν κηαο λέαο θνπέιαο, ην ιπγεξφ θνξκί ηεο, ηε ζηηγκή πνπ πεξπαηά ζην δξφκν, ζρίδνληαο ηνλ αέξα ζαλ θνθηεξφ καραίξη, κε εκθαλή ηε ζηγνπξηά φηη φινη ηε βιέπνπλ. Κακαξσηή θη απηάξθεο, ιεο θαη ζεσξεί φηη φινο ν θφζκνο ηεο αλήθεη. Σν αζψν ρακφγειν ελφο παηδηνχ πνπ απνπεηξάηαη λα [412]

παίμεη κπάια ζηε ζηελή πιαηεία, ε γιπθηά πξνζκνλή θαη ε ιάκςε ζηα κάηηα κηαο εγθχνπ πνπ αλακέλεη ηε λέα δσή θαη ηψξα μεθνπξάδεηαη θαζηζκέλε ζην παγθάθη κεηξψληαο ηηο κέξεο θαη αλακεηξψληαο κε αγσλία ηε ζπλάληεζή ηεο κε ην επηπρέο γεγνλφο. ΋ρη φκσο κφλν απηά. Μηθξνραξά είλαη θη ε αλακνλή ηεο ζπλέρεηαο ζηελ πινθή ελφο βηβιίνπ πνπ δηαβάδεηο κε δφζεηο φηαλ πέθηεηο ζην θξεβάηη. Μηθξνραξά είλαη ην επφκελν επεηζφδην ζ’ έλα ζίξηαι πνπ ζε θάπνηα ζηηγκή ηξάβεμε ηελ πξνζνρή ζνπ θαη ζε αηρκαιψηηζε αλακέλνληαο ηελ άξζε ηεο αδηθίαο πνπ γίλεηαη ζην θησρφ θη άκνηξν θνξίηζη. Μηθξνραξά είλαη ε πξνζερήο ζπγθέληξσζε ζην ζπίηη ελφο θίινπ. Δ ζπδήηεζε θαη ην θαγνπφηη πνπ ζα επαθνινπζήζεη εθεί. Σέηνηα, κε θαηνλνκαδφκελα ζπλήζσο γεγνλφηα πνπ δε θαηαγξάθνληαη ζηνλ εκεξήζην ηχπν θαη δελ απνηεινχλ ηξνθή ζηελ αδεθάγα θη ηζνπεδσηηθή ηειεφξαζε, είλαη απηά πνπ δίλνπλ ηνλ ηφλν θαη γεκίδνπλ ηε ςπρή ηνπ αλψλπκνπ θαζεκεξηλνχ αλζξψπνπ είλαη παξαδείγκαηα απηψλ ησλ πξαγκάησλ θαη θαηαζηάζεσλ πνπ νλνκάδσ κηθξνραξέο.

H αθνινπζία ησλ κηθξνραξψλ θαη ε ελαιιαγή ησλ κηθξνζπκβάλησλ, γεκίδνπλ απφ κηα πιεπξά ηηο άδεηεο ψξεο ηεο θαζεκεξηλφηεηάο καο, αιιά απφ ηελ άιιε – δπζηπρψο - αδεηάδνπλ ην ππφινηπν πξνζδφθηκν ηεο δσήο καο. ΋ινη είκαζηε κηθξέο, αδηφξαηεο ζρεδφλ, δξνζνζηαιίδεο, πνπ ζρεκαηίδνληαη θάησ απφ θαηάιιειεο ζπλζήθεο πάλσ ζηα θχιια ησλ δέλδξσλ θαη ησλ ινπινπδηψλ θαη ε κνίξα καο είλαη πξνθαζνξηζκέλε: Θα εμαηκηζζνχκε απφ ηελ ζεξκαληηθή δχλακε ησλ ειηαθψλ αθηίλσλ φηαλ απηφο θαλεί ζηελ θνξπθή ηνπ βνπλνχ θη αξρίζεη ηελ αδπζψπεηε πνξεία ηνπ απφ ηελ Ώλαηνιή έσο ηε Αχζε. Έηζη κέζα ζηελ αησληφηεηα ε δσή καο είλαη έλα γχξηζκα ηεο πνξείαο ηνπ ήιηνπ. Ο ρξφλνο ζπλερίδεη κνλνδξνκηθά θη αδπζψπεηα λα θπιάεη θαη λα δεκηνπξγεί ρσξίο ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο λα αθνκνηψλεηο - εθείλεο ηηο παξαδνρέο πνπ δελ θαηάιαβεο πνηέ, πφηε ηηο δέρηεθεο κέζα ζνπ. Μηα ηέηνηα παξαδνρή είλαη ε [413]

ζπλεηδεηνπνίεζε φηη μαθληθά κεγάισζεο. Μηα νιφθιεξε δσή αλέβαιιεο πξάγκαηα πνπ επηζπκνχζεο λα θάλεηο ή λα γεπηείο. Σα αλέβαιιεο γηα αξγφηεξα, γηα θαηαιιειφηεξεο ζπλζήθεο θαη θάπνηα ζηηγκή ζνπ απνθαιχπηεηαη ε ηξαγηθή αιήζεηα: ΋ηη δελ ππάξρεη αξγφηεξα. Σν ηξέλν πέξαζε ρσξίο εζχ λα επηβηβαζηείο. Έηζη ζα κείλεηο ηειηθά: ειιηπήο θη αδνθίκαζηνο. Ο άλζξσπνο είλαη αλαιψζηκν πξντφλ κηαο ρξήζεο. Απζηπρψο, απηή είλαη ηειηθά ε δσή! ΋κσο θη απηή ε πνξεία έρεη ηηο ράξεο ηεο θαη πνιινί ιίγνη είλαη εθείλνη πνπ ηε δηαθφπηνπλ κε δξαζηηθέο θαη κε αληηζηξέςηκεο παξεκβάζεηο. ΋ηαλ δηαβάδεηο ή αθνχο ζηνηρεία απφ ηε βηνγξαθία επσλχκσλ γηα ηελ πνξεία ηεο δσήο ηνπο ζε θαηαιακβάλεη αξρηθά έλα αίζζεκα κειαγρνιίαο, αιιά ζπγρξφλσο θη απειπηζίαο, γηα ηε δηθή ζνπ κεηξηφηεηα, γηα ηε ζπλερή επαλάιεςε ησλ ίδησλ αλνχζησλ πξάμεσλ, ηελ κνλφηνλε θαηαγξαθή ησλ ίδησλ γεγνλφησλ. Μηα πην ςχρξαηκε φκσο ζθέςε ζνπ ππελζπκίδεη φηη απηφ είλαη θαη ην ζχλεζεο. Σν γεγνλφο φηη ηνλ επψλπκν θαηέγξαςε ε ηζηνξία ζηηο δέιηνπο ηεο θαη ηνλ κεηέηξεςε ζε «αζάλαην» είλαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο απνηέιεζκα ελφο ζηηγκηαίνπ ζπκβάληνο. Δ θχξηα πνξεία ηεο δσήο ηνπ ήηαλ θη απηνχ ε ίδηα: ε αγσληψδεο αλαδήηεζε ησλ κηθξνραξψλ, κέζα ζηελ κεηξηφηεηα θαη ηελ επαλάιεςε. Ώπηφ πνπ κέλεη πιένλ είλαη νη κηθξέο ζηηγκέο ζηε δσή ελφο ζπλεζηζκέλνπ αλζξψπνπ, ηα θαζεκεξηλά κηθξνζπκβάληα ηεο δσήο. Μέζα ζ’ απηά ηρλειαηψ, κεηά πείζκαηνο θη επηκνλήο, κηθξέο ραξέο πνπ γηα άιινπο ίζσο πεξλάλε απαξαηήξεηεο, αλάμηεο νπνηαζδήπνηε αλαθνξάο αιιά έρνληαο θαηεβάζεη ηνλ πήρε ησλ απαηηήζεσλ κνπ, είλαη γηα κέλα ε παξεγνξηά, ην βάιζακν γηα ηηο αιιεπάιιειεο δηαςεχζεηο πνπ κνπ επεθχιαμε ε δσή θαη ην θίλεηξν γηα ηε ζπλέρηζή ηεο.

[414]

80. Ο βησκαηηθόο ρξόλνο Θέισ λα ηαιαηπσξήζσ ηε ζθέςε κνπ αλακεηξψληαο ηελ κε ην ρξφλν. Αελ ελλνψ βεβαίσο ηνλ αληηθεηκεληθφ ρξφλν κε ηε ζεσξεηηθή ππφζηαζε θαη ηηο θηινζνθηθέο ηνπ πξνεθηάζεηο. Βδψ ζέισ λ’ αζρνιεζψ κε θάηη πην άκεζν, πην ρεηξνπηαζηφ, κα αξθεηέο θνξέο θαη πην νδπλεξφ. Σνλ πξνζσπηθφ κνπ ρξφλν, ην ρξφλν ηεο δηθήο κνπ δηαδξνκήο. Να πεξηγξάςσ - ελ νιίγνηο – πψο ηνλ αληηκεηψπηζα απφ ηε ζηηγκή πνπ ζπλεηδεηνπνίεζα ηελ χπαξμή κνπ ζηε δσή κέρξη ηψξα πνπ δηαλχσ ηελ ηειεπηαία θάζε ηεο. Με ην ρξφλν είρα ζρεδφλ πάληα κηα δηαθνξά θάζεο. Πφηε εγψ αζζκαίλνληαο ηνλ θπλεγνχζα, πφηε απηφο απεηιεηηθά κε θαηαδίσθε. Βίλαη ζπάληεο νη πεξηπηψζεηο - θη απηέο κηθξήο δηάξθεηαο – πνπ ζπκβαδίδακε ηαηξηαζκέλα θαη ζε θάζε. Μηθξφο θπλεγνχζα ην ρξφλν, κε ηε κφληκε έγλνηα λα κεγαιψζσ φζν ην δπλαηφλ πην γξήγνξα. Να γίλσ ζπκκέηνρνο ζε κηα ζεηξά δξαζηεξηφηεηεο, πνπ δήιεπα θαη ήηαλ γηα κέλα απαγνξεπκέλεο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο κε ηελ θαζεζπραζηηθή πξνηξνπή: Γελ κπνξείο ηώξα! Θα ηα θάλεηο όηαλ κεγαιώζεηο! Δ απαγφξεπζε απηή αληί λα κε θαζεζπράδεη, κε πείζκσλε πεξηζζφηεξν. Βλψ ν ρξφλνο δελ βηαδφηαλ θαη είρε ην δηθφ ηνπ ξπζκφ, βηαδφκνπλ εγψ. Έλα αδηάθνπν ηξέμηκν λα πξνιάβσ, αιιά άγλσζην ηη. ΢αλ λα κε θπλεγνχζαλ. Χο παξάδεηγκα αλαθέξσ ηε βηάζε κνπ λα κεηέρσ ζηα παηγλίδηα κε ηα κεγαιχηεξα αδέιθηα κνπ, πιελ φκσο καηαίσο. Γηαηί φηαλ ηθαλνπνηνχζα έλαλ ειηθηαθφ φξην, απηνί άιιαδαλ θχθινπο ζπλαλαζηξνθψλ θη ελδηαθέξνληα. Θπκάκαη ηελ φκνξθε θαη ιίγν κεγαιχηεξε γεηηνλνπνχια κνπ, πνπ φηαλ ηεο εθδήισζα – έζησ κε ρνληξνθνκκέλν ηξφπν – ην ελδηαθέξνλ κνπ γη’ απηήλ κνπ απάληεζε, φπσο ε βνζθνπνχια ζην γλσζηφ δεκνηηθφ ηξαγνχδη: .. ..Δίζαη κηθξόο αθόκα!

[415]

Μα φηαλ κεγάισζα θάπσο απηή είρε ήδε βάιεη ζηεθάλη κε άιινλ θαη κάιηζηα θπνθνξνχζε κηα λέα δσή. Βπηπρψο θαη ην δηθφ κνπ ελδηαθέξνλ είρε ελ ησ κεηαμχ ακβιπλζεί Θπκίδσ – γηαηί πνιιά πξάγκαηα μερληνχληαη - φηη παιαηφηεξα ζηελ είζνδν θάζε θηλεκαηνγξάθνπ ππήξρε ν εθνξηαθφο πνπ έιεγρε ην θφςηκν ησλ εηζηηεξίσλ. Μαδί ππήξρε θη έλαο απζηεξφο ειηθηαθφο έιεγρνο. Κάπνηεο ηαηλίεο, πνπ κε ηα ζεκεξηλά δεδνκέλα δελ πεξηείραλ ηίπνηε ην ηδηαίηεξν, ραξαθηεξίδνληαλ απφ κηα απζηεξή επηηξνπή ινγνθξηζίαο αθαηάιιειεο γηα αλειίθνπο. Βγψ γηα ρξφληα ήκνπλ ζην πεξίκελε κε ηελ πξνζκνλή γηα θάηη ην ηδηαίηεξν. ΋ηαλ φκσο ήξζε ην πιήξσκα ηνπ ρξφλνπ θη έγηλα κε ηα ηφηε θξηηήξηα ελήιηθνο είδα φηη δελ έραλα θαη θάηη ζεκαληηθφ. Ήηαλ φκσο θαη θάπνηεο ζηηγκέο πνπ ήζειεο λα θξαηήζνπλ γηα πάληα! ΢ηηγκέο πνπ ζε έπληγαλ απφ επηπρία θαη πιήξσζε. Σφηε αξπαδφζνπλ απ’ ηα θξφζζηα ηνπ ρξφλνπ κε λχρηα θαη δφληηα ζηελ απέιπηδα πξνζπάζεηα λα ζηακαηήζεηο ηελ κνλφδξνκε πνξεία ηνπ. Υσξίο φκσο θακηά επηηπρία. Ήηαλ θσηεηλά αζηέξηα, πνπ έιακςαλ γηα ιίγν ζηνλ ζθνηεηλφ νπξαλφ θαη ράζεθαλ ζην αραλέο έξεβνο. Δ κφλε εθ ησλ πζηέξσλ ακνηβή είλαη ε γιπθηά αλάκλεζε πνπ άθεζαλ θαη ην άξσκα πνπ δηαρξνληθά ζπληξνθεχεη ηε ζθέςε κνπ. Βίκαη ππνρξεσκέλνο φκσο λα ζπκίζσ φηη θάπνηα ρξφληα ν πξνζσπηθφο κνπ ρξφλνο «ζηακάηεζε». Ήηαλ ηα ρξφληα ηεο νκεξείαο. ΢ηελ πεξίπησζε απηή, ελψ ε δσή έμσ ζπλερίδεηαη, εζχ απνκνλσκέλνο δελ κεηέρεηο θαζφινπ ζηηο εμειίμεηο. Ώπιψο πιεξνθνξείζαη κεξηθψο ηα ζπκβαίλνληα, αιιά δπζηπρψο ε πεξηγξαθή δελ είλαη ζπκκεηνρή. Βίλαη κηα ςεπδαίζζεζε. ΢ηα ρξφληα ηεο νκεξείαο πξέπεη λα πξνζζέζσ θαη ηα ρξφληα ηεο ζηξαηησηηθήο κνπ ζεηείαο, πνπ κε ηνλ ηξφπν ζπκπεξηθνξάο ησλ αξκνδίσλ απέλαληί κνπ, επαμίσο κπνξνχλ θαη κε ην παξαπάλσ λα ραξαθηεξηζηνχλ νκεξεία! Μηα νιφθιεξε νθηαεηία απφ ηελ αξρή ηνπ 1966 έσο ηνπιάρηζηνλ ην ηέινο ηνπ 1973. ΋ηαλ πηα κπφξεζα λα θηλεζψ

[416]

ειεχζεξα έπξεπε λα ηξέμσ γηα λα θαιχςσ ην ρακέλν έδαθνο. Κη απηφ δελ ήηαλ θαζφινπ εχθνιν. Ώθνινπζεί ε δεκηνπξγηθή θαηά ην πιείζηνλ ηξηαθνληαεηία ηεο εληαηηθήο εξγαζίαο. Δ ζπλερήο επαθή κε λένπο αλζξψπνπο απνηέιεζε γηα κέλα κηα δηαξθήο αηκνδνζία, πνπ κνπ έδηλε ηε δχλακε λ’ αληέρσ ηα εμνλησηηθά σξάξηα εξγαζίαο. ΢’ απηφ ην δηάζηεκα έδσζα θαη πήξα πνιιά. Σίπνηα δελ κνπ ραξίζηεθε, ζηεξίρηεθα κφλν ζηα δηθά κνπ ρέξηα. Με αξλεηηθέο αξρηθέο νηθνλνκηθέο πξνυπνζέζεηο, ρσξίο θακηά ζηξκαγηά, έθηηαμα ηε δηθή κνπ νηθνγέλεηα θαη εμαζθάιηζα ηηο ζπλζήθεο γηα ηελ αλζξψπηλε δηαβίσζή ηεο. Ώθνχγνληαη εγσηζηηθά αιιά δηθαηνχκαη θη εγψ ιίγν λα ππεξεθαλεπηψ. ΢’ φιε απηήλ ηελ πνξεία ππήξμαλ πξνβιήκαηα, αγθνκαρεηά αιιά θαη ραξέο. Πξνζκνλέο γηα θαιχηεξεο κέξεο, αλεβάζκαηα θαη πηψζεηο. ΋κσο απηφ δελ είλαη ε δσή; Έλα ζχλνιν απφ γεγνλφηα πνηθίια, πξνβιήκαηα, ζηελαρψξηεο, ραξέο θαη ηειηθά θαηαζηάιαμε ζε θάπνηα ζπκπεξάζκαηα. Παξάδεηγκα ε έθπησζε απφ ηελ ςεπδαίζζεζε φηη κηα θαηεγνξία αλζξψπσλ κε κηα νξηζκέλε ηδενινγηθή παλνπιία έρεη φια ηα δίθηα, ελψ νη άιινη φια η’ άδηθα. Βθείλν πνπ είδα είλαη φηη παληνχ, ζ’ φιεο ηηο θνηλσληθέο ηάμεηο, ζ’ φια ηα κήθε θαη ηα πιάηε ηεο Γεο, ζ’ φια ηα κνξθσηηθά επίπεδα ππάξρνπλ θαη θαηνηθνεδξεχνπλ φινη νη αλζξψπηλνη ραξαθηήξεο κε ηα πξνηεξήκαηα θαη ηα ειαηηψκαηά ηνπο. Καινζχλε θαη θαθία, κίζνο θη αγάπε, αιιειεγγχε θη αδηαθνξία, ζπλχπαξμε θη επηζεηηθφηεηα, δηθαηνζχλε θη αξπαθηηθφηεηα. Ώπηή είλαη ε αλζξψπηλε θνηλσλία. Σα έρεη φια θαη ηα θαιά θαη ηα θαθά. Ώξγφηεξα, ζπκπιεξσκέλα ηα 65 κνπ, έγηλα απφκαρνο ηεο εξγαζίαο. Παξακέξηζα νηθεηνζειψο δίλνληαο ρψξν θη επθαηξία ζηνπο λεφηεξνπο. Σφηε είδα πσο είρα άπεηξν ειεχζεξν ρξφλν. Ώζπλήζηζηνο λα ηελ αξάδσ βξήθα ελαιιαθηηθέο θαη ειπίδσ δεκηνπξγηθέο λέεο απαζρνιήζεηο. Υξφλν γηα αβίαζηε ζθέςε, γξάςηκν, πεξίπαηνη, ηαμίδηα ζηελ Βιιάδα θαη ην εμσηεξηθφ. ΋ζν θη αλ

[417]

αθνχγεηαη νμχκσξν απηήλ ηελ πεξίνδν ηεο δσήο κνπ ηελ ζεσξψ σο ηελ πην άλεηε θαη δεκηνπξγηθή. Σψξα δελ βηάδνκαη πηα! Ίζσο θαη λα πξνζπαζψ λα παηήζσ θξέλν. Κπξίσο φηαλ βξίζθνκαη ζηα «ρσξηθά κνπ χδαηα». ΐηάδνκαη κφλνλ φηαλ βξίζθνκαη ζε «μέλνπο ρψξνπο» θαη ράλσ ηηο βνιέο κνπ. ΋κσο δελ γίλεηαη θη αιιηψο. Αελ κπνξεί λα είζαη απνκνλσκέλνο. Τπάξρεη ε νηθνγέλεηα, ππάξρνπλ θίινη θη νη κεηαθηλήζεηο είλαη αλαπφθεπθηεο. Έλα αθφκα πξάγκα ζέισ λα ππνγξακκίζσ, θπξίσο γηα ηνπο κε έρνληεο πξνζσπηθή εκπεηξία ζην ζέκα. Άιιν είλαη λα κεγαιψλεηο πεγαίλνληαο απφ ηα 11 ζηα 12 ( ζεηηθή ψζεζε ), άιιν απφ ηα 41 ζηα 42 ( ίζηνο δξφκνο ) θη άιιν απφ ηα 71 ζηα 72 ( θαηεθφξα ). Σφηε ν ρξφλνο, πνπ έξρεηαη θαπάθη, πξνζζέηεη φιν θαη κεγαιχηεξν βάξνο ζην ήδε ππάξρνλ. Γηα αξγφηεξα δελ μέξσ. Ώλ έρσ ηελ επηπρία λα δήζσ ζαο ππφζρνκαη λα ζαο κεηαθέξσ ηε λέα εκπεηξία κνπ! Βλ θαηαθιείδεη έλα έρσ λα πσ: ΐξίζθνκαη ζε πεξίνδν ζπλερψλ εθπηψζεσλ. Οη δπλάκεηο θη νη αληνρέο ηνπ αλζξψπνπ δελ είλαη γηα πάληα! Ο πξσηλφο κνπ πεξίπαηνο έγηλε κηθξφηεξνο, ε παξακνλή κνπ κέζα ζηε ζάιαζζα θξαηάεη ιηγφηεξν ρξφλν. Σν ίδην ηζρχεη θαη γηα φιεο ηηο πιεπξέο ηεο δσήο. Ώπηφ ην πξνζσπηθφ μεγχκλσκα πνπ θάλσ δελ είλαη ηπραίν. Σν θάλσ κε πιήξε ζπλείδεζε ηνπ πξάγκαηνο θαη αο ζεσξεζεί ζαλ κηα «νδεγία πξνο λαπηηιιφκελνπο». Μελ γίλεη παξεμήγεζε Αελ πεξηέρεη παξάπνλα. Βίλαη κφλν πεξηγξαθέο θαη δηαπηζηψζεηο. Οη κεκςηκνηξίεο δελ κνπ ηαηξηάδνπλ. Να ην μέξεηο. Βλψ νη αιιαγέο γίλνληαη ζηγά- ζηγά θη αδηαθφπσο, ε ζπλεηδεηνπνίεζή ηνπο είλαη απφηνκε έσο εθθσθαληηθή. Ο θαζέλαο πξέπεη λα είλαη πξνεηνηκαζκέλνο. Πξνζσπηθά θαιά ηελ έβγαια. Αφμα ησ Θεψ.

[418]

81. Ζ αλάγθε ηεο θαηαγξαθήο

Μέζα κνπ θπθινθνξνχλ απφ ρξφληα δηάθνξεο εηθαζίεο γηα ηνπο αγαπεκέλνπο έπνηθνπο ηνπ Ξεξφθακπνπ, δειαδή ηεο άλπδξεο θαη

άμελεο πεξηνρήο ηνπ

ΐφινπ, φπνπ ρηίζηεθαλ ηα πξψηα πξνζθπγηθά ζπίηηα θη αξγφηεξα νλνκάζηεθε Νέα Εσλία ΐφινπ. Ο αγαπεκέλνο γελέζιηνο ηφπνο κνπ! Γπκλνί απφ πιηθά αγαζά, απνδεθαηηζκέλνη απφ ηηο απψιεηεο αγαπεκέλσλ πξνζψπσλ, ηαιαηπσξεκέλνη απφ ηηο θαθνπρίεο, φκσο λνηθνθπξαίνη ζηνλ ηφπν ηνπο, νη πεξηζζφηεξνη κε αγξνηηθφ παξειζφλ, αιιά ηψξα ρσξίο θιήξν, θαη κεξηθνί παξαζαιάζζηνη κε λαπηηθή παξάδνζε βξίζθνληαη ζε κηα λέα παηξίδα θαη δίλνπλ ηελ θαζεκεξηλή κάρε γηα ηελ επηβίσζε ηνπο. Βίλαη θπζηθφ λ’ αληηκεησπίζνπλ θαη θάπνηα ερζξφηεηα απφ κεξηθνχο ληφπηνπο – ηίπνηα ην παξάμελν αλ δεηο θαη ηηο ζεκεξηλέο αληηδξάζεηο κε ηνπο κεηαλάζηεοδίλνπλ ηε κάρε ηεο παξαδνρήο θαη ηεο αθνκνίσζεο κε ηνλ ληφπην πιεζπζκφ. Αέρνληαη θάζε πξνζθεξφκελε εξγαζία ζε κηα πφιε πνπ βξίζθεηαη ζε αλνδηθφ νξγαζκφ θαη κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ απνθηνχλ εκπεηξίεο θαη εηδίθεπζε ζε θαπλεξγνζηάζηα, ζηδεξνπξγηθέο βηνκεραλίεο, θισζηνυθαληνπξγίεο θαη άιιεο απαζρνιήζεηο, φπσο πρ εξγάηεο ζην ιηκάλη ΢πγρξφλσο δεκηνπξγνχλ νηθνγέλεηεο πνπ πιεζαίλνπλ κε ηα πνιιά παηδηά πνπ έξρνληαη κε ηα ρξφληα, δεκηνπξγηθνί θαη ηίκηνη δνκνχλ ηηο πξψηεο αλαγθαίεο ππνδνκέο γηα λα θάλνπλ ππνθεξηή ηε δσή ηνπο Σα πξψηα κειήκαηα είλαη ην ρηίζηκν κηαο εθθιεζίαο. Σν φλνκά ηεο; Βπαγγειίζηξηα! Βίλαη ην φλνκα ηεο Μεηξφπνιεο ησλ Ώζελψλ. Έρσ αθνχζεη θη άιιε εθδνρή αιιά εγψ θαηαζέησ ηε δηθή κνπ. Έλα πξφρεηξν νίθεκα ζηελ αξρή γηα ζρνιείν ησλ παηδηψλ, κέρξη λα ρηηζηνχλ ηα πεξηθαιιή θηίξηα ησλ δεκνηηθψλ [419]

ζρνιείσλ κε ηηο κεγάιεο αίζνπζεο, πξνσζεκέλα κε ηα κέηξα ηεο επνρήο. Όζηεξα ε ίδξπζε ηνπ γπκλαζηηθνχ ζπιιφγνπ Νίθε Βόινπ.

Δ Νίθε έρεη ηα εζληθά

ρξψκαηα, κπιε θαη άζπξν. Σα δπν απηά ζηνηρεία καδί κε άιια, πνπ ζα κπνξνχζε θάπνηνο λα επηθαιεζηεί, είλαη ζαθή δείγκαηα ηεο προζπάζεηας ηοσ προζθσγηθού θόζκοσ λα εληατζεί ζηελ θαηλούρηα παηρίδα. Ώπηφ δελ ζεκαίλεη φηη μεπεξάζηεθαλ νη δηαθξίζεηο αλάκεζα ζηνπο ληφπηνπο θαη ηνπο πξφζθπγεο, ππνιείκκαηα ησλ νπνίσλ έθηαζαλ κέρξη ηα δηθά κνπ παηδηθά ρξφληα, ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’50. Βίλαη φκσο ραξαθηεξηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο δεκηνπξγηθψλ αλζξψπσλ πνπ νηθνδνκνχλ ηε ζρέζε κε ηε λέα κεηέξα παηξίδα. Απζηπρψο πνιχ αξγά έβαια ηα εξσηήκαηα ζηνλ εαπηφ κνπ. Καη ηφηε δε κπνξνχζα λα πάξσ απαληήζεηο, γηαηί ε πξψηε γεληά είρε πηα εθιείςεη. Πώς λα ζοσ απαληήζοσλ αγαπεκέλα πρόζφπα

ποσ πηα

δελ

βρίζθοληαη ζηε δφή; Ίζσο απηφ γηα κέλα ήηαλ έλα απφ ηα θίλεηξα λα θαηαγξάςσ ηηο δηθέο κνπ κλήκεο.

ΐεβαίσο έρνπλ έληνλν ην πξνζσπηθφ ζηνηρείν, αιιά αλαξσηηέκαη:

Έηζη δε γίλεηαη πάληα; Ώο καδεπηνχλ πνιιέο ηέηνηεο καξηπξίεο θαη θάπνηα απφ ηα παηδηά ή ηα εγγφληα καο ζα θάλεη ηε ζχλζεζε θξαηψληαο ηα ζεκαληηθά θη αθαηξψληαο ηα επνπζηψδε.

[420]

82. Ζ κέζε νδόο

Σν ιηφγεξκα είλαη ε άγηα ζηηγκή ηεο εκέξαο, είλαη έλα ζεκείν θακπήο. Ίζσο γηαηί ηφηε θαηαιαβαίλεηο ηελ αμία θαη ηε ζεκαζία ηνπ θσηφο πνπ ζε έινπδε ζ’ φιε ηε δηάξθεηά ηεο. Βίλαη ε ζηηγκή πνπ απηφ ην θσο κ’ έλαλ ζηαζεξφ θαη ζπγρξφλσο δξακαηηθφ ηξφπν απνζχξεηαη θαη αθήλεηαη λα ληθεζεί απφ ην ζθνηάδη πνπ ζε ιίγν ζα πιαθψζεη παληνχ. Σφηε αξρίδεηο θη εζχ λα δηαινγίδεζαη θαη λα ζέηεηο ζηνλ εαπηφ ζνπ ηα αηψληα ππαξμηαθά εξσηήκαηα. Δ ίδηα πεξίπνπ αλαινγία ηζρχεη θαη γηα ηε δσή. ΢ηε κεγαιχηεξε δηάξθεηά ηεο ζεσξείο απηνλφεηεο θαη δηθαησκαηηθέο ηηο ραξέο πνπ απηή ζνπ ραξίδεη. Αελ εθηηκάο εγθαίξσο ηε ζεκαζία ηνπο, αθήλεηο λα πεξλάλε αζρνιίαζηα κηα ζεηξά γεγνλφηα πνπ γηα ηνλ θζαξηφ άλζξσπν έρνπλ πξνθαλή εκεξνκελία ιήμεο. Κάπνηε έξρεηαη ε ζηηγκή ηεο αιήζεηαο, κα ηφηε ην θαξφηζη έρεη ηζνπιήζεη πιένλ, ρσξίο ηε δπλαηφηεηα ηεο επηζηξνθήο. ΐιέπεηο ε πνξεία ηεο δσήο είλαη νδφο κηαο θαηεπζχλζεσο. Σν θαθφ ζηε δηάξθεηα ηεο είλαη φηη ζπάληα ζπλεηδεηνπνηεί θάπνηνο ηε ζεκαζία ελφο γεγνλφηνο ηε ζηηγκή πνπ απηφ δηαδξακαηίδεηαη. Πφζνη άλζξσπνη αιήζεηα είλαη ηθαλνί λα δνπλ ηαπηφρξνλα ην ζπκβάλ θαη λα εξκελεχνπλ, καδί θαη λα εθηηκνχλ, ηελ ηζηνξηθή ζεκαζία ηνπ; Σελ επίδξαζε πνπ ην γεγνλφο απηφ ζα έρεη ζηνπο ίδηνπο θαη ζ’ νιφθιεξε ηελ θνηλσλία; Βίλαη πνιχ ιίγνη γη απηφ είλαη θαη νη εθιεθηνί. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ζπκβαίλεη θάηη δηαθνξεηηθφ. Δ εξκελεία έξρεηαη κε θαζπζηέξεζε. Καη κάιηζηα πνιιέο θνξέο αξθεηψλ ρξφλσλ. Ώξγφηεξα ζπλεηδεηνπνηείο ηελ επίδξαζε πνπ είρε ην γεγνλφο πάλσ ζνπ θαη ζην πεξηβάιινλ πνπ δεηο. Αελ αλαθέξσ ηηο αθφκα ρεηξφηεξεο πεξηπηψζεηο, φπνπ ν άλζξσπνο θηάλεη ζην πέξαο ηεο δσήο ηνπ, αλαρσξεί νξηζηηθά απφ απηήλ, ρσξίο λα έρεη πξνιάβεη λα θαηαιάβεη ηη έρεη αθξηβψο ζπκβεί.

[421]

Πφζν δηαθνξεηηθνί είλαη νη άλζξσπνη πνπ θπθινθνξνχλ ζηελ θνηλσλία καο θαη πφζν δηαθνξεηηθέο είλαη νη ζπκπεξηθνξέο ηνπο θη νη αληηδξάζεηο ηνπο ζηα ίδηα γεγνλφηα! Τπάξρνπλ πεξηπηψζεηο πνπ δελ αληέρνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο θαη ηελ αλακέηξεζε καδί ηνπ, πνπ παζαίλνπλ παηαηξάθ φηαλ θάπνηα ζηηγκή βξεζνχλ κφλνη ηνπο, ελψπηνο-ελσπίσ. Ίζσο γη απηφ αλαδεηνχλ κεηά καλίαο ζπληξνθηά, αιιαγή πεξηβάιινληνο. Ώπηή ε αλάγθε αλζξψπηλεο ζπληξνθηάο θη επηθνηλσλίαο έρεη ηηο θαιέο ηεο πιεπξέο, αιιά είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κηα δξαπέηεπζε απφ ην πξφβιεκα. Βπηθνηλσλείο κε αλζξψπνπο, ζπλδηαιέγεζαη καδί ηνπο, ελεκεξψλεζαη πψο αληηκεησπίδνπλ απηνί πξνβιήκαηα πνπ ελδερνκέλσο θαη εζχ έρεηο ζπλαληήζεη ζην δξφκν ζνπ, παίξλεηο ηδέεο θαη ηξφπνπο απ’ απηνχο. ΋κσο ππάξρεη θαη ε άιιε πιεπξά. Μεξηθέο θνξέο ζπλαληηέζαη θαη ζπλαλαζηξέθεζαη κε αλζξψπνπο πνπ, θάησ απφ άιιεο ζπλζήθεο

άλεηεο

θαη

πξνζεθηηθήο επηινγήο, ζα

θαηέιεγεο ζην ζπκπέξαζκα φηη δελ είλαη πεξηπηψζεηο πνπ άμηδαλ ηεο εκπηζηνζχλεο ζνπ θαη ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηέξσζεο γη απηνχο. ΢ε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο ην αξλεηηθφ ζηνηρείν δελ είλαη κφλν ν ρακέλνο ρξφλνο. Βίλαη θαη ην θνξηίν ηνπ κάηαηνπ θαη ίζσο βιαβεξνχ πνπ ζνπ αθήλνπλ ηέηνηνπ είδνπο ζπλαλαζηξνθέο, καδί κε κηα πηθξή γεχζε απνγνήηεπζεο. ΢ην άιιν άθξν ππάξρνπλ άλζξσπνη πνπ ληψζνπλ θαιά κφλν κε ηνλ εαπηφ ηνπο, ηνπο αξέζεη ε απνκφλσζε απφ ην πεξίγπξν, αθφκα θη απφ θίινπο ή γλσζηνχο κε ηνπο νπνίνπο, ζε πξνεγνχκελε πεξίνδν, ηνπο ζπλδένπλ θνηλέο αλακλήζεηο, φκσο ε ζπλερήο κνλαμηά κπνξεί λα κεηαηξαπεί ζε εκκνλή δηαξθείαο θαη ιίγνιίγν λα κεηαβιεζεί ζε αγνξαθνβία θαη απνζηξνθή γηα ηνπο αλζξψπνπο. Πνηα είλαη ηειηθά ε ζσζηή ζπκπεξηθνξά; Πνηνο ζα κπνξνχζε, αιήζεηα, λα δψζεη ηελ απάληεζε;

[422]

Ίζσο ζ’ απηφ ην εξψηεκα λα είλαη ε κέζε νδφο. Βλψ νη αθξαίεο ζπκπεξηθνξέο είλαη απηέο πνπ θαηαγξάθνληαη θαη δεκηνπξγνχλ ηζηνξία, είλαη απηέο πνπ ειθχνπλ ην ελδηαθέξνλ ησλ πεξηζζνηέξσλ, ζε αηνκηθή βάζε ε ηζνξξνπία βξίζθεηαη ζηε κεζφηεηα, ζην ήξεκν, ην ζπγθαηαβαηηθφ. Μεδέλ άγαλ, είπαλ νη αξραίνη

καο

πξφγνλνη.

Έλα

θνξηίν

ππνκνλήο,

εγθαξηέξεζεο

θαη

ζπγθαηαβαηηθφηεηαο γεληθψο είλαη απαξαίηεην. Σν θαιχηεξν φισλ είλαη λα ηα έρεηο θαιά κε ηνλ εαπηφ ζνπ, λα έρεηο ινγηθέο απαηηήζεηο απ’ ηε δσή θαη λα κελ βάδεηο ηνλ πήρε ζε κε ξεαιηζηηθά χςε. Μελ θαηαληήζεηο ζαλ εθείλνπο πνπ πάζρνπλ απφ ζπλερή θη ελαγψληα αλαδήηεζε γηα ην θάηη άιιν, ην θαηλνχξγην, ην δηαθνξεηηθφ. Ώπηψλ πνπ θπλεγνχλ αζηακάηεηα - πιελ καηαίσο - ηελ επηπρία κέζσ ηεο αιιαγήο. Πνπ, έρνληαο ζέζεη ηελ πξνζσπηθή ηνπο θηινδνμία πνιχ ςειά, δαπαλψληαη ζην θπλεγεηφ γηα ηελ πξαγκάησζε ησλ ππεξβνιηθψλ θαη πνιιέο θνξέο ππεξθίαισλ ζηφρσλ ηνπο. Σφηε, λα ην μέξεηο, δελ πξνιαβαίλεηο λα αθνκνηψζεηο θαη λα ραξείο ηίπνηα. Οη ζηάζεηο, ηα θξαηήκαηα, κεξηθέο θνξέο είλαη αλάζα δσήο, επθαηξία γηα δηαινγηζκφ θαη εμαγσγή ρξήζηκσλ ζπκπεξαζκάησλ. Δ κεηξηνπάζεηα είλαη βάιζακν αληνρήο ζηηο αηπρίεο πνπ ελδερνκέλσο ζα ζπλαληήζεηο ζηελ πνξεία ηεο δσήο ζνπ.

[423]

83. Ζ αληίιεςε ηεο κνλαμηάο ηελ επνρή ηεο ηερλνινγίαο ΢ηελ επνρή ηεο ηερλνινγίαο άιιαμε θαη ε αληίιεςε ηεο κνλαμηάο. Πξάγκαηη γχξσ ζνπ κπνξεί λα κελ ππάξρεη θαλείο θαη απφ ηνλ ππνινγηζηή λ’ αθνχο ηελ ηδηαίηεξε θσλή ηεο Φιέξπ Νηαλησλάθε ζην Μεγάιν Δξσηηθό, ελψ ζπγρξφλσο ηα ερεηηθά κελχκαηα λα ζε πξνεηδνπνηνχλ φηη κηα θίιε απ’ ηε Μειβνχξλε ζνπ ζηέιλεη ηελ θαιεκέξα ηεο θη έλαο γλσζηφο απ’ ην Λνλδίλν ζνπ δείρλεη δσληαλφ ζηηγκηφηππν ηεο αγνξάο. Ώλ ελδηαθέξεζαη κπνξείο λα κάζεηο on line ηα ζπκβαίλνληα ζηνλ θφζκν. ΐξίζθεηο ρηιηάδεο εηθφλεο θαη βίληεν θάζε πνηφηεηαο απφ άγλσζηα θαη καθξηλά θη απξφζηηα κέξε, δηαβάδεηο ζρφιηα απφ αλζξψπνπο κε πνηθίια ελδηαθέξνληα θαη κέζα ζηα ζθνππίδηα πνπ πηζαλφλ ζα ζπλαληήζεηο ζα αλαθαιχςεηο θη αθαηέξγαζηα δηακάληηα. Ώιήζεηα ζε πνηα εθδήισζε ησλ αλζξσπίλσλ ζπλαληήζεσλ δελ ζπλαληάο θαη ηηο άζρεκεο αληηδξάζεηο αλζξψπσλ πνπ απεγλσζκέλα αλαδεηνχλ αθξναηέο λα πνπλ ηνλ εζσηεξηθφ ηνπο πφλν; ΢ηηο θνκκαηηθέο ζπλειεχζεηο, ζηα θέληξα δηαζθέδαζεο, πνπ ζηξηκσγκέλα αθνχο ην «είδσιφ» ζνπ λα παίδεη ή λα ηξαγνπδά, πιεξψλνληαο αλεμήγεην ηίκεκα απηήο ηεο «επραξίζηεζεο»; ΢ηηο αγσληζηηθέο εθδειψζεηο πνπ είλαη ηεο κφδαο ηειεπηαία θαη κπξνζηά ζηα κάηηα ζνπ βιέπεηο άδεηνπο θη αλεχζπλνπο αλζξψπνπο λα θαηαζηξέθνπλ εγθιεκαηηθά θαη ρσξίο θαλέλα ελδνηαζκφ αλζξψπηλα δεκηνπξγήκαηα κε ελζσκαησκέλε αμία ηνλ θφπν θαη ηνλ ηδξψηα ελφο εξγαδφκελνπ; ΋ρη ! Να κνπ ιείπνπλ ηέηνηεο θνηλσληθέο απνιαχζεηο! Ίζσο, πέξα απφ ηηο εχθνιεο θαηάξεο πνπ απεπζχλνπκε ζηελ επάξαηε ηερλνινγία, αο αλαινγηζηνχκε ηηο δηεπθνιχλζεηο πνπ καο παξέρεη, πνπ ε πξνεγνχκελε γεληά νχηε ζηε θαληαζία ηεο δε κπνξνχζε λα νλεηξεπηεί. Βίλαη εχινγν θη αλζξψπηλν λα ζηξνγγπιεχνπκε ηηο αλακλήζεηο ηνπ παξειζφληνο θαη λα λνζηαιγνχκε ηηο «φκνξθεο επνρέο», αιιά καδί κε ηελ αλαπφιεζε ησλ [424]

λεαληθψλ καο ρξφλσλ, ππάξρνπλ δίπια θαη νκνχ κε ηα φκνξθα, νη ζηεξήζεηο, νη αξξψζηηεο θαη ηα θξηθηά εκπφδηα πνπ ζπλαληνχζε γηα πνηθίινπο ιφγνπο, έλαο άλζξσπνο λα δήζεη εηξεληθά θαη λα πξνζπαζήζεη λα πινπνηήζεη η’ φλεηξά ηνπ. Αε ιέσ, ε δσληαλή επαθή ελφο αηφκνπ κε ηνπο αλζξψπνπο πνπ αγαπά είλαη αλαληηθαηάζηαηε, αιιά δελ είλαη θάζε θνξά δπλαηή. Μαθάξη λα ήηαλ. Τπάξρνπλ αληηθεηκεληθά θαη ππνθεηκεληθά εκπφδηα πνπ ν θαζέλαο έρεη ζπλαληήζεη ζηελ πνξεία ηεο δσήο ηνπ. ΢ηελ νπνηαδήπνηε θαηάζηαζε πξέπεη λα έρεηο ηε δπλαηφηεηα επηινγήο. Ώλ θάηη δε ζ’ αξέζεη, αλ θάηη ζε πλίγεη, λα κπνξείο ρσξίο ζπλέπεηεο θαη παξεμεγήζεηο λα απνρσξείο. Ώπηφ κε ηελ ηερλνινγία ην εμαζθαιίδεηο κε ην πάηεκα ελφο θνπκπηνχ. ΐεβαίσο ε αζχγθξηηε νκνξθηά ελφο δσληαλνχ θιεξη θαη ε έλαξμε κηαο θηιίαο ή αθφκα πεξηζζφηεξν κηαο ζρέζεο δελ γίλεηαη κε ηε ηερλνινγία. Πξαγκαηνπνηείηαη κε ηε δσληαλή επαθή θαη κ’ απηή εηζπξάηηεηο κφλν ηε ραξά ησλ αηζζήζεσλ θαη ηηο ηέξςεηο ηεο θαξδηάο. Ώιιά ζηελ αλαβξνρηά θαιφ θαη ην ραιάδη.

[425]

84. Ο ζπληαμηνύρνο

Μηα θξίζηκε θάζε ζηε δσή ελφο αλζξψπνπ είλαη φηαλ ζπκπιεξσζεί ν πξνβιεπφκελνο ρξφλνο. ΋ηαλ θηάζεη ε «πνιππφζεηε» εθείλε ζηηγκή λα ζηακαηήζεηο ηε κφληκε εξγαζία ζνπ θαη λα πεξάζεηο ζηε ρνξεία ησλ ζπληαμηνχρσλ. Γηα ηνλ θάζε άλζξσπν απηή είλαη κηα θαζνξηζηηθή ζηηγκή, γηαηί κε έλα δξαζηηθφ θαη απφηνκν ηξφπν αιιάδνπλ νη θαζεκεξηλέο ζπλήζεηεο πνπ είρεο θαη ζνπ επηβάιιεηαη απφ ηα πξάγκαηα κηα αλαπξνζαξκνγή ζηηο πξνηεξαηφηεηεο πνπ βάδεηο ζηε δσή. Μφλν πνπ απηφ γίλεηαη ζε κηα ζρεηηθά πξνρσξεκέλε ειηθία, φπνπ νη επηπηψζεηο ηνπ ρξφλνπ, πέξα απφ ηελ νξαηή πιεπξά ηνπο έρνπλ θαη ηηο εζσηεξηθέο ζπλέπεηεο ζε φιεο ζρεδφλ ηηο επηδφζεηο ζνπ. Βλψ γηα ρξφληα κεηξάο θη αλακέλεηο απηήλ ηελ «επινγεκέλε ζηηγκή», φηαλ πιεζηάδεη ε πξννπηηθή ηεο πινπνίεζεο ηεο, ζνπ εκθαλίδνληαη αηζζήκαηα παληθνχ θαη απνθπγήο ησλ δξακαηηθψλ αιιαγψλ πνπ ε ζπληαμηνδφηεζε ζπλεπάγεηαη. Βίλαη ζίγνπξα ε θπζηνινγηθή αληίδξαζε ηνπ αλζξψπνπ ζηηο απφηνκεο αλαηξνπέο. Δ ζπληαμηνδφηεζε ζε αλαγθάδεη λα ζπλεηδεηνπνηήζεηο, ζέιεηο δε ζέιεηο, ην βηνινγηθφ ζνπ πέξαζκα ζε κηα άιιε θάζε ηεο δσήο ζνπ. Σν πψο αληηδξά ν θαζέλαο ζ’ απηήλ ηελ αιιαγή έρεη ζρέζε κε ηνλ ηδηαίηεξν ραξαθηήξα, ηελ ηδηνζπγθξαζία θαη ηελ δπλαηφηεηά ζνπ λα αθνκνηψζεηο απηήλ ηελ αιιαγή θαη ηε γεληθφηεξε θαηάζηαζε ηεο πγείαο ζνπ. Σα ελδερφκελα είλαη πνιιά θαη πνηθίινπλ. Μηα ζηάζε εθθξάδεηαη κε ηε ζέζε: Αρ! Δπηηέινπο ζα ηελ αξάμσ! Να μεθνπξαζηεί, ξε αδειθέ, ιίγν ην ζσκαηάθη κνπ, λα θνηκάκαη όζν γνπζηάξσ, όπνηε γνπζηάξσ, λα ραξώ επηηέινπο ην ζπίηη κνπ, λα δσ θαη λα ρνξηάζσ ηνπο δηθνύο κνπ αλζξώπνπο.

[426]

΢χληνκα φκσο αλαθαιχπηεηο φηη απηή ε ιχζε δελ ζε θαιχπηεη. Ώξρίδεηο ζηε ζπλέρεηα ηηο εμφδνπο απφ ην ζπίηη, ηηο θνηλσληθέο ζπλαλαζηξνθέο κε πξνηεξαηφηεηα ηελ επίζθεςε ζην θνληηλφ θαθελείν, φπνπ ζπλαληάο ήδε γλσζηνχο ή δεκηνπξγείο θαη λένπο. Άζθνπε, αλνχζηα θη αηέιεησηε ζπδήηεζε γηα ηα γεγνλφηα ηεο θαζεκεξηλήο δσήο, θνπηζνκπνιηά γηα ηνπο επψλπκνπο κε ηε ζπλνδεία θαη ιίγνπ παηρληδηνχ. Κπξίσο ραξηί ή ηάβιη. Σν βξάδπ κε ην ηειεθνληξφι, πνπ γξήγνξα γίλεηαη πξνέθηαζε ηνπ ρεξηνχ ζνπ, αξρίζεηο λα αηρκαισηίδεζαη απφ ηα επεηζφδηα ησλ δηαθφξσλ ζίξηαι, αλαθαιχπηνληαο ζηελ πνξεία πφζν θαθφο κπειάο έγηλε ε ζπλερήο παξνπζία ζνπ κέζα ζην ζπίηη γηα ηα ππφινηπα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο ηνπ θαη ην ζπλερέο κπέξδεκα ζηα πφδηα ηνπο. Βπηζθέςεηο ζε γηαηξνχο, αλαθάιπςε ή εθεχξεζε αζζελεηψλ, ε αλάγθε ζηε ζπλέρεηα λα γξάθνληαη πεξηνδηθψο νη ζπληαγέο ησλ θαξκάθσλ, ε αλάγθε λα ζπκάζαη ηε ζεηξά θαη ηηο ψξεο πνπ πξέπεη λα ηα παίξλεηο. Νέεο αλάγθεο, καδί φκσο κε λέεο αηρκαισζίεο. Δ κφλε ζνπ επρή θη επηζπκία ηειηθά είλαη λα κπνξείο λα θηλείζαη, λα κπνξείο ζηνηρεησδψο λα ζθέθηεζαη, λα κπνξείο λα δηαβάδεηο, έζησ κε κέηξν, λα είζαη απηνζπληεξνχκελνο. Ώπηή είλαη ε κηα πεξίπησζε, ε ζπρλφηεξα απαληνχκελε ζηελ επγελή ηάμε ησλ ζπληαμηνχρσλ. Βλλνείηαη φηη δελ αλαθεξφκαζηε ζηηο πεξηπηψζεηο εθείλεο πνπ ζνβαξφηεξνη ιφγνη πγείαο επηβάιινπλ έλα δξαζηηθφ πεξηνξηζκφ κέζα ζην ζπίηη ή αθφκα ρεηξφηεξα ζε ηφπνπο απνζήθεπζεο ειηθησκέλσλ, ηα γλσζηά γεξνθνκεία ή λνζειεπηηθά ηδξχκαηα. Τπάξρεη κηα άιιε κεγάιε θαηεγνξία αλζξψπσλ πνπ ελψ ζπκπιεξψλνπλ ηα ζπλήζε φξηα ηεο ζπληαμηνδφηεζεο αξλνχληαη πεηζκαηηθά λα κπνπλ ζην πεξηζψξην θαη ζπλερίδνπλ αθάζεθηνη ηνλ κφληκν ξπζκφ ηεο δσήο ηνπο. ΐέβαηα αξθεί λα κπνξνχλ λα ζπλερίδνπλ ην επάγγεικά ηνπο ή ηε ζπλήζε απαζρφιεζε ηνπο. Σέηνηεο πεξηπηψζεηο έρνπκε ζε ειεχζεξνπο επαγγεικαηίεο, ζε δηθεγφξνπο, [427]

ζε γηαηξνχο, ζε καγαδάηνξεο θαη άιια παξεκθεξή επαγγέικαηα. ΋κσο απηφ δελ κπνξεί λα ην θάλεη, παξαδείγκαηνο ράξε, έλαο δεκφζηνο ππάιιεινο, πνπ εηδνπνηείηαη απφ ηελ αξκφδηα ππεξεζία, φηη ηέιεησζαλ ηα ςσκηά ηνπ θαη ήξζε ε ψξα λα καδέςεη ηα πξνζσπηθά ηνπ αληηθείκελα, αθνχ ζβήλεηαη νξηζηηθά απφ ηηο κηζζνινγηθέο θαηαζηάζεηο. Καη ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα ν παιαηφο πξέπεη λα παξακεξίζεη γηα λα πεξάζνπλ νη λεφηεξνη, λα ηνπο δψζεη ηελ επθαηξία ηεο εμέιημήο ηνπο. Πνιιέο θνξέο ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα νη ζπλζήθεο εξγαζίαο είλαη πνιχ δχζθνιεο θη ν εξγαδφκελνο κεηξάεη ηηο κέξεο κε πξνζκνλή θη ειπίδα, φπσο αθξηβψο έθαλε ζηε δηάξθεηα ηεο ζηξαηησηηθήο ηνπ ζεηείαο. Σφηε, ζηηο πεξηπηψζεηο απηέο, πξέπεη λα αλαθαιπθζνχλ ελαιιαθηηθνί ηξφπνη απαζρφιεζεο, ηνπιάρηζηνλ φζν θξαηνχλ ηα θφηζηα ηνπο. Μεξηθνί πνπ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα γίλνληαη Κηγθηλάηνη θαζψο απνζχξνληαη ζηα θηήκαηά ηνπο. Σηο γεσξγηθέο βαξηέο εξγαζίεο, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ζηε ζεκεξηλή ζπγθπξία ηηο παξαπέκπνπλ ζηνπο

βνιηθνχο κεηαλάζηεο, άκνηξνπο ζπλερηζηέο ηεο

παξάδνζεο ησλ δνχισλ, ζηα παιαηφηεξα ρξφληα.. Μφλν πνπ ηψξα αξθεηέο θνξέο ζήκεξα ακείβνληαη ζρεηηθά ηθαλνπνηεηηθά θαη εξγάδνληαη ζε πην αλζεθηηθά θη αλζξψπηλα σξάξηα. Δ πξνζσπηθή κνπ γλψκε είλαη φηη ππάξρεη πιεζψξα ελαιιαθηηθψλ απαζρνιήζεσλ θαη αλάπηπμεο λέσλ ελδηαθεξφλησλ ζηε ιεγφκελε «ηξίηε ειηθία».

Απν είλαη νη επηθίλδπλεο επηινγέο πνπ

κάιινλ πξέπεη λα

απνθεχγνληαη. Πξψηνλ, ε πιήξεο παξαίηεζε απφ ηα πάληα, ε απνκφλσζε ζην ζπίηη, ην θφςηκν κε καραίξη φισλ ησλ παιαηψλ ζπλεζεηψλ, ρσξίο ηελ αληηθαηάζηαζή ηνπο κε λέεο. Αεχηεξνλ, ην θπλεγεηφ ησλ εκπεηξηψλ κε ξπζκνχο θαη εχξνο πνπ δελ πξνζηδηάδνπλ ζηα ρξφληα, ηηο αληνρέο θαη ηνπο θνηλσληθνχο πεξηνξηζκνχο. Καη νη δπν πεξηπηψζεηο είλαη νη αζθαιείο δξφκνη ζπληφκεπζεο ηεο δσήο. Πάληα ηζρχεη ην ζνθφ ξεηφ κέηξνλ άξηζηνλ αιιά ζηηο κεγάιεο ειηθίεο ηζρχεη αθφκα εληνλφηεξα.

[428]

Καζψο κεγαιψλεη ν άλζξσπνο θαη αθνκνηψλεη κέξα κε ηε κέξα ηηο κηθξναιιαγέο πνπ ζπκβαίλνπλ κέζα θη έμσ ηνπ, αληηδξά κε πνηθίινπο ηξφπνπο, πνπ έρνπλ ζρέζε κε πνιινχο παξάγνληεο. Άιινο ζπκβηβάδεηαη κ’ απηέο θαη πξνζαξκφδεη ηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπ κε ηα λέα δεδνκέλα. ΋κσο θάπνηνη αληηδξνχλ κε άζρεκν ηξφπν αξλνχκελνη λα πηζηέςνπλ θαη λα δερηνχλ ηηο αιιαγέο . Δ άξλεζε απηή επηδξά ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπο, ζην ζπγγεληθφ ηνπο πεξηβάιινλ, ζηα αηζζήκαηα κε ηα νπνία επηθνηλσλνχλ κε ηνλ ππφινηπν θφζκν. ΢ηνπο ζπληαμηνχρνπο θαη ειηθησκέλνπο πνηθίιεη αθφκα ε αληίδξαζή ηνπο ζηα νηθνλνκηθά θαη θιεξνλνκηθά ζέκαηα. Άιινη παχνπλ λα ελδηαθέξνληαη γηα ηα ρξεκαηηθά δεηήκαηα θαη γη’ απηφ κεηαβηβάδνπλ απφ λσξίο φιεο ηηο έγλνηεο ζηνπο δηθνχο ηνπο θαη άιινη εκθαλίδνπλ έλαλ αδηθαηνιφγεην θφβν κε ηπρφλ γίλνπλ ζχκαηα αξπαγήο. ΢θίγγνπλ κε πείζκα θη αδηθαηνιφγεην θφβν ηα ππάξρνληά ηνπο απνθιείνληαο ηνπο άιινπο απφ ηελ αλαγθαία ζηνηρεηψδε ελεκέξσζε γηα ην πψο έρνπλ ηα πξάγκαηα. Γίλνληαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο άλεπ ιφγνπ θαη αηηίαο ηζηγθνχλεδεο, ζπαγθνξακκέλνη θη απιεζίαζηνη . Μεγάινο είλαη ν θίλδπλνο απηή ε ηζηγθνπληά λα πεξάζεη θαη ζηα αηζζήκαηα. Να γίλνπλ κεκςίκνηξνη, γθξηληάξεδεο θαη αβάζηαθην βάξνο ζην ζηελφ νηθνγελεηαθφ ηνπο πεξηβάιινλ. ΋ια απηά μεθηλνχλ απφ ηελ θνληφθζαικε άξλεζή ηνπο λα δερηνχλ ηηο ζπλέπεηεο πνπ ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ αδήξηηα ηνπο επηβάιιεη. Βθεί βξίζθεηαη ε ηθαλφηεηα θαη ε ςπρξαηκία θάπνηνπ. Να γλσξίδεη θαη λα απνθεχγεη ηηο ιαθθνχβεο πνπ πηζαλψο ζα ζπλαληήζεη ζην δξφκν ηνπ. Να δερζεί κε

ςπρξαηκία

θαη

λεθαιηφηεηα

ηηο

αλαπφθεπθηεο

αιιαγέο

θαη

λα

ζπλεηδεηνπνηήζεη πσο ε δσή είλαη έλα πέξαζκα απφ ηνλ θφζκν. Δ αλάγθε ηεο κεηά ζάλαηνλ δηθαίσζεο έρεη ζρέζε κε ηελ έκθπηε καηαηνδνμία ηνπ αλζξψπνπ γηα παξαδνρή απφ ην πεξηβάιινλ ηνπ θαη ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο γεληθφηεξα απφ φιε ηελ θνηλσλία.

[429]

Ώλ είλαη ζξεζθεπφκελνο θαη πηζηεχεη ζηε κεηά ζάλαηνλ αηψληα δσή, αλακέλεη κε δηθαηνινγεκέλε αγσλία ηε δηθαίσζε ή ηελ ηηκσξία φηαλ βξεζεί ελψπηνλ ηνπ Κξηηή θαη Κπξίνπ ηνπ. Ώλ φκσο δελ πηζηεχεη ζε ηίπνηα απφ απηά, ζέιεη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο λα ηνλ ζπκνχληαη απηνί πνπ αθήλεη πίζσ ηνπ κε επράξηζηα αηζζήκαηα θαη επαηλεηηθέο αλαθνξέο. Δ αλζξψπηλε αλάγθε γηα ηελ πζηεξνθεκία. Πξνζσπηθά δσ απηήλ ηελ ειηθηαθή πεξίνδν θαη έρσ φινπο ηνπο αλαπφθεπθηνπο θφβνπο. Έρσ απνθαζίζεη λα απνθχγσ ηηο δπζάξεζηεο αηξαπνχο πνπ πξνεγνπκέλσο πεξηέγξαςα, αιιά, πψο λα ην θάλνπκε, δσ θαη θηλνχκαη κε ηνλ αδηφξαην θφβν. Μήπσο ην θαηξαθχιηζκα ζηηο αξλεηηθέο εθδνρέο είλαη ιίγν σο πνιχ αλαπφθεπθην; Βιπίδσ φρη. Σν κέιινλ ζα δείμεη.

[430]

85. Πεξίπαηνη ζην θέληξν ηεο Αζήλαο

Με ζπκψλεη πνιχ ν εχθνινο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν δηάθνξνη επηθαλεηαθνί ζρνιηαζηέο ζάβνπλ κε δπζθφισο απνθξππηφκελε αγαιιίαζε - γηα λα κελ πσ ραηξεθαθία - ηελ πφιε πνπ δηαβηνχκε. Σελ Ώζήλα καο. Λεο θαη ελδφκπρα ζέινπλ ηνλ νξηζηηθφ δηαζπξκφ ηεο. Ώπηφο ν ζπκφο κνπ δελ είλαη κφλν εμαηηίαο ηεο εγσηζηηθήο ππνζηήξημεο ηνπ ηφπνπ πνπ θαηαλαιψλνπκε ην ρξφλν ηεο δσήο καο. Ώληηθεηκεληθνί θαη ζπγθξηηηθνί φξνη κε ππνρξεψλνπλ λα ηνπο πξνζάςσ άγλνηα ηνπ αληηθεηκέλνπ. Σα πξάγκαηα δελ είλαη θαζφινπ έηζη. Ώπηή ε επθνιία ζηελ αξλεηηθή θξηηηθή είλαη απνηέιεζκα ηεο ζχγρξνλεο ηάζεο κεδεληζκνχ ησλ πάλησλ πνπ έρεη, ρσξίο ινγηθή δηθαηνινγεκέλε βάζε, θαηαιάβεη κεγάιε κεξίδα ηεο θνηλήο γλψκεο. Σα θίλεηξα απηήο ηεο επίζεζεο είλαη πνηθίια αιιά ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο έρνπλ αθεηεξία ηελ αδίςαζηε αληηπνιηηεπηηθή δηάζεζε, ηελ νπνηαδήπνηε αβειηεξία λα ηελ πξνζάπηνπλ ζην εθάζηνηε θφκκα πνπ βξίζθεηαη ζηελ εμνπζία. Ο πξσζππνπξγφο είλαη ππεχζπλνο, πνπ κπξνζηά ζηε πφξηα κνπ ππάξρνπλ ζθνππίδηα, ν πξσζππνπξγφο είλαη ν ππαίηηνο γηα ηηο θαηαζηξνθέο ζηα δέληξα θαη ηα ινπινχδηα ηνπ θνληηλνχ αιζχιιηνπ ή δεκνηηθνχ πάξθνπ, ν δήκαξρνο είλαη ν αίηηνο θάζε αλαπνδηάο ηεο θαζεκεξηλφηεηάο καο. Δ δηθή καο, αθφκα θαη πξνζσπηθή, επζχλε θαη ζπκκεηνρή παξακεξίδεηαη ελ νλφκαηη άιισλ ρξήζηκσλ ζθνπηκνηήησλ. Δ δηθή ηνπ πξνζθνξά είλαη κφλν ε θαηαγγειία, κφλν ε γθξίληα θη ε δηθαίσζε ηνπ ζηηι: -

Γελ ηα έιεγα εγώ;

[431]

Λεζκνλεί ν θαηαγγέιισλ επθφισο ην απηνλφεην αίζζεκα ηεο ζπλεπζχλεο ζηε δεκηνπξγία απηψλ ησλ πξνβιεκάησλ θαη ην θαζήθνλ ηνπ ελεξγνχ πνιίηε γηα ζπκκεηνρή ζηε ιχζε ηνπο. Κάζε θάηνηθνο ηεο πφιεο είλαη ππεχζπλνο γηα ηελ φςε ηεο, γηα ην επίπεδν θαζαξηφηεηαο, γηα ηελ ζπκπεξηθνξά ηνπ ζηνπο ζπγθάηνηθνπο απηήο ηεο πφιεο, αιιά θαη ηνπο επηζθέπηεο ηεο, εγρψξηνπο ή μέλνπο. Βκείο είκαζηε απηνί πνπ ξππαίλνπκε αζηφραζηα ηε πφιε, πνπ αλερφκαζηε ηελ

εγθιεκαηηθή θαηαζηξνθή

ηεο απφ αλζξψπνπο

ρσξίο

θνηλσληθή ζπλείδεζε θαη απηή ε θαζίδνπζα ζηάζε αληηκεησπίδεηαη κε κηα «ηδενινγηθή θαηαλφεζε» αληί λα ζπλαληά ηε γεληθή θαη θάζεηε απνζηξνθή. Πξνζσπηθά αγαπψ πνιχ ηελ πφιε πνπ δσ, λνηάδνκαη γηα ηελ φςε ηεο, γηα ηηο ζπλζήθεο πνπ δνπλ νη θάηνηθνη ηεο. Με έλα ιφγν ζεσξψ θαη δηθφ κνπ πξφβιεκα θαη θαζήθνλ λα εξγαζηψ κε φπνην ηξφπν βξσ πξφζθνξν ή κνπ ππνδεηρζεί απφ έλαλ αξκφδην γηα ηε βειηίσζή ηεο. Βπεηδή ν ηξφπνο πνπ πξνζσπηθά θπθινθνξψ είλαη ν παιαηφο παξαδνζηαθφο, δειαδή κε ηα πφδηα, έρσ βξεη κέζα ζην θέληξν ηεο πφιεο, πνπ θαη εγψ θαηνηθψ ππέξνρεο ήζπρεο γσληέο, άκεζα πξνζβάζηκεο ζηνλ νπνηνδήπνηε πνπ κπνξνχλ λα θαιχςνπλ ηηο πην

απαηηεηηθέο

αηζζεηηθέο

αλάγθεο ηνπ κέζνπ αλζξψπνπ. ΢ην ιφθν ηνπ Λπθαβεηηνχ βξίζθεηο ηα σξαηφηεξα κπαιθφληα λα ραξείο ηελ απισζηά φιεο ηεο πφιεο πξνο φιεο ηηο δηεπζχλζεηο ηεο, λα αλαγλσξίζεηο ηηο δηάθνξεο γλσζηέο ζπλνηθίεο ηεο, ηα βαζηθά ηζηνξηθά θηίξηα πνπ ππάξρνπλ θαη ιίγν καθξχηεξα ηα γλσζηά βνπλά πνπ πεξηθιείνπλ ηελ πφιε θαη πξνο ηελ λφηηα θαηεχζπλζε ηελ αλνηρηή ζάιαζζα ηνπ ΢αξσληθνχ. ΢ηνλ ίδην ρψξν ππάξρνπλ γσληέο απνκφλσζεο πνπ κε ιίγε αθαηξεηηθή δηάζεζε κπνξείο λα αηζζαλζείο φηη βξίζθεζαη βαζηά κέζα ζηε θχζε καθξηά απφ ηελ πνιπθνζκία, ηνπο ζνξχβνπο θαη ηελ ελ γέλεη ηχξβε κηαο ππθλνθαηνηθεκέλεο πφιεο.

[432]

Μηα άιιε επινγεκέλε απφ ηνπο ζενχο γσληά ηεο πφιεο είλαη ε πεξηνρή ηεο Ώθξφπνιεο. Αηαιεγκέλε απφ ηα αξραία ρξφληα ζαλ ηεξφο ηφπνο, έρεη κηα αηκφζθαηξα απφ κφλε ηεο θαηαλπθηηθή. Εδηαίηεξα φηαλ ζθέθηεζαη φηη ζηνπο ίδηνπο απηνχο ρψξνπο έδεζαλ θαη πεξπάηεζαλ ηα κεγαζήξηα ηεο αλζξψπηλεο ζθέςεο, ηεο δηαλφεζεο θαη ηεο ηέρλεο. Αίπια ζην βξάρν ηεο Ώθξφπνιεο απιψλεηαη απιφρεξα ν ιφθνο ηνπ Φηινπάππνπ θαη ν ιφθνο ησλ Νπκθψλ. Μέζα ζ’ απηφλ ην ρψξν πέξα απφ ηνπο εληέρλσο πιαθνζηξσκέλνπο δξφκνπο ππάξρνπλ θη άιια κηθξά επθνινδηάβαηα κνλνπάηηα πνπ ζε νδεγνχλ ζε απνκνλσκέλεο ζέζεηο κε ππέξνρε ζέα ηνπ Παξζελψλα θαη ησλ γχξσ κλεκείσλ ελψ άιια ζεκεία ζε απνκνλψλνπλ απφ ηε πφιε θαη ζνπ δίλνπλ ηελ αίζζεζε ηεο θχζεο αθξηβψο κέζα ζ’ απηήλ. Δ πεδνδξφκεζε ησλ δπν θχξησλ δξφκσλ γχξσ απφ ην ΐξάρν - ηνπ Ώπνζηφινπ

Παχινπ θαη Αηνλπζίνπ Ώξενπαγίηνπ – δεκηνχξγεζαλ

έλαλ

ππέξνρν πεξίπαην γη’ απηνχο πνπ δελ ζέινπλ λα απνκαθξπλζνχλ απφ ηηο θχξηεο δηαδξνκέο θαη ζε ζπλδπαζκφ κε ηα πάζεο θχζεσο θαθελεία πνπ ππάξρνπλ, θπξίσο πξνο ην Θεζείν, θαζηζηνχλ ην ρψξν ειθπζηηθφ πφιν έιμεο αλζξψπσλ θάζε ειηθίαο θαη γνχζηνπ. Άιιε εχθνιε θαη πξνζβάζηκε φαζε κέζα ζηελ πφιε είλαη ν Βζληθφο Κήπνο, πνπ ηνλ ηειεπηαίν θαηξφ θαζαξίδεηαη,

αλαβαζκίδνληαη

ηα δξνκάθηα ηνπ,

θφβνληαη ηα μεξά θπηά θαη θπηεχνληαη λέα, δηαζέηνπλ άθζνλα θαζαξά παγθάθηα γηα μεθνχξαζε θαη δηαινγηζκφ. Απζηπρψο ην πεδίν ηνπ Άξεσο βξίζθεηαη ζε κηα ζηάζηκε θάζε αλακφξθσζεο πνπ ζηεξεί εδψ θαη θαηξφ έλαλ πνιχ θαιφ θαη απισηφ ρψξν αζθαινχο πεξηπάηνπ. Βιπίδσ ην θαηλφκελν λα είλαη πεξαζηηθφ θη ν ρψξνο λα παξαδνζεί θαη πάιη πιήξσο ζε ρξήζε ζηνπο πνιίηεο απηήο ηεο πφιεο. Ανμάδσ ην ζεφ, πνπ δηαηεξψ ηελ απαξαίηεηε ηθαλφηεηα λα ζηέθνκαη φξζηνο, λα κπνξψ λα κεηαθηλνχκαη θαη λα πεξπαηάσ θαζεκεξηλά. Μηα ζπλήζεηα πνπ [433]

δηαηεξψ απφ ηα κηθξά κνπ ρξφληα θαη κε ηξφκν θπξηνιεθηηθά θαληάδνκαη ηελ επνρή πνπ ην αδπζψπεην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ ζα κνπ ζηεξήζεη απηή ηε κεγάιε ραξά θη απφιαπζε. Μ’ αξέζεη αθφκα λα πεξπαηάσ θαη ζηα ζηελά δξνκάθηα ηεο αγνξάο, λα βιέπσ ηα θάζε ινγήο θαηαζηήκαηα, φπνπ κπνξείο λα βξεηο φινπ ηνπ θφζκνπ ηα θαιά, ηνλ αλψλπκν άλζξσπν πνπ παξαηεξεί ζηηο βηηξίλεο ηελ κεγάιε πνηθηιία ησλ πξνζθεξφκελσλ αγαζψλ, ηελ αδηάθνπε θίλεζε πεδψλ θαη πάζεο θχζεσο θηλεηψλ νρεκάησλ. Βθείλν πνπ ηειεπηαία κε ελνριεί είλαη ηα κεραλάθηα, πνπ θιείλνπλ ηα πεδνδξφκηα θαη ζε αλαγθάδνπλ λα θηλείζαη ζην δξφκν. Εδηαίηεξα κ’ ελνρινχλ απηά πνπ πεγαίλνπλ πξνθιεηηθά θη αηηκψξεηα αληίζεηα ζηελ επηηξεπφκελε θνξά θίλεζεο ησλ νρεκάησλ ή αθφκα ρεηξφηεξα πάλσ ζην πεδνδξφκην, ζεσξψληαο ην γεγνλφο απηνλφεην. ΢αο ην ιέσ εγθαίξσο. Βγψ ζα πάσ άδνμα απφ κεραλάθη θαη κάιηζηα κε ηα επηθξαηνχληα ζχγρξνλα θξηηήξηα ζα έρσ θη άδηθν. Σν ίδην κε ζπλαξπάδεη ε εηθφλα ηεο Κεληξηθήο Ώγνξάο, ην κέγα θαη πνηθίιν πνιπθπιεηηθφ πιήζνο πνπ πάληα ζπλσζηίδεηαη ζηνπο δηαδξφκνπο, νη δπλαηέο θσλέο ησλ θαηαζηεκαηαξρψλ θαη ησλ

ππαιιήισλ

πνπ δηαιαινχλ ην

εκπφξεπκά ηνπο. Σα θξνχηα, ηα ιαραληθά, ηα θξέαηα, ηα ςάξηα, νη μεξνί θαξπνί, νη ζηγαλέο θαη «παξάλνκεο» θσλέο ησλ πνληίσλ γπλαηθψλ πνπ πνπιάλε αηειψληζηα ηζηγάξα, νη γηαγηάδεο πνπ έθεξαλ ηα ιίγα ρφξηα πνπ κάδεςαλ ην πξνεγνχκελν απφγεπκα ή έπιεμαλ δπν δεπγάξηα κάιιηλεο θάιηζεο ή φπσο παιηά ηα ιέγακε: ηα ηεξιίθηα, θαη πξνζπαζνχλ λα βγάινπλ ιίγα επξψ, πνηνο μέξεη θάησ απφ πνηεο πηεζηηθέο αλάγθεο παξαθηλνχκελεο, ηζηγγάλνη πνπ πνπιάλε ξνχρα απφ δεχηεξν ρέξη θαη φ,ηη άιιν κπνξείο λα θαληαζηείο. ΋ιε ε αηκφζθαηξα είλαη ζπλαξπαζηηθή, ηδηαίηεξα ηνλ ηειεπηαίν θαηξφ πνπ ζηελ Ώγνξά ζπλσζηίδνληαη φιεο ηηο θπιέο ηνπ Εζξαήι θαη έρνπλ αξρίζεη λα εξγάδνληαη ζηνπο ρψξνπο ηεο αλαιακβάλνληαο θάζε κέξα φιν θαη πεξηζζφηεξν ηηο βαξηέο εξγαζίεο θαη ηα εμνλησηηθά σξάξηα πνπ απαηηνχληαη. Ώμίδεη ζηνλ θάζε [434]

Ώζελαίν λα δήζεη, σο επηζθέπηεο θαη παξαηεξεηήο απηήλ ηελ αηκφζθαηξα, ηνπιάρηζηνλ κηα θνξά. Βθ ησλ πξαγκάησλ, ζε ιίγα ρξφληα ζα γίλνπλ θαη νη πξαγκαηηθνί ηδηνθηήηεο ησλ θαηαζηεκάησλ. Ώπηφ ζα είλαη θαη ην δίθαην επηζηέγαζκα ησλ πξνζπαζεηψλ ηνπο, απηνλφεην απνηέιεζκα ηνπ ηδξψηα ηνπο θαη ηεο επίκνλεο κάρεο γηα επηβίσζε θη έληαμε ζηε λέα ηνπο παηξίδα. Αελ κπνξεί λα γίλεη θαη δηαθνξεηηθά αθνχ ε θπξίαξρε αληίιεςε ησλ εγρψξησλ λέσλ ηεο επνρήο καο είλαη λα ρσζνχλ ζε κηα θαιά ακεηβφκελε δνπιεηά ηνπ επίζεκνπ θξάηνπο πνπ δελ ζα έρεη ζπγρξφλσο πνιιέο απαηηήζεηο εξγαζίαο θαη ειέγρνπ. ΐξηζθφκαζηε ζε κηα πεξίνδν χθεζεο ησλ θηινδνμηψλ θαη ηεο

έκθπηεο παξφξκεζεο γηα έληνλε δεκηνπξγηθή

δξαζηεξηφηεηα. Γηα δεκηνπξγία κεηά απφ πνιχρξνλε θη επίπνλε δηαδξνκή ηεο νηθνλνκηθήο εθείλεο βάζεο πνπ ζα απνηειέζεη ηε ζηξκαγηά γηα πεξαηηέξσ νηθνλνκηθή άλνδν. Δ αληίιεςε πνπ θπξηαξρεί είλαη: Θέισ, εδψ θαη ηψξα, φια ηα αγαζά ηεο ηερλνινγηθήο καο επνρήο. Ώο επρεζψ, δηαηεξψληαο ηελ αηζηφδνμε πιεπξά ησλ πξαγκάησλ φηη ε αληίιεςε απηή δελ ζα νδεγήζεη ηε παηξίδα καο ζε επηθίλδπλεο αηξαπνχο. Εδηαίηεξε απφιαπζε είλαη ην θπξηαθάηηθν πξσηλφ ζηελ πιαηεία Ώβεζζπλίαο, ζην πέξαο ηεο νδνχ Ώδξηαλνχ θαη φια ηα ελδηάκεζα δξνκάθηα. Σειεπηαία ην αλακνξθσκέλν πέξαο ηεο νδνχ Βξκνχ. Πάλσ ζε πξφρεηξνπο πάγθνπο ή ζθέηα ηξαπεδνκάληηια λα έρνπλ απισζεί πάζεο θχζεσο παιαηά ή θαηλνχξηα αληηθείκελα γηα ηα νπνία θάπνηνο ζα ζεσξεί ακθίβνιν λα ζα ππάξμνπλ αγνξαζηέο. Κη φκσο, αλ κε ππνκνλή αλακέλεηο, ζα δεηο φηη γηα ην νπνηνδήπνηε πξάγκα ππάξρεη ηνπιάρηζηνλ έλαο ελδηαθεξφκελνο. Βίλαη φκνξθν θαη δηδαθηηθφ λα παξαηεξείο ζπιιέθηεο ησλ πην απίζαλσλ αγαζψλ, λα αθηεξψλνπλ ρξφλν, ρξήκα θαη κεξάθη γηα λα πινπηίζνπλ ηηο πην ζπιινγέο ηνπο. Με ηνπο ππνηηκάηε! Βπηηεινχλ απνζηνιή - ρξήζηκε απφ πνιιέο πιεπξέο - θη αλ έρνπλ ζσζεί θάπνηα πξάγκαηα απφ ην παξειζφλ, πνπ [435]

ζήκεξα ηα ζαπκάδνπκε αθφκα θαη ζηα κνπζεία θαηά έλα ζνβαξφ πνζνζηφ ην νθείινπκε ζηε δνπιεηά ηνπ

κπξκεγθηνχ ζε πξνεγνχκελα ρξφληα ηέηνησλ

αλζξψπσλ. Δ Ώζήλα καο είλαη ε πφιε καο. Ο Παιακάο ηελ ραξαθηήξηζε «δηακαληφπεηξα ζηεο Γεο ην δαθηπιίδη» Ώπφ ηφηε ππέζηε πνιιά αιιά, ηνπιάρηζηνλ γηα κέλα, παξακέλεη φκνξθε θαη πεξήθαλε. Υαξαγκέλε αλεμίηεια ζηελ θαξδηά κνπ.

[436]

86. Α λ ζ ξ ώ π η λ ε ο ζ π κ π ε ξ η θ ν ξ έ ο Ο πιένλ πγηήο ηξφπνο είλαη λα αξρίζεη λα ζπγθεληξψλεη ρξήκαηα κε ηελ εξγαζία. Πνηέ ν άλζξσπνο δελ είλαη επραξηζηεκέλνο κε απηφ πνπ έρεη. Σν βιέκκα ηνπ ζηξέθεηαη ζην δηπιαλφ θαη φηαλ δεη θάηη δηαθνξεηηθφ κέζα ηνπ γελληέηαη πηεζηηθή ε επηζπκία λα ην απνθηήζεη θη απηφο. Ο άλζξσπνο είλαη απφ ηα πην δειηάξηθα δψα πνπ έρνπλ επηβηψζεη ζηε θχζε. Δ δηαθνξά δεκηνπξγείηαη απφ ηελ επηινγή ηνπ ηξφπνπ ηνπ θαη ηηο πιηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ απφθηεζε ηνπ. Καη ν πιένλ αξξσζηεκέλνο λα γίλεη ην άπνλν αξπαθηηθφ θαη λα ην πάξεη απφ ηνλ άιιν. Ώπηφ ζα έρεη ηα ζπλέπεηέο ηνπ λφκνπ. Δ αθφκα ρεηξφηεξε πεξίπησζε είλαη λα θαζνξίδεη απηφο πνηα πξάμε είλαη λφκηκε θαη πνηα παξάλνκε. Δ απζαηξεζία έρεη πνιιέο θνξέο θαζνξίζεη ηηο λέεο ηζνξξνπίεο ζηελ θαηαλνκή ηνπ παγθφζκηνπ πινχηνπ, αιιά θη απνηέιεζε ηελ αθνξκή πνιιψλ δπζηπρηψλ, πνιέκσλ, ζαλάησλ θαη πεξηπεηεηψλ ζηελ αλζξψπηλε ηζηνξία. Ώλάκεζα ζηηο δπν απηέο αθξαίεο πεξηπηψζεηο ππάξρεη πνηθηιία άιισλ, πνπ ην πνιπκήραλν αλζξψπηλν κπαιφ επηλφεζε.

[437]

87. Ο θξαηηθόο κεραληζκόο Βίρα απφ παιηά κηα αληηπάζεηα πξνο ηνλ θξαηηθφ κεραληζκφ. Δ εξκελεία ηνπ γεγνλφηνο απηνχ πξέπεη λα βξίζθεηαη ζε πνιιέο αηηίεο.

Πξψηνλ γηαηί

παιαηφηεξα απηφο ν ρψξνο ήηαλ απαγνξεπηηθφο γηα κηα θαηεγνξία αηφκσλ κέζα ζηελ νπνία ζπκπεξηιακβαλφκνπλ θη εγψ. Γηα λα δηνξηζηείο έπξεπε λα απεπζπλζείο ζηνλ πνιηηεπηή

ηεο πεξηνρήο ζνπ θάηη πνπ γηα κέλα ήηαλ

αδηαλφεην θη αηηκσηηθφ. ΢πγρξφλσο λα είζαη κε θάπνην ηξφπν κέινο ηεο πνιηηηθήο παξάηαμεο πνπ βγήθε ληθήηξηα ζηελ εκθχιηα δηακάρε. Πξνζσπηθά δελ θαηείρα νχηε απηήλ ηελ ηδηφηεηα. Αεχηεξνλ νη άλζξσπνη πνπ εθείλε ηελ επνρή εθπξνζσπνχζαλ ηελ θξαηηθή εμνπζία ζην ρψξν πνπ δνχζα είραλ έλα πεξηζπνχδαζην χθνο θαη κηα ζπκπεξηθνξά πνπ κε απσζνχζε θαη κε ηνπνζεηνχζε απηφκαηα απέλαληί ηνπο. ΋ηαλ θη φπνηε ρξεηάζηεθε αλαγθαζηηθά λα έξζσ ζ’ επαθή κε ηνλ θξαηηθφ κεραληζκφ έλησζα ηελ ππνηηκεηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ αλζξψπσλ ηνπ, ηελ έιιεηςε πξσηνβνπιίαο εθ κέξνπο ηνπο, ηνλ γξαθεηνθξαηηθφ θπθεψλα, πνπ έρνπλ δεκηνπξγήζεη γηα λα ππνθξχςνπλ ηε κεδακηλφηεηά ηνπο. Σελ απξνζπκία ηνπο λα ζ’ εμππεξεηήζνπλ, αιιά ην ρεηξφηεξν ηελ επξέσο δηαδεδνκέλε ηάζε εθκαπιηζκνχ πνπ εθεί επηθξαηνχζε. Ώπηά κέρξη κηα θάζε. ΋ηαλ αξγφηεξα, κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηεο δηθηαηνξίαο ζηελ πεξίνδν ηεο κεηαπνιίηεπζεο -

νη πφξηεο ηνπ δεκνζίνπ άλνημαλ γηα

πεξηζζφηεξνπο θαη ε πξφζβαζε ζην δεκφζην έγηλε επθνιφηεξε εγψ δελ άιιαμα πξνζαλαηνιηζκφ. Πξνζσπηθά είρα επθαηξίεο γηα λα «πεξάζσ» ζην δεκφζην ηνκέα κε βάζε λφκνπο θη «αληηθεηκεληθά θξηηήξηα». Καη’ αξρήλ κε «επεξγεηηθή» δηάηαμε πνπ ςεθίζηεθε γηα ηνπο δησρζέληεο απφ ην δηθηαηνξηθφ θαζεζηψο ζηε δηάξθεηα ηεο επηαεηίαο θη εγψ θάιππηα πιήξσο ηηο πξνυπνζέζεηο ηνπ λφκνπ . Βπηπιένλ είρα ηε δπλαηφηεηα, σο εθπαηδεπηηθφο, λα πάξσ ζεηξά δηνξηζκνχ κε ηελ επεηεξίδα, πνπ ηφηε ήηαλ θη ν απνθιεηζηηθφο ηξφπνο δηνξηζκνχ θαη ηέινο κηα [438]

ηξίηε επθαηξία ήηαλ ε δπλαηφηεηα λα πεξάζσ ζην δεκφζην φηαλ παξαηηήζεθα απφ ην ηδησηηθφ ζρνιείν πνπ εξγαδφκνπλ θη ν ηδηνθηήηεο ηνπ ζρνιείνπ κνπ πξφηεηλε θάηη γη φινπο ηνπο άιινπο ζεσξνχληαλ απηνλφεην. Να κεηαηξέςεη ηελ παξαίηεζε ζε εηθνληθή απφιπζε θαη έηζη λα αζθήζσ ην δηθαίσκα πνπ ππήξμε ηφηε λα πεξάζσ απηφκαηα ζηε δεκφζηα εθπαίδεπζε. Βπηπρψο δελ «εθκεηαιιεχηεθα» θακία απφ απηέο ηηο επθαηξίεο θαη έκεηλα ζηελ ζθιεξή αβεβαηφηεηα ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα, κε φηη απηφ ζπλεπαγφηαλ. Μπνξψ λα ηζρπξηζηψ, κε θάπνηα ππφγεηα έπαξζε, φηη ην δεκφζην δελ δαπάλεζε γηα κέλα θακηά απφ ηηο «θνηλσληθέο παξνρέο», πνπ γηα αξθεηνχο ζπκπαηξηψηεο καο απνηέιεζαλ πεγή αθαίκαμεο ηνπ εζληθνχ πινχηνπ. Πνηέ δελ εηζέπξαμα κηζζφ ή νπνηαζδήπνηε κνξθήο επίδνκα απφ θαλέλα δεκφζην θνξέα. Πνηέ δελ ππέβαια αίηεζε γηα ηελ έγθξηζε πξνγξάκκαηνο ρξεκαηνδφηεζεο νπνηαδήπνηε δξαζηεξηφηεηαο κνπ, πνηέ δελ ρξεηάζηεθα ηελ επηδφηεζε ηνπ ηακείνπ αλεξγίαο θη φια ηα ζπλαθή. ΋ηαλ ήκνπλ θνηηεηήο δελ δηθαηνχκνπλ ηα θνππφληα ηεο δσξεάλ ζίηηζεο ζην θνηηεηηθφ εζηηαηφξην - εδψ ίζσο θαη κε δηθή κνπ επζχλε - γηαηί δελ είρα ππνβάιιεη ην αλαγθαίν αίηεκα ζηνλ αξκφδην ηεο ελνξίαο κνπ λα κνπ δψζεη ην απαηηνχκελν «ραξηί». Ήηαλ, βιέπεηο, ν ραθηέο ηεο γεηηνληάο θαη εγψ απφιπηνο θαη κνλνιηζηθφο, πξνηηκνχζα λα πεηλάσ παξά λα ηνπ δεηήζσ θάηη. ΋πνηε θη φηαλ δαπάλεζε ην θξάηνο γηα κέλα θάπνηα ρξήκαηα ήηαλ φηαλ, γηα 26 κήλεο, ππεξέηεζα ηελ απμεκέλε – ιφγσ θπιαθίζεσλ - ζεηεία κνπ ζην ζηξαηφ, πξάγκα δελ γηλφηαλ δηαθνξεηηθά θαη φηαλ γηα κηα πεληαεηία ε δηθηαηνξία κε θξάηεζε αηρκάισην ζηε θπιαθή. Μεδακηλέο νη δαπάλεο θη φρη κεηά απφ δηθή κνπ επηζπκία θαη ζέιεζε. Μνπ επηβιήζεθαλ βηαίσο. ΢ηε ζχληαμε βγήθα ζηα 65 κνπ ρξφληα θαη απφ ηακείν, πνπ απφ λσξίο έδηλε ζπληάμεηο κε βάζε ην αληαπνδνηηθφ ζχζηεκα Σν παιαηφ ΣΒΐΒ. ΋,ηη ιεθηά εηζπξάηησ ηα έδσζα θαη κε ην παξαπάλσ ζηε δηάξθεηα φισλ ησλ πξνεγνχκελσλ ρξφλσλ. ΢πάληα έσο θαζφινπ απαζρφιεζα ην δαπαλεξφ

[439]

ζεζκφ ηεο θξαηηθήο ηαηξηθήο πεξίζαιςεο, ελψ θαηέβαια αλειιηπψο ηηο εθ ηνπ λφκνπ πξνβιεπφκελεο εηζθνξέο. Δ πνιχρξνλε απαζρφιεζή κνπ ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα κε δίδαμε πνιιά. Έρεηε παξαηεξήζεη κε πφζν αξλεηηζκφ θαη κε πνηεο αζηήξηθηεο θαηεγνξίεο νξηζκέλνη απφ πνιηηηθά θφκκαηα κε παξεμεγεκέλε θη επηθαλεηαθή αληίιεςε ησλ νηθνλνκηθψλ λνκνηειεηψλ, ζπλεπηθνπξνχκελνη απφ ηηο νξδέο φισλ εθείλσλ πνπ ξνθαλίδνπλ ηνλ δεκφζην πινχην θαη ζεσξνχλ ππνρξέσζε ηεο πνιηηείαο λα ακείβεη ηελ αλχπαξθηε θνηλσληθή πξνζθνξά ηνπο, επηηίζεληαη ιάβξνη ζε φινπο ηνπο κεηέρνληεο ηεο ηδησηηθήο νηθνλνκίαο. Αειαδή ζ’ εθείλνπο πνπ παξάγνπλ κε ηελ εξγαζία ηνπο πινχην θαη κε ηελ θνξνιφγεζε ηνπο ηαΎδνπλ ηνπο πνιππνίθηινπο ηεκπειραλάδεο, πνπ νξίζηεθαλ - θαθψο- ειεγθηέο ηνπ ηδξψηα καο. Μφλν ζηε ρψξα καο ην εηαηξηθφ θέξδνο κηαο επηρείξεζεο ζεσξήζεθε σο ακάξηεκα, σο έλδεημε ελνρήο, ελψ θπζηνινγηθά ζα άμηδε επαίλνπ. Θα κπνξνχζα, ίζσο κ’ έλα ζηνηρείν ππεξβνιήο, λα ηζρπξηζηψ φηη ε ρψξα καο, κε ηε ινγηθή πνπ θπξηάξρεζε ηα ηειεπηαία ρξφληα, απνηέιεζε ην χζηαην πξνπχξγην ζηελ Βπξψπε ηνπ «ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ». Μηα πιήξεο παξεμήγεζε ηεο ζνζηαιηζηηθήο ηδέαο. Άιινη λα ηδξνθνπνχλ θαη κεξηθνί - ειέσ ζενχ - λα θαξπνχληαη ηνπο θφπνπο ηνπο.

[440]

88. Ζ θαξδηά κνπ θη εγώ

Θέισ δελ ζέισ ζπκβηψλσ καδί ηεο. Βίκαζηε θνιιεηφ θη αρψξηζην δίδπκν. Ο έλαο ππάξρεη θαη ζπλερίδεη λα δεη απαξαίηεηα καδί κε ηνλ άιιν. Δ θαθνκνίξα, ε θαξδηά κνπ! ΋ιν ηνλ θαηξφ αζηακάηεηα, ρσξίο δηαθνπέο θαη δηαιείκκαηα, ρσξίο ζηάζεηο θη αλάπαπια ρηππάεη ζπλερψο εμαζθαιίδνληαο ηελ αλαγθαία ξνή ηνπ αίκαηνο γηα ηε ζπλέρηζε ηεο δσήο. Μηα, έζησ θαη νιηγφρξνλε. ζηάζε ηεο ζα ήηαλ νιέζξηα θαη γηα ηνπο δπν καο ΢πλήζσο ηα πξψηα ρξφληα ηεο δσήο ζνπ δελ ζπλεηδεηνπνηείο ηε κεγάιε ζπκβνιή ηεο ή δηαθνξεηηθά, δελ πεξλάεη ην ζέκα θαζφινπ απφ ην κπαιφ ζνπ, αιιά απφ θάπνηα ζηηγκή θαη κεηά, ν αδπζψπεηνο ρξφλνο έξρεηαη λα ζνπ ππελζπκίζεη φηη φια ηα φξγαλα, φπσο θαη ηα κεραλήκαηα πνπ θαηαζθεχαζε ν άλζξσπνο έρνπλ έλα θχθιν δσήο. Με ην πξψην ζηξαβνπάηεκα - αιιά θαη ρσξίο απηφ – έξρεηαη ε ζηηγκή πνπ θαηαιαβαίλεηο ηνλ αθαηάιπην δεζκφ πνπ ζε ζπλδέεη καδί ηεο. Δ ιατθή ζπκνζνθία θαη ε παιαηφηεξε ειιηπήο γλψζε είραλ βάιεη ηελ θαξδηά σο έδξα φισλ ησλ αηζζεκάησλ ηνπ αλζξψπνπ. Ώπηή αγαπνχζε, απηή πνλνχζε, απηή αληίζεηα έκελε αζπγθίλεηε,

πέηξα ςπρξή θαη ζηέξεε. Τπάξρνπλ

εθθξάζεηο-θιηζέ πνπ απνδεηθλχνπλ απηφλ ηνλ ηζρπξηζκφ. Λέκε εθθξάζεηο ηνπ ηχπνπ: θαξδηά κάιακα, ζθιεξή θαξδηά θη άπνλε θαη ηφζεο άιιεο. Ο θαηαηγηζκφο ησλ πιεξνθνξηψλ φκσο, νη εηδήζεηο ζηα ΜΜΒ, νη ζπδεηήζεηο κεηαμχ ζπγγελψλ θαη θίισλ γηα ηελ απαξαίηεηε θξνληίδα πνπ πξέπεη λα εηζάγεηο ζηε δσή ζνπ γηα ηελ πξνθχιαμή ηεο, γηα ηε ζσζηή δηαηξνθή πνπ πξέπεη λ’ αθνινπζεί θάπνηνο γηα λα κελ βξεζεί πξν απξνφπηνπ, κεηαηξέπεη ην ζέκα ηεο θαξδηάο ζε πξψηε πξνηεξαηφηεηα ζηε δσή. Σα ζπκβάληα γχξσ καο [441]

άπεηξα, αθφκα θαη ζηνλ ζηελφ κνπ πεξηβάιινλ, ζε θίινπο θνιιεηνχο κε θνηλή δσή θαη αλακλήζεηο. ΢ε αλζξψπνπο κε ηζηνξηθφ, αιιά θαη άιιεο αλαπάληερεο πεξηπηψζεηο πνπ δελ ππήξμε νπνηαδήπνηε πξνεγνχκελε έλδεημε ή άιινπ είδνπο πξνεηδνπνίεζε. ΋ια απηά γίλνληαη κέζα ζνπ ζηελφο θνξζέο, βαζαληζηηθή ζθέςε, ππφθσθνο θίλδπλνο. Ο θφβνο φηη έξρεηαη θαη ε δηθή ζνπ ζεηξά λα κπεηο ζηε ρνξεία ησλ παζρφλησλ ζε αηρκαισηίδεη θαη ζε θπξηαξρεί. Βίλαη πξαγκαηηθφο θαη κε εμαηξεηένο. Βίλαη ςεχηηθνο ιενληαξηζκφο λα ηνλ αγλνήζεηο. Βλψ ζηελ πξνεγνχκελε δσή κνπ ζε ζπλζήθεο πξαγκαηηθέο έηπρε λ’ αληηκεησπίζσ δχζθνιεο θαηαζηάζεηο απφ ηελ απηαξρηθή εμνπζία, θίλδπλν γηα ηελ ζσκαηηθή κνπ αθεξαηφηεηα,

πφλν θη αθφξεην βηαζκφ, φια απηά ηα

εηζέπξαμα κε κηα αληνρή θαη θαξηεξηθφηεηα, κ’ έλα εζσηεξηθφ κεγαιείν, κ’ έλα αλέλδνην πείζκα θαη ίζσο κε κηα δφζε αλεκειηάο. Ώληηζέησο ζηα ζέκαηα ηεο πξνζσπηθήο κνπ πγείαο ε αληηκεηψπηζε είλαη εληειψο δηαθνξεηηθή. Με ηνλ πξψην εζσηεξηθφ πφλν, κε ηελ πξψηε αδηφξαηε έλδεημε θάπνηνπ αζχκκεηξνπ πεξηζηαηηθνχ, παξαιχσ, έξρεηαη ζην κπαιφ κνπ ε ρεηξφηεξε εθδνρή θαη ην ηέινο ησλ πάλησλ. Βπηπρψο κέρξη ηψξα δελ ζπλάληεζα, ζηελ πξνζσπηθή κνπ πνξεία, θαλέλα ζνβαξφ πεξηζηαηηθφ, αιιά ε αγσλία κνπ είλαη πψο ςπρνινγηθά ζα αληηκεησπίζσ έλα ηέηνην πεξηζηαηηθφ. Να αλαβηψζεη ε παιαηά κνπ ςπρξαηκία ην βιέπσ κάιινλ ρισκφ, έσο απίζαλν. Δ εμέιημε ησλ πξαγκάησλ ζα δείμεη ηνπ ιφγνπ ην αιεζέο. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην γεγνλφο φηη απνθεχγσ, φπσο ν δηάνινο ην ιηβάλη, ηνπο γηαηξνχο, ηηο ηαηξηθέο εμεηάζεηο, ηελ αλίρλεπζε ηεο πξνζσπηθήο κνπ πγείαο. Ώπηή ε ζηάζε πξνθαλψο δελ είλαη ε πξέπνπζα, αιιά κελ είκαζηε εζεινηπθινχληεο, φινη νη άλζξσπνη έρνπλ ηηο αδπλακίεο ηνπο. Κη εγψ είκαη άλζξσπνο κε ειαηηψκαηα θαη δπζθνιίεο.

[442]

Ρψηεζα δπν θνξέο, θίινπο πνπ ππήξμαλ ζχκαηα θαξδηαθψλ επεηζνδίσλ, πνηα είλαη ηα πξνδξνκηθά θαηλφκελα, πνηνη πφλνη πξνεηδνπνηεηηθνί δείρλνπλ φηη επέξρεηαη ην ζπκβάλ αιιά δελ θσηίζηεθα θαζφινπ. Ο έλαο κνπ είπε: Θα ην θαηαιάβεηο ηόηε κόλνο ζνπ! Ο άιινο ζπκπιήξσζε: Πξνζσπηθά δελ θαηάιαβα πώο θαη γηαηί. Μεδέλ εηο ην πειίθν. ΋κσο ε αιήζεηα λα ιέγεηαη. Αελ έδεημα ην απαηηνχκελν πείζκα θαη επηκνλή ζπλερίδνληαο ηηο εξσηήζεηο θη αληρλεχνληαο ην ζέκα. Σν άθεζα θινπ. Ίζσο θη απηφ λα είλαη κηα αθφκα έλδεημε ηνπ ππφθσθνπ θφβνπ πνπ κε δηαθαηέρεη. ΋κσο, κε εξκελεχζεηε επζχγξακκα απηφλ ηνλ θφβν. Αελ κπνξεί λα ραξαθηεξίζεη θαλείο σο δεηιία. ΋ρη δελ είλαη απηφ! Μάιινλ είλαη ε αηαβηζηηθή άκπλα ελφο δψληνο νξγαληζκνχ απέλαληη ζηνλ θίλδπλν ηεο αθάληζεο ηνπ. Ή ηνπιάρηζηνλ έηζη ειπίδσ φηη είλαη. Τ.Γ Αξγόηεξα ήξζε ην πξόβιεκα ηεο ζπνλδπιηθήο ζηήιεο, πνπ απέδεημε ζηελ πξάμε, όηη ε λεαληθή ςπρξαηκία θη αληνρή πέξαζε αλεπηζηξεπηί. ΚΑΛΖΜΔΡΑ !!

[443]

89. Ο ξόινο ηεο Αξηζηεξάο ζήκεξα Βίλαη κηα θαιή, αιι’ φρη θαη δηαξθήο ιχζε, ε απφιπηε πίζηε ζε θάηη. ΢ε θάλεη λα μερλάο ηα πξνβιήκαηα. Να γεκίδεηο κε ηελ επηπρία ηνπ ζηφρνπ απηήο ηεο πίζηεο θαη λα πθίζηαζαη εζεινληηθψο ηνπ θφζκνπ ηηο πξνζσπηθέο ζπζίεο. Σν ιέσ απηφ απφ πξνζσπηθή πείξα θη έηζη ν πξνεγνχκελνο ηζρπξηζκφο κνπ λνκίδσ φηη έρεη ζηέξεα βάζε. ΐεβαίσο καδί κε απηήλ ηελ πείξα έδεζα αλαπφθεπθηα θαη ηηο επφκελεο θάζεηο. Σε θάζε ηεο αλάδεημεο ησλ πξψησλ εξσηεκάησλ, ηα ειαηηψκαηα πνπ ζπλνδεχνπλ ηηο θαιέο αξρηθέο πξνζέζεηο, ην «πείζκα» ηεο θνηλσλίαο λα κε δέρεηαη κε ηίπνηα απηφ πνπ γηα ζέλα είλαη πξνθαλέο θαη ηειηθψο ηε θάζε ηεο δηάςεπζεο ησλ αξρηθψλ πξνζδνθηψλ. Γεληέο θαη γεληέο λέσλ κε φιε ηε λεαληθή δπλακηθή θαη ηνλ άδνιν ηδεαιηζκφ πέξαζαλ ηε δηθή ηνπο αγσληζηηθή θάζε θη έζπαζαλ ηειηθψο ηα κνχηξα ηνπο ζην ζθιεξφ δάπεδν ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Ση ηζρπξίδεζαη, ινηπφλ, θχξηε; Ήηαλ φια κάηαηα; Σδάκπα πήγε φινο απηφο ν θφπνο ησλ λέσλ ζηηο πξνεγνχκελεο γεληέο; ΋ρη ! Σίπνηα απ’ ηα ζπκβαίλνληα ζηε δσή δελ πάεη ρακέλν. Σν θάζε ηη αθήλεη ην ίρλνο ηνπ, ην άξσκά ηνπ ή αληίζεηα ηε δπζάξεζηε νζκή. Μηα έλδεημε ηεο πξνζσπηθήο κνπ ζπκπεξηθνξάο είλαη ε ζηάζε κνπ, φηαλ πξηλ ιίγνπο κήλεο κηα 16αξα - παλέκνξθε θνπειίηζα έμσ απφ ην ΏΣΣΕΚΏ ηεο Παλεπηζηεκίνπ κε κηα ζηγνπξηά, πνπ ζε γεκίδεη - θαη ρσξίο λα ην ζέιεηο - κε δήιεηα, κε πίεδε λ’ αγνξάζσ ην ΡΕΓΟ΢ΠΏ΢ΣΔ.. Βίρα θάλεη θη εγψ ζε κηα καθξηλή θάζε ηελ ίδηα δνπιεηά, πνπιψληαο φκσο ηελ ΏΤΓΔ. Βλψ απφ κέζα κνπ ήμεξα ην κάηαην ηνπ πξάγκαηνο, αγφξαζα κηα δίλνληάο ηελ έλα 5επξσ θαη αξλνχκελνο λα πάξσ ηα ξέζηα. Δ θνπειίηζα επέκελε λα κνπ ηα δψζεη θη έηζη άλνημε κηα άλεπ ζεκαζίαο θη απνηειέζκαηνο ζπδήηεζε, κε θπξίαξρε κέζα κνπ ηελ εμήο βαζαληζηηθή ζθέςε:

[444]

Άξαγε απηό ην δξνζεξό πιάζκα, πνπ βξίζθεηαη απέλαληί κνπ, ζα πξνιάβεη πξηλ ζηεγλώζεη λα γιπηώζεη από ην Κλίηηθν πεξηβάιινλ ή ζα θαηαληήζεη έλαο αθόκα απνιηζσκέλνο θξίθνο ζηελ νξγάλσζε εθείλε πνπ γηα δεθαεηίεο ρξεζηκνπνίεζε όιεο ηηο κεζόδνπο γηα λα ζπλζιίςεη αλζξώπνπο πνπ δηαθσλνύζαλ καδί ηεο, αλαγνξεύνληαο ζε αλώηαηε αξρή ην ζπκθέξνλ ηεο νξγάλσζεο, πξώην θαη πάλσ από όιεο ηηο «κηθξναζηηθέο» ηππηθέο εζηθέο αξρέο ;….» Ώλαξσηηέκαη θαη ζα πξνζπαζήζσ λ’ απαληήζσ ζε εξσηήκαηα πνπ απφ ρξφληα κε βαζαλίδνπλ. Πνηνο αιήζεηα γηα ζέλα είλαη ν αξηζηεξφο ζήκεξα; Πνηα πξέπεη λα είλαη ε ζπκβνιή ηνπ ζηελ θνηλσλία πνπ δεη θαη ην θπξηφηεξν πνηα είλαη ε ζρέζε ηνπ κε ηελ εμνπζία. Γηα κέλα ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο αηφκνπ πνπ δηθαηνχηαη λα θέξεη ηνλ ηίηιν ηνπ Ώξηζηεξνχ είλαη: α)

Να είλαη άλζξσπνο ηεο πξνζθνξάο. Αηαηεζεηκέλνο λα βνεζήζεη θάζε

αλαμηνπαζνχληα. Κάζε άλζξσπν πνπ δηψθεηαη γηα ηηο ηδέεο ηνπ θαη πνπ αλαίηηα ηνπ ζηεξήζεθαλ δεκνθξαηηθά δηθαηψκαηα απφ ηελ απζαίξεηε εμνπζία β) Να είλαη άλζξσπνο αλνηρηφο ζηελ θνηλσλία, λα ζπκκεηέρεη ζηα δξψκελα, λα είλαη δεθηηθφο ζε θάζε πξσηνβνπιία πνπ βειηηψλεη ηε δσή ησλ κειψλ ηεο θνηλσλίαο γ) Να είλαη άλζξσπνο κε θαληαζία, πνπ κέζα ηνπ ζπλερψο επεμεξγάδεηαη ηδέεο, ηηο κνξθνπνηεί ζε πξνηάζεηο θαη αγσλίδεηαη γηα ηελ πξαγκάησζή ηνπο. Πξνζέηη λα είλαη ζεηηθφο ζηηο δηαξθψο απαξαίηεηεο κεηαξξπζκίζεηο πνπ επηβάιεη ε ξνή ηνπ ρξφλνπ. Βίλαη ηφηε παζηθαλέο φηη αλάκεζα ζηνπο Ώξηζηεξνχο δελ ζπκπεξηιακβάλσ – νπσζδήπνηε - απηνχο , πνπ θηλνχληαη ζηε ζθηά, είλαη έκπιενη ηαμηθνχ κίζνπο θη αλαιακβάλνπλ απζαίξεηα νη ίδηνη λα «ιχζνπλ» ηα πξνβιήκαηα κε φπια θαη βφκβεο παίδνληαο ζπγρξφλσο ην ξφιν ηνπ δηθαζηή θαη ηνπ δεκίνπ. ΢ε φια ηα ρξφληα νη ελ ιφγσ θχξηνη κε ηηο πξάμεηο ηνπο έπαημαλ βαζηά αξλεηηθφ ξφιν [445]

θη αληηθεηκεληθά εμππεξέηεζαλ ηνπο ζθνπνχο πνιιαπιψλ αληηδξαζηηθψλ θαη ζπληεξεηηθψλ θχθισλ. Σν ίδην ηζρχεη θαη γηα ην θαηλνθαλέο θξνχην ησλ κπαραιάθεδσλ, πνπ κ’ έλα αλεμήγεην κίζνο θαη ακειεηέα πξνζσπηθή πξνζθνξά ζην θνηλσληθφ ζχλνιν, θαηαζηξέθνπλ ρσξίο αλαζηνιέο αγαζά πνπ κέζα ηνπο έρνπλ ελζσκαησκέλε πέξα απφ ηελ ρξεκαηηθή αμία, ηνλ θφπν θαη ηδξψηα ελφο δεκηνπξγνχ θη εξγαδφκελνπ. Άμην απνξίαο είλαη ην γεγνλφο φηη απηνί νη νπνίνη ηζηνξηθψο θαηαρσξήζεθαλ κε ηελ πξνζσλπκία νη ζπλήζεηο «γλσζηνί – άγλσζηνη» έηπραλ κηαο αλεμήγεηεο ζπκπαξάζηαζεο απφ θφκκαηα απηννλνκαδφκελα αξηζηεξά, αθφκα, ζα έιεγα, θη απ’ ηηο δησθηηθέο αξρέο πνπ ππάξρνπλ θαη ζηηίδνληαη γηα λα απνηξέπνπλ θαη λα ηηκσξνχλ ηέηνηεο ζπκπεξηθνξέο Με βάζε απηήλ ηελ πεξηγξαθή ν ξφινο ελφο αξηζηεξνχ πνιίηε

θαη ζε

επέθηαζε ελφο αξηζηεξνχ θηλήκαηνο είλαη λα απνηειεί έλα ζεηηθφ παξάγνληα, κηα ζπληζηψζα ηνπ δεκνθξαηηθνχ ηφμνπ απαξαίηεηε θαη ρξήζηκε γηα ηελ νκαιή πνξεία ελφο ηφπνπ. Δ χπαξμε ηεο αλήζπρεο θη επθάληαζηεο παξάηαμεο ηεο αξηζηεξάο, φηαλ δξα σο ινγηθή αληηπνιίηεπζε, έρεη ζεηηθφ θαη δηεγεξηηθφ ξφιν ζηηο εμειίμεηο. Σα πξάγκαηα αιιάδνπλ άξδελ φηαλ απφ έλα ζπλδπαζκφ παξαγφλησλ ηεο ζπγθπξίαο θαη κε πνηθίινπο ζηελ ηζηνξηθή δηαδξνκή ηξφπνπο ην αξηζηεξφ θίλεκα βξεζεί ζηελ εμνπζία θαη αλαιάβεη ηα ελία κηαο ρψξαο. H εμνπζία έρεη αληηθεηκεληθά ηηο δπζθνιίεο ηεο. Βίλαη κηα ηέρλε, πνπ ζέιεη βαζηέο ηθαλφηεηεο θαη δελ θαιχπηεηαη απφ πξφρεηξα θη επηθαλεηαθά παζαιείκκαηα. Θέιεηο δε ζέιεηο, γηα λα πξνζεγγίζεηο ηελ επηηπρή άζθεζή ηεο, ζα ρξεηαζηεί έλαο ξεαιηζκφο θαη κηα πξνζαξκνγή ζηα εησζφηα. Άξα γξήγνξα ζα γίλεηο αληηπαζήο ζε φζνπο νλεηξνπφινπο πίζηεπαλ ζηα ζαχκαηα, ζηνπο δνγκαηηθνχο ππεξαζπηζηέο ησλ ζεσξεηηθψλ θεηκέλσλ, πνπ η’ αληηκεησπίδνπλ σο ηεξά Βπαγγέιηα θαη ηέινο ηνπο νπαδνχο

ηνπ

απνκνλσηηζκνχ

κέζα

ζε

κηα

πξνρσξεκέλε

πιένλ

παγθνζκηνπνίεζε, φπνπ φια εμαξηψληαη απφ φινπο. Ώιίκνλν αλ ζε απηέο ηηο [446]

θαηεγνξίεο αλήθνπλ θαη νη επηθεθαιήο, νη έρνληεο ηελ επζχλε ηεο άζθεζήο ηεο. Ο θαπεηάληνο δελ έρεη ηελ πνιπηέιεηα ηεο πξνζαξκνγήο. Ώζθεί απφ ηελ πξψηε ζηηγκή ην δηθαίσκα-ππνρξέσζε ή δηαθνξεηηθά θαιχηεξα λα πάεη ζπίηη ηνπ. Οη απζηεξέο ηδενινγίεο έρνπλ απφ ηε θχζε ηνπο πεξηνξηζκνχο θαη γηα ηελ εθαξκνγή ηεο ζεσξίαο πξνυπφζεζε είλαη ε χπαξμε ελφο ηδαληθνχ θνηλνχ, ρσξίο ηα ζχκθπηα ειαηηψκαηα ηνπ αλζξψπηλνπ ραξαθηήξα θαη ηέηνην θνηλφ δπζηπρψο δελ ππάξρεη. Δ ςεπδαίζζεζε φηη κε ην ζηελφ θη απζηεξφ έιεγρν ζα ππάξμεη δελ επαιεζεχηεθε κέρξη ζηηγκήο ζηελ ηζηνξηθή δηαδξνκή ηνπ αλζξψπνπ θαη ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ αξηζηεξά θηλήκαηα δηαρεηξίζηεθαλ ηηο ηχρεο κηαο ρψξαο. Καηά ηε δηθή κνπ άπνςε ηέηνην ελδερφκελν είλαη απίζαλν λα ππάξμεη. Έηζη αθεηεξηαθά ε απζηεξή εθαξκνγή ηεο αξηζηεξήο ηδενινγίαο ζηελ πξάμε πάζρεη. Ώλαγθαζηηθά είλαη απαξαίηεην λα γίλνπλ αξθεηέο πξνζαξκνγέο. Πψο απηέο ζα γίλνπλ θαη πφηε είλαη έλα θξίζηκν εξψηεκα πνπ πιαλάηαη αλαπάληεην κέρξη ζηηγκήο. Σα πεξηζζφηεξα μεθηλάλε απφ ηελ κεραληζηηθή θη επίπεδε αληίιεςε πεξί ηεο ηζφηεηαο πνπ είλαη ην Ώ θαη ην Χ ηεο αξηζηεξήο ηδενινγίαο θαη απφ ηελ απέρζεηα πνπ ληψζεη ν αξηζηεξφο ζηηο έλλνηεο ηνπ ζπλαγσληζκνχ, ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο θαη ηνπ θέξδνπο. Δ ρσξίο πξνβιέςεηο εθαξκνγή ηεο ηζφηεηαο γξήγνξα νδεγεί ηα πξάγκαηα ζε ηζφηεηα ζην θαηψηαην επίπεδν. Αελ είλαη φινη νη άλζξσπνη ίζνη ζε κηα ζεηξά ηνκείο ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο.

Έλα θαζεζηψο πξέπεη λα

εμαζθαιίδεη

βεβαίσο

ζηελ

αθεηεξία ίδηνπο φξνπο εμέιημεο, ίδηεο επθαηξίεο γηα πξνζσπηθή πξφνδν, αιιά αιίκνλν αλ πεξηκέλεη ή αθφκα ρεηξφηεξα επηβάιεη βηαίσο ηα ίδηα απ’ φινπο απνηειέζκαηα. Τπάξρνπλ δηάθνξα επίπεδα πλεπκαηηθήο ηθαλφηεηαο, δηάθνξεο νξέμεηο, δηαθνξεηηθή δηάζεζε εξγαζίαο θαη θηινδνμίεο εμέιημεο. Καη ην θπξηφηεξν άιιεο θιίκαθεο πείζκαηνο, επηκνλήο θη εξγαηηθφηεηαο γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ Έλα

ζεκαληηθφ

ράληηθαπ

ηεο

αξηζηεξάο,

ηεο

θπιαθηζκέλεο

ζηηο

γξαθεηνθξαηηθέο αληηιήςεηο ησλ πξνπαηφξσλ ηδξπηψλ ηεο καξμηζηηθήο ζεσξίαο [447]

είλαη ε ππνηίκεζε ηνπ ξφινπ ηεο ηδησηηθήο πξσηνβνπιίαο θαη ην θφιιεκά ηεο πάλσ ζηνλ έιεγρν ησλ πάλησλ απφ ην θξάηνο. Βίδακε φηη ηέηνηεο αληηιήςεηο αληί λα θηλεηνπνηήζνπλ ηηο πγηείο δπλάκεηο θαηέιεμαλ ζε βξφρν πληγκνχ. Δ αλάγθε ελφο ηέηνηνπ ειέγρνπ μεθηλά απφ ην θφβν θάπνησλ ηζρπξψλ ιφκπη κήπσο ράζνπλ ηνλ έιεγρν ησλ πξαγκάησλ. Κάζε απφπεηξα επέλδπζεο πξέπεη λα πεξάζεη απφ ζαξάληα θχκαηα, λα κνηξάζεη αξηζηεξά θαη δεμηά ηα γξεγνξφζεκκα θαη κε ηελ επεξρφκελε θαζπζηέξεζε ράλεη φιε ηε δπλακηθή θη απνηειεζκαηηθφηεηα, πνπ ζεσξεηηθά ζα κπνξνχζε λα έρεη. ΐάδσ ην απιφ εξψηεκα : Σν πνιχπινθν ζχζηεκα ππεξεζηψλ θαη αξρψλ ειέγρνπ πνπ ππήξμε ζηε ψξα

καο ηειηθά

καο πξνζηάηεπζε απφ ηηο

απζαηξεζίεο, απφ ην θαηξηαζκφ, ηα απζαίξεηα, ηα θαθειάθηα; Σξαβάσ ην ζπιινγηζκφ κνπ πην πέξα θαη ιέσ : Μήπσο ε χπαξμή ηνπο απνηέιεζε θίλεηξν εληζρπηηθφ θαη πνιιαπιαζηαζηηθφ ηέηνησλ θαηλνκέλσλ ; Πφζεο ηθαλέο δπλάκεηο είλαη απηέο πνπ θπιαθίζηεθαλ κέζα ζε ηέηνηνπο νξγαληζκνχο, πνπ αληί λα είλαη παξαγσγηθέο θαηάληεζαλ βάξνο θαη νηθνλνκηθφ ζηνλ «θξαηηθφ κεραληζκφ» Σα ηζηνξηθά παξαδείγκαηα πνπ ππάξρνπλ, κε ηελ αξηζηεξά ζηελ εμνπζία, δελ απνηεινχλ θαη ππνδείγκαηα πξνο κίκεζε. Ώο μεθηλήζνπκε απφ ην πξψην ρξνληθά. Σελ ηζαξηθή Ρσζία, πνπ αξλήζεθε ηελ πξνζαξκνγή ζηηο ηζηνξηθέο εμειίμεηο ηνπ ρξφλνπ θαη ζηεξίρηεθε ζηελ ςεπδαίζζεζε φηη κε ζθιεξέο ηηκσξίεο θαη πεξηνξηζκφ ησλ δηθαησκάησλ ησλ ππεθφσλ ζα δηαησλίζεη ηελ απηαξρηθή εμνπζία ηεο . ΢πλέπεηα ηνπ απηαξρηζκνχ ινηπφλ ε εμέγεξζε, πνπ πεηπραίλεη ζ’ έλα ςπρνξξαγνχλ θαζεζηψο κε βίαηε θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο ρσξίο ηελ ζπλεηδεηή ζπλαίλεζε ηνπ ιανχ πέξα απφ κηα κηθξή αιιά δξαζηήξηα κεηνςεθία κε μεθάζαξνπο ζηφρνπο θη σο εθ ηνχηνπ απνηειεζκαηηθή. Βμ αξρήο - ίζσο θη αλαγθαζηηθά - ρξεζηκνπνηήζεθε ε επηβνιή αληίζηνηρσλ απηαξρηθψλ κεζφδσλ γηα ηε δηαηήξεζε ηεο εμνπζίαο θαη κεηαηξνπή ηνπ λένπ θαζεζηψηνο ζε έλα απηαξρηθφ κφξθσκα πνπ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ππνηίκεζε αθάληαζηα ηελ αμία ηεο αλζξψπηλεο δσήο εγθαζηζηψληαο έλα θξάηνο ηξφκνπ θαη θφβνπ γηα ηνπο θαηνίθνπο.

[448]

Με

ηηο

εηδηθέο ζπλζήθεο ηνπ 2νπ Παγθνζκίνπ πνιέκνπ

ν

ληθεθφξνο

΢νβηεηηθφο ΢ηξαηφο θαηαιακβάλεη ηηο ρψξεο ηεο αλαηνιηθήο Βπξψπεο θαη ησλ ΐαιθαλίσλ ζε πξψηε θάζε σο απειεπζεξσηήο απφ ηνπο πξνεγνχκελνπο Ναδηζηέο θαη ηνπο ζπκκάρνπο ηνπο. ΋κσο ε αιήζεηα λα ιέγεηαη. Βίλαη θαηάιεςε ηεο ρψξαο απφ εμσηεξηθφ ηζρπξφ παξάγνληα

θη επηβνιή δηα ηεο βίαο

θαζεζηψηνο πνπ δελ ην επέιεμαλ νη ίδηνη. ΢χληνκα νη ιανί θαηάιαβαλ φηη έπεζαλ ζε λέν δπλάζηε. Πνηέ δελ ηνπο δφζεθε ε επθαηξία κε ειεχζεξεο εθινγέο λα επηιέμνπλ ην λέν ζχζηεκα δηαθπβέξλεζεο ηεο ρψξαο θαη ε εθινγή λέσλ εγεηψλ κε

ειεχζεξεο

εθινγέο.

Παξέκεηλαλ

εγθισβηζκέλεο

ζην

πιαίζην

ηνπ

ζνζηαιηζηηθνχ ζηξαηνπέδνπ, παξά ηηο θάπνηεο αηκαηεξέο εμεγέξζεηο, πνπ ζεκεηψζεθαλ ζε ιίγεο απ’ απηέο θαη νη νπνίεο ζχληνκα ηζνπεδψζεθαλ απφ ηα ηαλθο πνπ επελέβεζαλ θαηεβαίλνληαο απφ ην ΐνξξά. Δ πεξίπησζε ηεο Κίλαο είλαη δηαθνξεηηθή. Ώπφ παξάδνζε νη Κηλέδνη είλαη έλαο ιαφο πηζηφο θαη ππάθνπνο ζηελ εθάζηνηε εγεζία.

Έλαο ιαφο

βαζαληζκέλνο απφ ζθιεξνχο απνηθηνθξάηεο αγηνπνίεζαλ ηνλ εγέηε Μάν φηαλ έθαλε ηε κεγάιε πνξεία. Πνιιέο θνξέο απνθάζεηο αιινπξφζαιιεο δηθέο ηνπ θαη ησλ γχξσ ηνπ είραλ απνηέιεζκα ην ζάλαην θη απφ πείλα εθαηνκκπξίσλ θαηνίθσλ ηεο ρψξαο. Βίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε πεηζαξρία ηνπ ιανχ ζηελ εθάζηνηε εγεζία ηνπ, φηαλ ζηελ νηθνλνκηθή δσή εηζήρζεζαλ πιήξσο θαπηηαιηζηηθνί κέζνδνη δηαρείξηζεο ηεο νηθνλνκίαο, θακηά άμηα ιφγνπ αληίδξαζε δελ ππήξμε. Δ πεξίπησζε ηεο Κνχβαο αμίδεη πεξηζζφηεξν ηεο πξνζνρήο καο. Μηα έλνπιε εμέγεξζε ζ’ έλα βαζηά θαηξηαζηηθφ θη εηνηκφξξνπν θαζεζηψο θαηαιακβάλεη ηελ εμνπζία θαη ζπλαληά ηνλ ελζνπζηαζκφ ζεκαληηθνχ κεξηδίνπ ηνπ ιανχ. ΋κσο ηη έγηλε ζηε ζπλέρεηα; ΋ιεο νη εξκελείεο πνπ δίλνληαη γηα ηελ επί δεθαεηίεο ζηαζηκφηεηα ηεο ρψξαο, ελφο επινγεκέλνπ απφ πνιιέο πιεπξέο ηφπνπ, ζηεξίδνληαη ζηνλ νηθνλνκηθφ απνθιεηζκφ ηεο ρψξαο απφ ηηο ΔΠΏ. Ώπηφ είλαη έλα πξαγκαηηθφ γεγνλφο, αιιά γηα λα είκαζηε δίθαηνη ππάξρνπλ θαη πεξηπηψζεηο, φπνπ ε πιήξσο αλειαζηηθή θαη βαζηά δνγκαηηθή εγεζία ηεο ρψξαο [449]

έδσζε ζνβαξέο αθνξκέο γηα ηε δηαηήξεζε ηνπ απνθιεηζκνχ. Πφζν επηζεηηθή θη επηθίλδπλε ελέξγεηα ήηαλ

λα

δερζεί ζην

έδαθφο ηεο

ηνπο ξσζηθνχο

ππξαχινπο, ελέξγεηα πνπ θαηέιεμε ζε θηάζθν θαη γηα ηελ ίδηα θαη ηε ΢νβηεηηθή Έλσζε. Ση εμππεξεηνχζε κηα ηέηνηα επηζεηηθή πξσηνβνπιία; ΢πζπείξσζε ζην πιεπξφ ηεο Ώκεξηθήο θαη ρψξεο πνπ θαλνληθά ζα πξνηηκνχζαλ λα παξακείλνπλ νπδέηεξεο ζηε δηακάρε ησλ ΔΠΏ κε ην ζνζηαιηζηηθφ ζηξαηφπεδν. Ώθφκα λα ζπκίζσ ηηο απφπεηξεο εμαγσγήο ηεο επαλάζηαζεο απφ ηελ Κνχβα κε ηελ ππνζηήξημε αληάξηηθσλ νκάδσλ ζε φιε ηε Λαηηληθή Ώκεξηθή. Πξνζζέησ ηελ εκπινθή ηεο κε απνζηνιή ζηξαηεπκάησλ ζε δηελέμεηο θξαηψλ ζηελ Ώθξηθή. ΋ια απηά δε κπνξνχζαλ λα κελ έρνπλ ζπλέπεηεο. Γηα

δεθαεηίεο

αξλήζεθαλ

ηε

δπλαηφηεηα

λφκηκεο

αληηπνιίηεπζεο

εγθαζηζηψληαο κνλνθνκκαηηθφ θξάηνο. ΢πλέπεηα έλα κεγάιν θνκκάηη ηνπ ιανχ ηεο κε θίλδπλν ηεο δσήο ηνπ λα

κεηαλαζηεχζεη απέλαληη

ζηνλ ερζξφ,

ζεσξψληαο ηελ θίλεζε απηή σο ιχηξσζε. Με εγθιεκαηηθή θαζπζηέξεζε άξρηζαλ νη πξψηεο πξνζπάζεηεο απνθαηάζηαζεο ησλ ζρέζεσλ κε ηελ Ώκεξηθή. Σν εξψηεκα πνπ πιαλάηαη είλαη ηη ζα γίλεη ζηε ρψξα απηή φηαλ εθιείςνπλ νη αξρηθνί εγέηεο ηεο επαλάζηαζεο Άιια απνηπρεκέλα θξηθηά παξαδείγκαηα έρνπκε ζε ππναλάπηπθηεο ρψξεο φπνπ κε ζηξαηησηηθά πξαμηθνπήκαηα αξηζηεξνί ζηξαηησηηθνί κε ηε δχλακε ησλ φπισλ επηβάιινπλ βηαίσο ηε ζέιεζή ηνπο. Υαξαθηεξηζηηθά ηα παξαδείγκαηα ζην Ώθγαληζηάλ θαη ηελ Ώηζηνπία. Πνηα είλαη ηα ζπκπεξάζκαηα πνπ βγαίλνπλ ; Με αλαιπηηθά παξαδείγκαηα είδακε φηη ε κέρξη ηψξα ηζηνξία ηεο Ώξηζηεξάο ζηελ εμνπζία έρεη ζρέζε κε πξαμηθνπήκαηα, κε ζηξαηησηηθέο επεκβάζεηο θαη θπξίσο κε ηελ αδπλακία ηεο λα εμαζθαιίδεη ζηνπο ιανχο ηα πιηθά κέζα γηα κηα πην άλεηε δσή θαη ηα ζηνηρεηψδε δεκνθξαηηθά δηθαηψκαηα ηεο ζχγρξνλεο επνρήο. Σψξα φκσο ζηελ Βιιάδα, ηζρπξίδνληαη αξθεηνί, ε αξηζηεξά αλέβεθε ζηελ εμνπζία κε ηηο πξνβιεπφκελεο θνηλνβνπιεπηηθέο δηαδηθαζίεο, ρσξίο θαλέλα [450]

ραξαθηεξηζηηθφ βίαηεο ή παξάλνκεο πξάμεο. Κη απηφ είλαη αιεζέο, Πάλσ ζε απηφλ ηνλ αιεζηλφ ηζρπξηζκφ ππάξρνπλ φκσο θάπνηεο εχινγεο αληηξξήζεηο. Μηιάκε γηα έλαλ θαθνκαζεκέλν ιαφ πνπ ζεσξεί ην θξάηνο ζαλ εθείλν ην πνπγθί πνπ κπνξεί λα βάδεη κέζα ην ρέξη ηνπ θαη ρσξίο πεξηνξηζκνχο λα ηθαλνπνηεί ηηο πην παξάινγεο απαηηήζεηο ηνπ. Θεσξεί φηη ην θξάηνο είλαη ππνρξεσκέλν λα ηνλ δεη εμαζθαιίδνληάο ηνπ φιεο ηηο δπλαηφηεηεο. Πάλσ ζε απηή ηε βάζε ζηεξίρηεθε φιε ε πξνεθινγηθή εθζηξαηεία ηνπ θπβεξλεηηθνχ θφκκαηνο.

Τπνζρέζεηο

γιπθηάο

επηζηξνθήο

ζην

ρακέλν

παξάδεηζν,

αλακφριεπζε φισλ ησλ ηαπεηλψλ ελζηίθησλ ησλ αλζξψπσλ θαη άξλεζε ησλ αλαγθαίσλ θαη πξνθαλψλ κεηαξξπζκίζεσλ. Πηζηεχεη εηιηθξηλά θαλέλαο ζήκεξα φηη ην εθινγηθφ ζψκα θεξδήζεθε απφ ηελ θαζαξφηεηα θαη αθηηλνβνιία ηεο αξηζηεξήο ηδενινγίαο;

Ώιιά αο είκαζηε εηιηθξηλείο ΢ε θάζε «έγθιεκα»

ππάξρνπλ δπν πιεπξέο. Έλνρνη είλαη

απηνί πνπ ρσξίο επζχλε κνηξάδνπλ

απαηειέο ππνζρέζεηο. Ώιιά ην ίδην έλνρνη είλαη θη απηνί πνπ γηα δηάθνξνπο ιφγνπο ηηο πηζηεχνπλ. Βίλαη πνιχ ζπλεζηζκέλν φια ηα βάξε λα ηα ρξεψλνπκε ζηνπο θαθνχο πνιηηηθνχο, κα δελ πξέπεη λα μερλάκε φηη θη απηνί είλαη εηθφλα θη νκνίσζε ησλ ςεθνθφξσλ πνπ ηνπο αλέδεημαλ. Χο ηειηθφ ζπκπέξαζκα ηνχην έρσ λα πσ Σα αξηζηεξά θφκκαηα είλαη πνιχ ρξήζηκα ζην ξφιν ηεο αληηπνιίηεπζεο. ΢ηηο γξακκέο ηνπ πεξηιακβάλνπλ κπαιά πνπ κπνξνχλ λα πινπηίζνπλ ηνλ πξνβιεκαηηζκφ γηα ηα κειινληηθά βήκαηα, λα πξνηείλνπλ λέεο ιχζεηο ζε παιαηά πξνβιήκαηα. Βίλαη θφκκαηα επαίζζεηα ζηελ ππεξάζπηζε ησλ δηθαησκάησλ κεηνςεθηψλ, αλζξψπσλ κε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη πνιιά αθφκα. Βίλαη ή πξέπεη λα είλαη ν ρψξνο ηεο έγθαηξεο επηζήκαλζεο αηαζζαιηψλ, θαζπζηεξήζεσλ, νπηζζνδξνκηψλ. Πηζηφο ππεξαζπηζηήο ησλ αδπλάησλ, ησλ αδίθσο δησθνκέλσλ θαη φια ηα παξφκνηα. Σα πξάγκαηα αιιάδνπλ φκσο φηαλ ε αξηζηεξά έξρεηαη ζηελ εμνπζία. Σφηε αλ ζέιεη λα παξακείλεη ζηελ εμνπζία πξέπεη λα βάιεη πνιχ λεξφ ζην θξαζί ηεο. Δ αξηζηεξή ηδενινγία, φπσο πεξηγξάθεηαη απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ζεκειησηέο ηεο, [451]

ζηε ζεκεξηλή επνρή ηεο παγθνζκηνπνίεζεο δελ είλαη πξαθηηθψο θπβεξλήζηκε. Οη αληηιήςεηο ηεο θπξίσο γηα ηελ ηζφηεηα, ην δεκφζην ηνκέα θαη ηελ ηδησηηθή πξσηνβνπιία, ηνλ θεληξηθφ έιεγρν ηεο δηαρείξηζεο ησλ πάλησλ είλαη εγγελή ειαηηψκαηα, πνπ ην κφλν πνπ εμαζθαιίδνπλ είλαη ε απνηπρία ηνπ εγρεηξήκαηνο. ΋ζν αξγνχκε απηφ λα ην θαηαιάβνπκε ε αξηζηεξά, σο πνιηηηθή παξάηαμε, ζα αξγήζεη λα δεη άζπξε κέξα Έλα ζθάθνο δελ θπβεξληέηαη απφ αδφθηκνπο θαη άπεηξνπο ρεηξηζηέο έζησ θη έρνπλ ηηο θαιχηεξεο ησλ πξνζέζεσλ. Θέιεη έκπεηξν θαπεηάλην πνπ λα έρεη ηελ ηφικε ησλ απνθάζεσλ, λα μέξεη ηνλ ηειηθφ πξννξηζκφ θαη ζηελ εκθάληζε εηδηθψλ θαηαζηάζεσλ λα έρεη ηελ ηθαλφηεηα ηεο ςχρξαηκεο θαη ςπρξήο αληηκεηψπηζεο θαη γχξσ ηνπ αληίζηνηρσλ ηθαλνηήησλ επηηειείν. Καη λα είλαη ππεχζπλνο. Απζηπρψο απηήλ ηελ ππεπζπλφηεηα δελ ηελ επέδεημαλ θαη νη πξνεγνχκελνη αζηνί εγέηεο, πνπ γηα λα αλαπαξάγνπλ ηελ εμνπζία ηνπο κνίξαζαλ αλεχζπλα θαη ρσξίο ηζίπα ρξήκαηα πάλσ απφ ηηο πξαγκαηηθέο δπλαηφηεηεο ηεο ρψξαο, δεκηνπξγψληαο ςεπδαηζζήζεηο θαη ππνρξεψζεηο πνπ ηψξα ηηο πιεξψλνπκε πνιχ αθξηβά Δ ρψξα ρξεηάδεηαη δνκηθή αλαζπγθξφηεζε θαη άμηα πνιηηηθή εγεζία πνπ ζήκεξα δελ έρεη. Κιείλσ κε ην πνιιαπιψο ππνζηεξηρζέλ εθ κέξνπο κνπ. Με ηέηνην θξάηνο ζε όγθν θαη νξγάλσζε ζσηεξία δελ ππάξρεη… !!!!!!!!!

[452]

90. Σν έλδπκα ηεο ηδενινγίαο ΢ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ελφο αλζξψπνπ ζπκβαίλνπλ επεηζφδηα πνιιά. Μέζα ηεο ζπγρσλεχνληαη πνηθίια ζπκβάληα θαη παξάηαηξα γεγνλφηα, ζαλ αρηαξκάο. Αελ μέξσ αλ είλαη γηα θαιφ ή θαθφ. Βθείλν πνπ μέξσ θαη κπνξψ λα θαηαζέζσ είλαη φηη απηφ ην αλαθάηεκα είλαη θη έλα αθφκα ζηνηρείν ηεο νκνξθηάο ηεο. Πέξαζα ηνπ Υξηζηνχ ηα βάζαλα κε ηελ αλππνρψξεηε θαη άθξσο δνγκαηηθή επηκνλή κνπ λα κελ απνθεξχμσ ηελ ηδενινγία ησλ λεαληθψλ κνπ ρξφλσλ. Σα επεηζφδηα ήηαλ πνιιά. Κάπνηα απάλζξσπα θαη θάπνηα ηξαγειαθηθά. Υαξαθηεξηζηηθφ κηαο επνρήο πνπ μεπεξάζηεθε, ειπίδσ γηα πάληα. Ώπηή ε άξλεζε δελ νθεηιφηαλ κφλν ζηελ αληίξξεζε λα αξλεζψ ην «πηζηεχσ κνπ», αιιά θαη θαηά έλα πνζνζηφ ζηνλ θαθνξίδηθν ραξαθηήξα κνπ λ’ αληηδξψ ζηελ πίεζε θαη ηνλ θαηαλαγθαζκφ. ΋κσο ην ηήξεζα κέρξη θεξαίαο. Αελ ην ιέσ απφ θνκπνξξεκνζχλε. Σν ιέσ σο γεγνλφο πνπ πξέπεη λα θαηαγξαθεί απφ απηνχο πνπ δίλνπλ πξνζνρή ζε ηέηνηνπ είδνπο ζέκαηα. Χο παξάδεηγκα αλαθέξσ ηελ θαθφβνπιε δήισζε ζηειέρνπο ηνπ ΚΚΒ, θαηά ηελ πξνεθινγηθή πεξίνδν ηνπ ‘77 ζε ζπλεδξίαζε επαξρηαθνχ νξγάλνπ, λα ηζρπξηζηεί ελ πιήξε γλψζε ηνπ ςέκαηφο ηνπ, ην αληίζεην. ΢ην βηβιίν κνπ Κη όκσο ήηαλ όκνξθα θαη ζηελ παξάγξαθν Τπνςήθηνο βνπιεπηήο πεξηγξάθσ ην ζπκβάλ. ΐέβαηα κηθξή έσο ακειεηέα ζήκεξα ε ζεκαζία ηνπ, αιιά βιέπεηο πψο νη ζθνπηκφηεηεο ηεο ηξέρνπζαο ζπγθπξίαο (ήκνπλ ηαμηθφο ερζξφο βιέπεηο !!) νπιίδνπλ ηνλ, ρσξίο αξρέο, άλζξσπν λα κελ ππνινγίδεη ηηο φπνηεο ζηνηρεηψδεηο εζηθέο αμίεο πξέπεη λα ηνλ ραξαθηεξίδνπλ. Αε ιέσ θνκκνπληζηή. Ώλαθέξνκαη ζηνλ άλζξσπν! Λνηπφλ σξίκαζε ν ρξφλνο λα θάλσ κηα θαζαξή δήισζε. Κάηη πνπ ην έρσ κε πνιινχο έκκεζνπο ηξφπνπο ήδε νκνινγήζεη.

[453]

Ώπηφ πνπ γηα ρξφληα θαη ρξφληα αξληφκνπλ ζηνπο άιινπο, κε εζσηεξηθέο δηεξγαζίεο θαη πξνβιεκαηηζκνχο, θαηέιεμα κφλνο κνπ ζην «εηηνπαζέο ζπκπέξαζκα» πσο είλαη κηα θνξεζηά πνπ δε κνπ ηαηξηάδεη πιένλ. Βίλαη έλα ξνχρν πνπ κε ζηελεχεη, πνπ εκπνδίδεη ην ειεχζεξν βήκα κνπ θαη νξηνζεηεί ηε ζθέςε, θξαηψληαο ηελ θπιαθηζκέλε ζε πξνθαζνξηζκέλα απφ άιινπο ζχλνξα. ΢ηε πνξεία είδα φηη ππάξρνπλ ζηνλ αλζξψπηλν πνιηηηζκφ θαη άιια πινχζηα θνηηάζκαηα ζθέςεσλ θαη πξνβιεκαηηζκψλ ζε ρψξνπο πνπ νη «θφθθηλεο γξακκέο» κηαο απζηεξήο ηδενινγίαο ηα είρε εθ ησλ πξνηέξσλ θαηαδηθαζκέλα. Κη εγψ, πεξίεξγν πιάζκα, ζέισ λα δνθηκάζσ ηα πάληα. Έηζη απνθάζηζα απηήλ ηε θνξεζηά λα ηελ πεηάμσ απφ πάλσ κνπ. Έηζη, γπκλφο θαη ειεχζεξνο λα βηψζσ ην ππφινηπν ηεο δσήο κνπ. Κη απηφ ην έθαλα έγθαηξα πξηλ νη αιιεπάιιειεο θαη θαηαηγηζηηθέο δηεζλείο εμειίμεηο κεηαηξέςνπλ ηελ απφθαζε κνπ ζε απηνλφεην γεγνλφο…

[454]

91. Τζηεξόγξαθν Σισ γενικζσ κεωριςεισ τισ εξάντλθςε ι καλφτερα τον εξάντλθςαν αυτζσ. Θρκε θ εποχι να εντρυφιςει ςτισ λεπτομζρειεσ. Σθν καταγραφι και περιγραφι των μικρϊν πραγμάτων, των άςθμων ανκρϊπων, των αμελθτζων πράξεων. Εκεί κζλει τϊρα να ςτρζψει τθν προςοχι και να αφιερϊςει τον υπόλοιπο χρόνο του. Να γονατίςει ςτθ μάνα γθ και να τθν προςκυνιςει, να μυρίςει το χϊμα, να χαϊδζψει το χορτάρι και τθν πζτρα. Να βάλει το χζρι του ςτο νερό που κυλάει αδιάκοπα ςτο ρθχό ρυάκι, δίνοντασ ηωι ςτα ορατά κι αόρατα με γυμνό μάτι πλάςματα που βρίςκονται ςιμά του. Εκ πρϊτθσ όψεωσ αυτόσ ο ςτόχοσ ακοφγεται προςβάςιμοσ, ευκολοπζραςτοσ, πιο βατόσ. ΢τθ πράξθ όμωσ τα πράγματα δεν είναι κακόλου ζτςι. Είναι πολφ εφκολο να αγαπάσ όλθ τθν απρόςωπθ κι απροςδιόριςτθ ανκρωπότθτα. Είναι τόςο ανακουφιςτικό να δείχνεισ τθ ςυμπαράςταςθ και τθν θκικι ςου ςτιριξθ ςε κάκε ανϊνυμο και μακρινό πάςχοντα. Να ζχεισ ευαιςκθςίεσ οικολογικζσ, να ςυμπαρατάςςεςαι με τα διάφορα κινιματα καλϊν προκζςεων, που ξεφυτρϊνουν παντοφ, ςαν μανιτάρια. Σο δφςκολο είναι να αγαπάσ και να αντζχεισ το διπλανό ςου, αυτόν που θ παρουςία του ςε ενοχλεί για ςυγκεκριμζνουσ και διάφορουσ λόγουσ, ακόμα και αιςκθτικοφσ. Να είςαι εντάξει με τθν οικογζνειά ςου, τουσ ςυνεργάτεσ ςου ςτθ κακθμερινι επαφι με τθν εργαςία ςου, τθν ενδεχόμενθ φπαρξθ ατόμου ςτο ςτενό οικογενειακό ι φιλικό ςου περιβάλλον που ζχει αποκλίνουςα ςυμπεριφορά, μια αρρϊςτια, μια δυςμορφία κι ό,τι άλλο ανάλογο. Να υπομζνεισ το μωρό του διπλανοφ διαμερίςματοσ, που με το κλάμα του δεν ςου επιτρζπει να κλείςεισ μάτι.

[455]

Κάνε, λοιπόν τθ μικρι δικι ςου νθςίδα ευτυχίασ μζςα ςτον ορυμαγδό τθσ ανεπάρκειασ που κυκλοφορεί ανά τασ ρφμασ και τασ οδοφσ. Η αντοχι ςτα ςυμβαίνοντα απαιτεί βαρφ φορτίο ανζχειασ, κατανόθςθσ και υπομονισ. Αλίμονο ςου αν δεν το διακζτεισ.

[456]